Vikipediya azwiki https://az.wikipedia.org/wiki/Ana_s%C9%99hif%C9%99 MediaWiki 1.44.0-wmf.4 first-letter Media Xüsusi Müzakirə İstifadəçi İstifadəçi müzakirəsi Vikipediya Vikipediya müzakirəsi Fayl Fayl müzakirəsi MediaViki MediaViki müzakirəsi Şablon Şablon müzakirəsi Kömək Kömək müzakirəsi Kateqoriya Kateqoriya müzakirəsi Portal Portal müzakirəsi Qaralama Qaralama müzakirəsi TimedText TimedText talk Modul Modul müzakirəsi 4 1722 7865184 7849929 2024-11-26T22:30:26Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:İnzibatçılar]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: addəyişdirici kimi xüsusi hüquqlar var onsuz, ehtiyac yoxdur mühafizə etməyə. 7849929 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == İnzibatçı statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermələr == <center>''Hazırda heç bir seçki yoxdur.''</center> == İnzibatçı statusunun alınması ilə bağlı səsvermələr == <center>''Hazırda heç bir seçki yoxdur.''</center> == Qeydlər == {{notelist}} == Həmçinin bax == {{col-begin}} {{col-2}} * [[Vikipediya:İnzibatçılara müraciət|İnzibatçılara müraciət]] * [[Vikipediya:İnzibatçıların iş bölgüsü|İnzibatçıların iş bölgüsü]] * [[Vikipediya:İnzibatçıların və bürokratların seçilməsi qaydaları|İnzibatçıların və bürokratların seçilməsi qaydaları]] * [[Vikipediya:İnzibatçılığa namizədlik üçün təlimatlar|İnzibatçılığa namizədlik üçün təlimatlar]] {{col-2}} * [[Vikipediya:İnzibatçılıq nə deyil|İnzibatçılıq nə deyil]] * [[Vikipediya:Bürokratlar|Bürokratlar]] * [[Vikipediya:Səsvermə|Səsvermələr]] * [[Vikipediya:İnzibatçılar/Arxiv|Arxiv]] {{col-end}} == Xarici keçidlər == * [https://xtools.wmcloud.org/adminstats/az.wikipedia.org İnzibatçıların əsas fəaliyyət statistikası] {{İnzibatçılar}} {{İstifadəçi qrupları}} {{İcazə tələbləri}} 29w8g40rxorptr0rsid0ajgpdtjgcsw 5 1841 7865188 7744407 2024-11-26T22:34:37Z Gadir 136647 /* Gizlətmə */ yeni bölmə 7865188 wikitext text/x-wiki {{müzakirə}} {|class="standard" border="1" frame="box" align="right" |- |{{Yeni başlıqlı şərh|tarix göstərmə=1}} |- |{{Arxiv qutusu|2005–2024}} |} == Gizlətmə == @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], salam. Zəhmət olmasa, buradakı keçmiş inzibatçıları göstərən cədvəli də qrafik kimi "gizlət-göstər" halına sala bilərsiniz? Öncədən təşəkkürlər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 22:34, 26 noyabr 2024 (UTC) ecrff1msrwsxamygi278dd8np25xvte 0 2048 7865256 7676822 2024-11-27T03:27:14Z Sofia 261505 /* 1901–cari */ 7865256 wikitext text/x-wiki {{Təqvim günü}} == Əhəmiyyətli hadisələr == === 1600-cü ildən əvvəl === {{Boş bölmə}} === 1601–1900 === {{Boş bölmə}} === 1901–cari === * [[1956]] — [[Pakistan]] dünyada ilk [[İslam]] respublikası olub.<ref>{{cite web | title = On this day in history - March 23 | url = https://www.timeanddate.com/on-this-day/march/23 | website = www.timeanddate.com | publisher = www.timeanddate.com | accessdate = 22 fevral 2022 | archive-date = 2022-05-29 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220529212929/https://www.timeanddate.com/on-this-day/march/23 | url-status = live }}</ref> * [[2020]] — [[Beliz]] və [[Myanmar]]da ilk dəfə [[Koronavirus|COVID-19]] qeydə alınıb.<ref>{{cite web | title = UPDATED: Timeline of the Coronavirus | url = https://www.thinkglobalhealth.org/article/updated-timeline-coronavirus | website = www.thinkglobalhealth.org | publisher = www.thinkglobalhealth.org | accessdate = 25 yanvar 2022 | archive-date = 2022-09-01 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220901051829/https://www.thinkglobalhealth.org/article/updated-timeline-coronavirus | url-status = live }}</ref> * [[2021]] — [[Süveyş kanalı]]nın girişində konteyner gəmisi 6 günlük [[2021 Süveyş kanalının tıxanması|tıxac]] yaradıb.<ref name=":4">{{Cite news | last = Gambrell | first = Jon | date = 23 March 2021 | title = Massive cargo ship turns sideways, blocks Egypt's Suez Canal | publisher = [[KARE (TV)|KARE]] | agency = Associated Press | url = https://www.kare11.com/article/news/nation-world/cargo-ship-suez-canal-trapped/507-3ca6964c-3ac2-4b13-867c-38d87366ea5d | access-date = 26 March 2021 | archive-date = 26 March 2021 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210326031159/https://www.kare11.com/article/news/nation-world/cargo-ship-suez-canal-trapped/507-3ca6964c-3ac2-4b13-867c-38d87366ea5d | url-status = live }}</ref> === Azərbaycana aid hadisələr === * [[1961]] — [[Marinski teatrı]]nda [[Arif Məlikov]]un "[[Məhəbbət əfsanəsi (balet, 1961)|Məhəbbət əfsanəsi]]" baletinin premyerası keçirilmişdir.<ref>{{Cite web | title = "MƏHƏBBƏT ƏFSANƏSI": ƏDƏBI MƏNBƏDƏN BALETƏ DOĞRU | url = http://musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=285 | access-date = 2022-01-03 | archive-date = 2022-01-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220103015113/http://musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=285 | url-status = live }}</ref> * [[1992]] — [[Azərbaycan]] və [[Cənubi Koreya]] arasında diplomatik əlaqələr qurulmuşdur.<ref>{{cite web | title = Azərbaycan Respublikası və Koreya Respublikası arasında ikitərəfli münasibətlər | url = https://mfa.gov.az/az/category/asiya-ve-okeaniya/koreya-respublikasi | website = mfa.gov.az | accessdate = 7 dekabr 2021 | archive-date = 2022-07-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220727021746/https://mfa.gov.az/az/category/asiya-ve-okeaniya/koreya-respublikasi | url-status = live }}</ref> == Doğumlar == === 1600-cü ildən əvvəl === {{Boş bölmə}} === 1601–1900 === * [[1769]] — [[Vilyam Smit]], İngiltərə geoloqu * [[1821]] — [[Aleksey Pisemski]], Rusiya yazıçısı * [[1823]] — [[Şayler Kolfaks]], ABŞ siyasətçisi * [[1869]] — [[Qalust Gülbənkiyan]], Böyük Britaniya iş adamı * [[1876]] — [[Ziya Göyalp]], Türkiyə siyasətçisi və şairi * [[1896]] — [[Müseyib Dadaşov]], Azərbaycan deputatı * [[1900]] — [[Erix Fromm]], Almaniya sosioloqu === 1901–cari === [[Fayl:BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg|thumb|[[Deymon Albarn]]]] * [[1908]] — [[Anatoli Lapidevski]], Sovet general-mayoru * [[1910]] — [[Akira Kurosava]], Yaponiya kinorejissoru * [[1913]] — [[Abidin Dino]], Türkiyə boyakarı * [[1915]]  ** [[Əlibaba Abdullayev]], Azərbaycan rəqqası ** [[Vasili Zaytsev]], Ukrayna snayperi * [[1912]] — [[Verner fon Braun]], ABŞ aerokosmik mühəndisi * [[1920]] — [[Əşrəf Abbasov]], Azərbaycan bəstəkarı * [[1926]] — [[Arçil Qomiaşvili]], Gürcüstan aktyoru * [[1931]] — [[Viktor Korçnoy]], İsveçrə və Sovet şahmatçısı * [[1948]] — [[Jale Aylanç]], Türkiyə aktrisası * [[1949]] — [[Paşa Təhməzov]], Azərbaycan hərbçisi, [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]] * [[1968]] — [[Deymon Albarn]], İngiltərə musiqiçisi * [[1976]] — [[Kris Hoy]], Böyük Britaniya velosipedçisi * [[1988]] — [[Yusuf Laval]], Nigeriya futbolçusu == Ölümlər == === 1600-cü ildən əvvəl === * [[1369]] — [[I Pyotr (Kastiliya kralı)|I Pyotr]], Kastiliya və Leon kralı * [[1555]] — [[III Yuli]], Roma papası === 1601–1900 === * [[1842]] — [[Stendal]], Fransa yazıçısı === 1901–cari === [[Fayl:Aydın Xırdalanlı.jpg|thumb|[[Aydın Xırdalanlı]]]] * [[1923]] — [[Hovannes Tumanyan]], Ermənistan şairi * [[1927]] — [[Pyotr Məlikov]], Gürcüstan kimyaçısı * [[1937]] — [[Sultan Məcid Qənizadə]], Azərbaycan maarifçisi * [[1969]] — [[Bəşir Səfəroğlu]], Azərbaycan aktyoru * [[1972]] — [[Kristobal Balensiaqa]], İspaniya modelyeri * [[1981]] — [[Tofiq Əhmədov (musiqiçi)|Tofiq Əhmədov]], Azərbaycan dirijoru və bəstəkarı * [[2011]] — [[Elizabet Teylor]], ABŞ aktrisası * [[2013]] — [[Boris Berezovski]], Rusiya iş adamı * [[2019]] — [[Aydın Xırdalanlı]], Azərbaycan meyxanaçısı * [[2020]] — [[Nazim Hacıbəyov]], Azərbaycan memarı * [[2022]] — [[Madlen Olbrayt]], ABŞ dövlət katibi == Bayramlar və xüsusi günlər == * Ümumdünya Meterologiya Günü * Ümumdünya Ateistlər Günü * {{bayraq|Boliviya}} [[Boliviya]] — Dəniz Günü * {{bayraq|CAR}} [[CAR]] — Ailə Günü * {{bayraq|Pakistan}} [[Pakistan]] — Pakistan Günü == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Aylar}} [[Kateqoriya:İlin günləri|*0323]] [[Kateqoriya:Mart]] [[Kateqoriya:23 mart]] rsgvfiora4g82mr61oaoe1b8rcn7qe8 0 4627 7865472 7099555 2024-11-27T07:28:16Z Mehditabrizli 241218 7865472 wikitext text/x-wiki {{il naviqasiyası|1918}} {{Təqvim illəri}} Bu il Azərbaycanlılar üçün çox önəmli bir il sayılır. minlərcə Azərbaycanlı, [[Cənubi Azərbaycan|Güney Azərbaycan]]da [[Soyqırım|qətliam]] olubdurş Bu böyük və dəhşətli faciə [[Cilovluq |Cilovluq faciəsi]] adı ilə məşhurdur. == Hadisələr == * 10 fevral — Zaqafqaziya Seyminin yaradılması. * 3 mart — Sovet Rusiyası ilə [[Almaniya]] arasında Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin imzalanması. * 27 mart — Bessarabiya və Moldovanın Rumıniyaya birləşdirilməsi. * 11 may — [[Şimali Qafqaz]] Dağlı İttifaqının öz müstəqilliyini elan etməsi. * 26 may — [[Gürcüstan]]ın [[Zaqafqaziya Seymi]]ndən çıxaraq öz müstəqilliyini elan etməsi, Seymin buraxılması. * iyul — [[Yekaterinburq]]da çar [[II Nikolay]]ın və onun ailə üzvlərinin güllələnməsi. *1 iyul — [[Göyçay döyüşü]] *6 iyul — [[Ağsu döyüşü]] *10 iyul — [[Kürdəmir döyüşləri|Kürdəmirin azad edilməsi]] *15 iyul — [[Salyan döyüşləri|Salyanın azad edilməsi]] *22 iyul — [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Şamaxı əməliyyatı|Şamaxının azad edilməsi]] *27 iyul — [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hacıqabul əməliyyatı|Hacıqabul əməliyyatı]] və [[Sınıq körpü döyüşü]] * 30 avqust — Sovet hökumətinin başçısı V.İ.[[Lenin]]ə qarşı sui-qəsd. * 15 sentyabr — Dobro cayı rayonunda Antanta ölkələrinin qüvvələri tərəfindən Bolqarıstan ordusunun darmadağın edilməsi. * sentyabr- [[Antanta]] ilə [[Avstriya]] arasında Sen-Jermen sülh müqaviləsinin imzalanması. * 28 oktyabr — Çexoslovakiyanın işğal edilməsi. * 7 noyabr — Münhendə fəhlə və əsgərlərin güclü nümayişlərinin keçirilməsi. * 12 noyabr — [[Avstriya]] Respublikasının elan olunması. * 22 noyabr — [[Polşa]]nın respublika elan edilməsi. * noyabr — [[Antanta]] ilə [[Bolqarıstan]] arasında Neyi sülh müqaviləsinin imzalanması. * noyabr — [[Antanta]] ilə [[Macarıstan]] arasında Trianon sülh müqaviləsinin imzalanması. * noyabr — [[Krım Xalq Respublikası]]nın yaradılması, general M.A.Sulkeviçin başçılığı ilə yeni hökumətin təşkil olunması. * 1 dekabr — [[Qars]] şəhərində Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikasının yaradıldığının elan edilməsi. * 4 dekabr — [[Serb-Xorvat-Sloven Krallığı]]nın yaradılması. * 9 dekabr — [[Ermənistan]]la — [[Gürcüstan]] arasında müharibənin başlanması * 10 fevral — Cənubi Qafqazdan Ümumrusiya parlamentinə — Müəssislər Məclisinə seçilmiş azərbaycanlı (müsəlman), gürcü və erməni deputatlarin Tiflisdə toplaşaraq Cənubi Qafqaz (Zaqafqaziya) Seymini yaratmaları. * 7 mart — Bolşevik Rusiyasının xarici işlər naziri Çiçerin tərəfindən [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]ndən general Denikinlə müharibəyə qoşulmağı tələb edən üçüncü notanın Bakıya göndərilməsi. * 17 mart — Cənubi Azərbaycanın Urmiya şəhərində xarici ölkə diplomatlarının (Britaniya, ABŞ, Fransa, Rusiya konsulları) gözü qarşısında erməni quldur dəstələri azərbaycanlı əhaliyə divan tutulması. * 18 mart — Erməni quldur dəstələri tərəfindən Şamaxıda azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlar törədilməsi. * 30 mart — Bakıda erməni-daşnak və rus-bolşevik dəstələrinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi qırğınlarının başlaması. * 13 aprel — Trabzon konfransı nəticəsiz bitdikdən sonra [[Zaqafqaziya Seymi]] tərəfindən türk qoşunlarının yürüşünü dayandırmaq üçün Osmanlıya müharibə elan etmək barədə qərar qəbul edilməsi. * 20 aprel — Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi Bakı şəhər Dumasının buraxılması * 22 aprel — [[Zaqafqaziya Seymi]]nin azərbaycanlı, erməni və gürcü deputatları tərəfindən paytaxtı Tiflis olmaqla Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının yaradıldığının elan edilməsi. * 25 aprel — Bakı Xalq Komissarları Sovetinin yaradılması. * 11 may — Batumida [[Zaqafqaziya Seymi]] ilə Osmanlı imperiyası arasında yeni danışıqların başlanması. * 26 may — Zaqafqaziya Seyminin son iclası Gürcüstanın öz müstəqilliyini elan etməsi. Seymin buraxılması. * 27 may — [[Zaqafqaziya Seymi]]nin süqutundan sonra qurumun azərbaycanlı deputatları tərəfindən Tiflisdə Azərbaycan müvəqqəti Milli Şurasının yaradılması. * 28 may — [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nın, Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyətinin elan edilməsi. * 29 may — İrəvanın müvəqqəti Ermənistana verilməsi. * 30 may — [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin yaradılması haqqında dünya parlamentlərinə radioqram göndərilməsi * 4 iyun — [[Batumi]]da aparılan danışıqların yekunu olaraq [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] ilə [[Osmanlı imperiyası]] arasında "Sülh və dostluq haqqında" müqavilənin imzalanması. * 10 iyun — Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi "Bakı Komissarları Soveti"nin qoşunlarının [[Gəncə]] istiqamətində yürüşə başlaması. * 12 iyun — [[Kürdəmir]]in Bakı Xalq Komissarlığının qoşunları tərəfindən işğalı. * 16 iyun — [[Azərbaycan]] Milli Şurasının və hökumətinin Gəncəyə köçməsi. * 17 iyun: **[[Gəncə]]də ilk iclasını keçirən [[Azərbaycan]] Milli Şurası tərəfindən ölkədə yaranmış ağır vəziyyəti nəzərə alaraq fəaliyyətini dayandırmaq və yeni parlament (Müəssislər Məclisi) çağırılanadək bütün hakimiyyətin (qanunvericilik və icra) Nazirlər Şurasına vermək barədə qərar qəbul edilməsi. **[[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin Nazirlər Şurasının tərkibində yeni strukturun — Səhiyyə Nazirliyinin təşkil olunması. * 18 iyun — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 18 iyun tarixli qərarı ilə hökumətin dini məsələlərlə bağlı iclaslarında Şeyxülislama və Müftiyə həlledici səs hüququ ilə iştirak etmək hüququnun verilməsi. * 19 iyun — [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] tərəfindən [[Azərbaycan]] ərazisində hərbi vəziyyət elan edilməsi. * 21 iyun — Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin qərarı ilə dövlət bayrağının təsis edilməsi. * 23 iyun — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası tərəfindən ölkə ərazisində hərbi vəziyyətin elan olunması və bütün qüvvələrin daşnak-bolşevik "Bakı Kommunası"nın ilə mübarizəyə səfərbər edilməsi barədə qərar qəbul edilməsi. * 24 iyun — Azərbaycanın üzərində ağ aypara və ağ ulduz.səkkizguşəli əks olunmuş dövlət bayrağının qəbul olunması * 26 iyun — [[Gəncə]]də [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] tərəfindən Əlahiddə [[Azərbaycan korpusu]]nun yaradılması. * 27 iyun — [[Azərbaycan dili|Türk dili]]nin dövlət dili elan edilməsi. * 15 iyul — Fövqəladə Tədqiqat Komissiyasının yaradılması haqqında qərar qəbul olunması. * 31 iyul — Bakı XKS-nin istefa verməsi * 1 avqust — [[Sentrokaspi Diktaturası]]nın hakimiyyəti ələ keçirməsi * 11 avqust — Hərbi mükəlləfiyyət haqqında qərar qəbul olunması. * 23 avqust — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin vətəndaşlığı haqqında qanunun qəbul olunması. * 15 sentyabr — Bakının [[Qafqaz İslam Ordusu]] tərəfindən azad olunması. * 15 sentyabr — [[Bakı]]nın [[Azərbaycan]]ın paytaxtı elan edilməsi. * 17 sentyabr — Azərbaycan hökümətinin Bakıya köçməsi * 9 noyabr — [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin üçrəngli bayrağının qəbul edilməsi. * 10 noyabr — Osmanlı ordusunun Bakını tərk etməsi * 17 noyabr — İngilis ordusunun Bakıya gəlməsi * 20 noyabr — Milli Şura tərəfindən "Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında" qanunun qəbul edilməsi. * 7 dekabr — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamentinin fəaliyyətə başlaması. == Doğumlar == * [[15 iyun]] - [[Hacı Xanməmmədov]] *18 iyun — [[Franko Modilyani]] * 18 iyul — [[Nelson Mandela]] * 23 aprel — [[Moris Drüon]] * 15 yanvar — [[Camal Əbdül Nasir]] * 22 mart — [[Çeddi Caqan]] == Vəfatlar == * 10 fevral — [[II Əbdülhəmid]], 34-cü Osmanlı sultanı və 113-cü İslam xəlifəsi. * [[Mir Möhsün Nəvvab]] * Şair, həkim və müəllim [[Abbas Səhhət]] (Abbasqulu Əlabbas oğlu Mehdizadə). * Əsədulla xan Əbülfəth xan oğlu Əbülfətzadə, rus ordusunda general. [[Kateqoriya:1918| ]] nekyt0d1bhizmu1w7x154eii4h72gfz 12 4805 7865214 7835872 2024-11-26T23:49:33Z Gadir 136647 "[[Kömək:Mündəricat]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7835872 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ <templatestyles src="Kömək:Mündəricat/styles.css" /> <div class="helpContents-wrapper"> <div class="helpContents-header"> <div role="region" aria-label="Introduction"> Bu səhifə '''Vikipediya haqqında ən çox soruşulan suallara cavab tapmaq üçündür.''' </div> <div role="search"> <inputbox> type=fulltext width=40 namespaces=Kömək**,Vikipediya** searchbuttonlabel=Axtar bgcolor=#ffffff break=no inline=yes placeholder=Köməkçi səhifələri axtar </inputbox> </div> </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="read-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon article-ltr.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="read-heading">Məqalələri '''oxumaq''' və ya '''tapmaq'''</h2> '''[[Vikipediya:Haqqında|Haqqında səhifəsində]]''' Vikipedia haqqında ən çox axtarılan məlumatlar mövcuddur. Sadə axtarışlar üçün hər səhifənin yuxarı hissəsində bir axtarış qutusu var. Qutuda axtarmaq istədiyiniz şeyi yazın. Axtardığınız şeyə uyğun olan səhifələr açılan siyahıda görünəcək. O səhifəyə getmək üçün siyahıdakı hər hansı bir səhifəni seçin. Tam olaraq axtardığınız səhifəyə getmək üçün {{düymə|↵ Enter}} düyməsinə basın. Həmçinin Vikipediyanın məhdudiyyətləri barədə xəbərdarlıq üçün '''[[Vikipediya:Məsuliyyətdən imtina|diskleymer]]''' səhifəsini oxuyun. '''Mobil görüntü''' üçün, səhifənin ən aşağısında yerləşən {{Plain link|url=https://az.m.wikipedia.org/wiki/Kömək:Mündəricat|name='''mobil görüntü'''}} keçidinə klikləyin. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="edit-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon edit-ltr.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="edit-heading">Məqalə '''redaktə etmək'''</h2> Töhfə vermək çox asandır: bax: '''[[Kömək:Məqalələrin redaktə qaydaları|necə redaktə edilir]]'''. Məqalələri təkmilləşdirərkən '''[[Vikipediya:Cəsur ol!|cəsur&nbsp;olun!]]'''! Faktlar əlavə edən zaman müvafiq mənbəsini də əlavə etməyi unutmayın. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="report-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon bell.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="report-heading">Məqalə ilə bağlı '''problemi bildirin'''</h2> Məqalədə səhv aşkarlamısınızsa, bunu <em>siz</em> özünüz birbaşa düzəldə bilərsiniz. Bunun üçün səhifənin yuxarısında yerləşən Redaktə düyməsinə klikləyin. Məqaləni özünüz düzəltməyə hazır deyilsinizsə, məqalənin müzakirə səhifəsində mesaj göndərin. Bu, məsələni həmin məqalə üzərində işləyən başqalarının diqqətinə çatdıracaq. Hər məqalənin səhifəsinin əvvəlində "Müzakirə" keçidi var. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="create-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon add.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="create-heading">'''Yeni məqalə yarat'''</h2> Məqalə yaratma prosesinə başlamaq üçün [[Vikipediya:Məqalə sehrbazı|məqalə sehrbazından]] istifadə edə bilərsiniz. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="gethelp"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon help.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="gethelp">'''İlişib qaldınız?'''</h2> Ümumi suallar '''[[VP:TSS|tez-tez soruşulan suallar]]''' səhifəsində cavablandırılıb. Vikipediyanı redaktə etməkdə problem yaşayan yeni istifadəçilər [[Vikipediya:Yardım masası|Yardım masasına]] müraciət etməlidirlər. Könüllülər bacardıqca tez cavab verəcəklər. Və ya {{edit|Special:MyTalk|'''müzakirə səhifənizdə kömək istəyin'''|section=new|preload=Kömək:Mündəricat/helpmepreload|preloadtitle=Kömək edin!}}, hansısa könüllü sizə elə oradaca yardım edəcəkdir. </div> <div class="helpContents-section" role="search" aria-labelledby="searches-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon search-ltr.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="searches-heading">Əlavə '''axtarışlar'''</h2> <div class="helpContents-additional-search"> '''[[VP:TSS|Tez-tez soruşulan suallarda]] axtar''' <inputbox> type=fulltext prefix=Vikipediya:Tez-tez soruşulan suallar width=40 searchbuttonlabel=TSS-da axtar break=no </inputbox> </div> <div class="helpContents-additional-search"> '''[[Vikipediya:Yardım masası/Arxiv|Yardım masası arxivində]] axtar''' <inputbox> type=fulltext prefix=Vikipediya:Yardım masası break=no width=40 searchbuttonlabel=Arxivdə axtar </inputbox> </div> </div> </div><!-- .helpContents-wrapper --> <div role="note" class="center" style="margin-top: 0.2em; font-size: 80%;"> <div class="hlist inline">Bu səhifəyə olan qısayollar: * {{no redirect|VP:KÖMƏK}} </div></div> pgtvwp7i1mbu5ojzctmy175uu2nriq5 7865215 7865214 2024-11-26T23:50:11Z Gadir 136647 "[[Kömək:Mündəricat]]" səhifəsi mühafizə edildi: Yüksək trafik səhifə ([Redaktə=Yalnız avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə icazə ver] (müddətsiz) [Adını dəyiş=Yalnız avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə icazə ver] (müddətsiz)) 7835872 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ <templatestyles src="Kömək:Mündəricat/styles.css" /> <div class="helpContents-wrapper"> <div class="helpContents-header"> <div role="region" aria-label="Introduction"> Bu səhifə '''Vikipediya haqqında ən çox soruşulan suallara cavab tapmaq üçündür.''' </div> <div role="search"> <inputbox> type=fulltext width=40 namespaces=Kömək**,Vikipediya** searchbuttonlabel=Axtar bgcolor=#ffffff break=no inline=yes placeholder=Köməkçi səhifələri axtar </inputbox> </div> </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="read-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon article-ltr.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="read-heading">Məqalələri '''oxumaq''' və ya '''tapmaq'''</h2> '''[[Vikipediya:Haqqında|Haqqında səhifəsində]]''' Vikipedia haqqında ən çox axtarılan məlumatlar mövcuddur. Sadə axtarışlar üçün hər səhifənin yuxarı hissəsində bir axtarış qutusu var. Qutuda axtarmaq istədiyiniz şeyi yazın. Axtardığınız şeyə uyğun olan səhifələr açılan siyahıda görünəcək. O səhifəyə getmək üçün siyahıdakı hər hansı bir səhifəni seçin. Tam olaraq axtardığınız səhifəyə getmək üçün {{düymə|↵ Enter}} düyməsinə basın. Həmçinin Vikipediyanın məhdudiyyətləri barədə xəbərdarlıq üçün '''[[Vikipediya:Məsuliyyətdən imtina|diskleymer]]''' səhifəsini oxuyun. '''Mobil görüntü''' üçün, səhifənin ən aşağısında yerləşən {{Plain link|url=https://az.m.wikipedia.org/wiki/Kömək:Mündəricat|name='''mobil görüntü'''}} keçidinə klikləyin. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="edit-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon edit-ltr.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="edit-heading">Məqalə '''redaktə etmək'''</h2> Töhfə vermək çox asandır: bax: '''[[Kömək:Məqalələrin redaktə qaydaları|necə redaktə edilir]]'''. Məqalələri təkmilləşdirərkən '''[[Vikipediya:Cəsur ol!|cəsur&nbsp;olun!]]'''! Faktlar əlavə edən zaman müvafiq mənbəsini də əlavə etməyi unutmayın. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="report-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon bell.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="report-heading">Məqalə ilə bağlı '''problemi bildirin'''</h2> Məqalədə səhv aşkarlamısınızsa, bunu <em>siz</em> özünüz birbaşa düzəldə bilərsiniz. Bunun üçün səhifənin yuxarısında yerləşən Redaktə düyməsinə klikləyin. Məqaləni özünüz düzəltməyə hazır deyilsinizsə, məqalənin müzakirə səhifəsində mesaj göndərin. Bu, məsələni həmin məqalə üzərində işləyən başqalarının diqqətinə çatdıracaq. Hər məqalənin səhifəsinin əvvəlində "Müzakirə" keçidi var. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="create-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon add.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="create-heading">'''Yeni məqalə yarat'''</h2> Məqalə yaratma prosesinə başlamaq üçün [[Vikipediya:Məqalə sehrbazı|məqalə sehrbazından]] istifadə edə bilərsiniz. </div> <div class="helpContents-section" role="region" aria-labelledby="gethelp"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon help.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="gethelp">'''İlişib qaldınız?'''</h2> Ümumi suallar '''[[VP:TSS|tez-tez soruşulan suallar]]''' səhifəsində cavablandırılıb. Vikipediyanı redaktə etməkdə problem yaşayan yeni istifadəçilər [[Vikipediya:Yardım masası|Yardım masasına]] müraciət etməlidirlər. Könüllülər bacardıqca tez cavab verəcəklər. Və ya {{edit|Special:MyTalk|'''müzakirə səhifənizdə kömək istəyin'''|section=new|preload=Kömək:Mündəricat/helpmepreload|preloadtitle=Kömək edin!}}, hansısa könüllü sizə elə oradaca yardım edəcəkdir. </div> <div class="helpContents-section" role="search" aria-labelledby="searches-heading"> <div class="helpContents-icon">[[Fayl:OOjs UI icon search-ltr.svg|20px|alt=|link=]]</div> <h2 id="searches-heading">Əlavə '''axtarışlar'''</h2> <div class="helpContents-additional-search"> '''[[VP:TSS|Tez-tez soruşulan suallarda]] axtar''' <inputbox> type=fulltext prefix=Vikipediya:Tez-tez soruşulan suallar width=40 searchbuttonlabel=TSS-da axtar break=no </inputbox> </div> <div class="helpContents-additional-search"> '''[[Vikipediya:Yardım masası/Arxiv|Yardım masası arxivində]] axtar''' <inputbox> type=fulltext prefix=Vikipediya:Yardım masası break=no width=40 searchbuttonlabel=Arxivdə axtar </inputbox> </div> </div> </div><!-- .helpContents-wrapper --> <div role="note" class="center" style="margin-top: 0.2em; font-size: 80%;"> <div class="hlist inline">Bu səhifəyə olan qısayollar: * {{no redirect|VP:KÖMƏK}} </div></div> pgtvwp7i1mbu5ojzctmy175uu2nriq5 0 4895 7864899 7307165 2024-11-26T16:57:52Z 46.18.68.119 Yusif məmmədəliyev də olmalı idi 7864899 wikitext text/x-wiki {{Təqvim günü}} == Əhəmiyyətli hadisələr == === 1600-cü ildən əvvəl === {{Boş bölmə}} === 1601–1900 === {{Boş bölmə}} === 1901–cari === * [[1907]] — İlk [[Yeni il]] ərəfəsi şənliyi [[Manhetten]]də [[Tayms-skver]]də keçirilmişdir.<ref name="luna"/> * [[2009]] — Həm [[mavi ay]], həm də [[ay tutulması]] baş vermişdir.<ref name="luna">{{cite web |title=What Happened On This Day – December 31 |url=https://www.timeanddate.com/on-this-day/december/31 |accessdate=22 yanvar 2022 |archive-date=2022-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220529212930/https://www.timeanddate.com/on-this-day/december/31 |url-status=live }}</ref> * [[2018]] — [[Maqnitoqorsk]]da [[Maqnitoqorskda yaşayış binasında partlayış, 2018|yaşayış binasında partlayış]] nəticəsində 39 nəfər həlak olmuşdur.<ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/world/2019/jan/03/death-toll-rises-in-russian-apartment-block-collapse |title=Death toll rises to 39 in Russian apartment block collapse |date=2019-01-03 |newspaper=[[The Guardian]] |access-date=2019-01-07 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321174745/https://www.theguardian.com/world/2019/jan/03/death-toll-rises-in-russian-apartment-block-collapse |url-status=live }}</ref> === Azərbaycana aid hadisələr === [[Fayl:Nizami metrostansiyası.jpeg|thumb|Bakıda [[Nizami metrostansiyası]]]] * [[1976]] — Bakıda [[Nizami metrostansiyası]]nın açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Станция «Низами Гянджеви» |url=http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/17_nizami |accessdate=18 yanvar 2022 |archive-date=2022-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515143722/http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/17_nizami |url-status=live }}</ref> * [[1985]] — Bakıda [[20 Yanvar metrostansiyası|20 Yanvar]], [[Elmlər Akademiyası metrostansiyası|Elmlər Akademiyası]], [[İnşaatçılar metrostansiyası|İnşaatçılar]] və [[Memar Əcəmi metrostansiyası]]nın açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Станция «Мемар Аджеми» |url=http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/13_memar_adzhemi |accessdate=18 yanvar 2022 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321174745/http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/13_memar_adzhemi |url-status=live }}</ref> * [[1991]] — [[Böyük Britaniya]], [[Danimarka]], [[İspaniya]], [[Lüksemburq]], [[Niderland]] və [[Yuqoslaviya]] [[Azərbaycan]]ın müstəqilliyini tanımışdır.<ref>{{cite web |title=Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı |url=https://mfa.gov.az/az/category/avropa/boyuk-britaniya |website=mfa.gov.az |accessdate=3 yanvar 2022 |archive-date=2022-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727022655/https://mfa.gov.az/az/category/avropa/boyuk-britaniya |url-status=live }}</ref> == Doğumlar == === 1600-cü ildən əvvəl === * [[1491]] — [[Jak Kartye]], Fransa səyahətçisi === 1601–1900 === * [[1864]] — [[Umeko Tsuda]], Yaponiya maarifçisi * [[1869]] — [[Anri Matiss]], Fransa boyakarı * [[1878]] — [[Orasio Kiroqa]], Uruqvay dramaturqu === [[1905|1901]]–cari === [[Fayl:Alex Ferguson.jpg|thumb|[[Aleks Ferqyuson]]]] * [[1902]] — [[Yusif Abdullayev]], Azərbaycan polkovniki * [[1903]] — [[Fumiko Hayaşi]], Yaponiya yazıçısı * [[1905]] — [[Gi Molle]], Fransa dövlət xadim * [[1905]] — [[Yusif Məmmədəliyev]], Azərbaycan kimyaçı alim * [[1907]] — [[Seyfulla Bədəlov]], Azərbaycan kinooperatoru * [[1920]] — [[Zeynal Cabbarzadə]], Azərbaycan şairi * [[1928]] — [[Rauf Kazımovski]], Azərbaycan kinorejissoru * [[1933]] — [[Semyon Farada]], Rusiya aktyoru * [[1934]] — [[Bəhmən Əliyev]], Azərbaycan animatoru * [[1937]] — [[Entoni Hopkins]], Uels aktyoru * [[1939]] — [[Sərraf Qasım]], Azərbaycan şairi * [[1941]] — [[Aleks Ferqyuson]], Şotlandiya futbolçusu və baş məşqçisi * [[1942]] — [[Tofiq Kiemas]], İndoneziya siyasətçisi * [[1943]] — [[Ben Kinqsli]], İngiltərə aktyoru * [[1946]] — [[Yalçın Rzazadə]], Azərbaycan müğənnisi * [[1954]]  ** [[Aleks Salmond]], Şotlandiya baş naziri ** [[Möhsün Yazıçıoğlu]], Türkiyə deputatı * [[1962]] — [[Bayram Kürdəxanılı]], Azərbaycan meyxanaçısı * [[1976]] — [[Ceza]], Türkiyə repçisi * [[1990]]  ** [[Renat Şıxnəbiyev]], Azərbaycan kapitanı, [[Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı]] ** [[Toğrul Abbasov]], Azərbaycan əsgəri * [[1991]] — [[Rəşad Qasımlı]], Azərbaycan kapitanı, [[Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı]] == Ölümlər == === 1600-cü ildən əvvəl === * [[192]] — [[Kommod]], Roma imperatoru === 1601–1900 === [[Fayl:Gustave Courbet.jpg|thumb|[[Qüstav Kurbe]]]] * [[1610]] — [[Ludolf van Seylen]], Almaniya və Niderland riyaziyyatçısı * [[1864]] — [[Corc Dallas]], ABŞ dövlət xadimi * [[1877]] — [[Qüstav Kurbe]], Fransa boyakarı === 1901–cari === * [[1934]] — [[Cəfər Cabbarlı]], Azərbaycan dramaturqu * [[1966]] — [[Yelena Stasova]], Sovet dövlət xadimi * [[1993]] — [[Zviad Qamsaxurdiya]], Gürcüstan prezidenti * [[2004]] — [[Jerar Debre]], Fransa iqtisadçısı və riyaziyyatçısı * [[2013]] ** [[Lidiya Vertinskaya]], Rusiya aktrisası ** [[Ömür Nağıyev]], Azərbaycan aktyoru * [[2015]] — [[Natali Kol]], ABŞ müğənnisi * [[2020]] ** [[Rober Osseyn]], Fransa aktyoru ** [[Tural Həsənov]], Azərbaycan əsgəri * [[2021]] — [[Betti Vayt]], ABŞ aktrisası == Bayramlar və xüsusi günlər == * {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] — [[Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Aylar}} [[Kateqoriya:İlin günləri|*1231]] jddir7dtrpxwfwrdnpvqmiw1glmy6kw 7864915 7864899 2024-11-26T17:11:43Z Turkmen 92589 [[Special:Contributions/46.18.68.119|46.18.68.119]] ([[User talk:46.18.68.119|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Sofia|Sofia]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7307165 wikitext text/x-wiki {{Təqvim günü}} == Əhəmiyyətli hadisələr == === 1600-cü ildən əvvəl === {{Boş bölmə}} === 1601–1900 === {{Boş bölmə}} === 1901–cari === * [[1907]] — İlk [[Yeni il]] ərəfəsi şənliyi [[Manhetten]]də [[Tayms-skver]]də keçirilmişdir.<ref name="luna"/> * [[2009]] — Həm [[mavi ay]], həm də [[ay tutulması]] baş vermişdir.<ref name="luna">{{cite web |title=What Happened On This Day – December 31 |url=https://www.timeanddate.com/on-this-day/december/31 |accessdate=22 yanvar 2022 |archive-date=2022-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220529212930/https://www.timeanddate.com/on-this-day/december/31 |url-status=live }}</ref> * [[2018]] — [[Maqnitoqorsk]]da [[Maqnitoqorskda yaşayış binasında partlayış, 2018|yaşayış binasında partlayış]] nəticəsində 39 nəfər həlak olmuşdur.<ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/world/2019/jan/03/death-toll-rises-in-russian-apartment-block-collapse |title=Death toll rises to 39 in Russian apartment block collapse |date=2019-01-03 |newspaper=[[The Guardian]] |access-date=2019-01-07 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321174745/https://www.theguardian.com/world/2019/jan/03/death-toll-rises-in-russian-apartment-block-collapse |url-status=live }}</ref> === Azərbaycana aid hadisələr === [[Fayl:Nizami metrostansiyası.jpeg|thumb|Bakıda [[Nizami metrostansiyası]]]] * [[1976]] — Bakıda [[Nizami metrostansiyası]]nın açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Станция «Низами Гянджеви» |url=http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/17_nizami |accessdate=18 yanvar 2022 |archive-date=2022-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515143722/http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/17_nizami |url-status=live }}</ref> * [[1985]] — Bakıda [[20 Yanvar metrostansiyası|20 Yanvar]], [[Elmlər Akademiyası metrostansiyası|Elmlər Akademiyası]], [[İnşaatçılar metrostansiyası|İnşaatçılar]] və [[Memar Əcəmi metrostansiyası]]nın açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Станция «Мемар Аджеми» |url=http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/13_memar_adzhemi |accessdate=18 yanvar 2022 |archive-date=2022-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220321174745/http://www.mirmetro.net/baki/cruise/02/13_memar_adzhemi |url-status=live }}</ref> * [[1991]] — [[Böyük Britaniya]], [[Danimarka]], [[İspaniya]], [[Lüksemburq]], [[Niderland]] və [[Yuqoslaviya]] [[Azərbaycan]]ın müstəqilliyini tanımışdır.<ref>{{cite web |title=Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı |url=https://mfa.gov.az/az/category/avropa/boyuk-britaniya |website=mfa.gov.az |accessdate=3 yanvar 2022 |archive-date=2022-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220727022655/https://mfa.gov.az/az/category/avropa/boyuk-britaniya |url-status=live }}</ref> == Doğumlar == === 1600-cü ildən əvvəl === * [[1491]] — [[Jak Kartye]], Fransa səyahətçisi === 1601–1900 === * [[1864]] — [[Umeko Tsuda]], Yaponiya maarifçisi * [[1869]] — [[Anri Matiss]], Fransa boyakarı * [[1878]] — [[Orasio Kiroqa]], Uruqvay dramaturqu === 1901–cari === [[Fayl:Alex Ferguson.jpg|thumb|[[Aleks Ferqyuson]]]] * [[1902]] — [[Yusif Abdullayev]], Azərbaycan polkovniki * [[1903]] — [[Fumiko Hayaşi]], Yaponiya yazıçısı * [[1905]] — [[Gi Molle]], Fransa dövlət xadimi * [[1907]] — [[Seyfulla Bədəlov]], Azərbaycan kinooperatoru * [[1920]] — [[Zeynal Cabbarzadə]], Azərbaycan şairi * [[1928]] — [[Rauf Kazımovski]], Azərbaycan kinorejissoru * [[1933]] — [[Semyon Farada]], Rusiya aktyoru * [[1934]] — [[Bəhmən Əliyev]], Azərbaycan animatoru * [[1937]] — [[Entoni Hopkins]], Uels aktyoru * [[1939]] — [[Sərraf Qasım]], Azərbaycan şairi * [[1941]] — [[Aleks Ferqyuson]], Şotlandiya futbolçusu və baş məşqçisi * [[1942]] — [[Tofiq Kiemas]], İndoneziya siyasətçisi * [[1943]] — [[Ben Kinqsli]], İngiltərə aktyoru * [[1946]] — [[Yalçın Rzazadə]], Azərbaycan müğənnisi * [[1954]]  ** [[Aleks Salmond]], Şotlandiya baş naziri ** [[Möhsün Yazıçıoğlu]], Türkiyə deputatı * [[1962]] — [[Bayram Kürdəxanılı]], Azərbaycan meyxanaçısı * [[1976]] — [[Ceza]], Türkiyə repçisi * [[1990]]  ** [[Renat Şıxnəbiyev]], Azərbaycan kapitanı, [[Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı]] ** [[Toğrul Abbasov]], Azərbaycan əsgəri * [[1991]] — [[Rəşad Qasımlı]], Azərbaycan kapitanı, [[Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı]] == Ölümlər == === 1600-cü ildən əvvəl === * [[192]] — [[Kommod]], Roma imperatoru === 1601–1900 === [[Fayl:Gustave Courbet.jpg|thumb|[[Qüstav Kurbe]]]] * [[1610]] — [[Ludolf van Seylen]], Almaniya və Niderland riyaziyyatçısı * [[1864]] — [[Corc Dallas]], ABŞ dövlət xadimi * [[1877]] — [[Qüstav Kurbe]], Fransa boyakarı === 1901–cari === * [[1934]] — [[Cəfər Cabbarlı]], Azərbaycan dramaturqu * [[1966]] — [[Yelena Stasova]], Sovet dövlət xadimi * [[1993]] — [[Zviad Qamsaxurdiya]], Gürcüstan prezidenti * [[2004]] — [[Jerar Debre]], Fransa iqtisadçısı və riyaziyyatçısı * [[2013]] ** [[Lidiya Vertinskaya]], Rusiya aktrisası ** [[Ömür Nağıyev]], Azərbaycan aktyoru * [[2015]] — [[Natali Kol]], ABŞ müğənnisi * [[2020]] ** [[Rober Osseyn]], Fransa aktyoru ** [[Tural Həsənov]], Azərbaycan əsgəri * [[2021]] — [[Betti Vayt]], ABŞ aktrisası == Bayramlar və xüsusi günlər == * {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] — [[Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Aylar}} [[Kateqoriya:İlin günləri|*1231]] fse3mmpok3yv35w4m7zrrd5xpsscou6 4 5081 7865187 7626940 2024-11-26T22:31:58Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:İcma portalı]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: addəyişdirici kimi xüsusi hüquqlar var onsuz, ehtiyac yoxdur mühafizə etməyə. 7256948 wikitext text/x-wiki {{qısayol|VP:İCMA|VP:İP}} {{Portallar}} {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="width:100%; border-spacing:0.4em; margin-left:-.3em;" |- | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;">Vikiləşdiriləcək məqalələr</div></div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="cat"> * [[1 May nümayişi (1919)]] * [[1905–1906-cı illərdə Azərbaycan mətbuatı]] * [[1984 Monako Qran-prisi]] * [[1992 Kral Fəhd Kuboku]] </span> : '''[[:Kateqoriya:Vikipediya:Vikiləşdiriləcək məqalələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Vikiləşdiriləcək məqalələr|R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Vikiləşdiriləcək məqalələr}} - 4}}|məqalə}}]]''' </div> | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;">Qaralama halında</div></div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="wikify"> * [[.ge]] * [["Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının 20 illiyi" yubiley döş nişanı]] * [["Priazovski kray" qəzetinin redaksiya binası]] : '''[[:Kateqoriya:Vikipediya:Qaralama halında olan məqalələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Qaralama halında olan məqalələr|R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Qaralama halında olan məqalələr}} - 4}}|məqalə}}]]''' </div> | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;">Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmalı</div></div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="update"> * [[Alqoritmik ticarət]] * [[Anekdot]] * [[Arximed bağı]] </span> : '''[[:Kateqoriya:Vikipediya:Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmalı məqalələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmalı məqalələr|R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmalı məqalələr}} - 4}}|məqalə}}]]'''</div> |- | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;"> Bəzi başlıqları genişləndirilməli</div> </div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="empty"> * [["İtaliya qarşısında xidmətlərə görə" ordeni]] * [[Ağusəmən]] * [[Almaniya iqtisadiyyatı]] * [[Anastacia]] </span> : '''[[:Kateqoriya:Vikipediya:Bəzi başlıqları genişləndirilməli olan məqalələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY: Vikipediya:Bəzi başlıqları genişləndirilməli olan məqalələr |R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY: Vikipediya:Bəzi başlıqları genişləndirilməli olan məqalələr |R}} - 4}}|məqalə}}]]''' </div> | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;">Tərəfli məqalələr</div></div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="verify"> * [["Yol xəritəsi" planı]] * [[ABŞ-da bizonların məhvi]] * [[ABŞ-da erməni lobbisi]] * [[AccessBank (Azərbaycan)]] </span> : '''[[:Kateqoriya:Vikipediya:Tərəfli məqalələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Tərəfli məqalələr|R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Tərəfli məqalələr|R}} - 4}}|məqalə}}]]''' </div> |- | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;">İstinad xətalı səhifələr</div></div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="leadcleanup"> * [["BTS"-in qazandığı mükafatların və namizədliklərin siyahısı]] * [[4.1 şəhər motivləri (film, 2015)]] * [[Ağdam uğrunda döyüş]] * [[Ağqoyunlular]] </span> : '''[[:Kateqoriya:İstinad xətası olan səhifələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:İstinad xətası olan səhifələr|R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:İstinad xətası olan səhifələr|R}} - 4}}|məqalə}}]]''' </div> | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;">Boş bölmələrə malik məqalələr</div></div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="linkless"> * [["Hərbi xidmətdə fərqlənməyə görə" medalı ilə təltif edilənlərin siyahısı]] * [[1 aprel]] * [[1 avqust]] * [[1 dekabr]] </span> : '''[[:Kateqoriya:Vikipediya:Boş bölmələrə malik məqalələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Boş bölmələrə malik məqalələr|R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Boş bölmələrə malik məqalələr|R}} - 4}}|məqalə}}]]''' </div> | width="33%" style="vertical-align:top; padding:.1em;" | <div style="padding:.3em 0; margin:0 1.5em 0 0; border-bottom: 1px solid #a2a9b1;"> <div style="font: bold 1.2em/1.2em sans-serif;">Təkrarlanmış məqalələr</div></div> <div style="padding: 0 0 0 1em"> <span id="translate"> * [[Abbas Mirzə məscidi]] * [[Açıq kod]] * [[Akademik avarçəkmə]] * [[Antropogenez]] </span> : '''[[:Kateqoriya:Vikipediya:Təkrarlanan məqalələr|daha çox {{formatnum:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Təkrarlanan məqalələr|R}} - 4}}}} {{plural:{{#expr:{{PAGESINCATEGORY:Vikipediya:Təkrarlanan məqalələr}} - 4}}|məqalə}}]]''' </div> | |} <td width=50% valign=top> <div style="vertical-align: top; background-color: #FFF6D6; padding:1em; margin:2px; border:1px solid #aaaaaa"> <div style="text-align:center;font-size:125%;font-weight:bold;">[[Fayl:Evolution-tasks.png|30px]] Elanlar</div> * Azərbaycan dilində onlayn ensiklopediyaya kömək edin. * Ensiklopediya qaralama halında olan məqalələri redaktə edin: [http://az.wikipedia.org/wiki/Kateqoriya:Vikipediya:Qaralama Qaralama məqalələr] * [[Vikipediya:Seçilmiş məqalə laboratoriyası]] səhifəsindəki məqalələrə öz töhfənizi verin. * Vikipediya haqqında xəbərlər üçün : [[Vikipediya:Xəbərlər]] </div> <div style="vertical-align:top; background-color:#E6FFEE; padding:1em; margin:2px; border:1px solid #aaaaaa"> <div style="text-align:center;font-size:125%;font-weight:bold;">İstəklər</div> * Məqalə istəmək üçün [[Vikipediya:Məqalə istə]] * Şablon istəmək üçün [[Vikipediya:Şablon istə]] * İstifadəçi qutuları [[Vikipediya:İstifadəçi qutuları|İstifadəçi qutuları]] * Tərcümə istəmək üçün [[Vikipediya:Tərcümə Qrupu/Tərcümə istə|Tərcümə istə]] </div> <div style="vertical-align: top; background-color:#EFEFFF; padding:1em; margin:2px; border:1px solid #aaaaaa"> <div style="text-align:center;font-size:125%;font-weight:bold;">Digər</div> * [[Xüsusi:Wantedpages|Təlabat olunan səhifələr]] * [[Xüsusi:Lonelypages|Yalqız səhifələr]] * [[Xüsusi:Uncategorizedpages|Kateqoriyasız səhifələr]] </div> </td> </tr> </table> __NOTOC__ __NOEDITSECTION__ [[Kateqoriya:Vikipediya|G]] 3c7jhfsywousa9a04j2q0nfhn32eeor 0 5537 7864890 7863113 2024-11-26T16:24:54Z 212.47.132.130 Yazı tipi 7864890 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə '''''[[Naxçıvan qəzası]]nın [[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] p4o88pbcosexzyic1zm9nu2y76dzuf9 7864900 7864890 2024-11-26T16:58:53Z 94.20.42.187 /* Həyatı */ 7864900 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə '''''[[Naxçıvan qəzası|NaxçıvanIN]]''''' '''''[[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] 6nevwfib04hos970zvlnpz3xk71qbzy 7864906 7864900 2024-11-26T17:05:02Z 94.20.42.187 yeniləmə 7864906 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə '''''[[Naxçıvan qəzası]]''''' '''''[[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] kjnoy46ye9enjq0la5rlpogdvld4pei 7864911 7864906 2024-11-26T17:08:43Z 94.20.42.187 yeniləmə 7864911 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə '''''[[Naxçıvan qəzası|Naxçıvan qəzasında]]''''' '''''[[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] 2xkwrq0mqu1a0yf16nt3o4y7vfgu3nl 7864912 7864911 2024-11-26T17:09:24Z 94.20.42.187 yeniləmə 7864912 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə a '''''[[Naxçıvan qəzası|Naxçıvan qəzasında]]''''' '''''[[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] ht25h5u6klxbdou5r1a8biwci30fkxt 7864914 7864912 2024-11-26T17:10:20Z 94.20.42.187 yeniləmə 7864914 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə '''''[[Naxçıvan qəzası]]''''' '''''[[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] pkbnof2af1ym8ihpbn7zljtyhizmwa2 7864918 7864914 2024-11-26T17:16:30Z 94.20.42.187 yeniləmə 7864918 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə '''''[[Naxçıvan qəzası]]''''' '''''[[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi atilla == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] lux6krcevbjkx6elbfqom5kqz0c8ev1 7864919 7864918 2024-11-26T17:17:22Z 94.20.42.187 yeniləmə 7864919 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə '''''[[Naxçıvan qəzası]]''''' '''''[[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info" /> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info" />''''' '''''1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.''''' '''''Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.''''' '''''1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref>''''' [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|'''''Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi''''']] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] pkbnof2af1ym8ihpbn7zljtyhizmwa2 7864990 7864919 2024-11-26T19:05:23Z Atakhanli 223224 [[Special:Contributions/62.217.152.179|62.217.152.179]] ([[User talk:62.217.152.179|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 7863113 nömrəli redaktə bərpa edildi 7864990 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə [[Naxçıvan qəzası]]nın [[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info"/> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info"/> 1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. 1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi]] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] ddni169v49dnpcwhpn7uhfi36jnef98 7864991 7864990 2024-11-26T19:06:24Z Atakhanli 223224 "[[Yusif Məmmədəliyev]]" səhifəsi mühafizə edildi: [[VP:Vandalizm|Vandalizmdən]] mühafizə ([Redaktə=Yalnız təcrübəli istifadəçilərə icazə ver] (19:06, 26 fevral 2025 (UTC) tarixində vaxtı bitir)) 7864990 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə [[Naxçıvan qəzası]]nın [[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info"/> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info"/> 1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. 1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi]] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] ddni169v49dnpcwhpn7uhfi36jnef98 7864992 7864991 2024-11-26T19:06:26Z Atakhanli 223224 {{mühafizə/vandalizm}} şablonu əlavə edilir 7864992 wikitext text/x-wiki {{mühafizə/vandalizm|small=yes}} {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə [[Naxçıvan qəzası]]nın [[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info"/> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info"/> 1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. 1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi]] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] knlu9do7yhyphiiydu8acmvr3l4eg1b 7864995 7864992 2024-11-26T19:11:26Z Bikar 250702 7864995 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=fevral 2024}} {{eyni ad-soyadlı|Yusif Məmmədəliyev (dəqiqləşdirmə)}} {{Aydınlaşdırma|mövzu=kimyaçı alim|digər mövzu=Birinci vitse-prezidentin köməkçisi|digər mövzu səhifəsi=Yusuf Məmmədəliyev}} {{Alim |şəkil = Yusif Məmmədəliyev.jpg |təhsili = Azərbaycan Ali Pedaqoji İnistitutu (indiki [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]), [[Moskva Dövlət Universiteti]] }} '''Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan-sovet kimya alimi, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR EA-nın akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), [[SSRİ]] EA-nın müxbir üzvü (1958). SSRİ Dövlət mükafatı laureatı (1946). [[SSRİ]] Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|6|496}}</ref> == Həyatı == Yusif Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə [[Naxçıvan qəzası]]nın [[Ordubad]] şəhərində anadan olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutu]]nu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə [[İrəvan Azerbaycan Pedaqoji Texnikomunu|İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumu]]nda müəllim işləmişdir.<ref name="iravan.info">[http://www.iravan.info/elm_ve_tehsil.html Elm və təhsil] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201126035640/https://iravan.info/elm_ve_tehsil.html |date=2020-11-26 }}. iravan.info {{ref-az}}</ref> O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.<ref name="iravan.info"/> Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.<ref name="iravan.info"/> 1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan [[SSRİ hökumət başçıları|SSR]] EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958 illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur. Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. 1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y.H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.<ref>{{cite web |url=https://science.gov.az/az/institutes/10 |title= |author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 5 yanvar 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230924041450/https://science.gov.az/az/institutes/10 |archive-date=2023-09-24 |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Yusif Məmmədəliyev (abidə).JPG|thumb|Bakı şəhərində Yusif Məmmədəliyevin abidəsi]] == Elmi fəaliyyəti == Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.<ref name="science.gov.az">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140819102942/http://science.gov.az/az/cat.php?fid=yusif |url-status=dead }}</ref> O, müxtəlif karbohidrogenlərin [[katalizator]] iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir. Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir. Məmmədəliyev [[Bakı]] neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və [[Naftalan]] neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də mühüm işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdur. Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Yusif Məmmədəliyev müharibənin o ağır dövründə yüksək oktanlı benzin ixtira etmişdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |access-date=2014-07-18 |archive-date=2021-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210511035141/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=10384 |url-status=live }}</ref> Yusif Heydər oğlu Məmmədəliyev 200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.<ref>http://sia.az/az/news/social/209208-yap-yasamal-rayon-teskilatinda-novruz-bayrami-qeyd-olunub-foto{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsas elmi nailiyyətləri == Y. H. Məmmədəliyev keçmiş SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda Azərbaycan elmini yüksək səviyyədə təmsil etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |access-date=2014-09-03 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730205207/https://www.azerbaijans.com/content_1336_az.html |url-status=live }}</ref> Akademik Y. Məmmədəliyev benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da II Dünya müharibəsi illərində aviasiyamızın yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir. Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.<ref>Zemfira Hacıyeva. AMEA Prezidentləri. Şanlı yolun mərhələləri. Bakı, 2014, səh 33.</ref> Lakin o vaxt, müharibə dövründə, lap elə müharibədən sonra da çox az adam bilirdi ki, düşmən üçün həmin məhvedici "kokteylin" müəllifi Yusuf Məmmədəliyevdir. Deyilənə görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 34.</ref> Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və istedadlı kimyaçı, alim, yenilikçi, Lenin ordenli, toluolun və yüksək oktanlı yanacağın sənaye istehsalının təşkilatçısı Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birincitərkibinə haqlı olaraq daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.<ref>M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 39–42.</ref> Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır. Onun yaratdığı Azərbaycan neft-kimya məktəbi respublikadan çox-çox uzaqlarda tanınır.<ref name="science.gov.az"/> Yusif Məmmədəliyev [[Lenin ordeni]] (1944), [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] (1954) və [["Şərəf nişanı" ordeni]] (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.<ref name="Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1982"/> Belə ki, Nobel mükafatına namizədlik məsələsi ortaya çıxanda, SSRİ alimlərinin çoxunun Bakıdan olan "ALKİLLƏŞDİRMƏ KRALI"nın namizədliyi üzərində dayanması tamamilə qanunauyğun idi.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005">M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev. TUTU Nəşriyyatı. Bakı, 2005. səh 45.</ref> Y. H. Məmmədəliyev qırıcı təyyarələr üçün keyfiyyətli benzin kəşfinə görə ona Nobel mükafatı verəcəkdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |access-date=2014-07-21 |archive-date=2014-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804104727/http://xezer.libmks.az/diger-xeberler/1040-yusif-mmmdliyev.html |url-status=dead }}</ref> Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyi 1957-ci il dekabrın 29-da Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun iclasında müzakirəyə çıxarıldı. Baş katib N. S. Xruşşov, büro üzvləri və üzvlüyə namizədlər fikirlərini bildirdikdən sonra sənədlərin Nobel Komitəsinə təqdim olunması haqqında razılığa gəldilər. Elə bu zaman qəfildən iclasa ünvanlanan bir məktub üzə çıxdı. MK katibliyinin təqdim etdiyi məktubda Sovet Ordusu Arxa Təchizat İdarəsinin rəisi marşal Baqramyan, Tank Qoşunları komandanı general Babacanyan dövlət sirri və hərbi sirr olduğu üçün bu ixtiraya dair məlumatın Stokholma göndərilməsini məsləhət görmədilər.{{mənbəsiz}} SSRİ DTK-nın sədri A. Şepilovun məktubda yazılanlara qəti etirazına baxmayaraq, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Anastas Mikoyan çıxış edərək məktubun müəlliflərinə haqq qazandırdı və onları dəstəklədi. Beləliklə, üç yüksək vəzifəli erməninin fitvası ilə Yusif Məmmədəliyevin Nobel mükafatına namizədliyinin irəli sürülməsi baş tutmadı. Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu. Akademikin dünya elminə daha bir misilsiz töhfəsi strateji raketlər üçün 1950-ci ildə yaratdığı duru yanacaq idi. Yerin ilk peyki, Qaqarinin uçuşu — bütün bunlar Baki nefti, Azərbaycanın neft kimyası məktəbinin yaradıcıları olan Y. H. Məmmədəliyevin elmdə qəhrəmanlığı və onun həmfikirlərinin fədakar əməyi sayəsində baş tutdu.<ref name="M. Fərəcullayeva. Akademik Yusuf Məmmədəliyev 2005"/> == Ailəsi == * Atası — Heydər Məmmədəliyev * Qızı — [[Sevda Məmmədəliyeva]] * Nəvəsi — [[Yusuf Məmmədəliyev]] == Xatirəsi == 1987-ci ildə [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] və [[Miri Rzayev]] tərəfindən xatirəsinə [[Azərbaycanfilm kinostudiyası]] istehsalı ''Yusif Məmmədəliyev'' adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] * [[Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{AMEA prezidentləri}} {{Bakı Dövlət Universiteti}} [[Kateqoriya:Yusif Məmmədəliyev| ]] [[Kateqoriya:AMEA prezidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan kimyaçıları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin rektorları]] ddni169v49dnpcwhpn7uhfi36jnef98 0 5789 7865842 7862709 2024-11-27T11:25:19Z 85.132.117.27 Söz səhvii 7865842 wikitext text/x-wiki {{haqqında|Amerika qitəsi|Eyniadlı qitədə yerləşən və eyni adla da tanınan ölkə|ABŞ}} {{YM}} '''Amerika'''<ref>[http://www.m-w.com/dictionary/america america - Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080907154512/http://www.m-w.com/dictionary/America |date=2008-09-07 }}. Retrieved on January 27, 2008.</ref><ref name="dictionaryDotCom">america. Dictionary.com. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition. Houghton Mifflin Company, 2004. [http://dictionary.reference.com/browse/america dictionary.reference.com] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305200435/http://dictionary.reference.com/browse/america |date=2016-03-05 }} (accessed: January 27, 2008).</ref> — [[Qərb yarımkürəsi]]ndə qitə. Sahəsi 42.000.000 [[Kvadrat kilometr|km²]] dir. [[Şimali Amerika]] və [[Cənubi Amerika]] materiklərindən ibarətdir. Şimali Amerika dünyanın ən böyük 3-cü, Cənubi Amerika isə 4-cü ən böyük materikidir. [[Şimal Buzlu okean]], [[Sakit okean]], [[Atlantik okean]]<nowiki/>ı ilə əhatə olunmuşdur. Etmalogiya adı == "AMERİKA" adı ilk dəfə 1507-ci ildə qeydə alınmışdır. Martın Valdssemüller tərəfindən yaradılmış iki ölçülü qlobus terminin qeydə alınmış ən erkən istifadəsi olmuşdur.<ref name="Lawless">{{cite news|url=https://apnews.com/8ea8f3f87201426f946b400b5c78ce7f|title=Oldest map to use word 'America' up for sale|last=Lawless|first=Jill|work=[[News and Record]]|agency=[[Associated Press]]|date=November 7, 2017|access-date=June 5, 2019|archive-date=March 21, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220321153842/https://apnews.com/8ea8f3f87201426f946b400b5c78ce7f|url-status=live}}</ref> Ad həmçinin Cənubi Amerikaya istinad edərək Matthias Ringmann tərəfindən yazılmış Cosmographiae Introductio-da (amerigen termini ilə birlikdə) istifadə edilmişdir.<ref name="Lawless"/> 1538-ci ildə Gerardus Mercator tərəfindən həm Şimali, həm də Cənubi Amerikaya tətbiq edilmişdir. "Amerika" İtalyan tədqiqatçısı [[Ameriqo Vespuççi]]nin ilk adının Latın versiyası olan Americusdan gəlir. Amerikanın qadın forması Asiya, Afrika və Avropanın qadın adlarına uyğun gəlirdi.<ref name=Smiths>Toby Lester, "Putting America on the Map", ''Smithsonian'', 40:9 (December 2009)</ref> Müasir ingilis dilində Şimali və Cənubi Amerika ümumiyyətlə ayrı-ayrı qitələr hesab olunur və birlikdə Amerika və ya daha nadir hallarda Amerika adlanır. Unitar qitə kimi təsəvvür edildikdə, forma ümumiyyətlə təklikdə Amerika qitəsidir. Bununla belə, aydınlaşdırıcı kontekst olmadan, ingilis dilində tək Amerika adətən Amerika Birləşmiş Ştatlarına istinad edir. == Relyefi == Qitənin qərbi dağlıq, şərqi isə düzənlikdir. Qitənin qərbində And-Kordilyer dağ sistemi, şərqində isə [[Appalaç dağları]] yerləşir. Qitənin ən hündür zirvəsi [[Akonqakua dağı]]dır. Koroldilyerin ən uca zirvəs isə Uitnidir (4418m)) [[Şimali Amerika]]nın dəniz səviyyəsindən ən yüksək nöqtəsi [[Alyaska]] yarımadasının şimalında yerləşən [[Mak-Kinli dağı]]<nowiki/>dır (6194m). Dəniz səviyyəsindən ən aşağı nöqtəsi isə [[Kaliforniya]] ştatında yerləşən [[Ölüm dərəsi]]dir (-86m Ölüm dərəsi təkcə Şimali Amerikada deyil, bütün Amerika qitəsində ən alçaq yer hesab olunur.) [[Şimali Amerika]] Orisaba, Taxumulko, Reynir, Şasta, Kolima, [[Popokatepetl (vulkan)|Popokatepetl]], [[Momotombo]], Veniaminov vulkanları yerləşir. == Tarixi == {{Əsas|Amerikanın kəşfi|Vikinqlər Amerikada|Xristofor Kolumb}} [[Xristofor Kolumb]] 1492-ci ildə Amerika qitəsini Avropa üçün kəşf etmişdir. Kolumbun əsas məqsədi Hindistana gedən qısa dəniz yolunu kəşf etmək idi. [[Kolumb]] Amerika sahillərinə dörd dəfə səyahət etmişdir. Lakin o ömrü boyu buranın [[Hindistan]] olduğunu sanmışdır və onun ilk olaraq kəşf etdiyi adalar indi də "Vest İnd " - Qərbi Hindistan adlandırılmaqdadır. Kolumbla birlikdə səyahət etmiş xəritəşünas [[Ameriqo Vespuççi]] isə bu torpaqların yeni bir [[qitə]] olduğunu söyləmişdir. Bu səbəbdən yeni kəşf edilən [[qitə]] [[Ameriqo Vespuççi]]nin şərəfinə Amerika adlandırılmışdır. Kolumbdan əvvəlki dövr, Amerika qitələrində əhəmiyyətli Avropa təsirlərinin görünməsindən əvvəl Amerikanın tarixində və tarixdən əvvəlki bütün dövr bölmələrini özündə birləşdirir, Yuxarı Paleolitdə ilkin məskunlaşma vaxtını, Erkən Müasir dövrdə Avropa müstəmləkəçiliyini əhatə edir. Kolumbdan əvvəlki termin xüsusilə tez-tez Amerikanın böyük yerli sivilizasiyaları kontekstində istifadə olunur, məsələn, Mesoamerikanlar (Olmeklər, Tolteklər, Teotihuakanolar, Zapoteklər, Mixteklər, Azteklər və Mayalar) və [[And dağları]] (Inca, Moche, Muisca, Canaris). Kolumbdan əvvəlki bir çox sivilizasiyalar daimi və ya şəhər yaşayış məntəqələri, kənd təsərrüfatı, mülki və monumental memarlıq və mürəkkəb ictimai iyerarxiyaları əhatə edən xüsusiyyətlər və əlamətlər yaratdı. Bu sivilizasiyaların bəziləri Avropanın ilk daimi gəlişi zamanı (təxminən 15-ci əsrin sonu – 16-cı əsrin əvvəlləri) çoxdan sönmüşdü və yalnız arxeoloji tədqiqatlar vasitəsilə məlumdur. Digərləri bu dövrlə müasir idilər və o dövrün tarixi məlumatlarından da məlumdur. Mayya kimi bəzilərinin öz yazılı qeydləri var idi. Lakin o dövrün əksər avropalıları bu cür mətnlərə bütpərəstlik kimi baxırdılar və xristian pirelərində çoxu məhv edilib. Müasir tarixçilərə qədim mədəniyyət və biliyə dair baxışlar buraxan yalnız bir neçə gizli sənəd bu gün qalır.<ref>{{Cite book|last=Mann|first=Charles C.|title=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|title-link=1491: New Revelations of the Americas Before Columbus|publisher=[[Alfred A. Knopf|Knopf]]|year=2005|isbn=978-1-4000-4006-3|location=New York|oclc=56632601|author-link=Charles C. Mann}}</ref> [[Fayl:Americas Köppen Map.png|300px|thumb|right|Amerikanın iqlimi]] == İqlimi == Amerikanın iqlimi bölgədən bölgəyə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Tropik yağış meşələri iqlimi Amazon enliklərində, Amerika bulud meşələrində, Floridanın cənub-şərqində və Darien Qapda baş verir. Qayalı dağlarda və And dağlarında quru və kontinental iqlim müşahidə olunur. Çox vaxt bu dağların yüksəklikləri qarla örtülü olur. Cənub-Şərqi Şimali Amerika tornadoların və qasırğaların baş verməsi ilə məşhurdur, onların böyük əksəriyyəti ABŞ-nin Tornado Xiyabanında,<ref name="Science News 1">{{cite magazine|url=http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp|title=Tornado Alley, USA|last=Perkins|first=Sid|date=May 11, 2002|magazine=[[Science News]]|pages=296–298|archive-url=https://web.archive.org/web/20060825011156/http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp|archive-date=August 25, 2006|access-date=May 29, 2011}}</ref>, eləcə də Şimali Amerikada qışın sonu və əvvəlində cənubdakı Dixie Xiyabanında baş verir. Çox vaxt Karib dənizinin hissələri qasırğaların şiddətli təsirlərinə məruz qalır. Bu hava sistemləri Kanadadan gələn quru, sərin hava ilə Atlantikdən gələn nəm, isti havanın toqquşması nəticəsində əmələ gəlir. == Hidrologiya == Sahil dağları və daxili düzənliklərlə Amerika qitələri qurudan bir neçə böyük [[çay hövzəsi]]<nowiki>nə</nowiki> malikdir. Şimali Amerikadakı ən böyük çay hövzəsi [[Missisipi çayı|Missisipi]] hövzəsidir və planetin ikinci ən böyük su hövzəsini əhatə edir.<ref>{{cite web|url=http://biology.usgs.gov/s+t/SNT/noframe/ms137.htm |title=Mississippi River |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715014306/http://biology.usgs.gov/s%2Bt/SNT/noframe/ms137.htm |archive-date=July 15, 2007 }}</ref> Missisipi-Missuri çay sistemi ABŞ-nin 31 ştatının əksəriyyətini, [[Böyük Düzənliklər]]<nowiki>in</nowiki> əksəriyyətini və Qayalı və [[Appalaç dağları|Appalaçi dağları]] arasındakı geniş əraziləri qurudur. Bu çay dünyada dördüncü ən uzun və dünyada onuncu ən güclüdür. [[Şimali Amerika]]<nowiki>da</nowiki>, Appalachian dağlarının şərqində, böyük çaylar yoxdur, əksinə Hudson çayı, Saint John çayı və Savanna çayı kimi [[Atlantik okean]]ı<nowiki>nda</nowiki> son nöqtəsi ilə şərqə axan bir sıra çaylar və axınlar var. Bənzər bir nümunə Hudson körfəzinə tökülən mərkəzi [[Kanada]] çaylarında baş verir; ən böyüyü Çörçill çayıdır. Şimali Amerikanın qərb sahilində əsas çaylar Kolorado çayı, [[Kolumbiya]] çayı, Yukon çayı, Freyzer çayı və Sakramento çayıdır. [[Kolorado çayı]] Cənubi Qayalıqların çox hissəsini və Hövzə və Silsiləsi əyalətinin bir hissəsini qurudur. Çay Kaliforniya körfəzinə təxminən 1,450 mil (2,330&nbsp;km) axır,<ref name=largest>{{cite web |last= Kammerer |first= J.C. |title= Largest Rivers in the United States |url= http://pubs.usgs.gov/of/1987/ofr87-242/ |publisher= United States Geological Survey |access-date= July 2, 2010 |archive-date= January 29, 2017 |archive-url= https://web.archive.org/web/20170129040848/https://pubs.usgs.gov/of/1987/ofr87-242/ |url-status= live }}</ref> bu müddət ərzində o, Böyük Kanyon kimi təbii hadisələri üzə çıxarıb və Salton dənizi kimi hadisələri yaratmışdır. Kolumbiya Şimali Amerikanın mərkəzi qərbində, uzunluğu 1243 mil (2000&nbsp;km) olan böyük çaydır və Amerikanın Qərb Sahilindəki ən güclü çaydır. Şimali Amerikanın uzaq şimal-qərbində, Yukon Alyaska yarımadasının böyük hissəsini qurudur və Yukon və Şimal-Qərb Ərazisindən Sakit Okeana qədər 1,980 mil (3,190&nbsp;km)<ref>{{cite web |url=http://www.yukoninfo.com/yukonriver/ |title=Yukoninfo.com |publisher=Yukoninfo.com |access-date=January 30, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131024100547/http://www.yukoninfo.com/yukonriver/ |archive-date=October 24, 2013 |url-status=dead }}</ref> axır. Kanadanın Şimal Buzlu Okeanına tökülən Mackenzie çayı, Cənubi Kanadanın Böyük Göllərini Atlantik Okeanına axan Sent-Lorens çayından fərqli olaraq, Arktik Kanadanın Böyük Arktik Göllərindən suları qurudur. Mackenzie çayı Kanadada ən böyüyüdür və 1,805,200 kvadrat kilometr (697,000 kv mi) axır.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/eb/article-9110728 |title=Mackenzie River |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |access-date=September 8, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081118141110/https://www.britannica.com/eb/article-9110728 |archive-date=November 18, 2008 }}</ref> Cənubi Amerikadakı ən böyük çay hövzəsi Amazon hövzəsidir ki, bu da Yer kürəsindəki bütün çaylar arasında ən yüksək həcmə malikdir.<ref>{{cite web|url = http://www.greatestplaces.org/notes/amazon.htm|title = Greatest Places: Notes: Amazonia|access-date = 2022-06-29|archive-date = 2022-08-08|archive-url = https://web.archive.org/web/20220808065856/https://www.greatestplaces.org/notes/amazon.htm|url-status = live}}</ref> Cənubi Amerikanın ikinci ən böyük su hövzəsi təxminən 2,5 milyon km2 ərazini əhatə edən Parana çayıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.nature.org/wherewework/greatrivers/samerica/|title=Great Rivers Partnership – Paraguay-Parana|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110105102114/http://www.nature.org/wherewework/greatrivers/samerica/ |archive-date=January 5, 2011}}</ref> == Ekologiya == Şimali Amerika və Cənubi Amerika, təxminən 2,5 milyon il əvvəl, kontinental sürüşmə iki qitəni Panama Isthmus vasitəsilə təmasda saxladığı zaman, ortaq flora və fauna populyasiyasını inkişaf etdirməyə başladı. Başlanğıcda biota mübadiləsi təxminən bərabər idi, Şimali Amerika nəsilləri Cənubi Amerikaya miqrasiya edən Cənubi Amerika cinslərinin Şimali Amerikaya köç etdiyi eyni nisbətdə idi. Bu mübadilə Böyük Amerika Mübadiləsi kimi tanınır. Mübadilə təxminən bir milyon ildən sonra yarımçıq qaldı, Cənubi Amerika cinslərinin Şimali Amerikaya ümumi yayılması əhatə dairəsinə görə Şimali Amerika cinslərinin Cənubi Amerikaya yayılmasından daha məhdud idi.<ref>{{cite journal | title = Ecogeography and the Great American Interchange | url = https://archive.org/details/sim_paleobiology_summer-1991_17_3/page/266 | last = Webb | first = S. David | journal = Paleobiology | volume = 17 | pages = 266–280 | number = 3 | year = 1991 | publisher = Paleontological Society | jstor=2400869| doi = 10.1017/S0094837300010605 | issn = 0094-8373}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|America}} {{Bölgələr}} [[Kateqoriya:Amerika]] [[Kateqoriya:Qitələr]] [[Kateqoriya:Superqitələr]] nnor9t831aa659l8esek2sgv5ybj1a8 0 7226 7864846 7823787 2024-11-26T15:58:32Z Berkingtr57 302634 Söz düzəldildi 7864846 wikitext text/x-wiki Fenerbahçe>şikesaray {{mənbə azlığı}} {{futbol klubu | klubun tam adı = Fənərbağça Futbol Klubu | emblem = Fənərbaxça FK loqo.png | ölkə = {{TUR}} | rəngləri = {{Rəng qutusu|#ffed00}}{{Rəng qutusu|#002d72}} [[Sarı]]-[[göy]] (Lacivərt) | ləqəbi = Sarı-Lacivertliler,<br>Sarı Kanaryalar | yaranma tarixi = 3 may 1907 | stadionu = [[Şükrü Saracoğlu stadionu]] | tutumu = 47.834 | prezidenti = {{bayraq|Türkiyə}} [[Ali Koç]] | baş məşqçisi = {{bayraq|Portuqaliya}} [[Joze Mourinyo]] | liqa = [[Türkiyə Super Liqası]] | mövsüm = 2022–2023 | Rəsmi vebsaytı = http://www.fenerbahce.org | sıra = '''3''' | pattern_la1 = _fenerbahce2324h | pattern_b1 = _fenerbahce2324h | pattern_ra1 = _fenerbahce2324h | pattern_sh1 =_fenerbahce2324h | pattern_so1 = _fenerbahce2324hl | pattern_la2 = _fenerbahce2324a | pattern_b2 = _fenerbahce2324a | pattern_ra2 = _fenerbahce2324a | pattern_sh2 =_fenerbahce2324a | pattern_so2 = _fenerbahce2324al | pattern_la3 =_fbsk2324t | pattern_b3 =_fbsk2324t | pattern_ra3 =_fbsk2324t | pattern_sh3 =_fbsk2324t | pattern_so3 =_fbsk2324t2 }} '''Fənərbaxça FK''' — klub Fənərbaxça İdman Klubunun nəznində fəaliyyət göstərir. Hazırda klub, [[Super Liqa (Türkiyə)|Türkiyə Super Liqasında]] mübarizə aparır.<ref name="Arxivlənmiş surət">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.tff.org/default.aspx?pageID=438&kulupID=3592 |access-date=2023-05-04 |archive-date=2023-05-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230504070543/https://www.tff.org/default.aspx?pageID=438&kulupID=3592 |url-status=live }}</ref> Klubun futboldan başqa digər mübarizə apardığı idman növləri [[basketbol]], [[voleybol]], atletika, [[boks]], [[avarçəkmə]], [[Yelkən idmanı|yelkənli idman]], [[üzgüçülük]] və [[stolüstü tennis]]dir. "Fənərbaxça" futbol klubu ev oyunlarını [[İstanbul]] [[Kadıköy]]dəki 47.834 nəfər tutumlu [[Şükrü Saracoğlu stadionu]]nda keçirir.<ref name="Arxivlənmiş surət"/> 1907-ci ildə bir idman klubu olaraq qurulan "Fənərbaxça", türk futbolu tarixinin ən uğurlu və ən populyar idman klublarından biridir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.sabah.com.tr/multimedya/galeri/spor/hangi-sehirde-hangi-takimin-taraftari-daha-fazla?albumId=40831 |access-date=2023-05-04 |archive-date=2013-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131104235918/http://www.sabah.com.tr/multimedya/galeri/spor/hangi-sehirde-hangi-takimin-taraftari-daha-fazla?albumId=40831 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://spor.haber7.com/spor/haber/784014-avrupada-en-basarili-turk-takimi |access-date=2023-05-04 |archive-date=2014-12-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141217191928/http://spor.haber7.com/spor/haber/784014-avrupada-en-basarili-turk-takimi |url-status=live }}</ref> "Fənərbaxça", 19 Türkiyə çempionluğu ilə ən çox çempionluq qazanan türk futbol klubudur.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.rsssf.org/tablest/turkchamp.html |access-date=2023-05-04 |archive-date=2023-02-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230207082756/https://www.rsssf.org/tablest/turkchamp.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.fenerbahce.org/28-sampiyonluk |access-date=2021-03-26 |archive-date=2019-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190704205543/https://fenerbahce.org/28-sampiyonluk |url-status=live }}</ref> 19 dəfə Superliqada, 6 dəfə Milli Divizionda, 3 dəfə Türkiyə Futbol Çempionatında, Türkiyə futbolu tarixində ən çox milli çempionluq qazanan klubdur. Həmçinin 6 Türkiyə çempionu olub. 9 Türkiyə Super Kuboku əldə etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.fenerbahce.org/ |access-date=2021-03-26 |archive-date=1996-12-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/19961224064843/https://www.fenerbahce.org/ |url-status=live }}</ref> Klub avrokuboklar üzrə, ən yaxşı nəticəni 2012–13 mövsümündə, [[UEFA Avropa Liqası]]da yarımfinalına yüksələrək əldə etmişdir. 1968-ci ildə çempionluğunu qazandığı Balkan Kuboku Türkiyədə və klub tarixində ilk avrokubok olub. "Sarı Kanaryalar" ləqəbli "Fənərbaxça", "[[Trabzonspor FK|Trabzonspor]]" və "[[Beşiktaş PFK|Beşiktaş]]" kimi klublarla yarışsa da, ən böyük rəqibi eyni şəhərdə yerləşən "[[Qalatasaray FK|Qalatasaray]]"dır. Bu iki klub arasında baş tutan matçlar "qitələrarası derbi" və ya "Avrasiya derbisi" adlanır. Klubun ənənəvi forması düz, sarı və sürməyi zolaqlı formadan, ağ şortdan və yanlarda açıq rəngli ağ corabdan ibarətdir. == Tarixi == ===1907-1959=== Osmanlı Səfirliyinin birinci katibi Nurizadə Suad bəyin oğlu Mehmet Ziya Songülən, Hərəkat Ordusunun general-mayoru Şəvki Paşanın oğlu Ayətullah bəy, ədəbiyyat adamı Samipaşazadə Səzai bəyin qardaşı oğlu və Hərbi Dəniz Qüvvələrinin tələbəsi Ənver Nəcip (Okaner), Bəsrə valisi Əbdürrəhman Sami Əfəndinin oğlu, Alman Liseyi şagirdi Həsən Sami Qocaməmi, "Hindistanlı" kimi tanınan Asəf Beşpınar, Haccarzadə Mehmet Tofiq və vali Saffət Paşanın oğlu Hakkı Saffet Tarı oynayıblar. İngiltərə və Yunanıstan futbol komandalarının həmin illərdə Papazın Çayırı, İstanbul Kadıköydəki bir ərazi vahidi olan Kalamışda, "Papanın Çayırı" adlanan köhnə futbol meydançasında İngilislərin və [[Yunanlar]]ın yaratmış olduqları klubun oyununu seyr edirdilər. İngilislərin içində yer aldığı "Moda" futbol klubunda oynayan ilk türk futbolçu "Bobby" ləqəbli Fuat Hüsnü Qayacanı seyr etməkdə idilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://fenerleaks.wordpress.com/2012/04/09/1907-1987-fenerbahce-spor-kulubu-tarihi-1/ |access-date=2023-05-04 |archive-date=2014-10-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141027115744/http://fenerleaks.wordpress.com/2012/04/09/1907-1987-fenerbahce-spor-kulubu-tarihi-1/ |url-status=live }}</ref> 1907-ci ilin yazında bir matçdan sonra Nəcib, Ziya və Ayətullah bəy Nəcib bəyin Beşbıyıq Sokakdakı Moda evində toplaşırlar. Tarixlərinin dəstəyi ilə güclənən bu gənclər quracaqları komandanın ilk ideyasını ortaya atdılar. Bu gənc dostlar qrupunun məsləhətindən sonra dövrün varlılarından olan, lazımi pulu maliyyələşdirəcək Saint-Joseph məzunu mühəndis Nurizadə Ziya klubun qurucu prezidenti, Ayətullah bəy, Osmanlı Bankının zabitlərindən olan Saint-Joseph məzunu, Dəniz Məktəbində məmur (katib) vəzifəsində çalışırdı. Kapitan və xəzinədarlıq (xəzinədar) vəzifələrini yeni bitirmiş Nəcib bəy ilə bölüşürdü. Yaşadıqları məhəllədən ilhamlanaraq klubun adını Fənərbaxça Futbol Klubu olaraq təyin etdilər. Beləliklə, Fənərbaxça İdman Klubu 1907-ci ildə İstanbulun Kadıköyün Moda səmtində futbol komandası olaraq quruldu. Klub prezidenti Ziya bəy önü və qolları düyməli flanel parçadan olan sarı və ağ rəngli boş formaları, tünd göy rəngli şortları və sarı aslanlı yun corabları şəxsən özü İngiltərədən gətirdi. Saint-Joseph Kolleci türk müəllimi Ənverin nəzarətində Kuşdili və Fənərbaxça çəmənliklərində ilk məşqinə başlayıb. Qısa müddətdə məhəllənin futbola qadir gənclərini öz ətrafına toplayan klubun ilk heyəti yəqin ki; Hinddə Asəf — Nəcib, Ziya — Böyük Həsən — Həsən Sami, Çərkəz Səbri — Nəsuhi, Şevkati — Qalip — Hüseyn, Hayrullah bəy kompozisiya və ya; Asəf — Ziya — Həsən Sami — Ayətullah — Məzhar — Nəcib — Fəthi — Qalip — Hüseyn — Böyük Həsən — Nevzatda ibarət idi. "Fənərbaxça" futbol komandası ilk dəfə 1908-ci ildə "İstanbul Futbol Liqası"na qatılıb. Enver Yetikerdən sonra klubun baş məşqçisi, həm də futbolçusu olan Hüseyin Dalaklı oldu<ref>https://web.archive.org/web/20150512002911/http://www.turkfutbolu.net/tumligler/istanbul09-10.html</ref>. İlk iki ildə klubun təsisçilərinin istefası səbəbi ilə klub "İstanbul Liqası"nda ayaqda qala bilmədi. 1911–12 mövsümündə Zeki (Mazlum), Karnik Arslanyan, Abbas (Elkatipzadə), Mustafa (Elkatipzadə), Yəhya Bərki (Qaragözoğlu), Hüseyn (İzzi), Arif, Kamal (Aşkın), Tevfik, Nuri, Qalip (Kulaksızoğlu), Nasuhi (Baydar) və Enver Yetikeribarət kimi oyunçulardan ibarət komanda, yenilməz çempion olaraq tarixində ilk liqa çempionluğunu qazandı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.angelfire.com/ab7/semihgl/tarih.htm |access-date=2023-05-05 |archive-date=2014-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141230152555/http://www.angelfire.com/ab7/semihgl/tarih.htm |url-status=live }}</ref> "Fənərbaxça" 1912–13 mövsümünü lider olaraq davam etdirsə də, bu mövsüm; [[Balkan müharibələri]] səbəbindən tamamlana bilmədi<ref>https://web.archive.org/web/20140221083315/http://www.turkfutbolu.net/tarih/tarih1.html</ref>. Bunun nəticəsində 1907 artıq tanınan Fənərbaxçanın rəsmi quruluşu 1913-cü ildə qeydə alındı. "1907-ci ildə Kuşdili Çayırında qurulan və Həmid Hüsnünün (Kayacan) rəhbəri olduğu Fənərbaxça İdman Klubu fiziki və intellektual tərbiyəni yaymaq, ölkə gənclərini həyat mübarizəsinə, bəlalara və hərbi səfərlərə (müharibə) öyrətmək məqsədi daşıyır". Klub rəsmi olaraq bu sənədlə qeydiyyatdan keçib. Bu rekord eyni zamanda bir türk futbol klubu haqqında indiyə qədər tapılan yeganə rəsmi Osmanlı qeydiyyat sənədidir.<ref>https://web.archive.org/web/20131106060409/http://gundem.bugun.com.tr/kulubumuz-hangisiydi-haberi/847277</ref> O, bir mövsüm ardıcıl məğlubiyyətsiz İstanbul Liqası çempionluğunu qazanıb. Həmçinin "Cümə Liqası"nda mübarizə aparır. 1912-ci ildə qurulan və 1923-cü ilə qədər davam edən Fənərbaxça 1920–21 və 1922–23 mövsümlərini çempion olaraq tamamladı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.turkfutbolu.net/tumligler/cumapuan.html |access-date=2023-05-05 |archive-date=2012-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120428174124/http://www.turkfutbolu.net/tumligler/cumapuan.html |url-status=live }}</ref> 1922–23 mövsümündə Fənərbaxçanın çempionluğu dünyada misli görünməmiş bir mövsüm kimi tarixə düşdü.<ref name="web.archive.org">https://web.archive.org/web/20141027115744/http://fenerleaks.wordpress.com/2012/04/09/1907-1987-fenerbahce-spor-kulubu-tarihi-1/</ref> Komandası tamamilə orta məktəb məzunları və tələbələrdən ibarət olan Fənərbaxça, mövsümü 58–0 hesabı ilə məğlubiyyətsiz və qol buraxmadan başa vurdu.<ref name="web.archive.org"/> 1923-cü ildə Fənərbaxça üçün ən mühüm hadisələrdən biri də İngiltərənin işğalçı qüvvələrinin komandanı general Çarlz Harinqton Harinqtonun İstanbuldan ayrılarkən onun adına bir turnir təşkil etməsi idi.<ref name="ntvmsnbc.com">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.ntvmsnbc.com/news/345808.asp |access-date=2023-05-05 |archive-date=2008-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080604112626/http://www.ntvmsnbc.com/news/345808.asp |url-status=live }}</ref> General bu kubokla bağlı ''"Gardler Muhteliti türk klublarına meydan oxuyur. Qalibə Ali Baş Komandanın adını daşıyan böyük kubokun veriləcəyi bu matç üçün türk klubları istədikləri kimi gücləndiricilər ala bilərlər"'' dedi və elan yerləşdirdi. Fənərbaxça isə generalın "Fənərbaxça klubu bu matçı qeyd-şərtsiz, yalnız öz heyəti ilə qəbul edir" deyə qəzet elanı ilə cavab verdi. 29 iyun 1923-cü ildə General Harrinqton Kuboku adı altında Taksim Stadionunda keçirilən matçda Fənərbaxça dövrün önəmli oyunçularından olan Zeki Rıza Sporelin vurduğu iki qolla qalib gəldi.<ref name="ntvmsnbc.com"/> Oyun gecəsi Lozanna Konfransında bu qələbə xəbəri Türkiyə nümayəndə heyətinə çatdıqda, heyətin rəhbəri İsmət Paşa Fənərbaxça klubuna ''"Hamınızı nümayəndə heyətimiz adından təbrik edir, sevinclə gözlərinizdən öpürəm"'' deyə təbrik teleqramı göndərilib.<ref name="ntvmsnbc.com"/> 1932-ci ilin iyununda Kusdili yanğını nəticəsində klub binasına ciddi ziyan dəydi və əksər material və sənədlər, o cümlədən kuboklar, üzv qeydləri və matç dəftərləri məhv edildi.<ref>https://web.archive.org/web/20140409060506/http://www.fenerbahce.org/kurumsal/detay.asp?ContentID=8</ref> 1936-cı ildə ən güclü İstanbul, Ankara və İzmir komandalarının daxil olduğu Milli Klaster yaradıldı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.angelfire.com/nj/sivritepe/5758/tl.html |access-date=2023-05-05 |archive-date=2018-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180531114942/http://www.angelfire.com/nj/sivritepe/5758/tl.html |url-status=live }}</ref> 1938-ci ildə öz istəyi ilə liqadan çəkilən Fənərbaxça, digər bütün turnirlərdə iştirak edərək 1937, 1940, 1943, 1945, 1946 və 1950-ci illərdə 6 dəfə çempionluq qazanaraq bu kubokda ən çox qələbə qazanan komanda olub.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.sporyazarlari.com/futbol/fenerbahce/metin-sipahioglu/23-05-2013/kanitlarla-9-sampiyonluk-katliami-ve-uyuyan-fenerbahce/568444.aspx |access-date=2023-05-05 |archive-date=2014-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140720133639/http://www.sporyazarlari.com/futbol/fenerbahce/metin-sipahioglu/23-05-2013/kanitlarla-9-sampiyonluk-katliami-ve-uyuyan-fenerbahce/568444.aspx |url-status=live }}</ref> Bu illərin ən önəmli futbolçularından biri Fənərbaxça ilə 615 matçda 423 qol vuran Lefter idi.<ref>https://web.archive.org/web/20160305015252/http://www.sabah.com.tr/spor/sagwidget/2012/01/15/buyuk-ustaya-son-gorev</ref> 1947–1951 və 1953–64 futbol mövsümü arasında Fənərbaxça forması geyinən Lefter, Türkiyədə klubda tərəfindən yubileyi qeyd olunan ilk futbolçu oldu.<ref>https://web.archive.org/web/20130921205345/http://www.ntvmsnbc.com/id/25313915</ref> Fənərbaxça azerkeşlərinin könülündə taxd quran və Ordinaryüs"ləqəbli verilən Lefter üçün <pre> Tribunalar söylədi minlərcə dəfə Ver Lefterə yaz dəftərə. Bitdi qələm doldu dəftər Bu aləmdə kral Lefter. </pre> sloganı yazıldı<ref>https://web.archive.org/web/20130118074427/http://tr.eurosport.com/futbol/ordinaryus._sto3075960/story.shtml</ref> 1939-cu ildə türk futbolu tarixində ilk dəfə gecə oyunları oynanılıb. 9 sentyabr 1939-cu ildə saat 21:00-da Fənərbaxça ilə Bəyoğluspor arasında keçirilən bu ilk matçda Fənərbaxça rəqibini 4-2 hesabı ilə məğlub etdi. "Fənərbaxça"nın futbolçusu Fikrət Qırcan ilk gecə oyununda ilk qolu vurub.<ref>https://web.archive.org/web/20150322224933/http://dosyalar.hurriyet.com.tr/fix98/75yil/85ekl.htm</ref> Fənərbaxça ilk dəfə 1908-09 mövsümündə qatıldığı və 1958-59 mövsümünə qədər fərqli statuslarda çıxış etdiyi İstanbul Liqalarında 16 çempionluq qazandı. Bu çempionatların 14-ü İstanbul Liqası, 2-si Cümə Liqası kuboku olub.<ref>https://web.archive.org/web/20120315023427/http://turkfutbolu.net/tarih/tarih4.html</ref> === 1959-1969 === 21 fevral 1959-cu ildə yalnız İstanbul, Ankara və İzmir komandalarının iştirak edə bildiyi Türkiyə 1-ci Futbol Liqası quruldu. Ağ-qırmızı qruplar şəklində təşkil edilən və 16 komandanın yer aldığı liqada “Fənərbaxça” ağ qrupda yer alıb. Macarıstanlı baş məşqçi İqnas Molnarın<ref name="ReferenceA">https://web.archive.org/web/20150618022320/http://www.fenerbahcecumhuriyeti.org/Fenerbahcenin_Teknik_Direktorleri.asp</ref> idarəçiliyində olan "Fənərbaxça" 12 qələbə və 2 heç-heçə ilə qrup liderini 26 xalla tamamlayıb.<ref>{{Cite web |url=https://www.futbolekonomi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1900:anslar-muesavi-favori-yok&catid=265:lale-orta&Itemid=58 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2022-01-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220122030417/https://www.futbolekonomi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1900:anslar-muesavi-favori-yok&catid=265:lale-orta&Itemid=58 |url-status=live }}</ref> Finalda qırmızı qrupun qalibi “Qalatasaray”la üz-üzə gəlib. İki matç olaraq təşkil edilən finalda ilk matçda 1-0 uduzsa da, ikinci görüşdə Yüksel Gündüz, Mustafa Güven, Naci Erdem və Şeref Hasın vurduğu qollarla rəqibini 4-0 məğlub edərək birinci olub. Türkiyə 1-ci Futbol Liqasının çempionu.<ref>Dağlaroğlu, Rüştü, "Fenerbahçe Spor Kulübü Tarihi", İstanbul (1988), s. 39</ref> 1959-60 mövsümündə liqanı ikinci bitirən Fənərbaxça eyni mövsüm tarixində ilk dəfə Çempion Klublar Kubokunda iştirak etdi. Nemzeti Bajnoksáq 1-ci təsnifat mərhələsində çempion Çepeli 1-1 və 3-2 hesabları ilə mübarizədən kənarlaşdıraraq ikinci mərhələyə adlayıb. İkinci turda Fransa liqasının çempionu Nitsa ilə qarşılaşan Fənərbaxça turnirdən kənarlaşdırılaraq turnirlə vidalaşdı.<ref>{{Cite web |url=http://arsiv.ntv.com.tr/news/176497.asp |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2021-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210805111232/http://arsiv.ntv.com.tr/news/176497.asp |url-status=live }}</ref> 1960-cı ildə macar məşqçi Laszlo Székely komandanın rəhbəri təyin edildi.<ref name="ReferenceA"/> Fənərbaxça 1960-61 mövsümündə 38 oyunda 26 qələbə, 9 heç-heçə və 3 məğlubiyyətlə liqanı yenidən çempion olaraq başa vurdu.<ref>{{Cite web |url=https://www.sabah.com.tr/galeri/spor/tum_sampiyonluklarini_hatirlayalim |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2019-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190410004433/https://www.sabah.com.tr/galeri/spor/tum_sampiyonluklarini_hatirlayalim |url-status=live }}</ref> Bu mövsümün ən mühüm inkişaflarından biri də “Fənərbaxça”nın ən önəmli futbolçularından biri olan Can Bartunun mövsümün sonunda İtaliyanın “[[Fiorentina FK|Fiorentina]]” komandasına transferi oldu.<ref>{{Cite web |url=https://www.posta.com.tr/magazin/pazar-postasi/sik-giyiminden-dolayi-turkiyede-adi-baron-italyada-sinyor-oldu-166405 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2023-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230720154443/https://www.posta.com.tr/magazin/pazar-postasi/sik-giyiminden-dolayi-turkiyede-adi-baron-italyada-sinyor-oldu-166405 |url-status=live }}</ref> Fənərbaxça 1961-62 mövsümündə 2-ci turda qatıldığı turnirdə Nürnberqə 2-1 və 1-0 hesabları ilə uduzaraq yenidən Çempion Klublar Kubokunda mübarizə aparmaq hüququ qazanıb və kubokla vidalaşıb.<ref>{{Cite web |url=https://beinsports.com.tr/haber/fenerbahce-siftah-pesinde |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2023-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230720174503/https://beinsports.com.tr/haber/fenerbahce-siftah-pesinde |url-status=live }}</ref> 1962-ci ilin yanvarında Necdet Erdem komandanın başçısı təyin edildi.<ref name="ReferenceA"/> 1962-ci ilin iyulunda komandanın başına Yuqoslaviya məşqçisi Miroslav Kokotoviç təyin edildi.<ref name="ReferenceA"/> 1962-63 mövsümünü üçüncü yerdə bitirən Fənərbaxça, 1963-64 Kubok Qalibləri Kubokunda iştirak etdi.İlkin seçmə mərhələdə Rumıniya liqa komandalarından Petrolul Ploieşti məğlub edən Fənərbaxça, ilk mərhələdə İrlandiyanın Şimal Liqası təmsilçisi "Linfild"i mübarizədən kənarlaşdıraraq, Çempion Klublar Kubokunda ilk dəfə 1/4 finala yüksəlib. tarix. 1/4 finalda Nemzeti Bajnoksáq MTK Budapeşt ilə qarşılaşıb. İlk görüşdə 2:0 hesabı ilə uduzan “Fənərbaxça” ikinci görüşdə 3:1 hesabı ilə qalib gələrək, turu pley-offa daşıdı. Lakin pley-off matçında kuboku 1:0 hesabı ilə uduzaraq kubokla vidalaşdı.<ref>https://web.archive.org/web/20150910121724/http://www.rsssf.com/ec/ec196364.html#cwc</ref> Miroslav Kokotoviçin rəhbərliyi altında həm Avropada, həm də Türkiyədə uğurlu mövsüm keçirən “Fənərbaxça” eyni mövsümdə liqanı çempion kimi başa vurub<ref>{{Cite web |url=https://www.sabah.com.tr/spor/futbol/2012/05/11/fenerbahce-19-sampiyonlugun-pesinde |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2019-04-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190409155803/https://www.sabah.com.tr/spor/futbol/2012/05/11/fenerbahce-19-sampiyonlugun-pesinde |url-status=live }}</ref>. 1964-65 mövsümündə menecer vəzifəsinə British Oscar Hold təyin edildi.<ref name="ReferenceA"/> "Fənərbaxça" bu mövsüm dördüncü dəfə liqa çempionluğunu qazanıb. 1965-66 mövsümündə Selahattin Torkalın idarə etdiyi komanda liqanı üçüncü, 1966-67 mövsümündə isə Abdullah Gegiçin rəhbərliyi altında liqanı ikinci yerdə bitirdi.<ref>{{Cite web |url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Fenerbah%C3%A7e_(futbol_tak%C4%B1m%C4%B1)#cite_note-24 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2023-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230604124617/https://tr.wikipedia.org/wiki/Fenerbah%C3%A7e_(futbol_tak%C4%B1m%C4%B1)#cite_note-24 |url-status=live }}</ref> Bu mövsümün ən əhəmiyyətli inkişaflarından biri Fənərbaxçanın Balkan Kubokunu qazanması oldu<ref name="arsiv.ntv.com.tr">{{Cite web |url=http://arsiv.ntv.com.tr/news/272498.asp |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2021-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210805101410/http://arsiv.ntv.com.tr/news/272498.asp |url-status=live }}</ref> Fənərbaxçanın Balkan Kuboku titulu Türkiyə futbol komandasının rəsmi beynəlxalq təşkilatda qazandığı ilk çempionluq olub. Kubokun final matçında Yunanıstan liqasının komandalarından olan AEK ilə qarşılaşan Fənərbaxça, Ogün Altıparmakın iki, Yılmaz Şenin bir qolu ilə rəqibini 3-1 məğlub etdi.<ref name="arsiv.ntv.com.tr"/> 1967-68 mövsümündə İqnas Molnarı yenidən komandanın başına gətirən Fənərbaxça, ən yaxın izləyicisi Beşiktaşdan 7 xal qabaqda mövsümü çempion olaraq başa vurdu.<ref>{{Cite web |url=https://www.mackolik.com/puan-durumu/t%C3%BCrkiye-s%C3%BCper-lig/1967-1968/482ofyysbdbeoxauk19yg7tdt |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2022-06-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220606201404/https://www.mackolik.com/puan-durumu/t%C3%BCrkiye-s%C3%BCper-lig/1967-1968/482ofyysbdbeoxauk19yg7tdt |url-status=live }}</ref> Həmin mövsüm Türkiyə Kubokunun finalında Altay ilə qarşılaşan Fənərbaxça, Ogün Altıparmak və Nedim Doğanın vurduğu qollarla rəqibini 2-0 məğlub edərək ilk Türkiyə Kuboku çempionluğunu qazandı.<ref>{{Cite web |url=https://www.milliyet.com.tr/skorer/fenerbahce-kupada-50-sezonuna-basliyor-1633646 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-06-06 |archive-date=2022-07-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220701200954/https://www.milliyet.com.tr/skorer/fenerbahce-kupada-50-sezonuna-basliyor-1633646 |url-status=live }}</ref> 1968-69 mövsümündə Çempion Klublar Kubokunda iştirak edən 1-ci tura qatılan Fənərbaxça, ilk matçın 0-0 bitməsindən sonra ikinci matçda İngiltərə Premyer Liqası komandalarından Mançester Sitiyə qalib gələrək liderliyə yüksəldi. 2-ci tur. 2-ci turda Hollandiya liqasının komandalarından olan "Ayaks"la qarşılaşan "Fənərbaxça" hər iki matçda 2-0 məğlub olaraq turnirlə vidalaşdı.<ref>https://web.archive.org/web/20150614041728/http://www.rsssf.com/ec/ec196869.html</ref> 1969-cu ilin martında İqnas Molnar komandadan ayrıldı. Mövsümü müvafiq olaraq Fikrət Kırcan və Bəsri Dirimlilinin<ref name="ReferenceA"/> rəhbərliyi altında keçirən "Fənərbaxça" liqanı dördüncü pillədə başa vurub. == Emblem == 1910-cu ildə rəsm çəkməkdə istedadlı futbolçu [[Topuz Hikmət]]in çəkdiyi emblem hərkəs tərəfindən qəbul edilmişdir. Əsasən sarı-göy (Lacivərt) və başqa 3 rəngdən ibarət loqoda '''Fenerbahçe Spor Kulübü *1907* ''' yazılmışdır. 1929-cu ildən etibarən [[Osmanlı Türkcəsi]] ilə yazılmış hərflər yeni [[Türk dili]]nə çevrilmişdir. Loqonun üzərində kiçik dəyişikliklər, redaktələr edilmiş ve əslı qorunaraq günümüzə qədər gəlmişdir. == Dünya Fənərbaxçalılar Günü == Dünyada ve [[Türkiyə]]də, ilk dəfə Fənərbaxça İdman Klubu bir günü Fənərbaxçalılara həsr etmişdir. 1907 quruluş ilinə görə təyin olunmuş gün, 19 İyul (19.07) saat 19:07 olarak müəyyən edilmişdir. Hər il Dünya Fənərbaxçalılar Günü, ölkədə və xaricdə təntənə ilə qeyd edilir. == Rəqabət == Fənərbaxçanın ən böyük rəqibləri [[Beşiktaş PFK|Beşiktaş]], [[Trabzonspor FK|Trabzonspor]] və [[Qalatasaray FK|Qalatasaray]] klublarıdır. Ən böyük rəqibi isə [[Qalatasaray FK|Qalatasaray]] klubudur və bu klublar arasında keçirilən oyunlar "Qitələrarası Derbi" adlanır. {| class="wikitable" !Rəqib !Q !H !M |- |[[Qalatasaray PFK|Qalatasaray]] |147 |120 |122 |- |[[Beşiktaş PFK|Beşiktaş]] |132 |91 |125 |- |[[Trabzonspor FK|Trabzonspor]] |48 |36 |38 |} == Heyəti == {{Yenilənib|15 sentyabr 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=2|pos=DF|nat=Türkiyə|name=[[Çağlar Söyüncü]]|other=}} {{fs player|no=3|pos=DF|nat=Türkiyə|name=[[Samet Akaydin]]}} {{fs player|no=5|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[İsmayıl Yüksək]]}} {{fs player|no=6|pos=DF|nat=Qana|name=[[Aleksander Cinku]]}} {{fs player|no=8|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Mert Hakan Yandaş]]}} {{fs player|no=9|pos=FW|nat=Bosniya və Herseqovina|name=[[Edin Ceko]]}} {{fs player|no=10|pos=MF|nat=Serbiya|name=[[Duşan Tadiç]]}} {{fs player|no=11|pos=MF|nat=İngiltərə|name=[[Rayan Kent]]}} {{fs player|no=13|pos=MF|nat=Braziliya|name=[[Fred (futbolçu)|Fred]]}} {{fs player|no=16|pos=DF|nat=Türkiyə|name=[[Mert Müldür]]}} {{fs player|no=17|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[İrfan Can Kahveci]]}} {{fs player|no=18|pos=MF|nat=Serbiya|name=[[Filip Kostiç]]}} {{fs player|no=19 |pos=FW|nat=Mərakeş|name=[[Yusuf en-Nesiri]]}} {{fs player|no=20|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Cengiz Ündər]]}} {{fs mid}} {{fs player|no=22|pos=DF|nat=Türkiyə|name=[[Levent Mərcan]]}} {{fs player|no=23|pos=FW|nat=Türkiyə|name=[[Cenk Tosun]]}} {{fs player|no=24|pos=DF|nat=Niderland|name=[[Ceyden Ostervolde]]}} {{fs player|no=28|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Baştuğ Elmaz]]}} {{fs player|no=30|pos=GK|nat=Türkiyə|name=[[İrfan Can Eğribayat]]}} {{fs player|no=34|pos=MF|nat=Mərakeş|name=[[Sofyan Amrabat]]}} {{fs player|no=40|pos=GK|nat=Xorvatiya|name=[[Dominik Livakoviç]]}} {{fs player|no=50|pos=DF|nat=Braziliya|name=[[Rodriqo Bekan]]}} {{fs player|no=53|pos=MF|nat=Polşa|name=[[Sebastian Şimanskiy]]}} {{fs player|no=54|pos=GK|nat=Türkiyə|name=[[Ertuğrul Çetin]]}} {{fs player|no=70|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Oğuz Aydın]]}} {{fs player|no=97|pos=FW|nat=Fransa|name=[[Allan Sent-Maksimin]]}} {{fs player|no=–|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Burak Kapacak]]}} {{fs end}} === Heyətdən kənarda === {{fs start}} {{fs player|no=-|pos=DF|nat=Türkiyə|name=[[Doğukan Demir]]}} {{fs player|no=-|pos=FW|nat=Türkiyə|name=[[Emir Ortakaya]]}} {{fs player|no=-|pos=FW|nat=Misir|name=[[Ömer Feyid]]}} {{fs player|no=-|pos=DF|nat=Türkiyə|name=[[Yiğit Efe Demir]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Yiğit Fidan]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Mustafa Akyıldız]]}} {{fs player|no=-|pos=DF|nat=Türkiyə|name=[[Necat Aydın]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Emre Demir]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Sloveniya|name=[[Mixa Zayts]]}} {{fs mid}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Braziliya|name=[[Linkoln Enrike]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Cənubi Koreya|name=[[Co Cin-ho]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Kot-d'İvuar|name=[[Marius Tresor Do]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Efekan Karayazı]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Emirhan Arkutcu]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Eren Balaban]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Samet Sarqın]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Əmrə Mor]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Çağrı Fedai]]}} {{fs player|no=-|pos=MF|nat=Türkiyə|name=[[Furkan Onu Akyüz]]}} {{fs end}} == Fənərbaxçada oynamış məşhur futbolçular == [[Fayl:Avropa Liqası Muzeyi Bakıda 26.jpg|thumb|Klubun forması Avropa Liqası Muzeyində]] {{Siyahı sütunlarla|3| * [[Aleksandro de Souza|Aleks]] * [[Ariel Orteqa]] * [[Aykut Kocaman]] * [[Brian Steen Nielsen]] * [[Can Bartu]] * [[Cəmil Turan]] * [[Dirk Kuyt]] * [[Elvir Baliç]] * [[Elvir Boliç]] * [[Cey-Cey Okoça]] * [[Yes Hog]] * [[Kennet Andersson]] * [[Lefter Küçükandonyadis]] * [[Milan Rapaiç]] * [[Nikola Anelka]] * [[Pier van Hoydonk]] *Raul Meireles *Roberto Karlos * [[Rıdvan Dilmen]] * [[Robin van Persi]] * [[Rüştü Reçber]] * [[Səlcuq Yula]] * [[Sergey Rebrov]] * [[Serhat Akın]] * [[Stefen Appiah]] * [[Toni Şumaxer]] * [[Tuncay Şanlı]] * [[Uçe Okeçukvu]] * [[Viorel Moldovan]] * [[Zoran Mirkoviç]] * [[Mateja Kezman]] * [[Əmrə Bəlözoğlu]] * [[İssiar Dia]] * [[Caner Erkin]] * [[Lefter Küçükonyadis]] *[[Volkan Dəmirəl]] *Matyu Valbuena *Mert Nobre *Deyvid *Daniyel Quiza *Musa Sov *Nani *Simon Keya *Yosef De Souza *Lazar Markoviç *Martin Şkrtel *Roberto Soldado *Viktor Moses *Jose Sosa *Luiz Qustavo *Dyeqo Perotti }} == Maraqlı qeyd == Türkiyənin "Fənərbaxça" klubunun əfsanəsi Con Bartu 1957-ci il yanvarın 25-də fantastik əməl sahibi olub. Futbol komandasının növbəti çempionat oyununda qol vuran Bartu matç bitən kimi "Fənərbaxça"nın basketbol komandasına qoşulub və komandasının 44:43 hesabı ilə qalib gəldiyi oyunda 10 xal qazanıb.<ref>{{Cite web |title=İki rəsmi oyuna çıxan futbolçular |url=http://apasport.az/news.php?id=27143 |access-date=2009-10-10 |archive-date=2021-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022222435/https://apasport.az/news.php?id=27143 |url-status=live }}</ref> 1922–23 Cümə Liqası, 1915-ci ildən bəri İstanbulda təşkil edilən Cümə Liqasının son sezonudur. Səkkiz komandanın mübarizə etdiyi liqanı Fənərbaxça məğlub olmadan və qol buraxmadan 23 xalla tamamlayaraq, çempion olaraq bitirdi. Oktyabrda, 1922-ci ildə başlayan liqa, Apreldə,1923'ün sonlarına doğru sona çatdı. Türkiyənin ən böyük idman klubudur. == Rənglər və Forma == {| class="wikitable" align=right style="text-align: center" |- ! style="color:#FDEF00; background:#133A61;"|İllər ! style="color:#FDEF00; background:#133A61;"|Forma istehsalçısı |- |1984–1985 | [[Adidas]] |- |1985–1988 | Güner |- |1988–2000 | [[Adidas]] |- |2000–2004 | [[Fenerium]] |- |2004–2021 | [[Adidas]] |- |2021 — | [[Puma(şirkət)]] |} Fənərbaxçanın yaradığı zaman yaza təsadüf etdiyindən, klubun rəngləri Fənərbaxçanın çəmənliklərində çiçək açan sarı və ağ papatyalardan ilhamlanaraq sarı və ağ kimi təyin olundu. İlk illərdə komandanın geyindiyi forma uzun qollu və qalın idi, yay aylarında futbolçularda problemlər yaradırdı. Bu səbəbdən klubun prezidenti Nurizadə Ziya bəy, komandaya yay forması sifariş etmək üçün 1908-ci ildə ingilis tacir Bakerin dükanına getdi. Baker, sifariş ediləcək formaların yaya çata bilməyəcəyini söylədi. Bunun üzərinə hazırda əlində olan sarı-göy rəngli zolaqlı yay köynəklərini verməyi təklif etdi. İstanbulda digər forma satmaq üçün yer olmaması və yay istiliyi səbəbindən təklifi qəbul edən Nurizadə Ziya bəy, bütün formaları almağa və komandanın rənglərini sarı və tünd göyə çevirməyə qərar verdi. Fənərbaxçanın rəngləri sarı və tünd mavi olduqdan sonra klubun ilk emblemini Topuz Hikmet çəkdi. Topuz Hikmətin açıqlamasına görə, emblemin üstündə "Fenerbahçe Spor Klübü 1907" yazısı olan ağ yuvarlaq çərçivə, təmizlik və açıq ürək, qırmızı-ağ Türk bayrağı və Fənərbaxçalılar arasındakı sevgi və sədaqət, ortadakı sarı rəng Fənərbaxçaya qarşı duyulan qısqanclıq və həsəd, ürək şəklində tünd mavi rəng zadəganlığı təmsil edirdi. Fənərbaxça, 1977–78 mövsümündən bəri formasını maliyyələşdirməyə başladı. Yalnız 1978–1980-ci illərdə və 1987–88 mövsümünün bir dövründə sponsorlardan istifadə etmədi. Bu gün Fənərbaxçanın forması Adidas, formasının sponsoru isə Avis, Halley, HeForShe və Aygaz-dırş Formaların sinəsində Avis qollarında HeForShe, arxasında Halley-in reklamı var. 2014–15 mövsümündə Fənərbaxça Futbol Komandası sinə və qol reklamları almadı. <center> {|align="center" bgcolor="#FFFFFF" cellpadding="3" cellspacing="0" border="1" style="font-size: 95%; border: gray solid 1px; border-collapse: collapse;" |-align=center bgcolor=#F2F2F2 style="color:black;" ! style="color:#FDEF00; background:#133A61;"|İl ! style="color:#FDEF00; background:#133A61;"|Sponsor |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1977–1978 |Pereja |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1980–1982 |[[Banker Kastelli]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1982–1983 |İstanbul Bankası/Hisar Bank |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1983–1984 |İstanbul Bankası |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1984–1987 |Türkbank |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1987–1988 | -/Tamek |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1988–1989 |[[Türkiye Emlak Bankası|Emlak Bankası]]/Aden Otel |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1989–1996 |Emlak Bankası |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1996–1997 |[[VakıfBank]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1997–1998 |Emlak Bankası/[[Adidas]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1998–1999 |[[Rifle]]/[[Proton|Proton 5x5]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |1999–2000 |Proton 5x5 |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2000–2001 |[[Telsim]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2001–2004 |[[Aria]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2004–2005 |[[Avea]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2005–2008 |[[Avea]]/[[Cola Turka]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2008–2009 |[[Avea]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2009–2012 |[[Avea]]/[[Türk Telekom]]/[[Ülker]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2012–2014 |[[Türk Telekom]]/[[Avea]]/[[Ülker]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2014–2015 |Göğüs:''Yok''/Kol:''Yok''/Sırt:[[Ülker]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2015–2016 |[[Yandex]]/[[Ülker|Halley]]/[[Turkish Airlines]]/[[İntegral Forex]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2016–2017 |[[nesine.com]]/[[Ülker|Halley]]/[[Borajet]]/[[İntegral Forex]]/[[Coca-Cola]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2017–2018 |[[Acıbadem Holding|Acıbadem]]/[[Ülker|Halley]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2018–2019 |[[Avis Oto Kiralama|Avis]]/[[Ülker|Halley]]/[[HeForShe]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2019–2020 |[[Avis Oto Kiralama|Avis]]/[[Ülker|Halley]]/[[HeForShe]]/[[Aygaz]] |-align=center bgcolor=#FFFFFF |2020 — |[[Avis Oto Kiralama|Avis]]/[[Ülker|Halley]]/[[HeForShe]]/[[TÜPRAŞ|Tüpraş]]/[[Aygaz]] |} </center> === Sezonlara Görə Formalar === ==== Ev saha forması ==== {| | {{Futbol forması | pattern_la = _fb1907la | pattern_b = _fener1907a | pattern_ra = _fb1907ra | pattern_sh = | pattern_so = | leftarm = | body = | rightarm = | shorts = | socks = | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|1907-08]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fb19072la | pattern_b = _fb19072 | pattern_ra = _fb19072ra | pattern_sh = | pattern_so = | leftarm = | body = | rightarm = | shorts = | socks = | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|1908-09]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = | pattern_b = _fsk1926 | pattern_ra = | pattern_sh = | pattern_so = | leftarm = 252D8B | body = | rightarm = 252D8B | shorts = | socks = | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|1926-27]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fb9495h | pattern_b = _fb9495h | pattern_ra = _fb9495h | pattern_sh = | pattern_so = | leftarm = | body = | rightarm = | shorts = | socks = | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|1994-95]] }} |} {| | {{Futbol forması | pattern_b = _fsk0607h | pattern_ra = _fsk0607h | pattern_la = _fsk0607h | pattern_so = _color 3 stripes yellow | leftarm = 000040 | body = 000040 | rightarm = 000040 | shorts = 000040 | socks = 000040 | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2006-07]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk0708h | pattern_b = _fsk0708h | pattern_ra = _fsk0708h | pattern_sh = _fsk 1 | pattern_so = _fsk-1 | leftarm = 00006E | body = 00006E | rightarm = 00006E | shorts = 000080 | socks = 00006E | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2007-08]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk1 |pattern_b = _fsk1 |pattern_ra = _fsk1 |pattern_sh = _fsk 1 |pattern_so = _fsk-1 |leftarm = 00006E |body = 00006E |rightarm = 00006E |shorts = 00006E |socks = 00006E |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2008-09]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0910h |pattern_b = _fsk0910h |pattern_ra = _fsk0910h |pattern_sh = _fsk 1 |pattern_so = _fsk-1 |leftarm = 00006E |body = 00006E |rightarm = 00006E |shorts = 00006E |socks = 00006E |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2009-10]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk1011h |pattern_b = _fsk1011h |pattern_ra = _fsk1011h |pattern_sh = _fsk1011h |pattern_so = _fsk-1 |leftarm = 00006E |body = 00006E |rightarm = 00006E |shorts = 00005A |socks = 00005A | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2010-11]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fb1112h |pattern_b = _fb1112h |pattern_ra = _fb1112h |pattern_sh = _fsk1112h |pattern_so = _fsk-4 |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = FFFFFF |socks = FFFFFF |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2011-12]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1213H | pattern_b = _fsk1213H | pattern_ra = _fsk1213H | pattern_sh = _adidasonwhite | pattern_so = _fsk-4 | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 003366 | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2012-13]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1314H | pattern_b = _fsk1314H | pattern_ra = _fsk1314H | pattern_sh = _fsk1314a | pattern_so = _fsk1314a | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2013-14]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fb1415h | pattern_b = _fb1415h | pattern_ra = _fb1415h | pattern_sh = _fsk1415a | pattern_so = _fsk1415a | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2014-15]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fb1516h | pattern_b = _fb1516h | pattern_ra = _fb1516h | pattern_sh = _fb1516h | pattern_so = _fb1516h | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2015-16]] }} |} {| | {{Futbol forması | pattern_la = _fenerbahce1617h | pattern_b = _fenerbahce1617h | pattern_ra = _fenerbahce1617h | pattern_sh = _fenerbahce1617h | pattern_so = _fenerbahce1617h | leftarm = ffffff | body = ffffff | rightarm = ffffff | shorts = ffffff | socks = ffffff | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2016-17]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener1718h | pattern_b = _fener1718h | pattern_ra = _fener1718h | pattern_sh = _fener1718a | pattern_so = _fener1718a | leftarm = ffffff | body = ffffff | rightarm = ffffff | shorts = FFFFFF | socks = ffffff | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2017-18]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener1819h | pattern_b = _fener1819h | pattern_ra = _fener1819h | pattern_sh = _adidasyellow | pattern_so = _3_stripes_yellow | leftarm = ffffff | body = ffffff | rightarm = ffffff | shorts = ffffff | socks = ffffff | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2018-19]] }} |{{Futbol forması | pattern_la = | pattern_b = _fener1920h | pattern_ra = | pattern_sh = _fener1920t | pattern_so = _fener1920t | leftarm = 000060 | body = ffffff | rightarm = 000060 | shorts = ffffff | socks = ffffff | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2019-20]] }} |{{Futbol forması | pattern_la = _fener2021h | pattern_b = _fener2021h | pattern_ra = _fener2021h | pattern_sh = _fener2021h | pattern_so = _fener1920t | leftarm = 000060 | body = 000060 | rightarm = 000060 | shorts = ffffff | socks = ffffff | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2020-21]] }} |} ==== Xarici stadyon forması ==== {| | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0607a |pattern_b = _fsk0607a |pattern_ra = _fsk0607a |pattern_sh = _fsk0607a |pattern_so = _fsk0607a |leftarm = DBBD64 |body = DBBD64 |rightarm = DBBD64 |shorts = DBBD64 |socks = DBBD64 |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2006-07]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0708a |pattern_b = _fsk0708a |pattern_ra = _fsk0708a |pattern_sh = _yellow stripes adidas |pattern_so = _fsk 2 |leftarm = |body = |rightarm = |shorts = |socks = |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2007-08]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk 2 |pattern_b = _fsk2 |pattern_ra = _fsk 2 |pattern_sh = |pattern_so = _fsk 2 |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = FFFFFF |socks = FFFFFF |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2008-09]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0910a |pattern_b = _fsk0910a |pattern_ra = _fsk0910a |pattern_sh = _adidasonwhite |pattern_so = _fsk 2 |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = FFFFFF |socks = FFFFFF |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2009-10]] }} | | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1011a | pattern_b = _fsk1011a | pattern_ra = _fsk1011a | pattern_sh = _fsk1011a | pattern_so = _fsk-4 | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2010-11]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk1112a |pattern_b = _fsk1112a |pattern_ra = _fsk1112a |pattern_sh = _fsk1112a |pattern_so = _color_3_stripes_white |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = FFFFFF |socks = 77bbff |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2011-12]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1213A | pattern_b = _fsk1213A | pattern_ra = _fsk1213A | pattern_sh = _adidasonwhite | pattern_so = _fsk-4 | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 003366 | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2012-13]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1314A | pattern_b = _fsk1314A | pattern_ra = _fsk1314A | pattern_sh = _fsk1314a | pattern_so = _fsk1314a | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 183a8b | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2013-14]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1415a | pattern_b = _fsk1415a | pattern_ra = _fsk1415a | pattern_sh = _fsk1415a | pattern_so = _fsk1415a | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 152A47 | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2014-15]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fb1516a | pattern_b = _fb1516a | pattern_ra = _fb1516a | pattern_sh = _fb1516a | pattern_so = _fb1516a | leftarm = cfcfcf | body = cfcfcf | rightarm = cfcfcf | shorts = cfcfcf | socks = cfcfcf | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2015-16]] }} |} {| | {{Futbol forması | pattern_la = _fenerbahce1617a | pattern_b = _fenerbahce1617a | pattern_ra = _fenerbahce1617a | pattern_sh = _fenerbahce1617h | pattern_so = _fenerbahce1617h | leftarm = ffffff | body = FFFFFF | rightarm = ffffff | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2016-17]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener1718a | pattern_b = _fener1718a | pattern_ra = _fener1718a | pattern_sh = _fener1718a | pattern_so = _fener1718a | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2017-18]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener1819t | pattern_b = _fener1819t | pattern_ra = _fener1819t | pattern_sh = _fener1819t | pattern_so = _3_stripes_yellow | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2018-19]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener1920a | pattern_b = _fener1920a | pattern_ra = _fener1920a | pattern_sh = _fener1920a | pattern_so = _fener1920a | leftarm = FFFF00 | body = FFFF00 | rightarm = FFFF00 | shorts = FFFF00 | socks = FFFF00 | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2019-20]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener2021a | pattern_b = _fener2021a | pattern_ra = _fener2021a | pattern_sh = _fener2021a | pattern_so = _fener2021a | leftarm = EFD88F | body = EFD88F | rightarm = EFD88F | shorts = EFD88F | socks = EFD88F | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2020-21]] }} |} ==== Üçüncü forma ==== {| | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0607t |pattern_b = _fsk0607t |pattern_ra = _fsk0607t |pattern_sh = _fsk0607t |pattern_so = _fsk0607t |leftarm = |body = |rightarm = |shorts = D3D3D3 |socks = D3D3D3 |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2002-03]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0708t |pattern_b = _fsk0708t |pattern_ra = _fsk0708t |pattern_sh = _fsk0708t |pattern_so = _fsk0708t |leftarm = |body = |rightarm = |shorts = |socks = 00FFFF |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2007-08]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk-4 |pattern_b = _fsk4 |pattern_ra = _fsk-4 |pattern_sh = |pattern_so = _fsk-4 |leftarm = FFF200 |body = 696969 |rightarm = FFF200 |shorts = FFFFFF |socks = FFFFFF |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2008-09]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0910t |pattern_b = _fsk0910t |pattern_ra = _fsk0910t |pattern_sh = _fsk0910t |pattern_so = _fsk0910t |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = 404040 |socks = 404040 |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2009-10]] }} | | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1011t | pattern_b = _fsk1011t | pattern_ra = _fsk1011t | pattern_sh = _fsk1011t | pattern_so = _3_stripes_white | leftarm = 0000FF | body = 0000FF | rightarm = 0000FF | shorts = 0000FF | socks = 0000FF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2010-11]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk1112t |pattern_b = _fsk1112t |pattern_ra = _fsk1112t |pattern_sh = _fsk1112t |pattern_so = _fsk1112t |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = FFFFFF |socks = 000960 |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2011-12]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1213T | pattern_b = _fsk1213T | pattern_ra = _fsk1213T | pattern_sh = _fsk1213T | pattern_so = _fsk1213T | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 002040 | socks = 002040 | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2012-13]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1314T | pattern_b = _fsk1314T | pattern_ra = _fsk1314T | pattern_sh = _fsk1314t | pattern_so = _fsk1314h | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 23222a | socks = 23222a | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2013-14]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1415t | pattern_b = _fsk1415t | pattern_ra = _fsk1415t | pattern_sh = _fsk1415t | pattern_so = _fsk1415t | leftarm = 000064 | body = 000064 | rightarm = 000064 | shorts = 000064 | socks = 000064 | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2014-15]] }} | {{Futbol forması | pattern_la = _fb1516t | pattern_b = _fb1516t | pattern_ra = _fb1516t | pattern_sh = _fb1516t | pattern_so = _fb1516t | leftarm = 1c0f45 | body = 1c0f45 | rightarm = 1c0f45 | shorts = 7fff00 | socks = 1c0f45 | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2015-16]] }} |} {| | {{Futbol forması | pattern_la = _fenerbahce1617t | pattern_b = _fenerbahce1617t | pattern_ra = _fenerbahce1617t | pattern_sh = _fenerbahce1617t | pattern_so = _fenerbahce1617t | leftarm = 19192d | body = 19192d | rightarm = 19192d | shorts = 19192d | socks = 19192d | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2016-17]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener1718t | pattern_b = _fener1718t | pattern_ra = _fener1718t | pattern_sh = _fener1718t | pattern_so = _fener1718t | leftarm = 00813E | body = 00813E | rightarm = 00813E | shorts = 00813E | socks = 00813E | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2017-18]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener1819a | pattern_b = _fener1819a | pattern_ra = _fener1819a | pattern_sh = _fener1819a | pattern_so = _fener1819a | leftarm = 152A67 | body = 152A67 | rightarm = 152A67 | shorts = 152A67 | socks = 152A67 | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2018-19]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _adidastiro19bl | pattern_b = _fener1920t | pattern_ra = _adidastiro19bl | pattern_sh = _adidasyellow | pattern_so = | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = 0000FF | socks = 0000FF | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2019-20]] }} | |{{Futbol forması | pattern_la = _fener2021t | pattern_b = _fener2021t | pattern_ra = _fener2021t | pattern_sh = _fener2021t | pattern_so = _fener2021t | leftarm = 021748 | body = 021748 | rightarm = 021748 | shorts = 021748 | socks = 021748 | title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2020-21]] }} |} ==== Dördüncü forma ==== {| | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk0708h |pattern_b = _fsk0708f |pattern_ra = _fsk0708h |pattern_sh = _fsk 1 |pattern_so = _fsk-1 |leftarm = |body = |rightarm = |shorts = |socks = 00006E |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2007-08]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk-3 |pattern_b = _fsk3 |pattern_ra = _fsk-3 |pattern_sh = |pattern_so = _fsk-3 |leftarm = C0FF00 |body = C0FF00 |rightarm = C0FF00 |shorts = C0FF00 |socks = C0FF00 |title = [[Fənərbaxça PFK 1907-08 sezonu|2008-09]] }} | | {{Futbol forması | pattern_la = _fsk1011f | pattern_b = _fsk1011f | pattern_ra = _fsk1011f | pattern_sh = _fsk1011f | pattern_so = _color 3 stripes yellow | leftarm = 008000 | body = 008000 | rightarm = 008000 | shorts = 008000 | socks = 008000 | title = [[Fenerbahçe (futbol takımı) 2010-11 sezonu|2010-11]] }} | {{Futbol forması |pattern_la = _fsk1112f |pattern_b = _fsk1112f |pattern_ra = _fsk1112f |pattern_sh = _fsk1112f |pattern_so = _fsk1112f |leftarm = FFFFFF |body = FFFFFF |rightarm = FFFFFF |shorts = FFFFFF |socks = ffff00 |title = [[Fenerbahçe (futbol takımı) 2011-12 sezonu|2011-12]] }} |} == Qalib Gəldiyi Əhəmiyyətli Oyunlar == === Fənərbaxça-Qalatasaray tarixi oyunları === * 31.12.1907 — İstanbul Ligası: 0–7 (Rəqib sahədə) * 10.02.1933 — İstanbul Liqası: 5–1 (Rəqib sahədə) * 23.02.1935 — İstanbul Liqası: 6–1 (Rəqib sahədə) * 12.12.1976 — Zəlzələ Kuboku: 6–1 * 16.08.1980 — TSYD Kuboku: 5–0 * 03.05.1989 — Türkiyə Kuboku: 4–3 (ilk yarı 0–3) (Rəqib sahədə) * 08.09.1996 — Türkiyə Liqası: 4–0 (Rəqib sahədə) * 06.11.2002 — Türkiyə Liqası: ([[Fənərbaxça Şükrü Saracoğlu Stadionu]]) 6–0 * 15.05.2005 — Türkiyə Liqası: 5–1 (Rəqib sahədə) * 22.04.2006 — Türkiyə Liqası: (Fenerbahçe [[Şükrü Saracoğlu]]) 4–0 * 09.11.2008 — Türkiyə Liqası: (Fenerbahçe [[Şükrü Saracoğlu]]) 4–1 === Avropadakı Tarixi Oyunlar === * 1968 — '''Fənərbaxça ''' 2–1 [[Mançester Siti FK|Mançester Siti]] (Çempion Klublar Kuboku 1-ci Tur oyunu) * 1985 — [[Bordo]] 2–3 '''Fənərbaxça ''' (Çempion Klublar Kuboku 1-ci Tur oyunu) * 1996 — [[Mançester Yunayted FK|Mançester Yunayted]] 0–1 '''Fənərbaxça ''' ([[Çempionlar Liqası]] oyunu) (30 oktyabr 1996-cı ildəki bu oyunda Fənərbaxça, Mançester Yunayted komandasını 40 il sonra öz evində bir Avropa oyununda məğlub etmiş ilk komanda olmuşdur.) * 1998 — '''Fənərbaxça ''' 1–0 [[Parma]] ([[UEFA]] 2-ci Tur) (Parma UEFA kubokunu almışdır) * 2001 — '''Fənərbaxça ''' 2–1 [[Qlazqo Reyncers]] (Çampionlar Liqası 3-cü Tur) * 2004 — '''Fənərbaxça ''' 1–0 [[Sparta Praqa]] (Çampionlar Liqası oyunu) * 2004 — Sparta Praqa 0–1 '''Fənərbaxça ''' (Çampionlar Liqası oyunu) * 2004 — '''Fənərbaxça ''' 3–0 [[Mançester Yunayted FK|Mançester Yunayted]] (Çampionlar Liqası oyunu) * 2005 — '''Fənərbaxça ''' 3–0 [[PSV Eyndhoven FK|PSV Eyndhoven]] (Çampionlar Liqası oyunu) * 2007 — '''Fənərbaxça''' 1–0 [[İnter Milan FK|İnter Milan]] (Çempionlar Liqası oyunu) * 2007 — '''Fənərbaxça''' 2–0 [[PSV Eyndhoven FK|PSV Eyndhoven]] (Çampionlar Liqası oyunu) * 2008 — '''Fənərbaxça''' 3–2 Sevilla (Çampionlar Liqası oyunu) * 2008 — '''Fənərbaxça''' 2–1 Çelsi (Çampionlar Liqası oyunu) * 2013 — '''Fənərbaxça''' 1–0 Benfika (Avropa Liqası oyunu) == UEFA reytinqində == {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! Sıra !! Ölkə !! Klub !! Xal |- |60||{{bayraq|Kipr}}||[[APOEL FK|APOEL]]||30.210 |- |61||{{bayraq|TUR}}||Fənərbaxça||29.980 |- |62||{{bayraq|İspaniya}}||[[Real Sosyedad FK|Real Sosyedad]]||20.299 |} == Şöbələr == === Aktiv Şöbələr === * '''[[Futbol]]''' * '''[[Basketbol]]''' ([[Fənərbaxça Ülkərspor]]) * '''[[Voleybol]]''' ([[Fənərbaxça QVK|Fənərbaxça Qadın Voleybol Komandası]]) * '''[[Avarçəkmə]]''' * '''[[Boks]]''' * '''[[Yelkən]]''' * '''[[Atletizm]]''' * '''[[Üzgüçülük]]''' * '''[[Stolüstü Tenis]]''' === Fəaliyyətdə Olmayan Şöbələr === * [[Atıcılıq]] * [[Fiqurlu Konkisürmə]] * [[Ovçuluq]] * [[Bilyard]] * [[Velosiped İdmanı]] * [[Otüstü Hokkey]] * [[Qılıncoynatma]] * [[Güləş]] * [[Ağır Atletika]] * [[Həndbol]] * [[Skout]] * [[Gimnastika]] * [[Cüdo]] * [[Kriket]] * [[Avtomobil idmanı]] * [[Xizəksürmə]] * [[Hokkey]] * [[Mini Futbol]] * [[Su Xizəyi]] * [[Voterpolo]] * [[Tennis]] == Uğurları == === Beynəlmiləl Qələbələr === * '''Balkan Kuboku (1):''' 1966–67 === Vətəniçi Qələbələr === ==== Türkiyə Liqa Çempionluğu(19) ==== ==== 1959, 1960–1961, 1963–1964, 1964–1965, 1967–1968, 1969–1970, 1973–1974, 1974–1975, 1977–1978, 1982–1983, 1984–1985, 1988–1989, 1995–1996, 2000–2001, 2003–2004, 2004–2005, 2006–2007, 2010–2011, 2013–2014 ==== ==== Digər Çempionatlar ==== * '''Türkiyə Kuboku (6):''' 1967–68, 1973–74, 1978–79, 1982–83, 2011–12, 2012–13 * '''Prezident Kuboku / Super Kubok (7):''' 1968, 1973, 1975, 1984, 1985, 1990, 2007 * '''Baş nazir Kuboku (8):''' 1945, 1946, 1950, 1973, 1980, 1988, 1992, 1998 * '''TSYD Kuboku (12):''' 1969, 1973, 1975, 1976, 1978, 1979, 1980, 1982, 1985, 1986, 1994, 1995 * [[Atatürk]] Kuboku (2):''' 1964, 1998 * '''İstanbul Futbol Liqası (16):''' 1911–12, 1913–14, 1914–15, 1920–21, 1922–23, 1929–30, 1932–33, 1934–35, 1935–36, 1936–37, 1943–44, 1946–47, 1947–48, 1952–53, 1956–57, 1958–59 * '''İstanbul Kuboku (1):''' 1944 * '''İstanbul Şilti (4):''' 1930, 1934, 1938, 1939 * '''Spor Toto Kuboku (1):''' 1967 * '''Donanma Kuboku (4):''' 1982, 1983, 1984, 1985 == Avropa kuboklarında yubiley qolları<ref>{{Cite web |title="Fənərbaxça"dan yeni rekord |url=http://www.lent.az/news.php?id=33982 |access-date=2009-11-06 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305024438/http://www.lent.az/news.php?id=33982 |url-status=dead }}</ref> == {| class="wikitable" style="font-size: 95%; text-align: center;" |- ! yubiley<br>qolu ! müəllif ! turnir ! rəqib ! meydan ! oyunun hesabı ! tarix ! yubiley<br>qolunun<br>dəqiqəsi |- | '''100''' | {{bayraq|İsrail}} [[Haim Revivo]] | [[UEFA Kuboku 2002/2003|UEFA Kuboku]] | {{bayraq|İsveç}} [["AİK"]] | s | 3:3 | ? | 15 |- | '''200''' | {{bayraq|Braziliya}} [[Bilika]] | [[UEFA Avropa Liqası 2009/2010|UEFA Avropa Liqası]] | {{bayraq|Rumıniya}} [[Styaua Buxarest FK|Styaua Buxarest]] | s | 3:1 | 05.11.2009 | 51 |} == Xarici keçidlər == * Fenerbahçe Spor Kulubü Rəsmi klub saytı — http://www.fenerbahce.org * Fenerbahçe Kart Resmi Sitesi — http://www.fenerbahce.com.tr {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150131013041/http://www.fenerbahce.com.tr/ |date=2015-01-31 }} * Fenerium — http://www.fenerium.com.tr * Fenerbahçe TV — http://www.fb.tv {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20061004005520/http://fb.tv/ |date=2006-10-04 }} * 1907 Fenerbahçe Derneği — http://www.1907.org * Üniversiteli Fenerbahçeliler Derneği — http://www.1907unifeb.org * Genç Fenerbahçeliler http://www.gencfb.org/ * Fenerbahçe Ulkerspor http://www.fenerbahceulkerspor.org/ * Fenerbahçe Portal http://www.fenertribun.com {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100618105916/http://www.fenertribun.com/ |date=2010-06-18 }} == Həmçinin bax == * [[Fənərbaxça Ülker|Fənərbaxça Kişi Basketbol Klubu]] * [[Fənərbaxça VK|Fənərbaxça Kişi Voleybol Klubu]] * [[Fənərbaxça QVK|Fənərbaxça Qadın Voleybol Klubu]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Fənərbaxça PFK| ]] [[Kateqoriya:1907-ci ildə yaradılmış futbol klubları]] rawh820nhk5iskzwl0mhhbs2dna8t8t 0 8008 7864980 7843086 2024-11-26T18:52:18Z Sura Shukurlu 169201 /* Komandanın heyəti */ 7864980 wikitext text/x-wiki {{istiqamətləndirmə|Neftçi}} {{futbol klubu |başlıq = Neftçi PFK |emblem = Neftçi PFK loqo.png |şəklin ölçüsü = 170px |klubun tam adı = Neftçi Peşəkar Futbol Klubu |ölkə = {{AZE}} |rəngləri = [[ağ]]-[[qara]] |ləqəbi = ''"Flaqman"''<br> ''"Xalq komandası"' ''"Neftçilər"''<br>"Ağ-Qaralar" |yaranma tarixi = {{Start date and age|df=yes|1937|03|18}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://premyer.az/xeberler/xfutbol/5104-neftchinin-tarixinden-lk-resmi-qol-ermenilere-vurulub.html |access-date=2017-11-02 |archive-date=2021-10-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211023204402/https://premyer.az/xeberler/xfutbol/5104-neftchinin-tarixinden-lk-resmi-qol-ermenilere-vurulub.html |url-status=dead }}</ref> |stadionu = [[Neftçi Arena]] |tutumu = 11.000 |prezidenti = |baş məşqçisi = {{bayraq|Azərbaycan}} [[Samir Abasov]] |liqa = [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı|Azərbaycan Premyer Liqası]] |mövsüm = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025|2024-25]] |sıra = 8. |sayt = [https://neftchi.az/ www.neftchi.az] | pattern_la1 = _neftchi2425h | pattern_b1 = _neftchi2425h | pattern_ra1 = _neftchi2425h | pattern_sh1 = _whitesides | pattern_so1 = _neftchi2425h | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = 000000 | socks1 = 000000 | pattern_la2 = _neftchi2425a | pattern_b2 = _neftchi2425a | pattern_ra2 = _neftchi2425a | pattern_sh2 = _neftchi2425a | pattern_so2 = _neftchi2425a | leftarm2 = FFDD00 | body2 = FFDD00 | rightarm2 = FFDD00 | shorts2 = 000000 | socks2 = FFDD00 | pattern_la3 = _neftchi2425t | pattern_b3 = _neftchi2425t | pattern_ra3 = _neftchi2425t | pattern_sh3 = _whitesides | pattern_so3 = _neftchi2425t | leftarm3 = 000000 | body3 = 000000 | rightarm3 = 000000 | shorts3 = 000000 | socks3 = 000000 |kapitanı={{bayraq|Azərbaycan}} [[Rza Cəfərov]] }} '''Neftçi PFK''' — [[Bakı]] şəhərini təmsil edən [[Azərbaycan]] [[futbol]] klubu. [[Azərbaycan Premyer Liqası]]nda çıxış edir. Klubun müşahidə şurasının sədri Hafiz Zeynalovdur. "Neftçi" klubu "[[Qarabağ FK|Qarabağ]]" klubu ilə yanaşı bütün Azərbaycan çempionatlarında iştirak edən iki komandadan biridir. "Neftçi" 9 dəfə [[Azərbaycan Premyer Liqası]]na, 6 dəfə [[Azərbaycan Kuboku]]na və 2 dəfə [[Azərbaycan Superkuboku]]na sahib olmuşdur. Həmçinin, komanda beynəlxalq miqyasda 1 dəfə [[Birlik Kuboku]]na sahib olmuşdur; bu Azərbaycan futbol klublarının beynəlxalq səviyyədə qazandığı ilk kubok olmuşdur. 2012-ci ildə, "Neftçi" [[UEFA Avropa Liqası]]nın "play-off" mərhələsində [[Kipr]]in "[[APOEL FK|APOEL]]" klubunu iki oyunun nəticəsinə görə 4–2 hesabıyla məğlub edərək yarışın qrup mərhələsinə vəsiqə qazanan ilk [[Azərbaycan]] komandası olmuşdur.<ref>{{Cite web|url=https://1news.az/news/20120831010854839-Neftchi-stal-pervym-azerbaidzhanskim-futbolnym-klubom-vyshedshim-v-gruppovoi-etap-evrokubkov-FOTO|title=«Нефтчи» стал первым азербайджанским футбольным клубом, вышедшим в групповой этап еврокубков - ФОТО|website=1news.az}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://sport.sia.az/az/news/politics/362934|title=Neftçi" tarixi uğuru yenə təkrarlayacaq. '''sport.sia.az'''|access-date=2013-12-05|archive-date=2014-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20140110121911/http://sport.sia.az/az/news/politics/362934|url-status=}}</ref> == Tarixi == {{Əsas|Neftçi PFK-nın mövsümlərinin siyahısı}} === Yaranması === [[Fayl:Neftyanik_Baku_1937.jpg|thumb|right|300px|"Neftyanik" heyəti 1937-ci ildə]] 1936-cı ilin mayında [[SSRİ Xalq Komissarları Soveti]] idman komandalarının və yarışlarının təşkili ilə bağlı yeni qərar verir. Həmin qərara əsasən, xalq komitələrinin əsasında yaradılmış idman cəmiyyətləri ləğv edilir, istehsalatın ayrı-ayrı sahələrində və Həmkarlar İttifaqlarının nəzdində yeni könüllü idman cəmiyyətləri yaradılır. Ardınca isə, SSRİ-də idman yarışları yığmaların arasında yox, məhz yeni yaradılan cəmiyyətlər arasında keçirilməyə başlayır. Bu isə yeni mərhələnin başlanğıcı idi. Təşkilatçılar bu sistemin daha uğurlu alınacağına ümid bəsləyirdilər. Həmin prosesin təzahürü olaraq, əvvəllər “Balaxanı Futbolçular Dərnəyi” və “Tərəqqi” (“Proqres”) adı altında çıxış etmiş “Leninneft” Neftçıxarma İdarəsinin komandası “Neftyanik”in bazasına çevrilir. İdman Cəmiyyətinin ilk sədri isə həmin dövrlərdə fəal təşkilatçı kimi ad çıxaran M.Səadətxan olur. 21 mart 1937-ci ildə işıq üzü görən “Azərbaycan Bədən Tərbiyəçisi” qəzetində komandanın heyəti belə təqdim edilir: Cəfərov, İsmayılov, Rıjov, Vıboronov, Nexoroşev, Nifontov, Abramov, Kuznetsov, Luşnikov, Mironov, Ştırlin, Makaqonov, Krasilnikov, Sidorenko. İlk rəsmi oyununda [[İrəvan]] təmsilçisi “Dinamo”nu məğlub edən “Neftyannik” SSRİ kuboku uğrunda yarışda 1/16 final mərhələsinə qədər irəliləyə bilir. Azərbaycan təmsilçisinin kubokun finalına gedən yolunu Tbilisi “Dinamo”çuları kəsir.<ref name="sportline2">{{cite web|title=“Neftçi” 80 ildə nə qazandı, nə itirdi?|url=https://sportline.az/post/neftchi-80-ilde-ne-qazandi-ne-itirdi|website=sportline.az|date=19 yanvar 2017|access-date=2024-10-27|archive-date=2017-12-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20171229094657/http://sportline.az/post/neftchi-80-ilde-ne-qazandi-ne-itirdi|url-status=live}}</ref> === Sovet dövrü === Sovet dövründə Azərbaycan futbolunun tarixi demək olar ki, “Neftçi" ilə bağlı olub. Bu komanda bir növ indiki Azərbaycan yığma komandası statusunu daşıyıb. Lakin “Neftçi" SSRİ çempionatında ciddi uğur əldə edə bilməyib. Yalnız 1966-cı ildə qazanılan bürünc medal istisnadır. SSRİ dövründə paytaxt klubu bir çox uğursuz dönəmlər yaşayıb. Hətta komanda 1-ci dəstəyə də düşüb.<ref name="sportline">{{cite web|title="Neftçi"nin tarixindən: yüksəlişdən enişə - Ən son idman xəbərləri|url=https://sportline.az/post/neftchinin-tarixinden-yukselishden-enishe|website=sportline.az|date=28 may 2016}}</ref> ==== 1930-cu illər ==== 1922-ci ildən [[SSRİ]] birincilikləri şəhərlərin yığma komandalarının iştirakıyla keçirilirdi. 1937-ci ildən isə qərara alındı ki, çempionat klub komandalarının iştirakıyla təşkil edilsin. Həmin vaxt [[Azərbaycan SSR]]-də bir neçə sahənin təmsilçisi olsa da, neft sahəsi sanki unudulmuşdu, halbuki həmin dövrdə [[Bakı]] artıq neft şəhəri kimi şöhrət qazanmışdı. Buna görə də "[[qara qızıl]]" sahəsində çalışanlar tezliklə 18 mart 1937-ci ildə futbol komandası yaratdılar. Ad üzərində də çox fikirləşmək lazım gəlmədi. Elə öz adlarını da komandaya verdilər, amma həmin dövrdə rus dili daha işlək olduğundan komanda əvvəlcə "Neftyannik" adlandırıldı. Komandanın geyimində və emblemində də onun neftçilərə məxsus olduğunu bildirən nişanələr əks olundu. Emblemdə neft buruğunun fonunda kiril əlifbasının "H" hərfi — "Neftyannik" sözünün birinci hərfi idi. Təbii ki, "qara qızıl"ın da rəngi formanın əsasını təşkil etdi. Həmin dövrdə neftlə bərabər "ağ qızıl" adlandırılan pambıq da [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]]-in şöhrətlənməsində neftdən az rol oynamadığından qərara alındı ki, pambığın rəngi də formada əks olunsun. O vaxtdan Azərbaycan futbolunun tarixinə çevrilən "Neftçi" ağ-qara rənglərə sadiq qaldı.<ref>[http://neftchimedia.az/?mid=32&bid=2 "Neftçi"nin tarixi. '''neftchimedia.az'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131228013014/http://neftchimedia.az/?mid=32&bid=2 |date=2013-12-28 }} {{ref-az}}</ref> "Neftçi" ilk rəsmi matçını 24 may 1937-ci ildə keçirib. Bu həmçinin, komandanın debüt oyunu idi. [[SSRİ Kuboku]]nun 1/64 finalında o zaman "Neftyannik" adlanan komanda Bakının "Dinamo" stadionunda 5 min azarkeşin izlədiyi matçda İrəvan "Dinamo"sunu 1:0 hesabı ilə məğlub etmişdir. [[Pavel Ştirlin]]in 87-ci dəqiqə vurduğu qol "Neftçi"nin tarixində ilk qol idi. Həmin oyunun hakimi [[Tbilisi]]dən olan [[Nikolay Larionov]] olmuşdur<ref>{{Cite web|url=http://apasport.az/xeber_%E2%80%9CNeft%C3%A7i%E2%80%9D_%EF%BF%BD_75_il_%C9%99vv%C9%99l_v%C9%99_indi_59599.html|title="Neftçi" – 75 il əvvəl və indi. '''apasport.az'''|access-date=2012-05-24|archive-date=2014-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20140110121208/http://apasport.az/xeber_%E2%80%9CNeft%C3%A7i%E2%80%9D_%EF%BF%BD_75_il_%C9%99vv%C9%99l_v%C9%99_indi_59599.html|url-status=}}</ref>. Komandanın baş məşqçisi [[Aleksandr Qnezdov]], kapitanı isə heyətdəki yeganə azərbaycanlı [[Məmməd-Əli İsmayılov]] idi<ref>[http://fc-dynamo.ru/cup/prot.php?id=14800 Кубок СССР 1937. 1/64 финала. 24 мая 1937. Нефтяник (Баку) — Динамо (Ереван) 1:0] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121113130026/http://fc-dynamo.ru/cup/prot.php?id=14800 |date=2012-11-13 }}. fc-dynamo.ru {{ref-ru}}</ref><ref>Кубок СССР 1936–1939 (Травкин Н., Добронравов И.) & Ткачук И.А. {{ref-ru}}</ref>. ==== 1940–1960-cı illər ==== [[Fayl:Кубок СССР 1949. 1-4. 25 октября 1949. Торпедо (Москва) - Нефтяник (Баку).jpg|thumb|1949 SSRİ Kubokunun 1/4 final mərhələsinin afişası<ref>[http://fc-dynamo.ru/cup/prot.php?id=86800 Кубок СССР 1949. 1–4. 25 октября 1949. Торпедо (Москва) — Нефтяник (Баку)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220328031026/http://fc-dynamo.ru/cup/prot.php?id=86800 |date=2022-03-28 }}. fc-dynamo.ru {{ref-ru}}</ref>]] Müharibənin başlaması ilə əlaqədar olaraq, futbolçular da Böyük Vətən müharibəsinə yollandılar. Müharibədə həlak olanlar arasında müharibəyəqədərki dövrdə komandanın şərəfini qorumuş Mirmehdi Ağayev də vardı. Müharibə sona yaxınlaşdıqca artıq komanda da fəaliyyətini bərpa edirdi. "Neftyanik" sözünün "Neftçi"yə çevrilməsi Mərkəzi Komitədə ideoloji şöbənin katibi [[Cəfər Cəfərov]]un təşəbbüsü ilə olmuşdur.<ref>{{Cite web|url=https://supersport.az/index.php?pg=2&id=973|title=Supersport.az|website=supersport.az|access-date=2024-03-05|archive-date=2015-10-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20151004023616/http://supersport.az/index.php?pg=2&id=973|url-status=live}}</ref> 1960-cı illərin əvvəlləri komanda üçün heç də uğurlu keçməyib. Bu isə rəhbərliyi narahat etməyə bilməzdi. “Neftçi"nin 1964-cü il mövsümündə 12-ci, bir il sonra isə 11-ci pilləylə kifayətlənməsi futbolçuların arxayınlıqlarıyla izah edilirdi. Rəhbərlik 1965-ci il mövsümünün birinci dövrəsindən sonra məşqçi dəyişikliyinə əl atsa da, (Ələkbər Məmmədovu Vasili Sokolov əvəz etdi) irəliləyiş olmadı.<ref name="sportline"/> "Neftçi" SSRİ çempionatlarında ən böyük uğurlarından birini 1966-cı ildə qazandı. Klub vaxtilə "kiçik Avropa çempionatı" adlanan SSRİ çempionatının güclülər dəstəsində fəxri kürsüyə yüksələn ilk və yeganə Azərbaycan klubudur. [[Əhməd Ələsgərov]]un başçılıq etdiyi "Neftçi" həmin il SSRİ çempionatının bürünc medalına sahib çıxdı.<ref>{{Cite web|url=http://apasport.az/news.php?id=33470|title="Neftçi" – SSRİ. '''apasport.az'''|access-date=2013-12-05|archive-date=2014-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20140110125845/http://apasport.az/news.php?id=33470|url-status=}}</ref> Azarkeşlər “bürünc il"indən sonra “Neftçi”dən daha yüksək əyarlı medallar umurdular. Təəssüf ki, 1967-ci il çempionatında “Neftçi"nin işləri o qədər də uğurlu alınmadı. Xüsusilə də, köhnə “xəstəlik" inkişaf etməyə başlamışdı: rəqib meydanında zəif oyun və bunun nəticəsində alınan məğlubiyyətlər. Çempionatın sonlarına yaxın “Neftçi"nin ilk onluğa düşəcəyi belə inandırıcı görünmürdü. Amma finişdə Neftçi inanılmaz dönüş göstərdi. Son 5 turda qazanılan 5 qələbə “Neftçi"ni çempionatı 5-ci pillədə başa vurmağa imkan verdi. Növbəti mövsümdə də “Neftçi" eniş dövrünü davam etdirdi. 1968-də Azərbaycan SSRİ çempionatında ilk (və sonuncu) dəfə 2 komandayla təmsil olunmuşdu. Amma nə Gəncə “Dinamo"su (indiki [[Kəpəz PFK|Kəpəz]]), nə də “Neftçi" tam potensialını aça bilmədi. Əgər gəncəlilərin qarşısına güclülər dəstəsində yerini möhkəmlətmək məqsədi qoyulmuşdusa, Neftçi medallar uğrunda mübarizə aparmalı idi. Amma “Dinamo" elitanı tərk etdi, “Neftçi" isə yalnız 9-cu oldu.<ref name="sportline"/> ==== 1970–1980-ci illər ==== 1969-da 7-ci olan komandada 1970-ci ildə eniş başladı. [[Anatoli Banişevski]] artıq əvvəlki kimi deyildi və böyük futbolu tərk etmişdi, Tuayev Orconikidze (indiki [[Vladiqafqaz]]) “[[Alaniya FK|Spartak]]"ına, [[Eduard Markarov|Markarov]] isə “[[Ararat Yerevan FK|Ararat]]"a keçmişdi. [[Oqtay Atayev]]in “Ot “Proqress"a do “Neftçi" kitabında yazdığı kimi, rəhbərlik də artıq məsuliyyət hissini itirmişdi və futbolçularda həddən artıq arxayınlıq yaranmışdı. Komanda mövsümü çox pis başa vuraraq, əvvəlki illə müqayisədə 4 pillə gerilədi. SSRİ Kubokunun yarımfinalınadək irəliləməyi bacaran “Neftçi" burada Tbilisi “Dinamo"suna 0:1 hesabı ilə uduzaraq mübarizəni dayandırdı. Respublika rəhbərliyi baş məşqçi [[Əhməd Ələsgərov]], məşqçi [[Valentin Xlıstov]] və rəis [[Rauf Adıgözəlov]]u tutduqları vəzifədən azad etdi. [[Ələkbər Məmmədov]] baş məşqçi təyin edildi, Tuayevlə Banişevski komandaya qayıtdılar. 70-ci illər klubun tarixində ən uğursuz dönəm sayıla bilər. Çünki həmin dövrün demək olar ki, yarısını komanda I Dəstədə keçirib. Belə ki, 1972-ci ildə aşağı eşalona yuvarlanan “ağ-qaralar" bir də 4 ildən sonra eltaya qayıda bilib. “Neftçi" 80-ci illərdə də ciddi uğur qazana bilmədi. Daim turnir cədvəlinin aşağısında olan komanda 1982-ci il mövsümündə az qala yenidən 1-ci dəstəyə düşəcəkdi. Krasnodarın “[[Kuban Krasnodar FK|Kuban]]" komandası ilə eyni xal toplayan “Neftçi" 14-cü yeri tutaraq yalnız bəxt sayəsində yüksək dəstədə qala bilmiş, “Kuban" isə 1-ci dəstəyə düşmüşdü. 1984 və 1985-ci illərdə isə “Neftçi"ni təhlükəli zonadan cəmi 1 xal ayırmışdı. Komandanın 80-ci illərdəki ən böyük uğuru isə 1987-ci ildə tutduğu 9-cu yer idi. O da 16 komanda arasında, yenə də “ekvator"dan aşağıda. Belə çıxışla “Neftçi" gec-tez yüksək dəstəni tərk etməli idi. Bu arzuolunmaz hadisə də 1988-ci ildə keçirilən çempionatda baş verdi. SSRİ dağılana kimi növbəti 3 mövsümü 1-ci dəstədə çıxış edən “Neftçi" oranın ortabablarından birinə çevrildi. Hətta sonuncu mövsümdə 22 komanda arasında ancaq 15-ci yeri tuta bildi.<ref name="sportline"/> === Müstəqillik dövrü === ==== 1990-cı illər ==== Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra da futbol həvəskarları "Neftçi"nin timsalında parlaq oyununun şahidi oldular. Təsadüfi deyil ki, 1992-ci ildə futbol üzrə ilk milli [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1992|Azərbaycan çempionatında]] qızıl medallar məhz "Neftçi"yə qismət oldu. Paytaxt komandasına çempion titulunu [[Əhməd Ələsgərov]] qazandırdı. Növbəti nailiyyət bundan 3 il sonra əldə edildi. "Neftçi" [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 1994/1995|1995]]-ci ildə [[Vaqif Sadıqov (məşqçi)|Vaqif Sadıqovun]] rəhbərliyi altında ölkə kuboku uğrunda yarışda bütün rəqiblərini üstələdi. 1995/1996 mövsümünü isə "Neftçi" üçün unudulmaz çempionatlardan biri kimi xarakterizə etmək mümkündür. Çünki klub həmin mövsümü həm [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1995/1996|ölkə çempionu]], həm də [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 1995/1996|ölkə kubokunun]] qalibi kimi "qızıl dubl"la başa vurdular. Çempionluqla yanaşı, ölkə kubokunun qazanılmasında 3 məşqçi — [[Vaqif Sadıqov (məşqçi)|Vaqif Sadıqov]], Asif Əliyev və [[Kazbek Tuayev]]in əməyi keçdi.{{mənbəsiz}} [[Vaqif Sadıqov (məşqçi)|Vaqif Sadıqov]] həmçinin "Neftçi" klubuna [[Azərbaycan Superkuboku 1993|1993]] və [[Azərbaycan Superkuboku 1995|1995]]-ci illərdə [[Azərbaycan Superkuboku]]nu da qazandırmışdır.<ref>{{Cite web|url=http://apasport.az/news.php?id=82444|title=Superkubok xatirələri. '''apasport.az'''|access-date=2013-12-06|archive-date=2014-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20140110133606/http://apasport.az/news.php?id=82444|url-status=}}</ref> "Neftçi" 3-cü dəfə [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1996/1997|1997]]-ci ildə çempion adına layiq görüldü, lakin [[AFFA]] yekunda əsas və yeniyetmə komandaların topladığı xalların cəmini əsas götürərək, qızıl medalları "[[Qarabağ FK|Qarabağ]]"a verdi. Hər halda, ədalət öz yerini tapdı. [[UEFA]] çempion qismində "Neftçi"ni tanıdı və [[UEFA Çempionlar Liqası|Çempionlar Liqasında]] iştirak hüququna da flaqman yiyələndi.{{mənbəsiz}} [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 1998/1999|1999]]-cu ildə növbəti dəfə "Neftçi" klubu ölkə kubokunu [[Kazbek Tuayev]]in sayəsində qazandı.{{mənbəsiz}} ==== 2000-ci illər ==== 2004-cü ildə ağ-qaralar ikinci dəfə "qızıl dubl"a imza atdılar. [[Kazbek Tuayev]]in yetirmələri 2004-cü ildə həm [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2003/2004|milli çempionatda]], həm də [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2003/2004|ölkə kubokunda]] hamıdan güclü oldular.{{mənbəsiz}} [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2004/2005|2005]]-ci ildə [[Ağasəlim Mircavadov]]lu "Neftçi" çempionatın sonunda "Xəzər Lənkəran" klubu ilə eyni xal yığdığı üçün çempionu müəyyənləşdirmək üçün "Qızıl oyun" keçirildi. [[Gəncə şəhər stadionu]]nda keçirilən oyunda ağ-qaralar "[[Xəzər-Lənkəran FK|Xəzər-Lənkəran]]"ı 2:1 hesabı ilə üstələyərək, ardıcıl ikinci dəfə çempionluğu bayram etdi.<ref>{{Cite web|url=http://www.sportal.az/|title=Sportal.az xəbər protalı|website=www.sportal.az|access-date=2013-12-06|archive-date=2013-12-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20131204122112/http://sportal.az/|url-status=live}}</ref> Bundan başqa, flaqman beynəlxalq turnirlərdə də ölkəmizi layiqincə təmsil edib. "Neftçi" avrokuboklarda ilk dəfə qələbə qazanıb (1996-cı ildə Bakıda Bolqarıstan "[[Lokomotiv Sofiya PFK|Lokomotiv]]"i üzərində 2:1 hesablı qələbə), Çempionlar Liqasında 2 il ardıcıl mərhələ adlayıb (2004/05 və 2005/06 mövsümlərində), avrokuboklarda ilk səfər qələbəsinə nail olub (2005-ci ildə İslandiyada "Hafnarfyordur" üzərində 2:1 hesablı qələbə), avrokuboklarda iki mərhələ adlayan ilk komanda olub ([[UEFA İntertoto Kuboku 2008|2008-ci ildə İntertoto Kubokunda]]).{{mənbəsiz}} Flaqman, həmçinin "[[Birlik Kuboku|MDB və Baltikyanı ölkələrin çempionlarının Birlik kuboku]]" uğrunda yarışda ilk dəfə finala yüksələn ([[Birlik Kuboku 2005|2005]]-ci il) və ilk dəfə baş mükafata sahib çıxan ([[Birlik Kuboku 2006|2006]]-cı il) Azərbaycan klubudur.<ref>[http://www.azadliqradiosu.az/archive/news/20060115/1/1.html?id=154921 "Neftçi" "Birlik Kuboku"nu qazandı. '''azadliqradiosu.az'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140110134352/http://www.azadliqradiosu.az/archive/news/20060115/1/1.html?id=154921 |date=2014-01-10 }} {{ref-az}}</ref> ==== 2010-cu illər ==== <table style="float: right; width: 150px; border: #99B3FF solid 1px"> <tr><td><div style="position: relative;"> [[Fayl:Soccer Field Transparant.svg|200px]] {{Image label|x=0.27|y=0.06|scale=350|text={{bayraq|Serbia}}</span>}} {{Image label|x=0.23|y=0.10|scale=350|text=[[Saşa Stamenkoviç|<span style="color:Black; font-size:87%;">Stamenkoviç</span>]]}} {{Image label|x=0.07|y=0.25|scale=350|text={{bayraq|AZE}}</span>}} {{Image label|x=0.05|y=0.29|scale=350|text=[[Mahir Şükürov|<span style="color:Black; font-size:87%;">Şükürov</span>]]}} {{Image label|x=0.18|y=0.16|scale=350|text={{bayraq|AZE}}</span>}} {{Image label|x=0.14|y=0.20|scale=350|text=[[Elvin Yunuszadə|<span style="color:Black; font-size:87%;">Yunuszadə</span>]]}} {{Image label|x=0.36|y=0.16|scale=350|text={{bayraq|MKD}}</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.20|scale=350|text=[[İqor Mitrevski|<span style="color:Black; font-size:87%;">Mitrevski</span>]]}} {{Image label|x=0.46|y=0.25|scale=350|text={{bayraq|BRA}}</span>}} {{Image label|x=0.44|y=0.29|scale=350|text=[[Bruno Bertuççi|<span style="color:Black; font-size:87%;">Bertuççi</span>]]}} {{Image label|x=0.18|y=0.42|scale=350|text={{bayraq|PAR}}</span>}} {{Image label|x=0.17|y=0.46|scale=350|text=[[Erik Ramos|<span style="color:Black; font-size:87%;">Ramos</span>]]}} {{Image label|x=0.37|y=0.42|scale=350|text={{bayraq|AZE}}</span>}} {{Image label|x=0.35|y=0.46|scale=350|text=[[Rəşad Sadiqov|<span style="color:Black; font-size:87%;">Sadiqov</span>]]}} {{Image label|x=0.27|y=0.54|scale=350|text={{bayraq|AZE}}</span>}} {{Image label|x=0.21|y=0.58|scale=350|text=[[Cavid İmamverdiyev (futbolçu)|<span style="color:Black; font-size:87%;">İmamverdiyev</span>]]}} {{Image label|x=0.07|y=0.54|scale=350|text={{bayraq|Sierra Leone}}</span>}} {{Image label|x=0.06|y=0.58|scale=350|text=[[Julius Vobay|<span style="color:Black; font-size:87%;">Vobay</span>]]}} {{Image label|x=0.48|y=0.54|scale=350|text={{bayraq|BRA}}</span>}} {{Image label|x=0.46|y=0.58||scale=350|text=[[Flavinyo|<span style="color:Black; font-size:87%;">Flavinyo</span>]]}} {{Image label|x=0.27|y=0.68|scale=350|text={{bayraq|Çili}}</span>}} {{Image label|x=0.25|y=0.72|scale=350|text=[[Nikolas Kanales|<span style="color:Black; font-size:87%;">Kanales</span>]]}} </div></td></tr> <tr><td><small>[[APOEL FK|APOEL]] 1–3 Neftçi ([[UEFA Avropa Liqası]] Pley-of mərhələsi 30–08–2012). </small></td></tr> <!-- Please do not alter without discussion --> </table> [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2010/2011|2011]]-ci ildə flaqman [[Arif Əsədov]]un rəhbərliyi altında 6 ildən sonra sona 3 tur qalmış 6-cı dəfə Azərbaycan çempionu oldu.<ref>{{Cite web|url=http://apasport.az/xeber_Arif_%C6%8Fs%C9%99dov_Az%C9%99rbaycan_futbolu_tarixin%C9%99_d%C3%BC%C5%9Fd%C3%BC_45721.html|title=Arif Əsədov tarixə düşdü. '''apasport.az'''|access-date=2013-12-05|archive-date=2011-07-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20110722001338/http://apasport.az/xeber_Arif_%C6%8Fs%C9%99dov_Az%C9%99rbaycan_futbolu_tarixin%C9%99_d%C3%BC%C5%9Fd%C3%BC_45721.html|url-status=}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.uefa.com/memberassociations/association=aze/news/newsid=1625862.html|title=Neftçi take title honours in Azerbaijan. '''uefa.com'''|access-date=2013-12-06|archive-date=2016-04-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20160416055222/http://www.uefa.com/memberassociations/association=aze/news/newsid=1625862.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.az/articles/sports/35430|title=Neftchi are Azerbaijani champions. '''news.az'''|access-date=2013-12-06|archive-date=2011-05-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20110529125739/http://news.az/articles/sports/35430|url-status=live}}</ref> [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2011/2012|2012]]-ci ildə ardıcıl ikinci mövsüm çempion olan "Neftçi" bu dəfə bunu [[Böyükağa Hacıyev]]in başçılığı ilə əldə etdi.<ref>{{Cite web|url=http://www.uefa.com/memberassociations/association=aze/news/newsid=1791493.html|title=Neftçi take honours in Azerbaijan. '''uefa.com'''|access-date=2013-12-07|archive-date=2014-01-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20140108142055/http://www.uefa.com/memberassociations/association=aze/news/newsid=1791493.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.azerifootball.com/ru/9/news/12115.html|title=Нефтчи — чемпион второй год подряд. '''azerifootball.com'''|access-date=2013-12-07|archive-date=2017-10-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20171014035032/http://www.azerifootball.com/ru/9/news/12115.html|url-status=live}}</ref> 2011–12-ci il mövsümünün qalibi kimi [[UEFA Çempionlar Liqası|Çempionlar Liqasına]] vəsiqə qazanmış "Neftçi" mübarizəyə ikinci mərhələdən başladı. Flaqman bu mərhələdə Gürcüstan çempionu "[[Zestafoni FK|Zestafoni]]"ni iki oyunun nəticəsinə görə mübarizədən kənarlaşdırdı. Bakıda keçirilmiş ilk matçda rəqibini 3–0 hesabı ilə məğlub etmiş komandamız səfərdə rəqibi ilə heç-heçə etdi. 2–2. Növbəti mərhələdə Flaqman İsrailin "[[Hapoel İroni Kiryat Şmona FK|Kiryat Şmona]]" klubuna uduzsa da, [[UEFA Avropa Liqası|Avropa Liqasının]] pley-off mərhələsində çıxış etmək imkanı əldə etdi. Pley-off mərhələsində Kiprin "[[APOEL FK|APOEL]]" klubunu iki oyunun nəticəsinə görə 4–2 (1–1,3–1) məğlub etmiş Flaqman Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu.<ref>{{Cite web|url=http://korner.az/v2/xeber/3629/|title=TARİX YAZILDI!!!! NEFTÇİ QRUP MƏRHƏLƏSİNDƏ!!! '''korner.az'''|access-date=2013-12-05|archive-date=2014-01-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20140110144728/http://korner.az/v2/xeber/3629/|url-status=}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.uefa.com/uefaeuropaleague/match/2009861--apoel-vs-neftci/|title=History: APOEL-Neftçi &#124; UEFA Europa League 2012/13|website=UEFA.com|access-date=2024-03-05|archive-date=2023-01-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20230127134934/https://www.uefa.com/uefaeuropaleague/match/2009861--apoel-vs-neftci/|url-status=live}}</ref> "Neftçi" [[UEFA Avropa Liqası|Avropa Liqasının]] qrup mərhələsində, qitənin ən güclü 10 klubundan biri hesab edilən İtaliya "[[İnter Milan FK|İnter]]"i, eləcə də Rusiyanın "[[Rubin Kazan FK|Rubin]]" və Serbiyanın "[[Partizan FK|Partizan]]" klubları ilə qarşılaşdı. "[[Partizan FK|Partizan]]"la hər iki oyunda heç-heçə etmiş "Neftçi", "[[İnter Milan FK|İnter]]"lə "Cüzeppe Meazza" stadionunda sülh bağladı. 2–2<ref>{{Cite web|url=https://www.azadliq.org/a/24792371.html|title=«Neftçi» Avroliqada özünü necə göstərdi?|date=7 dek 2012|via=www.azadliq.org|access-date=2024-03-05|archive-date=2023-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20230515092957/https://www.azadliq.org/a/24792371.html|url-status=live}}</ref><ref>[http://www.zaman.az/az/newsDetail_getNewsById.action?newsId=46196 "Neftçi"nin Avropa macərası bitdi. '''zaman.az'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140110145045/http://www.zaman.az/az/newsDetail_getNewsById.action?newsId=46196 |date=2014-01-10 }} {{ref-az}}</ref> [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2012/2013|2012/2013]] mövsümündə [[Böyükağa Hacıyev]]in ardıcıl 2-ci çempionluğu, komandanın isə ardıcıl 3 mövsüm çempion olması, bununla yanaşı, həm də [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2012/2013|ölkə kubokunu]] qazanması "Neftçi"nin Azərbaycan futbol tarixi ərzində 3-cü dəfə "Qızıl dubl" edən ilk komanda olmasına səbəb olmuşdur.<ref>[http://m.apasport.az/news.php?id=75441 Böyükağa Hacıyev Mehman Allahverdiyevə çatdı. '''apasport.az'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140110134157/http://m.apasport.az/news.php?id=75441 |date=2014-01-10 }} {{ref-az}}</ref><ref>[http://azefutbol.com/neftci-qizil-dubl-etdi Neftçi qızıl dubl etdi. '''azefutbol.com'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150215183920/http://azefutbol.com/neftci-qizil-dubl-etdi |date=2015-02-15 }} {{ref-az}}</ref> [[UEFA Çempionlar Liqası]]nın 2013–2014 mövsümündə 2-ci təsnifat mərhələsindən mübarizəyə başlayan "Neftçi" Albaniyanın "Skenderbeu" komandasına iki oyunun nəticəsinə görə ümumi hesabda 0–1 hesabıyla məğlub olaraq yarışı erkən tərk etməli oldu. Məhz bu uğursuzluqdan sonra [[Böyükağa Hacıyev]] istefa verdi və komanda müvəqqəti olaraq [[Tərlan Əhmədov]]un başçılıq etdiyi məşqçilər korpusuna həvalə edildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.uefa.com/uefachampionsleague/news/020b-0e856bc06c57-021789b2a258-1000--skenderbeu-strike-late-to-end-neftci-resistance/|title=Skënderbeu strike late to end Neftçi resistance &#124; UEFA Champions League|date=23 iyul 2013|website=UEFA.com|access-date=2024-03-05|archive-date=2023-06-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20230624124652/https://www.uefa.com/uefachampionsleague/news/020b-0e856bc06c57-021789b2a258-1000--skenderbeu-strike-late-to-end-neftci-resistance/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ayna.az/|title=Ayna.az|website=Ayna.az|access-date=2024-03-05|archive-date=2024-03-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240305183402/https://www.ayna.az/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.azerisport.com/az/futbol/20130731110834239.html|title=Neftçi Tərlan Əhmədova 5 turluq şans verdi|website=www.azerisport.com|access-date=2022-10-01|archive-date=2022-08-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20220816171538/https://www.azerisport.com/az/futbol/20130731110834239.html|url-status=live}}</ref> 2013-cü ildə [[Azərbaycan Superkuboku]]nda əzəli rəqibi [[Xəzər-Lənkəran FK|"Xəzər Lənkəran"-a]] minimal hesabla məğlub olan "Neftçi" [[Tərlan Əhmədov]]u istefaya göndərdi.<ref>{{Cite web|url=http://www.futbolmedia.az/news.php?id=13839|title=Tərlan Əhmədov istefaya göndərildi. '''futbolmedia.az'''|access-date=2013-12-07|archive-date=2016-03-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304205448/http://futbolmedia.az/news.php?id=13839|url-status=}}</ref> 2013-cü il oktyabrın 26-da "Neftçi" klubu [[Nazim Süleymanov]]u klubun baş məşqçisi təyin etdi.<ref>[http://avrofutbol.com/?sehife=1&xeber=14352 Nazim Süleymanov "Neftçi"də! '''avrofutbol.com'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305233822/http://avrofutbol.com/?sehife=1&xeber=14352 |date=2016-03-05 }} {{ref-az}}</ref> 2014-cü ilin yanvarın 8-də Nazim Süleymanov istefa verdi.<ref>{{cite web|url=http://qol.az/new/?name=xeber&duzelis=0&news_id=57427|title=Nazim Süleymanov istefa verdi. '''qol.az'''|access-date=2014-01-08|archive-date=2016-03-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20160315033912/http://qol.az/new/?duzelis=0&name=xeber&news_id=57427|url-status=live}} {{ref-az}}</ref> 2014-cü il yanvarın 11-də yarım illik fasilədən sonra [[Böyükağa Hacıyev]] yenidən baş məşqçi təyin olundu.<ref>[http://www.neftchipfk.com/az/newsd.php?id=443 Bu gün klubdaxili iclas keçirilib. '''neftchipfk.com'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20151004023552/http://www.neftchipfk.com/az/newsd.php?id=443 |date=2015-10-04 }} {{ref-az}}</ref> 2014-cü il mayın 22-də "Neftçi" klubu 6-cı dəfə Azərbaycan Kubokununa sahib oldu. Beləki, [[Böyükağa Hacıyev]]in yetirmələri ardıcıl olaraq 2-ci dəfə kuboku başı üzərinə qaldırdı.<ref>{{Cite web|url=https://www.azerisport.com/az/futbol/20140522113225213.html|title=Neftçi Kubokun altıqat qalibidir|website=www.azerisport.com|access-date=2022-10-01|archive-date=2022-11-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20221127054352/https://www.azerisport.com/az/futbol/20140522113225213.html|url-status=live}}</ref> 2013–2014-cü il mövsümündə Kubokun qalibi olan komanda [[UEFA Avropa Liqası]]nın II təsnifat mərhələsindən yarışa başladı. Neftçi ilk öncə Sloveniyanın Koper komandasını iki oyunun nəticəsinə görə mübarizədən kənarlaşdırdı. Bakıdakı ilk matçda rəqibinə 1–2 hesabıyla məğlub olan komandamız səfərdə bunun əvəzini çıxdı. 2–0. Növbəti mərhələdə komandamız Gürcüstanın Çikura komandası ilə mübarizəyə davam etdi. Bakıdakı ilk oyunda qolsuz bərabərlik olsa da, komandamız səfərdə 3–2 hesabıyla layiqli qələbə qazandı və tarixində ikinci dəfə UEFA Avropa Liqasının Pley-Of mərhələsinə adladı. Bu dəfə komandamızın bəxtinə 2 il öncə qrup mərhələsindən bizə tanış olan Serbiyanın Partizan klubu düşdü. İlk oyun səfərdə keçirildi. Səfərdəki oyunda komandamız 2 erkən qol vursa da sonrada 3 qol buraxdı və qələbəni əldən verdi. Cavab qarşılaşması da uğurlu alınmadı və komandamız 1–2 hesabı ilə məğlub olub Avropa macərasını Pley-Of mərhələsində başa vurdu. İkinci dəfə qrupa vəsiqə qazana bilməyən Böyükağa Hacıyev bundan sonra istefa verdi.<ref>{{Cite web|url=http://rekord.az/news/p:15758|title=Böyükağa Hacıyev rəsmən istefa verdi. '''rekord.az'''|access-date=2014-09-13|archive-date=2014-09-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20140910070906/http://rekord.az/news/p:15758|url-status=}}</ref> == Uğurları == === Ölkədaxili turnirlərdə === * '''[[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı|Azərbaycan çempionatı]]''' ** [[Fayl:Gold medal icon.svg|frameless|16x16px]] '''Qızıl medal (9):''' [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1992|1992]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1995/1996|1995/1996]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1996/1997|1996/1997]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2003/2004|2003/2004]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2004/2005|2004/2005]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2010/2011|2010/2011]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2011/2012|2011/2012]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2012/2013|2012/2013]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2020/2021|2020/2021]] ** [[Fayl:Silver medal icon.svg|frameless|16x16px]] ''Gümüş medal (5):'' [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2000/2001|2000/2001]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2006/2007|2006/2007]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2018/2019|2018/2019,2019/2020]], [[Azərbaycan Premyer Liqası 2021/2022|2021–2022]] ** [[Fayl:Bronze medal icon.svg|frameless|16x16px]] ''Bürünc medal (7):'' [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1994/1995|1994/1995]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1998/1999|1998/1999]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 1999/2000|1999/2000]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2005/2006|2005/2006]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2007/2008|2007/2008]], [[Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı 2017/2018|2017/2018]], [[Azərbaycan Premyer Liqası 2022/2023|2022/2023]] * '''[[Azərbaycan Kuboku]]''' ** [[Fayl:Gold medal icon.svg|frameless|16x16px]] '''Qalib (6):''' [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 1994/1995|1994/1995]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 1995/1996|1995/1996]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 1998/1999|1998/1999]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2003/2004|2003/2004]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2012/2013|2012/2013]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2013/2014|2013/2014]] ** [[Fayl:Silver medal icon.svg|frameless|16x16px]] ''Finalçı (4):'' [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2000/2001|2000/2001]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2011/2012|2011/2012]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2014/2015|2014/2015]], [[Azərbaycan Milli Futbol Kuboku 2015/2016|2015|2016]] * '''[[Azərbaycan Milli Futbol Superkuboku|Azərbaycan Superkuboku]]''' ** [[Fayl:Gold medal icon.svg|frameless|16x16px]] '''Qalib (2) (Rekord):''' 1993, 1995 ** [[Fayl:Silver medal icon.svg|frameless|16x16px]] ''Finalçı (1):'' 2013 * '''SSRİ çempionatı:''' ** [[Fayl:Bronze medal icon.svg|frameless|16x16px]] ''Bürünc medal (1):'' 1966 * '''SSRİ Kuboku:''' ** ''1/2 finalçı (4):'' 1967, 1968, 1970, 1971 * '''[[SSRİ Futbol Federasiyasının Kuboku]]:''' ** [[Fayl:Silver medal icon.svg|frameless|16x16px]] ''Finalçı (1):'' 1988 === Beynəlxalq arenada === * '''[[UEFA Avropa Liqası]]''' ** '''Qrup (1):''' [[UEFA Avropa Liqası 2012/2013|2012/2013]] * '''[[UEFA İntertoto Kuboku]]''' ** '''Finalçı (1):''' [[UEFA İntertoto Kuboku 2008|2008]] * '''[[Birlik Kuboku]]''' ** '''Qalib (1):''' [[Birlik Kuboku 2006|2006]] ** ''Finalçı (1):'' [[Birlik Kuboku 2005|2005]] == Azərbaycan Çempionatında və Kubokunda == {{əsas|Neftçi PFK-nın mövsümlərinin siyahısı}} == Klubun rəngləri və loqosu == [[Fayl:Neftçi PFK loqo (01).jpg|175px|thumb|right|"Neftçi"nin keçmiş və yeni loqoları]] 1949-cu il "Neftçi"nin tarixində yaranış ili qədər böyük yer tutur. O zaman "Neftyanik" adı altında çıxış edən komanda məhz bu il ilk dəfə olaraq SSRİ-nin güclüləri ilə bir qrupa daxil oldu. Azərbaycanın futbol tarixində düz 11 il əvvəl 1-ci qrupda cəmi bir il çıxış etmiş "Temp"dən sonra komanda respublikasının bu səviyyədə ikinci təmsilçisi oldu. [[SSRİ Futbol Federasiyası]]nın apardığı islahat nəticəsində hər respublikadan ən azı bir komandanın 1-ci qrupa buraxılmasına qərar verildi. [[Azərbaycan SSR]]-in iqtisadiyyatında həmin dövrdə [[neft]] aparıcı yer tutduğundan məhz Neftçilərin Həmkarlar İttifaqının komandasının bu şərəfə layiq görülməsi qərara alındı. Qərarın verilməsində bilavasitə Respublika rəhbərliyi əsas rol oynadı. "Neftçi"nin futbol elitasında zəif təsir bağışlamaması üçün heyətdə köklü dəyişikliklər edildi. Üstəlik, komandanın loqosu tərtib edildi. İlk loqoda üzərində [[kiril əlifbası]] ilə yazılmış "H" hərfinin arxa planında neft buruğu əks olunub. Bundan sonra "Neftçi"nin loqosu üç dəfə – 1977, 1997 və 2004-cü ildə dəyişdirilib. 2005-ci ildə klubun loqosuna ulduz əlavə edilib. Buna səbəb Neftçinin 5-ci çempionluğu qazanması idi.<ref>[http://www.neftchipfk.com/az/page.php?p=emblem "Neftçi"nin loqosu. '''neftchipfk.az'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140113131742/http://www.neftchipfk.com/az/page.php?p=emblem |date=2014-01-13 }} {{ref-az}}</ref> Neftçi klubun doğma rəngləri ağ-qara hesab olunur. Klub yarandığı 1937-ci ildən etibarən əsas forma rəngi kimi qara rəngdən istifadə edirdi, amma 50-ci illərdə klubun formasına ağ rəng də əlavə edildi. Bu da səbəbsiz deyildi. Azərbaycan bütün ittifaqda neft qədər pambıq bitkisi ilə də tanınırdı. Bu səbəbdən həm "qara qızıl", həm də "ağ qızıl"ın rəngləri klubun formasında əks olunurdu. === Forma sponsorları və istehsalçıları === [[Fayl:Neftçi PFK historical kits.jpg|thumb|Klubun futbolçularının müxtəlif illərdə geyindiyi formalar [[Neftçi PFK muzeyi|Neftçi muzeyində]].]] "Neftçi"nin ənənəvi forması qara köynək, ağ şort və eyni rəngli corabdan ibarət idi, lakin illər ərzində qara köynək ağ və qara zolaqlarla əvəz olunmuşdur. Klubun forması müxtəlif illərdə müxtəlif idman firmaları tərəfindən hazırlanıb. Hal-hazırda klubun formaları [[Nike]] tərəfindən istehsal olunur.2004–2006-cı illərdə klubun titul sponsoru [[Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu]] (Klub formasında BNEZ olaraq qeyd edilmişdi), 2006–2015-ci illərdə [[SOCAR]], 2015–2017-ci illərdə [[Asan Xidmət]] olmuşdur. 2017–2019-cu illərdə klubun forması üzərində heç bir sponsorun adı olmamışdır. 2019/2020-ci illər mövsümündən etibarən isə Türk Hava Yolları şirkəti klubun forma sponsoruna çevrilmişdir. === Ləqəbləri === Klub əsas "neftçilər" ləqəbindən başqa, "flaqman" və "xalq komandası" kimi də tanınır.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan futbolunun flaqmanı "Neftçi" "Qalatasaray"la qarşılaşa bilər |url=http://az.trend.az/azerbaijan/sports/2020800.html |access-date=2015-02-19 |archive-date=2016-03-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160315221009/http://az.trend.az/azerbaijan/sports/2020800.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title="Neftçi"nin vitse-prezidenti "Qarabağ"ın "xalq komandası" adlandırılmasına münasibət bildirib |url=http://report.az/futbol/neftci-resmisi-qarabag-in-xalq-komandasi-adlandirilmasina-munasibet-bildirib/ |access-date=2015-02-19 |archive-date=2016-03-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310070531/http://report.az/futbol/neftci-resmisi-qarabag-in-xalq-komandasi-adlandirilmasina-munasibet-bildirib |url-status=live }}</ref> == Stadionu == {{Əsas|Neftçi Arena}} "Neftçi" Premyer Liqanın ev oyunlarını [[Neftçi Arena]]da keçirir.<ref>[http://azefutbol.com/neftci-sumqayiti-darmadagin-etdi Neftçi "8 km stadionu"nu 8 qolla açdı. '''azefutbol.com'''] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} {{ref-az}}</ref> Son illər klub bəzi seçmə və hazırlıq matçlarını [[İsmət Qayıbov adına Bakıxanov qəsəbə stadionu]], [[Bayıl stadionu]] və [[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu]]nda keçirir.<ref>{{Cite web |title="Neftçi" "İsmət Qayıbov"a nə vaxt köçəcək? |url=http://sportarena.az/news/10703/?n=l |access-date=2015-02-19 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328113629/http://sportarena.az/news/10703/?n=l |url-status=live }}</ref> == Azarkeşləri == "Neftçi" Azərbaycanda ən çox dəstəklənən klublardan biridir. Ölkənin ən çılğın azarkeşləri Neftçi azarkeşləri hesab olunur. Neftçi azarkeşləri Azərbaycana ilk dəfə Ultras Mədəniyyətini gətirmiş azarkeşlərdir. Müxtəlif illərdə Neftçinin bir sıra azarkeş qrupları olmuşdur. Onlar arasında "Flaqman" , "Ultra Neftçi" , "Neftçimania" və [[Forza Neftçi]]ni qeyd edə bilərik. Hal-hazırda klubun ən böyük azarkeş qrupu [[Forza Neftçi]]dir. [[Forza Neftçi]] 2009-cu ildə yaranmışdır və Azərbaycanda ən güclü və ən çılğın azad azarkeş qruplarından biri hesab olunur. [[Forza Neftçi]] [[Bakcell Arena]]da kluba dəstəyini 1A sektorundan verir. Neftçini dəstəkləyən digər azarkeş qrupu isə "Neftçimania" adlanır. Neftçimania 2011-ci ildə yaranmışdır və ilk fəaliyyəti 2015-ə qədər olmuşdur. Sonradan bir müddət tribunalardan uzaqlaşdığını bildirən qrup "Köhnə 13" adı ilə 2017-də tribunaya qayıtsa da, 2019-cu ildə yenidən köhnə adı ilə tribunaya qayıtmışdır. Hal-hazırda Bakcell Arenada 4A sektorundan Neftçiyə dəstək olurlar. Klubun azarkeşləri [[ABŞ]], [[Böyük Britaniya]], [[Türkiyə]], [[Rusiya]], [[Almaniya]], [[Hollandiya]] və digər böyük azərbaycanlı icması olan ölkərdə var, lakin 2010-cu illərdə Neftçi öz mövqeyini təkmilləşdirməsinə baxmayaraq, klubun orta tamaşaçı sayı aşağı səviyyəyə düşmüşdür.<ref>{{Cite web |title=Кому нужен азербайджанский футбол? |url=http://sport.day.az/football/20131008071310010.html |access-date=2015-02-19 |archive-date=2014-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141028174512/http://sport.day.az/football/20131008071310010.html |url-status=dead }}</ref> Klubun ən məşhur tərəfdarlarına aktyorlar [[Bəhram Bağırzadə]], [[Bəşir Səfəroğlu]], [[Lütfəli Abdullayev]], bəstəkarlar [[Qara Qarayev]], [[Fikrət Əmirov]] və [[Niyazi]], cüdoçu [[İlham Zəkiyev]], repçi [[Anar Nağılbaz]] və alim [[Mirəli Qaşqay]] daxildir.<ref>{{cite web|title=Cüdo üzrə ikiqat paralimpiya çempionu İlham Zəkiyev də "Neftçi"yə dəstək oldu|url=http://www.olimpiya.az/?page=content&lang=1&content=6432|website=www.olimpiya.az|accessdate=8 November 2014|language=Azerbaijani|archive-date=8 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141108033857/http://www.olimpiya.az/?page=content&lang=1&content=6432|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|title=Keçmişə Salam 08.04.2013|url=http://www.youtube.com/watch?v=SLQPa9j8sNY|work=ANS TV|accessdate=16 April 2013|language=Azerbaijani|date=8 April 2013|archive-date=28 March 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220328031021/https://www.youtube.com/watch?v=SLQPa9j8sNY|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |title=Дело — за первой сборной |url=http://www.azerisport.com/blog/bahram/20070115041102908.html |access-date=2015-02-19 |archive-date=2021-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210922122142/https://www.azerisport.com/blog/bahram/20070115041102908.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Anar Nağılbaz Azərbaycanda hansı kluba azarkeşlik edir? |url=http://rekord.az/news/p:22045 |access-date=2015-02-23 |archive-date=2015-03-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150310011645/http://rekord.az/news/p:22045 |url-status=dead }}</ref> == Rəqabətləri == === Neftçi — Kəpəz rəqabəti === {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan|float=right|width=375|caption=Hər iki komandanın xəritədə yeri|places= <!--BAKU CLUBS--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=49.9 |label=[[Neftçi Bakı PFK|Neftçi]]}} <!--OTHER CLUBS--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.68 |long=46.36 |label=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]]}} |position=bottom}} [[Azərbaycan]] futbol tarixinin ən köklü və ən rəqabətli derbisi olaraq bilinən bu derbi Bakı və Gəncə kimi Azərbaycanın ən böyük iki şəhərindən çıxan və ölkənin ən müvəffəqiyyətli və təsirli iki futbol klubu arasında oynanılmaqdadır. Həmçinin bu iki komandanın qarşılaşmaları ölkənin ilk paytaxtı ilə hazırkı paytaxtı olan Bakı və Gəncə şəhərləri arasındakı tarixi rəqabət xüsusiyyətini də özlüyündə əks etdirməktədir. Neftçi'nin tərəfdarları ümumiliktə paytaxt Bakı və Abşeron yarımadasından olan insanlardan ibarətdirsə, Kəpəz'in tərəfdar kütləsi daha böyük bir xəritəyə sahibdir. Klub Gəncə şəhərini təmsil etsə də , Azərbaycanın bütün Qərb bölgəsi , Aran bölgəsi və bir çox rayon və əyalət şəhərlərindəki insanlarda Neftçi — Kəpəz qarşılaşmalarında Kəpəz'ə tərəfdarlıq edir. Hələ Sovet dövründəykən də Kəpəz'in tərəfdar kütləsi böyük əksəriyyətlə xalqın işçi təbəqəsindən ibarət idi. Buna görə də Qərblilər hər zaman Azərbaycanda və Qafqazda ən çox tərəfdara sahib futbol klubu olmuşdur. Rəqabətin kökü SSSR zamanlarına dayanır. Beləki Kəpəz azarkeşləri hər zaman bildirirlər ki, Kəpəzin SSSR dönəmində Neftçi qədər uğurlu olmamasının ən böyük səbəbi məhz Neftçinin paytaxt təmsilçisi olduğu üçün, ölkənin əsas komandası hesab edilərək, Azərbaycanın ən istedadlı futbolçularını ənəlxüsus Gəncə futbolunun yetirmələrini hər zaman Kəpəz'dən "qopararaq" Neftçi'yə aparılmaları olubki buda Kəpəzin uğurlarına əngəl olub. Azərbaycan futbol ictimaiyyəti tərəfindən "Tarixi Derbi" olaraq adlandırılan bu rəqabət 20-ci əsrin 90-cı illərində MDB ölkələri arasında ən rəqabətli derbilər sırasında belə adı çəkilmişdir. İlk qarşılaşma 1962-ci il 26 iyunda SSSR kubokunun 1/8 mərhələsinə təsadüf edir. Klubların o zaman ki adları ilə "Dinamo Kirovabad"-"Neftyanik Baku" qarşılaşması 1–0 hesabı ilə gəncəlilərin qələbəsi ilə nəticələnib. Ümumilikdə isə o zamandan indiyədək bu komandalar 45 dəfə üz-üzə gəliblərki bu görüşlərdə paytaxt təmsilçisinin üstünlüyü nəzərə çarpır. Belə ki, bakılıların aktivində 20, gəncəlilərin aktivində isə 18 qələbə vardır. {| class="wikitable" style="text-align: center;" |+Oyunların ümumi statistikası ! Yarış ! Oyun ! Neftçi<br>Bakı ! Heç-heçə ! Kəpəz<br>Gəncə ! Top fərqi |- | [[Azərbaycan Premyer Liqası]] | 44 || 21 || 7 || 16 || 69–41 |- | [[Azərbaycan Kuboku]] | 14 || 8 || 2 || 4 || 18–11 |- | [[SSRİ Çempionatı]] | 2 || 1 || 0 || 1 || 2–3 |- | [[SSRİ Kuboku]] | 1 || 0 || 0 || 1 || 0–1 |- ! Cəmi ! 61 !! 30 !! 9 !! 22 !! 89–56 |} === Neftçi — Xəzər Lənkəran rəqabəti === {{Əsas|Böyük Oyun (Neftçi - Xəzər Lənkəran)}} Azərbaycan futbolunun ən maraqlı oyunlarından biri olan "Neftçi — Xəzər Lənkəran" rəqabəti ilk dəfə 8 dekabr 2004-cü ildə [[Lənkəran şəhər stadionu]]nda başladı. Bu oyundan tərəflər 1–1 hesablı bərabərliklə ayrıldı.<ref>{{Cite web|url=http://rekord.az/news/p:1730|title="Xəzər Lənkəran" — "Neftçi" rəqabəti — STATİSTİKA. '''rekord.az'''|access-date=2013-12-30|archive-date=2013-10-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20131025210451/http://rekord.az/news/p:1730|url-status=}}</ref> Bu matçlarda ilk qələbəni 11 may 2005-ci ildə [[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu]]nda keçirilən oyunda "Neftçi" komandası 2–1 hesablı qələbəylə əldə etdi. "[[Xəzər-Lənkəran FK|Xəzər Lənkəran]]" isə əzəli rəqibi üzərində ilk qələbəsini 11 avqust 2006-cı ildə rəqibini 2–1 hesabıyla məğlub etməklə qazandı. Azərbaycan futbolunda ən böyük azarkeş marağına səbəb olan bu rəqabət "[[Böyük Oyun (Neftçi - Xəzər Lənkəran)|Böyük Oyun]]" adlanır. Böyük oyunlarda ən böyük hesablı qələbə "Neftçi" komandasına məxsusdur. Beləki, 6 noyabr 2011-ci ildə "İsmət Qayıbov" adına stadionda keçirilən çempionat oyununda "Neftçi" rəqibini 5–0 hesabıyla darmadağın etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://modern.az/|title=Modern.az İnformasiya Agentliyi|website=modern.az|access-date=2022-10-01|archive-date=2023-03-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20230320234220/https://modern.az/|url-status=live}}</ref> "Neftçi — Xəzər Lənkəran" oyunlarında ən çox rəqib qapısına qol vurmuş oyunçu, "Neftçi" klubunun futbolçusu [[Flavinyo]]dur. O rəqib komandanın qapısından 7 qol keçirtmişdir. === Qarabağ — Neftçi rəqabəti === ''Əsas məqalə [[Neftçi–Qarabağ rəqabəti|Qarabağ — Neftçi rəqabəti]]'' {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan|float=right|width=350|caption=Hər iki komandanın xəritədə yeri|places= <!--BAKU CLUBS--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=49.9 |label=[[Neftçi Bakı PFK|Neftçi Bakı]]|position=left}} <!--OTHER CLUBS--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=39.99 |long=46.93 |label=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] }} }} Azərbaycan futbolunda digər vacib oyunlardan biri də "Neftçi — Qarabağ" rəqabətidir. Bu matçları prinspial edən səbəblərdən ən başlıcası hər iki komandanın 1992-ci ildən indiyədək təşkil olunan bütün çempionatlarda iştirak etməsidir. "Neftçi — Qarabağ" rəqabəti ilk dəfə 26 sentyabr 1992-ci ildə [[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu]]nda başladı. Bu oyundan tərəflər 1–1 hesablı bərabərliklə ayrıldı. Bu oyunlarda ilk qələbəni 20 oktyabr 1992-ci ildə Ağdamın "İmarət" stadionunda keçirilən oyunda "[[Qarabağ FK|Qarabağ]]" komandası 2–1 hesablı qələbəylə əldə etdi. Bu tərəflərin çempionatda "İmarət" stadionunda baş tutdan yeganə oyunu oldu. "Neftçi" komandası isə əzəli rəqibi üzərində ilk qələbəsini 1994/1995 mövsümündə evdə 3:2-lik qələbəylə əldə etdi. Azərbaycan futbolunda böyük marağa səbəb olan bu rəqabət "[[Azərbaycan derbisi (Neftçi - Qarabağ)|Azərbaycan derbisi]]" olaraq tanınır. Bu derbilərdə ən böyük hesablı qalibiyyət "Qarabağ" komandasına məxsusdur. Beləki, 8 noyabr 2020-ci ildə [[Bakcell Arena|"Bakcell Arena<nowiki>''</nowiki>da]] baş tutan oyunda "Qarabağ" rəqibini 0:6 hesabıyla məğlub etmişdir. Neftçinin ən böyükhesablı qələbəsi isə 4 noyabr 2000-ci ildə qeydə alınıb - 7-1 <ref>[http://avrofutbol.com/?sehife=1&xeber=7934 "Neftçi" — "Qarabağ": Derbinin tarixi və tarixlərdə derbi. '''avrofutbol.com'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305124724/http://avrofutbol.com/?sehife=1&xeber=7934 |date=2016-03-05 }} {{ref-az}}</ref> ===Şəxsi oyunların statistikası=== 20.09.2024 ilə olan məlumat. {| class="wikitable" style="font-size:90%" |- ! colspan="8" |[[Azərbaycan Premyer Liqası]] |- ! width="150"| Klub ! width="25" |{{Comment|O|Oyun}} ! width="25" |{{Comment|Q|Qələbə}} ! width="25" |{{Comment|Н|Heç-heçə}} ! width="25" |{{Comment|M|Məğlubiyyət}} ! width="25" |{{Comment|QV|Vurulan qollar}} ! width="25" |{{Comment|QB|Buraxılan qollar}} ! width="25" |{{Comment|±|Top fərqi}} |- | «[[Qarabağ FK|Qarabağ]]» | align="center" | 96 | align="center" | 42 | align="center" | 31 | align="center" | 23 | align="center" | 133 | align="center" | 84 | align="center" | +49 |- |«Neftçi» | align="center" | 96 | align="center" | 23 | align="center" | 31 | align="center" | 42 | align="center" | 84 | align="center" | 133 | align="center" | −49 |- ! colspan="8" |[[Azərbaycan Kuboku]] |- ! width="150"| ! width="25" |{{Comment|O|Oyun}} ! width="25" |{{Comment|Q|Qələbə}} ! width="25" |{{Comment|Н|Heç-heçə}} ! width="25" |{{Comment|M|Məğlubiyyət}} ! width="25" |{{Comment|QV|Vurulan qollar}} ! width="25" |{{Comment|QB|Buraxılan qollar}} ! width="25" |{{Comment|±|Top fərqi}} |- | «[[Qarabağ FK|Qarabağ]]» | align="center" | 23 | align="center" | 12 | align="center" | 5 | align="center" | 6 | align="center" | 23 | align="center" | 22 | align="center" | +1 |- | «Neftçi» | align="center" | 23 | align="center" | 6 | align="center" | 5 | align="center" | 12 | align="center" | 22 | align="center" | 23 | align="center" | -1 |- ! colspan="8" | Bütün turnirlərdə |- ! width="150"| ! width="25" |{{Comment|O|Oyun}} ! width="25" |{{Comment|Q|Qələbə}} ! width="25" |{{Comment|Н|Heç-heçə}} ! width="25" |{{Comment|M|Məğlubiyyət}} ! width="25" |{{Comment|QV|Vurulan qollar}} ! width="25" |{{Comment|QB|Buraxılan qollar}} ! width="25" |{{Comment|±|Top fərqi}} |- | «[[Qarabağ FK|Qarabağ]]» | align="center" | 119 | align="center" | 54 | align="center" | 36 | align="center" | 29 | align="center" | 156 | align="center" | 106 | align="center" | +50 |- | «Neftçi" | align="center" | 119 | align="center" | 29 | align="center" | 36 | align="center" | 54 | align="center" | 106 | align="center" | 156 | align="center" | -50 |} === Jurnalı === 2009-cu ilin aprelindən etibarən "Neftçi"nin klub jurnalı nəşr olunur. Jurnalın ilk sayında "Tamaşaçısız teatr olmaz", "Əvəzedilməz simalar", "Bir ömrün nəğməsi" və s. başlıqlı yazıları dərc olunub.<ref>{{Cite web|url=https://fanat.az/|title=Fanat.az|website=fanat.az|access-date=2024-03-05|archive-date=2024-01-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20240101025021/https://fanat.az/|url-status=live}}</ref> == Xarici keçidlər == * {{rəsmi saytı|neftchi.az}} * {{instagram|pfcneftchi}} * {{facebook|NeftciPFK}} * {{twitter|PFC_Neftchi}} * {{youtube|c=UCaRFVSGWHqCDjWR69_VlZdg}} * {{telegram|neftci1937}} * [http://www.national-football-teams.com/club/168/2013_1/Neftci_Baki.html "Neftçi" '''national-football-teams.com''' saytında] {{en}} == Komandanın heyəti == Mənbə: [https://neftchi.az/az/teams/a-team Neftçi PFK-nın heyəti] {{Yenilənib|26 noyabr 2024}}{{Fs start}} {{Fs player|no=1|nat=AZE|pos=GK|name=[[Emil Balayev]]}} {{Fs player|no=3 |pos=DF|nat=AZE|name=[[Höccət Haqverdi]]}} {{Fs player|no=4|pos=DF|nat=Macarıstan|name=[[Mark Tamaş]]}} {{Fs player|no=6|pos=MF|nat=Portuqaliya|name=[[Rafael Quzzo]]}} {{Fs player|no=7|nat=Azərbaycan|name=[[Azər Əliyev (futbolçu)|Azər Əliyev]]|pos=DF}} {{Fs player|no=8 |pos=MF|nat=AZE|name=[[Emin Mahmudov (futbolçu)|Emin Mahmudov]]}} {{Fs player|no=10|nat=Azərbaycan|pos=MF|name=[[Filip Ozobiç]]}} {{Fs player|no=11|pos=MF|nat=Fransa|name=[[Kilan Lebon]]}} {{Fs player|no=13|nat=Azərbaycan|pos=MF|name=[[Emil Səfərov]]}} {{Fs player|no=14|nat=Monteneqro|pos=MF|name=[[Edvin Kuç]]}} {{Fs player|no=17|pos=MF|nat=AZE|name=[[Rəhman Hacıyev (futbolçu)|Rəhman Hacıyev]]}} {{Fs player|no=19|pos=DF|nat=AZE|name=[[Azər Salahlı]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=20|pos=MF|nat=SLE|name=[[Alfa Konte]]}} {{Fs player|no=22|pos=FW|nat=GAM|name=[[Dembo Darbo]]}} {{Fs player|no=23|nat=GER|pos=DF|name=[[Robert Bauer]]}} {{Fs player|no=24|pos=DF|nat=SEN|name=[[Mustafa Sek]]}} {{Fs player|no=30|pos=GK|nat=AZE|name=[[Rüstəm Samiqullin]]|other="[[Sabah FK|Sabah]]"dan icarə}} {{Fs player|no=44|pos=DF|nat=Braziliya|name=[[Yuri Matias]]|other=[[Kapitan (futbol)|vitse-kapitan]]}} {{Fs player|no=77|pos=FW|nat=Belarus|name=[[Yeqor Boqomolski]]}} {{Fs player|no=88|pos=FW|nat=Ukrayna|name=[[Andrey Ştoqrin]]}} {{Fs player|no=90|pos=FW|nat=AZE|name=[[Ramil Şeydayev]]}} {{Fs player|no=91|nat=AZE|name=[[Ağadadaş Salyanski]]|pos=FW}} {{Fs player|no=93|pos=GK|nat=Azərbaycan|name=[[Rza Cəfərov]]|other=[[Kapitan (futbol)|kapitan]]}} {{Fs player|no=99|pos=DF|nat=CIV|name=[[Ervin Koffi]]}} {{Fs end}} === İcarəyə verilənlər === {{Fs start}} {{Fs player|no= |pos=MF|nat=AZE|name=[[Xəyal Nəcəfov]]|other=[[Turan Tovuz İK|Turan Tovuz]]}} {{Fs player|no= |pos=MF|nat=AZE|name=[[Turan Vəlizadə]]|other=[[Turan Tovuz İK|Turan Tovuz]]}} {{Fs player|no= |pos=MF|nat=AZE|name=[[Vüsal Əsgərov]]}} {{Fs end}} == UEFA turnirlərində == {{Əsas|Neftçi PFK Avropa yarışlarında}} == Birlik Kubokunda == [[Fayl:CISCup.png|right|180px]] {{Əsas|Azərbaycan Birlik Kubokunda}} Neftçi klubu [[Birlik Kuboku]]nda 5 dəfə iştirak etmişdir. Ardıcıl olaraq iki il "Birlik Kuboku"nun finalına yüksələn komanda 2006-cı ildə bu kuboku başı üzərinə qaldırmışdır. Bununla da "Neftçi" Beynəlxalq arenada ilk çempionluq qazanan Azərbaycan futbol klubu kimi tarixə düşmüşdür. === Birlik Kubokundakı nəticəsi === {| class="wikitable" style="font-size: 100%; text-align: center;" |- ! İl ! Yer ! O ! Q ! H ! M ! T/F ! B |- | [[Birlik Kuboku 1993|1993]] | - | 2 | 0 | 0 | 2 | 0–9 | -9 |- | [[Birlik Kuboku 1995|1995]] | - | 3 | 1 | 0 | 2 | 1–6 | -5 |- | [[Birlik Kuboku 1997|1997]] | - | 3 | 0 | 0 | 3 | 6–11 | -5 |- | [[Birlik Kuboku 2005|2005]] | style="background:silver;"|'''Finalçı''' | 5 | 4 | 0 | 1 | 10–4 | +6 |- | [[Birlik Kuboku 2006|2006]] | style="background:gold;"|'''Qalib''' | 6 | 4 | 2 | 0 | 13–6 | +7 |- ! 5 turnir ! '''Cəmi''' ! 19 ! 9 ! 2 ! 8 ! 30–34 ! −4 |} === Birlik Kubokundakı bütün oyunları === {| class="wikitable" style="font-size: 96%; text-align: center;" |- bgcolor="#FF0000" ! № ! Tarix ! Mərhələ ! Rəqib ! Hesab |- | colspan="6" bgcolor="#00FFFF"|'''[[Birlik Kuboku 1993|1-ci Birlik Kuboku – Moskva 1993]]''' |- | 1 | 25.01.1993 | Qrup |align="left"|[[Skonto FK|Skonto (Latviya)]] | 0:1 |- | 2 | 27.01.1993 | Qrup |align="left"|[[Spartak Moskva FK|Spartak Moskva (Rusiya)]] | 0:8 |- | colspan="6" bgcolor="#00FFFF"|'''[[Birlik Kuboku 1995|3-cü Birlik Kuboku – Moskva 1995]]''' |- | 3 | 29.01.1995 | Qrup |align="left"|Jalgiris Vilnus (Litva) | 0:1 |- | 4 | 30.01.1995 | Qrup |align="left"|[[Spartak Moskva FK|Spartak Moskva (Rusiya)]] | 0:5 |- | 5 | 31.01.1995 | Qrup |align="left"|Sitora (Tacikistan) | 1:0 |- | colspan="6" bgcolor="#00FFFF"|'''[[Birlik Kuboku 1997|5-ci Birlik Kuboku – Moskva 1997]]''' |- | 6 | 25.01.1997 | Qrup |align="left"|[[Spartak Moskva FK|Spartak Moskva (Rusiya)]] | 2:4 |- | 7 | 26.01.1997 | Qrup |align="left"|[[Zimbru Kişinyov FK|Zimbru Kişinyov (Moldova)]] | 1:2 |- | 8 | 28.01.1997 | Qrup |align="left"|Novbahor (Özbəkistan) | 3:5 |- | colspan="6" bgcolor="#00FFFF"|'''[[Birlik Kuboku 2005|13-cü Birlik Kuboku – Moskva 2005]]''' |- | 9 | 15.01.2005 | Qrup |align="left"|[[Şerif Tiraspol FK|Şerif Tiraspol (Moldova)]] | 1:0 |- | 10 | 16.01.2005 | Qrup |align="left"|Nebitçi (Türkmənistan) | 4:1 |- | 11 | 19.01.2005 | 1/4 |align="left"|Pünik (Ermənistan) | 2:0 |- | 12 | 21.01.2005 | 1/2 |align="left"|[[Dinamo Kiyev FK|Dinamo Kiyev (Ukrayna)]] | 2:1 |- | 13 | 23.01.2005 | Final |align="left"|[[Lokomotiv Moskva FK|Lokomotiv Moskva (Rusiya)]] | 1:2 |- | colspan="6" bgcolor="#00FFFF"|'''[[Birlik Kuboku 2006|14-cü Birlik Kuboku – Moskva 2006]]''' |- | 14 | 14.01.2006 | Qrup |align="left"|Vaxş (Tacikistan) | 3:0 |- | 15 | 15.01.2006 | Qrup |align="left"|Metallurq (Latviya) | 2:1 |- | 16 | 17.01.2006 | Qrup |align="left"|[[Aktobe FK|Aktobe (Qazaxıstan)]] | 1:1 |- | 17 | 18.01.2006 | 1/4 |align="left"|[[Paxtakor Daşkənd FK|Paxtakor Daşkənd (Özbəkistan)]] | p. 4:2 |- | 18 | 20.01.2006 | 1/2 |align="left"|Pünik (Ermənistan) | +:-(3:0) |- | 19 | 22.01.2006 | Final |align="left"|[[Kaunas FBK|Kaunas (Litva)]] | 4:2 |} == Reytinqi == === UEFA reytinqində === [[Fayl:UEFA.png|right|180px]] <small>Mənbə: [http://kassiesa.home.xs4all.nl/bert/uefa/data/method4/trank2015.html kassiesa.home]<br>Son yenilənmə: 24 iyul 2014</small> {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! Sıra !! Komanda !! Xal |- |178||align=left|{{bayraq|Ukrayna}} Zorya Luqansk|| 8.233 |- |179||align=left|{{bayraq|Ukrayna}} Arsenal Kiyev|| 8.233 |- |180||align=left|{{bayraq|Hollandiya}} Den Haaq|| 8.129 |-bgcolor="#ddffdd" |'''181'''||align=left|{{bayraq|AZE}} '''Neftçi Bakı'''|| 8.075 |- |182||align=left|{{bayraq|Polşa}} Slask Vroçlav|| 8.050 |- |183||align=left|{{bayraq|Macarıstan}} Videotan|| 7.875 |- |184||align=left|{{bayraq|Kipr}} Anortosis|| 7.860 |} === Beynəlxalq Futbol Tarixi və Statistikaları Federasiyasının reytinq cədvəlində === 2010-cu il noyabrın 26-da açıqlanan klublarının XXI əsr üçün reytinqində ilk onilliyi 380,5 xal ilə Azərbaycan klubları arasında 1-ci, dünyada isə 314-cü pillədə başa vurmuşdur.<ref>{{Cite web|url=http://apasport.az/news.php?id=40498|title=Reytinqə sözardı, yaxud "Neftçi" "Qarabağ"ı necə keçdi? '''apasport.az'''|access-date=2013-12-06|archive-date=2022-02-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20220218215429/https://apasport.az/news.php?id=40498|url-status=}}</ref> 2012-ci il sentyabrın 3-də açıqlanan klubların yeni reytinq cədvəlində 73 xalla Azərbaycan klubları arasında 1-ci, dünyada isə 305-ci pillədə başa vurmuşdur.<ref>{{Cite web|url=http://apasport.az/news.php?id=63524|title=Neftçi" iri addımlarla irəliləyir. '''apasport.az'''|access-date=2012-09-03|archive-date=2021-04-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20210417200342/https://apasport.az/news.php?id=63524|url-status=}}</ref> 2013-cü il martın 4 açıqlanan reytinqdə 92,5 xalla Azərbaycan klubları arasında 1-ci olan "Neftçi" komandası, dünya klubları arasında isə 180-ci pillə qərarlaşmışdır.<ref>[http://az.apa.az/news/290670 "Neftçi" dünya klublarının reytinq siyahısında irəliləyib. '''az.apa.az'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130307101753/http://az.apa.az/news/290670 |date=2013-03-07 }} {{ref-az}}</ref> == Fərdi nəticələr == {| align="left" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 1em 0; border: 1px solid #999; border-right-width: 2px; border-bottom-width: 2px; background-color:ivory; width:64%; font-size: 95%;" |- style="background:beige;" |+ '''Ən çox qol vurmuş oyunçular''' |- style="background:beige;" ! colspan="2" align="center"| Oyunçular ! align="center" abbr="Period"| Dövrlər ! align="center"| Oyun sayı ! align="center"| Qollar |- ! 1 | {{bayraq|SSRİ}} {{bayraq|Azərbaycan}} [[Samir Ələkbərov]] | align="center"| 1987–94; 1995–98 | align="center"| 251 | align="center"| 138 |- style="background:lemonchiffon;" ! 2 | {{bayraq|SSRİ}} [[Anatoli Banişevski]] | align="center"| 1964–1978 | align="center"| 288 | align="center"| 136 |- ! 3 | {{bayraq|SSRİ}} {{bayraq|Azərbaycan}} [[Yunis Hüseynov]] | align="center"| 1984–92; 1993–98 | align="center"| 295 | align="center"| 101 |- style="background:lemonchiffon;" ! 4 | {{bayraq|SSRİ}} [[Eduard Markarov]] | align="center"| 1961–70 | align="center"| 251 | align="center"| 96 |- ! 5 | {{bayraq|SSRİ}} Vladimir Mikuçadze | align="center"| 1951–60 | align="center"| 174 | align="center"| 88 |- |- style="background:lemonchiffon;" ! 6 | {{bayraq|SSRİ}} [[Nikolay Smolnikov]] | align="center"| 1967–79 | align="center"| 338 | align="center"| 86 |- ! 7 | {{bayraq|SSRİ}} [[İqor Ponomaryov]] | align="center"| 1978–81; 1983–88 | align="center"| 226 | align="center"| 70 |- style="background:lemonchiffon;" ! 8 | {{bayraq|Azərbaycan}} [[Qurban Qurbanov]] | align="center"| 1996–98; 2001; 2004–05 | align="center"| 80 | align="center"| 69 |- ! 9 | {{bayraq|SSRİ}} [[Maşallah Əhmədov]] | align="center"| 1977–89 | align="center"| 260 | align="center"| 64 |- style="background:lemonchiffon;" ! 10 | {{bayraq|SSRİ}} [[Əli Əbilzadə]] | align="center"| 1950–60 | align="center"| ???? | align="center"| 62 |} <div style="clear: both"></div> {| align="left" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 1em 0; border: 1px solid #999; border-right-width: 2px; border-bottom-width: 2px; background-color:ivory; width:64%; font-size: 95%;" |- style="background:beige;" |+ '''Ən çox oyun keçirən oyunçular''' |- style="background:beige;" ! colspan="2" align="center"| Oyunçular ! align="center" abbr="Period"| Dövrlər ! align="center"| Oyun sayı ! align="center"| Qollar |- ! 1 | {{bayraq|SSRİ}} [[Sergey Kramarenko]] | align="center"| 1964–1975; 1977–81 | align="center"| 372 | align="center"| 0 |- style="background:lemonchiffon;" ! 2 | {{bayraq|SSRİ}} [[Nikolay Smolnikov]] | align="center"| 1967–79 | align="center"| 338 | align="center"| 86 |- ! 3 | {{bayraq|SSRİ}} [[Əsgər Abdullayev]] | align="center"| 1979–91 | align="center"| 319 | align="center"| 1 |- style="background:lemonchiffon;" ! 4 | {{bayraq|SSRİ}} {{bayraq|Azərbaycan}} [[Yunis Hüseynov]] | align="center"| 1984–92; 1993–98 | align="center"| 295 | align="center"| 101 |- ! 5 | {{bayraq|SSRİ}} [[Anatoli Banişevski]] | align="center"| 1964–78 | align="center"| 288 | align="center"| 136 |- |- style="background:lemonchiffon;" ! 6 | {{bayraq|SSRİ}} [[İsgəndər Cavadov]] | align="center"| 1977–82; 1983–88 | align="center"| 277 | align="center"| 53 |- ! 7 | {{bayraq|SSRİ}} [[Kazbek Tuayev]] | align="center"| 1961–70; 1971–72 | align="center"| 277 | align="center"| 58 |- style="background:lemonchiffon;" ! 8 | {{bayraq|SSRİ}} [[Maşalla Əhmədov]] | align="center"| 1977–89 | align="center"| 260 | align="center"| 64 |- ! 9 | {{bayraq|SSRİ}} {{bayraq|Azərbaycan}} [[Arif Əsədov]] | align="center"| 1985–93; 1995–97; 2000–2002 | align="center"| 258 | align="center"| 5 |- style="background:lemonchiffon;" ! 10 | {{bayraq|SSRİ}} {{bayraq|Azərbaycan}} [[Samir Ələkbərov]] | align="center"| 1987–94; 1995–98 | align="center"| 251 | align="center"| 138 |} <div style="clear: both"></div> == Prezidentləri == Əvvəllər klubda belə ''Prezident'' vəzifəsi yox idi və komanda birbaşa olaraq, Mərkəzi Komitədən idarə olunurdu. 1988-ci ildə SSRİ-də yenidənqurmanın təsiri ilə "Neftçi" də digər klublar kimi peşəkar futbol klubu statusu aldı və kluba ilk prezident seçildi.<ref name="topsport.az">[http://www.topsport.az/news/view/717/ag-qara-film Ağ-qara film] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150402092946/http://www.topsport.az/news/view/717/ag-qara-film |date=2015-04-02 }}. topsport.az, 31.03.2015 {{ref-az}}</ref> <div style="font-size:100%"> {| |- |width="10"|  |valign="top"| {| class="wikitable" style="text-align: center" |- !|Adları !|İllər üzrə<ref>{{Cite web|url=http://apasport.az/xeber_%E2%80%9CNeft%C3%A7i%E2%80%9D_son_10_ild%C9%99_-__ARA%C5%9EDIRMA_62609.html|title="Neftçi" son 10 ildə — ARAŞDIRMA. '''apasport.az'''|access-date=2012-08-10|archive-date=2021-04-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20210417202034/https://apasport.az/xeber_%E2%80%9CNeft%C3%A7i%E2%80%9D_son_10_ild%C9%99_-__ARA%C5%9EDIRMA_62609.html|url-status=}}</ref> |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Aydın İbrahimov]] |align=left|1988–97 |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Aqil Paşayev]] |align=left|1997–01 |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Ramiz Mirzəyev (Şəmşəd oğlu)|Ramiz Mirzəyev]] |align=left|2001–03 |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Rövnəq Abdullayev]] |align=left|2004–08 |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Əkbər Hacıyev]] |align=left|2008–10 |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Sadıq Sadıqov]] |align=left|2010–15 |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Orxan Hüseynzadə]] |align=left|2017–18 |- |align=left|{{bayraq|Azərbaycan}} Kamran Quliyev |align=left|2018–2023 |} |} </div> == Uğurlu məşqçiləri == {| class="wikitable" border="1" |- !Baş məşqçilər !Dövrlər !Kuboklar |- |{{bayraq|Azerbaijan}} [[Əhməd Ələsgərov]] |1992 |[[Azərbaycan Premyer Liqası]] |- |{{bayraq|Azerbaijan}} [[Vaqif Sadıqov (məşqçi)|Vaqif Sadıqov]] |1993–95 |2 [[Azərbaycan Kuboku]], 2 [[Azərbaycan Superkuboku]] |- |{{bayraq|Azerbaijan}} [[Kazbek Tuayev]] |1996–97, 1998–99, 2003–04 |3 [[Azərbaycan Premyer Liqası]], 2 [[Azərbaycan Kuboku]] |- |{{bayraq|Azerbaijan}} [[Ağasəlim Mircavadov]] |2004–06 |[[Azərbaycan Premyer Liqası]], [[Birlik Kuboku]] |- |{{bayraq|Azerbaijan}} [[Böyükağa Hacıyev]] |2011–13, 2014 |2 [[Azərbaycan Premyer Liqası]], 2 [[Azərbaycan Kuboku]] |- |{{bayraq|Azerbaijan}} [[Arif Əsədov]] |2010–11, 2014–2015 |[[Azərbaycan Premyer Liqası]] |} == Rəhbərlik və məşqçilər == [[Fayl:Боюкага Гаджиев.jpg|thumb|right|190px|"Neftçi" klubunun ən uğurlu baş məşqçisi [[Böyükağa Hacıyev]].]] === Rəhbərlik === {{Yeniləndi|1 oktyabr 2024}} {| class="wikitable" |- ! Vəzifə ! Adı<ref>[https://neftchi.az/az/club/management "Neftçi" PFK-nın Rəhbərliyi.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220814122228/https://neftchi.az/az/club/management |date=2022-08-14 }} '''neftchi.az''' {{ref-az}}</ref> |- |Baş icraçı direktor |{{bayraq|Türkiyə}} Cenk Sümər |- |İdman üzrə müşavir |{{bayraq|Azərbaycan}} Kamil Məmmədov |- |Futbol komandaları və əməliyyatları üzrə direktor |{{bayraq|Azərbaycan}} Zaur Əzizov |- |Əməliyyatlar üzrə direktor |{{bayraq|Azərbaycan}} Namiq Əlizadə |- |Media üzrə koordinator |{{bayraq|Azərbaycan}} Rüstəm Əfsərli |- |Mətbuat katibi |{{bayraq|Azərbaycan}} Asəf Zeynallı |- |Maliyyə direktoru |{{bayraq|Azərbaycan}} Məmməd Hacıyev |- |İnsan resursları, kargüzarlıq və və lisenziyalaşdırma şöbəsinin rəisi |{{bayraq|Azərbaycan}} Gülnarə Adıgözəlova |- |"A" komandanın meneceri |{{bayraq|Azərbaycan}} Qədir Həsənov |- |Satınalma üzrə koordinator |{{bayraq|Azərbaycan}} Elgün Məmmədov |} === Müşahidə Şurası === {| class="wikitable" |- ! Vəzifə ! Adı |- |Müşahidə Şurasının sədri |{{bayraq|Azərbaycan}} Hafiz Zeynalov |- |Müşahidə Şurasının üzvü |{{bayraq|Azərbaycan}} Emin Əmrullayev |- |Müşahidə Şurasının üzvü |{{bayraq|Azərbaycan}} Orxan Sultanov |- |Müşahidə Şurasının üzvü |{{bayraq|Azərbaycan}} Afaq Məmmədova |- |Müşahidə Şurasının üzvü |{{bayraq|Azərbaycan}} Fərid Hacıyev |- |Müşahidə Şurasının üzvü |{{bayraq|Azərbaycan}} Emil Alxaslı |- |Müşahidə Şurasının üzvü |{{bayraq|Azərbaycan}} Bəxtiyar Aslanbəyli |} === Məşqçilər heyəti === {| class="wikitable" |- ! Vəzifə ! Adı |- |Baş məşqçi |{{bayraq|Azərbaycan}} [[Samir Abbasov]] |} == Populyar mədəniyyətdə == Rusiyanın dövlət Bədən tərbiyəsi və İdman Komitəsi, "Rusiya peşəkarları" işçi jurnalının "Sovet futbolununu tarixi" layihəsi çərçivəsində "Peşəkar" nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuş kitabda "Neftçi PFK" SSRİ çempionatlarının ən güclü komandaları siyahısında yer alıb. Kitabın "Neftçi" PFK-ya aid hissəsində, Azərbaycanda idmana eləcə də futbola dövlət səviyyəsində diqqət və qayğının göstərildiyi vurğulanıb. Məqalədə Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış "Azərbaycan Respublikasında 2005–2015-ci illərdə futbolun inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın uğurla icra edilməsi qeyd olunub. "Neftçi"nin tarixi uğurlarından bəhs olunan hissədə, klubun son illərdə qazandığı nailiyyətlər öz əksini tapıb. Sadıq Sadıqovun kluba prezident təyin edilməsindən sonra ardıcıl 3 dəfə ölkə çempionluğunu qazanmış "Neftçi PFK"-nın, Avrokuboklarda tarixi ilki gerçəkləşdirməsi haqqında geniş məlumat verilib. Bununla yanaşı kitabda komandamızın Avropa Liqasında "İnter", "Rubin" və "Partizan" kimi rəqiblərlə oyunlarından fotolar öz əksini tapıb.<ref>{{cite web|url=http://www.azerisport.com/az/futbol/20130930125631646.html|title=Neftçi SSRİ çempionatının ən güclü komandaları siyahısında (FOTO)|author=|date=2013-09-30|work=|publisher=azerisport.com|accessdate=2014-10-29|language=az|archive-date=2021-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20210922121314/https://www.azerisport.com/az/futbol/20130930125631646.html|url-status=live}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Bürünc "Neftçi" (film, 1966)]] * [["Neftçi"-87 (film, 1987)]] * [[Qafqaz derbisi (Neftçi-Ararat)]] * [[Neftçi - Kəpəz rəqabəti]] * [[Neftçi - Xəzər Lənkəran rəqabəti]] * [[Neftçi - Qarabağ rəqabəti]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} {{Vikilər | commons = Category:Neftchi Baku PFC | wikispecies = | wikt = | b = | s = Kateqoriya:Neftçi PFK | q = | n = | m = }} {{Xarici istinadlar}} {{Neftçi PFK}} {{Neftçi PFK heyəti}} {{Neftçi PFK baş məşqçiləri}} {{Azərbaycan Premyer Liqasında iştirak edən klublar}} {{Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı}} {{Futbol üzrə Azərbaycan Çempionatı-qaliblər}} {{Futbol üzrə Azərbaycan Kuboku-qaliblər}} {{Futbol üzrə Azərbaycan Superkuboku-qaliblər}} {{Birlik Kuboku}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK| ]] [[Kateqoriya:1937-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası klubları]] pjlw456haolb9lb7kfqnbug0h5hglx1 0 8487 7864752 7807582 2024-11-26T13:54:40Z 5.122.215.222 7864752 wikitext text/x-wiki {{Infobox | name = Süd Yolu | title = Süd yolu qalaktikası, Kəhkəşan | image = [[Fayl:ESO-VLT-Laser-phot-33a-07.jpg|300px]] | caption = Süd yolu qalaktikasının (qalaktika mərkəzinin) gecə səmasında görünüşü | titlestyle = background: #30D5C8lc; | headerstyle = background: | belowstyle = background: #30D5C8; | labelstyle = background: inherit; | header1 = məlumatlar | label2 = Tipi | data2 = SBc (spiralvari qalaktika) | label3 = [[Diametr]]i | data3 = 100,000-120,000 işıq-ili: (30-37 kpc) | label4 = Qalınlığı | data4 = 1,000 işıq-ili | label5 = 2-ölçülü həcmi | data5 = ~7.85 trilyon kvadrat işıq-ili | label6 = Ehtiva etdiyi ulduzların sayı | data6 = 300±100 milyard <ref>{{cite web | url = http://www.nasa.gov/worldbook/galaxy_worldbook.html | title = NASA&nbsp;– Galaxy | publisher = Nasa.gov | date = 2007-11-29 | accessdate = 2010-08-10 | archive-date = 2005-05-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20050508093645/http://www.nasa.gov/worldbook/galaxy_worldbook.html | url-status = dead }}</ref><ref>{{cite web | author = Dec16th2008 | url = http://www.universetoday.com/guide-to-space/milky-way/how-many-stars-are-in-the-milky-way/ | title = How Many Stars are in the Milky Way? | publisher = Universe Today | date = | accessdate = 2010-08-10 | archive-date = 2010-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100327200757/http://www.universetoday.com/guide-to-space/milky-way/how-many-stars-are-in-the-milky-way/ | url-status = live }}</ref> | label7 = Ən yaşlı ulduz | data7 = 13.2&nbsp;milyard il<ref name="frebel">{{cite journal | doi = 10.1086/518122 | arxiv = astro-ph/0703414 | title = Discovery of HE 1523-0901, a Strongly ''r''-Process-enhanced Metal-poor Star with Detected Uranium | year = 2007 | display-authors = 1 | last1 = Frebel | first1 = Anna | journal = The Astrophysical Journal | volume = 660 | issue = 2 | page = L117 | last2 = Christlieb | first2 = Norbert | last3 = Norris | first3 = John E. | last4 = Thom | first4 = Christopher | last5 = Beers | first5 = Timothy C. | last6 = Rhee | first6 = Jaehyon | bibcode = 2007ApJ...660L.117F | issn = 0004-637X}}</ref> | label8 = Çəkisi | data8 = 1.0-1.5{{e|12}}&nbsp;[[günəş çəkisi|M_☉]] (2-3{{e|42}} [[kiloqram|kq]]) | label9 = [[Günəş]]in qalaktika mərkəzindən məsafəsi | data9 = 27,200 ± 1,100 işıq-ili | label10 = [[Günəş]]in qalaktika mərkəzi ətrafında fırlanma müddəti | data10 = 250 milyon işıq-ili (negative rotation)<ref name="nasa_worldbook_sun">{{cite web | url = http://www.nasa.gov/worldbook/sun_worldbook.html | title = The Sun | work = World Book at NASA | publisher = [[NASA]] | accessdate = 2010-03-22 | quote = | archive-date = 2005-02-17 | archive-url = https://web.archive.org/web/20050217044235/http://www.nasa.gov/worldbook/sun_worldbook.html | url-status = dead }}</ref> | below = Bax həmçinin: [[qalaktika]], [[qalaktikaların siyahısı]] }} '''Süd yolu''' ({{lang-la|Via Lactea}}, {{lang-en|Milky Way}}), '''Ağ yol''' — [[Günəş sistemi]]nin də daxil olduğu [[qalaktikalar|qalaktika]].<ref>[http://solarsystem.nasa.gov/planets/solarsystem "Our Solar System: Overview: Our Galactic Neighborhood"]. NASA. [https://web.archive.org/web/20161127080545/https://solarsystem.nasa.gov/planets/solarsystem Archived] from the original on November 27, 2016.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20130508054535/http://oxforddictionaries.com/definition/english/Milky%2BWay?q=Milky%2BWay "Oxford Dictionaries: Milky Way"]. Oxford University Press. Archived from [http://oxforddictionaries.com/definition/english/Milky%2BWay?q=Milky+Way the original] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20130508054535/http://oxforddictionaries.com/definition/english/Milky%2BWay?q=Milky%2BWay | date = 2013-05-08 }} on may 8, 2013. Retrieved October 31, 2012.</ref><ref>Merriam-Webster Incorporated. [http://www.merriam-webster.com/dictionary/milky+way+galaxy?show=0&t=1351723667 "Milky Way Galaxy"] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20131109171058/http://www.merriam-webster.com/dictionary/milky%2Bway%2Bgalaxy?show=0&t=1351723667 | date = 2013-11-09 }}. Merriam-Webster Incorporated. [https://web.archive.org/web/20131109171058/http://www.merriam-webster.com/dictionary/milky%2Bway%2Bgalaxy?show=0&t=1351723667 Archived] from the original on November 9, 2013. Retrieved October 31,2012.</ref> Hələ ən qədim zamanlardan, insanları aydın və Aysız gecə göyündə şimaldan cənuba doğru uzanan işıqlı bir zolağın möcüzəli görünüşü həmişə maraqlandırmışdır. [[Göy|Səmanın]] başqa hissələrindən fərqlənən və nisbətən möcüzəli görünən bu işıqlı zolağı insanlar öyrənməyə çalışmışlar. Aydın məsələdir ki, adi gözlə bunu öyrənib müəyyən fikir söyləmək o qədər də asan olmamışdır.  [[Teleskop]]lar icad olunduqdan sonra şimaldan cənuba doğru yönəlmiş həmin ağ zolağın Qalaktikanın mərkəzi müstəvisində yerləşən ulduzların şüalanmasının yaratdığı fon olduğu məlum oldu. Buna Ağ yol, Süd yolu, müsəlman aləmində isə [[Məkkə]] yolu, anadolu türkləri isə Samanyolu adını verdilər. Bu işıqlı zolağa Məkkə yolu adının verilməsinin özünəməxsus tarixi vardır. Hələ kompas kəşf olunmamışdan qabaq, insanlar cəhətləri müəyyən ulduzlara və səma cisimlərinin vəziyyətinə görə təyin edirdilər. Ağ Yol isə dünyanın şimal qütbündən cənub qütbünə doğru yönəldiyindən, insanlar gecə vaxtı yolu azmasınlar deyə həmin istiqaməti tutub müqəddəs həcc ziyarətinə gedərmişlər. [[Məkkə]] Yolu ifadəsi bu anlamın nəticəsində yaranmışdır. Bu həm də Məkkəni göstərən yol anlamına gəlir.<ref name=":0">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=548 | access-date = 2017-12-13 | archive-date = 2012-10-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20121014110900/http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=548 | url-status = dead }}</ref> Buludsuz gecələrdə görünür. Süd Yolun müxtəlif hissələrində onun forması, eni və parlaqlığı müxtəlifdir. Onu [[teleskop]]la ilk dəfə [[Qalileo Qaliley]] müşahidə etmişdir. Süd Yolu [[Qu (bürc)|Qu]] bürcündə iki qola ayrılır və [[Cənub Xaçı (bürc)|Cənub Xaçı]] bürcündə birləşir. [[Şimal qütbü]] [[Veronikanın Saçları]] bürcündədir. Bizim Qalaktika dedikdə [[Günəş sistemi]]nin də daxil olduğu [[Qalaktika|ulduz sistemi]] nəzərdə tutulur. Bu ulduz sisteminə təxminən 200 [[1000000000 (ədəd)|milyard]] ulduz daxildir. Qalaktika anlayışına birlikdə aydınlıq gətirməyə çalışaq. Gəlin belə hesab edək ki, biz [[işıq sürəti]] ilə hərəkət edə bilən bir xəyali kosmik gəmidəyik və lüminafordan ulduzlararası mühitin əsrarəngiz mənzərəsini seyr etmək imkanımız vardır. Tutaq ki, biz səyahətimizə Günəş sistemindən başlamışıq və qeyd etmək lazımdır ki, əslində, bizim başqa imkanımız da yoxdur. Müəyyən müddətdən sonra Günəş bizim üçün digər ulduzlar kimi qaranlıq fonda zəif işıq saçan işıqlı nöqtəyə çevriləcəkdir. Panoramda bizim görüş sahəmizə gah bu, gah da başqa bir ulduz düşəcəkdir. Beləcə biz Qalaktikanın hüdudları daxilində səyahət etmiş olacağıq. Əvəllər belə hesab edirdilər ki, bu xəyali uçuş zamanı ulduzlar heç zaman tükənməyəcəkdir. İndi biz bilirik ki, belə səyahət sonda bizi öz məxsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikamızın sərhəddinə gətirməlidir. Biz [[Kainat]] haqqında bilgilərimizi cəmləşdirsək deyə bilərik ki, ulduzlar nəhəng ulduz adalarında- qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar. Qalaktikaların kütlələri təxminən bir milyondan milyardlarla [[Günəş]] kütləsi tərtibində dəyişir. Bizim Qalaktika təxminən 200 milyard ulduzun təşkil etdiyi sistemdir. ''Qalaktika'' — [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya cazibə qüvvəsi]] ilə bir-birinə bağlı olan [[Nəhəng ulduzlar|nəhəng ulduz]] sistemidir. Fiziki cəhətdən mövcud olan nə varsa hamısının məcmuusu ''[[Kainat]]'' adlanır. Bu məcmuu özündə zamanın, [[məkan]]ın və [[Materiya (fizika)|materiyanın]] bütün formalarını nəzərdə tutur. Kainatın müasir texniki vasitələrin köməkliyi ilə müşahidə oluna bilən böyük bir hissəsini ''Metaqalaktika'' adlandırırlar. Xoşbəxtlikdən qalaktikalararası mühit işıq üçün şəffafdır. Bu bizə, milyardlarla uzaq qalaktikaları müşahidə etmək imkanı yaradır. Doğrudur bu qalaktikaların əksəriyyətinin böyük teleskoplarda çəkilmiş şəkilləri dumanlı ləkə kimi görünür. Kainatın qalaktikalardan ibarət olması fikrinə alimlər çox da asan gəlməmişlər. Gündəlik həyatda bizi əhatə edən nə varsa hamısı haqqında bizim çox yaxşı informasiyamız vardır: öz ailəmiz, binada yaşayan qonşularımız haqqında və s.. [[Astronomiya]]da isə hər şey tərsinədir: bəzən belə olur ki, insanların uzaq qalaktikalar haqqında daha çox məlumatları olur, nəin ki, öz yaxın ətraflarında yerləşən yerləşən səma cismləri haqqında. Maraqlıdır, bu nə üçün belə olur? İlk baxışdan parlaq görünən ulduzların bizim ən yaxın qonşularımız olması təsüratı yaranır. Əslindı isə ən parlaq grünən ulduzlar çox uzaqda yerləşən güclü işıqlanma mənbələri də ola bilərlər. Onların fonun da zəif və kiçik ulduzlar görünməyə də bilərlər. Bu cür ulduzlar daha çoxdur, onları müşahidə etmək üçün böyük teleskoplardan, xüsusi müşahidə üsullarından və çox həssas işıq qəbuledicilərindən istifadə etmək lazımdır. [[Günəş sistemi]] nəhəng bir ulduz sisteminin -Qalaktikanın daxilində yerləşir. Bizim Qalaktikaya müxtəlif müxtəlif işıqlığa, kütləyə və rəngə malik təxminən 200 milyard ulduz daxildir. Hələ qədim zamanlardan, aydın və Aysız gecə göyündə şimaldan cənuba doğru uzanan işıqlı ağ zolağın əsrarəngiz görünüşü insanların diqqətini cəlb etmişdir. Səmanın başqa hissələrindən fərqlənən və möcüzəli görünən və nizbətən mücüzəli görünən bu işıqlı zolağı insanlar öyrənməyə çalışmışlar. Aydın məzələdir ki, adi gözlə bunu öyrənmək o qədər də asan olmamışdır. Qədim [[yunanlar]] bu işıqlı zolağı Süd yolu, "gaxies" adını vermişlər. Azərbaycanda buna Ağ yol, Süd yolu, Məkkə yolu adlandırmışlar. Türk qardaşlarımız Samanyolu, [[İngilislər|ingilislər]] "Milky Way" və [[ruslar]] "Mleçnıy put" adlandırırlar. İndi bütün dünyada qəbul olunmuş və astronomiya elmində əsas termin kimi işlədilən qalaktika ifadəsi də həmin "gaxies" sözündən götürülmüşdür.<ref>Harper, Douglas. [http://www.etymonline.com/index.php?term=galaxy "galaxy"]. ''Online Etymology Dictionary''. [https://archive.today/20120527/http://www.etymonline.com/index.php?term=galaxy Archived] from the original on may 27, 2012. Retrieved may 20, 2012.</ref><ref>Jankowski, Connie (2010). [https://books.google.com/books?id=Wp6E3y-58LkC&pg=PT6 ''Pioneers of Light and Sound'']. Compass Point Books. p. 6. <nowiki>ISBN 0-7565-4306-1</nowiki>. [https://web.archive.org/web/20161120142012/https://books.google.com/books?id=Wp6E3y-58LkC&pg=PT6 Archived] from the original on November 20, 2016.</ref><ref>Schiller, Jon (2010). [https://books.google.com/books?id=nbnEjck_N84C&pg=PA163 ''Big Bang & Black Holes'']. CreateSpace. p. 163. <nowiki>ISBN 1-4528-6552-3</nowiki>. [https://web.archive.org/web/20161120231049/https://books.google.com/books?id=nbnEjck_N84C&pg=PA163 Archived] from the original on November 20, 2016.</ref> Bizim Qalaktikanı digərlərindən fərqləndirmək üçün onu böyük hərflə yazırlar. İnsanların Dünyası uzun müddət təkcə bizim Qalaktikadan ibarət olmuşdur. Bizim Qalaktikamız xarici görüüşünə görə iki ağız-ağıza qoyulmuş uzunsov boşqaba bənzəyir. Morfoloji təsnifata görə Sb spektral quruluşuna malikdir. Onun böyük diametri 100000 işıq ili (Bir işıq ili -işığın 300000 km/san sürətlə bir ildə qətt etdiyi məsafədir.) və ya 30 Kpk, kiçik diametrinin isə 20000 işıq ili (6 Kpk) olduğu məlum oldu. [[İtalyanlar|İtalyan]] alimi [[Qalileo Qaliley]] tərəfindən 1610-cu ildə 10 santimetrlik teleskop kəşf edildikdən (bu yəqin ki, təkrar kəşf idi) sonra Ağ Yolun möcüzəli görünüşünə aydınlıq gətirmək mümkün oldu. Qaliley, teleskopda Ağ Yolun çoxlu sayda zəif ulduzların yaratdığı fon olduğunu müəyyənləşdirdi.<ref>[http://www.space.com/19915-milky-way-galaxy.html "Milky Way Galaxy: Facts About Our Galactic Home"]. Space.com. [https://web.archive.org/web/20170321063305/http://www.space.com/19915-milky-way-galaxy.html Archived] from the original on March 21, 2017. Retrieved 8 April 2017.</ref> Bu ulduzlar bizdən çox uzaq məsafədə yerləşdiklərindən belə zəif görünürlər. Günəş özü də bizə ən yaxın olan bir ulduzdur. Əgər Günəş də həmin məsafədə yerləşsəydi onlar kimi zəif görünərdi. Bizim Qalaktikanın ayrıca bir ulduz sitemi olması, xeyli sonralar aşkar edildi. Səma cisimlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də, onların birləşərək sistem əmələ gətirmələridir. Səthində yaşadığımız Yer və onun təbii peyki olan Ay iki cismdən barət bir sistem təşkil edirlər. Yupiter planeti özünün 63 peyki, [[Saturn (planet)|Saturn]] özünün 42 peyki ilə birlikdə daha böyük sayda səma cismindən ibarət sistem əmələ gətirirlər. Onda maraqlı bir sual ortaya çıxır, başqa ulduzlarda birləşərək ayrıca ulduz sistemləri əmələ gətirə bilərlərmi? Qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlı olna ayrıca ulduz sistemlərini qalaktikalar adlandırırlar. ''[[Qalaktika|Bizim Qalaktikanın]] mərkəzi müstəvisində yerləşən ulduzların yaratdığı işıqlı zolağı Ağ Yol adlandırırlar.'' Bu Ağ yola teleskopla baxdıqda onun çoxlu sayda ulduzların yaratdığı fon olması məlum olur. == Etimologiyası == [[Ay|Ay işığının]] mane olmadığı adi gecələrdə ulduzlu göyün fonunda bütün səmanı böyük dairə üzrə kəsən işıqlı bir zolağı adi gözlə görmək olur. Zolaq son dərəcə uzaqda yerləşən saysız-hesabsız ulduzların işığı hesabına yaranır. Bu işılı zolağı qədim yunanlar açıq gümüşü rənginə görə onu ''qalaktika, Ağ Yol və ya Süd Yolu ''adlandırmışlar (yunanca ''qalaktikos'' süd mənasını verir). Bizim Qalaktika, [[Kainatın yaşı]] 5 [[milyard]] il olanda formalaşmışdır. Əvvəl onun forması nəhəng qaz sferi şəklində olmuşdur. Onun daxilində bəzi ulduzlar sferik ulduz topaları kimi qruplaşır. Qazın qalan hissəsi mərkəzi qabarıq hissənin ətrafında disk formasında cəmlənir. Mərkəzi qabarıq hissə ətrafında qalaktika maddəsi spiralşəkilli qollar yaradır. Bizim Qalaktika, Kainatın yaşı 5 milyard il olanda formalaşmışdır. Əvvəl onun forması nəhəng qaz sferi şəklində olmuşdur. Onun daxilində bəzi ulduzlar sferik ulduz topaları kimi qruplaşır. Qazın qalan hissəsi mərkəzi qabarıq hissənin ətrafında disk formasında cəmlənir. Mərkəzi qabarıq hissə ətrafında qalaktika maddəsi spiralşəkilli qollar yaradır. Ağ Yolu bir qədər diqqətlə müşahidə etsək, işıqlı zolağın eni və parlaqlığının müxtəlif yerlərdə fərqli olduğunu və onun kəskin sərhədi olduğunu görərik. Ağ Yolun quruluşunu onu təşkil edən ulduzların vəziyyəti və qismən də kosmik toz buludları ilə örtülməsi müəyyən edir. Belə toz buludları Ağ Yolu zahirən iki budağa ayırsa da, sonra həmin budaqlar yenidən birləşir. [[Qalaktika]]nı xəyalən 500 min [[işıq ili]] qədər məsafədən müşahidə edə bilsəydik, onu diametri yüz min işıq ilinə bərabər olan disk şəklində görərdik. Diskin qalınlığı 1–2 işıq ilinə yaxındır. Onun mərkəzində ölçüsü [[20000 (ədəd)|20 000]] işıq ilinə bərabər qalınlıq — ''Qalaktika mərkəzi'' yerləşir. Kürəvi ulduz topası və çoxsaylı ulduzlar Qalaktika mərkəzi ətrafında sferik halə əmələ gətirir. Halə qalaktika mərkəzindən 130 000 işıq ilinə bərabər məsafəyə qədər uzanır. Bizim Qalaktika diskinə yuxarında baxa bilsəydik, onun mərkəzi hissəndən dörd spiralşəkilli budağın və ya qolların çıxdığını görərdik. Budaqlar parlaq mavi rəngli gənc ulduz qruplarından və qırmızı rəngdə işıq saçan hidrogen buludlarından ibarətdir. Mərkəzə yaxın yerləşən ulduzların əksəriyyəti qırmızı və narıncı rəngli "qoca" ulduzlardır. Bizim Qalaktikanın mərkəzi hissəsində ölçüsü 15 işıq ilinə bərabər olan nüvə yerləşir. Orada sıx qaz buludu və toz hissəciklərindən ibarət disk şəklində strukturla əhatə olunmuş qara çuxur olduğu ehtimal edilir. Qalaktikadakı hər bir ulduz və qaz buludu öz məxsusi orbiti üzrə hərəkət edərək, Qalaktika mərkəzi ətrafında dolanır. [[Qalaktika|Spiralşəkilli budaqlar]] Qalaktikanın dəyişməz quruluşu olmayıb, onunla birlikdə fırlanan müvəqqəti materiya yığımından ibarətdir. Qalaktikanın fırlanma xarakteri göstərir ki, onu "tutqun" kütlənin yaratdığı çox nəhəng, görünməz tac əhatə edir. Ola bilsin ki, bu kütlənin qiymət Qalaktikanın görünən ulduzları, qaz-toz buludlarının kütləsindən on dəfədən çox olsun. Bu halda Qalaktikanın həqiqi ölkçüsü indi hesab etdiyimiz ölçüdən bir neçə dəfə çox ola bilər. Yerdəki müşahidəçi üçün bizim Qalaktikanın nüvəsi [[Oxatan (bürc)|Oxatan bürcü]] istiqamətində yerləşir. Bu istiqamətdə qıx qaz və toz dumanlığı nüvəni görünməz edir.<ref>Zeynalov S. Q., Hüseynov N. Ə., "Qalaktika, Metaqalaktika, Metakainat", "Elm" nəşriyyatı, Bakı,2005</ref><ref>Сурдин В. Г., "Галактики","ФИЗМАТЛИТ",Москва,2013.</ref> == Başqa Qalaktikaların kəşf tarixi == [[Fayl:Antennae galaxies xl.jpg|left|thumb|261x261px]] Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini [[XX əsr]]in ən böyük kəşflərindən biri hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunu və maştabını başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yaratdı. İlk növbədə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlar dünyasından ibarətdir. [[XVIII əsr]]in ortalarına qədər astronomlara səmada cəmi 42 dumanlı ləkə məlum idi. 1784-cü ildə fransız alimi [[Şarl Messye]] (1730–1817) 108 belə obyektin kataloqunu çap etdirdi. O, bu obyektləri kometlərin müşahidəsinə maneçilik törədən və arzuolunmaz səma cismləri hasab edirdi. Bu kataloqa 39 qalaktika, 29 dağınıq topa, 29 kürəvi topa, 6 diffuz dumanlıq və 5 [[planetar dumanlıq]] daxildir. [[Fayl:William Herschel02.jpg|thumb| William Herschel ]] Alman mənşəli ingilis astronomu [[Vilyam Herşel]] (1738–1822) XIX əsrin əvvəlində 20 il ərzində səmada 2500 dumanlıq tapdı və onların kataloqunu verdi. Onun oğlu [[Con Herşel]] (1792–1871) bu sayı 5079 çatdırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, səmada görünən bütün dumanlıqlar qalaktika deyildir. Onların bir çoxunun bizim Qalaktikaya daxil olan ulduz topası olmasını Herşel aşkar etdi. Bir sıra dumanlıqlar isə ümumiyyətlə ulduz təbiətli deyildir. [[Spektral analiz|Spektral analiz üsulunun]] tətbiqi onların bir çoxunun isti qaz buludları olmasını göstərdi. Ancaq bir çox dumanlıqların və o cümlədən [[Andromeda qalaktikası|Andromeda]] dumanlığının spektri ulduz təbiətli olsa da, orada heç bir ulduz görünmürdü. 1924-cü ildə amerikan alimi [[Edvin Habbl]] (1889–1950) Andromeda dumanlığında sefeid ulduzlarının olmasını aşkar etdi və onlara qədər qədər məsafəni period-işıqlıq asılılığına əsasən təyin edə bildi. Təyin edilən məsafə indi qəbul edilən qiymətlə müqayisədə iki dəfə kiçik olmasına baxmayaraq, məlum oldu ki, Andromeda dumanlığı bizim Qalaktikanın hüdudlarından çox-çox uzaqda yerləşir. Bundan sonra o, daha bir neçə qalaktikaya qədər də məsafəni təyin edə bildi. Belə olan təqdirdə o iddia etdi ki, Kainatımıza onlarla qalaktika daxildir və bizim Qalaktika onlardan yalnız biridir. Sonra onların sayının yüzlərlə və daha sonra milyonlarla ola biləcəyini iddia etdi. Beləliklə, Kainatın təkcə bizim Qalaktadan ibarət olmaması və başqa qalaktikaların da mövcud olduğu kəşf edilmiş oldu. Hazırda belə hesab olunur ki, Kainatımıza təxminən 200 milyarda yaxın müxtəlif forma və ölçüyə malik qalaktika daxildir. == Bizim Qalaktikanın quruluşu == Ağ Yoldakı çoxlu sayda ulduzların bizim Qalaktika adlanan vahid bir ulduz sistemi təşkil etməsi fikri heç də asan əldə olunmamışdır. Səma cisimlərinin əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də, onların birləşərək sistem əmələ gətirmələridir. [[Yer]] və onun təbii peyki olan [[Ay]] iki cisimdən ibarət bir sistem təşkil edirlər. [[Yupiter (planet)|Yupiter]] [[Yupiterin peykləri|özünün 63 peyki]], [[Saturn (planet)|Saturn]] [[Saturnun peykləri|40–a yaxın peyki]] ilə nisbətən daha çox cismdən ibarət olan sistem əmələ gətirirlər. [[Günəş]], səkkiz planet, onların peykləri, komet və asteroidlərlə birlikdə [[Günəş sistemi]]ni əmələ gətirirlər.  Bizim Günəş kimi Qalaktikamıza təxminən 150–200 [[1000000000 (ədəd)|milyarda]] yaxın [[ulduz]] daxildir. Bütün bu sistem vahid bir kütlə mərkəzi ətrafında birləşərək bizim Qalaktikanı əmələ gətirir.<ref name=":0" /> == Qalaktikalar == Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini XX əsrin ən böyük kəşflərindən biri hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunu və miqyasını başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yarandı. [[Fayl:Galaxies Gone Wild!.jpg|thumb|444x444px]] İlk növbədə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlar dünyasından ibarətdir. Ulduzlar hidrostatik tarazlıq halında olan qaz kürələridir. Bizim tərəfimizdən müşahidə olunan maddənin bütün kütləsi ulduzlarda və ulduzlararası mühitdə cəmlənmişdir. Onların ölçü və kütlələri çox geniş maştabda dəyişir. Ulduzların kütləsi 10³²−10³⁵ qram tərtibindədir və kimyəvi tərkibləri müəyyən mənada bir-birinə uyğundur. Onların əksəriyyətinin nüvəsində təbii istilik nüvə reaktorları yerləşir. Ulduzların böyük əksəriyyətində ən geniş yayılmış kimyəvi element hidrogen heliuma çevrilir və bu zaman ayrılan enerji hesabına şüalanma baş verir. Ulduzlar arası məsafə çox böyükdür. 300000 km/san sürətlə hərəkət edən işığın ən yaxın ulduzdan gəlib bizə çatması üçün 4,27 il lazımdır. Maraqlıdır, biz hansı məsafədə yerləşən ulduzları görə bilərik? Ulduzların nə qədər güclü işıqlanma mənbəyinə malik olmasından asılı olmayaraq onun görünməsi üçün teleskopun imkanı ilə müəyyən edilən bir hüdud vardır. Maraqlıdır, bu hüduddan o tərəfə nə vardır? İnsanlar bəlkə də bu haqda heç nə bilə bilməzdilər, əgər ulduzlar bir kütlə mərkəzi ətrafında konsentrasiya olunub ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaları yaratmasaydılar. Bizim şimal yarımkürəsində adi gözlə görünən yeganə qalaktika Andromeda dumanlığıdır. Onu M 31 və ya NGC 224 kimi də kataloqlarda işarə edirlər. Sb tip spiral quruluşa malikdir. Andromeda dumanlığı Kassiopey bürcü istiqamətində yerləşir. Ona qədər məsafə 2,2 milyon işıq ilidir. İnsanlar qayalarda müxtəlif canlıların şəklini çəkməyi öyənəndə həmin dumalıqdan gələn işıq bizə qədər olan yolunun 98–99% -ni qət etmişdi. Cənub yarımkürəsində isə iki qalaktikanı adi gözlə görmək mümkündür. Bunlar Böyük və Kiçik Maqellan Buludlarıdır. Məşhur dəniz səyyahı Maqellanın şərəfinə belə adlandırmışlar. Hər ikisi düzgün (İrr) olmayan quruluşa malikdir. Onlardan keçmişdə dəniz səyyahları istinad nöqtəsi kimi istifadə etmişlər. Böyük Maqellan Buluduna qədər məsafə 160000 işıq ilidir. Kiçik Maqellan Buluduna qədər məsafə isə təxminən 210000 işıq ilidir. == Qalaktikanın alt sistemləri == [[Fayl:M101 S1 SC CB Shadows Rotate HVLG SS HPF1.tif|thumb|393x393px|M101 S1 SC CB Shadows Rotate HVLG SS HPF1]] Qalaktikamız [[Habbl ardıcıllığı|Habbl]] təsnifatına görə Sb morfoloji sinfinə mənsub spiral qalaktikadır. Bəzi mənbələr də bizim Qalaktikanın Sc morfoloji sinfinə mənsub olması haqqında məlumatlara da təsadüf etmək mümkündür. Məlum olduğu kimi, Qalaktikamız bir neçə alt sistemdən ibarətdir. Bunlar müstəvi, aralıq və sferik alt sistemlərdir. Bizim Qalaktikamıza kürəvi topalar, dağınıq ulduz topaları, ulduz assosasiyaları, ulduzlararası qaz-toz və kosmik şüalanma daxildir. Qalaktikamızda olan qaz və toz qarışığı onun təkamül prosesində mühüm rol oynayır. Bu ulduzlararası mühitdə ulduz əmələgəlmə proseslərinin getməsi mümkündür. Bu ulduzlararası mühit fiziki şəraitin müxtəlifliyi, quruluşunun qeyri bircinsliyi ilə fərqlənir. Bu oblast yaxınlığında bu və ya digər ulduzun yerləşməsi ulduzlar arası fiziki şəraitində müxtəlif olmasına səbəb olur. Müxtəlif ulduz nəsilləri Qalaktika fəzasında paylanmasına və kimyəvi tərkibinə görə də fərqlənirlər. Qalaktikamız kürəvi və dağınıq ulduz topalarından, ulduz assosasiyalarından və ulduzlar arası mühitdən ibarətdir. Onların sayı təxminən aşağıdakı kimidir. '''Kürəvi ulduz topaları''' – təxminən 119 ədəd məlumdur, yaşları təxminən 12 milyard ildir, kütlələri 0,8 M_günəş kütləsi tərtibindədir. Əsasən qoca ulduzlardan ibarətdir. Kürəvi topalar Qalaktikanın mərkəzinə doğru konsentrasiya olunmuşlar. Ulduzlarının sayı milyona qədərdir. Diametri 40 pk tərtibindədir. '''Dağınıq topaları''' — hazırda təxminən 1200 ədəd dağınıq topa məlumdur, topaya 50-dən 2000-ə qədər ulduz daxildir. Bunlara bəzən qalaktik topalar da deyirlər. Yaşları təxminən 10 milyon ildir. '''O -Assosasiyası''' –sayları təxminən 2800 ədəd, Qalaktikanın ən cavan obyektləridir. '''T assosasiya''' – Sayı təxminən 25000 ədəd T tip assosasiya məlumdur. Qalaktikamız nüvədən, balcdan, qalaktik diskdən, qalodan və tacdan ibarətdir. Qalaktikamızı təşkil edən ayrı –ayrı tərkib hissələr qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlıdır. '''Müstəvi tərkib hissə''' -O, B, kürəvi topalara daxil olmayan sefeidlər, II-tip ifratyeni ulduzlar, dağınıq ulduz topaları və ulduz assosasiyaları, toz dumanlıqları daxildir. Qalaktikinın əksər cavan obyektləri müstəvi hissədə kosentrasiya olunurlar. Müstəvi tərkib hissədə yerləşən obyektlər Qalaktikamızın spiral qollarında yerləşirlər. '''Sferik hissə''' — RR Lira tip ulduzlar, Qızın W-si, Sefeyin μ-sü tip ulduzlar, I tip ifratyeni ulduzlar, Subkarliklər və kürəvi ulduz topaları daxildir. Sferik altsistemdə əsasən qoca ulduzlar yerləşirlər. '''Aralıq alt sistem'''– yerdə qalan digər obyektlər, -Yeni ulduzlar, Buğanın RV-si tip ulduzlar, uzunperiodlu dəyişən ulduzlar, Ağ cırtdanlar, C və S spektral sinfinə mənsub ulduzlar, Planetar dumanlıqlar daxildir. O və B sinfinə mənsub isti ulduzlara Qalaktika müstəvisinin hər yerində təsadüf olunur. Onlar Qalaktika müstəvisindən müəyyən məsafədə yerləşir və spiral quruluşu təşkil edirlər. Günəş sistemi Qalaktika mərkəzindən çox uzaqda yerləşir. Ona görə də ən uzaq qalaktik obyektlər bizdən çox uzaqda yerləşirlər. Bəzi qalaktik obyektlərin bizdən məsafəsi 35 Kpk çatır. Beləliklə, Qalaktika ulduzlardan və ulduzlararası mühitdən ibarət ayrıca bir ulduz sistemidir. Müxtəlif növ obyektlər Qalaktikada eyni cür paylanmamışdır və müxtəlif altsistemlər yaradırlar. Bir-birinə oxşarlığı ilə seçilən obyektlərin məcmuusu ''altsistem'' adlanır. Müxtəlif altsistemlər ora daxil olan obyektlərin fəza paylanmasına, kinematik xüsusiyyətlərinə, kimyəvi tərkibinə, yaşına və s. görə fərqlənirlər. == Qalaktikanın mərkəzi alt oblastları == Qalaktikamızın mərkəzi Oxatan bürcü istiqamətində yerləşir. Günəş Qalaktikamızın mərkəzindən 8,5 kpk (26000 i.i.) məsafədədir. Qalaktikamız nüvədən, '''diskdən, qalodan və tacdan''' ibarətdir. Qalaktikamızın mərkəzi kompakt hissəsi '''''nüvə''''' adlanır. Nüvə də ulduzların sıxlığı daha böyükdür: 1 pk³ –da 1000 ulduz yerləşir. Bütün qalaktikalarda olduğu kimi bizim Qalaktikamızın nüvəsində də '''nəhəng qara çuxurun''' olması ehtimal olunur. Bu qara çuxurun kütləsi təxminən 3 milyon Günəş kütləsi tərtibindədir. Ulduzlararası '''molekulyar maddənin''' demək olar ki, hamısı Qalaktika diskinin (3÷7 kpk) həlqəsində yerləşir. Qalaktikanın mərkəzi oblastlarını biz görə bilmirik. Həmin oblast qaz və toz buludları tərəfindən bizdən gizlədilir. Qaz və toz buludları optik oblastda şüalanmanı udur. Qalaktikamızın mərkəzini biz qismən qırmızı, infraqırmızı və radiodalğalar oblastında müşahidə edə bilirik. Qalaktikamız bir-birinə qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bağlı olan üç '''alt sistemdən''' ibarətdir: 1. '''Qalo''' – Sferik tərkib hissəni təşkil edsir. Qaloda yerləşən ulduzlar mərkəzə doğru konsentrasiya olunmuşlar. Maddənin sıxlığı mərkəzdə daha yüksəkdir. Mərkəzdən uzaqlaşdıqca sıxlıq kəskin surətdə aşağı düşür. '''Balc''' – Qalonun daha sıx mərkəzi hissəsi (bir neçə pk) balc adlanır. 2. '''Ulduz diski – Müstəvi tərkib hissə.''' İki ağız-ağıza qoyulmuş dərin və uzunsov boşqaba bənzəyir. Diskdə ulduzların konsentrasiyası qaloya nisbətən daha çoxdur. Disk daxilində yerləşən ulduzlar Qalaktikanın mərkəzi ətrafında dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edirlər. Günəşimizdə diskdə iki spiral qolun arasında yerləşir. 3. '''Aralıq alt sistem'''– yerdə qalan digər obyektlər, -Yeni ulduzlar, Buğanın RV-si tip ulduzlar, uzunperiodlu dəyişən ulduzlar, Ağ cırtdanlar, C və S spektral sinfinə mənsub ulduzlar, Planetar dumanlıqlar. '''I nəsil ulduzlar''' – Qalaktik diskdə yerləşən ulduzlardır. (O, B spektral sinfinə mənsub ulduzlar, açıq ulduz topaları, ulduz assosasiyaları, qaz və tutqun toz dumanlıqları). II '''nəsil ulduzlar''' -Qaloda yerləşən ulduzlar. (Qal-nın təkamülünün ilkin mərhələsində yaranmış ulduzlar, Kürəvi ulduz topaları, RR Lira tip ulduzlar). Sferik hissədə yerləşən ulduzlar müstəvi hissədəki ulduzlara nisbətən ağır elementlərlə daha zəngindirlər. Müxtəlif nəslə mənsub ulduzlar Qalaktika müstəvisindən müxtəlif hündürlüklərdə yerləşirlər. Qalaktika müstəvisinə perpendikulyar istiqamətdə ulduzun yerləşdiyi həcmin orta qalınlığını Z-lə işarə edirlər. {| class="wikitable" | colspan="2" | [null Cədvəl 1. Qaqlakt]ikanın müxtəlif nəsil ulduzlarının diskə nəzərən yerləşməsi <''z''> |- |  |<Z>, Kpk |- | colspan="2" |Diskin nəsilləri |- |ОВ-spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,05 |- |Molekulyar hidrogen buludları (Н₂) |0,06 |- |Sefeidlər |0,07 |- |B – F — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,08 |- |А0 — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,12 |- |Neytral hudrogen (Н I) |0,12 |- |Pulsarlar |0,16–0,38 |- |H II — zonaları |0,25 |- |F – G — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,26 |- |K — M- Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,4 |- |Planetar dumanlıqlar və yeni ulduzlar |0,4 |- | colspan="2" |Qalonun nəsilləri |- |Periodu P<0,43^d olan RR Lira tip dəyişən ulduzlar |0,9 |- |Periodu P>0,43^d olan RR Lira tip dəyişən ulduzlar |3 |- |Subcırtdanlar |3 |- |Kürəvi ulduz topaları |2–10 |} M _disk= 150 mlrd. M_günəş Spiral qollar diskdə yerləşir. Cavan ulduzlar və ulduzəmələgəlmə mərkəzləri əsasən spiral qollar boyunca yerləşir. Disk və onu əhatə edən qalo tacla əhatə olunmuşdur. Hazırda belə hesab olunur ki, Qalaktika tacının ölçüləri diskin ölçüsündən 10 dəfə böyükdür. {| class="wikitable" | colspan="5" |Cədvəl 2. Qalo və diskin bəzi xarakteristikaları |- |  |  |Yaşı, 10⁹ il |Orta hündürlük <Z>, Kpk |Metallılıq |- | rowspan="2" |'''Qalo''' |Ekstremal altsistem |15–18 |25 |< −1,0 |- |Aralıq altsistem |10–12 |2 |1,0-dən −0,5-ə qədər |- | rowspan="2" |'''Disk''' |Qoca nəsillərin altsistemi |5–8 |0,8 |0,5-dən 0,1-ə qədər |- |Müstəvi altsistem |<1 |0,4 |> −0,1 |}  Qaloya nisbətən disk daha sürətlə fırlanır. Diskin Qalaktika mərkəzindən müxtəlif məsafələrdə yerləşən ulduzları eyni sürətlə fırlanmırlar.  == Qalaktikalar haqqında ümumi anlayış == [[Fayl:The Galaxy.jpg|thumb|265x265px|This is an artist's rendering showing the galaxy Milky Way and its central bar as it might appear if viewed from above. Our Sun is indicated here. ]] Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini [[XX əsr]]in ən böyük kəşflərindən hesab etmək olar. Bu kəşf [[Kainat|Kainatın quruluşunun və maştabının]] başa düşülməsində mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yaratdı. İlk növbədə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlardan yəni bizim Qalaktikadan ibarətdir. Ulduzlar hidrostatik tarazlıq halında olan qaz kürələridir. Bizim tərəfimizdən müşahidə olunan maddənin bütün kütləsi ulduzlarda cəmlənmişdir. Ulduzların ölçü və kütlələri çox geniş masştabda dəyişir. Ulduzların kütləsi 10³²−10³⁵ qram tərtibində dəyişir və kimyəvi tərkibləri müəyyən mənada bir-birinə uyğundur. Onların əksəriyyətinin nüvəsində təbii istilik nüvə reaktorları yerləşir. Ulduzlarda Kainatda ən geniş yayılmış kimyəvi element hidrogen heliuma çevrilir və bu zaman ayrılan eneriji hesabına şüalanma baş verir. Ulduzlar arası məsafə çox böyükdür. [[30000 (ədəd)|300000]] km/san sürətlə hərəkət edən işığın ən yaxın ulduzdan gəlib bizə çatması üçün 4,26 il lazımdır. Maraqlıdır biz hansı məsafədə yerləşən ulduzları görə bilərik? Ulduz nə qədər güclü işıqlanma mənbəyinə malik olmasından asılı olmayaraq onun görünməsi üçün [[teleskop]]un imkanı ilə müəyyən edilən bir hüdud vardır. Görəsən bu hüduddan o tərəfə nə vardır? İnsanlar bəlkə də bu haqda heç nə bilə bilməzdilər, əgər ulduzlar bir kütlə mərkəzi ətrafında konsentrasiya olunub ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikalrı yaratmasaydılar. Bizim şimal yarımkürəsində adi gözlə görünən yeganə qalaktika [[Andromeda qalaktikası|Andromeda dumanlığıdır]]. Onu M 31 və ya NGC 224 kimi də kataloqlarda işarə edirlər. Andromeda dumanlığı [[Kassiopey bürcü]] yaxınlığında yerləşir. [[Görünən ulduz ölçüsü]] 5^m –dir. Ona qədər məsafə 2,2 milyon işıq ilidir. Bu o deməkdir ki, Yer kürəsində yaşayan ilk insanlar qayalarda müxtəlif canlıların şəklini çəkməyi öyənəndə həmin dumalıqdan bizə tərəf gələn işıq öz yolunun 98–99% -ni qət etmişdi. Bundan başqa cənub yarımkürəsində adi gözlə görünən iki qalaktika da vardır. Bunlar adları məşhur dəniz səyyahı Maqellanın adından götürülmüşdür. [[Magellan buludları|Böyük və Kiçik Maqellan Buludları]] adlanırlar. Səmada gümüşvari rəngdə görünürlər. Gəlin belə hesab edək ki, biz işıq sürəti ilə hərəkət edə bilən bir xəyali kosmik gəmidəyik (təkrarda olsa bir də xatırlayaq) və lüminafordan ulduzlararası mühiti seyr etmək imkanımız vardır. Tutaq ki, biz səyahətimizə [[Günəş sistemi]]ndən başlamışıq. Müəyyən müddətdən sonra Günəş bizim üçün digər ulduzlar kimi qaranlıq fonda zəif işıq saçan işıqlı nöqtəyə çevriləcəkdir. Panoramda bizim görüş sahəmizə gah bu, gah da başqa bir ulduz düşəcəkdir. Bizim üçün "günəş" bu və ya digər yaxınlığından keçdiyimiz ulduz olacaqdır. Əvəllər belə hesab edirdilər ki, bu xəyali uçuş zamanı ulduzlar heç zaman tükənməyəcəkdir. İndi biz bilirik ki, belə səyahət sonda bizi öz məxsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikanın sərhəddinə gətirməlidir. Biz Kainat haqqında bilgilərimizi cəmləşdirsək deyə bilərik ki, ulduzlar nəhəng ulduz adalarında- qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar. Onların kütlələri bir milyondan milyardlarla Günəş kütləsi tərtibində dəyişir. Xoşbəxtlikdən qalaktikalararası mühit işıq üçün şəffafdır. Bu hal milyardlarla uzaq qalaktikaları müşahidə etmək imkanını yaradır. Doğrudur, bu qalaktikaların böyük əksəriyyətinin böyük teleskoplarda çəkilmiş şəkilləri dumanlı ləkə kimi görünür.  == Qalaktikaların Habbl təsnifatı == [[Fayl:Studio portrait photograph of Edwin Powell Hubble.JPG|thumb|Studio Portrait of Edwin Powell Hubble. Photographer: Johan Hagemeyer, Camera Portraits Carmel. Photograph signed by photographer, dated 1931.]] Qalaktikalar da xarici görünüşünə və quruluşuna görə müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdirlər. Qlaktikalar ''morfoloji quruluşuna'' görə üç yerə bölünürlər. İlk dəfə belə bir bölgünü 1936-cı ildə E. Habbl qalaktikaların xarici görünüşünə görə aparmışdır. Habbl təsnifatına görə qalaktikalar ''elliptik, spiral və düzgün olmayan'' quruluşa malikdirlər. '' Düzgün olmayan qalaktikalar'' heç bir formaya malik deyillər. Onları İr- (ingiliscə irreqular- düzgün olmayan deməkdir) kimi işarə edirlər. Bunların bariz nümayəndəsi cənub yarımkürəsində adi gözlə görünən Böyük və Kiçik Maqellan Buludlarıdır. Müasir teleskopların köməkliyi ilə aparılan müşahidələr, Maqellan Buludlarına bənzər qalaktikaların çox olduğunu göstərir. Onlarda qazın kütləsi qalaktikanın ümumi kütləsinin 10–50%-ni təşkil edir. Müşahidə olunan ulduz sistemlərinin təxminən 5%-i bu sinfə aiddir. ''Spiral qalaktikalar'' əsrarəngiz gözəl görünüşə malikdirlər. Qalaktika diskində iki və bəzən daha çox (ona qədər) spiral quruluş nəzərə çarpır. Qalaktikanın mərkəzindən çıxan qollar, spirallardan biri tərəfə dolanmışdır. Disk zəif işıq saçan sferik ulduz buludu ilə – ''qalo'' ilə əhatə olunmuşdur. Onlar '' ''quruluşuna görə iki yerə bölünürlər. Adi və buğumlu spiral qalaktikalar. ''Adi spiral qalaktikalar'' -Sa, Sb və Sc kimi işarə olunurlar. Bu bölgü spiral qolların inkişaf dərəcəsindən asılıdır.  ''Buğumlu spiral qalaktikalar'' da spiral qolların inkişaf dərəcəsinə görə üç yerə bölünürlər. Buğumlu spiral qalaktikalar SBa, SBb və SBc kimi işarə edilirlər. Habblın bü təsnifatını əks etdirən şəkilə baxsanız, bu qeyd etdiklərimizin əyani şahidi ola bilərsiniz. Müşahidə olunan qalaktikaların yarısı spiral quruluşa malikdir. {| class="wikitable" | colspan="5" |Cədvəl 5. Qalaktikaların əsas morfoloji tiplərinin xarakteristik xüsusiyyətləri |- | |'''E''' |'''S0''' |'''Sa-SB''' |'''Irr''' |- |Sferik kompanent |Qalaktika bütövlükdə |Var |Var |Çox zəifdir |- |Ulduz diski |Yoxdur və ya çox zəifdir |Var |Əsas kompnentdir |Əsas kompnentdir |- |Qaz-toz diski |Yoxdur |Yoxdur və ya çox zəifdir |Var |Var |- |Spiral qollar |Yoxdur |Yoxdur və ya çox zəifdir |Var |Yoxdur |- |Fəal nüvə |Təsadüf olunur |Təsadüf olunur |Təsadüf olunur |Yoxdur |- |Qalaktikaların faizlə nisbəti |20 % |5 % |70 % |5 % |} == Elliptik Qalaktikalar == [[Fayl:Elliptical galaxy IC 2006.jpg|thumb|329x329px|This NASA/ESA Hubble Space Telescope image shows an elliptical galaxy known as IC 2006. Massive elliptical galaxies like these are common in the modern Universe, but how they quenched their once furious rates of star formation is an astrophysical mystery. Now, the NASA/ESA Hubble Space Telescope and ESO's Very Large Telescope (VLT) have revealed that three billion years after the Big Bang, these types of galaxies still made stars on their outskirts, but no longer in their interiors. The quenching of star formation seems to have started in the cores of the galaxies and then spread to the outer parts.]] ''Elliptik qalaktikalar'' yüksək işıqlılığa malik qalaktikaların təxminən 25%-ni təşkil edirlər. Onlar öz növbəsində basıqlılıq dərəcəsinə görə yeddi yerə bölünürlər və E0, E1, E2,…., E6 kimi işarə olunurlar. (E0 –"kürəvi" qalaktikalara, E6 — ən basıq qalaktikalara aiddir). Elliptik qalaktikaların basıqlılıq dərəcəsi böyük və kiçik yarımoxlarının nisbətinə görə təyin olunur. Fotoplastinkalarda dairəvi yaxudda ellips şəklində görünürlər. Mərkəzdən kənara doğru parlaqlıqları tez düşür. Elliptik qalaktikaların rəngi əsasən qoca ulduzlardan ibarət olduğundan qırmızıvaridir. Belə sistemlərdə soyuq qaz yox dərəcəsindədir. Ən massiv elliptik qalaktikalarda temperaturu milyon dərəcədən artıq olan çox seyrək qaz vardır. İşıqlıqları yaxın olan elliptik qalaktikaların rənglərinin eyni olması diqqəti cəlb edir. Məlum olduğu kimi, elliptik qalaktikalar əsasən çox qoca ulduzlardan ibarət sistemlərdir. Ancaq onlarda ulduzəmələgəlmə mənbələri mərkəzə yaxın hissələrdə ola bilər. Bu qalaktikaların müəyyən hissəsinin (təxminən 15%) mərkəzi oblastlarında kifayət qədər isti qaz vardır. Onun kifayət miqdarda olması həmin isti qazı müşahidə etməyə imkan verir. Hələlik ancaq bir halda qalaktikanın mərkəzində nəhəng HII oblastı müşahidə olunmuşdur. BMB müşahidə olunan Tarantul dumanlığına bənzər, ionlaşmış hidrogen oblastı. Ancaq bu halda belə ulduzlararası qaz qalaktikanın ümumi kütləsinin çox kiçik bir faizini təşkil edir. Andromeda dumanlığının peykləri kimi müşahidə olunan NGC 205 və NGC 185 elliptik qalaktikalarının mərkəzi oblastlarında diffuz maddənin izləri müşahidə olunur. 1950-ci illərdə elə orada böyük işıqlığa malik onlarla mavi isti ulduzlar tapılmışdı. Bundan başqa az da olsa, elliptik qalaktikalarda ulduzəmələgəlmə prosesinin getməsini sübut edən müşahidə məlumatları vardır. Maraqlıdır bunun üçün ulduzlararsı qaz haradan götürülür? ''Əgər qalaktikada ulduzlar eyni vaxtda və qısa zaman kəsiyində yaranırsa, bu zaman qazın və tozun böyük hissəsi ulduzəmələgəlmə prosesinə sərf olunarsa qalaktika təkamül prosesində elliptik quruluşa malik olur.'' Maraqlısı, onun orada olaması deyil, qazın orada bu qədər az olması diqqəti cəlb edir. Həqiqətəndə əgər orada ulduzlar varsa, onların bir çoxu təkamül prosesində öz maddələrinin bir hissəsini itirməlidir. Belə bir proses bizim Qalaktikada müşahidə olunur. Təxmini hesablamalara görə qoca ulduzlardan ibarət nəhəng qalaktikada ulduzlararası fəzaya il ərzində bir yaxud da bir neçə Günəş kütləsi tərtibində qaz atılmalıdır. Bu isə milyard illər ərzində 10⁹ M_☼ olmalıdır. Bu qədər qazı isə biz müşahidə etməliyik. Bəs bu qaz hara gedir? == Spiral Qalaktika == [[Fayl:NGC 2683 Spiral galaxy.jpg|left|thumb|334x334px|The NASA Hubble Space Telescope has spotted the "UFO Galaxy." NGC 2683 is a spiral galaxy seen almost edge-on, giving it the shape of a classic science fiction spaceship. This is why the astronomers at the Astronaut Memorial Planetarium and Observatory, Cocoa, Fla., gave it this attention-grabbing nickname.]] Qalaktika diskində yaranan spiral budaqlar (yaxud qollar) diqqəti daha çox cəlb edir. Bizim Qalaktikada Sb tip spiral quruluşa malikdir. Spiral quruluş bizim Qalaktikada çox yaxşı inkişaf etmişdir. Spiral qollar boyunca əsasən ən cavan ulduzlar, çoxlu dağınıq ulduz topaları və ulduz assosasiyaları yerləşmişdir. Həmçinin ulduzlararası sıx qaz buludları vardır ki, onlarda ulduz əmələgəlmə prosesləri bu gün də davam edir. Spiral qollarda çoxlu sayda dəyişən və partlayan ulduzlar yerləşirlər. Onlarda ifratyenilərin partlaması tez-tez baş verir. Qaloda hər hansı ulduz fəallığı çox təsadüfi hadisə hadisə olduğu halda, spiral qollarda fəal fiziki proseslər hazırda da davam etməkdədir. Bu əsasən ulduzlararası fəzadan maddənin ulduzlara və əksinə keçidi ilə bağlıdır. Bütün qas diskinə nüfuz edən [[maqnit sahəsi]] də əsasən spiral qollarda yerləşir. Ağ Yolun spiral qolları işıq şüasını udan toz tərəfindən sanki bizdən "gizlədilir". Onların hərtərəfli tədqiqinə radoteleskoplar qurulduqdan sonra başlanmışdır. Spiral qollar boyunca yerləşən ulduzlararası hidrogen atomunun radidiapozonda (21 sm) şüalanması Qalaktikamızın quruluşunu tədqiq etməyə imkan verdi. Müasir təsəvvürlərə görə spiral quruluş qalaktik diskdə yayılan dalağaların sıxılması ilə bağlıdır. Sıxılma oblastlarından keçən qaz maddəsi diskdə toplanaraq ulduzların qazdan əmələgələmə prosesini daha da sürətləndirir. Spiral qalaktikalarda belə özünəməxsus spiral quruluşun yaranmasını hələlik tam izah etmək mümkün deyildir. ''Əgər əksinə protoqalaktikada ulduzəməlgəlmə prosesi yavaş sürətlə gedərsə və ulduzəmələgəlmə prosesi bu gündə davam edərsə qalaktika təkamül prosesində spiral quruluşa malik olur.'' Qalaktikaların müxtəlif ölçü və quruluşa malik olması onların yaranmasının başlanğıc şərtlərindən asılıdır. Ulduzların təkamülü, kimyəvi tərkibi və ulduz sisteminin dinamiki quruluşunun təkamülü kompleks proseslərdən asılıdır. Qalaktikada ulduzlar qaz buludlarının qravitasiya cazibəsi hesabına sıxılması nəticəsində yaranırlar. Protoqalaktikanın sıxılması təxminən 3 mlrd. il davam edir. Elliptik qalaktikalar — 25% Spiral qalaktikalar — 50% SO, SB0–20% Buğumdan və nazik diskdən ibarətdir. İr — 5% == Düzgün olmayan qalaktika == [[Fayl:Center of the Milky Way Galaxy IV – Composite.jpg|thumb|338x338px|Center of the Milky Way Galaxy IV – Composite]] Düzgün olmayan qalaktikalar İr kimi işarə olunurlar və şəkilləri qeyri simmetrik formaya malik olurlar. Bu qalaktikalarda isti ulduzlar və HII oblastları spiral quruluşu yarada bilmirlər. İsti ulduzlar və HII oblastlarıayrıca qruplar yaradırlar yaxud da qalaktikanın bütün diski boyunca paylanırlar. Düzgün olmayan qalaktikaların sferoidal hissəsinin parlaqlığı çox kiçikdir. Onlarda ulduzların böyük əksəriyyəti qalaktik diski və müstəvi tərkib hissəni formalaşdırır. Bir qayda olaraq bu qalaktiklar cavan ulduzların və ulduzlararası qazın çox olması ilə seçilirlər. Bu qalaktikaların bəzilərin də bəzən qaz qalaktikanın ümumi kütləsinin yarısını təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumilikdə Kainatdakı qalaktikalrın 5%-i düzgün olmayan quruluşa malikdirlər. Onların ən bariz nümayəndəsi bizim yaxın qonşularımız Böyük və Kiçik Magellan Buludlarıdır. Adları məşhur dəniz səyyahi Magellanın adı ilə bağlıdır. Bu iki qalaktika cənub yarımkürəsində adi gözlə gümüşvari rəngdə görünürlər. Bizim Qalaktikanın peykləri hesab olunur. Qalaktikaların Yerli qrupuna daxildirlər. Qalaktikaların Yerli qrupunda ən güclü ulduzəmələgəlmə prosesi Böyük Magellan Buludunda gedir. Bu proses Tarantul dumanlığında baş verir. Əgər Tarantul dumanlığı bizim Qalaktikada ulduzəmələgəlmə prosesi indi də davam edən Orion dumanlığının yerində yerləşsə idir, o bizim səmanın yarısını tutardı. Tarantul dumanlığını bəzən Qızıl Balq 30-da adlandırırlar. Onun rənginin qırmızı və narıncıya uyğun gəlməsi həmin dumanlığın emisiya dumanlığı olmasını göstərir. Bununla bərabər burada həm ifratyenilərin qalığı, həm də tutqun dumanlıqlar vardır. ''Sıx qarşılıqlı təsirdə olan qalaktikalar isə İr – təkamül prosesində düzgün olmayan qalaktika olur.'' Buna misal olaraq Magellan buludlarını gıstərmək olar. Bizim Qalaktikanın yaratdığı qravitasiya cazibəsi Magellan buludlarını müəyyən forma qəbul etməsinə imkan vermir. Böyük Magellan Buludunun ölçüsü 15000 işıq ilidir və bizim Qalaktikanın ən böyük peyki hesab olunur. 1987-ci ildə BMB –da müasir dövrün ən böyük və ən yaxın ifratyenisi SN alışma vermişdi.  == Günəş və Qalaktika == [[Günəş]]dən Qalaktikanın mərkəzinə qədər olan məsafə təxminən 28–32 min işıq ili, yaxud 8–10 kiloparsek (kilo – min deməkdir) tərtibindədir. Bu o deməkdir ki, Günəş Qalaktikanın nə mərkəzində, nə də kənarında yerləşir. Qalaktikanın mərkəzindən Günəşə qədər olan məsafə çox da böyük dəqiqliklə təyin edilməmişdir.<ref>{{Cite web | title = Qalaktikamızda Günəşin yeri | url = http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=551 | access-date = 2014-06-07 | archive-date = 2012-10-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20121014105730/http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=551 | url-status = dead }}</ref> [[Fayl:Planet Discovery Neighbourhood in Milky Way Galaxy.jpeg|thumb|289x289px|Image originally from [http://planetquest.jpl.nasa.gov/atlas/atlas_index.cfm PlanetQuest] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20100206184541/http://planetquest.jpl.nasa.gov/atlas/atlas_index.cfm | date = 2010-02-06 }}. Modified with updated stats. 90% of planets with known distances lie within about 2000 light-years from our Sun, as of July 2014. Based on planets listed with distances at The Extrasolar Planets Encyclopaedia http://exoplanet.eu/ on 10 July 2014. 1 parsec = 3.26156 ly]] Günəş ona yaxın [[ulduz]]larla birlikdə Qalaktikanın mərkəzi ətrafında 8–10 kiloparseklik məsafədə 200–220 km/san sürətlə təxminən 230 milyon ildə tam bir dövr edir. Bunu bəzən Qalaktik ildə adlandırırlar. Deməli [[Yer]] bütün mövcud olduğu 4,5 milyard il ərzində Qalaktika mərkəzi ətrafında cəmi 30 dəfədən artıq dövr etməmişdir. Bu hesabla bizim Qalaktikanın cəmi 40 qalaktik il qədər yaşı vardır. Qalaktika mərkəzi ətrafında [[Günəş|Günəşin hərəkət sürəti]], spiral qolları əmələ gətirən sıxılma dalğalarının həmin ərazidəki qiyməti ilə faktiki olaraq üst-üstə düşür. Belə hal ümumilikdə Qalaktika üçün normal hal deyildir. Ona görə ki, spiral qollar sabit bucaq sürəti ilə fırlanırlar, ulduzların hərəkəti isə tamam başqa qanunauyğunluqla baş verir. Bu baxımdan bizim Qalaktikanın diskində yeləşən bütün ulduzlar gah spiral qolların daxilində, gah da ondan kənarda yerləşirlər. Qalaktikada ulduzların və spiral qolların sürətlərinin üst-üstə düşdüyü yeganə yer — korotasiya dairəsi adlanan (korotasiya – sürətlərin bərabərləşdiyi dairə) məkandır. Günəş də həmin dairənin çox yaxınlığında yerləşir! Bizim səthində yaşadığımız Yer kürəsi üçün bu şərait çox əlverişlidir. Ona görə ki, bütün təlatümlü hadisələr və fəal proseslər spiral qollarda baş verir. Həmin fəal proseslər nəticəsində Yerdə bütün canlı nə varsa hamısını bir andaca məhv edə biləcək güclü şüalanmalar yaranır. Maraqlıdır ki, həmin şüalardan onu heç bir Yer atmosferi qoruya bilməzdi. Planetimiz bizim Qalaktikanın nisbətən ən təhlükəsiz yerində yerləşmişdir. Mövcud olduğu milyon və milyard illər ərzində heç bir kosmik fəlakətlə (kataklizmlə) üzləşməmişdir. Bəlkə də, bu səbəbdən [[Yer]]də həyat qorunub saxlanıla bilmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Yerin mövqeyi}} [[Kateqoriya:Astronomiya]] [[Kateqoriya:Qalaktikalar]] [[Kateqoriya:Antik dövrlərdən bəri bilinən astronomik cisimlər]] rm1bxiqkj3uhr3bqtt6cmbehvd8aikl 7864757 7864752 2024-11-26T13:55:42Z 5.122.215.222 7864757 wikitext text/x-wiki {{Infobox | name = Süd Yolu | title = Süd yolu qalaktikası, Kəhkəşan | image = [[Fayl:ESO-VLT-Laser-phot-33a-07.jpg|300px]] | caption = Süd yolu qalaktikasının (qalaktika mərkəzinin) gecə səmasında görünüşü | titlestyle = background: #30D5C8lc; | headerstyle = background: | belowstyle = background: #30D5C8; | labelstyle = background: inherit; | header1 = məlumatlar | label2 = Tipi | data2 = SBc (spiralvari qalaktika) | label3 = [[Diametr]]i | data3 = 100,000-120,000 işıq-ili: (30-37 kpc) | label4 = Qalınlığı | data4 = 1,000 işıq-ili | label5 = 2-ölçülü həcmi | data5 = ~7.85 trilyon kvadrat işıq-ili | label6 = Ehtiva etdiyi ulduzların sayı | data6 = 300±100 milyard <ref>{{cite web | url = http://www.nasa.gov/worldbook/galaxy_worldbook.html | title = NASA&nbsp;– Galaxy | publisher = Nasa.gov | date = 2007-11-29 | accessdate = 2010-08-10 | archive-date = 2005-05-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20050508093645/http://www.nasa.gov/worldbook/galaxy_worldbook.html | url-status = dead }}</ref><ref>{{cite web | author = Dec16th2008 | url = http://www.universetoday.com/guide-to-space/milky-way/how-many-stars-are-in-the-milky-way/ | title = How Many Stars are in the Milky Way? | publisher = Universe Today | date = | accessdate = 2010-08-10 | archive-date = 2010-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100327200757/http://www.universetoday.com/guide-to-space/milky-way/how-many-stars-are-in-the-milky-way/ | url-status = live }}</ref> | label7 = Ən yaşlı ulduz | data7 = 13.2&nbsp;milyard il<ref name="frebel">{{cite journal | doi = 10.1086/518122 | arxiv = astro-ph/0703414 | title = Discovery of HE 1523-0901, a Strongly ''r''-Process-enhanced Metal-poor Star with Detected Uranium | year = 2007 | display-authors = 1 | last1 = Frebel | first1 = Anna | journal = The Astrophysical Journal | volume = 660 | issue = 2 | page = L117 | last2 = Christlieb | first2 = Norbert | last3 = Norris | first3 = John E. | last4 = Thom | first4 = Christopher | last5 = Beers | first5 = Timothy C. | last6 = Rhee | first6 = Jaehyon | bibcode = 2007ApJ...660L.117F | issn = 0004-637X}}</ref> | label8 = Çəkisi | data8 = 1.0-1.5{{e|12}}&nbsp;[[günəş çəkisi|M_☉]] (2-3{{e|42}} [[kiloqram|kq]]) | label9 = [[Günəş]]in qalaktika mərkəzindən məsafəsi | data9 = 27,200 ± 1,100 işıq-ili | label10 = [[Günəş]]in qalaktika mərkəzi ətrafında fırlanma müddəti | data10 = 250 milyon işıq-ili (negative rotation)<ref name="nasa_worldbook_sun">{{cite web | url = http://www.nasa.gov/worldbook/sun_worldbook.html | title = The Sun | work = World Book at NASA | publisher = [[NASA]] | accessdate = 2010-03-22 | quote = | archive-date = 2005-02-17 | archive-url = https://web.archive.org/web/20050217044235/http://www.nasa.gov/worldbook/sun_worldbook.html | url-status = dead }}</ref> | below = Bax həmçinin: [[qalaktika]], [[qalaktikaların siyahısı]] }} '''Süd yolu''' ({{lang-la|Via Lactea}}, {{lang-en|Milky Way}}), '''Ağ yol''' və ya '''saman yolu''' — [[Günəş sistemi]]nin də daxil olduğu [[qalaktikalar|qalaktika]].<ref>[http://solarsystem.nasa.gov/planets/solarsystem "Our Solar System: Overview: Our Galactic Neighborhood"]. NASA. [https://web.archive.org/web/20161127080545/https://solarsystem.nasa.gov/planets/solarsystem Archived] from the original on November 27, 2016.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20130508054535/http://oxforddictionaries.com/definition/english/Milky%2BWay?q=Milky%2BWay "Oxford Dictionaries: Milky Way"]. Oxford University Press. Archived from [http://oxforddictionaries.com/definition/english/Milky%2BWay?q=Milky+Way the original] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20130508054535/http://oxforddictionaries.com/definition/english/Milky%2BWay?q=Milky%2BWay | date = 2013-05-08 }} on may 8, 2013. Retrieved October 31, 2012.</ref><ref>Merriam-Webster Incorporated. [http://www.merriam-webster.com/dictionary/milky+way+galaxy?show=0&t=1351723667 "Milky Way Galaxy"] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20131109171058/http://www.merriam-webster.com/dictionary/milky%2Bway%2Bgalaxy?show=0&t=1351723667 | date = 2013-11-09 }}. Merriam-Webster Incorporated. [https://web.archive.org/web/20131109171058/http://www.merriam-webster.com/dictionary/milky%2Bway%2Bgalaxy?show=0&t=1351723667 Archived] from the original on November 9, 2013. Retrieved October 31,2012.</ref> Hələ ən qədim zamanlardan, insanları aydın və Aysız gecə göyündə şimaldan cənuba doğru uzanan işıqlı bir zolağın möcüzəli görünüşü həmişə maraqlandırmışdır. [[Göy|Səmanın]] başqa hissələrindən fərqlənən və nisbətən möcüzəli görünən bu işıqlı zolağı insanlar öyrənməyə çalışmışlar. Aydın məsələdir ki, adi gözlə bunu öyrənib müəyyən fikir söyləmək o qədər də asan olmamışdır.  [[Teleskop]]lar icad olunduqdan sonra şimaldan cənuba doğru yönəlmiş həmin ağ zolağın Qalaktikanın mərkəzi müstəvisində yerləşən ulduzların şüalanmasının yaratdığı fon olduğu məlum oldu. Buna Ağ yol, Süd yolu, müsəlman aləmində isə [[Məkkə]] yolu, anadolu türkləri isə Samanyolu adını verdilər. Bu işıqlı zolağa Məkkə yolu adının verilməsinin özünəməxsus tarixi vardır. Hələ kompas kəşf olunmamışdan qabaq, insanlar cəhətləri müəyyən ulduzlara və səma cisimlərinin vəziyyətinə görə təyin edirdilər. Ağ Yol isə dünyanın şimal qütbündən cənub qütbünə doğru yönəldiyindən, insanlar gecə vaxtı yolu azmasınlar deyə həmin istiqaməti tutub müqəddəs həcc ziyarətinə gedərmişlər. [[Məkkə]] Yolu ifadəsi bu anlamın nəticəsində yaranmışdır. Bu həm də Məkkəni göstərən yol anlamına gəlir.<ref name=":0">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=548 | access-date = 2017-12-13 | archive-date = 2012-10-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20121014110900/http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=548 | url-status = dead }}</ref> Buludsuz gecələrdə görünür. Süd Yolun müxtəlif hissələrində onun forması, eni və parlaqlığı müxtəlifdir. Onu [[teleskop]]la ilk dəfə [[Qalileo Qaliley]] müşahidə etmişdir. Süd Yolu [[Qu (bürc)|Qu]] bürcündə iki qola ayrılır və [[Cənub Xaçı (bürc)|Cənub Xaçı]] bürcündə birləşir. [[Şimal qütbü]] [[Veronikanın Saçları]] bürcündədir. Bizim Qalaktika dedikdə [[Günəş sistemi]]nin də daxil olduğu [[Qalaktika|ulduz sistemi]] nəzərdə tutulur. Bu ulduz sisteminə təxminən 200 [[1000000000 (ədəd)|milyard]] ulduz daxildir. Qalaktika anlayışına birlikdə aydınlıq gətirməyə çalışaq. Gəlin belə hesab edək ki, biz [[işıq sürəti]] ilə hərəkət edə bilən bir xəyali kosmik gəmidəyik və lüminafordan ulduzlararası mühitin əsrarəngiz mənzərəsini seyr etmək imkanımız vardır. Tutaq ki, biz səyahətimizə Günəş sistemindən başlamışıq və qeyd etmək lazımdır ki, əslində, bizim başqa imkanımız da yoxdur. Müəyyən müddətdən sonra Günəş bizim üçün digər ulduzlar kimi qaranlıq fonda zəif işıq saçan işıqlı nöqtəyə çevriləcəkdir. Panoramda bizim görüş sahəmizə gah bu, gah da başqa bir ulduz düşəcəkdir. Beləcə biz Qalaktikanın hüdudları daxilində səyahət etmiş olacağıq. Əvəllər belə hesab edirdilər ki, bu xəyali uçuş zamanı ulduzlar heç zaman tükənməyəcəkdir. İndi biz bilirik ki, belə səyahət sonda bizi öz məxsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikamızın sərhəddinə gətirməlidir. Biz [[Kainat]] haqqında bilgilərimizi cəmləşdirsək deyə bilərik ki, ulduzlar nəhəng ulduz adalarında- qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar. Qalaktikaların kütlələri təxminən bir milyondan milyardlarla [[Günəş]] kütləsi tərtibində dəyişir. Bizim Qalaktika təxminən 200 milyard ulduzun təşkil etdiyi sistemdir. ''Qalaktika'' — [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya cazibə qüvvəsi]] ilə bir-birinə bağlı olan [[Nəhəng ulduzlar|nəhəng ulduz]] sistemidir. Fiziki cəhətdən mövcud olan nə varsa hamısının məcmuusu ''[[Kainat]]'' adlanır. Bu məcmuu özündə zamanın, [[məkan]]ın və [[Materiya (fizika)|materiyanın]] bütün formalarını nəzərdə tutur. Kainatın müasir texniki vasitələrin köməkliyi ilə müşahidə oluna bilən böyük bir hissəsini ''Metaqalaktika'' adlandırırlar. Xoşbəxtlikdən qalaktikalararası mühit işıq üçün şəffafdır. Bu bizə, milyardlarla uzaq qalaktikaları müşahidə etmək imkanı yaradır. Doğrudur bu qalaktikaların əksəriyyətinin böyük teleskoplarda çəkilmiş şəkilləri dumanlı ləkə kimi görünür. Kainatın qalaktikalardan ibarət olması fikrinə alimlər çox da asan gəlməmişlər. Gündəlik həyatda bizi əhatə edən nə varsa hamısı haqqında bizim çox yaxşı informasiyamız vardır: öz ailəmiz, binada yaşayan qonşularımız haqqında və s.. [[Astronomiya]]da isə hər şey tərsinədir: bəzən belə olur ki, insanların uzaq qalaktikalar haqqında daha çox məlumatları olur, nəin ki, öz yaxın ətraflarında yerləşən yerləşən səma cismləri haqqında. Maraqlıdır, bu nə üçün belə olur? İlk baxışdan parlaq görünən ulduzların bizim ən yaxın qonşularımız olması təsüratı yaranır. Əslindı isə ən parlaq grünən ulduzlar çox uzaqda yerləşən güclü işıqlanma mənbələri də ola bilərlər. Onların fonun da zəif və kiçik ulduzlar görünməyə də bilərlər. Bu cür ulduzlar daha çoxdur, onları müşahidə etmək üçün böyük teleskoplardan, xüsusi müşahidə üsullarından və çox həssas işıq qəbuledicilərindən istifadə etmək lazımdır. [[Günəş sistemi]] nəhəng bir ulduz sisteminin -Qalaktikanın daxilində yerləşir. Bizim Qalaktikaya müxtəlif müxtəlif işıqlığa, kütləyə və rəngə malik təxminən 200 milyard ulduz daxildir. Hələ qədim zamanlardan, aydın və Aysız gecə göyündə şimaldan cənuba doğru uzanan işıqlı ağ zolağın əsrarəngiz görünüşü insanların diqqətini cəlb etmişdir. Səmanın başqa hissələrindən fərqlənən və möcüzəli görünən və nizbətən mücüzəli görünən bu işıqlı zolağı insanlar öyrənməyə çalışmışlar. Aydın məzələdir ki, adi gözlə bunu öyrənmək o qədər də asan olmamışdır. Qədim [[yunanlar]] bu işıqlı zolağı Süd yolu, "gaxies" adını vermişlər. Azərbaycanda buna Ağ yol, Süd yolu, Məkkə yolu adlandırmışlar. Türk qardaşlarımız Samanyolu, [[İngilislər|ingilislər]] "Milky Way" və [[ruslar]] "Mleçnıy put" adlandırırlar. İndi bütün dünyada qəbul olunmuş və astronomiya elmində əsas termin kimi işlədilən qalaktika ifadəsi də həmin "gaxies" sözündən götürülmüşdür.<ref>Harper, Douglas. [http://www.etymonline.com/index.php?term=galaxy "galaxy"]. ''Online Etymology Dictionary''. [https://archive.today/20120527/http://www.etymonline.com/index.php?term=galaxy Archived] from the original on may 27, 2012. Retrieved may 20, 2012.</ref><ref>Jankowski, Connie (2010). [https://books.google.com/books?id=Wp6E3y-58LkC&pg=PT6 ''Pioneers of Light and Sound'']. Compass Point Books. p. 6. <nowiki>ISBN 0-7565-4306-1</nowiki>. [https://web.archive.org/web/20161120142012/https://books.google.com/books?id=Wp6E3y-58LkC&pg=PT6 Archived] from the original on November 20, 2016.</ref><ref>Schiller, Jon (2010). [https://books.google.com/books?id=nbnEjck_N84C&pg=PA163 ''Big Bang & Black Holes'']. CreateSpace. p. 163. <nowiki>ISBN 1-4528-6552-3</nowiki>. [https://web.archive.org/web/20161120231049/https://books.google.com/books?id=nbnEjck_N84C&pg=PA163 Archived] from the original on November 20, 2016.</ref> Bizim Qalaktikanı digərlərindən fərqləndirmək üçün onu böyük hərflə yazırlar. İnsanların Dünyası uzun müddət təkcə bizim Qalaktikadan ibarət olmuşdur. Bizim Qalaktikamız xarici görüüşünə görə iki ağız-ağıza qoyulmuş uzunsov boşqaba bənzəyir. Morfoloji təsnifata görə Sb spektral quruluşuna malikdir. Onun böyük diametri 100000 işıq ili (Bir işıq ili -işığın 300000 km/san sürətlə bir ildə qətt etdiyi məsafədir.) və ya 30 Kpk, kiçik diametrinin isə 20000 işıq ili (6 Kpk) olduğu məlum oldu. [[İtalyanlar|İtalyan]] alimi [[Qalileo Qaliley]] tərəfindən 1610-cu ildə 10 santimetrlik teleskop kəşf edildikdən (bu yəqin ki, təkrar kəşf idi) sonra Ağ Yolun möcüzəli görünüşünə aydınlıq gətirmək mümkün oldu. Qaliley, teleskopda Ağ Yolun çoxlu sayda zəif ulduzların yaratdığı fon olduğunu müəyyənləşdirdi.<ref>[http://www.space.com/19915-milky-way-galaxy.html "Milky Way Galaxy: Facts About Our Galactic Home"]. Space.com. [https://web.archive.org/web/20170321063305/http://www.space.com/19915-milky-way-galaxy.html Archived] from the original on March 21, 2017. Retrieved 8 April 2017.</ref> Bu ulduzlar bizdən çox uzaq məsafədə yerləşdiklərindən belə zəif görünürlər. Günəş özü də bizə ən yaxın olan bir ulduzdur. Əgər Günəş də həmin məsafədə yerləşsəydi onlar kimi zəif görünərdi. Bizim Qalaktikanın ayrıca bir ulduz sitemi olması, xeyli sonralar aşkar edildi. Səma cisimlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də, onların birləşərək sistem əmələ gətirmələridir. Səthində yaşadığımız Yer və onun təbii peyki olan Ay iki cismdən barət bir sistem təşkil edirlər. Yupiter planeti özünün 63 peyki, [[Saturn (planet)|Saturn]] özünün 42 peyki ilə birlikdə daha böyük sayda səma cismindən ibarət sistem əmələ gətirirlər. Onda maraqlı bir sual ortaya çıxır, başqa ulduzlarda birləşərək ayrıca ulduz sistemləri əmələ gətirə bilərlərmi? Qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlı olna ayrıca ulduz sistemlərini qalaktikalar adlandırırlar. ''[[Qalaktika|Bizim Qalaktikanın]] mərkəzi müstəvisində yerləşən ulduzların yaratdığı işıqlı zolağı Ağ Yol adlandırırlar.'' Bu Ağ yola teleskopla baxdıqda onun çoxlu sayda ulduzların yaratdığı fon olması məlum olur. == Etimologiyası == [[Ay|Ay işığının]] mane olmadığı adi gecələrdə ulduzlu göyün fonunda bütün səmanı böyük dairə üzrə kəsən işıqlı bir zolağı adi gözlə görmək olur. Zolaq son dərəcə uzaqda yerləşən saysız-hesabsız ulduzların işığı hesabına yaranır. Bu işılı zolağı qədim yunanlar açıq gümüşü rənginə görə onu ''qalaktika, Ağ Yol və ya Süd Yolu ''adlandırmışlar (yunanca ''qalaktikos'' süd mənasını verir). Bizim Qalaktika, [[Kainatın yaşı]] 5 [[milyard]] il olanda formalaşmışdır. Əvvəl onun forması nəhəng qaz sferi şəklində olmuşdur. Onun daxilində bəzi ulduzlar sferik ulduz topaları kimi qruplaşır. Qazın qalan hissəsi mərkəzi qabarıq hissənin ətrafında disk formasında cəmlənir. Mərkəzi qabarıq hissə ətrafında qalaktika maddəsi spiralşəkilli qollar yaradır. Bizim Qalaktika, Kainatın yaşı 5 milyard il olanda formalaşmışdır. Əvvəl onun forması nəhəng qaz sferi şəklində olmuşdur. Onun daxilində bəzi ulduzlar sferik ulduz topaları kimi qruplaşır. Qazın qalan hissəsi mərkəzi qabarıq hissənin ətrafında disk formasında cəmlənir. Mərkəzi qabarıq hissə ətrafında qalaktika maddəsi spiralşəkilli qollar yaradır. Ağ Yolu bir qədər diqqətlə müşahidə etsək, işıqlı zolağın eni və parlaqlığının müxtəlif yerlərdə fərqli olduğunu və onun kəskin sərhədi olduğunu görərik. Ağ Yolun quruluşunu onu təşkil edən ulduzların vəziyyəti və qismən də kosmik toz buludları ilə örtülməsi müəyyən edir. Belə toz buludları Ağ Yolu zahirən iki budağa ayırsa da, sonra həmin budaqlar yenidən birləşir. [[Qalaktika]]nı xəyalən 500 min [[işıq ili]] qədər məsafədən müşahidə edə bilsəydik, onu diametri yüz min işıq ilinə bərabər olan disk şəklində görərdik. Diskin qalınlığı 1–2 işıq ilinə yaxındır. Onun mərkəzində ölçüsü [[20000 (ədəd)|20 000]] işıq ilinə bərabər qalınlıq — ''Qalaktika mərkəzi'' yerləşir. Kürəvi ulduz topası və çoxsaylı ulduzlar Qalaktika mərkəzi ətrafında sferik halə əmələ gətirir. Halə qalaktika mərkəzindən 130 000 işıq ilinə bərabər məsafəyə qədər uzanır. Bizim Qalaktika diskinə yuxarında baxa bilsəydik, onun mərkəzi hissəndən dörd spiralşəkilli budağın və ya qolların çıxdığını görərdik. Budaqlar parlaq mavi rəngli gənc ulduz qruplarından və qırmızı rəngdə işıq saçan hidrogen buludlarından ibarətdir. Mərkəzə yaxın yerləşən ulduzların əksəriyyəti qırmızı və narıncı rəngli "qoca" ulduzlardır. Bizim Qalaktikanın mərkəzi hissəsində ölçüsü 15 işıq ilinə bərabər olan nüvə yerləşir. Orada sıx qaz buludu və toz hissəciklərindən ibarət disk şəklində strukturla əhatə olunmuş qara çuxur olduğu ehtimal edilir. Qalaktikadakı hər bir ulduz və qaz buludu öz məxsusi orbiti üzrə hərəkət edərək, Qalaktika mərkəzi ətrafında dolanır. [[Qalaktika|Spiralşəkilli budaqlar]] Qalaktikanın dəyişməz quruluşu olmayıb, onunla birlikdə fırlanan müvəqqəti materiya yığımından ibarətdir. Qalaktikanın fırlanma xarakteri göstərir ki, onu "tutqun" kütlənin yaratdığı çox nəhəng, görünməz tac əhatə edir. Ola bilsin ki, bu kütlənin qiymət Qalaktikanın görünən ulduzları, qaz-toz buludlarının kütləsindən on dəfədən çox olsun. Bu halda Qalaktikanın həqiqi ölkçüsü indi hesab etdiyimiz ölçüdən bir neçə dəfə çox ola bilər. Yerdəki müşahidəçi üçün bizim Qalaktikanın nüvəsi [[Oxatan (bürc)|Oxatan bürcü]] istiqamətində yerləşir. Bu istiqamətdə qıx qaz və toz dumanlığı nüvəni görünməz edir.<ref>Zeynalov S. Q., Hüseynov N. Ə., "Qalaktika, Metaqalaktika, Metakainat", "Elm" nəşriyyatı, Bakı,2005</ref><ref>Сурдин В. Г., "Галактики","ФИЗМАТЛИТ",Москва,2013.</ref> == Başqa Qalaktikaların kəşf tarixi == [[Fayl:Antennae galaxies xl.jpg|left|thumb|261x261px]] Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini [[XX əsr]]in ən böyük kəşflərindən biri hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunu və maştabını başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yaratdı. İlk növbədə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlar dünyasından ibarətdir. [[XVIII əsr]]in ortalarına qədər astronomlara səmada cəmi 42 dumanlı ləkə məlum idi. 1784-cü ildə fransız alimi [[Şarl Messye]] (1730–1817) 108 belə obyektin kataloqunu çap etdirdi. O, bu obyektləri kometlərin müşahidəsinə maneçilik törədən və arzuolunmaz səma cismləri hasab edirdi. Bu kataloqa 39 qalaktika, 29 dağınıq topa, 29 kürəvi topa, 6 diffuz dumanlıq və 5 [[planetar dumanlıq]] daxildir. [[Fayl:William Herschel02.jpg|thumb| William Herschel ]] Alman mənşəli ingilis astronomu [[Vilyam Herşel]] (1738–1822) XIX əsrin əvvəlində 20 il ərzində səmada 2500 dumanlıq tapdı və onların kataloqunu verdi. Onun oğlu [[Con Herşel]] (1792–1871) bu sayı 5079 çatdırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, səmada görünən bütün dumanlıqlar qalaktika deyildir. Onların bir çoxunun bizim Qalaktikaya daxil olan ulduz topası olmasını Herşel aşkar etdi. Bir sıra dumanlıqlar isə ümumiyyətlə ulduz təbiətli deyildir. [[Spektral analiz|Spektral analiz üsulunun]] tətbiqi onların bir çoxunun isti qaz buludları olmasını göstərdi. Ancaq bir çox dumanlıqların və o cümlədən [[Andromeda qalaktikası|Andromeda]] dumanlığının spektri ulduz təbiətli olsa da, orada heç bir ulduz görünmürdü. 1924-cü ildə amerikan alimi [[Edvin Habbl]] (1889–1950) Andromeda dumanlığında sefeid ulduzlarının olmasını aşkar etdi və onlara qədər qədər məsafəni period-işıqlıq asılılığına əsasən təyin edə bildi. Təyin edilən məsafə indi qəbul edilən qiymətlə müqayisədə iki dəfə kiçik olmasına baxmayaraq, məlum oldu ki, Andromeda dumanlığı bizim Qalaktikanın hüdudlarından çox-çox uzaqda yerləşir. Bundan sonra o, daha bir neçə qalaktikaya qədər də məsafəni təyin edə bildi. Belə olan təqdirdə o iddia etdi ki, Kainatımıza onlarla qalaktika daxildir və bizim Qalaktika onlardan yalnız biridir. Sonra onların sayının yüzlərlə və daha sonra milyonlarla ola biləcəyini iddia etdi. Beləliklə, Kainatın təkcə bizim Qalaktadan ibarət olmaması və başqa qalaktikaların da mövcud olduğu kəşf edilmiş oldu. Hazırda belə hesab olunur ki, Kainatımıza təxminən 200 milyarda yaxın müxtəlif forma və ölçüyə malik qalaktika daxildir. == Bizim Qalaktikanın quruluşu == Ağ Yoldakı çoxlu sayda ulduzların bizim Qalaktika adlanan vahid bir ulduz sistemi təşkil etməsi fikri heç də asan əldə olunmamışdır. Səma cisimlərinin əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də, onların birləşərək sistem əmələ gətirmələridir. [[Yer]] və onun təbii peyki olan [[Ay]] iki cisimdən ibarət bir sistem təşkil edirlər. [[Yupiter (planet)|Yupiter]] [[Yupiterin peykləri|özünün 63 peyki]], [[Saturn (planet)|Saturn]] [[Saturnun peykləri|40–a yaxın peyki]] ilə nisbətən daha çox cismdən ibarət olan sistem əmələ gətirirlər. [[Günəş]], səkkiz planet, onların peykləri, komet və asteroidlərlə birlikdə [[Günəş sistemi]]ni əmələ gətirirlər.  Bizim Günəş kimi Qalaktikamıza təxminən 150–200 [[1000000000 (ədəd)|milyarda]] yaxın [[ulduz]] daxildir. Bütün bu sistem vahid bir kütlə mərkəzi ətrafında birləşərək bizim Qalaktikanı əmələ gətirir.<ref name=":0" /> == Qalaktikalar == Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini XX əsrin ən böyük kəşflərindən biri hesab etmək olar. Bu kəşf Kainatın quruluşunu və miqyasını başa düşməkdə mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yarandı. [[Fayl:Galaxies Gone Wild!.jpg|thumb|444x444px]] İlk növbədə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlar dünyasından ibarətdir. Ulduzlar hidrostatik tarazlıq halında olan qaz kürələridir. Bizim tərəfimizdən müşahidə olunan maddənin bütün kütləsi ulduzlarda və ulduzlararası mühitdə cəmlənmişdir. Onların ölçü və kütlələri çox geniş maştabda dəyişir. Ulduzların kütləsi 10³²−10³⁵ qram tərtibindədir və kimyəvi tərkibləri müəyyən mənada bir-birinə uyğundur. Onların əksəriyyətinin nüvəsində təbii istilik nüvə reaktorları yerləşir. Ulduzların böyük əksəriyyətində ən geniş yayılmış kimyəvi element hidrogen heliuma çevrilir və bu zaman ayrılan enerji hesabına şüalanma baş verir. Ulduzlar arası məsafə çox böyükdür. 300000 km/san sürətlə hərəkət edən işığın ən yaxın ulduzdan gəlib bizə çatması üçün 4,27 il lazımdır. Maraqlıdır, biz hansı məsafədə yerləşən ulduzları görə bilərik? Ulduzların nə qədər güclü işıqlanma mənbəyinə malik olmasından asılı olmayaraq onun görünməsi üçün teleskopun imkanı ilə müəyyən edilən bir hüdud vardır. Maraqlıdır, bu hüduddan o tərəfə nə vardır? İnsanlar bəlkə də bu haqda heç nə bilə bilməzdilər, əgər ulduzlar bir kütlə mərkəzi ətrafında konsentrasiya olunub ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaları yaratmasaydılar. Bizim şimal yarımkürəsində adi gözlə görünən yeganə qalaktika Andromeda dumanlığıdır. Onu M 31 və ya NGC 224 kimi də kataloqlarda işarə edirlər. Sb tip spiral quruluşa malikdir. Andromeda dumanlığı Kassiopey bürcü istiqamətində yerləşir. Ona qədər məsafə 2,2 milyon işıq ilidir. İnsanlar qayalarda müxtəlif canlıların şəklini çəkməyi öyənəndə həmin dumalıqdan gələn işıq bizə qədər olan yolunun 98–99% -ni qət etmişdi. Cənub yarımkürəsində isə iki qalaktikanı adi gözlə görmək mümkündür. Bunlar Böyük və Kiçik Maqellan Buludlarıdır. Məşhur dəniz səyyahı Maqellanın şərəfinə belə adlandırmışlar. Hər ikisi düzgün (İrr) olmayan quruluşa malikdir. Onlardan keçmişdə dəniz səyyahları istinad nöqtəsi kimi istifadə etmişlər. Böyük Maqellan Buluduna qədər məsafə 160000 işıq ilidir. Kiçik Maqellan Buluduna qədər məsafə isə təxminən 210000 işıq ilidir. == Qalaktikanın alt sistemləri == [[Fayl:M101 S1 SC CB Shadows Rotate HVLG SS HPF1.tif|thumb|393x393px|M101 S1 SC CB Shadows Rotate HVLG SS HPF1]] Qalaktikamız [[Habbl ardıcıllığı|Habbl]] təsnifatına görə Sb morfoloji sinfinə mənsub spiral qalaktikadır. Bəzi mənbələr də bizim Qalaktikanın Sc morfoloji sinfinə mənsub olması haqqında məlumatlara da təsadüf etmək mümkündür. Məlum olduğu kimi, Qalaktikamız bir neçə alt sistemdən ibarətdir. Bunlar müstəvi, aralıq və sferik alt sistemlərdir. Bizim Qalaktikamıza kürəvi topalar, dağınıq ulduz topaları, ulduz assosasiyaları, ulduzlararası qaz-toz və kosmik şüalanma daxildir. Qalaktikamızda olan qaz və toz qarışığı onun təkamül prosesində mühüm rol oynayır. Bu ulduzlararası mühitdə ulduz əmələgəlmə proseslərinin getməsi mümkündür. Bu ulduzlararası mühit fiziki şəraitin müxtəlifliyi, quruluşunun qeyri bircinsliyi ilə fərqlənir. Bu oblast yaxınlığında bu və ya digər ulduzun yerləşməsi ulduzlar arası fiziki şəraitində müxtəlif olmasına səbəb olur. Müxtəlif ulduz nəsilləri Qalaktika fəzasında paylanmasına və kimyəvi tərkibinə görə də fərqlənirlər. Qalaktikamız kürəvi və dağınıq ulduz topalarından, ulduz assosasiyalarından və ulduzlar arası mühitdən ibarətdir. Onların sayı təxminən aşağıdakı kimidir. '''Kürəvi ulduz topaları''' – təxminən 119 ədəd məlumdur, yaşları təxminən 12 milyard ildir, kütlələri 0,8 M_günəş kütləsi tərtibindədir. Əsasən qoca ulduzlardan ibarətdir. Kürəvi topalar Qalaktikanın mərkəzinə doğru konsentrasiya olunmuşlar. Ulduzlarının sayı milyona qədərdir. Diametri 40 pk tərtibindədir. '''Dağınıq topaları''' — hazırda təxminən 1200 ədəd dağınıq topa məlumdur, topaya 50-dən 2000-ə qədər ulduz daxildir. Bunlara bəzən qalaktik topalar da deyirlər. Yaşları təxminən 10 milyon ildir. '''O -Assosasiyası''' –sayları təxminən 2800 ədəd, Qalaktikanın ən cavan obyektləridir. '''T assosasiya''' – Sayı təxminən 25000 ədəd T tip assosasiya məlumdur. Qalaktikamız nüvədən, balcdan, qalaktik diskdən, qalodan və tacdan ibarətdir. Qalaktikamızı təşkil edən ayrı –ayrı tərkib hissələr qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlıdır. '''Müstəvi tərkib hissə''' -O, B, kürəvi topalara daxil olmayan sefeidlər, II-tip ifratyeni ulduzlar, dağınıq ulduz topaları və ulduz assosasiyaları, toz dumanlıqları daxildir. Qalaktikinın əksər cavan obyektləri müstəvi hissədə kosentrasiya olunurlar. Müstəvi tərkib hissədə yerləşən obyektlər Qalaktikamızın spiral qollarında yerləşirlər. '''Sferik hissə''' — RR Lira tip ulduzlar, Qızın W-si, Sefeyin μ-sü tip ulduzlar, I tip ifratyeni ulduzlar, Subkarliklər və kürəvi ulduz topaları daxildir. Sferik altsistemdə əsasən qoca ulduzlar yerləşirlər. '''Aralıq alt sistem'''– yerdə qalan digər obyektlər, -Yeni ulduzlar, Buğanın RV-si tip ulduzlar, uzunperiodlu dəyişən ulduzlar, Ağ cırtdanlar, C və S spektral sinfinə mənsub ulduzlar, Planetar dumanlıqlar daxildir. O və B sinfinə mənsub isti ulduzlara Qalaktika müstəvisinin hər yerində təsadüf olunur. Onlar Qalaktika müstəvisindən müəyyən məsafədə yerləşir və spiral quruluşu təşkil edirlər. Günəş sistemi Qalaktika mərkəzindən çox uzaqda yerləşir. Ona görə də ən uzaq qalaktik obyektlər bizdən çox uzaqda yerləşirlər. Bəzi qalaktik obyektlərin bizdən məsafəsi 35 Kpk çatır. Beləliklə, Qalaktika ulduzlardan və ulduzlararası mühitdən ibarət ayrıca bir ulduz sistemidir. Müxtəlif növ obyektlər Qalaktikada eyni cür paylanmamışdır və müxtəlif altsistemlər yaradırlar. Bir-birinə oxşarlığı ilə seçilən obyektlərin məcmuusu ''altsistem'' adlanır. Müxtəlif altsistemlər ora daxil olan obyektlərin fəza paylanmasına, kinematik xüsusiyyətlərinə, kimyəvi tərkibinə, yaşına və s. görə fərqlənirlər. == Qalaktikanın mərkəzi alt oblastları == Qalaktikamızın mərkəzi Oxatan bürcü istiqamətində yerləşir. Günəş Qalaktikamızın mərkəzindən 8,5 kpk (26000 i.i.) məsafədədir. Qalaktikamız nüvədən, '''diskdən, qalodan və tacdan''' ibarətdir. Qalaktikamızın mərkəzi kompakt hissəsi '''''nüvə''''' adlanır. Nüvə də ulduzların sıxlığı daha böyükdür: 1 pk³ –da 1000 ulduz yerləşir. Bütün qalaktikalarda olduğu kimi bizim Qalaktikamızın nüvəsində də '''nəhəng qara çuxurun''' olması ehtimal olunur. Bu qara çuxurun kütləsi təxminən 3 milyon Günəş kütləsi tərtibindədir. Ulduzlararası '''molekulyar maddənin''' demək olar ki, hamısı Qalaktika diskinin (3÷7 kpk) həlqəsində yerləşir. Qalaktikanın mərkəzi oblastlarını biz görə bilmirik. Həmin oblast qaz və toz buludları tərəfindən bizdən gizlədilir. Qaz və toz buludları optik oblastda şüalanmanı udur. Qalaktikamızın mərkəzini biz qismən qırmızı, infraqırmızı və radiodalğalar oblastında müşahidə edə bilirik. Qalaktikamız bir-birinə qravitasiya cazibə qüvvəsi ilə bağlı olan üç '''alt sistemdən''' ibarətdir: 1. '''Qalo''' – Sferik tərkib hissəni təşkil edsir. Qaloda yerləşən ulduzlar mərkəzə doğru konsentrasiya olunmuşlar. Maddənin sıxlığı mərkəzdə daha yüksəkdir. Mərkəzdən uzaqlaşdıqca sıxlıq kəskin surətdə aşağı düşür. '''Balc''' – Qalonun daha sıx mərkəzi hissəsi (bir neçə pk) balc adlanır. 2. '''Ulduz diski – Müstəvi tərkib hissə.''' İki ağız-ağıza qoyulmuş dərin və uzunsov boşqaba bənzəyir. Diskdə ulduzların konsentrasiyası qaloya nisbətən daha çoxdur. Disk daxilində yerləşən ulduzlar Qalaktikanın mərkəzi ətrafında dairəvi orbitlər üzrə hərəkət edirlər. Günəşimizdə diskdə iki spiral qolun arasında yerləşir. 3. '''Aralıq alt sistem'''– yerdə qalan digər obyektlər, -Yeni ulduzlar, Buğanın RV-si tip ulduzlar, uzunperiodlu dəyişən ulduzlar, Ağ cırtdanlar, C və S spektral sinfinə mənsub ulduzlar, Planetar dumanlıqlar. '''I nəsil ulduzlar''' – Qalaktik diskdə yerləşən ulduzlardır. (O, B spektral sinfinə mənsub ulduzlar, açıq ulduz topaları, ulduz assosasiyaları, qaz və tutqun toz dumanlıqları). II '''nəsil ulduzlar''' -Qaloda yerləşən ulduzlar. (Qal-nın təkamülünün ilkin mərhələsində yaranmış ulduzlar, Kürəvi ulduz topaları, RR Lira tip ulduzlar). Sferik hissədə yerləşən ulduzlar müstəvi hissədəki ulduzlara nisbətən ağır elementlərlə daha zəngindirlər. Müxtəlif nəslə mənsub ulduzlar Qalaktika müstəvisindən müxtəlif hündürlüklərdə yerləşirlər. Qalaktika müstəvisinə perpendikulyar istiqamətdə ulduzun yerləşdiyi həcmin orta qalınlığını Z-lə işarə edirlər. {| class="wikitable" | colspan="2" | [null Cədvəl 1. Qaqlakt]ikanın müxtəlif nəsil ulduzlarının diskə nəzərən yerləşməsi <''z''> |- |  |<Z>, Kpk |- | colspan="2" |Diskin nəsilləri |- |ОВ-spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,05 |- |Molekulyar hidrogen buludları (Н₂) |0,06 |- |Sefeidlər |0,07 |- |B – F — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,08 |- |А0 — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,12 |- |Neytral hudrogen (Н I) |0,12 |- |Pulsarlar |0,16–0,38 |- |H II — zonaları |0,25 |- |F – G — Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,26 |- |K — M- Spektral sinfinə mənsub ulduzlar |0,4 |- |Planetar dumanlıqlar və yeni ulduzlar |0,4 |- | colspan="2" |Qalonun nəsilləri |- |Periodu P<0,43^d olan RR Lira tip dəyişən ulduzlar |0,9 |- |Periodu P>0,43^d olan RR Lira tip dəyişən ulduzlar |3 |- |Subcırtdanlar |3 |- |Kürəvi ulduz topaları |2–10 |} M _disk= 150 mlrd. M_günəş Spiral qollar diskdə yerləşir. Cavan ulduzlar və ulduzəmələgəlmə mərkəzləri əsasən spiral qollar boyunca yerləşir. Disk və onu əhatə edən qalo tacla əhatə olunmuşdur. Hazırda belə hesab olunur ki, Qalaktika tacının ölçüləri diskin ölçüsündən 10 dəfə böyükdür. {| class="wikitable" | colspan="5" |Cədvəl 2. Qalo və diskin bəzi xarakteristikaları |- |  |  |Yaşı, 10⁹ il |Orta hündürlük <Z>, Kpk |Metallılıq |- | rowspan="2" |'''Qalo''' |Ekstremal altsistem |15–18 |25 |< −1,0 |- |Aralıq altsistem |10–12 |2 |1,0-dən −0,5-ə qədər |- | rowspan="2" |'''Disk''' |Qoca nəsillərin altsistemi |5–8 |0,8 |0,5-dən 0,1-ə qədər |- |Müstəvi altsistem |<1 |0,4 |> −0,1 |}  Qaloya nisbətən disk daha sürətlə fırlanır. Diskin Qalaktika mərkəzindən müxtəlif məsafələrdə yerləşən ulduzları eyni sürətlə fırlanmırlar.  == Qalaktikalar haqqında ümumi anlayış == [[Fayl:The Galaxy.jpg|thumb|265x265px|This is an artist's rendering showing the galaxy Milky Way and its central bar as it might appear if viewed from above. Our Sun is indicated here. ]] Ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikaların kəşfini [[XX əsr]]in ən böyük kəşflərindən hesab etmək olar. Bu kəşf [[Kainat|Kainatın quruluşunun və maştabının]] başa düşülməsində mühüm rol oynadı. Bundan başqa Kainatda zamana görə baş verən dəyişiklikləri də tədqiq etməyə şərait yaratdı. İlk növbədə insanlar elə başa düşürdülər ki, Kainat ancaq ulduzlardan yəni bizim Qalaktikadan ibarətdir. Ulduzlar hidrostatik tarazlıq halında olan qaz kürələridir. Bizim tərəfimizdən müşahidə olunan maddənin bütün kütləsi ulduzlarda cəmlənmişdir. Ulduzların ölçü və kütlələri çox geniş masştabda dəyişir. Ulduzların kütləsi 10³²−10³⁵ qram tərtibində dəyişir və kimyəvi tərkibləri müəyyən mənada bir-birinə uyğundur. Onların əksəriyyətinin nüvəsində təbii istilik nüvə reaktorları yerləşir. Ulduzlarda Kainatda ən geniş yayılmış kimyəvi element hidrogen heliuma çevrilir və bu zaman ayrılan eneriji hesabına şüalanma baş verir. Ulduzlar arası məsafə çox böyükdür. [[30000 (ədəd)|300000]] km/san sürətlə hərəkət edən işığın ən yaxın ulduzdan gəlib bizə çatması üçün 4,26 il lazımdır. Maraqlıdır biz hansı məsafədə yerləşən ulduzları görə bilərik? Ulduz nə qədər güclü işıqlanma mənbəyinə malik olmasından asılı olmayaraq onun görünməsi üçün [[teleskop]]un imkanı ilə müəyyən edilən bir hüdud vardır. Görəsən bu hüduddan o tərəfə nə vardır? İnsanlar bəlkə də bu haqda heç nə bilə bilməzdilər, əgər ulduzlar bir kütlə mərkəzi ətrafında konsentrasiya olunub ayrıca ulduz sistemləri olan qalaktikalrı yaratmasaydılar. Bizim şimal yarımkürəsində adi gözlə görünən yeganə qalaktika [[Andromeda qalaktikası|Andromeda dumanlığıdır]]. Onu M 31 və ya NGC 224 kimi də kataloqlarda işarə edirlər. Andromeda dumanlığı [[Kassiopey bürcü]] yaxınlığında yerləşir. [[Görünən ulduz ölçüsü]] 5^m –dir. Ona qədər məsafə 2,2 milyon işıq ilidir. Bu o deməkdir ki, Yer kürəsində yaşayan ilk insanlar qayalarda müxtəlif canlıların şəklini çəkməyi öyənəndə həmin dumalıqdan bizə tərəf gələn işıq öz yolunun 98–99% -ni qət etmişdi. Bundan başqa cənub yarımkürəsində adi gözlə görünən iki qalaktika da vardır. Bunlar adları məşhur dəniz səyyahı Maqellanın adından götürülmüşdür. [[Magellan buludları|Böyük və Kiçik Maqellan Buludları]] adlanırlar. Səmada gümüşvari rəngdə görünürlər. Gəlin belə hesab edək ki, biz işıq sürəti ilə hərəkət edə bilən bir xəyali kosmik gəmidəyik (təkrarda olsa bir də xatırlayaq) və lüminafordan ulduzlararası mühiti seyr etmək imkanımız vardır. Tutaq ki, biz səyahətimizə [[Günəş sistemi]]ndən başlamışıq. Müəyyən müddətdən sonra Günəş bizim üçün digər ulduzlar kimi qaranlıq fonda zəif işıq saçan işıqlı nöqtəyə çevriləcəkdir. Panoramda bizim görüş sahəmizə gah bu, gah da başqa bir ulduz düşəcəkdir. Bizim üçün "günəş" bu və ya digər yaxınlığından keçdiyimiz ulduz olacaqdır. Əvəllər belə hesab edirdilər ki, bu xəyali uçuş zamanı ulduzlar heç zaman tükənməyəcəkdir. İndi biz bilirik ki, belə səyahət sonda bizi öz məxsusi ulduz sistemimiz olan Qalaktikanın sərhəddinə gətirməlidir. Biz Kainat haqqında bilgilərimizi cəmləşdirsək deyə bilərik ki, ulduzlar nəhəng ulduz adalarında- qalaktikalarda konsentrasiya olunurlar. Onların kütlələri bir milyondan milyardlarla Günəş kütləsi tərtibində dəyişir. Xoşbəxtlikdən qalaktikalararası mühit işıq üçün şəffafdır. Bu hal milyardlarla uzaq qalaktikaları müşahidə etmək imkanını yaradır. Doğrudur, bu qalaktikaların böyük əksəriyyətinin böyük teleskoplarda çəkilmiş şəkilləri dumanlı ləkə kimi görünür.  == Qalaktikaların Habbl təsnifatı == [[Fayl:Studio portrait photograph of Edwin Powell Hubble.JPG|thumb|Studio Portrait of Edwin Powell Hubble. Photographer: Johan Hagemeyer, Camera Portraits Carmel. Photograph signed by photographer, dated 1931.]] Qalaktikalar da xarici görünüşünə və quruluşuna görə müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdirlər. Qlaktikalar ''morfoloji quruluşuna'' görə üç yerə bölünürlər. İlk dəfə belə bir bölgünü 1936-cı ildə E. Habbl qalaktikaların xarici görünüşünə görə aparmışdır. Habbl təsnifatına görə qalaktikalar ''elliptik, spiral və düzgün olmayan'' quruluşa malikdirlər. '' Düzgün olmayan qalaktikalar'' heç bir formaya malik deyillər. Onları İr- (ingiliscə irreqular- düzgün olmayan deməkdir) kimi işarə edirlər. Bunların bariz nümayəndəsi cənub yarımkürəsində adi gözlə görünən Böyük və Kiçik Maqellan Buludlarıdır. Müasir teleskopların köməkliyi ilə aparılan müşahidələr, Maqellan Buludlarına bənzər qalaktikaların çox olduğunu göstərir. Onlarda qazın kütləsi qalaktikanın ümumi kütləsinin 10–50%-ni təşkil edir. Müşahidə olunan ulduz sistemlərinin təxminən 5%-i bu sinfə aiddir. ''Spiral qalaktikalar'' əsrarəngiz gözəl görünüşə malikdirlər. Qalaktika diskində iki və bəzən daha çox (ona qədər) spiral quruluş nəzərə çarpır. Qalaktikanın mərkəzindən çıxan qollar, spirallardan biri tərəfə dolanmışdır. Disk zəif işıq saçan sferik ulduz buludu ilə – ''qalo'' ilə əhatə olunmuşdur. Onlar '' ''quruluşuna görə iki yerə bölünürlər. Adi və buğumlu spiral qalaktikalar. ''Adi spiral qalaktikalar'' -Sa, Sb və Sc kimi işarə olunurlar. Bu bölgü spiral qolların inkişaf dərəcəsindən asılıdır.  ''Buğumlu spiral qalaktikalar'' da spiral qolların inkişaf dərəcəsinə görə üç yerə bölünürlər. Buğumlu spiral qalaktikalar SBa, SBb və SBc kimi işarə edilirlər. Habblın bü təsnifatını əks etdirən şəkilə baxsanız, bu qeyd etdiklərimizin əyani şahidi ola bilərsiniz. Müşahidə olunan qalaktikaların yarısı spiral quruluşa malikdir. {| class="wikitable" | colspan="5" |Cədvəl 5. Qalaktikaların əsas morfoloji tiplərinin xarakteristik xüsusiyyətləri |- | |'''E''' |'''S0''' |'''Sa-SB''' |'''Irr''' |- |Sferik kompanent |Qalaktika bütövlükdə |Var |Var |Çox zəifdir |- |Ulduz diski |Yoxdur və ya çox zəifdir |Var |Əsas kompnentdir |Əsas kompnentdir |- |Qaz-toz diski |Yoxdur |Yoxdur və ya çox zəifdir |Var |Var |- |Spiral qollar |Yoxdur |Yoxdur və ya çox zəifdir |Var |Yoxdur |- |Fəal nüvə |Təsadüf olunur |Təsadüf olunur |Təsadüf olunur |Yoxdur |- |Qalaktikaların faizlə nisbəti |20 % |5 % |70 % |5 % |} == Elliptik Qalaktikalar == [[Fayl:Elliptical galaxy IC 2006.jpg|thumb|329x329px|This NASA/ESA Hubble Space Telescope image shows an elliptical galaxy known as IC 2006. Massive elliptical galaxies like these are common in the modern Universe, but how they quenched their once furious rates of star formation is an astrophysical mystery. Now, the NASA/ESA Hubble Space Telescope and ESO's Very Large Telescope (VLT) have revealed that three billion years after the Big Bang, these types of galaxies still made stars on their outskirts, but no longer in their interiors. The quenching of star formation seems to have started in the cores of the galaxies and then spread to the outer parts.]] ''Elliptik qalaktikalar'' yüksək işıqlılığa malik qalaktikaların təxminən 25%-ni təşkil edirlər. Onlar öz növbəsində basıqlılıq dərəcəsinə görə yeddi yerə bölünürlər və E0, E1, E2,…., E6 kimi işarə olunurlar. (E0 –"kürəvi" qalaktikalara, E6 — ən basıq qalaktikalara aiddir). Elliptik qalaktikaların basıqlılıq dərəcəsi böyük və kiçik yarımoxlarının nisbətinə görə təyin olunur. Fotoplastinkalarda dairəvi yaxudda ellips şəklində görünürlər. Mərkəzdən kənara doğru parlaqlıqları tez düşür. Elliptik qalaktikaların rəngi əsasən qoca ulduzlardan ibarət olduğundan qırmızıvaridir. Belə sistemlərdə soyuq qaz yox dərəcəsindədir. Ən massiv elliptik qalaktikalarda temperaturu milyon dərəcədən artıq olan çox seyrək qaz vardır. İşıqlıqları yaxın olan elliptik qalaktikaların rənglərinin eyni olması diqqəti cəlb edir. Məlum olduğu kimi, elliptik qalaktikalar əsasən çox qoca ulduzlardan ibarət sistemlərdir. Ancaq onlarda ulduzəmələgəlmə mənbələri mərkəzə yaxın hissələrdə ola bilər. Bu qalaktikaların müəyyən hissəsinin (təxminən 15%) mərkəzi oblastlarında kifayət qədər isti qaz vardır. Onun kifayət miqdarda olması həmin isti qazı müşahidə etməyə imkan verir. Hələlik ancaq bir halda qalaktikanın mərkəzində nəhəng HII oblastı müşahidə olunmuşdur. BMB müşahidə olunan Tarantul dumanlığına bənzər, ionlaşmış hidrogen oblastı. Ancaq bu halda belə ulduzlararası qaz qalaktikanın ümumi kütləsinin çox kiçik bir faizini təşkil edir. Andromeda dumanlığının peykləri kimi müşahidə olunan NGC 205 və NGC 185 elliptik qalaktikalarının mərkəzi oblastlarında diffuz maddənin izləri müşahidə olunur. 1950-ci illərdə elə orada böyük işıqlığa malik onlarla mavi isti ulduzlar tapılmışdı. Bundan başqa az da olsa, elliptik qalaktikalarda ulduzəmələgəlmə prosesinin getməsini sübut edən müşahidə məlumatları vardır. Maraqlıdır bunun üçün ulduzlararsı qaz haradan götürülür? ''Əgər qalaktikada ulduzlar eyni vaxtda və qısa zaman kəsiyində yaranırsa, bu zaman qazın və tozun böyük hissəsi ulduzəmələgəlmə prosesinə sərf olunarsa qalaktika təkamül prosesində elliptik quruluşa malik olur.'' Maraqlısı, onun orada olaması deyil, qazın orada bu qədər az olması diqqəti cəlb edir. Həqiqətəndə əgər orada ulduzlar varsa, onların bir çoxu təkamül prosesində öz maddələrinin bir hissəsini itirməlidir. Belə bir proses bizim Qalaktikada müşahidə olunur. Təxmini hesablamalara görə qoca ulduzlardan ibarət nəhəng qalaktikada ulduzlararası fəzaya il ərzində bir yaxud da bir neçə Günəş kütləsi tərtibində qaz atılmalıdır. Bu isə milyard illər ərzində 10⁹ M_☼ olmalıdır. Bu qədər qazı isə biz müşahidə etməliyik. Bəs bu qaz hara gedir? == Spiral Qalaktika == [[Fayl:NGC 2683 Spiral galaxy.jpg|left|thumb|334x334px|The NASA Hubble Space Telescope has spotted the "UFO Galaxy." NGC 2683 is a spiral galaxy seen almost edge-on, giving it the shape of a classic science fiction spaceship. This is why the astronomers at the Astronaut Memorial Planetarium and Observatory, Cocoa, Fla., gave it this attention-grabbing nickname.]] Qalaktika diskində yaranan spiral budaqlar (yaxud qollar) diqqəti daha çox cəlb edir. Bizim Qalaktikada Sb tip spiral quruluşa malikdir. Spiral quruluş bizim Qalaktikada çox yaxşı inkişaf etmişdir. Spiral qollar boyunca əsasən ən cavan ulduzlar, çoxlu dağınıq ulduz topaları və ulduz assosasiyaları yerləşmişdir. Həmçinin ulduzlararası sıx qaz buludları vardır ki, onlarda ulduz əmələgəlmə prosesləri bu gün də davam edir. Spiral qollarda çoxlu sayda dəyişən və partlayan ulduzlar yerləşirlər. Onlarda ifratyenilərin partlaması tez-tez baş verir. Qaloda hər hansı ulduz fəallığı çox təsadüfi hadisə hadisə olduğu halda, spiral qollarda fəal fiziki proseslər hazırda da davam etməkdədir. Bu əsasən ulduzlararası fəzadan maddənin ulduzlara və əksinə keçidi ilə bağlıdır. Bütün qas diskinə nüfuz edən [[maqnit sahəsi]] də əsasən spiral qollarda yerləşir. Ağ Yolun spiral qolları işıq şüasını udan toz tərəfindən sanki bizdən "gizlədilir". Onların hərtərəfli tədqiqinə radoteleskoplar qurulduqdan sonra başlanmışdır. Spiral qollar boyunca yerləşən ulduzlararası hidrogen atomunun radidiapozonda (21 sm) şüalanması Qalaktikamızın quruluşunu tədqiq etməyə imkan verdi. Müasir təsəvvürlərə görə spiral quruluş qalaktik diskdə yayılan dalağaların sıxılması ilə bağlıdır. Sıxılma oblastlarından keçən qaz maddəsi diskdə toplanaraq ulduzların qazdan əmələgələmə prosesini daha da sürətləndirir. Spiral qalaktikalarda belə özünəməxsus spiral quruluşun yaranmasını hələlik tam izah etmək mümkün deyildir. ''Əgər əksinə protoqalaktikada ulduzəməlgəlmə prosesi yavaş sürətlə gedərsə və ulduzəmələgəlmə prosesi bu gündə davam edərsə qalaktika təkamül prosesində spiral quruluşa malik olur.'' Qalaktikaların müxtəlif ölçü və quruluşa malik olması onların yaranmasının başlanğıc şərtlərindən asılıdır. Ulduzların təkamülü, kimyəvi tərkibi və ulduz sisteminin dinamiki quruluşunun təkamülü kompleks proseslərdən asılıdır. Qalaktikada ulduzlar qaz buludlarının qravitasiya cazibəsi hesabına sıxılması nəticəsində yaranırlar. Protoqalaktikanın sıxılması təxminən 3 mlrd. il davam edir. Elliptik qalaktikalar — 25% Spiral qalaktikalar — 50% SO, SB0–20% Buğumdan və nazik diskdən ibarətdir. İr — 5% == Düzgün olmayan qalaktika == [[Fayl:Center of the Milky Way Galaxy IV – Composite.jpg|thumb|338x338px|Center of the Milky Way Galaxy IV – Composite]] Düzgün olmayan qalaktikalar İr kimi işarə olunurlar və şəkilləri qeyri simmetrik formaya malik olurlar. Bu qalaktikalarda isti ulduzlar və HII oblastları spiral quruluşu yarada bilmirlər. İsti ulduzlar və HII oblastlarıayrıca qruplar yaradırlar yaxud da qalaktikanın bütün diski boyunca paylanırlar. Düzgün olmayan qalaktikaların sferoidal hissəsinin parlaqlığı çox kiçikdir. Onlarda ulduzların böyük əksəriyyəti qalaktik diski və müstəvi tərkib hissəni formalaşdırır. Bir qayda olaraq bu qalaktiklar cavan ulduzların və ulduzlararası qazın çox olması ilə seçilirlər. Bu qalaktikaların bəzilərin də bəzən qaz qalaktikanın ümumi kütləsinin yarısını təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumilikdə Kainatdakı qalaktikalrın 5%-i düzgün olmayan quruluşa malikdirlər. Onların ən bariz nümayəndəsi bizim yaxın qonşularımız Böyük və Kiçik Magellan Buludlarıdır. Adları məşhur dəniz səyyahi Magellanın adı ilə bağlıdır. Bu iki qalaktika cənub yarımkürəsində adi gözlə gümüşvari rəngdə görünürlər. Bizim Qalaktikanın peykləri hesab olunur. Qalaktikaların Yerli qrupuna daxildirlər. Qalaktikaların Yerli qrupunda ən güclü ulduzəmələgəlmə prosesi Böyük Magellan Buludunda gedir. Bu proses Tarantul dumanlığında baş verir. Əgər Tarantul dumanlığı bizim Qalaktikada ulduzəmələgəlmə prosesi indi də davam edən Orion dumanlığının yerində yerləşsə idir, o bizim səmanın yarısını tutardı. Tarantul dumanlığını bəzən Qızıl Balq 30-da adlandırırlar. Onun rənginin qırmızı və narıncıya uyğun gəlməsi həmin dumanlığın emisiya dumanlığı olmasını göstərir. Bununla bərabər burada həm ifratyenilərin qalığı, həm də tutqun dumanlıqlar vardır. ''Sıx qarşılıqlı təsirdə olan qalaktikalar isə İr – təkamül prosesində düzgün olmayan qalaktika olur.'' Buna misal olaraq Magellan buludlarını gıstərmək olar. Bizim Qalaktikanın yaratdığı qravitasiya cazibəsi Magellan buludlarını müəyyən forma qəbul etməsinə imkan vermir. Böyük Magellan Buludunun ölçüsü 15000 işıq ilidir və bizim Qalaktikanın ən böyük peyki hesab olunur. 1987-ci ildə BMB –da müasir dövrün ən böyük və ən yaxın ifratyenisi SN alışma vermişdi.  == Günəş və Qalaktika == [[Günəş]]dən Qalaktikanın mərkəzinə qədər olan məsafə təxminən 28–32 min işıq ili, yaxud 8–10 kiloparsek (kilo – min deməkdir) tərtibindədir. Bu o deməkdir ki, Günəş Qalaktikanın nə mərkəzində, nə də kənarında yerləşir. Qalaktikanın mərkəzindən Günəşə qədər olan məsafə çox da böyük dəqiqliklə təyin edilməmişdir.<ref>{{Cite web | title = Qalaktikamızda Günəşin yeri | url = http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=551 | access-date = 2014-06-07 | archive-date = 2012-10-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20121014105730/http://www.azerislam.com/index.php?lngs=aze&cats=1&ids=551 | url-status = dead }}</ref> [[Fayl:Planet Discovery Neighbourhood in Milky Way Galaxy.jpeg|thumb|289x289px|Image originally from [http://planetquest.jpl.nasa.gov/atlas/atlas_index.cfm PlanetQuest] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20100206184541/http://planetquest.jpl.nasa.gov/atlas/atlas_index.cfm | date = 2010-02-06 }}. Modified with updated stats. 90% of planets with known distances lie within about 2000 light-years from our Sun, as of July 2014. Based on planets listed with distances at The Extrasolar Planets Encyclopaedia http://exoplanet.eu/ on 10 July 2014. 1 parsec = 3.26156 ly]] Günəş ona yaxın [[ulduz]]larla birlikdə Qalaktikanın mərkəzi ətrafında 8–10 kiloparseklik məsafədə 200–220 km/san sürətlə təxminən 230 milyon ildə tam bir dövr edir. Bunu bəzən Qalaktik ildə adlandırırlar. Deməli [[Yer]] bütün mövcud olduğu 4,5 milyard il ərzində Qalaktika mərkəzi ətrafında cəmi 30 dəfədən artıq dövr etməmişdir. Bu hesabla bizim Qalaktikanın cəmi 40 qalaktik il qədər yaşı vardır. Qalaktika mərkəzi ətrafında [[Günəş|Günəşin hərəkət sürəti]], spiral qolları əmələ gətirən sıxılma dalğalarının həmin ərazidəki qiyməti ilə faktiki olaraq üst-üstə düşür. Belə hal ümumilikdə Qalaktika üçün normal hal deyildir. Ona görə ki, spiral qollar sabit bucaq sürəti ilə fırlanırlar, ulduzların hərəkəti isə tamam başqa qanunauyğunluqla baş verir. Bu baxımdan bizim Qalaktikanın diskində yeləşən bütün ulduzlar gah spiral qolların daxilində, gah da ondan kənarda yerləşirlər. Qalaktikada ulduzların və spiral qolların sürətlərinin üst-üstə düşdüyü yeganə yer — korotasiya dairəsi adlanan (korotasiya – sürətlərin bərabərləşdiyi dairə) məkandır. Günəş də həmin dairənin çox yaxınlığında yerləşir! Bizim səthində yaşadığımız Yer kürəsi üçün bu şərait çox əlverişlidir. Ona görə ki, bütün təlatümlü hadisələr və fəal proseslər spiral qollarda baş verir. Həmin fəal proseslər nəticəsində Yerdə bütün canlı nə varsa hamısını bir andaca məhv edə biləcək güclü şüalanmalar yaranır. Maraqlıdır ki, həmin şüalardan onu heç bir Yer atmosferi qoruya bilməzdi. Planetimiz bizim Qalaktikanın nisbətən ən təhlükəsiz yerində yerləşmişdir. Mövcud olduğu milyon və milyard illər ərzində heç bir kosmik fəlakətlə (kataklizmlə) üzləşməmişdir. Bəlkə də, bu səbəbdən [[Yer]]də həyat qorunub saxlanıla bilmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Yerin mövqeyi}} [[Kateqoriya:Astronomiya]] [[Kateqoriya:Qalaktikalar]] [[Kateqoriya:Antik dövrlərdən bəri bilinən astronomik cisimlər]] hna6ezylmrcd9e2k331gyykyiw7oeyr 0 8583 7864896 7716772 2024-11-26T16:43:37Z Kamari143 304169 7864896 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş məqalə}} {{digər məna|Uran}} {{Planet | label_width = | adı = Uran | simvol = [[Fayl:Uranus symbol (bold).svg|24px|⛢]] | şəkil = [[Fayl:Uranus2.jpg|260px]] | şəkil alt = | izah = Uranın ''[[Voyacer 2|Voyacer&nbsp;2]]'' tərəfindən 1986-cı ildə çəkilmiş şəkli. | background = | kəşf ist = | kəşf edən = [[Vilyam Herşel]] | kəşf yeri = [[Bat]], [[Böyük Britaniya]] | kəşf tarixi = [[13 mart]] [[1781]] | kəşf üsulu = birbaşa müşahidə | cpm adı = | tələffüz = | şərəfinə adlandırılıb = | alt adlar = | cp kateqoriyası = | sifətlər = | orbit ist = <ref name="VSOP87" /> | orbit diaqramı = <!-- [[Fayl:|260px]]--> | dövr = [[J2000]] | dəyişkənlik = | müşahidə dövrü = | apsidi = | afelisi = 20,11&nbsp;[[Astronomik Vahid|AV]] | perigelisi = 18,33&nbsp;[[Astronomik Vahid|AV]] | periastrı = | apoastrı = | periapsidi = | apoapsis = | böyük yarımoxu = 19,2184&nbsp;[[Astronomik Vahid|AV]] | orbitinin orta radiusu = | ekssentrisiteti = 0.046381 | siderik dövrü = 30.688,5&nbsp;gün<br />84,323&nbsp;326 il<ref name="nasafact" /><ref name="CSeligman" /> | sinodik dövrü = 369,66&nbsp;gün<ref name="fact" /> | orbital sürəti = 6,80&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | orta anomaliyası = 142,955717° | əyilməsi = 0.773° [[Ekliptika|eklipt]]ə nisbətən<br />6,48° [[Günəş]] [[ekvator]]una nisbətən<br /> 1.02° sabit müstəviyə nisbətən <ref name="meanplane" /> | bucaq yerdəyişməsi = | qalxan milinin uzunluğu = 73,989821° | periastrın uzunluğu = | periastrın vaxtı = | perisentr arqumenti = 96,541318° | yarı rəqs amplitudu = | nəyin peykidir = | peykləri = [[Uranın peykləri|27]] | mokm = | merkuri mokm = | venera mokm = | mars mokm = | yupiter mokm = | saturn mokm = | uran mokm = | neptun mokm = | tisseran = | öz orbit is = | öz böyük yarımoxu = | öz ekssentrisitet = | öz əyilməsi = | öz orta hərəkəti = | perigelis qiyməti = | qalxan mili qiyməti = | fizik ist = | ölçüləri = | orta radiusu = 25.362±7 km<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /> | ekvator radiusu = 25.559±4 km<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /> | qütb radiusu = 24.973±20 km<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /> | qütb sıxılması = 0,0229±0,0008 | böyük dairəsinin çevrəsi = 159.354,1 km<ref name="nasafact" /> | səthinin sahəsi = 8,1156{{e|9}}&nbsp;km²<ref name="nasafact" /><br /> 15,91&nbsp;Yer sahəsi | həcmi = 6,833{{e|13}}&nbsp;km³<ref name="fact" /><br /> 63,086&nbsp;Yer həcmi | kütləsi = 8,6832{{e|25}}&nbsp;[[Kiloqram|kq]]<br /> 14,536&nbsp;Yer kütləsi<ref name="Jacobson Campbell et al. 1992" /> | sıxlığı = 1,27&nbsp;q/sm³<ref name="fact" /> | sərbəstdüşmə təcili = 8,69&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />0,886&nbsp;g | ətalət faktoru momenti = 0,23<ref name="PS15">{{cite book |last2=Lissauer |first2=Jack J. |last1=de Pater |first1=Imke |title=Planetary Sciences |date=2015 |url=https://books.google.com/books?id=stFpBgAAQBAJ&pg=PA250 |page=250 |publisher=Cambridge University Press |location=New York |isbn=978-0-521-85371-2 |edition=2nd updated |access-date=2019-03-03 |archive-date=2016-11-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161126120848/https://books.google.com/books?id=stFpBgAAQBAJ&pg=PA250 |url-status=live }}</ref> (təxmini) | ikinci kosmik sürəti = 21,3&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | fırlanma dövrü = | siderik fırlanma dövrü = -0,71833&nbsp;gün (retroqrad)<br />17&nbsp;[[saat|s]] 14&nbsp;[[dəqiqə|dəq]] 24&nbsp;[[saniyə|san]]<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /> | fırlanma sürəti = 2,59&nbsp;km/san | oxunun mailliyi = 97,77° (orbitə nəzərən)<ref name="fact" /> | düz qalxması = 17&nbsp;s 9&nbsp;dəq 15&nbsp;san<br />257,311°<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /> | meyllənməsi = −15,175°<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /> | qütb səma eni = | qütb səma uzunluğu = | albedo = 0,300 ([[Bond albedosu|Bond]])<ref name="Pearl_et_al_Uranus" /><br />0,51 ([[Həndəsi albedo|hənd.]])<ref name="Mallama_et_al" /> | temperatur = | temp adı 1 = 1 bar dərəcəsi<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> | min temp 1 = | orta temp 1 = 76&nbsp;[[Kelvin|K]] | maks temp 1 = | temp adı 2 = 0,1 bar <br />([[tropopauz]])<ref name="Lunine 1993" /> | min temp 2 = 49&nbsp;[[Kelvin|K]] | orta temp 2 = 53&nbsp;[[Kelvin|K]] | maks temp 2 = 57&nbsp;[[Kelvin|K]] | temp adı 3 = 0,1 bar (Selsi) | min temp 3 = −224&nbsp;°C | orta temp 3 = −220&nbsp;°C | maks temp 3 = −216&nbsp;°C | temp adı 4 = | min temp 4 = | orta temp 4 = | maks temp 4 = | spektral sinfi = | ailə = | görünən ulduz həcmi = 5,38<ref name="Mallama_and_Hilton" /> – 6,03<ref name=" Mallama_and_Hilton" /> | mütləq ulduz həcmi = | bucaq diametri = 3,3"—4,1"<ref name="fact" /> | atmosfer ist = <ref name="Lunine 1993" /><ref name="Lindal Lyons et al. 1987" /><ref name="Conrath Gautier et al. 1987" /> | atmosfer təzyiqi = | hündürlük şkalası = 27,7&nbsp;km<ref name="fact" /> | atmosfer tərkibi = '' (1,3 bar aşağı) '' * 83&nbsp;±&nbsp;3&nbsp;% [[Hidrogen]] (H₂) * 15&nbsp;±&nbsp;3&nbsp;% [[Helium]] (He) * 2,3&nbsp;% [[metan]] (CH₄) * 0,009&nbsp;%&nbsp;(0,007–0,015&nbsp;%) Hidrogen deytrat (HD) * Hidrogen sulfid (H₂S)<ref>{{cite journal |title=Detection of hydrogen sulfide above the clouds in Uranus's atmosphere |journal=Nature Astronomy |volume=2 |issue=5 |pages=420–427 |first1=Patrick G. J. |last1=Irwin |first2=Daniel |last2=Toledo |first3=Ryan |last3=Garland |first4=Nicholas A. |last4=Teanby |first5=Leigh N. |last5=Fletcher |first6=Glenn A. |last6=Orton |first7=Bruno |last7=Bézard |display-authors=1 |date=23 April 2018 |doi=10.1038/s41550-018-0432-1|bibcode=2018NatAs...2..420I |hdl=2381/42547 | issn=2397-3366}}</ref> Buz: * [[ammonyak]]lı (NH₃) * [[su]]lu (H₂O) * [[Ammoni hidrosulfidi|ammoni-hidrosulfidli]] (NH₂SH) * [[metan]]lı | qeyd = }} '''Uran planeti''' — [[Günəş]]ə yaxınlığına görə yeddinci planet.Görünüş cəhətdən qalaktikanın ən gözəl planetlərindən biridir.[[Günəş sistemi]]ndə radiusuna görə üçüncü, kütləsinə görə dördüncü ən böyük planetdir. Uranın tərkibi [[Neptun (planet)|Neptun]]un tərkibi ilə eynidir, hər ikisində də eyni kimyəvi elementlər mövcuddur, bu tərkib hissələri onları böyük qaz nəhəngləri olan [[Yupiter (planet)|Yupiter]] və [[Saturn (planet)|Saturn]]dan fərqləndirir. Bu səbəblə, alimlər Uran və Neptunu qaz nəhənglərindən ayırmaq üçün onları ''"buz nəhəngləri"'' kimi təsnif edirlər. Uranın atmosferinin əsasən [[hidrogen]] və [[helium]] tərkibi ilə [[Saturn (planet)|Saturn]] və [[Yupiter (planet)|Yupiter]]in atmosferinə oxşarlığına baxmayaraq, [[ammonyak]], [[metan]] və başqa hidrokarbonlarla birlikdə tərkibində daha çox buz mövcuddur.<ref name="Lunine 1993" /> Uran minumum 49 K (−224&nbsp;°C; −371&nbsp;°F) temperatur ilə [[Günəş sistemi]]ndə ən soyuq atmosferə sahibdir. Uran kompleks təbəqəli [[bulud]] strukturuna malikdir. Ən aşağı təbəqədəki buludlarda su, ən üst təbəqədəki buludlarda isə [[metan]] olduğu düşünülür.<ref name="Lunine 1993" /> Uranın daxili əsasən buz və qayalıqdan ibarətdir.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Digər nəhəng planetlər kimi Uranın halqa sistemi, maqnitosferi və çoxlu sayda peyki vardır. Uran sisteminin digər planetlərdən fərqləndirən özünəməxsus konfiqurasiyası var. Onun fırlanma oxu yana əyilmiş şəkildədir və buna görə də, digər planetlərin [[ekvator]]ları olan bölgə onun şimal və cənub qütbləridir.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> 1986-cı ildə ''[[Voyacer 2|Voyager 2]]-dən'' gələn görüntülər Uranı görünən işıqda digər nəhəng planetlərlə əlaqəli bulud qrupları və ya tufanları olmayan xüsusiyyətsiz planet kimi göstərdi.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> [[Yer]]dən həyata keçirilən müşahidələr 2007-ci ildə Uran özünün [[ekinoks]]una yaxınlaşdığı zaman onda mövsümi dəyişikliklər və hava aktivliyi olduğunu göstərdi.Uranda küləyin sürəti saniyədə 250 metrə çatır (900&nbsp;km/saat).<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Uran yeganə planetdir ki, adı birbaşa, [[Qədim yunan mifologiyası|yunan mifologiyası]]ndakı yunan səma tanrısının latın versiyası olan ''[[Uran (mifologiya)|Ūranus]]'' dan gəlir. == Tarixi == Beş klassik planet kimi adi gözlə görülə bilməsinə baxmayaraq, sönüklüyü və yavaş orbitə sahib olmasına görə qədim müşahidəçiləri tərəfindən planet hesab edilməyib.<ref>{{cite web|title=MIRA's Field Trips to the Stars Internet Education Program|work=Monterey Institute for Research in Astronomy|url=http://www.mira.org/fts0/planets/101/text/txt001x.htm|accessdate=27 August 2007|archive-date=11 August 2011|archive-url=https://www.webcitation.org/60qT4OSTF?url=http://www.mira.org/fts0/planets/101/text/txt001x.htm|url-status=dead}}</ref> [[Vilyam Herşel]] Uranın 1781-ci ilin mart ayındakı kəşfini elan etmiş və tarixdə birinci dəfə [[Günəş sistemi]]nin sərhədləri genişləndirilmişdir. Uran, həmçinin, [[teleskop]]la kəşf edilən ilk planet idi. === Kəşfi === [[Fayl:William Herschel01.jpg|thumb|left|upright|Vilyam Herşel]] [[Fayl:HerschelTelescope.jpg|upright=0.85|left|thumb|Herşelin Uranı kəşf etmək üçün istifadə etdiyi teleskopun kopiyası]] Uranı 1781-ci ildə [[Vilyam Herşel]] kəşf etdi. Uran planet olaraq hesab edilməmişdən əvvəl bir neçə dəfə müşahidə edilmişdir, ancaq çoxu onun [[ulduz]] olduğunu zənn etmişdir. Məlum olan ən əvvəlki müşahidə, b.e.ə 128-ci ildə [[Hipparx]] tərəfindən həyata keçirilmişdir. O, Uranı ulduz olaraq qeydə alıb özünün ulduz kataloquna yerləşdirmişdir, sonralar bu, [[Ptolemey]]in ''Almeqestinə'' əlavə edilmişdir.<ref>{{cite journal|title=Was Uranus Observed by Hipparchos?|author=René Bourtembourg|journal=Journal for the History of Astronomy|volume=44|issue=4|pages=377–387|doi=10.1177/002182861304400401|date=2013|url=http://jha.sagepub.com/content/44/4/377.full.pdf+html|bibcode=2013JHA....44..377B|access-date=2019-01-27|archive-date=2015-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107100657/http://jha.sagepub.com/content/44/4/377.full.pdf+html|url-status=dead}}</ref> Ən erkən nişanlama 1690-cı ildə oldu, [[Con Flemstid]] onu ən azı altı dəfə müşahidə edərək ''Tauri 34'' olaraq kataloqlamışdır. Fransız astronom [[Pier Moniyer]] Uranı 1750-1769-cu illər arası an azı 12 dəfə müşahidə etmişdir.<ref>{{cite web|title=Uranus – About Saying, Finding, and Describing It|publisher=thespaceguy.com|url=http://www.thespaceguy.com/Uranus.htm|last=Dunkerson|first=Duane|accessdate=17 April 2007|deadurl=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/60qT4Vpn3?url=http://www.thespaceguy.com/Uranus.htm|archivedate=11 August 2011|df=mdy-all}}</ref> [[Vilyam Herşel]] 13 mart 1781-ci ildə Uranı [[İngiltərə]]də [[Bat]]daki ''Nyu King'' küçəsindəki evinin bağından müşahidə etdi <ref>{{cite web|title=Bath Preservation Trust|url=http://www.bath-preservation-trust.org.uk/|accessdate=29 September 2007|archive-date=29 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180929004747/http://www.bath-preservation-trust.org.uk/|url-status=live}}</ref>(indiki Herşel Astronomiya Müzeyi) və başlanğıcda, onu kometa olaraq elan etdi (26 aprel 1781-ci il).<ref>{{cite journal|title=Account of a Comet, By Mr. Herschel, F. R. S.; Communicated by Dr. Watson, Jun. of Bath, F. R. S|author=Herschel, William|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London|volume=71|pages=492–501|bibcode=1781RSPT...71..492H|doi=10.1098/rstl.1781.0056|date=1781|last2=Watson|first2=Dr.}}</ref> Herşel özünün dizayn etdiyi teleskopu istifadə edərək "''hərəkətsiz ulduzların paralaksının bir sıra müşahidəsi ilə məşğul idi"''.<ref name="Ref-1">Journal of the Royal Society and Royal Astronomical Society 1, 30, quoted in [[#Miner|Miner]], p. 8.</ref> [[Vilyam Herşel|Herşel]] öz jurnalında yazmışdı: "''ζ Tauri yaxınlığında yerləşən dumanvari [[ulduz]] və ya bir [[kometa|komet]]''".<ref>Royal Astronomical Society MSS W.2/1.2, 23; quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]] p. 8.</ref> 17 mart tarixində o, belə bir qeyd aldı: "''Mən kometa və ya dumanvari ulduz axtarırdım və onun kometa olduğu aşkar olundu ona görə ki, o mövqeyini dəyişirdi''."<ref>RAS MSS Herschel W.2/1.2, 24, quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]] p. 8.</ref> Herşel kəşfini [[London Kral Cəmiyyəti|Kral Cəmiyyəti]]nə təqdim edəndə [[kometa|komet]] kəşf etdiyini təsdiqləməyə dəvam etdi, həmçinin onu bir planet ilə də müqayisə etdi:<ref name="Ref-1" /> {{Sitat|Mən kometi gördüyümdə güc 227 idi. Təcrübələrimdən bilirəm ki, hərəkətsiz ulduzların diametrləri, planetlərdə olduğu kimi yüksək gücə sahib şəkildə mütənasüb olaraq böyümür; buna görə də mən güc 460 və 932-ni istifadə etdim və aşkar etdim ki, kometin diametri elə olduğu kimi mütənasüb şəkildə böyüyürdü, gümanıma əsasən o hərəkətsiz ulduz deyildi və müqayisə etdiyim ulduzların diyametri həmin ölçü ilə artmırdı. Üstəlik komet işığının qəbul edə biləcəyindən çox daha böyüyürdü, bu böyük güclə dumanlı və təyin edilməsi çətin şəkildə görünürdü, ancaq ulduzların parıltısını və aydınlığını saxladığını, mən minlərlə müşahidəmdən bilirdim. Nəticələr mənim təxminlərimi doğru çıxardırdı və bu da bizim axır vaxtlar müşahidə etdiyimiz şeyin komet olduğunu sübuta yetirir.<ref name="Ref-1" />}} [[Vilyam Herşel|Herşel]] kəşfini Krallıq Astronomu [[Nevil Maskeliyan]]a bildirdi və 1781-ci ilin 23 aprel tarixində bu cavabı aldı: {{Sitat|Mən bilmirəm onu nə adlandıram. Onun günəşin ətrafında dairəvi orbitdə hərəkət edən sadə bir planet olması ehtimalı böyükdür, zira komet çox ekssentrik ellipsdə hərəkət edir. Mən hələ onun komasını və ya quyruğunu görməmişəm.<ref>RAS MSS Herschel W1/13.M, 14 quoted in [[#Miner|Miner]] p. 8.</ref>}} [[Vilyam Herşel|Herşel]] kəşf etdiyi obyekti [[Kometa|komet]] olaraq xarakterizə etməyə dəvam etsə də, digər astronomlar başqa cür şübhələnməyə başlamışdılar. İlk dəfə obyektin orbitini [[Rusiya]]da fəaliyyət göstərən fin-isveç astronomu [[Anders Cohan Leksel]] hesabladı.<ref name="lexell" /> Obyektin təxminən dairəvi olan orbitə sahib olması belə bir mülahizə ortaya çıxardırdı ki, o komet deyil bir planetdir. [[Berlin]]li astronom [[İyohan Elert Bode]][[Vilyam Herşel|Herşel]]in kəşfini "''indiyə kimi hərəkətli ulduz sayılan [[Saturn (planet)|Saturn]]un orbitinin arxa tərəfində dövrə vuran naməlum obyekt'' " olaraq təsvir etdi.<ref>Johann Elert Bode, Berliner Astronomisches Jahrbuch, p. 210, 1781, quoted in [[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref> Bode təxminən dairəvi olan orbitin komet orbitindən çox planet orbitinə oxşar olduğu qənaətinə gəldi.<ref>[[Uran (planet)#Miner|Miner]], p. 11.</ref> Obyekt tezliklə universal şəkildə yeni bir planet olaraq qəbul edildi. 1783-cü ildə [[Vilyam Herşel|Herşel]] bu faktı [[London Kral Cəmiyyəti|Kral Cəmiyyəti]]nin prezidenti [[Cozef Banksa]] tanıtdı: ''Avropanın nüfuzlu astronomları tərəfindən həyata keçirilmiş müşahidələrdən belə görünür ki, 1781-ci ilin mart ayında kəşf etmə şərəfi mənə düşən bu yeni ulduz bizim [[Günəş sistemi]]mizin əsas planetidir.''<ref name="Dreyer" /> Onun bu nailiyyətinə görə Kral III Corc Herşelə illik 200 [[Funt sterlinq|£]] stipendiya təşkil etdi.<ref name="Miner12" /> '''''''''''' === Adı === Maskelyan Herşeldən xahiş etdi: ''astronomiya aləmi üçün yaxşılıq et və planetinə ad qoy. Bu planet tamami ilə sənindir və bu kəşfinə görə sənə çox borcluyuq.''<ref>RAS MSS Herschel W.1/12.M, 20, quoted in [[#Miner|Miner]], p. 12</ref> Maskelyanın xahişinə cavab olaraq [[Vilyam Herşel|Herşel]] Kral III Corcun şərəfinə<ref>{{cite journal |url=http://vesuvius.jsc.nasa.gov/er/seh/hersc.html |title=Voyager at Uranus |date=1986 |journal=NASA Jpl |pages=400–268 |volume=7 |issue=85 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060210222142/http://vesuvius.jsc.nasa.gov/er/seh/hersc.html |archivedate=10 February 2006}}</ref> obyekti ''Georgium Sidus'' (Corcun ulduzu) və ya ''Corcun Planeti'' olaraq adlandırmağa qərar verdi. Bu qərarını Cosef Banksa yazdığı bir məktubda izah etdi:<ref name="Dreyer" /> {{Sitat|Qədim zamanın əfsanəvi dövründə adlar: Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturn onların əsas qəhramanlarının və tanrılarının şərəfinə planetlərə verildi. Günümüzün fəlsəfi dövründə eyni metoda baş vuraraq bizim yeni səma obyektini Juno, Pallas, Apollo və ya Minerva adlandırmaq tamami ilə qəbul edilməz olacaq. Hərhansı xüsusi hadisənin və ya diqqətəlayiq təsadüfün ilk nəzərə alınması onun xronologiyasına görədir: əgər kimsə gələcək dövrdə soruşsa ki, bu axrıncı tapılan planeti nə zaman kəşf etdiniz? bax onda "Kral III Corcun hökmdarlığı dövründə" cavabı çox kifayətləndirici olardı.}} Herşelin təklif etdiyi ad [[Böyük Britaniya|Britaniya]] xaricində populyarlıqla qarşılanmadı və alternativlər tezliklə irəli sürüldü. [[Cerom Laland]] təklif etdi ki, planet onu kəşf edənin şərəfinə ''Herşel'' adlandırılsın.<ref name="Francisca">{{cite journal |title=The meaning of the symbol H+o for the planet Uranus |author=Herschel, Francisca |date=1917 |bibcode=1917Obs....40..306H |volume=40 |page=306 |journal=The Observatory}}</ref> [[Erik Prosperin]] ''Neptun'' adını təklif etdi. Bu təklif [[ABŞ İstiqlal müharibəsi|ABŞ istiqlal müharibəsi]] dövründə [[Krallıq donanması]]nın qələbələrini yeni planeti ''Neptun III Corc'' və ya ''Neptun Böyük Britaniya'' adlandıraraq qeyd etmək fikrini bəyənən digər astronomlar tərəfindən dəstəkləndi.<ref name="lexell" /> Bode yunan tanrısı olan ''Uranusun'' latınlaşdırılmış versiyası olan ''Uran'' adını təklif etdi.<ref name="Bode">{{harvnb|Bode|1784|pp=88–90}}: [In original German]: "Bereits in der am 12ten März 1782 bei der hiesigen naturforschenden Gesellschaft vorgelesenen Abhandlung, habe ich den Namen des Vaters vom Saturn, nemlich Uranos, oder wie er mit der lateinischen Endung gewöhnlicher ist, Uranus vorgeschlagen, und habe seit dem das Vergnügen gehabt, daß verschiedene Astronomen und Mathematiker in ihren Schriften oder in Briefen an mich, diese Benennung aufgenommen oder gebilligt. Meines Erachtens muß man bei dieser Wahl die Mythologie befolgen, aus welcher die uralten Namen der übrigen Planeten entlehnen worden; denn in der Reihe der bisher bekannten, würde der von einer merkwürdigen Person oder Begebenheit der neuern Zeit wahrgenommene Name eines Planeten sehr auffallen. Diodor von Cicilien erzahlt die Geschichte der Atlanten, eines uralten Volks, welches eine der fruchtbarsten Gegenden in Africa bewohnte, und die Meeresküsten seines Landes als das Vaterland der Götter ansah. Uranus war ihr, erster König, Stifter ihres gesitteter Lebens und Erfinder vieler nützlichen Künste. Zugleich wird er auch als ein fleißiger und geschickter Himmelsforscher des Alterthums beschrieben... Noch mehr: Uranus war der Vater des Saturns und des Atlas, so wie der erstere der Vater des Jupiters."; [Translated]: "Already in the pre-read at the local Natural History Society on 12th March 1782 treatise, I have the father's name from Saturn, namely Uranos, or as it is usually with the Latin suffix, proposed Uranus, and have since had the pleasure that various astronomers and mathematicians, cited in their writings or letters to me approving this designation. In my view, it is necessary to follow the mythology in this election, which had been borrowed from the ancient name of the other planets; because in the series of previously known, perceived by a strange person or event of modern times name of a planet would very noticeable. Diodorus of Cilicia tells the story of Atlas, an ancient people that inhabited one of the most fertile areas in Africa, and looked at the sea shores of his country as the homeland of the gods. Uranus was her first king, founder of their civilized life and inventor of many useful arts. At the same time he is also described as a diligent and skilful astronomers of antiquity … even more: Uranus was the father of Saturn and the Atlas, as the former is the father of Jupiter."</ref> Bode adın digər planetlərdən fərqli görünməməsi üçün mifalogiyanı izlənməsini və necə ki, Saturn Yupiterin atası idisə, yeni planetə Yupiterin atası olan Uran adının qoyulmasını daha uyğun hesab etdi.<ref name="Miner12" /><ref name="Bode" /><ref name="planetsbeyond" /><ref>{{cite web |title=Astronomy in Berlin |publisher=Brian Daugherty |url=http://bdaugherty.tripod.com/astronomy/bode.html |accessdate=24 May 2007 |last=Daugherty |first=Brian |archive-date=8 October 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141008052101/http://bdaugherty.tripod.com/astronomy/bode.html |url-status=dead }}</ref> 1789-cu ildə Bodenin Krallık Cəmiyyəti həmkarı [[Martin Haynriş Klaprot|Martin Klaprot]] kəşf etdiyi yeni elementə Bodenin təklifinə dəstək olmaq üçün ''[[uranium]]'' adını verdi.<ref>{{cite web |title=The Straight Scoop on Uranium |author=Finch, James |date=2006 |publisher=allchemicals.info: The online chemical resource |url=http://www.allchemicals.info/articles/Uranium.php |accessdate=30 March 2009 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081221011537/http://www.allchemicals.info/articles/Uranium.php |archivedate=21 December 2008 |df= }}</ref> Nəticədə, Bodenin təklif etdiyi ad geniş şəkildə istifadə olunmağa başladı və ''Georgium Sidus'' adından ''Uran'' adına keçirilərək 1850-ci ildə üniversal oldu.<ref name="planetsbeyond" /> [[Qədim yunan mifologiyası|Mifalogiya]]ya əsasən, Uran (''qədim yunanca'': ''Οὐρανός; latınca: Ūranus)'' yunan tanrıları olan [[Kron]]un (Saturn) atası, [[Zevs]]in ([[Yupiter (mifologiya)|Yupiter]]) babasıdır. Uran yeganə planetdir ki, adı birbaşa yunan tanrılarından gəlir. Uranın iki astronomik simvolu var. Birinci simvol ♅, 1784-cü ildə Lanad tərəfindən təklif edildi. Lanad Herşelə göndərdiyi məktubda bu simvolu belə təsvir etmişdi: ''"un globe surmonté par la première lettre de votre nom" ("göy cismi hansı ki, sizin adınızın baş hərfi ilə üst-üstə düşür)''.<ref name="Francisca" /> Sonraki təklif edilmiş simvol ⛢ [[Mars]] və [[Günəş]]in simvollarının hibrididir və belə hesab edilirdi ki, Uran yunan mifalogiyasında səma tanrısı olduğundan, [[Mars]] və [[Günəş]]in birləşdirilmiş gücü ilə dominantlıq edir.<ref>{{cite web |title=Planet symbols |work=NASA Solar System exploration |url=http://solarsystem.nasa.gov/multimedia/display.cfm?IM_ID=167 |accessdate=4 August 2007 |archive-date=9 December 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151209221044/http://solarsystem.nasa.gov/multimedia/display.cfm?IM_ID=167 |url-status=dead }}</ref> [[Çin dili|Çin]], [[Yapon dili|yapon]], [[Koreya dili|koreya]] və [[Vyetnam dili|vyetnam]] dilində onun adı bir başa ''"səma kral ulduzu"'' (天王星) olaraq tərcümə edilir.<ref>{{cite book |first=Jan Jakob Maria |last=De Groot |year=1912 |title=Religion in China: universism. a key to the study of Taoism and Confucianism |work=American lectures on the history of religions |volume=10 |page=300 |publisher=G. P. Putnam's Sons |url=https://books.google.com/books?id=ZAaP7dyjCrAC&pg=PA300 |accessdate=8 January 2010 |archive-date=22 July 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722005812/http://books.google.com/books?id=ZAaP7dyjCrAC&pg=PA300 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite book |first=Thomas |last=Crump |year=1992 |title=The Japanese numbers game: the use and understanding of numbers in modern Japan |url=https://archive.org/details/japanesenumbersg00crum |work=Nissan Institute/Routledge Japanese studies series |pages=[https://archive.org/details/japanesenumbersg00crum/page/n53 39]–40 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-05609-0}}</ref><ref>{{cite book |first=Homer Bezaleel |last=Hulbert |year=1909 |title=The passing of Korea |page=426 |publisher=Doubleday, Page & company |url=https://books.google.com/books?id=fxwpAAAAYAAJ&pg=PA426 |accessdate=8 January 2010 |archive-date=23 June 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220623015633/https://books.google.com/books?id=fxwpAAAAYAAJ&pg=PA426 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite journal |url=http://amateurastronomy.org/EH/Oct97.txt |title=Asian Astronomy 101 |journal=Hamilton Amateur Astronomers |date=1997 |volume=4 |issue=11 |accessdate=5 August 2007 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/6BVZMMrHn?url=http://amateurastronomy.org/EH/Oct97.txt |archivedate=18 October 2012 |df=dmy-all}}</ref> '''' == Orbit və fırlanması == [[Fayl:Uranus Orbit.gif|300px|thumb|right|Uranın [[Günəş]] ətrfında hərəkətini göstərən animasiya.]] [[Fayl:Uranusandrings.jpg|thumb|1998-ci il yalançı rənglərlə qurulmuş infraqırmızıya yaxın diapozonda Uranın şəkli, şəkildə Uranın bulud qrupları, halqaları və təbbi peykləri görünür. Şəkil [[Habbl teleskopu]] ilə NICMOS kamerası vasitəsi ilə çəkilmişdir]] Uran [[Günəş]] ətrafında dövrünü 84 ildə tamamlayır. Günəşdən orta məsafəsi təxminən 20 [[Astronomik Vahid|AV]]-dir (3 milyard km; 2 milyard mil). [[Günəş]]dən minimum və maksimum məsafə arasındakı fərq, 1.8 [[Astronomik Vahid|AV]]-dir, bu fərq digər planetlərə nəzərən daha böyükdür, amma orbit [[Kiçik planet|cırtdan planet]] olan [[Pluton]]un orpiti qədər geniş deyildir.<ref>Jean Meeus, Astronomical Algorithms (Richmond, VA: Willmann-Bell, 1998) p 271. From the 1841 aphelion to the 2092 one, perihelia are always 18.28 and aphelia always 20.10 astronomical units</ref> Günəş işığının intensivliyi məsafə kvadratına tərs mütənasib olaraq dəyişir (Uran yerə nisbətən günəşdən 20 dəfə uzaqdır) buna görə də, Uranda Günəş şüalarının intensivliyi yerdəkindən 400 dəfə azdır.<ref>{{cite web|title=Next Stop Uranus|url=http://www.astrosociety.org/education/publications/tnl/04/04.html|date=1986|accessdate=9 June 2007|archive-date=17 May 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517092216/http://astrosociety.org/education/publications/tnl/04/04.html|url-status=live}}</ref> Uranın orbital elementləri ilk dəfə 1783-cü ildə [[Pyer Simon Laplas]] tərəfindən hesablandı.<ref name="georgeforbes" /> Sonralar müşahidə edilən orbitlə nəzəri olaraq təxmin edilən orbit arasında uyğunsuzluqlar ortaya çıxdı. 1841-ci ildə [[Con Kauç Adams]] ilk dəfə belə bir fikir irəli sürdü ki, bu fərqliliklər hansısa görünməyən planetlə olan [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya]] qarşılıqlı təsiri nəticəsində meydana gəlir. 1845-ci ildə [[Urban Leverye]] Uranın orbitini müstəqil olaraq tədqiq etməyə başladı. 1846-cı ilin 23 sentyabr tarixində [[İohann Qotfrid Qal,]] Veriyerin təxmin etdiyi mövqedə bir planet müəyyən etdi.<ref>{{cite web|title=Mathematical discovery of planets|author=O'Connor, J J. and Robertson, E. F.|url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Neptune_and_Pluto.html|date=1996|accessdate=June 13, 2007|archive-date=August 11, 2011|archive-url=https://www.webcitation.org/60qT7dQOo?url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Neptune_and_Pluto.html|url-status=dead}}</ref> Sonradan bu planet [[Neptun (planet)|Neptun]] olaraq adlandırıldı. Uranın daxili hissələrinin fırlanma periyodu saat oxları istiqamətində 17 saat 14 dəqiqə təşkil edir. Bütün nəhəng planetlər kimi, Uranın üst atmosferində fırlanma istiqamətində güclü küləklər hökm sürür. Bəzi en dairələrində məsələn 60 dərəcə cənubda atmosferin görünən xüsusiyyətləri sürətlə yerini dəyişir, nəticədə, tam fırlanma 14 saatdan az müddətdə tamamlanır.<ref>{{cite web|title=Uranus|work=World Book|author1=Gierasch, Peter J.|author2=Nicholson, Philip D.|lastauthoramp=yes|url=http://www.warrentboe.org/_files/TeacherPages/792/Uranus_Article.pdf|date=2004|accessdate=8 March 2015|archive-date=2 April 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150402112123/http://www.warrentboe.org/_files/TeacherPages/792/Uranus_Article.pdf|url-status=live}}</ref> === Ox əyriliyi === Uranın oxu 97,77° ilə əyilmiş vəziyyətdədir, buna görə də onun fırlanma oxu [[Günəş sistemi]] müstəvisinə demək olar ki, paraleldir. Bu əyrilik nəticəsində heç bir nəhəng planetdə meydana gəlməyən mövsümi dəyişikliklər formalaşır. [[Gündönümü]]nə yaxın Uranın bir qütbü [[Günəş]] işıqlarını davamlı olaraq görürkən digər qütbü görmür. Sadəcə ekvatorun ətrafındaki dar zolaqda sürətli gecə-gündüz döngüsü meydana gəlir, ancaq Günəş üfüqdə batır ([[Yer]]in cənub-şimal bölgəsi). Uranın orbitinin digər tərəfində qütblərin [[Günəş]]ə olan oriyentasiyası tərs çevrilmişdir. Hər bir qütb 42 il davamlı günəş işığı alır və 42 il qaranlıqda qalır.<ref>{{cite web|title=Hubble captures rare, fleeting shadow on Uranus|author=Sromovsky, Lawrence|work=University of Wisconsin Madison|url=http://www.news.wisc.edu/releases/12826.html|date=2006|accessdate=June 9, 2007|archive-date=July 20, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110720221646/http://www.news.wisc.edu/releases/12826.html|url-status=dead}}</ref> [[Ekinoks]]a yaxın [[Günəş]]in işığı Uranın ekvatoruna düşür və digər planetlərin əksəriyyətində rastlandığı kimi, gecə-gündüz döngüsü meydana gəlir. Uran ən axrıncı [[ekinoks]]una 7 dekabr 2007-ci ildə çatdı.<ref>Hammel, Heidi B. (5 September 2006). [https://web.archive.org/web/20090225084057/http://www.apl.ucl.ac.uk/iopw/uworkshop_060905.pdf "Uranus nears Equinox"] (PDF). ''A report from the 2006 Pasadena Workshop.'' Archived from [http://www.apl.ucl.ac.uk/iopw/uworkshop_060905.pdf the orginal] (PDF) on 25 February 2009.</ref><ref name="weather" /> {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! Şimali yarımkürə ! İl ! Cənub yarımkürə |- | Qış gündönümü | 1902, 1986 | Yay gündönümü |- | Yaz ekinoksu | 1923, 2007 | Payız ekinoksu |- | Yay gündönümü | 1944, 2028 | Qış gündönümü |- | Payız ekinoksu | 1965, 2049 | Yaz ekinoksu |} Bu ox əyriliyinin nəticələrindən biri də budur ki, orta Uran ilində, onun qütb bölgələri Günəşdən ekvator bölgələrinkindən daha çox enerji alır. Buna baxmayaraq, Uranın ekvatorundaki istilik, qütblərindəkindən çoxdur. Buna səbəb olan əsas mexanizmlər bilinmir. Həmçinin, Uranın ox əyriliyinin səbəbi də dəqiq məlum deyil, lakin bir fərziyyəyə görə, [[Günəş sistemi]]nin formalaşması zamanı Uranla Yer ölçüsündə bir protoplanet toqquşmuş və onun əyilməsinə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite book|author=Bergstralh, Jay T.; Miner, Ellis; Matthews, Mildred|title=Uranus|date=1991|pages=485–486|isbn=0-8165-1208-6}}</ref> ''[[Voyacer 2]]'' 1986-cı ildə Urana uçuşu zamanı planetin cənub qütbü tamami ilə Günəşə istiqamətlənmiş vəziyyətdə idi. Bu qütb [[Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı|Beynalxalq Astronomiya İttifaqı]]nın təyininə görə, bu cür adlandırılmışdır, belə ki, planetin hansı istiqamətə fırlanmasına baxmayaraq, həmin planetin və ya peykin şimal qütbü Günəş sisteminin dəyişməyən müstəvisinin yuxarısına doğru istiqamətlənmiş olandır.<ref>{{cite web|url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm|title=Report of the IAU/IAG working group on cartographic coordinates and rotational elements of the planets and satellites: 2000|work=IAU|date=2000|accessdate=June 13, 2007|archive-date=May 12, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://pds.jpl.nasa.gov/documents/sr/stdref_021015/Chapter02.pdf|format=PDF|title=Cartographic Standards|work=NASA|accessdate=June 13, 2007|archive-date=August 11, 2011|archive-url=https://www.webcitation.org/60qT90eON?url=http://pds.jpl.nasa.gov/documents/sr/stdref_021015/Chapter02.pdf|url-status=dead}}</ref> Bəzən bədənin şimal və cənub qütblərinin fırlanma istiqaməti ilə əlaqəli olaraq [[sağ əl qaydası]]na görə təyin olunan başqa bir konvensiya istifadə edilir.<ref>{{cite web|url=http://roger.ecn.purdue.edu/~masl/documents/masl/coords.html|title=Coordinate Frames Used in MASL|date=2003|accessdate=June 13, 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070505140123/http://roger.ecn.purdue.edu/~masl/documents/masl/coords.html|archivedate=May 5, 2007|url-status=dead}}</ref> === Gürünmə === Əsas [[görünən ulduz ölçüsü]] 0,17-lik sapma ilə 5,68-dir, ifratlıq isə 5,38 və +6,03 təşkil edir.<ref name="Mallama_and_Hilton" /> Bu parlaqlıq diapazonu ilə adi gözlə görünmə həddinə yaxındır. Dəyişkənliklərin çoxu [[Günəş]] tərəfindən aydınladılan və Yerdən izlənilən planetar enliklərə bağlıdır.<ref>[https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1510/1510.04175.pdf Large brightness variations of Uranus at red and near-IR wavelengths.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200929153549/https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1510/1510.04175.pdf |date=2020-09-29 }} (PDF). Retrieved on 13 September 2018</ref> Onun bucaq diametri 3,4-3,7 arkosaniyədir, müqayisə üçün, [[Saturn (planet)|Saturn]]unki 16-20 arkosaniyə, [[Yupiter (planet)|Yupiter]]inki isə 32-40 arkosaniyədir.<ref>Espenak, Fred (2005). [https://web.archive.org/web/20070626153349/http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/TYPE/TYPE.htmln "Twelve Year Planetary Ephemeris: 1995–2006".]</ref> Lakin, Uranı qaranlıq səmada adi gözlə görmək mümkündür və hətta şəhər mühitində də durbinlə müşahidə etmək mümkündür.<ref name="fact" /> Obyektiv diametri 15-23 sm olan həvəskar teleskopunda Uran aydın əza qaranlıqlaşmasında solğun mavi disk kimi görünür. Daha böyük teleskoplarla (25 sm-lik və daha geniş), Uranın buludlarını və hətta peykləri [[Tiraniya|Titaniya]] və [[Oberon]]u görmək mümkündür.<ref>{{cite web |title=Uranus: the Threshold Planet of 2006 |author=Nowak, Gary T. |url=http://www.vtastro.org/Articles/uranus2006.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110727233304/http://www.vtastro.org/Articles/uranus2006.html |archivedate=27 July 2011 |date=2006 |accessdate=14 June 2007}}</ref> == Fiziki xarakteristikaları == === Daxili strukturu === [[Fayl:Uranus, Earth size comparison 2.jpg|thumb|Yerin Uranla müqayisəsi]] [[Fayl:Uranus-intern-en.png|thumb|Uranın daxili strukturunun diaqramı]] Uranın kütləsi 14,5 Yer kütləsi qədərdir və 4 nəhəng planet arasında ən az kütləli planetdir. Onun diametri [[Neptun (planet)|Neptun]]un diametrindən azca böyük, [[Yer]]in diametrindən isə 4 dəfə böyükdür. 1,27 q/sm³ olan yoğunluğu ilə [[Saturn (planet)|Saturn]]dan sonra ən az yoğunluğa sahib planetdir.<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /><ref name="Jacobson Campbell et al. 1992" /> Bu qiymət onu göstərir ki, planet [[su]], [[metan]] və [[ammonyak]] kimi müxtəlif buzlarından təşkil olunmuşdur.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Uranın daxilindəki buzun kütləsi dəqiq olaraq bilinmir, çünki seçilən modelə uyğun olaraq fərqli göstəricilər əldə olunur: ehtimal edilir ki, buzun kütləsi 9,3-13,5 yer kütləsi qədərdir .<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /> [[Hidrogen]] və [[helium]] ümumi kütlənin az hissəsini təşkil edir: 0,5-1,5 Yer kütləsi.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Qeyri-buz kütləsinin qalan hissəsi qayalıq maddədir (0,5-3,7 Yer kütləsi).<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Uranın strukturunun standart modelinə əsasən, o üç təbəqədən meydana gəlir: mərkəzdə qayalı (silikat/dəmir-nikel) nüvə, ortada buzlu mantiya və qaz halında olan [[helium]]/[[hidrogen]] xarici təbəqə.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Faure2007" /> Nüvə 0,55 Yer kütləsinə sahib və radiusu Uranın radiusunun 20%-dən azdır. Mantiyasının kütləsi 13,4 Yer kütləsi qədərdir. Üst atmosferi 0,5 Yer kütləsi qədərdir və Uranın radiusunun 20%-nə qədər genişlənir.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Faure2007" /> Uranın nüvəsinin sıxlığı 9 q/sm³, mərkəzindəki təyziq 8 miliyon bar (800 [[Paskal (ölçü vahidi)|GPa]]) və temperaturu təxminən 5000 [[Kelvin|ºK]] təşkil edir.<ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /><ref name="Faure2007" /> Yayğın olaraq qəbul edilmişdir ki, buz mantiyası buzdan deyil, [[su]], [[ammonyak]] və digər uçucu isti və yoğun madələrdən təşkil olunmuşdur.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /><ref name="Faure2007" /> Su-amonyak okeanı olaraq adlandırılan bu maye yüksək elektirik keçiriciliyinə sahibdir.<ref name="Atreya2006" /> Uranın dərinliyindəki İfrat təyziq və temperaturun [[Metan]] molekullarını parçaladığı və bunun nəticəsində də [[karbon]] atomlarının almaz kristallarına çevrilib mantiyaya dolu kimi yağdığı düşünülür.<ref>{{cite web |url=http://www.spacedaily.com/news/carbon-99d.html |title=Is It Raining Diamonds On Uranus |publisher=SpaceDaily.com |date=1 October 1999 |accessdate=17 May 2013 |archive-date=22 May 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130522005929/http://www.spacedaily.com/news/carbon-99d.html |url-status=live }}</ref><ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=25 August 2017 |work=[[The Washington Post]] |accessdate=27 August 2017 |archive-date=27 August 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170827011901/https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite journal |title=Formation of diamonds in laser-compressed hydrocarbons at planetary interior conditions |journal=Nature Astronomy |last=Kraus |first=D. |last2=Vorberger |first2=J. |last3=Pak |first3=A. |last4=Hartley |first4=N. J. |last5=Fletcher |first5=L. B. |last6=Frydrych |first6=S. |last7=Galtier |first7=E. |last8=Gamboa |first8=E. J. |last9=Gericke |first9=D. O. |last10=Glenzer |first10=S. H. |last11=Granados |first11=E. |last12=MacDonald |first12=M. J. |last13=MacKinnon |first13=A. J. |last14=McBride |first14=E. E. |last15=Nam |first15=I. |last16=Neumayer |first16=P. |last17=Roth |first17=M. |last18=Saunders |first18=A. M. |last19=Schuster |first19=A. K. |last20=Sun |first20=P. |last21=van Driel |first21=T. |last22=Döppner |first22=T. |last23=Falcone |first23=R. W. |display-authors=1 |volume=1 |issue=9 |pages=606–611 |date=September 2017 |doi=10.1038/s41550-017-0219-9 |bibcode=2017NatAs...1..606K |url=http://www.escholarship.org/uc/item/1cf3b8v4 |access-date=2019-03-02 |archive-date=2021-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929075609/https://escholarship.org/uc/item/1cf3b8v4 |url-status=live }}</ref> Lourens Livermor Milli Labaratoriyasında aparılan yüksək təzyiq təcrübələrindən əldə olunan nəticələr əsasında maye okeanında üzən almazların ola biləcəyi ehtimalı ortaya atılmışdır.<ref name="Bland, Eric">{{cite news |last1=Bland |first1=Eric |title=Outer planets may have oceans of diamond |url=http://www.abc.net.au/science/articles/2010/01/18/2794635.htm |accessdate=9 October 2017 |work=ABC Science |date=18 January 2010 |language=en-AU |archive-date=15 June 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200615182200/http://www.abc.net.au/science/articles/2010/01/18/2794635.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{cite journal |url=http://www.astronomynow.com/news/n1001/21diamond/ |title=Oceans of diamond possible on Uranus and Neptune |last1=Baldwin |first1=Emily |journal=Astronomy Now |date=21 January 2010 |accessdate=6 February 2014 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203065217/http://www.astronomynow.com/news/n1001/21diamond/ |archivedate=3 December 2013 |df=dmy-all }}</ref> Uran və [[Neptun (planet)|Neptun]]un əsas tərkib hissələri [[Yupiter (planet)|Yupiter]] və [[Saturn (planet)|Saturn]]unkindən fərqlidir. Onlarda buz qazlardan çoxdur, məhz buna görə də onları buz nəhəngləri olaraq təsnif edirlər. Uranda su molekullarının [[hidrogen]] və [[oksigen]] iyonlarına parçalandığı iyonlu su təbəqəsi olduğu və həmin təbəqənin daha dərinliyində isə [[oksigen]]in kristallaşdığı, ancaq [[hidrogen]]in oksigen qəfəsində sərbəst hərəkət etdiyi ifratriyonlu su olduğu fərz edilir.<ref>{{cite news |url=https://www.newscientist.com/article/mg20727764.500-weird-water-lurking-inside-giant-planets/ |title=Weird water lurking inside giant planets |work=New Scientist |first=David |last=Shiga |issue=2776 |date=1 September 2010 |access-date=2 March 2019 |archive-date=12 February 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180212143537/https://www.newscientist.com/article/mg20727764.500-weird-water-lurking-inside-giant-planets/ |url-status=live }}</ref> Yuxarıda nəzərdə tutulan model olduqca standart olsa da, unikal deyil; digər modellər də müşahidələrlə örtüşür. Məsələn, buz mantiyasında əhəmiyyətli miqdarda [[hidrogen]] və qayalıq maddə qarışdırıldıqda, daxildəki buzun ümumi kütləsi az və müvafiq olaraq, hidrogen və qayanın ümumi kütləsi çox olacaq. Hal-hazırda mövcud olan göstəricilər ilə hansı modelin doğru olduğunu müəyyən etmək çətindir.<ref name="Podolak Podolak et al. 2000" /> Uranın daxili maye strukturu onun möhkəm səthə sahib olmadığını göstərir. Qazvari atmosfer tədricən daxili maye təbəqələrə keçir.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Əlverişli olsun deyə, 1 bar (100 kPa) atmosfer təzyiqinin olduğu yerdə qurulan fırlanan sıxılmış sferoid, şərti olaraq "səth" olaraq təyin edilir. Uyğun olaraq, onun ekvatorial və polyar radiusu 25.559 ± 4 və 24.973 ± 20&nbsp;km-dir.<ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007" /> Bu səth bütöv məqalə boyunca hündürlük üçün sıfır nöqtəsi olaraq istifadə ediləcək. ==== Daxili istiliyi ==== Uranın daxili istiliyi digər nəhəng planetlərə nisbətən nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağıdır; astronomik terminlərlə ifadə edilsə, aşağı [[termal axın]]a sahibdir.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /><ref name="Hanel Conrath et al. 1986" /> Uranın daxili temperaturunun nəyə görə bu qədər aşağı olmasının səbəbi hələ də qeyri-müəyyəndir. Urana tərkib hissələrinə və ölçüsünə görə oxşar olan [[Neptun (planet)|Neptun]], Urandan 2,61 dəfə çox [[Günəş]]dən aldığı enerjini fəzaya şüalandırır.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Bunun əksinə olaraq, Uran həddindən artıq istiliyi demək olar ki, şüalandırmır. Uran tərəfindən şüalandırılan ümumi güc uzaq infraqırmızı spektrdə atmosferinin udduğu enerjinin təqribi olaraq 1,06 ± 0,08 dəfəsidir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Pearl Conrath et al. 1990" /> Uranın termal axını 0,042±0,047 [[Vatt|V]]/[[Metr|m²]] təşkil edir. Bu göstərici yerin daxili termal axınından azdır<ref name="Pearl Conrath et al. 1990" /> (Yerin daxili termal axını; 0,075 [[Vatt|V]]/[[Metr|m²]]). Uranda ən aşağı temperatur onun [[tropopauz]]unda qeydə alındı (−224,2&nbsp;°C). Bu göstərici ilə Uran [[Günəş sistemi]]nin ən soyuq planetidir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Pearl Conrath et al. 1990" /> Uranın belə soyuq olmasını açıqlamaq üçün irəli sürülən bir hipotezə görə, böyük kütləli bir cisimlə keçirdiyi toqquşma zamanı onun əvvəlki istiliyi xaricə yayılmış və nüvəsindəki temperaturunun tükənməsinə səbəb olmuşdur.<ref>{{cite journal |title=Ten Mysteries of the Solar System: Why is Uranus So Cold? |author=Hawksett, David |journal=Astronomy Now |date=2005 |page=73}}</ref> Bu zərbə hipotezi, həmçinin, Uranın ox əyriliyinin səbəbini açıqlamaq üçün də istifadə olunmuşdur. Digər bir hipotezə görə, Uranın üst təbəqəsində mövcud olan bariyer nüvəsindəki istiliyin səthə çatmasına maneə olur.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> Misal üçün, [[konveksiya]] qurluş cəhətdən fərqli təbəqələrdə meydana gəlir və yuxarıya doğru istilik nəqlinin qarşısını alır;<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Pearl Conrath et al. 1990" /> ehtimal ki, ikiqat diffuziv konveksiya məhtudlaşdırıcı faktordur.<ref name="Podolak Weizman et al. 1995" /> == Atmosferi == [[Fayl:Adding to Uranus's legacy.tif|thumb|OPAL programı əsnasında çəkilmiş Uranın atmosferinin şəkli.<ref>{{cite web |title=Adding to Uranus’s legacy |url=https://www.spacetelescope.org/images/potw1906a/ |website=www.spacetelescope.org |accessdate=11 February 2019 |language=en |archive-date=12 February 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190212011708/https://www.spacetelescope.org/images/potw1906a/ |url-status=live }}</ref>]] Uranın daxili hissələrinin yaxşı təyin edilmiş bərk səthi olmamasına baxmayaraq, Uranın məsafədən zondlamağa əlverişli olan ən xaricdəki qazvari təbəqəsi atmosfer adlandırılır.<ref name="Lunine 1993" /> [[Məsafədən zondlama]]q əlverişliliyi 1 bar (100 kPa) səviyyəsinin təxminən 300&nbsp;km-ə qədər, müvafiq olaraq, 100 barlıq (10MPa) təzyiq və 320 K (47&nbsp;°C; 116&nbsp;°F) temperatura qədər uzanır.<ref name="de Pater Romani et al. 1991" /> 1 bar təzyiq səviyyəsi altında olan incə [[termosfer]], nominal səthdən iki planet radiusu qədər genişlənir.<ref name="Herbert Sandel et al. 1987" /> Uranın atmosferi üç əsas təbəqəyə bölünür: −300&nbsp;km-dən 50-km hündürlüyə qədər və 100 bardan 0,1 bar təzyiq səviyyəsi aralığında olan [[troposfer]]; 50–4000&nbsp;km hündürlüyündə və 0,1 bardan və 10⁻¹⁰ bar (10 kPa – 10 µPa) təzyiq səviyyəsi aralığında olan [[stratosfer]] və səthdən 4000&nbsp;km-dən 50.000&nbsp;km-ə qədər uzanan [[termosfer]].<ref name="Lunine 1993" /> Uranın [[Mezosfer|mezsosfer]]i yoxdur. === Tərkibi === Uranın atmosferinin tərkibi onun əsas tərkib hissələrindən fərqlənir. Atmosferin əsasən tərkibinə molekulyar [[hidrogen]] və [[helium]] daxildir.<ref name="Lunine 1993" /> Heliumun molyar fraksiyası, yəni qaz molekulu başına helium atomlarının sayı 0,15±0,03 təşkil edir<ref name="Conrath Gautier et al. 1987" />, yuxarı [[troposfer]]də kütlə fraksiyasına uyğun gələn göstərici isə 0,26 ± 0,05 təşkil edir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Pearl Conrath et al. 1990" /> Bu göstərici heliumun qaz nəhənglərində olduğu kimi mərkəzdə mövcud olmadığını ifadə edən, heliumun protosolar kütlə fraksiyasına yaxındır (0,275 ± 0,01).<ref name="Lodders 2003" /> Uranın atmosferinin üçüncü ən çox zəngin tərkib hissəsi [[metan]]dır (CH₄).<ref name="Lunine 1993" /> Metan görünən və yaxın infraqırmızı diapozonda udulma zolaqlarına sahibdir, bunun nəticəsində də Uran mavi rəngdə görünür.<ref name="Lunine 1993" /> [[Metan]] molekulları metan buludlarının aşağısında 1,3 bar (130 kPa) təzyiq səviyyəsində, molyar fraksiya ilə atmosferin 2,3% hissəsini təşkil edir. Bu göstərici [[Günəş]]də qeydə alınan [[karbon]]un bolluğunun 20-30 dəfə çoxdur.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Lindal Lyons et al. 1987" /><ref name="Tyler 1986" /> Yuxarı atmosferdə çox aşağı temperatura görə qatılıq nisbəti azdır hansı ki, bu da doyğunluq səviyyəsini düşürüb ifrat miqdarda metanın donmasına səbəb olur.<ref name="Bishop Atreya et al. 1990" /> Dərin atmosferdə [[ammonyak]], [[su]] və [[Hidrogen-sulfid qazı|hidrogen-sulfid]] kimi daha az uçucu olan madələrin bolluğu yaxşı tədqiq edilməmişdir. Ehtimal ki, onların göstəricisi [[Günəş]]dəkindən çoxdur.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="de Pater Romani et al. 1989" /> Metanla yanaşı Uranın [[stratosfer]]ində, Günəşin [[Ultrabənövşəyi şüalanma|ultrabənövşəyi]] şüalarının təsiri altında metandan fotoliz vasitəsi ilə hasil edildiyi düşünülən bir miqdar müxtəlif cür hidrokarbonların mövcudluğu təsdiqlənmişdir.<ref name="Summers & Strobel 1989" /> Bunlara daxildir: [[etan]] (C₂H₆), [[asetilen]] (C₂H₂), [[Propin|metilasetilen]] (CH₃C₂H), [[diasetilen]] (C₂HC₂H).<ref name="Bishop Atreya et al. 1990" /><ref name="Burgdorf Orton et al. 2006" /><ref name="Encrenaz 2003" /> Spektroskopik tədqiqatlar, həmçinin, aşkar etmişdir ki, Uranın üst atmosferində su buxarı, karbondioksid və karbonmonoksid vardır hansı ki, bunlar toz və [[Kometa|komet]] kimi xarici mənbələrdən gəlmişdir.<ref name="Burgdorf Orton et al. 2006" /><ref name="Encrenaz 2003" /><ref name="Encrenaz Lellouch et al. 2004" /> === Troposferi === [[Troposfer]] temperaturun hündürlüklə birlikdə azalması ilə xarakterizə edilən, atmosferin ən aşağı və ən sıx hissəsidir.<ref name="Lunine 1993" /> Temperatur nominal səthdən -300&nbsp;km-də 47&nbsp;°C-dən 50&nbsp;km-də −220&nbsp;°C-yə qədər düşür.<ref name="de Pater Romani et al. 1991" /><ref name="Tyler 1986" /> Troposferin ən soyuq üst bölgəsində temperatur planetar enliklərə bağlı olaraq, −224&nbsp;°C və −216&nbsp;°C aralığında dəyişir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Hanel Conrath et al. 1986" /> [[Tropopauz]], Uranın termal uzaq [[İnfraqırmızı şüalanma|infraqırmızı]] emissiyalarının böyük əksəriyyətindən cavabdehdir beləlikə, onun effektiv istiliyini (−214,1 ± 0,3&nbsp;°C) müəyyən edir.<ref name="Hanel Conrath et al. 1986" /><ref name="Pearl Conrath et al. 1990" /> [[Troposfer]]in çox mürəkkəb bulud quruluşuna malik olduğu hesab edilir: irəli sürülən hipotezə görə, [[su]] buludları 50-100 bar (5 -10 MPa) təyziq aralığında, ammonium-hidrosulfid buludları 20 – 40 bar (2 to 4 MPa) təzyiq aralığında, hidrogensulfid buludları 3-10 bar (0,3-1 MPa) təzyiq aralığında və nəhayət, birbaşa aşkar edilmiş nazik metan buludları isə 1-2 bar (0,1- 0,2 MPa) təzyiq aralığında yerləşir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Lindal Lyons et al. 1987" /><ref name="de Pater Romani et al. 1991" /><ref name="Atreya Wong 2005" /> [[Troposfer]] atmosferin güclü küləklər, parlaq buludlar və mövsümi dəyişikliklər sərgiləyən dinamik hissəsidir.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> === Yuxarı atmosferi === [[Fayl:Alien aurorae on Uranus.jpg|thumb|Urandaki qütb parıltıları: Şəkil [[Habbl teleskopu|Habl teleskopuna]] bağlı Kosmik Teleskop Görüntüləmə Spektrografı tərəfindən çəkilib.<ref>{{cite web |title=Alien aurorae on Uranus |url=https://www.spacetelescope.org/images/potw1714a/ |website=www.spacetelescope.org |accessdate=3 April 2017 |archive-date=3 April 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170403160412/http://spacetelescope.org/images/potw1714a/ |url-status=live }}</ref>]]<br /> Uranın atmosferinin üçüncü təbəqəsi [[stratosfer]]dir. Uranın stratosferində əsasən hündürlüklə birlikdə [[tropopauz]]da temperatur −220&nbsp;°C-dən termosferə qədər 527-577&nbsp;°C-yə qədər artır.<ref name="Herbert Sandel et al. 1987" /> Stratosferin isinməsi metan fotolizi nəticəsində atmosferin bu bölgəsində meydana gələn metan və digər hidrokarbonlar tərəfindən<ref name="Summers & Strobel 1989" /> Günəşin [[Ultrabənövşəyi şüalanma|ultrabənövşəyi]] və [[İnfraqırmızı şüalanma|infraqırmızı]] şüalarını udması nəticəsində baş verir.<ref name="Young et al. 2001" /> İstilik həmçinin, isti termosferdən də gəlir.<ref name="Young et al. 2001" /> Hidrokarbonlar 100&nbsp;km-dən 300&nbsp;km qədər, 10 bar-dan 0,1 mbar-a qədər (10,00 – 0,10 hPa), −198&nbsp;°C temperaturdan −103&nbsp;°C temperatura qədər olan, nisbətən dar təbəqəni əhatə edir.<ref name="Bishop Atreya et al. 1990" /><ref name="Burgdorf Orton et al. 2006" /> Ən bol karbohidrogenlər hidrogenə nisbətən 10⁻⁷ qarışma nisbəti ilə, [[metan]], [[asetilen]] və [[etan]]dır. Karbon monoksidin qarışma nisbəti bu hündürlüklərdə eynidir.<ref name="Bishop Atreya et al. 1990" /><ref name="Burgdorf Orton et al. 2006" /><ref name="Encrenaz Lellouch et al. 2004" /> Suyun bolluq nisbəti 7×10⁻⁹ təşkil edir.<ref name="Encrenaz 2003" /> Etan və asetilen [[stratosfer]]in və [[tropopauz]]un (10 mBar təzyiq səviyəsindən aşağıya) daha soyuq və aşağı hissələrində yoğunlaşmağa meyillidir,<ref name="Summers & Strobel 1989" /> bunun nəticəsində də duman təbəqələri meydana gətirir və bu da ehtimal ki, Urana qismən yumuşaq görkəm verməkdə cavabdehdir. Uranın [[stratosfer]]indəki karbohidrogenlərin konsentrasiyası digər nəhəng planetlərin stratosferlərindəkindən daha azdır.<ref name="Bishop Atreya et al. 1990" /><ref name="Herbert & Sandel 1999" /> Uranın atmosferinin ən üst təbəqəsi 800 və 850 K temperatura sahib olan termosfer və tacdır.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Herbert & Sandel 1999" /> Bu qədər yüksək istilik səviyyənin saxlanılması üçün lazım olan istilik mənbələri qeyri-müəyyəndir, nə Günəşin [[Ultrabənövşəyi şüalanma|ultrabənövşəyi şüalar]]ı nə də, qütb parıltısı aktivliyi bu istiliyi saxlamaq üçün kifayət miqdarda enerjini təmin edə bilməz. Bunun səbəbinin stratosferdə 0,1 mBar təzyiq səviyyəsinin üstündə hidrokarbonun əksikliyindən meydana gələn zəif soyutma effektivliyi olduğu ehtimal edilir.<ref name="Herbert Sandel et al. 1987" /><ref name="Herbert & Sandel 1999" /> Molekulyar hidrogendən başqa termosfer-tac çoxlu sayda sərbəst [[hidrogen]] atomlarını ehtiva edir. Onların kiçik kütləsi və yüksək temperaturu, tacın nəyə görə səthdən 50.000&nbsp;km-ə qədər genişləndiyini açıqlayır.<ref name="Herbert Sandel et al. 1987" /><ref name="Herbert & Sandel 1999" /> Bu genişlənmiş tac Uranın unikal cəhətidir.<ref name="Herbert & Sandel 1999" /> O, Uranın ətrafında mövcud olan xırda hissəciklərin sürtünməsinə səbəbiyyət verir, bunun nəticəsində də Uran halqalarında tozun ümumi tükənməsi baş verir.<ref name="Herbert Sandel et al. 1987" /> Uranın [[termosfer]]i, stratosferin üst hissəsi ilə birlikdə Uranın ionosferinə uyğun gəlir.<ref name="Tyler 1986" /> Müşahidələr göstərir ki, [[ionosfer]] 2000-dən 10.000&nbsp;km-ə qədər olan bölgəni əhatə edir.<ref name="Tyler 1986" /> Uranın ionosferi [[Saturn (planet)|Saturn]] və ya [[Neptun (planet)|Neptun]]dan daha yoğundur. Onu [[stratosfer]]dəki hidrokarbonların aşağı konsentrasiyası meydana gətirdiyi düşünülür.<ref name="Herbert & Sandel 1999" /><ref name="Trafton Miller et al. 1999" /> [[İonosfer]] əsasən Günəşin ultrabənövşəyi şüaları ilə "qidalanır" və onun sıxlığı Günəşin aktivliyinə bağlıdır.<ref name="Encrenaz Drossart et al. 2003" /> [[Qütb parıltısı|Qütb parıltıları]] Yupiter və Saturn ilə müqayisədə cüzidir.<ref name="Herbert & Sandel 1999" /><ref name="Lam Miller et al. 1997" /> <gallery widths="400" heights="400" perrow="2" caption="Uranın atmosferi"> Fayl:Tropospheric profile Uranus new.svg|Uranın troposfer və aşağı stratosferinin temperatur profili. Buludlar və həmçinin duman təbəqələri göstərilmişdir. Fayl:Uranian wind speeds.png|Urandaki zonal küləl sürətləri. Ştirxli sahələr, cənub yaxanı və onun gələcək şimal dublikatını göstərir. Qırmızı əyri göstəricilərlə simmetrik uyumdadır. </gallery> == Maqnitosferi == [[Fayl:Uranian Magnetic field.gif|left|thumb|300x300px|1986-cı ildə ''[[Voyacer 2]]'' tərəfindən müşahidə edilmiş Uranın maqnit sahəsi]] ''[[Voyacer 2]]''-nin Urana çıxmasından əvvəl maqnitosferi ilə əlaqəli hər hansı göstəricilər əldə olunmamışdı, buna görə də onun təbiyyəti sirr olaraq qalırdı. 1986-cı ilə qədər elm adamları fərz edirdilər ki, Uranın [[maqnit sahəsi]] [[Günəş küləyi|Günəş küləkləri]] ilə eyni xətdə olmalı idi ona görə ki, Uranın ekliptikində yerləşən qütbləri eyni xətdə olacaqdı.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /> ''[[Voyacer 2]]-in'' müşahidələri Uranın maqnit sahəsinin həm başlanğıcını özünün həndəsi mərkəzindən götürmədiyindən, həm də fırlanma oxu ilə 59° əmələ gətirdiyindən onun ünikal olduğunu göstərdi.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /><ref name="Russell993" /> Faktiki olaraq, maqnit dipolu Uranın mərkəzindən cənub fırlanma qütbünə doğru, planet radiusunun üçdə biri qədər yerini dəyişmişdir.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /> Bu qeyri-adi geometriya maqnitosferin yüksək assimetriyasına səbəb olur. Mümkündür ki, maqnit sahəsinin gücü cənub yarımkürəsinin səthində 0,1 qaus (10 [[Tesla (ölçü vahidi)|µT]]), şimali yarımkürə səthində isə 1,1 qaus (110 [[Tesla (ölçü vahidi)|µT]]) ola bilər.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /> Səthdə orta sahə 0,23 qausdur (23 [[Tesla (ölçü vahidi)|μT]]).<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /> ''[[Voyacer 2]]''-nin 2017-ci ildəki göstəriciləri üzərində aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, bu asimmetriya, Uranın maqnitosferinin bir Uran günündə, bir dəfə Günəş küləyi ilə əlaqə yaratmasına və planetin Günəş hissəciklərinə açılmasına səbəb olur.<ref>{{cite web |url=http://www.news.gatech.edu/2017/06/26/topsy-turvy-motion-creates-light-switch-effect-uranus |title=Topsy-Turvy Motion Creates Light Switch Effect at Uranus |publisher=Georgia Tech |first=Jason |last=Maderer |date=26 June 2017 |accessdate=8 July 2017 |archive-date=7 July 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170707101644/http://www.news.gatech.edu/2017/06/26/topsy-turvy-motion-creates-light-switch-effect-uranus |url-status=live }}</ref> Müqayisə üçün, [[Yer]]in maqnitosferi hər iki qütbdə eyni gücə sahibdir və "maqnetik ekvatoru" təxminən onun coğrafi ekvatoruna paraleldir.<ref name="Russell993" /> Uranın dipol momenti 50 dəfə Yerinkindən güclüdür.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /><ref name="Russell993" /> [[Neptun (planet)|Neptun]]un da eyni şəkildə yer dəyişdirmiş və əyilmiş maqnit sahəsi vardır. Elm adamları fərz edir ki, bu buz nəhənglərinin ortaq xüsusiyyətidir.<ref name="Russell993" /> Bir hipotezə görə, maqnit sahəsinin nüvələrində meydana gəldiyi, qaz nəhəngləri və qayalıq planetlərdən fərqli olaraq, buz nəhənglərinin maqnit sahəsi nisbətən, dayaz bölgələrdəki, misal üçün amoniyak-su okaenındakı hərəkətlənmədən meydana gəlir.<ref name="Atreya2006" /><ref>{{cite journal |last=Stanley |first=Sabine |author2=Bloxham, Jeremy |title=Convective-region geometry as the cause of Uranus' and Neptune's unusual magnetic fields |journal=Letters to Nature |volume=428 |issue=6979 |pages=151–153 |url=http://mahi.ucsd.edu/johnson/ES130/stanley2004-nature.pdf |format=PDF |accessdate=5 August 2007 |date=2004 |pmid=15014493 |doi=10.1038/nature02376 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070807213745/http://mahi.ucsd.edu/johnson/ES130/stanley2004-nature.pdf |archivedate=7 August 2007 |deadurl=yes |bibcode=2004Natur.428..151S}}</ref> Maqnitosferin formasının başqa mümkün izahı budur ki, Uranın daxili hissələrində maye [[almaz]] okeanı mövcuddur və maqnit sahəsini tutur.<ref name="Bland, Eric" /> '''''''' [[Fayl:PIA23683-Uranus-MagneticField-20200325.gif|thumb|right|250px|Uranın maqnit sahəsi<br />(animasiya; 25 mart 2020)]] Qəribə formasına baxmayaraq, digər cəhətdən Uranın maqnitosferi digər planetlərin maqnitosferinə oxşardır: onun təxminən 23 Uran radiusu genişliyində qövsvari zərbə dalğası, 18 Uran radiusu qədər olan maqnitopauza və tam inkişaf etmiş maqnitoquyruq və [[Van Allen Qurşaqları|radiasiya qurşağı]] vardır.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /><ref name="Russell993" /><ref name="Krimigis Armstrong et al. 1986" /> Ümumi olaraq, Uranın maqnitosferi [[Yupiter (planet)|Yupiter]]inkindən fərqlidir və [[Saturn (planet)|Saturn]]unkinə daha çox bənzəyir.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /><ref name="Russell993" /> Uranın maqnitoquyruğu arxa fəzasına doğru milyon km-ə qədər genişlənir və onun yan tərəfi istiqamətində uzun burğu şəklində bükülür.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /><ref>{{cite web |title=Voyager: Uranus: Magnetosphere |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/uranus_magnetosphere.html |publisher=NASA |date=2003 |accessdate=13 June 2007 |archive-date=27 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110827125820/http://voyager.jpl.nasa.gov/science/uranus_magnetosphere.html |url-status=live }}</ref> Uranın maqnitosferi yüklü hissəcikləri ehtiva edir: az miqdarda H₂⁺ [[ion]]u ilə birlikdə əsasən [[Proton (fizika)|protonlar]] və [[elektron]]lar.<ref name="Russell993" /><ref name="Krimigis Armstrong et al. 1986" /> Daha ağır [[ion]]lar aşkar edilməmişdir. Bu hissəciklərin əksəriyyəti, ehtimal ki, termosferdən meydana gəlmişdir.<ref name="Krimigis Armstrong et al. 1986" /> Mümkündür ki, ion və elektronların enerjisi, uyğun olaraq, 4 və 1,2 [[Elektron volt|meqaelektronvolt]] olsun.<ref name="Krimigis Armstrong et al. 1986" /> Düşük enerjili ionların (1 [[Elektron volt|kiloelektronvolt]]dan aşağı) sıxlığı maqnitosferdə 2 sm⁻³ təşkil edir.<ref name="Bridge1986" /> Hissəciklərin populiyasiyası Uranın peykləri tərəfindən güclü təsirə məruz qalır. Peyklər onları maqnitosferdən təmizləyərək nəzərəçarpan boşluqlar meydana gətirir.<ref name="Krimigis Armstrong et al. 1986" /> Hissəciklərin axını, astronomik cəhətdən sürətli vaxt şkalasında (100.000 ildə), öz səthlərində qaralma və ya kosmik hava yaradacaq qədər yüksəkdir.<ref name="Krimigis Armstrong et al. 1986" /> Mümkündür ki, bu Uranın peyklərinin və halqalarının müntəzəm olaraq qaralmasına səbəbiyyət versin.<ref name="summary" /> Uran hər iki maqnetik qütbünün ətrafında parlaq qövsvari olaraq görünən, yaxşı inkişaf etmiş qütb parıltılarına sahibdir.<ref name="Herbert & Sandel 1999" /> Yupiterin qütb parıltılarından fərqli olaraq Uranın qütb parıltıları planetar termosferin enerji balansı nəzərindən əhəmiyyətsiz görünür.<ref name="Lam Miller et al. 1997" /> 2020-ci ilin mart ayında NASA astronomları, 1986-cı ildə planetə uçuş həyata keçirən''[[Voyacer 2]]'' kosmik zondu tərəfindən qeydə alınmış köhnə məlumatları yenidən nəzərdən keçirdikdən sonra Uran planetindən kosmosa yayılan plazoid olaraq da bilinən böyük bir atmosferik maqnit qabarcağının aşkarlandığını bildirdilər.<ref name="NASA-20200325">{{cite news |last=Hatfield |first=Mike |title=Revisiting Decades-Old Voyager 2 Data, Scientists Find One More Secret - Eight and a half years into its grand tour of the solar system, NASA’s Voyager 2 spacecraft was ready for another encounter. It was Jan. 24, 1986, and soon it would meet the mysterious seventh planet, icy-cold Uranus. |url=https://www.nasa.gov/feature/goddard/2020/revisiting-decades-old-voyager-2-data-scientists-find-one-more-secret |date=25 March 2020 |work=[[NASA]] |accessdate=27 March 2020 |archive-date=27 March 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200327030510/https://www.nasa.gov/feature/goddard/2020/revisiting-decades-old-voyager-2-data-scientists-find-one-more-secret |url-status=live }}</ref><ref name="NYT-20200327">{{cite news |last=Andrews |first=Robin George |title=Uranus Ejected a Giant Plasma Bubble During Voyager 2’s Visit - The planet is shedding its atmosphere into the void, a signal that was recorded but overlooked in 1986 when the robotic spacecraft flew past. |url=https://www.nytimes.com/2020/03/27/science/uranus-bubble-voyager.html |date=27 March 2020 |work=[[The New York Times]] |accessdate=27 March 2020 |archive-date=27 March 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200327215013/https://www.nytimes.com/2020/03/27/science/uranus-bubble-voyager.html |url-status=live }}</ref> == İqlimi == [[Fayl:Uranuscolour.png|thumb|Xəfif bulud zolaqlarının və atmosferik "kapüşonun" göründüyü, təxminən təbbi rəngdə olan (solda) və qıssa dalğa uzunluğunda olan (sağda) Uranın cənub yarımkürəsi. Şəkil ''[[Voyacer 2]]'' tərəfindən çəkilmişdir]] [[Ultrabənövşəyi spektroskopiya|Ultrabənövşəyi]] və görünən dalğa uzunluğunda Uranın atmosferi digər nəhəng planetlərlə, hətta bənzəşdiyi [[Neptun (planet)|Neptun]]un atmosferi ilə müqayisədə mülayim görkəmə sahibdir.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> ''[[Voyacer 2|Voyager 2]]'' 1986-cı ildə Uranın ətrafında uçduğu zaman, bütün planet miqasında buludların on xüsusiyyətini müşahidə etdi.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /><ref name="planetary" /> Bu xüsusiyyətlərin azlığının bir izahı budur ki, Uranın daxili istiliyi əlamətdar şəkildə digər nəhəng planetlərdəkindən daha aşağıdır. Uranda ən aşağı temperatur, onun [[tropopauz]]unda −224&nbsp;°C olaraq qeydə alınmışdır. Buna əsasən, Uran [[Günəş sistemi]]ndəki ən soyuq planetdir.<ref name="Lunine 1993" /><ref name="Pearl Conrath et al. 1990" /> === Zolaqlı qurluşu, küləklər və buludlar === 1986-cı ildə ''[[Voyacer 2]]'' Uranın görünən cənub yarımkürəsinin iki bölgəyə bölündüyünü aşkar etdi: parlaq qütb başlıq və qaranlıq ekvatorial zolaqlar.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> Onların sərhədləri −45° enliklərdə yerləşir. −45°-dən −50°-yə qədər olan enliklərdə yerləşən dar zolaq Uranın görünən səthində ən parlaq böyük cəhətidir.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /><ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /> Onu cənub "yaxa" adlandırırlar. Başlıq və yaxanın 1,3 və 2 bar təzyiq aralığında yerləşən yoğun metan buludları bölgəsi olduğu hesab edilir.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> Böyük miqyaslı zolaqlı strukturdan başqa, ''[[Voyacer 2]]'' əksəriyyətinin yaxadan şimla doğru bir neçə dərəcə uzanan, 10 ədəd kiçik bulud müəyyən etdi.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> 1986-cı ildə başqa hər tərəfdən, Uran dinamik olaraq "ölü" planet kimi göründü. ''[[Voyacer 2]]'' Urana cənub yazı əsansında çatdı və şimal yarımkürəsini müşahidə edə bilmədi. 21-ci əsrin əvvələrində şimali qütb bölgəsi müşahidə edilməyə əlverişli olduqda, [[Habbl teleskopu|Habl Kosmik Teleskopu]]və Kek teleskopu, başlanğıcda, şimali yarımkürədə nə yaxalıq, nə də qütb başlığı müşahidə etdi.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /> Beləliklə, Uranın asimmetrik olduğu ortaya çıxdı: cənub qütb parlaq və cənub yaxanın şimal bölgəsi isə qaranlıqdır.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /> 2007-ci ildə Uran ekinoksunu keçdiyində cənub yaxa yoxa çıxdı və 45° enliklərin yaxınlığında xəfif bir şimal yaxası ortaya çıxdı.<ref name="Sromovsky Fry et al. 2009" /> [[Fayl:Uranus Dark spot.jpg|thumb|Uranda müəyyən edilmiş ilk tünd ləkə. Şəkil 2006-cı ildə, [[Habbl teleskopu|Habl teleskopu]]nun ACT cihazı vasitəsi ilə çəkilmişdir.]] 1990-cı illərdə müəyyən edilmiş parlaq bulud xüsusiyyətlərinin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artdı, ona görə ki, yeni yüksək keyfiyyətli görüntüləmə metodları əlçatan olmuşdu.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Görünməyə əlverişli olduğu vaxt, buludların çoxusu şimal yarımkürədə aşkar edilmişdi.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Bunun ilk izahı (parlaq buludları qaranlıq bölgədə müəyyən etmək daha asandır lakin, şimal yarımkürədə parlaq yaxa onları gizlədir) səhv çıxdı.<ref name="Karkoschka ('Uranus') 2001" /><ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2004, 2005" /> Halbuki, hər yarımkürənin buludları arasında fərqliliklər vardır. Şimal buludları daha kiçik, daha iti və daha parlaqdır.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2004, 2005" /> Onlar daha yüksək hündürlüklərdə yerləşir.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2004, 2005" /> Buludların ömrü bir neçə göstərici ilə ölçülür. Bəzi kiçik buludlar saatlarla yaşayır; cəmi bir cənub buludu ''[[Voyacer 2]]''-nin uçuşundan bəri aktiv ola bilər.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /><ref name="planetary" /> Son müşahidələr həmçinin ortaya çıxardı ki, Uran buludları ilə [[Neptun (planet)|Neptun]] buludlarının bir çox ortaq xüsusiyyətləri vardır.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Məsələn, Neptunda mövcud olan tünd ləkələr, Uranda 2006-cı ildən əvvəl müşahidə edilməmişdi. Həmin 2006-cı ildə Uranın tünd ləkəsi olaraq adandırılan belə bir xüsusiyyət ilk dəfə müəyyən edildi.<ref name="DarkSpot" /> Belə görünür ki, Uran özünün [[ekinoks]] mövsümü əsnasında [[Neptun (planet)|Neptun]] bənzəri olur.<ref name="Hammel2007" /> Bir neçə bulud xüsusiyyətlərinin izlənməsi Uranın yuxarı [[troposfer]]ində əsən zonal küləkləri müəyyənləşdirməyə imkan yaratmışdır.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Ekvatorda küləklər retrograddır, yəni planetin fırlanma istiqamətinin əksinə əsirlər. Onların sürəti −100 metr/saniyədən −50 metr/saniyəyə qədər dəyişiklik göstərir.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /><ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /> Küləyin sürəti ekvatordan uzaqlaşdıqca artır, [[troposfer]]in temperaturunun minimum olduğu yerdə isə (±20° enliklərdə) sıfıra enir.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /><ref name="Hanel Conrath et al. 1986" /> Qütblərə yaxın, küləklər prograd istiqamətinə keçirlər, yəni Uranın fırlanma istiqamətində əsirlər. Qütblərdə küləyin sürəti sıfıra enmədən əvvəl artır və ±60° enliklərdə maksimuma çatır.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Küləyin sürəti ±40° enliklərdə 150 metr/saniyyədən 200 metr/saniyəyə qədər dəyişir. Yaxa paralellərin altındakı bütün buludları gizlətdiyinə görə onun və cənub qütbü arasındaki sürətləri ölçmək qeyri-mümkündür.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /> Əksinə şimal yarımkürədə +50° enliyin yaxınlığında 240 metr/saniyəyə qədər yüksək sürətlər müşahidə edilir.<ref name="Sromovsky & Fry 2005" /><ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005" /><ref name="Hammel Rages et al. 2001" /> === Mövsümi dəyişikliklər === [[Fayl:Uranus clouds.jpg|thumb|Uran 2005-ci ildə. Şəkildə halqalar, cənub yaxa və şimal yarımkürədə parlaq bulud görünür (''Habl Teleskopu'').]] 2004-cü ildə mart ayından may ayına qədər olan bir period ərzində Uranın atmosferində iri buludlar ortaya çıxaraq ona [[Neptun (planet)|Neptun]] bənzəri görkəm verdi.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2004, 2005" /><ref>{{cite web |last=Devitt |first=Terry |url=http://www.news.wisc.edu/10402 |title=Keck zooms in on the weird weather of Uranus |publisher=University of Wisconsin-Madison |date=2004 |accessdate=24 December 2006 |archive-date=13 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110813072359/http://www.news.wisc.edu/10402 |url-status=live }}</ref> Müşahidələr arsında 229 metr/saniyəyə çatan rekord külək sürətləri və "dördüncü iyul atəşvəşanlığı" olaraq adlandırılan davamlı tufan vardı.<ref name="planetary" /> 2006-cı il 23 avqust tarixində Kosmos Elm İnistutu və Viskonsis Universitetindəki tədqiqatçılar Uranda bir tünd ləkə müşahidə etdilər ki, bu elm adamlarına, Uranın atmosfer aktivlikləri haqqında daha çox məlumat əldə etmək üçün imkan yaratdı.<ref name="DarkSpot" /> Aktivlikdə bu ani yüksəlişin nəyə görə meydana gəldiyi dəqiq məlum deyil. Ancaq belə görünür ki, Uranın ifrat ox əyriliyi havada ifrat dərəcədə mövsümi dəyişikliklər meydana gətirir.<ref name="weather" /><ref name="Hammel2007" /> Bu mövsümi dəyişiklikləri dəqiq müəyyən etmək çətindir. Çünki Uranın atmosferinə dair yaxşı göstəricilər 84 ildən daha az bir vaxtda və ya tam bir Uran ilində mövcud olur. Yarım Uran ili boyunca fotometriya (1950-ci ildən başlayaraq) iki spektral zolaqdakı parlaqlıqlarda müntəzəm dəyişikliklər olduğunu göstərdi (maksimum [[gündönümü]] dövründə, minimum isə [[ekinoks]] dövründə meydana gəlirdi).<ref name="Lockwood & Jerzykiewicz 2006" /> 1960-cı illərdə dərin [[troposfer]]in mikrodalğa ölçmələrində, [[gündönümü]] dövründə meydana gələn maksimum ilə birlikdə oxşar periyodik dəyişikliklər qeydə alındı.<ref name="Klein & Hofstadter 2006" /> 1970-ci ildə başlayan [[stratosfer]]in istilik ölçmələri də 1986-cı ildəki gündönümünə yaxın maksimum qiymətləri göstərdi.<ref name="Young et al. 2001" /> Bu dəyişkənliyin əksəriyyətinin görüntüləmə geometriyasındakı dəyişiklik səbəbinə görə meydana gəldiyi düşünülür.<ref name="Karkoschka ('Uranus') 2001" /> Uranda fiziki mövsümi dəyişikliklərin baş verdiyini göstərən bəzi göstəricilər mövcuddur. Uranın cənub qütb regionunun parlaq olmasına baxmayaraq, onun şimali qütb bölgəsi qaranlıqdır hansı ki, yuxarıda bəhs edilən mövsümi dəyişikliklər modelinə uyğun gəlmir.<ref name="Hammel2007" /> 1944-cü ildə əvvəlki gündönümü əsnasında Uran yüksək səviyyədə parlaqlıq sərgilədi, bu da şimal qütbünün hər zaman bu qədər qaranlıq olmadığını göstərir.<ref name="Lockwood & Jerzykiewicz 2006" /> Bu məlumat görünən qütbün [[gündönümü]]ndən bir müddət əvvəl parladığını və ekinoksdan sonra qarardığını göstərir.<ref name="Hammel2007" /> Görünən və mikrodalğa diapozonundaki göstəricilər üzərində həyata keçirilmiş ətraflı təhlillər ortaya çıxardı ki, periyodik parlaqlıq dəyişikliklərinin gündönümləri ətrafında tam olaraq simmetrik deyil, bu da merdional [[albedo]] strukturunda dəyişiklik olduğunu göstərdi.<ref name="Hammel2007" /> 1990-cı illərdə Uran [[gündönümü]]ndən çıxdıqda, [[Habbl teleskopu|Habl]] və [[Yer]]dəki teleskoplar, şimal qütb başlığının nəzərə çarpacaq dərəcədə qarardığını (cənub yaxadan başqa hansı ki, parlaq qaldı)<ref name="Rages Hammel et al. 2004" />, şimal yarımkürədə isə bulud formalaşmaları<ref name="planetary" /> və qüvvətli küləklər kimi<ref name="planetary" /> artan aktivlik olduğunu göstərdib, tezliklə onun parlayacağı gözləntilərini gücləndirdi.<ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2004, 2005" /> Bu həqiqətən də 2007-ci ildə Uran ekinoksu keçdiyində baş verdi: xəfif şimal qütb yaxası ortaya çıxdı və cənub yaxası demək olar ki, görünməz oldu, baxmayaraq ki, zonal küləklərin profili bir az asimmetrik oldu və şimal küləkləri cənub küləklərinə nisbətən yavaş idi. Fiziki dəyişikliklərin mexanizmi dəqiq məlum deyil.<ref name="Hammel2007" /> Yay və qış gündönümlərinə yaxın, Uranın yarımkürələri sıra ilə Günəşin parlaq şüalarına və ya dərin fəzaya doğru istiqamətlənir. Günəş şüaları tərəfindən aydınlatılan yarımkürənin parlaqlığı, metan buludlarının lokal qalınlaşmasından və [[troposfer]]də yerləşən duman təbəqələrindən meydana gəldiyi düşünülür.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> −45° enlikdəki parlaq yaxa da həmçinin metan buludları ilə əlaqələndirilir.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> Cənub qütb bölgəsində baş verən digər dəyişikliklər aşağı bulud təbəqələrindəki dəyişikliklər ilə izah edilə bilər.<ref name="Rages Hammel et al. 2004" /> Urandan gələn mikrodalğa emissiyanın dəyişkənliyi, dərin [[troposfer]] dövranındaki dəyişikliklərdən qaynaqlanır. Çünki qalın qütb buludları və duman [[konveksiya]]nı dayandıra bilər.<ref name="Hofstadter & Butler 2003" /> Hazırda Urana yaz və payız ekinoksları gəlir, dinamika dəyişir və mümkündür ki, [[konveksiya]] yenidən baş versin.<ref name="planetary" /><ref name="Hofstadter & Butler 2003" /> '''' == Formalaşması == Bir çox elm adamları iddia edir ki, qaz nəhəngləri ilə buz nəhəngləri bir-birindən formalaşmağına görə fərqlənirlər.<ref name="Thommes1999" /><ref name="Brunini1999" /> Bir hipotezə görə, [[Günəş sistemi]] presolar nebula adlanan fırlanan nəhəng qaz və toz topundan meydana gəlmişdir. Nebula qazının helium və hidrogendən ibarət böyük bir hissəsi əvvəlcə [[Günəş]]i meydana gətirdi və toz zərrəcikləri isə bir araya gələrək ilk protoplanetləri meydana gətirdi. Planetlər böyüdükcə bəziləri nebulanın artıq qalan qazını toplaya biləcək [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya]] üçün kifayət qədər maddəni yığa bildi.<ref name="Thommes1999" /><ref name="Brunini1999" /> Topladıqları qaz miqdarı artdıqca daha da böyüdülər; böyüdükcə kiritik nöqtəyə çatana qədər daha çox qaz topladılar və ölçüləri sürətlə artmağa başladı. Bir neçə yer kütləli nebula qazına sahib olan buz nəhəngləri bu kritik nöqtəyə heç vaxt çatmayıblar.<ref name="Thommes1999" /><ref name="Brunini1999" /><ref name="Sheppard Jewitt Kleyna 2006" /> Planet miqrasiyasının axrıncı simulasiyası göstərdi ki, hər iki buz nəhəngi [[Günəş]]ə indiki mövqelərinin daha da yaxınında formalaşmış və formalaşmasından sonra geriyə doğru yerdəyişmə etmişlər ([[Nays modeli]]).<ref name="Thommes1999" /> == Peykləri == [[Fayl:Uranian moon montage.jpg|right|thumb|400px|Uranın ən böyük peykləri. Soldan sağa: [[Miranda (peyk)|Miranda]], [[Ariel]], [[Ambriel]], [[Titaniya]], [[Oberon]]. (''[[Voyacer 2]]'' fotoşəkilləri kollajı)]] [[Fayl:ESO - Uranus (by).jpg|right|thumb|Uran sistemi ([[Very Large Telescope|VLT]]-nin şəkli).]] Uranın 27 təbii peyki məlumdur.<ref name="Sheppard Jewitt Kleyna 2006" /> Bu peyklərin adları [[Uilyam Şekspir|Şekspir]] və Aleksandr Popun əsərlərindəki obrazlardan seçilmişdir.<ref name="Faure2007" /><ref name="Nineplanets" /> Beş əsas peyk [[Miranda (peyk)|Miranda]], [[Ariel]], [[Ambriel]], [[Titaniya]] və [[Oberon]]dur.<ref name="Faure2007" /> Uran peyk sistemi beş nəhəng planet arasında ən az kütləli peyk sistemidir. Hətta bu beş əsas peykin birlikdə kütləsi [[Triton (peyk)|Triton]]un ([[Neptun (planet)|Neptun]]un ən böyük peyki) kütləsinin yarısına bərabərdir.<ref name="Jacobson Campbell et al. 1992" /> Uranın ən böyük peyki olan [[Titaniya]]nın radiusu 788,9&nbsp;km-dir. Onun radiusu [[Ay]]ın radiusunun yarısından daha az, ancaq [[Saturn (planet)|Saturn]]un ikinci ən böyük peyki olan [[Reya (peyk)|Reya]]nın radiusundan azca çoxdur. Beləliklə, [[Titaniya]], [[Günəş sistemi]]nin 8-ci ən böyük peykidir. Uranın peykləri nisbətən aşağı [[albedo]]lara malikdir; [[Ariel]] 0,20, [[Ambriel]] 0,35 (yaşıl işıqda).<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> Onlar buz və qayanın birləşməsindən ibarətdir; təxminən 50% buz və 50% qaya. Mümkündür ki, buzda [[ammonyak]] və [[Karbon dioksid|karbondioksid]] olsun.<ref name="summary" /><ref name="Hussmann2006" /> Uranın peykləri arasında [[Ariel]], ən az [[Zərbə krateri|zərbə kraterləri]] ilə ən cavan, [[Ambriel]] isə ən köhnə səthə sahibdir.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /><ref name="summary" /> Miranda 20&nbsp;km dərinlikdə olan az sayda kanyonları, teraslı təbəqələri və səth yaşında və xüsusiyyətlərində xaotik dəyişikliklərə sahibdir.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> Belə hesab edilir ki, Mirandanın əvvəlki geoloji aktivlikləri orbitinin indikindən daha eksentirik olduğu zaman ehtimal ki, Ambriel ilə 3:1 orbit rezonansının bir nəticəsi olaraq meydana gələn qabarma-çəkilmə isinməsindən formalaşmışdır.<ref name="Tittemore Wisdom 1990" /> [[Apvellinq]] ilə əlaqəli genişlənən proseslər ehtimal edilir ki, [[Miranda (peyk)|Miranda]]nın "hipodroma" oxşar tacların formalaşdırıcısıdır.<ref>{{cite journal |last1=Pappalardo |first1=R. T. |last2=Reynolds |first2=S. J. |last3=Greeley |first3=R. |title=Extensional tilt blocks on Miranda: Evidence for an upwelling origin of Arden Corona |journal=Journal of Geophysical Research |volume=102 |issue=E6 |pages=13,369–13,380 |date=1997 |url=http://www.agu.org/pubs/crossref/1997/97JE00802.shtml |doi=10.1029/97JE00802 |bibcode=1997JGR...10213369P |access-date=2019-03-03 |archive-date=2012-09-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120927014719/http://www.agu.org/pubs/crossref/1997/97JE00802.shtml |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |last=Chaikin |first=Andrew |authorlink=Andrew Chaikin |title=Birth of Uranus' Provocative Moon Still Puzzles Scientists |work=Space.Com |publisher=ImaginovaCorp. |date=16 October 2001 |url=http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/miranda_creation_011016-1.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080709020909/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/miranda_creation_011016-1.html |archivedate=9 July 2008 |accessdate=7 December 2007}}</ref> Hesab edilir ki, bir vaxt Arielin Titaniya ilə olan orbit rezonansı 4:1 idi.<ref name="Tittemore 1990" /> Uranın [[nalvari orbit]]i olan bir obyekti var. O, Uran-Günəşin [[Laqranj nöqtələri|L₃]] [[Laqranj nöqtələri|Laqaranj nöqtəsi]]ni əhatə edir — 180º-lik orbitidəki qravitasiyası qeyri-stabil olan bölgə. Bu obyekt [[83982 Krantor]] adlandırılır.<ref name="coorbital1">{{cite journal |last=Gallardo |first=T. |title=Atlas of the mean motion resonances in the Solar System |journal=Icarus |volume=184 |issue=1 |pages=29–38 |date=2006 |doi=10.1016/j.icarus.2006.04.001 |bibcode=2006Icar..184...29G}}</ref><ref name="coorbital2">{{cite journal |last1=de la Fuente Marcos |first1=C. |last2=de la Fuente Marcos |first2=R. |title=Crantor, a short-lived horseshoe companion to Uranus |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=551 |pages=A114 |date=2013 |doi=10.1051/0004-6361/201220646 |url=http://www.aanda.org/index.php?option=com_article&access=standard&Itemid=129&url=%2Farticles%2Faa%2Fabs%2F2013%2F03%2Faa20646-12%2Faa20646-12.html |bibcode=2013A&A...551A.114D |arxiv=1301.0770 |access-date=2019-03-03 |archive-date=2021-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210830233403/https://www.aanda.org/index.php?option=com_article&access=standard&Itemid=129&url=%2Farticles%2Faa%2Fabs%2F2013%2F03%2Faa20646-12%2Faa20646-12.html |url-status=live }}</ref> Krantor Uranın həmorbit bölgəsində kompleks müvəqqəti [[nalvari orbit]]də hərəkət edir. [[2010 EU65|2010 EU₆₅]] nalvari orbitdə hərəkət etməyə namizəddir.<ref name="coorbital2" /> == Halqaları == Uranın halqaları ölçüləri mikrometrdən metrin bir hisəsinə qədər dəyişən ifrat dərəcədə tünd hissəciklərdən təşkil olunmuşdur.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> Hazırda Uranın 13 fərqli halqası məlumdur. Onlardan ən parlağı ε halqasıdır. Uranın iki halqasından başqa, bütün halqaları son dərəcə dardır — adətən bir neçə kilometr genişlikdədirlər. Uranın halqalarının çox gənc olduğu ehtimal edilir; dinamik mülahizələr göstərir ki, onlar Uran ilə birlikdə formalaşmamışdır. Halqalardakı maddə bir zamanlar yüksək sürətli toqquşmalarla parçalanan ayın (ayların) parçası ola biləcəyi düşünülür. Toqquşmanın nəticəsi olaraq, ortaya çıxan çox sayıda qalıqdan halqaların mövqeyinə müvafiq olaraq stabil bölgələrdə yerləşən sadəcə az miqdarı qaldı.<ref name="summary" /><ref name="Esposito2002" /> [[Vilyam Herşel|Uliyam Herşel]] 1789-cu ildə Uranın ətrafında mümükün halqanı təsvir etmişdi. Onun bu kəşfi ümumən şübhəli hesab edilir, çünki halqalar olduqca xəfifdir və sonraki iki əsrdə heç bir müşahidəçilər tərəfindən qeyd edilməmişdir. Yenə də Herşel epsilon halqasının ölçüsünü, [[Yer]]ə görə bucağını, qırmızı rəngini və Uranın [[Günəş]] ətrafında fırlanarkən onun görünən dəyişikliklərini dəqiq olaraq təsvir etdi.<ref>{{cite news |title=Uranus rings 'were seen in 1700s' |publisher=BBC News |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6569849.stm |date=19 April 2007 |accessdate=19 April 2007 |archive-date=3 August 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120803104312/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6569849.stm |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |title=Did William Herschel Discover The Rings Of Uranus In The 18th Century? |work=Physorg.com |url=http://www.physorg.com/news95949762.html |date=2007 |accessdate=20 June 2007 |archive-date=6 June 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110606052650/http://www.physorg.com/news95949762.html |url-status=live }}</ref> Halqa sistemi 10 mart 1977-ci ildə, Ceyms Elliot, Eduard Danhem və Cesika Mink tərəfindən Kuiper Hava Rəsədxanası vasitəsi ilə kəşf edildi. Kəşf təsadüfi olmuşdu; onlar Uranın atmosferini öyrənmək üçün ulduz SAO 158687-nin Uran tərəfindən tutulmasından faydalanmağı planlamışdılar. Müşahidələri analiz edildiyində, ulduzun Uranın arxasında gizlənməsindən əvvəl göz görüşündən 5 dəfə itdiyi aşkar olundu. Onlar belə bir nəticə çıxardılar ki, Uranın ətrafında bir halqa sistemi olmalıdır.<ref name="Elliot1977" /> Sonra onlar dörd əlavə halqa kəşf etdilər.<ref name="Elliot1977" /> Halqalar 1968-ci ildə ''[[Voyacer 2]]''-nin Uranın ətrafından uçuşu zamanı birbaşa görüntüləndi.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> ''[[Voyacer 2]]'' həmçinin iki əlavə xəfif halqa kəşf etdi. Beləliklə, halqaların ümumi sayı 11 oldu.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /> 2005-ci ilin dekabrında [[Habbl teleskopu|Habl Teleskopu]] indiyə qdər bilinməyən bir cüt halqa kəşf etdi. Ən böyüyü Urandan indiyə qədər bilinən halqalarına nisbətən iki dəfə uzaqda yerləşir. Bu yeni halqalar Urandan o qədər uzaqdadır ki, onları "xarici" halqa sistemi adlandırırlar. [[Habbl teleskopu|Habl]] həmçinin iki kiçik peyk də kəşf etdi. Onlardan biri, Mab olaraq adlandırılan peyk, öz orbitini yeni kəşf edilmiş ən qıraqdaki halqa ilə bölüşür. Bu iki yeni halqa ilə birlikdə Uran halqalarının sayı 13 oldu.<ref>{{cite web |title=NASA's Hubble Discovers New Rings and Moons Around Uranus |work=Hubblesite |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/33/ |date=2005 |accessdate=9 June 2007 |archive-date=5 March 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120305175554/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/33/ |url-status=live }}</ref> 2006-cı ilin aprel tarixində [[Kek Rəsədxanası]]ndan yeni halqaların şəkilləri xarici halqaların rənglərini müəyyən etdi: xaricdəki mavi, ikinci isə qırmızı rəngdədir.<ref name="dePater2006" /><ref>{{cite web |title=Blue ring discovered around Uranus |publisher=UC Berkeley News |last=Sanders |first=Robert |url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/04/06_bluering.shtml |date=6 April 2006 |accessdate=3 October 2006 |archive-date=12 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110812044657/http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/04/06_bluering.shtml |url-status=live }}</ref> Xaricdəki halqanın mavi rəngdə olması ilə əlaqədar bir hipotezə görə, o Mabın səthindəki su buzunun xırda hissəcikləri ilə qarışmışdır və o qədər kiçikdir ki, mavi işığı əks etdirir.<ref name="dePater2006" /><ref>{{cite web |title=Blue ring of Uranus linked to sparkling ice |author=Battersby, Stephen |work=New Scientist |url=https://www.newscientist.com/article/dn8960-blue-ring-of-uranus-linked-to-sparkling-ice.html |date=April 2006 |accessdate=9 June 2007 |archive-date=4 June 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110604035019/http://www.newscientist.com/article/dn8960-blue-ring-of-uranus-linked-to-sparkling-ice.html |url-status=live }}</ref> Bunun əksinə olaraq, Uranın daxili halqaları boz rəngdədir.<ref name="dePater2006" /> <gallery widths="200" heights="200" perrow="3" caption="Uranın halqaları"> Fayl:Uranus rings discovery.gif|1977-ci ildə kəşf edilən qaralmanı göstərən animasiya . Fayl:Uranian rings scheme.png|Uran mürəkkəb halqa sisteminə sahibdir. O, Saturn halqa sistemindən sonra Günəş sistemində kəşf edilən ikinci belə bir sistemdir. Fayl:Uranuslight.jpg|Habl teleskopu ilə çəkilmiş Uranın şəkli. Şəkildə Uranın qütb parıltıları və ekvator halqaları görünür. Yupiter və Yerin qütb parıltılarından fərqli olaraq, Uranın qütb parıltıları onun qütbləri ilə eyni xəttə deyildir ona görə ki, Uran düzənsiz maqnit sahəsinə sahibdir. </gallery> == Kəşfiyyat == [[Fayl:Uranus Final Image.jpg|thumb|upright|Aypara Uran. Şəkil ''[[Voyacer 2]]'' tərəfindən Neptuna səyahət edərkən çəkilib.]] 1986-cı ildə [[NASA]]-nın planetlərarası stansiyası olan ''[[Voyacer 2]]'' Uranı ziyarət etdi. Bu uçuş qıssa məsafdən Uranın yeganə tədqiqi olmuşdur və başqa uçuşlar planlanmır. 1977-ci ildə buraxılan ''[[Voyacer 2]]'' [[Neptun (planet)|Neptun]]a səyahətini dəvam etdirmədən əvvəl, 1986-cı ilin 24 yanvar tarixində Urana 81.500&nbsp;km məsafə ilə ən yaxın yaxınlaşmasını etdi. ''Voyacer 2'' Uranın 97,77° ox əyriliyi səbəbindən meydana gələn unikal hava şəraiti də daxil olmaqla, onun atmosferinin strukturunu və kimyəvi komponentlərini araşdırdı.<ref name="Tyler 1986" /> O, Uranın 5 ən böyük peykinin ətraflı tədqiqini həyata keçirdi və 10 yeni peykini kəşf etdi. Halqa sisteminin bilinən 9 halqasını müşahidə etdi və ikisini daha kəşf etdi.<ref name="Smith Soderblom et al. 1986" /><ref name="summary" /><ref>{{cite web |title=Voyager: The Interstellar Mission: Uranus |work=JPL |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/uranus.html |date=2004 |accessdate=9 June 2007 |archive-date=7 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110807215103/http://voyager.jpl.nasa.gov/science/uranus.html |url-status=live }}</ref> Həmçinin o, Uranın maqnit sahəsini, onun düzənsiz strukturunu, əyikliyini və yana əyik oriyantasiyasının səbəb olduğu unikal burğu şəklindəki maqnitoquyruğunu tədqiq etdi.<ref name="Ness Acuña et al. 1986" /> ''[[Voyacer 1]]'' Uranı ziyarət edə bilmədi ona görə ki, Satrunun peyki Titanın tədqiqatı prioritet olaraq nəzərdə tutulmuşdu. Bu orbit ''[[Voyacer 1]]''- i planet tədqiqat missiyasını sona yetirən [[Ekliptika|ekliptik]] müstəvidən çıxardı.<ref name="Swift1997">{{cite book |author=David W. Swift |title=Voyager Tales: Personal Views of the Grand Tour |url=https://books.google.com/books?id=E-NGFqfq1LsC&pg=PA69 |date=1 January 1997 |publisher=AIAA |isbn=978-1-56347-252-7 |page=69 |access-date=3 March 2019 |archive-date=29 December 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161229065636/https://books.google.com/books?id=E-NGFqfq1LsC&pg=PA69 |url-status=live }}</ref>{{rp|118}} ''Kassini'' [[kosmik gəmi]]sini [[Saturn (planet)|Saturn]]dan Urana göndərmək imkanı 2009-cu ildə missiyanın genişləndirilməsi mərhələsi əsnasında dəyərləndirilmişdi, ancaq sonra [[Saturn (planet)|Saturn]]un atmosferi tərəfindən yararsız hala düşəcəyi nəzərə alınaraq missiya ləğv edildi.<ref name="spilker" /> Saturnu tərk edikdən sonra onun Urana çatması iyrimi ilə qədər vaxt alacaqdı.<ref name="spilker" /> 2011-ci ildə nəşr olunan ''Planet Elmləri Dekedal Tədqiqatı'' tərəfindən 2013-2022-ci illər arası üçün bir ''Uran Orbiter və Zondu'' təklif edildi; təklifin 2020–2023 illər əsnasında başladılması və Urana 13 illik səyahət proqnozlaşdırılır.<ref name=uop /> Uran zondu [[Pioner 13]]-ün irsindən istifadə edərək 1-5 atmosferə enə bilər.<ref name=uop /> ESA ''Uranus Pathfinder'' adlandırılan "orta sinif" missiyanı dəyərləndirdi.<ref>[http://www.space.com/13248-nasa-uranus-missions-solar-system.html Michael Schirber – '''Missions Proposed to Explore Mysterious Tilted Planet Uranus''' (2011) – Astrobiology Magazine] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120407142034/http://www.space.com/13248-nasa-uranus-missions-solar-system.html |date=2012-04-07 }}. Space.com. Retrieved on 2 April 2012.</ref> ''New Frontiers Uranus Orbiter, The Case for a Uranus'' tədqiqatı üçün dəyərləndirildi və təklif edildi.<ref name=hof /> Belə bir missiya nisbətən böyük kütlənin sistemə göndərə bilmək imkanı yaradacaq — Atlas 521 ilə 1500&nbsp;kq-dan çox yük və 12 illik səyahət.<ref name=hof2 /> == Mədəniyyətdə == [[Astrologiya]]da Uran planeti [[Dolça (astrologiya)|Dolça]]nın idarəedici planetidir. Uranın rəngi mavi (daha çox mavi və yaşılın qarışımı rəng) olduğundan və elektriklə əlaqələndirildiyindən Uranın rənginə yaxın olan elektrik mavisi [[Dolça (astrologiya)|Dolça]]nın işarəsi ilə əlaqələndirilir.<ref>{{cite book|title=Parker, Derek and Julia ''Aquarius''|series=Planetary Zodiac Library|location=New York|date=1972|publisher=Mitchell Beazley/Ballantine Book|page=14}}</ref> 1789-cu ildə [[Martin Haynriş Klaprot]] tərəfindən kəşf edilən [[Uranium]] elementinə ondan əvvəl kəşf edilmiş Uran planetinin adı verildi.<ref>{{cite encyclopedia|edition=4th|title=Uranium|encyclopedia=The American Heritage Dictionary of the English Language|publisher=Houghton Mifflin Company|url=http://www.answers.com/uranium|accessdate=20 April 2010|archive-date=27 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110727194715/http://www.answers.com/uranium|url-status=dead}}</ref> ''"Sehirbaz Uran"'' [[Qustav Holst]]un 1914–1916 – cı ildə yazdığı ''Planetlər'' adlı orkestr süitasında hərəkətdir. [[Uran əməliyyatı]] [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] tərəfindən [[İkinci Dünya müharibəsi]] zamanı [[Volqoqrad|Stalinqrad]]ı geri qaytarmaq üçün həyata keçirilmiş [[hərbi əməliyyat]]dır. == İstinadlar == {{Reflist | 30em | refs = <ref name="CSeligman">{{cite web |last=Seligman |first=Courtney |title=Rotation Period and Day Length |url=http://cseligman.com/text/sky/rotationvsday.htm |accessdate=13 August 2009 |archive-date=29 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180929010908/http://cseligman.com/text/sky/rotationvsday.htm |url-status=live }}</ref> <ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/uranusfact.html |title=Uranus Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |accessdate=10 August 2007 |date=31 January 2005 |archive-url=https://www.webcitation.org/60qT3owNB?url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/uranusfact.html |archive-date=11 August 2011 |dead-url=yes |df=dmy-all }}</ref> <ref name="meanplane">{{cite web |date=3 April 2009 |title=The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter |url=http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif |accessdate=10 April 2009 |deadurl=yes |archiveurl=https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif |archivedate=14 May 2009 |df= }} (produced with [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081220235836/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=20 December 2008 }} written by Aldo Vitagliano; see also [[Invariable plane]])</ref> <ref name="Seidelmann Archinal A'hearn et al. 2007">{{cite journal| doi = 10.1007/s10569-007-9072-y| last1 = Seidelmann| first1 = P. Kenneth| last2 = Archinal| first2 = Brent A.| last3 = A'Hearn<!-- written A'hearn here, mostly A'Hearn elsewhere -->| first3 = Michael F.| display-authors = 3| last4 = Conrad| first4 = Albert R.| last5 = Consolmagno| first5 = Guy J.| last6 = Hestroffer| first6 = Daniel| last7 = Hilton| first7 = James L.| last8 = Krasinsky| first8 = Georgij A.| last9 = Neumann| first9 = Gregory A.| last10=Oberst | first10=Jürgen | last11=Stooke | first11=Philip J. | last12=Tedesco | first12=Edward F. | last13=Tholen | first13=David J. | last14=Thomas | first14=Peter C. | last15=Williams | first15=Iwan P. | year = 2007| title = Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006| url = https://archive.org/details/sim_celestial-mechanics-and-dynamical-astronomy_2007_98_3/page/155| journal = Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy| volume = 98| issue = 3| pages = 155–180| pmid = | pmc = | bibcode = 2007CeMDA..98..155S| ref = {{sfnRef|Seidelmann Archinal A'hearn et al.|2007}}}}</ref> <ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Uranus&Display=Facts |title=NASA: Solar System Exploration: Planets: Uranus: Facts & Figures |publisher=NASA |last=Munsell |first=Kirk |accessdate=13 August 2007 |date=14 May 2007 |archive-date=11 August 2011 |archive-url=https://www.webcitation.org/60qT3wury?url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Uranus&Display=Facts |url-status=dead }}</ref> <ref name="Jacobson Campbell et al. 1992">{{cite journal| doi = 10.1086/116211| last1 = Jacobson| first1 = R. A.| last2 = Campbell| first2 = J. K.| last3 = Taylor| first3 = A. H.| last4 = Synnott| first4 = S. P.| date=June 1992 | title = The masses of Uranus and its major satellites from Voyager tracking data and earth-based Uranian satellite data| journal = The Astronomical Journal| volume = 103| issue = 6| pages = 2068–2078| bibcode = 1992AJ....103.2068J| ref = {{sfnRef|Jacobson Campbell et al.|1992}}}}</ref> <ref name="Podolak Weizman et al. 1995">{{cite journal| doi = 10.1016/0032-0633(95)00061-5| last1 = Podolak| first1 = M.| last2 = Weizman| first2 = A.| last3 = Marley| first3 = M.| date=December 1995 | title = Comparative models of Uranus and Neptune| url = https://archive.org/details/sim_planetary-and-space-science_1995-12_43_12/page/1517| journal = Planetary and Space Science| volume = 43| issue = 12| pages = 1517–1522| pmid = | pmc = | bibcode = 1995P&SS...43.1517P| ref = {{sfnRef|Podolak Weizman et al.|1995}}}}</ref> <ref name="Lunine 1993">{{cite journal |doi=10.1146/annurev.aa.31.090193.001245 |last=Lunine |first=Jonathan I. |date=September 1993 |title=The Atmospheres of Uranus and Neptune |journal=Annual Review of Astronomy and Astrophysics |volume=31 |pages=217–263 |bibcode=1993ARA&A..31..217L |ref=harv}}</ref> <ref name="Lindal Lyons et al. 1987">{{cite journal| doi = 10.1029/JA092iA13p14987| last1 = Lindal| first1 = G. F.| last2 = Lyons| first2 = J. R.| last3 = Sweetnam| first3 = D. N.| last4 = Eshleman| first4 = V. R.| last5 = Hinson| first5 = D. P.| last6 = Tyler| first6 = G. L.| date = 30 December 1987| title = The Atmosphere of Uranus: Results of Radio Occultation Measurements with Voyager 2| journal = Journal of Geophysical Research| issn = 0148-0227| volume = 92| issue = A13| pages = 14,987–15,001| bibcode = 1987JGR....9214987L| ref = {{sfnRef|Lindal Lyons et al.|1987}}}}</ref> <ref name="Conrath Gautier et al. 1987">{{cite journal| doi = 10.1029/JA092iA13p15003| last1 = Conrath| first1 = B.| last2 = Gautier| first2 = D.| last3 = Hanel| first3 = R.| last4 = Lindal| first4 = G.| last5 = Marten| first5 = A.| year = 1987| title = The Helium Abundance of Uranus from Voyager Measurements| journal = Journal of Geophysical Research| volume = 92| issue = A13| pages = 15003–15010| bibcode = 1987JGR....9215003C| ref = {{sfnRef|Conrath Gautier et al.|1987}}}}</ref> <!--<ref name="Feuchtgruber1999">{{cite journal |author=Feuchtgruber, H.; Lellouch, E.; Bézard, B.; Encrenaz, Th.; de Graauw, Th.; Davis, G. R. |date=1999 |title=Detection of HD in the atmospheres of Uranus and Neptune: a new determination of the D/H ratio |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=341 |pages=L17–L21 |bibcode=1999A&A...341L..17F |first5=Th.}}</ref>--> <ref name="Smith Soderblom et al. 1986">{{cite journal| doi = 10.1126/science.233.4759.43| last1 = Smith| first1 = B. A.| last2 = Soderblom| first2 = L. A.| last3 = Beebe| first3 = A.| last4 = Bliss| first4 = D.| last5 = Boyce| first5 = J. M.| last6 = Brahic| first6 = A.| last7 = Briggs| first7 = G. A.| last8 = Brown| first8 = R. H.| last9 = Collins| first9 = S. A.| date = 4 July 1986| title = Voyager 2 in the Uranian System: Imaging Science Results| url = https://archive.org/details/sim_science_1986-07-04_233_4759/page/43| journal = Science| volume = 233| issue = 4759| pages = 43–64| pmid = 17812889| bibcode = 1986Sci...233...43S| ref = {{sfnRef|Smith Soderblom et al.|1986}}}}</ref> <ref name="Sromovsky & Fry 2005">{{cite journal |doi=10.1016/j.icarus.2005.07.022 |last1=Sromovsky |first1=L. A. |last2=Fry |first2=P. M. |date=December 2005 |title=Dynamics of cloud features on Uranus |journal=Icarus |volume=179 |issue=2 |pages=459–484 |bibcode=2005Icar..179..459S |ref=harv |arxiv=1503.03714 }}</ref> <ref name="lexell">{{cite journal |date=1787 |author=Lexell, A. J. |title=Recherches sur la nouvelle Planète, découverte par M.&nbsp;Herschel & nommée par lui Georgium Sidus |journal=Nova Acta Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae |issue=1 |pages=69–82}}</ref> <ref name="Dreyer">{{cite book |author=Dreyer, J. L. E. |author-link=J. L. E. Dreyer |date=1912 |title=The Scientific Papers of Sir William Herschel |publisher=Royal Society and Royal Astronomical Society |volume=1 |page=100 |isbn=978-1-84371-022-6}}</ref> <ref name="Miner12">[[#Miner|Miner]], p. 12</ref> <ref name="planetsbeyond">{{cite book |title=Planets Beyond: Discovering the Outer Solar System |url=https://archive.org/details/planetsbeyonddis00mlit |isbn=978-0-486-43602-9 |last=Littmann |first=Mark |publisher=Courier Dover Publications |date=2004 |pages=[https://archive.org/details/planetsbeyonddis00mlit/page/n13 10]–11}}</ref> <ref name="georgeforbes">{{cite web |title=History of Astronomy |author=Forbes, George |date=1909 |url=http://www.vinnysa1store.com/historyofastronomy2.html#8 |accessdate=7 August 2007 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151107100736/http://www.vinnysa1store.com/historyofastronomy2.html#8 |archivedate=7 November 2015 |df=mdy-all }}</ref> <ref name="weather">{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2006/10/061001211630.htm |title=Hubble Discovers Dark Cloud In The Atmosphere Of Uranus |publisher=Science Daily |accessdate=16 April 2007 |archive-date=16 August 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200816210535/https://www.sciencedaily.com/releases/2006/10/061001211630.htm |url-status=live }}</ref> <ref name="Podolak Podolak et al. 2000">{{cite journal| doi = 10.1016/S0032-0633(99)00088-4| last1 = Podolak| first1 = M.| last2 = Podolak| first2 = J. I.| last3 = Marley| first3 = M. S.| date=February 2000 | title = Further investigations of random models of Uranus and Neptune| journal = Planetary and Space Science| volume = 48| issue = 2–3| pages = 143–151| pmid = | pmc = | bibcode = 2000P&SS...48..143P| ref = {{sfnRef|Podolak Podolak et al.|2000}}}}</ref> <ref name="Faure2007">{{cite encyclopedia |last=Faure |first=Gunter |author2=Mensing, Teresa |title=Introduction to Planetary Science |encyclopedia=Introduction to Planetary Science |date=2007 |publisher=Springer Netherlands |editor=Faure, Gunter |editor2=Mensing, Teresa M. |doi=10.1007/978-1-4020-5544-7_18 |chapter=Uranus: What Happened Here? |isbn=978-1-4020-5233-0 |pages=369–384}}</ref> <ref name="Atreya2006">{{cite journal |last=Atreya |first=S. |author2=Egeler, P. |author3=Baines, K. |title=Water-ammonia ionic ocean on Uranus and Neptune? |journal=Geophysical Research Abstracts |volume=8 |page=05179 |date=2006 |format=PDF |url=http://www.cosis.net/abstracts/EGU06/05179/EGU06-J-05179-1.pdf |access-date=2019-03-02 |archive-date=2012-02-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120205194205/http://www.cosis.net/abstracts/EGU06/05179/EGU06-J-05179-1.pdf |url-status=live }}</ref> <ref name="Hanel Conrath et al. 1986">{{cite journal| doi = 10.1126/science.233.4759.70| last1 = Hanel| first1 = R.| last2 = Conrath| first2 = B.| last3 = Flasar| first3 = F. M.| last4 = Kunde| first4 = V.| last5 = Maguire| first5 = W.| last6 = Pearl| first6 = J.| last7 = Pirraglia| first7 = J.| last8 = Samuelson| first8 = R.| last9 = Cruikshank| first9 = D.| date = 4 July 1986| title = Infrared Observations of the Uranian System| url = https://archive.org/details/sim_science_1986-07-04_233_4759/page/70| journal = Science| volume = 233| issue = 4759| pages = 70–74| pmid = 17812891| bibcode = 1986Sci...233...70H| ref = {{sfnRef|Hanel Conrath et al.|1986}}}}</ref> <ref name="Pearl Conrath et al. 1990">{{cite journal| doi = 10.1016/0019-1035(90)90155-3| last1 = Pearl| first1 = J. C.| last2 = Conrath| first2 = B. J.| last3 = Hanel| first3 = R. A.| last4 = Pirraglia| first4 = J. A.| last5 = Coustenis| first5 = A.| date=March 1990 | title = The albedo, effective temperature, and energy balance of Uranus, as determined from Voyager IRIS data| journal = Icarus| issn = 0019-1035| volume = 84| issue = 1| pages = 12–28| bibcode = 1990Icar...84...12P| ref = {{sfnRef|Pearl Conrath et al.|1990}}}}</ref> <ref name="de Pater Romani et al. 1991">{{cite journal| doi = 10.1016/0019-1035(91)90020-T| last1 = de Pater| first1 = Imke| last2 = Romani| first2 = Paul N.| last3 = Atreya| first3 = Sushil K.| date = June 1991| title = Possible microwave absorption by H₂S gas in Uranus' and Neptune's atmospheres| journal = Icarus| issn = 0019-1035| volume = 91| issue = 2| pages = 220–233| bibcode = 1991Icar...91..220D| url = http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1991_Microwave_Absorption.pdf| format = PDF| ref = {{sfnRef|de Pater Romani et al.|1991}}| access-date = 2019-03-02| archive-date = 2011-06-06| archive-url = https://web.archive.org/web/20110606122929/http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1991_Microwave_Absorption.pdf| url-status = live}}</ref> <ref name="Herbert Sandel et al. 1987">{{cite journal| doi = 10.1029/JA092iA13p15093| last1 = Herbert| first1 = F.| last2 = Sandel| first2 = B. R.| last3 = Yelle| first3 = R. V.| last4 = Holberg| first4 = J. B.| last5 = Broadfoot| first5 = A. L.| last6 = Shemansky| first6 = D. E.| last7 = Atreya| first7 = S. K.| last8 = Romani| first8 = P. N.| date = 30 December 1987| title = The Upper Atmosphere of Uranus: EUV Occultations Observed by Voyager 2| journal = Journal of Geophysical Research| volume = 92| issue = A13| pages = 15,093–15,109| url = http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1987_Upper_Atm_Uranus.pdf| format = PDF| bibcode = 1987JGR....9215093H| ref = {{sfnRef|Herbert Sandel et al.|1987}}| access-date = 2 March 2019| archive-date = 6 June 2011| archive-url = https://web.archive.org/web/20110606135734/http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1987_Upper_Atm_Uranus.pdf| url-status = live}}</ref> <ref name="Lodders 2003">{{cite journal |doi=10.1086/375492 |last=Lodders |first=Katharina |date=10 July 2003 |title=Solar System Abundances and Condensation Temperatures of the Elements |journal=The Astrophysical Journal |volume=591 |issue=2 |pages=1220–1247 |url=http://weft.astro.washington.edu/courses/astro557/LODDERS.pdf |format=PDF |bibcode=2003ApJ...591.1220L |ref=harv |access-date=2 March 2019 |archive-date=7 November 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107043527/http://weft.astro.washington.edu/courses/astro557/LODDERS.pdf |url-status=live }}</ref> <ref name="Tyler 1986">{{cite journal |last1=Tyler |first1=J.L. |last2=Sweetnam |first2=D.N. |last3=Anderson |first3=J.D. |last4=Campbell |first4=J. K. |last5=Eshleman |first5=V. R. |last6=Hinson |first6=D. P. |last7=Levy |first7=G. S. |last8=Lindal |first8=G. F. |last9=Marouf |first9=E. A. |title=Voyger 2 Radio Science Observations of the Uranian System: Atmosphere, Rings, and Satellites |journal=Science |volume=233 |pages=79–84 |date=1986 |bibcode=1986Sci...233...79T |doi=10.1126/science.233.4759.79 |pmid=17812893 |issue=4759|last10=Simpson|first10=R. A.}}</ref> <ref name=VSOP87>{{cite journal |title=Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=282 |issue=2 |pages=663–683 |date=February 1994 |last1=Simon |first1=J.L. |last2=Bretagnon |first2=P. |last3=Chapront |first3=J. |last4=Chapront-Touzé |first4=M. |last5=Francou |first5=G. |last6=Laskar |first6=J. |bibcode=1994A&A...282..663S}}</ref> <ref name="Bishop Atreya et al. 1990">{{cite journal| doi = 10.1016/0019-1035(90)90094-P| last1 = Bishop| first1 = J.| last2 = Atreya| first2 = S. K.| last3 = Herbert| first3 = F.| last4 = Romani| first4 = P.| date = December 1990| title = Reanalysis of voyager 2 UVS occultations at Uranus: Hydrocarbon mixing ratios in the equatorial stratosphere| journal = Icarus| volume = 88| issue = 2| pages = 448–464| url = http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1990_Reanalysis.pdf| format = PDF| bibcode = 1990Icar...88..448B| ref = {{sfnRef|Bishop Atreya et al.|1990}}| access-date = 2019-03-02| archive-date = 2019-09-18| archive-url = https://web.archive.org/web/20190918194519/http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1990_Reanalysis.pdf| url-status = live}}</ref> <ref name="de Pater Romani et al. 1989">{{cite journal| doi = 10.1016/0019-1035(89)90040-7| last1 = de Pater| first1 = I.| last2 = Romani| first2 = P. N.| last3 = Atreya| first3 = S. K.| title = Uranius Deep Atmosphere Revealed| date = December 1989| journal = Icarus| issn = 0019-1035| volume = 82| issue = 2| pages = 288–313| bibcode = 1989Icar...82..288D| url = http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1989_Uranus_Deep_Atm.pdf| format = PDF| ref = {{sfnRef|de Pater Romani et al.|1989}}| citeseerx = 10.1.1.504.149| access-date = 2019-03-02| archive-date = 2011-06-06| archive-url = https://web.archive.org/web/20110606123255/http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/1989_Uranus_Deep_Atm.pdf| url-status = live}}</ref> <ref name="Summers & Strobel 1989">{{cite journal |doi=10.1086/168031 |last1=Summers |first1=M. E. |last2=Strobel |first2=D. F. |date=1 November 1989 |title=Photochemistry of the atmosphere of Uranus |url=https://archive.org/details/sim_astrophysical-journal_1989-11-01_346_1/page/495 |journal=The Astrophysical Journal |issn=0004-637X |volume=346 |pages=495–508 |bibcode=1989ApJ...346..495S |ref=harv}}</ref> <ref name="Burgdorf Orton et al. 2006">{{cite journal| doi = 10.1016/j.icarus.2006.06.006| last1 = Burgdorf | first1 = M.| last2 = Orton | first2 = G.| last3 = Vancleve | first3 = J.| last4 = Meadows | first4 = V.| last5 = Houck | first5 = J.| date=October 2006 | title = Detection of new hydrocarbons in Uranus' atmosphere by infrared spectroscopy| journal = Icarus| volume = 184| issue = 2| pages = 634–637| bibcode = 2006Icar..184..634B| ref = {{sfnRef|Burgdorf Orton et al.|2006}}}}</ref> <ref name="Encrenaz 2003">{{cite journal |doi=10.1016/S0032-0633(02)00145-9 |last1=Encrenaz |first1=Thérèse |date=February 2003 |title=ISO observations of the giant planets and Titan: what have we learnt? |journal=Planetary and Space Science |volume=51 |issue=2 |pages=89–103 |bibcode=2003P&SS...51...89E |ref=harv}}</ref> <ref name="Encrenaz Lellouch et al. 2004">{{cite journal| doi = 10.1051/0004-6361:20034637| last1 = Encrenaz| first1 = T.| last2 = Lellouch| first2 = E.| last3 = Drossart| first3 = P.| last4 = Feuchtgruber| first4 = H.| last5 = Orton| first5 = G. S.| last6 = Atreya| first6 = S. K.| date = January 2004| title = First detection of CO in Uranus| journal = Astronomy and Astrophysics| volume = 413| issue = 2| pages = L5–L9| url = http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/2004_First_Detection.pdf| format = PDF| bibcode = 2004A&A...413L...5E| ref = {{sfnRef|Encrenaz Lellouch et al.|2004}}| access-date = 2019-03-02| archive-date = 2011-09-23| archive-url = https://web.archive.org/web/20110923193402/http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/2004_First_Detection.pdf| url-status = live}}</ref> <ref name="Atreya Wong 2005">{{cite journal |doi=10.1007/s11214-005-1951-5 |last1=Atreya |first1=Sushil K. |last2=Wong |first2=Ah-San |year=2005 |title=Coupled Clouds and Chemistry of the Giant Planets&nbsp;— A Case for Multiprobes |journal=Space Science Reviews |issn=0032-0633 |volume=116 |issue=1–2 |pages=121–136 |url=http://www-personal.umich.edu/~atreya/Chapters/2005_JovianCloud_Multiprobes.pdf |format=PDF |bibcode=2005SSRv..116..121A |ref=harv |access-date=2019-03-02 |archive-date=2011-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722074717/http://www-personal.umich.edu/~atreya/Chapters/2005_JovianCloud_Multiprobes.pdf |url-status=live }}</ref> <ref name="Young et al. 2001">{{cite journal |last=Young |first=Leslie A. |last2=Bosh |first2=Amanda S. |last3=Buie |first3=Marc |last4=Elliot |first4=J. L. |last5=Wasserman |first5=Lawrence H. |date=2001 |title=Uranus after Solstice: Results from the 1998&nbsp;November&nbsp;6 Occultation |journal=Icarus |volume=153 |issue=2 |pages=236–247 |doi=10.1006/icar.2001.6698 |url=http://www.boulder.swri.edu/~layoung/eprint/ur149/Young2001Uranus.pdf |format=PDF |bibcode=2001Icar..153..236Y |citeseerx=10.1.1.8.164 |access-date=2015-09-04 |archive-date=2019-10-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191010062144/https://www.boulder.swri.edu/~layoung/eprint/ur149/Young2001Uranus.pdf |url-status=live }}</ref> <ref name="Herbert & Sandel 1999">{{cite journal |doi=10.1016/S0032-0633(98)00142-1 |last1=Herbert |first1=Floyd |last2=Sandel |first2=Bill R. |date=August–September 1999 |title=Ultraviolet observations of Uranus and Neptune |journal=Planetary and Space Science |volume=47 |issue=8–9 |pages=1,119–1,139 |bibcode=1999P&SS...47.1119H |ref=harv}}</ref> <ref name="Trafton Miller et al. 1999">{{cite journal| doi = 10.1086/307838| last1 = Trafton | first1 = L. M.| last2 = Miller | first2 = S.| last3 = Geballe | first3 = T. R.| last4 = Tennyson | first4 = J.| last5 = Ballester | first5 = G. E.| date=October 1999 | title = H₂ Quadrupole and H₃⁺ Emission from Uranus: The Uranian Thermosphere, Ionosphere, and Aurora| journal = The Astrophysical Journal| volume = 524| issue = 2| pages = 1,059–1,083| bibcode = 1999ApJ...524.1059T| ref = {{sfnRef|Trafton Miller et al.|1999}}}}</ref> <ref name="Encrenaz Drossart et al. 2003">{{cite journal| doi = 10.1016/j.pss.2003.05.010| last1 = Encrenaz| first1 = T.| last2 = Drossart| first2 = P.| last3 = Orton| first3 = G.| last4 = Feuchtgruber| first4 = H.| last5 = Lellouch| first5 = E.| last6 = Atreya| first6 = S. K.| date = December 2003| title = The rotational temperature and column density of H₃⁺ in Uranus| journal = Planetary and Space Science| volume = 51| issue = 14–15| pages = 1013–1016| url = http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/2003_Rotational_Temperature.pdf| format = PDF| bibcode = 2003P&SS...51.1013E| ref = {{sfnRef|Encrenaz Drossart et al.|2003}}| access-date = 2019-03-02| archive-date = 2015-10-29| archive-url = https://web.archive.org/web/20151029194458/http://www-personal.umich.edu/~atreya/Articles/2003_Rotational_Temperature.pdf| url-status = live}}</ref> <ref name="Lam Miller et al. 1997">{{cite journal| doi = 10.1086/310424| last1 = Lam| first1 = H. A.| last2 = Miller| first2 = S.| last3 = Joseph| first3 = R. D.| last4 = Geballe| first4 = T. R.| last5 = Trafton| first5 = L. M.| last6 = Tennyson| first6 = J.| last7 = Ballester| first7 = G. E.| date = 1 January 1997| title = Variation in the H₃⁺ Emission of Uranus| journal = The Astrophysical Journal| volume = 474| issue = 1| pages = L73–L76| url = http://www.ucl.ac.uk/phys/amopp/people/jonathan_tennyson/papers/192.pdf| format = PDF| bibcode = 1997ApJ...474L..73L| ref = {{sfnRef|Lam Miller et al.|1997}}| access-date = 2 March 2019| archive-date = 3 March 2016| archive-url = https://web.archive.org/web/20160303231005/http://www.ucl.ac.uk/phys/amopp/people/jonathan_tennyson/papers/192.pdf| url-status = live}}</ref> <ref name="Esposito2002">{{Cite book |last=Esposito |first=L.W. |authorlink=Larry W. Esposito |title=Planetary rings |journal=Reports on Progress in Physics |date=2002 |volume=65 |pages=1741–1783 |doi=10.1088/0034-4885/65/12/201 |isbn=978-0-521-36222-1 |bibcode=2002RPPh...65.1741E |issue=12}}</ref> <ref name="summary">{{cite web |title=Voyager Uranus Science Summary |work=NASA/JPL |url=http://www.solarviews.com/eng/vgrur.htm |date=1988 |accessdate=9 June 2007 |archive-date=26 July 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110726164339/http://www.solarviews.com/eng/vgrur.htm |url-status=live }}</ref> <ref name="Elliot1977">{{cite journal |title=The rings of Uranus |author1=Elliot, J. L. |author2=Dunham, E. |author3=Mink, D. |journal=Cornell University |url=http://www.nature.com/nature/journal/v267/n5609/abs/267328a0.html |date=1977 |accessdate=9 June 2007 |volume=267 |issue=5609 |doi=10.1038/267328a0 |pages=328–330 |bibcode=1977Natur.267..328E |archive-date=25 May 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110525052038/http://www.nature.com/nature/journal/v267/n5609/abs/267328a0.html |url-status=live }}</ref> <ref name="dePater2006">{{cite journal |last=dePater |first=Imke |author2=Hammel, Heidi B. |author3=Gibbard, Seran G. |author4=Showalter Mark R. |title=New Dust Belts of Uranus: Two Ring, red Ring, Blue Ring |journal=Science |volume=312 |pages=92–94 |date=2006 |doi=10.1126/science.1125110 |bibcode=2006Sci...312...92D |pmid=16601188 |issue=5770}}</ref> <ref name="Ness Acuña et al. 1986">{{cite journal| doi = 10.1126/science.233.4759.85| last1 = Ness| first1 = Norman F.| last2 = Acuña| first2 = Mario H.| last3 = Behannon| first3 = Kenneth W.| last4 = Burlaga| first4 = Leonard F.| last5 = Connerney| first5 = John E. P.| last6 = Lepping| first6 = Ronald P.| last7 = Neubauer| first7 = Fritz M.| date=July 1986 | title = Magnetic Fields at Uranus| journal = Science| volume = 233| issue = 4759| pages = 85–89| pmid = 17812894| bibcode = 1986Sci...233...85N| ref = {{sfnRef|Ness Acuña et al.|1986}}}}</ref> <ref name="Russell993">{{cite journal |last=Russell |first=C.T. |title=Planetary Magnetospheres |journal=Rep. Prog. Phys. |volume=56 |pages=687–732 |date=1993 |doi=10.1088/0034-4885/56/6/001 |bibcode=1993RPPh...56..687R |issue=6}}</ref> <ref name="Krimigis Armstrong et al. 1986">{{cite journal| doi = 10.1126/science.233.4759.97| last1 = Krimigis| first1 = S. M.| last2 = Armstrong| first2 = T. P.| last3 = Axford| first3 = W. I.| last4 = Cheng| first4 = A. F.| last5 = Gloeckler| first5 = G.| last6 = Hamilton| first6 = D. C.| last7 = Keath| first7 = E. P.| last8 = Lanzerotti| first8 = L. J.| last9 = Mauk| first9 = B. H.| date = 4 July 1986| title = The Magnetosphere of Uranus: Hot Plasma and Radiation Environment| url = https://archive.org/details/sim_science_1986-07-04_233_4759/page/97| journal = Science| volume = 233| issue = 4759| pages = 97–102| pmid = 17812897| pmc = | bibcode = 1986Sci...233...97K| ref = {{sfnRef|Krimigis Armstrong et al.|1986}}}}</ref> <ref name="Bridge1986">{{cite journal |last1=Bridge |first1=H.S. |last2=Belcher |first2=J.W. |last3=Coppi |first3=B. |last4=Lazarus |first4=A. J. |last5=McNutt Jr |first5=R. L. |last6=Olbert |first6=S. |last7=Richardson |first7=J. D. |last8=Sands |first8=M. R. |last9=Selesnick |first9=R. S. |date=1986 |title=Plasma Observations Near Uranus: Initial Results from Voyager 2 |journal=Science |volume=233 |issue=4759 |pages=89–93 |bibcode=1986Sci...233...89B |pmid=17812895 |doi=10.1126/science.233.4759.89|last10= Sullivan|first10= J. D. |last11=Hartle |first11=R. E. |last12=Ogilvie |first12=K. W. |last13=Sittler Jr |first13=E. C. |last14=Bagenal |first14=F. |last15=Wolff |first15=R. S. |last16=Vasyliunas |first16=V. M. |last17=Siscoe |first17=G. L. |last18=Goertz |first18=C. K. |last19=Eviatar |first19=A. }}</ref> <ref name="planetary">{{cite web |title=No Longer Boring: 'Fireworks' and Other Surprises at Uranus Spotted Through Adaptive Optics |author=Lakdawalla, Emily |work=The Planetary Society |url=http://www.planetary.org/news/2004/1111_No_Longer_Boring_Fireworks_and_Other.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120212093821/http://www.planetary.org/news/2004/1111_No_Longer_Boring_Fireworks_and_Other.html |archivedate=12 February 2012 |date=2004 |accessdate=13 June 2007}}</ref> <ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2003, 2005">{{cite journal| doi = 10.1016/j.icarus.2004.11.012| last1 = Hammel| first1 = H. B.| last2 = De Pater| first2 = I.| last3 = Gibbard| first3 = S. G.| last4 = Lockwood| first4 = G. W.| last5 = Rages| first5 = K.| date = June 2005| title = Uranus in 2003: Zonal winds, banded structure, and discrete features| journal = Icarus| volume = 175| issue = 2| pages = 534–545| pmid = | pmc = | url = http://www.llnl.gov/tid/lof/documents/pdf/316112.pdf| format = PDF| bibcode = 2005Icar..175..534H| ref = {{sfnRef|Hammel de Pater et al. ("Uranus in 2003")|2005}}| access-date = 2019-03-02| archive-date = 2007-10-25| archive-url = https://web.archive.org/web/20071025031013/http://www.llnl.gov/tid/lof/documents/pdf/316112.pdf| url-status = dead}}</ref> <ref name="Rages Hammel et al. 2004">{{cite journal| doi = 10.1016/j.icarus.2004.07.009| last1 = Rages| first1 = K. A.| last2 = Hammel| first2 = H. B.| last3 = Friedson| first3 = A. J.| date = 11 September 2004| title = Evidence for temporal change at Uranus' south pole| journal = Icarus| volume = 172| issue = 2| pages = 548–554| bibcode = 2004Icar..172..548R| ref = {{sfnRef|Rages Hammel et al.|2004}}}}</ref> <ref name="Sromovsky Fry et al. 2009">{{cite journal| doi = 10.1016/j.icarus.2009.04.015| last1 = Sromovsky | first1 = L. A.| last2 = Fry | first2 = P. M.| last3 = Hammel | first3 = H. B.| last4 = Ahue | first4 = W. M.| last5 = de Pater | first5 = I.| last6 = Rages | first6 = K. A.| last7 = Showalter | first7 = M. R.| last8 = van Dam | first8 = M. A.| date=September 2009 | title = Uranus at equinox: Cloud morphology and dynamics| journal = Icarus| volume = 203| issue = 1| pages = 265–286 |arxiv = 1503.01957 | bibcode = 2009Icar..203..265S| ref = {{sfnRef|Sromovsky Fry et al.|2009}}}}</ref> <ref name="Karkoschka ('Uranus') 2001">{{cite journal| doi = 10.1006/icar.2001.6599| last1 = Karkoschka| first1 = Erich| date=May 2001 | title = Uranus' Apparent Seasonal Variability in 25 HST Filters| journal = Icarus| volume = 151| issue = 1| pages = 84–92| pmid = | pmc = | bibcode = 2001Icar..151...84K| ref = {{sfnRef|Karkoschka ("Uranus")|2001}}}}</ref> <ref name="Hammel de Pater et al. Uranus in 2004, 2005">{{cite journal| doi = 10.1016/j.icarus.2004.11.016| last1 = Hammel| first1 = H. B.| last2 = Depater| first2 = I.| last3 = Gibbard| first3 = S. G.| last4 = Lockwood| first4 = G. W.| last5 = Rages| first5 = K.| date = May 2005| title = New cloud activity on Uranus in 2004: First detection of a southern feature at 2.2 µm| journal = Icarus| volume = 175| issue = 1| pages = 284–288| pmid = | pmc = | url = http://www.llnl.gov/tid/lof/documents/pdf/316113.pdf| format = PDF| bibcode = 2005Icar..175..284H| ref = {{sfnRef|Hammel de Pater et al. ("Uranus in 2004")|2005}}| access-date = 2019-03-02| archive-date = 2007-11-27| archive-url = https://web.archive.org/web/20071127082700/http://www.llnl.gov/tid/lof/documents/pdf/316113.pdf| url-status = dead}}</ref> <ref name="DarkSpot">{{cite web |url=http://www.physorg.com/pdf78676690.pdf |title=Hubble Discovers a Dark Cloud in the Atmosphere of Uranus |author1=Sromovsky, L. |author2=Fry, P. |author3=Hammel, H. |author4=Rages, K |lastauthoramp=yes |publisher=physorg.com |accessdate=22 August 2007 |format=PDF |archive-date=6 June 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110606053911/http://www.physorg.com/pdf78676690.pdf |url-status=live }}</ref> <ref name="Hammel2007">{{cite journal |last=Hammel |first=H.B. |author2=Lockwood, G.W. |title=Long-term atmospheric variability on Uranus and Neptune |journal=Icarus |date=2007 |volume=186 |issue=1 |pages=291–301 |doi=10.1016/j.icarus.2006.08.027 |bibcode=2007Icar..186..291H}}</ref> <ref name="Hammel Rages et al. 2001">{{cite journal| doi = 10.1006/icar.2001.6689| last1 = Hammel | first1 = H. B.| last2 = Rages | first2 = K.| last3 = Lockwood | first3 = G. W.| last4 = Karkoschka | first4 = E.| last5 = de Pater | first5 = I.| date=October 2001 | title = New Measurements of the Winds of Uranus| journal = Icarus| volume = 153| issue = 2| pages = 229–235| pmid = | pmc = | bibcode = 2001Icar..153..229H| ref = {{sfnRef|Hammel Rages et al.|2001}}}}</ref> <ref name="Lockwood & Jerzykiewicz 2006">{{cite journal |doi=10.1016/j.icarus.2005.09.009 |last1=Lockwood |first1=G. W. |last2=Jerzykiewicz |first2=M. A. A. |date=February 2006 |title=Photometric variability of Uranus and Neptune, 1950–2004 |journal=Icarus |volume=180 |issue=2 |pages=442–452 |pmid= |pmc= |bibcode=2006Icar..180..442L |ref=harv}}</ref> <ref name="Klein & Hofstadter 2006">{{cite journal |doi=10.1016/j.icarus.2006.04.012 |last1=Klein |first1=M. J. |last2=Hofstadter |first2=M. D. |date=September 2006 |title=Long-term variations in the microwave brightness temperature of the Uranus atmosphere |journal=Icarus |volume=184 |issue=1 |pages=170–180 |pmid= |pmc= |bibcode=2006Icar..184..170K |ref=harv |url=https://trs.jpl.nasa.gov/bitstream/2014/10021/1/02-2103.pdf |access-date=2019-03-02 |archive-date=2021-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929075610/https://trs.jpl.nasa.gov/bitstream/handle/2014/10021/02-2103.pdf;jsessionid=E7AE0B82FC6F6417FB03DBE7FD783B0E?sequence=1 |url-status=live }}</ref> <ref name="Hofstadter & Butler 2003">{{cite journal |doi=10.1016/S0019-1035(03)00174-X |last1=Hofstadter |first1=M. D. |last2=Butler |first2=B. J. |date=September 2003 |title=Seasonal change in the deep atmosphere of Uranus |journal=Icarus |volume=165 |issue=1 |pages=168–180 |pmid= |pmc= |bibcode=2003Icar..165..168H |ref=harv}}</ref> <ref name="Thommes1999">{{cite journal |last=Thommes |first=Edward W. |author2=Duncan, Martin J. |author3=Levison, Harold F. |title=The formation of Uranus and Neptune in the Jupiter-Saturn region of the Solar System |journal=Nature |volume=402 |pages=635–638 |url=http://www.boulder.swri.edu/~hal/PDF/un-scat_nature.pdf |date=1999 |doi=10.1038/45185 |format=PDF |pmid=10604469 |issue=6762 |bibcode=1999Natur.402..635T |access-date=2019-03-02 |archive-date=2019-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190521143056/https://www.boulder.swri.edu/~hal/PDF/un-scat_nature.pdf |url-status=live }}</ref> <ref name="Brunini1999">{{cite journal |last=Brunini |first=Adrian |author2=Fernandez, Julio A. |title=Numerical simulations of the accretion of Uranus and Neptune |url=https://archive.org/details/sim_planetary-and-space-science_1999-05_47_5/page/591 |journal=Planet. Space Sci. |volume=47 |pages=591–605 |date=1999 |doi=10.1016/S0032-0633(98)00140-8 |bibcode=1999P&SS...47..591B |issue=5}}</ref> <ref name="Sheppard Jewitt Kleyna 2006">{{Cite journal |last1=Sheppard |first1=S. S. |last2=Jewitt |first2=D. |last3=Kleyna |first3=J. |title=An Ultradeep Survey for Irregular Satellites of Uranus: Limits to Completeness |doi=10.1086/426329 |journal=The Astronomical Journal |volume=129 |issue=1 |pages=518 |year=2005 |pmid= |pmc= |arxiv=astro-ph/0410059 |bibcode=2005AJ....129..518S}}</ref> <ref name="Nineplanets">{{cite web |title=Uranus |url=http://www.nineplanets.org/uranus.html |publisher=nineplanets.org |accessdate=3 July 2007 |archive-date=11 August 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110811232656/http://nineplanets.org/uranus.html |url-status=live }}</ref> <ref name="Hussmann2006">{{cite journal |last=Hussmann |first=Hauke |author2=Sohl, Frank |author3=Spohn, Tilman |title=Subsurface oceans and deep interiors of medium-sized outer planet satellites and large trans-neptunian objects |journal=Icarus |volume=185 |issue=1 |pages=258–273 |date=2006 |doi=10.1016/j.icarus.2006.06.005 |bibcode=2006Icar..185..258H}}</ref> <ref name="Tittemore Wisdom 1990">{{cite journal |doi=10.1016/0019-1035(90)90125-S |last1=Tittemore |first1=William C. |last2=Wisdom |first2=Jack |date=June 1990 |title=Tidal evolution of the Uranian satellites: III. Evolution through the Miranda-Umbriel 3:1, Miranda-Ariel 5:3, and Ariel-Umbriel 2:1 mean-motion commensurabilities |journal=Icarus |volume=85 |issue=2 |pages=394–443 |pmid= |pmc= |bibcode=1990Icar...85..394T |ref=harv|hdl=1721.1/57632 }}</ref> <ref name="Tittemore 1990">{{cite journal |doi=10.1016/0019-1035(90)90024-4 |last=Tittemore |first=W. C. |date=September 1990 |title=Tidal heating of Ariel |journal=Icarus |volume=87 |issue=1 |pages=110–139 |bibcode=1990Icar...87..110T |ref=harv}}</ref> <ref name="spilker">{{cite web |url=http://www.lpi.usra.edu/opag/march_08_meeting/presentations/spilker.pdf |format=PDF |title=Cassini Extended Missions |last=Spilker |first=Linda |website= |publisher=Lunar and Planetary Institute |date=1 April 2008 |deadurl=no |archivedate=23 April 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080423152459/http://www.lpi.usra.edu/opag/march_08_meeting/presentations/spilker.pdf }}</ref> <ref name="uop">{{cite web |author=Space Studies Board |title=NRC planetary decadal survey 2013–2022 |publisher=NASA Lunar Science Institute |url=http://solarsystem.nasa.gov/2013decadal/ |accessdate=5 August 2011 |archive-date=21 July 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110721054020/http://solarsystem.nasa.gov/2013decadal/ |url-status=live }}</ref> <ref name="hof">[http://www.lpi.usra.edu/decadal/opag/UranusOrbiter_v7.pdf THE CASE FOR A URANUS ORBITER] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110629171959/http://www.lpi.usra.edu/decadal/opag/UranusOrbiter_v7.pdf |date=2011-06-29 }}, Mark Hofstadter et al.</ref> <ref name="hof2">[http://www.lpi.usra.edu/opag/march09/presentations/hofstadter.pdf To Uranus on Solar Power and Batteries] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120718145759/http://www.lpi.usra.edu/opag/march09/presentations/hofstadter.pdf |date=2012-07-18 }}. (PDF) . Retrieved on 2 April 2012.</ref> <ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J.L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |date=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 }}</ref> <ref name="Mallama_et_al">{{cite journal |title=Comprehensive wide-band magnitudes and albedos for the planets, with applications to exo-planets and Planet Nine |journal=Icarus |first1=Anthony |last1=Mallama |first2=Bruce |last2=Krobusek |first3=Hristo |last3=Pavlov |volume=282 |pages=19–33 |date=2017 |doi=10.1016/j.icarus.2016.09.023 |bibcode=2017Icar..282...19M |arxiv=1609.05048 }}</ref> <ref name="Pearl_et_al_Uranus">{{cite journal |title=The albedo, effective temperature, and energy balance of Uranus, as determined from Voyager IRIS data |first1=J.C. |last1=Pearl|display-authors=etal|journal=Icarus |volume=84 |pages=12–28 |date=1990 |doi=10.1016/0019-1035(90)90155-3 |bibcode=1990Icar...84...12P }}</ref> }} == Əlavə oxu == * {{cite book |author=Alexander, Arthur Francis O'Donel |author-link=Arthur Francis O'Donel Alexander |date=1965 |title=The Planet Uranus – A History of Observation, Theory and Discovery|url=https://archive.org/details/planeturanushist0000alex }} * {{cite book |ref=Miner |last=Miner |first=Ellis D. |date=1998 |title=Uranus: The Planet, Rings and Satellites |url=https://archive.org/details/uranusplanetring0002mine |location=New York |publisher=John Wiley and Sons |isbn=978-0-471-97398-0}} * {{cite book |first=Johann Elert |last=Bode |authorlink=Johann Elert Bode |title=Von dem neu entdeckten Planeten |journal=Von dem Neu Entdeckten Planeten |url=https://books.google.com/books?id=ZqA5AAAAcAAJ |year=1784 |ref=harv|bibcode=1784vdne.book.....B |doi=10.3931/e-rara-1454 }} == Həmçinin bax == {{Portal|Günəş sistemi}} * [[Günəş sistemi]] * [[Uran (mifologiya)]] * [[Xarici planetlər]] * [[Voyacer 2]] == Xarici keçidlər == '''İngiliscə''' {{Vikianbar kateqoriyası|Uranus (planet)}} * [http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=35653 Uranus] at European Space Agency * [https://web.archive.org/web/20110804224710/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/uranusfact.html NASA's Uranus fact sheet] * [https://web.archive.org/web/20070624113641/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Uranus Uranus Profile] at [http://solarsystem.nasa.gov/ NASA's Solar System Exploration site] * [http://www.projectshum.org/Planets/uranus.html Planets – Uranus] A kid's guide to Uranus. * [http://photojournal.jpl.nasa.gov/targetFamily/Uranus Uranus] at Jet Propulsion Laboratory's planetary photojournal. (photos) * [http://www.ciclops.org/ir_index/81/Voyager_at_Uranus Voyager at Uranus] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150104173418/http://www.ciclops.org/ir_index/81/Voyager_at_Uranus |date=2015-01-04 }} (photos) * [http://www.astronomycast.com/astronomy/episode-62-uranus/ Uranus (Astronomy Cast homepage)] (blog) * [http://www.solarviews.com/raw/uranus/urfamily.jpg Uranian system montage] (photo) * {{cite web|last=Gray|first=Meghan|title=Uranus|url=http://www.sixtysymbols.com/videos/uranus.htm|work=Sixty Symbols|publisher=Brady Haran for the [[Nottingem Universiteti|University of Nottingham]]|author2=Merrifield, Michael|date=2010}} * [https://www.youtube.com/watch?v=h3ppbbYXMxE "How to Pronounce Uranus"] by CGP Grey {{Uran (planet)}} {{Günəş sistemi}} [[Kateqoriya:Uran (planet)]] [[Kateqoriya:Buz nəhəngləri]] [[Kateqoriya:Qaz nəhəngləri]] oe1ebq96d033pfrbyirbf4qxdporc98 0 8594 7864788 7788837 2024-11-26T14:08:19Z 5.122.215.222 7864788 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş məqalə}} [[Fayl:NGC_4414_(NASA-med).jpg|thumb|300x300px|NGC 4414 [[Veronikanın Saçları (bürc)|Veronikanın Saçları]] [[bürc]]ündəki tipik spiral qalaktikadır. Onun diametrinin uzunluğu 55.000 [[işıq ili]]dir və Yerdən 60 milyon işıq ili uzaqlıqdadır.]] '''Qalaktika''' — vahid [[cazibə]] mərkəzi ətrafında dövr edən nəhəng [[ulduz]]lar, ulduz qalıqları, ulduzlararası qaz, [[Kosmik toz|toz]] və [[qaranlıq materiya]] sisteminə verilən addır.<ref name="sparkegallagher2000" /><ref name=nasa060812 /> Qalaktika sözü [[Yunan dili|yunanca]] "galaxias" (γαλαξίας) sözündən gəlir və mənası "südlü" deməkdir. Qalaktikalar ölçülərinə görə tərkibinə 100 milyon (10⁸) ulduz daxil olan [[cırtdan qalaktika]]lardan başlayıb, tərkibinə 100 trilyon (10¹⁴) [[ulduz]]<ref name=science250_4980_539 /> daxil olan nəhəng qalaktikalara qədər dəyişir. Hər bir ulduz tərkibinə daxil olduğu qalaktikanın kütlə mərkəzi ətrafında dövr edir. Qalaktikalar vizual morfologiyasına görə elliptik,<ref name=uf030616 /> spiral və ya qeyri-müntəzəm<ref name="IRatlas" /> olaraq təsnif edilir. Bir çox qalaktikanın mərkəzində ifrat kütləli qara dəliklərin olduğu düşünülür. [[Süd Yolu|Süd yolu]] qalaktikasının mərkəzindəki [[Sagittarius A*]] olaraq bilinən qara dəliyin kütləsi [[Günəş]]in kütləsindən 4 milyon dəfə çoxdur.<ref name="smbh" /> 2016-cı ilin mart ayına olan məlumata görə, GN-z11 Yerdən 32 milyard işıq ili məsafədə olan ən qədim və ən uzaqdan müşahidə olunan qalaktikadır. Bu qalaktika [[böyük partlayış]]dan 400 milyon il sonra yaranmış kimi müşahidə edilmişdi. 2016-cı ildə yayımlanan bir araşdırmaya görə, müşahidə edilən kaintada qalaktikaların sayı əvvəlki təxmin edilən miqdarda (200 milyard — 2×10¹¹)<ref name="apj624_2" /> deyil, təxmini olaraq 2 trilyon (2×10¹²) və ya daha çoxdur.<ref name="Conselice"/><ref name="NYT-20161017">{{cite news |last=Fountain |first=Henry |title=Two Trillion Galaxies, at the Very Least |url=https://www.nytimes.com/2016/10/18/science/two-trillion-galaxies-at-the-very-least.html |date=17 October 2016 |work=[[The New York Times]] |accessdate=17 October 2016 |archive-date=31 December 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191231233343/https://www.nytimes.com/2016/10/18/science/two-trillion-galaxies-at-the-very-least.html |url-status=live }}</ref> Ümumilikdə, müşahidə edilən kainatda 1×10²⁴-ə qədər [[ulduz]] olduğu təxmin edilir<ref name="ESA-2019">{{cite web |author=Staff |title=How Many Stars Are There In The Universe? |url=https://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Herschel/How_many_stars_are_there_in_the_Universe |date=2019 |work=[[European Space Agency]] |accessdate=21 September 2019 |archive-date=23 September 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190923134902/http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Herschel/How_many_stars_are_there_in_the_Universe |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book|chapter=The Structure of the Universe|doi=10.1007/978-1-4614-8730-2_10|title=The Fundamentals of Modern Astrophysics|pages=279–294|year=2015|last1=Marov|first1=Mikhail Ya.|isbn=978-1-4614-8729-6}}</ref> (bu miqdar [[Yer]] planetindəki bütün [[Qum (torpaq)|qum dənələri]]ndən daha çoxdur).<ref name="SU-20020201">{{cite web |last=Mackie |first=Glen |title=To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand |url=http://astronomy.swin.edu.au/~gmackie/billions.html |date=1 February 2002 |work=[[Centre for Astrophysics and Supercomputing]] |accessdate=28 January 2017 |archive-date=7 January 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190107010855/http://astronomy.swin.edu.au/~gmackie/billions.html%0A%20 |url-status=live }}</ref> Qalaktikaların əksəriyyətinin diametri 1000 [[parsek]]dən 100.000 [[parsek]]ə qədərdir (təxminən 3000 ilə 300.000 işıq ili) və bir-birilərindən milyonlarla [[parsek]] (və ya meqa parasek) məsafə qədər uzaqdırlar. Müqayisə üçün, [[Süd Yolu]]nun diametri azı 30.000 [[parsek]] (100.000 işıq ili) təşkil edir və ona ən yaxın qonşu qalaktika olan [[Andromeda qalaktikası]]ndan 780.000 [[parsek]] (2,5 milyon işıq ili) uzaqlıqdadır. Qalaktikalar arasındakı boşluq orta sıxlığı hər kubmetrə bir [[atom]] düşən miqdardan az olan seyrək qazla (interqalaktik mühit) doludur. Qalaktikaların əksəriyyəti cazibə qüvvəsi ilə qrup, [[Qalaktika topası|topa]] və super topa şəklində bir yerdə yığılmış olurlar. [[Süd Yolu|Süd yolu]] və [[Andromeda qalaktikası]] [[Lokal Qrup]]un tərkibinə daxildir. Lokal Qrup isə Virqo super topasının tərkib hissəsidir. Böyük miqyasda bu birliklər ümumən böyük boşluqlarla əhatə olunmuş təbəqə və filamentlərin tərkibinə daxildir.<ref name=camb_lss /> Həm Lokal qrup və həm də Virqo super topası [[Laniakea]] adlı daha böyük kosmik struktura daxildir.<ref>{{cite journal | last1 = Gibney | first1 = Elizabeth | s2cid = 124323774 | year = 2014 | title = Earth's new address: 'Solar System, Milky Way, Laniakea' | url = | journal = Nature | volume = | issue = | page = | doi = 10.1038/nature.2014.15819 | issn = 0028-0836}}</ref> == Etimologiya == "Qalaktika" sözü [[Yunan dili|yunanca]] "galaxias" (γαλαξίας) sözündən gəlir və mənası "südlü" deməkdir. Bu cür adlandırma [[Süd Yolu|Süd yolu]] qalaktikasının səmada görünüşü ilə əlaqəlidir. [[Qədim yunan mifologiyası|Yunan mifologiyası]]nda bəhs edilir ki, [[Zevs]] ölümlü bir qadından doğulan körpə uşağını, [[Herakl]]ı, [[Hera]]nın sinəsinin üzərinə qoyur ki, körpə onun ilahi südünü içsin və beləliklə, ölməz olsun. Hera ana südü verərkən oyanır və sonra naməlum bir körpəni əmizdirdiyini anlayır:o, körpəni özündən itələyir, südünün bir hissəsi səmaya sıçrayır və "Südlü Yol" adlandırılan xəfif işıq zolağı yaranır.<ref name=waller_hodge2003 /><ref name=konecny2006 /> Astronomiya ədəbiyyatında böyük hərflərlə yazılmış "Galaxy" kəlməsi bizim qalaktika olan [[Süd Yolu]] qalaktikasını ifadə edir və onu [[kainat]]dakı digər qalaktikalardan fərqləndirmək üçün istifadə olunur. İngiliscə termin olan "Milky Way" [[Cefri Çoser|Çoser]]in qısa bir hekayəsi ilə əlaqəlidir:{{Sitat|"See yonder, lo, the Galaxyë<br>&nbsp;Which men clepeth ''the Milky Wey'',<br>&nbsp;For hit is whyt."|[[Cefri Çoser]]|"The House of Fame"<ref name=oed />}} Qalaktikalar ilk olaraq teleskopla kəşf edildi və ''spiral nebulae'' olaraq bilinirdi. 18–19-cu əsrlərin əksər astronomları onları görünməyən [[ulduz topaları]] və ya anaqalaktik [[dumanlıq]]lar hesab edirdilər və [[Süd Yolu]]nun tərkib hissəsi olduğunu düşünürdülər, lakin əsl tərkibi və təbiəti sirr olaraq qalırdı. [[Andromeda qalaktikası]] kimi bir neçə yaxınlıqdakı parlaq qalaktikaların böyük teleskoplarından istifadə etməklə həyata keçirilən müşahidələri onların ulduzların nəhəng topaları olduğunu, ancaq ulduzların aydın görünən həssaslığına və şəffaf populyasiyasına əsaslanaraq, bu obyektlərin həqiqi məsafələri onların [[Süd Yolu]]ndan kənarda yerləşdiyini göstərirdi. Bu səbəblə onları "ada kainatlar" (''island universes)'' adlandırdılar, lakin "kainat" kəlməsi mövcud olan bütün varlığı ifadə etdiyinə görə bu termin tez bir zamanda istifadədən çıxdı. Bunun əvəzinə, həmin obyektləri sadəcə "qalaktikalar" adlandırdılar.<ref name=rao2005 /> == Nomenklatura == [[Fayl:NASA-HS201427a-HubbleUltraDeepField2014-20140603.jpg|thumb|200px|right|Habbl Dərin Mənzərəsi (2014-cü il, iyun).]] On minlərlə qalaktikalar kataloqlaşdırıldı, ancaq onlardan yalnız bir neçəsinin xüsusi adları var: [[Andromeda qalaktikası]], [[Magellan buludları]], [[Messier 51|Brulğan qalaktikası]], [[NGC 4594|Sombrero qalaktikası]] və.s. Astronomlar bir neçə xüsusi kataloq üzərində işləyirlər: [[Messier cisimləri|Messier kataloqu]], NGC ([[Yeni ümumi kataloq]]— New General Catalogue), IC ([[İndeks kataloqu]] — Index Catalogue), CGCG ([[Qalaktikalar və Qalaktikalar topası kataloqu]] — Catalogue of Galaxies and of Clusters of Galaxies), MCG ([[Qalaktikaların morfoloji kataloqu]] — Morphological Catalogue of Galaxies) və UGC ([[Uppsala Baş Kataloqu]] — Uppsala General Catalogue of Galaxies). Bütün yaxşı bilinən qalaktikalar bir və ya daha çox kataloqda görünür, lakin fərqli adlar altında. Məsələn, [[NGC 3992|Messier 109]] Messier kataloqunda nömrəsi 109 olan spiral qalaktikadır. Həmçinin digər kodlara da sahibdir: NCG3992, UGC6937, CGCG 269–023, MCG + 09–20-044 və [[PGC]] 37617. == Müşahidə tarixi == Bir çox qalaktikalardan biri olan bir qalaktikada yaşadığımızın fərqinə varmağımız, [[Süd Yolu]] və digər [[dumanlıq]]lar barədə edilən əsas kəşflərlə paralellik təşkil edir. === Süd Yolu === {{Əsas|Süd Yolu}} Yunan filosofu [[Demokrit]] (b.e.ə. 450–370) [[Süd Yolu]] olaraq bilinən gecə səmasındaki parlaq zolağın uzaq ulduzlardan ibarət olması fikrini irəli sürmüşdü.<ref name="Plutarch">{{cite book | title=The Complete Works Volume 3: Essays and Miscellanies | publisher=Echo Library | author=Plutarch | authorlink=Plutarch | date=2006 | location=Chapter 3 | page=66 | isbn=978-1-4068-3224-2 | url=https://books.google.com/books?id=I34rSPrX1tQC | access-date=2020-09-02 | archive-date=2021-03-24 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210324071205/https://books.google.com/books?id=I34rSPrX1tQC | url-status=live }}</ref> Ancaq [[Aristotel]] hesab edirdi ki, Süd Yolu "böyük, çox sayda və bir-birinə yaxın olan bəzi ulduzların odlu ekshalasiyasının alovlanmasından" qaynaqlanır və "alovlanma [[atmosfer]]in yuxarı hissəsində, səma hərəkətləri ilə davamlı olan dünya bölgəsində baş verir."<ref name=Montada>{{cite encyclopedia | last1=Montada | first1=J. P. | date=September 28, 2007 | title=Ibn Bâjja | encyclopedia=[[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] | url=http://plato.stanford.edu/entries/ibn-bajja | accessdate=July 11, 2008 | archive-date=March 16, 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200316085852/https://plato.stanford.edu/entries/ibn-bajja/ | url-status=live }}</ref> [[Neoplatonizm|Neoplatonist]] filosof olan Kiçik Olimpiodor (e.ə. 495–570) bu görüşə tənqidlə yanaşırdı. O, iddia edirdi ki, Süd Yolu sublunar idisə, ([[Yer]] və [[Ay]] arasında yerləşirdisə) Yerdən fərqli bölgə və vaxtlarda fərqli görünməli və onun [[parallaks]]ı olmalı idi, ancaq faktiki olaraq yoxdur. Onun görüşünə əsasən, [[Süd Yolu]] ilahi bir şey idi.<ref name=heidarzadeh23 /> [[Fayl:The_Milky_Way_above_the_antennas_of_ALMA.jpg|left|thumb|[[Süd Yolu]]nun [[Atakama Böyük Milimetr Massivi]]ndən görünüşü.<ref>{{cite news|title=ALMA Centre of Expertise in Portugal|url=http://www.eso.org/public/announcements/ann14037/|accessdate=15 May 2014|newspaper=ESO Announcement|archive-date=7 July 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220707145950/https://www.eso.org/public/announcements/ann14037/|url-status=live}}</ref>]] Muhəni Mohamedə görə, ərəb astronomu [[İbn əl-Haytəm]] (965–1037) [[Süd Yolu]]nun parallaksını müşahidə və ölçmək üçün ilk cəhdi etdi<ref name=mohamed /> və belə bir nəticəyə gəldi: "Süd Yolunun parallaksı olmadığına görə [[Yer]]dən çox uzaqdır və atmosferə aid deyil."<ref>{{cite web | last1=Bouali | first1=H.-E. | last2=Zghal | first2=M. | last3=Lakhdar | first3=Z. B. | date=2005 | title=Popularisation of Optical Phenomena: Establishing the First Ibn Al-Haytham Workshop on Photography | publisher=The Education and Training in Optics and Photonics Conference | url=http://spie.org/etop/ETOP2005_080.pdf | accessdate=July 8, 2008 | archive-date=May 24, 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110524041243/http://spie.org/etop/ETOP2005_080.pdf | url-status=live }}</ref> Fars astronomu [[əl-Biruni]] (973–1048) Süd Yolu qalaktikasının "dumanlı ulduzların təbiətinin saysız-hesabsız fraqmentləri toplusu" olduğu fikrini irəli sürürdü.<ref>{{MacTutor Biography|id=Al-Biruni|title=Abu Arrayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni}}</ref> Əndəlüs astronomu İbn Bəccə [[Süd Yolu]]nun demək olar ki, bir-birinə toxunan çoxlu ulduzdan meydana gəldiyini və sublunar materialın səbəb olduğu [[İşığın sınması|sınma]] effektinə görə davamlı bir görüntü şəklində göründüyünü irəli sürürdü.<ref name=Montada /><ref name="heidarzadeh25" /> Müşahidələrini sübut etmək üçün dəlil olaraq [[Yupiter (planet)|Yupiter]] və [[Mars]]ın gecə səmasında birləşməsinə istinad edirdi.<ref name=Montada /> Bu hadisə obyektlər bir-birinə yaxın olduqda baş verir. [[Suriya]] əsilli [[İbn Qayyim əl-Cövziyyə|İbn Qayyim]] [[Süd Yolu]]nun "sabit ulduzlar sferasında bir yerə yığılmış saysız-hesabsız kiçik ulduzlar" olduğunu hesab edirdi.<ref name=Livingston>{{cite journal |last1=Livingston |first1=J. W. |date=1971 |title=Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation |journal=[[Journal of the American Oriental Society]] |volume=91 |issue=1 |pages=96–103 [99] |doi=10.2307/600445 |jstor=600445 }}</ref> [[Süd Yolu]]nun çoxlu sayda ulduzlardan ibarət olmasını 1610-cu ildə [[Qalileo Qaliley]] faktiki olaraq sübut etdi, o, teleskopdan istifadə edərək müşahidələri ilə Süd Yolunun çoxlu sayda xəfif ulduzlardan təşkil olunduğunu aşkarladı.<ref>Galileo Galilei, ''Sidereus Nuncius'' (Venice, (Italy): Thomas Baglioni, 1610), [https://archive.org/stream/Sidereusnuncius00Gali#page/n37/mode/2up pages 15 and 16.]<br> English translation: Galileo Galilei with Edward Stafford Carlos, trans., ''The Sidereal Messenger'' (London, England: Rivingtons, 1880), [https://archive.org/stream/siderealmessenge80gali#page/42/mode/2up/ pages 42 and 43.]</ref><ref>{{cite web |last1=O'Connor |first1=J. J. |last2=Robertson |first2=E. F. |date=November 2002 |title=Galileo Galilei |url=http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Galileo.html |publisher=[[University of St. Andrews]] |accessdate=January 8, 2007 |archive-date=May 30, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120530/http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Galileo.html |url-status=dead }}</ref> 1750-ci ildə İngilis astronom Tomas Rayt özünün "Kainatın yeni Hipotezləri və ya Orginal Nəzəriyyə" əsərində fərziyyə irəli sürürdü ki, qalaktika böyük miqyaslarda [[Günəş sistemi]]nin oxşarı olan və [[cazibə qüvvəsi]] tərəfindən bir yerdə tutulan çoxlu sayda ulduzların fırlanan cismi ola bilər. Yaranan ulduzlar diski bizim perspektivimizdən, diskin içindən, səmada zolaq kimi görünür.<ref>Thomas Wright, ''An Original Theory or New Hypothesis of the Universe''{{nbsp}}… (London, England: H. Chapelle, 1750). [https://books.google.com/books?id=80VZAAAAcAAJ&pg=PA48 From p.48:] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161120194825/https://books.google.com/books?id=80VZAAAAcAAJ&pg=PA48 |date=2016-11-20 }} "…{{nbsp}}the stars are not infinitely dispersed and distributed in a promiscuous manner throughout all the mundane space, without order or design,{{nbsp}}… this phænomenon [is] no other than a certain effect arising from the observer's situation,{{nbsp}}… To a spectator placed in an indefinite space,{{nbsp}}… it [i.e., the Milky Way (''Via Lactea'')] [is] a vast ring of stars{{nbsp}}…"<br> [https://books.google.com/books?id=80VZAAAAcAAJ&pg=PA73 On page 73] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161120194830/https://books.google.com/books?id=80VZAAAAcAAJ&pg=PA73 |date=2016-11-20 }}, Wright called the Milky Way the ''Vortex Magnus'' (the great whirlpool) and estimated its diameter at 8,64×10¹² miles (13.9×10¹² km).</ref><ref name="our_galaxy" /> [[İmmanuel Kant]] 1755-ci ildə traktatında Raytın [[Süd Yolu]]nun strukturu barədə olan ideyalarını yenidən işlədi.<ref>Immanuel Kant, [https://books.google.com/books?id=nCcaAQAAMAAJ&pg=PP9 ''Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels''{{nbsp}}…] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161120195036/https://books.google.com/books?id=nCcaAQAAMAAJ&pg=PP9 |date=2016-11-20 }} [Universal Natural History and Theory of the Heavens{{nbsp}}…], (Königsberg and Leipzig, (Germany): Johann Friederich Petersen, 1755).<br>Available in English translation by Ian Johnston at: [http://records.viu.ca/~johnstoi/kant/kant2e.htm Vancouver Island University, British Columbia, Canada] {{Wayback|url=http://records.viu.ca/~johnstoi/kant/kant2e.htm |date=20140829071546 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140829071546/http://records.viu.ca/~johnstoi/kant/kant2e.htm |date=August 29, 2014 }}</ref> [[Fayl:Herschel-Galaxy.png|thumb|1785-ci ildə [[Vilyam Herşel]] tərəfindən ulduzları saymaqla hazırladığı [[Süd Yolu]]nun şəkli; [[Günəş sistemi]] mərkəzə yaxın idi.]] Süd Yolunun formasının və [[Günəş]]in mövqeyinin təsvirinin müəyyən edilməsindəki ilk cəhd ilk dəfə [[Vilyam Herşel]] tərəfindən 1785-ci ildə həyata keçirildi. O, səmanın müxtəlif bölgələrindəki ulduzların miqdarını böyük dəqiqliklə sayaraq [[Günəş sistemi]]nin mərkəzə yaxın olduğu qalaktikanın formasının diaqramını hazırladı.<ref>{{cite book |author=William Herschel |s2cid=186213203 |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London |title=Giving Some Accounts of the Present Undertakings, Studies, and Labours, of the Ingenious, in Many Considerable Parts of the World |url=https://books.google.com/books?id=IU9FAAAAcAAJ&pg=PA213#v=onepage&q&f=false |chapter=XII. On the construction of the heavens |chapter-url=http://rstl.royalsocietypublishing.org/content/75/213.full.pdf+html |volume=vol. 75 |year=1785 |location=London |pages=213–266 |doi=10.1098/rstl.1785.0012 |issn=0261-0523 |access-date=2020-09-02 |archive-date=2016-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161120170623/https://books.google.com/books?id=IU9FAAAAcAAJ&pg=PA213#v=onepage&q&f=false |url-status=live }} Herschel's diagram of the galaxy appears immediately after the article's last page.</ref><ref name=paul1993 /> Kapteyn daha dəqiq yanaşma sərgiləyərək 1920-ci ildə Günəşin mərkəzə yaxın olduğu balaca ellipsoid qalaktikanın şəklini əldə etdi (diametri — 15 [[Parsek|kiloparsek]]). [[Harlou Şapli]] [[kürəvi ulduz topaları]]nın kataloqlaşdırılmasına əsaslanaraq fərqli bir üsul istifadə etdi. O, tamami ilə radikal dərəcədə fərqli şəkil əldə etdi: diametri təxminən 70 [[Parsek|kiloparsek]] olan düz disk və Günəş mərkəzdən uzaq idi.<ref name="our_galaxy" /> Hər iki analiz də [[qalaktika müstəvisi]]ndə mövcud olan [[Kosmik toz|ulduzlararası toz]] tərəfindən işığın udulmasını nəzərə almamışdı, ancaq Robert Trampler bu effekti 1930-cu ildə [[Açıq ulduz topası|açıq ulduz topaları]]nı öyrənərək ölçdükdən sonra bizim qalaktikanın, [[Süd Yolu]]nun, müasir şəkli əldə olundu.<ref>{{cite journal |last1=Trimble |first1=V. |date=1999 |title=Robert Trumpler and the (Non)transparency of Space |journal=[[Bulletin of the American Astronomical Society]] |volume=31 |issue=31 |page=1479 |bibcode=1999AAS...195.7409T }}</ref> === Başqa dumanlıqlardan fərqi === [[Süd Yolu]]nun xaricində [[Andromeda qalaktikası]], [[Böyük Maqellan Dumanlığı|Böyük Magellan Dumanlığı]], [[NGC 292|Kiçik Magellan Dumanlığı]] və [[NGC 598|Triangulum qalaktikası]] da daxil olmaqla bir neçə qalaktika qaranlıq gecədə çılpaq gözlə görünür. [[Andromeda qalaktikası]]nın ən erkən qeydə alınmış identifikasiyasını 10-cu əsrdə Fars astronomu [[Əbdürrəhman əs-Sufi|əl-Sufi]] etmişdi. Sufi onu ''"kiçik bulud"'' olaraq təsvir etmişdi.<ref name="NSOG" /> Tədqiqatlarını ''Hərəkətsiz Ulduzlar Kitabında'' yayımlayan əl-Süfi Böyük Magellan Dumanlığından da bəhs etmişdi, hansı ki, [[Yəmən]]dən görünüb, yaşadığı şəhər olan [[İsfahan]]dan görünmədiyinə görə onu ''"cənub ərəblərin əl-Bəkri"'' olaraq adlandırırdı.<ref name="obspm2"/> Böyük Magellan Dumanlığını avropalılar 16-cı əsrdə [[Fernan Magellan|Magellan]]ın səyahətinə qədər görə bilməmişdilər.<ref name="obspm2">{{cite web |title=The Large Magellanic Cloud, LMC |url=http://messier.obspm.fr/xtra/ngc/lmc.html|publisher=Observatoire de Paris |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170622160536/http://messier.obspm.fr/xtra/ngc/lmc.html |archivedate=June 22, 2017|url-status=live |date=Mar 11, 2004 }}</ref><ref name="obspm">{{cite web |title=Abd-al-Rahman Al Sufi (December 7, 903&nbsp;– May 25, 986 A.D.) |url=http://messier.obspm.fr/xtra/Bios/alsufi.html |publisher=[[Observatoire de Paris]] |accessdate=April 19, 2007 |archive-date=February 26, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140226225148/http://messier.obspm.fr/xtra/Bios/alsufi.html |url-status=live }}</ref> [[Andromeda qalaktikası]] sonralar müstəqil olaraq Simon Marius tərəfindən 1612-ci ildə qeydə alındı.<ref name="NSOG" /> 1734-cü ildə [[Emmanuel Svedenborq]] ''Principia'' adlı traktatında yazırdı: bizim qalaktikadan başqa qalaktikalar ola bilər, hansı ki, onlar qalaktika topalarının daxilindədirlər və kainatın kiçik bir hissəsidirlər. Bu görüşlər ''"kosmos barədə olan müasir görüşlərə diqqətəlayiq dərəcədə yaxındır."''<ref name="Gordon2002">{{cite web |last1=Gordon |first1=Kurtiss J. |title=History of our Understanding of a Spiral Galaxy: Messier 33 |url=https://ned.ipac.caltech.edu/level5/March02/Gordon/Gordon2.html |website=Caltech.edu |accessdate=11 June 2018 |archive-date=25 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125092657/http://ned.ipac.caltech.edu/level5/March02/Gordon/Gordon2.html |url-status=live }}</ref> 1745-ci ildə [[Pyer Lui Mopertyui]] ''"dumanlıq bənzəri obyektlərin ulduzlarının istehsal etdikləri parıltıdan daha güclü parıltı yaymaları, parlaq ləkələrin daha çox kütləli olduqları və fırlanma səbəbindən düzləşməsi də daxil olmaqla unikal xüsusiyyətlərə sahib ulduz toplusu olduqları"'' fərziyyəsini irəli sürdü.<ref>Kant, Immanuel, ''[[Universal Natural History and Theory of the Heavens]]'' (1755)</ref> 1750-ci ildə [[Tomas Rayt]] özünün "Kainatın yeni Hipotezləri və ya Orginal Nəzəriyyə" əsərində ''"[[Süd Yolu]] ulduzların düzləşdirilmiş diskidir və ola bilər ki, gecə səmada görünən bəzi dumanlıqlar başqa Süd Yollarıdır"'' fərziyyəsini irəli sürdü.<ref name="our_galaxy">{{cite web |last1=Evans |first1=J. C. |date=November 24, 1998 |title=Our Galaxy |url=http://physics.gmu.edu/~jevans/astr103/CourseNotes/ECText/ch20_txt.htm |publisher=[[George Mason University]] |accessdate=January 4, 2007 |url-status=dead |archiveurl=https://archive.today/20120630/http://physics.gmu.edu/~jevans/astr103/CourseNotes/ECText/ch20_txt.htm |archivedate=June 30, 2012 |df=mdy-all}}</ref><ref>See text quoted from Wright's ''An original theory or new hypothesis of the Universe'' in {{Cite book |last1=Dyson |first1=F. |date=1979 |title=Disturbing the Universe |page=245 |publisher=[[Pan Books]] |isbn=978-0-330-26324-5 |url=https://books.google.com/books?id=uOlOPgAACAAJ |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324071314/https://books.google.com/books?id=uOlOPgAACAAJ |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Pic_iroberts1.jpg|right|thumb|1899-cu ildə İsaak Robertsin tərəfindən çəkilmiş "Böyük Andromeda Dumanlığı"nın fotoşəkili; daha sonra [[Andromeda qalaktikası]] olaraq adlandırıldı.]] 18-ci əsrin sonlarına yaxın [[Çarlz Messier]] bulanıq görünüşə sahib 109 ən parlaq göy cisimindən ibarət bir kataloq tərtib etdi. Ondan sonra daha böyük kataloqu, hansı ki, 5000 [[ədəd]] dumanlıqdan ibarət idi, [[Vilyam Herşel]] tərtib etdi.<ref name="our_galaxy" /> 1845-ci ildə [[Lord Roze]] elliptik və spiral dumanlıqları ayırd etməyə imkan yaradan yeni bir [[teleskop]] qurraşdırdı. O, həmçinin bu dumanlıqlarda fərdi nöqtəvi bölgələri müəyyən etməyi bacardı, beləliklə, o, [[İmmanuel Kant|Kant]]ın fərziyyəsini gücləndirdi.<ref>[http://parsonstown.info/people/william-rosse "Parsonstown | The genius of the Parsons family | William Rosse"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210324071322/https://parsonstown.info/people/william-rosse |date=2021-03-24 }}. ''parsonstown.info''.</ref> 1912-ci ildə [[Vesto Slayfer]] tərkibini müəyyənləşdirmək üçün ən parlaq spiral dumanlıqların spektroqrafik tədqiqatlarını həyata keçirdi. Slayfer spiral dumanlıqların yüksək [[Dopler effekti|Doppler yerdəyişməsi]]nə sahib olduqlarını kəşf etdi, bu da onu göstərirdi ki, dumanlıqlar [[Süd Yolu]]nun cazibə qüvvəsindən qaçmaq üçün lazım olduğundan daha sürətli hərəkət edirdilər. O, dumanlıqların əksəriyyətinin bizdən uzaqlaşdığını aşkar etdi.<ref>{{cite journal |last1=Slipher |first1=V. M. |date=1913 |title=The radial velocity of the Andromeda Nebula |journal=Lowell Observatory Bulletin |volume=1 |pages=56–57 |bibcode=1913LowOB...2...56S }}</ref><ref>{{cite magazine |last1=Slipher |first1=V. M. |date=1915 |title=Spectrographic Observations of Nebulae |url=https://archive.org/details/sim_popular-astronomy_1915-01_23_1/page/21 |magazine=[[Popular Astronomy (US magazine)|Popular Astronomy]] |volume=23 |pages=21–24 |bibcode=1915PA.....23...21S }}</ref> 1917-ci ildə Herber Kartis Böyük [[Andromeda (bürc)|Andromeda]] Dumanlığında S Andromedae [[ifrat yeni ulduz]]u kəşf etdi. Fotoqrafik qeydlərdə axtarış edərək daha 11 yeni nova aşkarladı. Bu novalar bizim qalaktikada baş verənlərdən orta hesabla 10 [[görünən ulduz ölçüsü]] qədər daha xəfif idi. Nəticədə, o, məsafənin 150.000 parsek olduğunu təxmin etdi. O, spiral dumanlıqların əslində müstəqil qalaktikalar olduğunu irəli sürən "ada kainatlar" fərziyyəsinin tərəfdarı oldu.<ref>{{cite journal |last1=Curtis |first1=H. D. |date=1988 |title=Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory |journal=[[Publications of the Astronomical Society of the Pacific]] |volume=100 |page=6 |bibcode=1988PASP..100....6C |doi=10.1086/132128 }}</ref> 1920-ci ildə Harlou Şepli və Herber Kartis arasında [[Süd Yolu]]nun, spiral dumanlıqların təbiəti və kainatın ölçüləri ilə bağlı debat baş tutmuşdu. Böyük Andromeda Dumanlığının xarici qalaktika olması iddiasını dəstəkləmək üçün Kartis qaranlıq zolaqların görünüşünün Süd Yolundaki toz buludlarına bənzədiyini və həmçinin əhəmiyyətli [[Dopler effekti|Doppler yerdəyişməsini]] qeyd etdi.<ref>{{cite web |last1=Weaver |first1=H. F. |title=Robert Julius Trumpler |url=http://www.nap.edu/readingroom/books/biomems/rtrumpler.html |publisher=[[United States National Academy of Sciences|US National Academy of Sciences]] |accessdate=January 5, 2007 |archive-date=December 24, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131224112329/http://www.nap.edu/readingroom/books/biomems/rtrumpler.html |url-status=live }}</ref> 1922-ci ildə [[estoniya]]lı astronom [[Ernst Öpik]] Andromeda Dumanlığının həqiqətən uzaq qalaktik obyekt olması nəzəriyyəsini dəstəkləyən məsafə təyini verdi.<ref>{{cite journal |last1=Öpik |first1=E. |date=1922 |title=An estimate of the distance of the Andromeda Nebula |url=https://archive.org/details/sim_astrophysical-journal_1922-06_55_5/page/406 |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=55 |page=406 |bibcode=1922ApJ....55..406O |doi=10.1086/142680 }}</ref> [[Edvin Habbl]] Vilson dağındaki 100 inçlik (250 sm) teleskopdan istifadə edərək bəzi spiral dumanlıqların xarici hissələrini individual ulduzların toplusu şəklində görə bildi, həmçinin bir neçə dəyişkən Çefeid aşkarladı və beləliklə, bu, ona dumanlıqlara qədər olan məsafənin müəyyən edilməsinə imkan yaratdı: onlar [[Süd Yolu]]nun bir hissəsi ola bilməyəcək qədər çox uzaqda idilər.<ref>{{cite journal |last1=Hubble |first1=E. P. |date=1929 |title=A spiral nebula as a stellar system, Messier 31 |url=https://archive.org/details/sim_astrophysical-journal_1929-03_69_2/page/103 |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=69 |pages=103–158 |bibcode=1929ApJ....69..103H |doi=10.1086/143167 }}</ref> 1936-cı ildə [[Edvin Habbl|Habbl]] bu günə qədər istifadə olunan [[qalaktikaların morfoloji təsnifatı]]nı hazırladı.<ref>{{cite journal |last1=Sandage |first1=A. |date=1989 |title=Edwin Hubble, 1889–1953 |journal=[[Journal of the Royal Astronomical Society of Canada]] |volume=83 |issue=6 |pages=351–362 |url=http://antwrp.gsfc.nasa.gov/diamond_jubilee/1996/sandage_hubble.html |accessdate=January 8, 2007 |bibcode=1989JRASC..83..351S |archive-date=May 30, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120530/http://antwrp.gsfc.nasa.gov/diamond_jubilee/1996/sandage_hubble.html |url-status=live }}</ref> === Müasir tədqiqat === [[Fayl:Galaxy rotation under the influence of dark matter.ogv|thumb|upright=1.8|Sol: Qaranlıq maddə olamdan qalaktikanın fırlanmasının simuliyasiyası. Sağ: Qalaktikanın qaranlıq maddənin təsiri altında fırlanmasının simuliyasiyası]] 1944-cü ildə [[Hendrik van de Hulst]] 21 sm dalğa uzunluğunda olan [[Mikrodalğalar|mikrodalğalı radiasiya]]nın ulduzlararası atomik [[hidrogen]] qazından təsbit ediləcəyini proqnozlaşdırdı:<ref>{{cite web |last1=Tenn |first1=J. |title=Hendrik Christoffel van de Hulst |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/vandeHulst/ |publisher=[[Sonoma State University]] |accessdate=January 5, 2007 |archive-date=May 29, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120529/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/vandeHulst/ |url-status=dead }}</ref> bu radiasiya 1951-ci ildə müşahidə edildi. Bu radiasiya toz absorbasiyasından təsirlənmir və onun [[Dopler effekti|Doppler yerdəyişməsi]]ndən istifadə etməklə [[Süd Yolu|qalaktikamız]]dakı qazın trayektoriyasını müəyyən etmək mümkündür. Bu müşahidələr qalaktikamızın mərkəzində fırlanan budaq satrukturu [[hipotez]]inin yaranmasına səbəb oldu.<ref>{{cite journal |last1=López-Corredoira |first1=M. |s2cid=18399375 |display-authors=etal |date=2001 |title=Searching for the in-plane Galactic bar and ring in DENIS |journal=[[Astronomy and Astrophysics]] |volume=373 |issue=1 |pages=139–152 |bibcode=2001A&A...373..139L |doi=10.1051/0004-6361:20010560 |arxiv = astro-ph/0104307 }}</ref> Təkmilləşdirilmiş radio teleskopları ilə [[hidrogen]] qazının izlərinin digər qalaktikalarda da təyin edilməsi mümükündür. 1970-ci ildə [[Vera Rubin]] müşahidə olunan qalaktik fırlanma sürəti ilə görünən ulduzların və qazın kütləsi ilə proqnozlaşdırılan sürət arasında uyğunsuzluq aşkar etdi. Qalaktika fırlanma problemi çoxlu miqdarda görünməz [[Qaranlıq materiya|qaranlıq maddə]]nin mövcudluğu ilə izah edilir.<ref>{{cite magazine |last1=Rubin |first1=V. C. |date=1983 |title=Dark matter in spiral galaxies |url=https://archive.org/details/sim_scientific-american_1983-06_248_6/page/96 |magazine=[[Scientific American]] |volume=248 |issue=6 |pages=96–106 |bibcode=1983SciAm.248f..96R |doi=10.1038/scientificamerican0683-96 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Rubin |first1=V. C. |date=2000 |title=One Hundred Years of Rotating Galaxies |journal=[[Publications of the Astronomical Society of the Pacific]] |volume=112 |issue=772 |pages=747–750 |bibcode=2000PASP..112..747R |doi=10.1086/316573 }}</ref> 1990-cı illərin əvvəllərində [[Habbl teleskopu|Habbl Kosmik Teleskopu]] təkmilləşdirilmiş müşahidələrə başladı. Habbl teleskopu vasitəsilə əldə edilən göstəricilərə əsaslanaraq ortaya çıxdı ki, qalaktikamızdaki itkin [[Qaranlıq materiya|qaranlıq maddə]] sadəcə xəfif və kiçik ulduzlardan ibarət ola bilməz.<ref>{{cite news |title=Hubble Rules Out a Leading Explanation for Dark Matter |publisher=Hubble News Desk |date=October 17, 1994 |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1994/41/text/ |accessdate=January 8, 2007 |archive-date=August 1, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120801/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/1994/41/text/ |url-status=live }}</ref> "Habbl Dərin Mənzərə"si müşahidə olunan kainatda təqribən 125 milyard (1,25×10¹¹) qalaktikanın olduğunu sübut etdi.<ref>{{cite web |date=November 27, 2002 |title=How many galaxies are there? |url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/021127a.html |publisher=NASA |accessdate=January 8, 2007 |archive-date=July 11, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120711/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/021127a.html |url-status=live }}</ref> İnsanlar tərəfindən görünməyən [[spektr]]ləri aşkarlamaq üçün təkmilləşdirilmiş texnologiya (radio teleskopları, infraqırmızı kameralar və rentgen teleskopları) [[Habbl teleskopu]] tərəfindən aşkar edilməyən digər qalaktikaların aşkarlanmasına imkan yaratdı. Xüsusilə, [[Qaçınma zonası]]nda aparılan qalaktik müşahidələr bir sıra yeni qalaktikaları aşkar etdi.<ref>{{cite journal |last1=Kraan-Korteweg |first1=R. C. |last2=Juraszek |first2=S. |s2cid=17900483 |date=2000 |title=Mapping the hidden Universe: The galaxy distribution in the Zone of Avoidance |journal=[[Publications of the Astronomical Society of Australia]] |volume=17 |issue=1 |pages=6–12 |bibcode=2000PASA...17....6K |arxiv = astro-ph/9910572 |doi=10.1071/AS00006 }}</ref> 2016-cı ildə [[Habbl teleskopu|Habbl Kosmik Teleskopu]] tərəfindən 20 il ərzində toplanan görüntülərin 3D modelləşdirilməsindən istifadə edərək [[Nottinqem Universiteti]]nin professoru Kristofer Konselisin rəhbərliyini etdiyi, ''"The Astrophysical Journal"da'' dərc edilmiş bir tədqiqat görə, müşahidə olunan kainatda iki trilyondan (2×10¹²) çox qalaktika var.<ref name="Conselice">{{cite journal|title=The Evolution of Galaxy Number Density at z <{{nbsp}}8 and its Implications|author=Christopher J. Conselice|s2cid=17424588|display-authors=etal|journal=The Astrophysical Journal|volume=830|issue=2|year=2016|arxiv=1607.03909v2|bibcode= 2016ApJ...830...83C|doi=10.3847/0004-637X/830/2/83|page=83}}</ref><ref name="NYT-20161017" /><ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/science/2016/oct/13/hubble-telescope-universe-galaxies-astronomy|title=Universe has two trillion galaxies, astronomers say|newspaper=The Guardian|date=13 October 2016|accessdate=14 October 2016|archive-date=25 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190425143535/https://www.theguardian.com/science/2016/oct/13/hubble-telescope-universe-galaxies-astronomy|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.space.com/34382-universe-has-10-times-more-galaxies-hubble-reveals.html|title=The Universe Has 10 Times More Galaxies Than Scientists Thought|publisher=space.com|date=13 October 2016|accessdate=14 October 2016|archive-date=24 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210324071418/https://www.space.com/34382-universe-has-10-times-more-galaxies-hubble-reveals.html|url-status=live}}</ref> == Tipləri və morfologiyası == {{Əsas|Qalaktikaların morfoloji təsnifatı}} [[Fayl:Hubble sequence photo.png|thumb|360px|Habbl təsnifat sxeminə görə qalaktika tipləri: ''E'' eliptik qalaktika tipini, ''S'' spiral qalaktika tipini və ''SB'' isə budaqlı-spiral qalaktika tipini göstərir.]] Qalaktikalar üç əsas tipə bölünür: elliptik, spiral və qeyri-müntəzəm. Qalaktika tiplərinin görünüşünə əsaslanaraq bir az daha geniş təsviri [[Habbl ardıcıllığı]] ilə verilir. Habbl ardıcıllığı tamamilə vizual morfoloji tipə (forma) əsaslandığından, ulduzyaradan qalaktikalarda ulduzun formalaşma sürəti və [[fəal nüvəli qalaktikalar]]ın nüvəsindəki fəallıq kimi qalaktikaların müəyyən vacib xüsusiyyətlərini nəzərdən qaçıra bilər.<ref name="IRatlas" /> === Elliptiklər === {{Əsas|Elliptik qalaktika}} Habbl təsnifat sistemi elliptik qalaktikaları E0-dən başlayaraq sferik, E7-ə qədər yüksək uzanan elliptikliyə görə qiymətləndirir. Bu qalaktikalar [[ellipsoid]] profilə malikdir, bu da onlara baxış bucağından asılı olmayaraq elliptik görünüş verir. Görünüşləri az struktur göstərir və nisbətən az ulduzlararası maddəyə sahibdirlər. Nəticə etibarı ilə, bu qalaktikalar [[Açıq ulduz topası|açıq ulduz topaları]]nın az hissəsinə sahibdir və yeni ulduz formalaşmasının azaldılmış dərəcəsi ilə xarakterizə olunur. Bunun əvəzinə, bu qalaktikalarda ümumi cazibə mərkəzi ətrafında təsadüfi istiqamətlərdə fırlanan daha yaşlı, daha çox inkişaf etmiş ulduzlar üstünlük təşkil edir. Bu ulduzların tərkibində az miqdarda ağır element olur, çünki ulduz formalaşması ilkin partlayışdan sonra dayanır. Bu mənada onlar daha kiçik [[kürəvi ulduz topaları]] ilə müəyyən oxşarlığa malikdirlər.<ref name="elliptical">{{cite web |last1=Barstow |first1=M. A. |date=2005 |title=Elliptical Galaxies |url=http://www.star.le.ac.uk/edu/Elliptical.shtml |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120729081504/http://www.star.le.ac.uk/edu/Elliptical.shtml |archivedate=2012-07-29 |publisher=[[Leicester University]] Physics Department |accessdate=June 8, 2006 }}</ref> Ən böyük qalaktikalar nəhəng elliptiklərdir. Müasir görüşlərə əsasən, bir çox elliptik qalaktika qalaktikaların birləşmə və toqquşmasına səbəbiyyət verən qalaktikaların qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşır. Onlar çox böyük ölçüdə böyüyə bilirlər (məsələn, spiral qalaktikalarla müqayisədə). Nəhəng elliptik qalaktikalar çox vaxt böyük qalaktika topalarının nüvəsinin yaxınlığında olur.<ref>{{cite web |date=October 20, 2005 |title=Galaxies |url=http://curious.astro.cornell.edu/galaxies.php |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140629115612/http://curious.astro.cornell.edu/galaxies.php |archivedate=2014-06-29 |publisher=[[Cornell University]] |accessdate=August 10, 2006 }}</ref> ==== Qabıq qalaktika ==== [[Fayl:NGC_3923_Elliptical_Shell_Galaxy.jpg|thumb|Elliptik qabıq qalaktikası, [[NGC 3923]] (Habbl fotoşəkili).]] Qabıq qalaktikası qalaktikanın haləsində ulduzların konsentrik qabıqlarda yerləşdiyi elliptik qalaktika tipidir. [[Elliptik qalaktikalar]]ın təxminən onda bir hissəsi spiral qalaktikalarda əvvəllər müşahidə olunmayan qabığa bənzər quruluşa malikdir. Qabığa bənzər quruluşların daha böyük qalaktikanın daha kiçik yoldaş qalaktikanı udduğu zaman inkişaf etdiyi düşünülür. İki qalaktika mərkəzi bir-birinə yaxınlaşdıqca mərkəzlər bir mərkəz nöqtəsi ətrafında rəqs etməyə başlayır. Rəqs ulduzların qabıqlarını formalaşdıran cazibə dalğalanmaları yaradır (su üzərindəki dalğalanmalar kimi). Məsələn, [[NGC 3923]] qalaktikasında iyirmidən çox qabıq var.<ref>{{cite web|title = Galactic onion|url = http://www.spacetelescope.org/images/potw1519a/|website = www.spacetelescope.org|accessdate = 2015-05-11|archive-date = 2020-08-06|archive-url = https://web.archive.org/web/20200806221639/https://www.spacetelescope.org/images/potw1519a/|url-status = live}}</ref> === Spirallar === {{Əsas|Spiral qalaktika|Budaqlı spiral qalaktika}} [[Fayl:M101_hires_STScI-PRC2006-10a.jpg|right|thumb|Fırlancaq qalaktikası, [[NGC 5457]].]] Spiral qalaktikalar spiral fırlancağa bənzəyir. Baxmayaraq ki, bu cür qalaktikalarda yerləşən [[ulduz]]lar və digər görünən materiya, əsasən, müstəvidə yerləşir, spiral qalaktikalardakı kütlənin əksəriyyəti görünən komponentdən kənara çıxan [[Qaranlıq materiya|qaranlıq maddə]]nin təxminən sferik halosunda olur.<ref name="Williams2009">{{Cite journal | last1 = Williams | first1 = M. J. | last2 = Bureau | first2 = M. | last3 = Cappellari | first3 = M. | s2cid = 17940107 | doi = 10.1111/j.1365-2966.2009.15582.x | title = Kinematic constraints on the stellar and dark matter content of spiral and S0 galaxies | journal = Monthly Notices of the Royal Astronomical Society | volume = 400 | issue = 4 | pages = 1665–1689 | year = 2010 | pmid = | pmc = |arxiv = 0909.0680 |bibcode = 2009MNRAS.400.1665W }}</ref> Spiral qalaktikalar yaşlı ulduzların mərkəzi qabarıqlığı ilə birlikdə ulduzların fırlanan diskindən və ulduzlararası mühitdən ibarətdir. Qabarıqlıqdan kənara uzanan qollar nisbətən parlaqdır. Habbl təsnifat sxemində spiral qalaktikalar ''S'' tipində verilmişdir, hansı ki, bu hərfin ardından spiral qolların sıxlıq dərəcəsini və mərkəzi qabarıqlığın ölçüsünü göstərən hərflər (''a'', ''b'' və ya ''c'') gəlir. ''Sa'' qalaktikası dar spirallara, sıx sarılmış qollara və nisbətən böyük nüvəli bölgəyə sahibdir. ''Sc'' qalaktikaları kiçik nüvə bölgəsinə və açıq çoxsaylı spiral qollara malikdir.<ref>{{cite web |last1 = Smith |first1 = G. |date = March 6, 2000 |url = http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Galaxies.html |title = Galaxies&nbsp;— The Spiral Nebulae |publisher = [[University of California]], San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences |accessdate = November 30, 2006 |url-status = dead |archiveurl = https://archive.today/20120710/http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Galaxies.html |archivedate = July 10, 2012 |df = mdy-all }}</ref> Yaxşı təyin olunmamış qalaktikalara bəzən "flokulent spiral qalaktika" deyilir; bunun əksinə olaraq, "böyük dizayn spiral qalaktika" görkəmli və yaxşı təyin olunmuş spiral qollara sahibdir.<ref name=bergh1998 /> Bəzi spiral qalaktikalar qalın və iri qabarıqlığa sahibdir, bəziləri isə düz diskə, incə və yoğun qabarıqlığa sahibdir, hansı ki, bu cür qalaktikalar daha sürətli fırlanır.<ref>[http://phys.org/news/2014-02-fat-flat-galaxies.html "Fat or flat: Getting galaxies into shape"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210324072603/https://phys.org/news/2014-02-fat-flat-galaxies.html |date=2021-03-24 }}. ''phys.org''. February 2014</ref> [[Fayl:Hubble2005-01-barred-spiral-galaxy-NGC1300.jpg|right|thumb|300x300px|[[Budaqlı spiral qalaktika]]nın bir nümunəsi olan [[NGC 1300]].]] Spiral qalaktikalarda spiral qollar təxminən loqaritmik spiral şəklinə malikdir. Ulduzlar kimi spiral qollar da mərkəz ətrafında fırlanır, ancaq sabit [[bucaq sürəti]] ilə. Spiral qolların yüksək sıxlıqlı maddənin sahələri və ya "sıxlıq dalğaları" olduğu düşünülür.<ref name=bertin_lin1996 /> [[Ulduzlar]] qollardan keçərək hərəkət etdiyindən, hər ulduz sisteminin sürəti yüksək sıxlıq bölgəsinin [[cazibə qüvvəsi]]nin təsiri altında dəyişir (Ulduzlar qolun digər tərəfinə keçdikdən sonra sürət normala qayıdır). Bu effekt hərəkət edən maşınlarla dolu magistral yolda hərəkətin yavaşlama "dalğasına" bənzəyir. Bu qollar görünür, çünki yüksək sıxlıq ulduz formalaşması proseslərini asanlaşdırır və buna görə də bu bölgələrdə çoxlu sayda parlaq və gənc ulduzlar var.<ref name=belkora355 /> [[Fayl:Hoag's_object.jpg|right|thumb|Hoaq Obyekti — [[halqa qalaktikası]].]] ==== Budaqlı spiral qalaktika ==== [[Süd Yolu]] qalaktikamız da daxil olmaqla spiral qalaktikaların əksəriyyəti xətti, budaq formalı ulduz qrupuna sahibdir, hansı ki, nüvənin hər iki tərəfindən xaricə doğru uzanır, sonra isə spiral qol strukturuna birləşir.<ref>{{cite journal |last1=Eskridge |first1=P. B. |last2=Frogel |first2=J. A. |s2cid=189840251 |date=1999 |title=What is the True Fraction of Barred Spiral Galaxies? |journal=[[Astrophysics and Space Science]] |volume=269/270 |pages=427–430 |bibcode=1999Ap&SS.269..427E |doi=10.1023/A:1017025820201 }}</ref> Habbl təsnifat sxemində bunlar ''SB'' ilə təyin olunur, sonra spiral qolların formasını göstərən bu ifadəyə bitişik hərflər (''a'', ''b'' və ya ''c'') gəlir. Budaqların nüvədən xaricə doğru sıx dalğa şüalanması və ya digər qalaktika ilə cazibə qarşılıqlı təsiri nəticəsində meydana gələn müvəqqəti quruluş olduğu düşünülür.<ref>{{cite journal |last1=Bournaud |first1=F. |last2=Combes |first2=F. |s2cid=17562844 |date=2002 |title=Gas accretion on spiral galaxies: Bar formation and renewal |journal=[[Astronomy and Astrophysics]] |volume=392 |issue=1 |pages=83–102 |bibcode=2002A&A...392...83B |doi=10.1051/0004-6361:20020920 |arxiv = astro-ph/0206273 }}</ref> Ehtimal ki, qollar boyunca nüvəyə axan qazın nəticəsində bir çox budaqlı qalaktika aktivdir.<ref>{{cite journal |last1=Knapen |first1=J. H. |last2=Perez-Ramirez |first2=D. |last3=Laine |first3=S. |s2cid=10845683 |date=2002 |title=Circumnuclear regions in barred spiral galaxies&nbsp;— II. Relations to host galaxies |journal=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]] |volume=337 |issue=3 |pages=808–828 |bibcode=2002MNRAS.337..808K |doi=10.1046/j.1365-8711.2002.05840.x |arxiv = astro-ph/0207258 }}</ref> [[Süd Yolu]] qalaktikası böyük disk formasında olan budaqlı spiral qalaktikadır.<ref>{{cite journal |last1=Alard |first1=C. |s2cid=18018228 |date=2001 |title=Another bar in the Bulge |journal=[[Astronomy and Astrophysics Letters]] |volume=379 |issue=2 |pages=L44–L47 |bibcode=2001A&A...379L..44A |doi=10.1051/0004-6361:20011487 |arxiv = astro-ph/0110491 }}</ref> Onun diametri 30 [[Parsek|kiloparsek]], qalınlığı isə 1 [[Parsek|kiloparsek]]dir. Tərkibində təxminən 200 milyard (2×10¹¹) [[ulduz]] var<ref>{{cite news |last1=Sanders |first1=R. |date=January 9, 2006 |title=Milky Way galaxy is warped and vibrating like a drum |publisher=[[UC Berkeley|UCBerkeley News]] |url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/01/09_warp.shtml |accessdate=May 24, 2006 |archive-date=January 18, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140118051946/http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2006/01/09_warp.shtml |url-status=live }}</ref> və kütləsi 600 milyard [[Günəş]] kütləsinə bərabərdir.<ref>{{cite journal |last1=Bell |first1=G. R. |last2=Levine |first2=S. E. |date=1997 |title=Mass of the Milky Way and Dwarf Spheroidal Stream Membership |journal=[[Bulletin of the American Astronomical Society]] |volume=29 |issue=2 |page=1384 |bibcode=1997AAS...19110806B }}</ref> ==== İfrat parlaq spiral qalaktika ==== İfrat parlaq spiral qalaktikaların diametrləri 437.000 işıq ilindən çoxdur (müqayisə üçün, [[Süd Yolu]]nun diametri 100.000 işıq ilidir) və kütlələri 340 milyard günəş kütləsinə bərabərdir. Bu qalaktikalar xeyli miqdarda ultrabənövşəyi və orta miqdarda infraqırmızı işıq istehsal edir. Bu qalaktikaların ulduz formalaşdırma dərəcəsinin çox olduğu düşünülür, təxmini olaraq [[Süd Yolu]]nun ulduz formalaşdırma dərəcəsindən 30 dəfə çoxdur.<ref>{{Cite web|url=http://futurism.com/just-discovered-new-type-colossal-galaxy/|title=We Just Discovered a New Type of Colossal Galaxy|website=Futurism|language=en-US|access-date=2016-03-21|date=2016-03-21|archive-date=2021-03-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210324071443/https://futurism.com/just-discovered-new-type-colossal-galaxy|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Ogle|first1=Patrick M.|last2=Lanz|first2=Lauranne|last3=Nader|first3=Cyril|last4=Helou|first4=George|s2cid=35287348|date=2016-01-01|title=Superluminous Spiral Galaxies|journal=The Astrophysical Journal|language=en|volume=817|issue=2|pages=109|doi=10.3847/0004-637X/817/2/109|issn=0004-637X|arxiv = 1511.00659 |bibcode = 2016ApJ...817..109O }}</ref> === Digər morfologiyalar === * [[Pekulyar qalaktika]]lar digər qalaktikalar ilə qravitasiya qarşılıqlı təsirin nəticəsində qeyri-adi xüsusiyyətlər inkişaf etdirən qalaktik formasiyalardır. **[[Halqavari qalaktika]] ulduzlardan ibarət halqa bənzəri struktura və çılpaq nüvəni əhatə edən ulduzlararası mühitə sahibdir. Halqavari qalaktikanın nisbətən daha kiçik bir qalaktikanın spiral qalaktikanın nüvəsindən keçdiyi vaxt formalaşdığı düşünülür.<ref>{{cite journal |last1=Gerber |first1=R. A. |last2=Lamb |first2=S. A. |last3=Balsara |first3=D. S. |date=1994 |title=Ring Galaxy Evolution as a Function of "Intruder" Mass |journal=[[Bulletin of the American Astronomical Society]] |volume=26 |page=911 |bibcode=1994AAS...184.3204G }}</ref> Ehtimal ki, belə bir hadisə [[Andromeda qalaktikası|Andromeda qalaktikas]][[Andromeda qalaktikası|ı]]na təsir göstərib, çünki [[İnfraqırmızı şüalanma|infraqırmızı]] diapazonda multi-halqavari struktura sahibdir.<ref>{{cite press release |publisher=[[European Space Agency]] |date=October 14, 1998 |title=ISO unveils the hidden rings of Andromeda |url=http://www.iso.vilspa.esa.es/outreach/esa_pr/andromed.htm |accessdate=May 24, 2006 |url-status=dead |archiveurl=https://archive.today/19990828194420/http://www.iso.vilspa.esa.es/outreach/esa_pr/andromed.htm |archivedate=August 28, 1999 |df=mdy-all }}</ref> * [[Linzavari qalaktika]] həm elliptik, həm də spiral qalaktikaların xüsusiyyətlərinə sahib ara formadır. Habbl təsnifatında bu qalaktikaların tipi ''S0'' olaraq göstərilir<ref>{{cite web |date=May 31, 2004 |title=Spitzer Reveals What Edwin Hubble Missed |url=http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0419.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060907042809/http://www.cfa.harvard.edu/press/pr0419.html |archivedate=2006-09-07 |publisher=[[Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics]] |accessdate=December 6, 2006 }}</ref> (Budaqlı linzavari qalaktikalar isə ''SB0'' tipində göstərilir). * [[Qeyri-müntəzəm qalaktika]]lar asanlıqla elliptik və ya spiral olaraq təsnifləşdirmələri qeyri-mümkün olan qalaktikalardır. ** Irr-I qalaktikaları müəyyən bir quruluşa sahibdir, lakin Habbl təsnifat sxemi ilə tamamilə uyğunluq göstərmir. ** Irr-II qalaktikaları Habbl təsnifatına bənzəyən har hansı struktura sahib deyil və ola bilsin, dağılmışdır.<ref>{{cite web |last1=Barstow |first1=M. A. |date=2005 |title=Irregular Galaxies |url=http://www.star.le.ac.uk/edu/Irregular.shtml |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120227172628/http://www.star.le.ac.uk/edu/Irregular.shtml |archivedate=2012-02-27 |publisher=[[University of Leicester]] |accessdate=December 5, 2006 }}</ref> Qeyri-müntəzəm qalaktikaların yaxınlıqdakı nümunələrinə [[Magellan buludları]] aiddir. * [[Ultra diffuziv qalaktika]] xeyli dərəcədə aşağı sıxlıqlı qalaktikadır. Bu qalaktikalar [[Süd Yolu]] ilə eyni ölçüdə ola bilər, ancaq görünən ulduz sayı Süd Yolunun görünən ulduz sayının yüzdə birinə bərabərdir. Parlaqlığın olmaması ulduz formalaşdıran qazın olmamasından qaynaqlanır, bu da yaşlı ulduz populasiyalarına səbəbiyyət verir. === Cırtdan qalaktikalar === Böyük elliptik və spiral qalaktikaların üstünlük təşkil etməsinə baxmayaraq, əksər qalaktikalar [[cırtdan qalaktikalar]]dır. Bu qalaktikalar digər qalaktik formasiyalarla müqayisədə nisbətən kiçikdir, [[Süd Yolu]]nun yüzdə bir hissəsinə bərabərdir və tərkiblərində bir neçə milyard ulduz vardır. Son vaxtlarda cəmi 100 [[parsek]] diametr genişliyində olan ultra kompakt cırtdan qalaktikalar aşkar edilmişdir.<ref>{{cite journal |last1=Phillipps |first1=S. |last2=Drinkwater |first2=M. J. |last3=Gregg |first3=M. D. |last4=Jones |first4=J. B. |s2cid=18297376 |date=2001 |title=Ultracompact Dwarf Galaxies in the Fornax Cluster |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=560 |issue=1 |pages=201–206 |bibcode=2001ApJ...560..201P |doi=10.1086/322517 |arxiv = astro-ph/0106377 }}</ref> Bir çox cırtdan qalaktika daha böyük bir qalaktikanın ətrafında dövr edir; [[Süd Yolu]] ən azı 12 ədəd belə peykə sahibdir və təxmini olaraq 300–500 ədədi hələ kəşf edilməyib.<ref>{{cite magazine |last1=Groshong |first1=K. |date=April 24, 2006 |title=Strange satellite galaxies revealed around Milky Way |magazine=[[New Scientist]] |url=https://www.newscientist.com/article/dn9043-strange-satellite-galaxies-revealed-around-milky-way.html |accessdate=January 10, 2007 |archive-date=July 2, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150702024442/http://www.newscientist.com/article/dn9043-strange-satellite-galaxies-revealed-around-milky-way.html |url-status=live }}</ref> Cırtdan qalaktikalar da elliptik, spiral və ya qeyri-müntəzəm olaraq təsnif edilə bilər. [[Süd Yolu]]nun 27 qonşu qalaktikası üzərində həyata keçirilən tədqiqatlara əsasən, bütün cırtdan qalaktikaların tərkibində minlərlə və ya milyonlarla ulduz olmasından aslı olmayaraq, mərkəzi kütləsi 10 milyon günəş kütləsinə bərabərdir. Bu isə belə bir fərziyyənin yaranmasına səbəbiyyət verdi: qalaktikaların formalaşmasında [[qaranlıq materiya]] böyük rol oynayır və ola bilsin, minimum ölçü daha kiçik miqyasda [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya]] vasitəsilə birləşmə qabiliyyətinə sahib olmayan isti qaranlıq materiyanın formasını göstərir.<ref>{{cite web |last1=Schirber |first1=M. |date=August 27, 2008 |url=http://news.sciencemag.org/physics/2008/08/no-slimming-down-dwarf-galaxies |title=No Slimming Down for Dwarf Galaxies |publisher=[[ScienceNOW]] |accessdate=August 27, 2008 |archive-date=May 30, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200530044532/https://www.sciencemag.org/news/2008/08/no-slimming-down-dwarf-galaxies |url-status=live }}</ref> == Qalaktikanın digər tipləri == === Qarşılıqlı təsir === [[Fayl:Antennae galaxies xl.jpg|thumb|right|200px|[[Antena Qalaktikaları]] birləşmə ilə nəticələnəcək toqquşma prosesi keçirir.]] Qalaktikalar arasındakı qarşılıqlı təsir nisbətən tez-tez olur və qalaktik təkamüldə mühüm rol oynayır. Qalaktikalar bir-birindən yaxın keçişlər edərkən [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya qarşılıqlı təsiri]] onların deformasiyasına və bir-biriləri ilə qaz, toz mübadiləsi etməsinə səbəbiyyət verir.<ref name="umda">{{cite web |url=http://www.astro.umd.edu/education/astro/gal/interact.html |title=Galaxy Interactions |publisher=[[University of Maryland]] Department of Astronomy |accessdate=December 19, 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060509074300/http://www.astro.umd.edu/education/astro/gal/interact.html |archivedate=May 9, 2006 }}</ref><ref name="suia">{{cite web |title=Interacting Galaxies |url=http://cosmos.swin.edu.au/entries/interactinggalaxies/interactinggalaxies.html?e=1 |publisher=[[Swinburne University]] |accessdate=December 19, 2006 |archive-date=July 7, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120707/http://cosmos.swin.edu.au/entries/interactinggalaxies/interactinggalaxies.html?e=1 |url-status=live }}</ref> Toqquşmalar o vaxt baş verir ki, iki qalaktika birbaşa bir-birilərinin içindən keçir və birləşməmələri üçün kifayət qədər nisbi impulsa sahibdirlər. Qarşılıqlı təsirdə olan qalaktikaların [[ulduz]]ları adətən toqquşmurlar, ancaq iki formadaki qaz və toz bir-biriləri ilə qarşılıqlı təsirə keçərək bəzən ulduz formalaşmasına səbəbiyyət verir. Toqquşmalar qalaktikaların formasını ciddi şəkildə pozaraq, budaqlar, halqalar və ya quyruq bənzəri strukturlar yarada bilir.<ref name="umda" /><ref name="suia" /> Toqquşmaların ifrat formasında qalaktikaların birləşməsi baş verir. Bu vəziyyətdə qalaktikaların nisbi impulsu onların bir-birinin içindən keçmələrinə imkan verə bilməyəcək qədər az olur. Bunun əvəzinə, onlar tədricən birləşərək vahid və daha böyük qalaktika formalaşdırırlar. Birləşmələr orijinal qalaktikalarla müqayisədə morfologiyada əhəmiyyətli dəyişikliklərlə nəticələnə bilir. Birləşmə zamanı bir qalaktika digərindən daha çox kütləlidirsə, nəticə kannibalizm adlanır. Daha kütləli böyük qalaktika birləşmə nəticəsində deformasiyaya məruz qalmır, kiçik qalaktika isə parçalanır. Hazırda Sagittarius Cırtdan Elliptik qalaktikası və Kanis Major Cırtdan qalaktikası [[Süd Yolu]] tərəfindən kannibalizasiya edilir.<ref name="umda" /><ref name="suia" /> === Ulduzyaradan qalaktika === [[Fayl:M82_HST_ACS_2006-14-a-large_web.jpg|right|thumb|200x200px|[[NGC 3034|M82]] — yüksək tempdə ulduzyaradan qalaktika.B u qalaktikalarda ulduz yaranması normal qalaktikalardakindən 10 dəfə çoxdur.<ref>{{cite web|date=April 24, 2006|url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2006/14/image/a|title=Happy Sweet Sixteen, Hubble Telescope!|publisher=[[NASA]]|accessdate=August 10, 2006|archive-date=July 14, 2012|archive-url=https://archive.today/20120714/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2006/14/image/a|url-status=live}}</ref>]] Ulduzlar qalaktikalardakı nəhəng [[molekulyar bulud]]larda formalaşan soyuq qaz rezevrlərində yaranır. Müşahidələr göstərdi ki, bəzi qalaktikalarda [[ulduz]]lar yüksək templə formalaşır. Bu qalaktikalar yüksək tempdə ulduzyaradan qalaktikalar adlanır. Əgər onlar bu templə ulduz yaratmağa davam etsələr, onda qaz ehtiyatlarını qalaktikanın ömründən az olan bir müddət ərzində istehlak edərdilər. Belə ki, ulduzyaratma aktivliyi 10 milyon il dəvam edir; qalaktika tarixində nisbətən qısa perioddur. Ulduzyaradan qalaktikalar [[kainat]]ın ilkin vaxtlarında daha çox yayılmışdı<ref name="chandra">{{cite web |date=August 29, 2006 |url=http://chandra.harvard.edu/xray_sources/starburst.html |title=Starburst Galaxies |publisher=[[Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics]] |accessdate=August 10, 2006 |archive-date=March 16, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190316081832/http://chandra.harvard.edu/xray_sources/starburst.html |url-status=live }}</ref> və hazırda, hələ də ümumi ulduz istehsal tempinə təxminən 15 %-lik töhfə verirlər.<ref>{{cite conference |last1=Kennicutt Jr. |first1=R. C. |display-authors=etal |date=2005 |title=Demographics and Host Galaxies of Starbursts |work=Starbursts: From 30 Doradus to Lyman Break Galaxies |page=187 |publisher=[[Springer (publisher)|Springer]] |bibcode=2005ASSL..329..187K |doi = 10.1007/1-4020-3539-X_33 }}</ref> Ulduzyaradan qalaktikalar qazın tozlu konsentrasiyası və ətrafdakı buludları ionlaşdıraraq H II bölgələri yaradan kütləli ulduzlar da daxil olmaqla yeni formalaşmış ulduzların görünüşü ilə xarakterizə olunur.<ref>{{cite web |last1 = Smith |first1 = G. |date = July 13, 2006 |title = Starbursts & Colliding Galaxies |url = http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Starbursts.html |publisher = [[University of California]], San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences |accessdate = August 10, 2006 |url-status = dead |archiveurl = https://archive.today/20120707/http://casswww.ucsd.edu/public/tutorial/Starbursts.html |archivedate = July 7, 2012 |df = mdy-all }}</ref> Bu kütləli ulduzlar [[İfrat yeni ulduz|supernova]] partlayışları yaradır və bunun nəticəsində də ətrafdaki qazla güclü qarşılıqlı təsirə keçən genişlənən qalıqlar yaranır. Bu partlayışlar bütün qazlı bölgəyə yayılan ulduz formalaşmalarının zəncirvari reaksiyalarına səbəb olur. Yalnız əlçatan qaz təxminən istehlak edildikdə və ya dağıldıqda, ulduzyaratma fəaliyyəti sona çatır.<ref name="chandra" /> Ulduzyaradan qalaktikalar bəzən birləşən və ya qarşılıqlı təsirə girən qalaktikalarla əlaqələndirilir. Ulduzyaratma qarşılıqlı təsirinin belə bir prototip nümunəsi daha böyük qalaktik olan [[NGC 3034|M82]] ilə yaxın toqquşma keçirmiş [[NGC 3031|M81]]-dir. Qeyri-müntəzəm qalaktikalar tez-tez ulduzyaratma aktivliklərinin aralıq düyünlərini nümayiş etdirir.<ref>{{cite web |last1=Keel |first1=B. |date=September 2006 |title=Starburst Galaxies |url=http://www.astr.ua.edu/keel/galaxies/starburst.html |publisher=[[University of Alabama]] |accessdate=December 11, 2006 |archive-date=June 4, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120604/http://www.astr.ua.edu/keel/galaxies/starburst.html |url-status=live }}</ref> === Fəal Qalaktika === {{Əsas|Fəal nüvəli qalaktikalar}} [[Fayl:M87_jet.jpg|right|thumb|209x209px|Elliptik radio qalaktika [[NGC 4486|M87]]-nin nüvəsindən şüalanan hissəciklərin axını.]] Müşahidə olunan qalaktikalarda fəal qalaktik nüvə varsa, onlar aktiv qalaktikalar kimi təsnif edilir. Qalaktikadan buraxılan ümumi enerjinin əhəmiyyətli bir hissəsi ulduzlar, toz və ulduzlararası mühit əvəzinə fəal qalaktik nüvədən yayılır. Qalaktikanın fəal nüvəsinin standart modeli qalaktikanın nüvə bölgəsindəki ifrat kütləli qara dəliyin ətrafında formalaşan yığılma diskinə əsaslanır. Qalaktikanın fəal nüvəsindən şüalanma diskdən qara dəliyə doğru düşən maddənin cazibə enerjisi ilə alınır.<ref name="keel">{{cite web |last1=Keel |first1=W. C. |date=2000 |url=http://www.astr.ua.edu/keel/galaxies/agnintro.html |title=Introducing Active Galactic Nuclei |publisher=University of Alabama |accessdate=December 6, 2006 |archive-date=July 27, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120727/http://www.astr.ua.edu/keel/galaxies/agnintro.html |url-status=live }}</ref> Bu qalaktikaların təxminən 10 %-i diametrik şəkildə bir-birinə əks enerqetik axın cütü qalaktika nüvəsindən [[işıq sürəti]]nə yaxın sürətlərdə hissəciklər qovub çıxarır. Bu axınların istehsal mexanizmi tam məlum deyil.<ref name="monster">{{cite web |last1=Lochner |first1=J. |last2=Gibb |first2=M. |title=A Monster in the Middle |url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l2/active_galaxies.html |publisher=NASA |accessdate=December 20, 2006 |archive-date=July 10, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120710/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l2/active_galaxies.html |url-status=live }}</ref> * Parlaqlığından asılı olaraq təsnif edilən [[Seyfert qalaktikası|Seyfert qalaktikaları]] və ya [[kvazar]]lar [[rentgen şüaları]] şəklində yüksək enerjili radiasiya yayan fəal qalaktikalardır. ==== Blazarlar ==== Hesab edilir ki, Blazarlar [[Yer]]ə istiqamətlənmiş relyativistik axına sahib fəal qalaktikadır. [[Radioqalaktikalar|Radioqalaktika]] relyativistik axınlardan radio tezliyi yayır. Bu tip fəal qalaktikaların vahid modeli müşahidəçinin baxış bucağına əsaslanaraq onların fərqlərini izah edir.<ref name="monster" /> ==== LINER-lər ==== Aşağı ionlaşma nüvə emissiya xətti bölgələrinin (''[[İngilis dili|ing]]''. low-ionization nuclear emission-line regions) fəal qalaktik nüvə ilə əlaqəli olması mümükündür. LINER tipli qalaktikalardan gələn emissiya zəif ionlaşmış elementlər tərəfindən idarə olunur. Zəif ionlaşmış xətlərin həyəcanlaşma mənbələrinə post-[[Nəhənglərin Asimptotik qolu|AGB]] ulduzları, AGN və zərbələr daxildir.<ref name="heckman1980">{{cite journal |last1=Heckman |first1=T. M. |date=1980 |title=An optical and radio survey of the nuclei of bright galaxies&nbsp;— Activity in normal galactic nuclei |journal=[[Astronomy and Astrophysics]] |volume=87 |pages=152–164 |bibcode=1980A&A....87..152H }}</ref> Yaxınlıqdakı qalaktikaların təxminən üçdə biri LINER nüvələrini ehtiva edir.<ref name="keel" /><ref name="heckman1980" /><ref name="hoetal1997b">{{cite journal |last1=Ho |first1=L. C. |last2=Filippenko |first2=A. V. |last3=Sargent |first3=W. L. W. |s2cid=16742031 |date=1997 |title=A Search for "Dwarf" Seyfert Nuclei. V. Demographics of Nuclear Activity in Nearby Galaxies |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=487 |issue=2 |pages=568–578 |bibcode=1997ApJ...487..568H |doi=10.1086/304638 |arxiv = astro-ph/9704108 }}</ref> ==== Seyfert qalaktikaları ==== {{Əsas|Seyfert qalaktikası}} Seyfert qalaktikaları kvazarlarla birlikdə fəal qalaktikaların ən böyük iki qrupundan biridir. Onların çox yüksək səthi parlaqlıqları olan kvazara bənzər nüvələri (çox parlaq, uzaq və parlaq elektromaqnit şüalanma mənbələri) var, lakin kvazarlardan fərqli olaraq, onların içində olduqları qalaktikalar aydın şəkildə təyin ediləndir. Seyfert qalaktikaları bütün qalaktikaların təxminən 10 % -ni təşkil edir. Görünən işıqda Seyfert qalaktikalarının əksəriyyəti normal spiral qalaktikalara bənzəyir, lakin digər dalğa uzunluqlarında tədqiq edildikdə, nüvələrinin parlaqlığı [[Süd Yolu]]nun ölçüsündə olan bütün qalaktikaların parlaqlığına bərabərdir. ==== Kvazarlar ==== {{Əsas|Kvazar}} Kvazarlar və ya kvazi-ulduz radio mənbələri aktiv qalaktik nüvələrin ən enerjili və uzaq üzvləridir. Kvazarlar son dərəcə parlaqdır və ilk dəfə radio dalğaları və görünən işıq da daxil olmaqla, elektromaqnit enerjisinin yüksək qırmızı yerdəyişmə mənbəsi olaraq müəyyən edilmişdir. Onların parlaqlığı Süd Yolunun parlaqlığından 100 dəfə çox ola bilir. ==== Parlaq infraqırmızı qalaktika ==== Parlaq infraqırmızı qalaktikalar 10¹¹ L☉-dən yuxarı olan parlaqlıq göstəricisinə sahib qalaktikalardır. İnfraqırmızı qalaktikalar bütün digər dalğa uzunluqlarına nisbətən infraqırmızı dalğa uzunluğunda daha çox enerji yayır. Parlaq infraqırmızı qalaktikalar [[Günəş]]in parlaqlığından 100 milyard dəfə parlaqdır. == Xüsusiyyətləri == === Maqnetik sahələri === Qalaktikaların öz [[Maqnit sahəsi|maqnit sahələri]] var.<ref name="galactic_magnetic_fields">{{Cite encyclopedia|title = Galactic magnetic fields|journal = Scholarpedia|volume = 2|issue = 8|pages = 2411|last = Beck|first = Rainer|doi = 10.4249/scholarpedia.2411|bibcode = 2007SchpJ...2.2411B |year = 2007|doi-access = free}}</ref> Onların maqnit sahələri dinamik əhəmiyyət kəsb edəcək qədər güclüdür: kütlə axınını qalaktikanın mərkəzinə istiqamətləndirirlər, spiral qolların formalaşmasını şəkilləndirirlər və qalaktikaların xarici bölgələrində qazın fırlanmasına təsir göstərə bilirlər. Maqnetik sahələr qaz buludlarının dağılması və beləliklə, yeni ulduzların formalaşması üçün tələb olunan [[impuls momenti]]nin daşınmasını təmin edir. Spiral qalaktikalar 10 μG (mikroQaus) və ya 1 nT ([[Tesla (ölçü vahidi)|nanoTesla]]) tipik bərabər paylanma gücünə sahibdir. Müqayisə üçün, [[Yer]]in maqnit sahəsinin orta gücü təxminən 0,3 G (Qaus və ya 30 μT ([[Tesla (ölçü vahidi)|mikroTesla]]) təşkil edir. [[Süd Yolu]]nun qonşuları olan [[Andromeda qalaktikası|M 31]] və [[NGC 598|M 33]] kimi radio-zəif qalaktikalar daha zəif sahələrə (təxminən 5 μG), M 51, M 83 və NGC 6946 kimi yüksək nisbətdə ulduz formalaşdıran qazla zəngin qalaktikalar isə orta hesabla 15 μG-a malikdirlər. Nəzərəçarpan spiral qollarda, soyuq qaz və tozun da cəmləşdiyi bölgələrdə, sahə gücü 25 μG-a qədər ola bilir. Ən güclü ümumi bərabər paylanma sahələri (50–100 μG) ulduzyaradan qalaktikalarda, məsələn, M 82 və Antena qalaktikalarında və ulduzyaradan qalaktikaların nüvə bölgələrində, məsələn NGC 1097 qalaktikasının və digər budaqlı qalaktikaların mərkəzində aşkar edilmişdir.<ref name="galactic_magnetic_fields"/> == Formalaşması və təkamülü == {{əsas|Qalaktika formalaşması və təkamülü}} Qalaktikaların formalaşması və təkamülü [[astrofizika]]nın aktiv tədqiqat sahəsidir. === Formalaşması === [[Fayl:Artist's impression of a protocluster forming in the early Universe.jpg|thumb|Rəssamın erkən kainatda meydana gələn prototopa təsviri<ref>{{cite web|title=Construction Secrets of a Galactic Metropolis|url=http://www.eso.org/public/news/eso1431/|website=www.eso.org|publisher=ESO Press Release|accessdate=October 15, 2014|archive-date=March 24, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210324071552/https://www.eso.org/public/news/eso1431/|url-status=live}}</ref>]] Erkən kainatın mövcud kosmoloji modelləri [[Böyük partlayış]] nəzəriyyəsinə əsaslanır. Böyük partlayışdan təxminən 300.000 il sonra [[hidrogen]] və [[helium]] atomları formalaşmağa başladı. Təxminən bütün hidrogenlər neytral (ionlaşmayan) idi və asanlıqla işığı udurdu. Bu vaxt [[ulduz]]lar hələ formalaşmamışdı. Nəticə etibari ilə bu dövr "qaranlıq dövrlər" adlandırıldı. Bu, ilkin maddənin sıxlığının dalğalanmasından (və ya [[Anizotropiya|anizotrop]] pozuntularından) nisbətən daha böyük strukturlar formalaşmağa başladı. Nəticədə, bariyonik maddələrinin kütlələri soyuq qaranlıq maddə halolarında kondensasiya olunmağa başladı.<ref name="hqrdvj">{{cite web |date=November 18, 1999 |title=Protogalaxies |url=http://cfa-www.harvard.edu/~aas/tenmeter/proto.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080325183740/http://cfa-www.harvard.edu/~aas/tenmeter/proto.htm |archivedate=2008-03-25 |publisher=[[Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics]] |accessdate=January 10, 2007 }}</ref><ref name=rmaa17_107 /> Bu ibtidai strukturlar sonda bu gün gördüyümüz qalaktikalara çevriləcəkdi. ==== İlkin qalaktikalar ==== Qalaktikaların ilkin ortaya çıxmasına dair dəlil 2006-cı ildə tapıldı; IOK-1 qalaktikası qeyri-adi dərəcədə yüksək [[qırmızı yerdəyişmə]] göstəricisinə sahib idi, hansı ki, bu, qalaktikanın [[Böyük partlayış]]dan 750 milyon il sonra yarandığını və bu günə qədər gördüyümüz ən uzaq və ilkin qalaktika olduğunu göstərirdi.<ref>{{cite journal |last1=McMahon |first1=R. |s2cid=28977650 |date=2006 |title=Astronomy: Dawn after the dark age |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=443 |issue=7108 |pages=151–2 |doi=10.1038/443151a |pmid=16971933 |bibcode = 2006Natur.443..151M }}</ref> Bəzi alimlər digər obyektlərin (məsələn, [[Abell 1835 IR1916]]) daha yüksək qırmızı yerdəyişməyə sahib olduğunu iddia etsələr də (nəticə etibari ilə, kainatın təkamülünün daha erkən mərhələsində ortaya çıxmışdı), IOK-1 qalaktikasının yaşı və tərkibi daha əsaslı şəkildə isbatlanıb. 2012-ci ilin dekabr ayında astronomlar [[UDFj-39546284]] qalaktikasının ən uzaq obyekt olduğunu açıqladılar, hansı ki, həmin qalaktika 11,9 qırmızı yerdəyişmə göstəricisinə sahib idi. Hesablamalara əsasən, bu qalaktika [[Böyük partlayış]]dan təxminən 380 milyon il sonra meydana gəlib<ref name="Space-20121212">{{cite web |last=Wall |first=Mike |title=Ancient Galaxy May Be Most Distant Ever Seen |url=http://www.space.com/18879-hubble-most-distant-galaxy.html |date=December 12, 2012 |publisher=[[Space.com]] |accessdate=December 12, 2012 |archive-date=May 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190504165521/https://www.space.com/18879-hubble-most-distant-galaxy.html |url-status=live }}</ref><ref name="Cosmic Detectives">{{cite web |title = Cosmic Detectives |url = http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Cosmic_detectives |authorlink = |publisher = The European Space Agency (ESA) |date = April 2, 2013 |doi = |accessdate = April 15, 2013 |archive-date = February 11, 2019 |archive-url = https://web.archive.org/web/20190211204726/http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Cosmic_detectives |url-status = live }}</ref> və [[Yer]]dən 13,42 milyard [[işıq ili]] uzaqlıqdadır. Bu cür erkən protoqalaktikaların mövcudluğu onların "qaranlıq çağlar" adlandırılan dövrdə böyüdüklərini göstərir.<ref name="hqrdvj" /> 2015-ci ilin 5 may tarixindən etibarən EGS-zs8–1 qalaktikası [[Böyük partlayış]]dan 670 milyon il sonra meydana gəlmiş ən uzaq və ən erkən qalaktikadır. EGS-zs8–1 qalaktikasından gələn işıq Yerə 13 milyard ilə çatmışdır və 13 milyard il ərzində [[Kainatın genişlənməsi nəzəriyyəsi|kainatın genişlənməsi]] səbəbindən indi həmin qalaktika 30 milyard [[işıq ili]] uzaqdadır.<ref>{{cite web|title = HubbleSite – NewsCenter – Astronomers Set a New Galaxy Distance Record (05/05/2015) – Introduction|url = http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2015/22/|website = hubblesite.org|accessdate = 2015-05-07|archive-date = 2016-12-09|archive-url = https://web.archive.org/web/20161209080358/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2015/22/|url-status = live}}</ref><ref>{{cite web|title = This Galaxy Far, Far Away Is the Farthest One Yet Found|url = http://www.space.com/29319-farthest-galaxy-ever-found.html|accessdate = 2015-05-07|archive-date = 2017-08-22|archive-url = https://web.archive.org/web/20170822041731/https://www.space.com/29319-farthest-galaxy-ever-found.html|url-status = live}}</ref><ref name="phys.org">{{cite web|title = Astronomers unveil the farthest galaxy|url = http://phys.org/news/2015-05-astronomers-unveil-farthest-galaxy.html|accessdate = 2015-05-07|archive-date = 2017-09-11|archive-url = https://web.archive.org/web/20170911142756/https://phys.org/news/2015-05-astronomers-unveil-farthest-galaxy.html|url-status = live}}</ref><ref name="phys.org" /><ref>{{Cite news|title = Astronomers Measure Distance to Farthest Galaxy Yet|url = https://www.nytimes.com/2015/05/06/science/astronomers-measure-distance-to-farthest-galaxy-yet.html|newspaper = The New York Times|date = 2015-05-05|access-date = 2015-05-07|issn = 0362-4331|first = Dennis|last = Overbye|archive-date = 2015-05-08|archive-url = https://web.archive.org/web/20150508033235/http://www.nytimes.com/2015/05/06/science/astronomers-measure-distance-to-farthest-galaxy-yet.html?_r=0|url-status = live}}</ref><ref>{{Cite journal|title = A Spectroscopic Redshift Measurement for a Luminous Lyman Break Galaxy at z=7.730 using Keck/MOSFIRE|doi = 10.1088/2041-8205/804/2/L30 | arxiv = 1502.05399 |date = 2015-02-18|first1 = P. A.|last1 = Oesch|first2 = P. G.|last2 = van Dokkum|first3 = G. D.|last3 = Illingworth|first4 = R. J.|last4 = Bouwens|first5 = I.|last5 = Momcheva|first6 = B.|last6 = Holden|first7 = G. W.|last7 = Roberts-Borsani|first8 = R.|last8 = Smit|first9 = M.|last9 = Franx|s2cid = 55115344 |bibcode = 2015ApJ...804L..30O|volume=804|issue = 2 |journal=The Astrophysical Journal|pages=L30}}</ref> ==== Erkən qalaktika formalaşması ==== [[Fayl:Signatures of the Earliest Galaxies.jpg|thumb|Dərin səma müşahidələrində [[Habbl teleskopu|Habbl Kosmik Teleskopu]] tərəfindən aşkar olunan yaxın infraqırmızı arxaplan işığın fərqli komponentləri<ref>{{cite web|title=Signatures of the Earliest Galaxies|url=http://www.spacetelescope.org/images/opo1534a/|accessdate=15 September 2015|archive-date=6 August 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200806191830/https://www.spacetelescope.org/images/opo1534a/|url-status=live}}</ref>]] Erkən qalaktikaların formalaşdığı detallı proses astrofizikada açıq mövzudur. Bununla bağlı nəzəriyyələri iki kateqoriyaya bölmək olar: yuxarı-aşağı və alt-yuxarı. Yuxarı aşağı nəzəriyyələrə görə, protoqalaktikalar təxminən yüz milyon il davam edən genişmiqyaslı sinxron çöküşdə meydana gəldi.<ref>{{cite journal |last1=Eggen |first1=O. J. |last2=Lynden-Bell |first2=D. |last3=Sandage |first3=A. R. |date=1962 |title=Evidence from the motions of old stars that the Galaxy collapsed |url=https://archive.org/details/sim_astrophysical-journal_1962-11_136_3/page/748 |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=136 |page=748 |bibcode=1962ApJ...136..748E |doi=10.1086/147433 }}</ref> Alt-yuxarı nəzəriyyələrə görə isə, ilk növbədə [[kürəvi ulduz topaları]] kimi kiçik strukturlar meydana gəlmiş və sonra bu cür cisimlərin müəyyən miqdarı bir yerə yığılaraq qalaktikaları meydana gətirmişdir.<ref>{{cite journal |last1=Searle |first1=L. |last2=Zinn |first2=R. |date=1978 |title=Compositions of halo clusters and the formation of the galactic halo |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=225 |issue=1 |pages=357–379 |bibcode=1978ApJ...225..357S |doi=10.1086/156499 }}</ref> Protoqalaktiakalar formalaşmağa və sıxışmağa başladıqda, onların daxilində ilk halo ulduzlar (III Populyasiya ulduzları) meydana çıxdı. Onlar demək olar ki, tamamilə [[hidrogen]] və [[helium]]dan ibarət idi və mümkün ki, daha çox kütləli idilər. Belə olsaydı, bu nəhəng ulduzlar tez bir zamanda yanacaq tədarükünü tükədərək [[ifrat yeni ulduz]] olub nəticədə ağır elementlərini ulduzlararası mühitə buraxardılar.<ref>{{cite journal |last1=Heger |first1=A. |last2=Woosley |first2=S. E. |s2cid=16050642 |date=2002 |title=The Nucleosynthetic Signature of Population III |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=567 |issue=1 |pages=532–543 |bibcode=2002ApJ...567..532H |doi=10.1086/338487 |arxiv = astro-ph/0107037 }}</ref> Bu ilk ulduz nəsli ətrafdakı neytral hidrogenləri yenidən ionlaşdırdı və işığın asanlıqla səyahət edə biləcəyi genişlənən fəza qabarcıqlarını yaratdı.<ref>{{cite journal |last1=Barkana |first1=R. |last2=Loeb |first2=A. |s2cid=119094218 |year=2001 |title=In the beginning: the first sources of light and the reionization of the Universe |journal=[[Physics Reports]] |volume=349 |issue=2 |pages=125–238 |bibcode=2001PhR...349..125B |arxiv=astro-ph/0010468 |doi=10.1016/S0370-1573(01)00019-9 |url=http://cds.cern.ch/record/471794/files/0010468.pdf |type=Submitted manuscript |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210314114618/http://cds.cern.ch/record/471794/files/0010468.pdf |url-status=live }}</ref> 2015-ci ilin iyun ayında astronomlar z = 6,60 səviyyəsində Cosmos Redshift 7 qalaktikasında III Populyasiya ulduzlarının sübutlarını tapdıqlarını bildirdilər. Ehtimal ki, bu cür ulduzlar [[kainat]]ın erkən vaxtlarında mövcud olmuşlar və planetlərin və həyatın formalaşması üçün lazım olan [[hidrogen]]dən daha ağır [[kimyəvi element]]lərin istehsalına başlamışlar.<ref name="AJ-20150604">{{cite journal |last1=Sobral |first1=David |last2=Matthee |first2=Jorryt |last3=Darvish |first3=Behnam |last4=Schaerer |first4=Daniel |last5=Mobasher |first5=Bahram |last6=Röttgering |first6=Huub J. A. |last7=Santos |first7=Sérgio |last8=Hemmati |first8=Shoubaneh |s2cid=18471887 |title=Evidence for POPIII-like Stellar Populations in the Most Luminous LYMAN-α Emitters at the Epoch of Re-ionisation: Spectroscopic Confirmation |date=4 June 2015 |journal=[[The Astrophysical Journal]] |doi=10.1088/0004-637x/808/2/139 |bibcode=2015ApJ...808..139S |volume=808 |issue=2 |page=139|arxiv = 1504.01734 }}</ref><ref name="NYT-20150617">{{cite news |last=Overbye |first=Dennis |authorlink=Dennis Overbye |title=Traces of Earliest Stars That Enriched Cosmos Are Spied |url=https://www.nytimes.com/2015/06/18/science/space/astronomers-report-finding-earliest-stars-that-enriched-cosmos.html |date=17 June 2015 |work=[[The New York Times]] |accessdate=17 June 2015 |archive-date=29 June 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190629125022/https://www.nytimes.com/2015/06/18/science/space/astronomers-report-finding-earliest-stars-that-enriched-cosmos.html |url-status=live }}</ref> === Təkamülü === Bir qalaktikanın formalaşmasından bir milyard il ərzində əsas strukturlar ortaya çıxmağa başlayır: [[kürəvi ulduz topaları]], mərkəzi ifrat kütləli [[qara dəlik]] və [[metal]] baxımından yoxsul II Populyasiya ulduzlarının qalaktik qabarıqlığı formalaşır. İfrat kütləli qara dəliyin formalaşması qalaktikanın böyüməsinin aktiv şəkildə tənzimlənməsində əsas rol oynayır.<ref>{{cite news |date = February 9, 2005 |title = Simulations Show How Growing Black Holes Regulate Galaxy Formation |url = http://www.cmu.edu/PR/releases05/050209_blackhole.html |publisher = [[Carnegie Mellon University]] |accessdate = January 7, 2007 |url-status = dead |archiveurl = https://archive.today/20120604/http://www.cmu.edu/PR/releases05/050209_blackhole.html |archivedate = June 4, 2012 |df = mdy-all }}</ref> Bu erkən dövr ərzində qalaktikalar ulduzyaratma prosesinin əsas mərhələsini yaşayır.<ref>{{cite journal |last=Noguchi |first=M. |s2cid=17963236 |date=1999 |title=Early Evolution of Disk Galaxies: Formation of Bulges in Clumpy Young Galactic Disks |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=514 |issue=1 |pages=77–95 |bibcode=1999ApJ...514...77N |doi=10.1086/306932 |arxiv = astro-ph/9806355 }}</ref> Sonrakı iki milyard il ərzində yığılmış maddə qalaktik diskə yerləşir.<ref>{{cite web |last1=Baugh |first1=C. |last2=Frenk |first2=C. |date=May 1999 |url=http://physicsweb.org/articles/world/12/5/9 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070426043157/http://physicsweb.org/articles/world/12/5/9 |archivedate=2007-04-26 |title=How are galaxies made? |publisher=[[PhysicsWeb]] |accessdate=January 16, 2007 }}</ref> Qalaktika ömrü boyunca yüksək sürətə malik buludlardan və cırtdan qalaktikalardan maddə absorbasiya etməyə dəvam edəcək. Bu maddə əsasən [[hidrogen]] və [[helium]]dur. Ulduz doğum və ölüm dövrü ağır elementlərin bolluğunu yavaş-yavaş artırır və nəticədə, [[planet]]lərin meydana gəlməsinə imkan yaradır.<ref>{{cite conference |last1=Gonzalez |first1=G. |date=1998 |title=The Stellar Metallicity&nbsp;— Planet Connection |work=Brown dwarfs and extrasolar planets: Proceedings of a workshop ... |pages=431 |bibcode=1998ASPC..134..431G }}</ref> {{Şəkillər albomu |istiqamət=şaquli|yer=right |miqyas=200 |şəkil1=XDF-scale.jpg|şəkil2=The Hubble eXtreme Deep Field.jpg |şəkil3 =XDF-separated.jpg | izah1 ="Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi"nin ölçüsü ayın ölçüsü ilə müqayisə edilmişdir. Hər biri milyardlarla ulduzdan ibarət olan bir neçə min qalaktika bu kiçik şəkildədir. |izah2 ="Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi" (2012): Hər işıq ləkəsi bir qalaktikadır, bəzilərinin yaşı 13,2 milyard ildir<ref name="Space-20120925">{{cite web |last=Moskowitz |first=Clara |title=Hubble Telescope Reveals Farthest View Into Universe Ever |url=http://www.space.com/17755-farthest-universe-view-hubble-space-telescope.html |date=September 25, 2012 |publisher=[[Space.com]] |accessdate=September 26, 2012 |archive-date=May 5, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505111220/https://www.space.com/17755-farthest-universe-view-hubble-space-telescope.html |url-status=live }}</ref>&nbsp;– müşahidə edilə bilən kainatda iki trilyon qalaktikanın olduğu təxmin edilir. |izah3 =''Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi'': soldan, tam yetkin qalaktikaları göstərir, təxminən yetkin qalaktikalar (beş-doqquz milyard il əvvəl) və gənc ulduzlar və protoqalaktikalar (doqquz milyard ildən artıq). |başlıq=''Habbl İfrat Dərin Mənzərəsi'' }} Qalaktikaların təkamülü qarşılıqlı təsirlərdən və toqquşmalardan əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənə bilir. Qalaktikaların birləşməsi erkən dövrdə çox yayılmışdı və əksəriyyətinin özünəməxsus morfologiyası var idi.<ref name="sa296">{{cite magazine |last1=Conselice |first1=C. J. |date=February 2007 |title=The Universe's Invisible Hand |url=https://archive.org/details/sim_scientific-american_2007-02_296_2/page/35 |magazine=[[Scientific American]] |volume=296 |issue=2 |pages=35–41 |doi=10.1038/scientificamerican0207-34 |bibcode = 2007SciAm.296b..34C }}</ref> Ulduzlar arasındakı məsafələr nəzərə alındıqda, toqquşan qalaktikalarda ulduz sistemlərinin böyük əksəriyyəti təsirlənmir. Ancaq spiral qolları yaradan ulduzlararası qazın və tozun qravitasiya təsiri ulduzların uzun qatarını formalaşdırır. Bu formalaşmaların nümunələrini [[NGC 4676]] qalaktikasında<ref>{{cite news |last1=Ford |first1=H. |display-authors=etal |date=April 30, 2002 |title=The Mice (NGC 4676): Colliding Galaxies With Tails of Stars and Gas |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2002/11/image/d |publisher=Hubble News Desk |accessdate=May 8, 2007 |archive-date=September 7, 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160907062239/http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2002/11/image/d/ |url-status=live }}</ref> və ya Antena qalaktikalarında<ref>{{cite journal |last1=Struck |first1=C. |s2cid=119369136 |date=1999 |title=Galaxy Collisions |doi=10.1016/S0370-1573(99)00030-7 |journal=Physics Reports |volume=321 |issue=1–3 |pages=1–137 |arxiv=astro-ph/9908269 |bibcode = 1999PhR...321....1S }}</ref> görmək mümkündür. [[Süd Yolu]] qalaktikası və onun qonşusu [[Andromeda qalaktikası]] bir-birinə doğru təxminən 130&nbsp;km/san sürətlə yaxınlaşır və — horizontal hərəkətə bağlı olaraq — 5–6 milyard ilə toqquşacaqlar. Baxmayaraq ki, [[Süd Yolu]] əvvəllər Andromeda qədər böyük bir qalaktika ilə toqquşmayıb, onun cırtdan qalaktikalarla keçmişdə toqquşmalarının sübutları artır.<ref>{{cite news |last1=Wong |first1=J. |date=April 14, 2000 |title=Astrophysicist maps out our own galaxy's end |url=http://www.news.utoronto.ca/bin/000414b.asp |publisher=[[University of Toronto]] |accessdate=January 11, 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070108183824/http://www.news.utoronto.ca/bin/000414b.asp |archivedate=January 8, 2007 }}</ref> Bu cür genişmiqyaslı qarşılıqlı təsirlər nadirdir. Vaxt keçdikcə bərabər ölçülü iki sistemin birləşməsi daha az olur. Əksər parlaq qalaktikalar son bir neçə milyard ildə fundamental olaraq dəyişməz qalmış və ulduzyaratma tempi öz pik nöqtəsinə təxminən 10 milyard il bundan əvvəl çatıb.<ref>{{cite journal |last1=Panter |first1=B. |last2=Jimenez |first2=R. |last3=Heavens |first3=A. F. |last4=Charlot |first4=S. |s2cid=15174718 |date=2007 |title=The star formation histories of galaxies in the Sloan Digital Sky Survey |journal=[[Monthly Notices of the Royal Astronomical Society]] |volume=378 |issue=4 |pages=1550–1564 |arxiv=astro-ph/0608531 |doi=10.1111/j.1365-2966.2007.11909.x |bibcode=2007MNRAS.378.1550P }}</ref> === Gələcəyi === Süd Yolu kimi spiral qalaktikalar spiral qollarında ulduzlararası [[hidrogen]]in sıx [[molekulyar bulud]]ları olduğu müddətcə ulduzların yeni nəsillərini əmələ gətirirlər.<ref>{{cite journal |last1=Kennicutt Jr. |first1=R. C. |last2=Tamblyn |first2=P. |last3=Congdon |first3=C. E. |date=1994 |title=Past and future star formation in disk galaxies |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=435 |issue=1 |pages=22–36 |bibcode=1994ApJ...435...22K |doi=10.1086/174790 }}</ref> Elliptik qalaktikalarda bu qaz olmadığından sadəcə bir neçə yeni ulduz əmələ gətirirlər.<ref>{{cite book |last1=Knapp |first1=G. R. |date=1999 |title=Star Formation in Early Type Galaxies |journal=Star Formation in Early Type Galaxies |volume=163 |pages=119 |publisher=[[Astronomical Society of the Pacific]] |bibcode=1999ASPC..163..119K |oclc=41302839 |isbn=978-1-886733-84-8 |arxiv=astro-ph/9808266 |url=https://books.google.com/books?id=tpDvAAAAMAAJ |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324071724/https://books.google.com/books?id=tpDvAAAAMAAJ |url-status=live }}</ref> Ulduz yaradan materialın tədarükü məhduddur: ulduzlar mövcud hidrogen tədarükünü daha ağır elementlərə çevirdikdən sonra yeni ulduz meydana gəlməsi sona çatacaq.<ref name="cosmic_battle">{{cite web |last1=Adams |first1=Fred |last2=Laughlin |first2=Greg |date=July 13, 2006 |title=The Great Cosmic Battle |url=http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/0001/cosmic.html |publisher=[[Astronomical Society of the Pacific]] |accessdate=January 16, 2007 |archive-date=July 31, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120731/http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/0001/cosmic.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|title = Cosmic 'Murder Mystery' Solved: Galaxies Are 'Strangled to Death'|url = http://www.space.com/29398-galaxy-strangulation-death-mystery.html|accessdate = 2015-05-14|archive-date = 2021-03-24|archive-url = https://web.archive.org/web/20210324071733/https://www.space.com/29398-galaxy-strangulation-death-mystery.html|url-status = live}}</ref> Mövcud ulduz meydana gəlməsi dövrü yüz milyard ilədək davam edəcək, sonra "ulduz dövrü" nəhayət 10–100 trilyon ildən sonra başa çatacaq, çünki kainatdaki ən kiçik, ən uzun ömürlü ulduzlar, kiçik [[qırmızı cırtdanlar]], sönəcək. "Ulduz dövrü"nün sonunda qalaktikalar kompakt cisimlərdən ibarət olacaq: [[qəhvəyi cırtdanlar]], soyuq ([[qara cırtdanlar]]) və ya soyuyan [[ağ cırtdanlar]], [[Neytron ulduzu|neytron ulduzları]] və [[qara dəlik]]lər. Nəhayət, qravitasiya relaksasiyası nəticəsində bütün ulduzlar ya mərkəzi ifrat kütləli qara dəliklərə düşəcək və ya toqquşma nəticəsində qalaktikalararası boşluğa dağılacaq.<ref name="cosmic_battle" /><ref>{{cite web |last1=Pobojewski |first1=S. |date=January 21, 1997 |title=Physics offers glimpse into the dark side of the Universe |url=http://www.umich.edu/~urecord/9697/Jan21_97/artcl17.htm |publisher=[[University of Michigan]] |accessdate=January 13, 2007 |archive-date=June 4, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120604/http://www.umich.edu/~urecord/9697/Jan21_97/artcl17.htm |url-status=live }}</ref> == Daha böyük strukturlar == [[Fayl:Seyfert Sextet full.jpg|thumb|left|''Seyfert Sekstet'' kompakt qalaktika qrupudur.]] Səmanın dərin müşahidələrinə əsasən, qalaktikalara tez-tez qrup və topa halında rast gəlinir. Son bir milyard il ərzində başqa qalaktikalar ilə qarşılıqlı təsirdə olmayan tək qalaktikalar nisbətən azdır. Aşkar edilmişdir ki, araşdırılan qalaktikaların yalnız yüzdə beşi həqiqətən təcrid olunmuşdur. Lakin bu təcrid olunmuş formalaşmalar keçmişdə digər qalaktikalarla qarşılıqlı təsirə girmiş və hətta birləşmiş ola bilər. Təcrid olunmuş qalaktikalar ulduzları normaldan daha yüksək tempdə formalaşdıra bilir, çünki qazları yaxınlıqdakı digər qalaktikalar tərəfindən absorbasiya edilmir.<ref>{{cite magazine |last1=McKee |first1=M. |date=June 7, 2005 |title=Galactic loners produce more stars |url=https://www.newscientist.com/article.ns?id=dn7478 |magazine=[[New Scientist]] |accessdate=January 15, 2007 |archive-date=August 11, 2011 |archive-url=https://www.webcitation.org/60r7bjRkM?url=http://www.newscientist.com/article/dn7478 |url-status=dead }}</ref> Daha böyük miqyasda kainat daim genişlənir, bu isə individual qalaktikalar arasındaki separasiyanın ortalama artımına səbəbiyyət verir. Qalaktika birliklərinin bu genişlənməni lokal miqyasda özlərinin qarşılıqlı [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiya]] cazibəsi vasitəsilə aşması mümkündür. Bu birləşmələr [[Qaranlıq materiya|qaranlıq maddə]] yığınları müvafiq qalaktikalarını bir yerə topladığı vaxt erkən kainatda formalaşdı. Sonra yaxınlıqdakı qruplar birləşdilər və genişmiqyaslı topalar yaratdılar. Davam edən bu birləşmə prosesi topalardaki qalaktikalararası qazı çox yüksək temperatura, 30–100 [[Kelvin|meqakelvin]]ə çatana qədər istiləşdirir.<ref>{{cite web |url=http://chandra.harvard.edu/xray_sources/galaxy_clusters.html |title=Groups & Clusters of Galaxies |publisher=[[NASA]]/[[Chandra]] |accessdate=January 15, 2007 |archive-date=July 7, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120707/http://chandra.harvard.edu/xray_sources/galaxy_clusters.html |url-status=live }}</ref> Bir topadaki kütlənin təxminən 70–80 %-i qaranlıq maddə formasındadır, 10–30 %-i bu qızdırılmış qazdan ibarətdir və qalan bir neçə faizi qalaktikalar şəklindədir.<ref>{{cite web |last1=Ricker |first1=P. |title=When Galaxy Clusters Collide |url=http://www.sdsc.edu/pub/envision/v15.2/ricker.html |publisher=[[San Diego Supercomputer Center]] |accessdate=August 27, 2008 |archive-date=August 5, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120805/http://www.sdsc.edu/pub/envision/v15.2/ricker.html |url-status=dead }}</ref> Əksər qalaktikalar bir sıra digər qalaktikalarla qravitasiya vasitəsilə bağlıdır. Bunlar yığılmış strukturların [[fraktal]] bənzəri iyerarxik paylanmasını formalaşdırır. Bu tip ən kiçik birləşmə qrup adlanır. Qalaktikalar qrupu qalaktikalar topasının ən çox yayılmış tipidir və bu formasiyalar kainatdakı qalaktikaların əksəriyyətini (eləcə də bariyonik kütləsinin çoxunu) ehtiva edir.<ref>{{cite web |last1=Dahlem |first1=M. |date=November 24, 2006 |title=Optical and radio survey of Southern Compact Groups of galaxies |url=http://www.atnf.csiro.au/people/mdahlem/sci/SCGs.html |publisher=[[University of Birmingham]] Astrophysics and Space Research Group |accessdate=January 15, 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070613151936/http://www.atnf.csiro.au/people/mdahlem/sci/SCGs.html |archivedate=June 13, 2007 }}</ref><ref>{{cite web |last1=Ponman |first1=T. |date=February 25, 2005 |title=Galaxy Systems: Groups |url=http://www.sr.bham.ac.uk/research/groups.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090215023446/http://www.sr.bham.ac.uk/research/groups.html |archivedate=2009-02-15 |publisher=University of Birmingham Astrophysics and Space Research Group |accessdate=January 15, 2007 }}</ref> Belə bir qrupa qravitasiya şəklində bağlı qalması üçün hər bir üzv qalaktikanın qaçmaması üçün kifayət qədər aşağı sürətə sahib olması lazımdır. Bununla birlikdə, kifayət qədər [[kinetik enerji]] olmadığı təqdirdə belə, qrup birləşmə yolu ilə daha az sayda qalaktikalara çevrilə bilər.<ref>{{cite journal |last1=Girardi |first1=M. |last2=Giuricin |first2=G. |s2cid=14059401 |date=2000 |title=The Observational Mass Function of Loose Galaxy Groups |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=540 |issue=1 |pages=45–56 |bibcode=2000ApJ...540...45G |doi=10.1086/309314 |arxiv = astro-ph/0004149 }}</ref> [[Qalaktika topası|Qalaktika topaları]] cazibə qüvvəsi ilə bir-birinə bağlı yüzdən minə qədər qalaktikadan ibarətdir.<ref name="Hubble protocluster">{{cite news|title=Hubble Pinpoints Furthest Protocluster of Galaxies Ever Seen|url=http://www.spacetelescope.org/news/heic1201/|accessdate=January 22, 2015|newspaper=ESA/Hubble Press Release|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612140011/http://www.spacetelescope.org/news/heic1201/|url-status=live}}</ref> Qalaktika topaları çox vaxt ən parlaq topa qalaktikası adlanan tək nəhəng elliptik qalaktika tərəfindən idarə olunur, hansı ki, vaxt ərzində qravitasiya təsiri ilə özünün peyk qalaktikalarını məhv edərək onların kütləsini özünə əlavə edir.<ref>{{cite journal |last = Dubinski |first = J. |s2cid = 3137328 |date = 1998 |title = The Origin of the Brightest Cluster Galaxies |url = http://www.cita.utoronto.ca/~dubinski/bcg/ |journal = [[The Astrophysical Journal]] |volume = 502 |issue = 2 |pages = 141–149 |doi = 10.1086/305901 |bibcode = 1998ApJ...502..141D |arxiv = astro-ph/9709102 |access-date = January 16, 2007 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110514155953/http://www.cita.utoronto.ca/~dubinski/bcg/ |archive-date = May 14, 2011 |url-status = dead |df = mdy-all }}</ref> [[Super topalar|Supertopalar]] topalarda, qruplarda və bəzən ayrı-ayrılıqda olan on minlərlə qalaktikanı özündə ehtiva edir. Super topa miqyasında qalaktikalar geniş boşluqları əhatə edən təbəqələr və liflər (filamentlər) halında düzülmüşdür.<ref>{{cite journal |last1=Bahcall |first1=N. A. |date=1988 |title=Large-scale structure in the Universe indicated by galaxy clusters |journal=[[Annual Review of Astronomy and Astrophysics]] |volume=26 |issue=1 |pages=631–686 |bibcode=1988ARA&A..26..631B |doi=10.1146/annurev.aa.26.090188.003215 }}</ref> Bu miqyasın üstündə kainat bütün istiqamətlərdə eyni cür görünür (izotrop və bircins),<ref>{{cite journal |last1=Mandolesi |first1=N. |s2cid=4349689 |display-authors=etal |date=1986 |title=Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background |journal=[[Letters to Nature]] |volume=319 |issue=6056 |pages=751–753 |doi=10.1038/319751a0 |bibcode = 1986Natur.319..751M }}</ref> baxmayaraq ki, bu anlayışı son illərdə bu miqyasdan çox olan genişmiqyaslı strukturların çoxsaylı tapıntıları şübhə altında qoymuşdur. Hal-hazırda bu günə qədər tapılmış kainatdaki ən böyük struktur "Hercules-Corona Borealis Böyük Divarı"dır və onun uzunluğu 10 milyard işıq ilidir (üç meqaparsek).<ref name=HBHT2>{{cite journal|last1=Horváth|first1=István|last2=Bagoly|first2=Zsolt|last3=Hakkila|first3=Jon|last4=Tóth|first4=L. Viktor|s2cid=56073380|title=New data support the existence of the Hercules-Corona Borealis Great Wall|journal=Astronomy & Astrophysics|volume = 584|pages = A48|arxiv=1510.01933|year = 2015|doi = 10.1051/0004-6361/201424829|bibcode = 2015A&A...584A..48H }}</ref><ref name=HBHT>{{cite journal|last1=Horváth|first1=István|last2=Bagoly|first2=Zsolt|last3=Hakkila|first3=Jon|last4=Tóth|first4=L. Viktor|title=Anomalies in the GRB spatial distribution|journal=Proceedings of Science|pages=78|arxiv=1507.05528|bibcode = 2014styd.confE..78H |year=2014}}</ref><ref name=cookie>{{Cite journal|arxiv =1507.00675 |last1 = Balazs|first1 = L. G.|title = A giant ring-like structure at 0.78<z<0.86 displayed by GRBs|journal = Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|volume = 452|issue = 3|pages = 2236|last2 = Bagoly|first2 = Z.|last3 = Hakkila|first3 = J. E.|last4 = Horváth|first4 = I.|last5 = Kobori|first5 = J.|last6 = Racz|first6 = I.|last7 = Tóth|first7 = L. V.|s2cid = 109936564|year = 2015|doi = 10.1093/mnras/stv1421|bibcode = 2015MNRAS.452.2236B }}</ref> [[Süd Yolu]] qalaktikası təxminən bir meqaparsek diametri olan nisbətən kiçik qalaktika qrupu olan Lokal qrup adlı birliyin üzvüdür. Süd Yolu və [[Andromeda qalaktikası]] bu qrupdakı ən parlaq qalaktikalardır: digər üzv qalaktikaların çoxu bu iki qalaktikanın cırtdan yoldaşlarıdır.<ref>{{cite journal |last1=van den Bergh |first1=S. |s2cid=1805423 |date=2000 |title=Updated Information on the Local Group |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |volume=112 |issue=770 |pages=529–536 |bibcode=2000PASP..112..529V |doi=10.1086/316548 |arxiv = astro-ph/0001040 }}</ref> Lokal qrup, mərkəzində [[Virqo topası]]nın yerləşdiyi böyük və genişlənmiş qalaktika qrupları və topalarından ibarət [[Virqo super topası]]ndaki bulud bənzəri strukturun hissəsidir.<ref name="tully1982">{{cite journal |last1=Tully |first1=R. B. |date=1982 |title=The Local Supercluster |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=257 |pages=389–422 |bibcode=1982ApJ...257..389T |doi=10.1086/159999 }}</ref> Virqo super topası isə nəhəng [[qalaktika filamenti]] olan [[Balina-Balıqlar Super Topa Kompleksi]]nin hissəsidir. {{Panorama şəkil|Location of Earth (9x1-English Annot-small).png|2000px|Müşahidə edilən kainatdakı yerimizi göstərən diaqram. (''[[:Fayl:Location of Earth (3x3-English Annot-small).png|Alternative image]].'')}} == Fərqli diapozonlarda müşahidə == [[Fayl:NASA-HubbleLegacyFieldZoomOut-20190502.webm|thumb|225px|right|<div align="center">''Hubble Legacy Field'' (50 saniyəlik video)<ref name="EA-2019052">{{cite news |author=NASA |title=Hubble astronomers assemble wide view of the evolving universe |url=https://www.eurekalert.org/pub_releases/2019-05/nsfc-haa050219.php |date=May 2, 2019 |work=[[EurekAlert!]] |accessdate=May 2, 2019 |author-link=NASA |archive-date=March 24, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324071832/https://www.eurekalert.org/pub_releases/2019-05/nsfc-haa050219.php |url-status=live }}</ref></div>]] [[Fayl:The southern plane of the Milky Way from the ATLASGAL survey.jpg|left|thumb|Süd yolunun submillimetr dalğa uzunluğunda cənub müstəvisi.<ref>{{cite web|title=ATLASGAL Survey of Milky Way Completed|url=http://www.eso.org/public/news/eso1606/|accessdate=7 March 2016|archive-date=24 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210324074529/https://www.eso.org/public/news/eso1606/|url-status=live}}</ref>|263x263px]] [[Fayl:Andromeda galaxy.jpg|thumb|right|[[Andromeda qalaktikası]]nın bu ultrabənövşəyi görüntüsündə gənc, nəhəng ulduzların olduğu mavi bölgələr göstərilir.|188x188px]] Əksər ulduzların pik radiasiyası görünən spektrdədir, buna görə də qalaktika əmələ gətirən ulduzların müşahidəsi [[optik astronomiya]]nın əsas tərkib hissəsi olmuşdur. Həmçinin ionlaşmış [[H II bölgələri]]ni müşahidə etmək və tozlu qolların paylanmasını araşdırmaq üçün spektrin əlverişli hissəsidir. Ulduzlararası mühitdə olan toz görünən işığa qeyri-şəffafdır. Lakin nəhəng [[molekulyar bulud]]ların daxili bölgələrini və qalaktik nüvələri ətraflı şəkildə müşahidə etmək üçün istifadə edilən uzaq infraqırmızı üçün daha şəffafdır.<ref>{{cite web |title=Near, Mid & Far Infrared |url=http://www.ipac.caltech.edu/Outreach/Edu/Regions/irregions.html |publisher=[[Infrared Processing and Analysis Center|IPAC]]/[[NASA]] |accessdate=January 2, 2007 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061230203454/http://www.ipac.caltech.edu/Outreach/Edu/Regions/irregions.html |archivedate=December 30, 2006 |df= }}</ref> İnfraqırmızı, həmçinin [[kainat]]ın erkən vaxtlarında meydana gəlmiş uzaq, böyük [[qırmızı yerdəyişmə]]yə sahib qalaktikaları müşahidə etmək üçün də istifadə olunur. [[Su buxarı]] və [[Karbon qazı|karbondioksid]] infraqırmızı spektrin bir sıra faydalı hissələrini absorbasiya edir, buna görə də [[infraqırmızı astronomiya]]da yüksək hündürlük və ya kosmik teleskoplarından istifadə olunur. Qalaktikaların, xüsusən də fəal qalaktikaların qeyri-vizual tədqiqatı [[Radioastronomiya|radio tezlikləri]]ndən istifadə etməklə aparılmışdır. Yer atmosferi 5 [[Hers|MHz]] ilə 30 [[Hers|GHz]] arasındakı [[radiodalğalar]]ına təxminən şəffafdır ([[ionosfer]] bu aralığın altındakı siqnalları bloklayır).<ref>{{cite web |title=The Effects of Earth's Upper Atmosphere on Radio Signals |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/education/educ/radio/tran-rec/exerc/iono.htm |publisher=[[NASA]] |accessdate=August 10, 2006 |archive-date=May 29, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120529/http://radiojove.gsfc.nasa.gov/education/educ/radio/tran-rec/exerc/iono.htm |url-status=dead }}</ref> Fəal nüvələrdən çıxan aktiv axınların xəritələndirilməsində böyük radio [[Interferometriya|interferometrlər]]dən istifadə edilmişdir. [[Radioteleskoplar]]ı kainatın erkən vaxtlarında mövcud olmuş və sonra qalaktikaları formalaşdırmış potensial olaraq ionlaşmamış madə də daxil olmaqla, neytral hidrogeni müşahidə etmək üçün də istifadə edilir.<ref>{{cite web |title=Giant Radio Telescope Imaging Could Make Dark Matter Visible |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2006/12/061214135537.htm |website=[[ScienceDaily]] |date=December 14, 2006 |accessdate=January 2, 2007 |archive-date=July 3, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170703211527/https://www.sciencedaily.com/releases/2006/12/061214135537.htm |url-status=live }}</ref> [[Ultrabənövşəyi astronomiya|Ultrabənövşəyi]] və [[Rentgen astronomiya|rentgen teleskopları]] yüksək enerjili qalaktik fenomenləri müşahidə etmək üçün istifadə edilir. Ultrabənövşəyi alovlanma uzaq qalaktikada bir ulduz qara dəlik tərəfindən parçalandığı vaxt müşahidə edilir.<ref>{{cite news |title=NASA Telescope Sees Black Hole Munch on a Star |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/galex/galex-20061205.html |publisher=NASA |date=December 5, 2006 |accessdate=January 2, 2007 |archive-date=June 4, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120604/http://www.nasa.gov/mission_pages/galex/galex-20061205.html |url-status=live }}</ref> Qalaktika topalarında isti qazın paylanmasının xəritəsinin hazırlanmasında rentgen şüalarından istifadə edilir. Qalaktikaların nüvələrində ifrat kütləli qara dəliklərin mövcudluğu [[rentgen astronomiya]]sı vasitəsilə təsdiqlənmişdir.<ref>{{cite web |last1=Dunn |first1=R. |title=An Introduction to X-ray Astronomy |url=http://www-xray.ast.cam.ac.uk/xray_introduction/ |publisher=[[Institute of Astronomy, Cambridge|Institute of Astronomy]] X-Ray Group |accessdate=January 2, 2007 |archive-date=July 17, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120717/http://www-xray.ast.cam.ac.uk/xray_introduction/ |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{Reflist|30em|refs= <ref name="sparkegallagher2000">{{harvnb|Sparke|Gallagher|2000|p=i}}</ref> <ref name="heidarzadeh23">{{harvnb|Heidarzadeh|2008|pp=23–25}}</ref> <ref name="heidarzadeh25">{{harvnb|Heidarzadeh|2008|p=25, Table 2.1}}</ref> <ref name=paul1993>{{harvnb|Paul|1993|pp=16–18}}</ref> <ref name=mohamed>{{harvnb|Mohamed|2000|pp=49–50}}</ref> <ref name="NSOG">{{harvnb|Kepple|Sanner|1998|p=18}}</ref> <ref name=bergh1998>{{harvnb|Van den Bergh|1998|p=17}}</ref> <ref name=waller_hodge2003>{{harvnb|Waller|Hodge|2003|p=91}}</ref> <ref name=bertin_lin1996>{{harvnb|Bertin|Lin|1996|pp=65–85}}</ref> <ref name=belkora355>{{harvnb|Belkora|2003|p=355}}</ref> <ref name=nasa060812>{{cite web |last1=Hupp |first1=E. |last2=Roy |first2=S. |last3=Watzke |first3=M. |date=August 12, 2006 |title=NASA Finds Direct Proof of Dark Matter |url=http://www.nasa.gov/home/hqnews/2006/aug/HQ_06297_CHANDRA_Dark_Matter.html |publisher=[[NASA]] |accessdate=April 17, 2007 |archive-date=March 28, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200328193824/https://www.nasa.gov/home/hqnews/2006/aug/HQ_06297_CHANDRA_Dark_Matter.html |url-status=live }}</ref> <ref name=science250_4980_539>{{cite journal |last1=Uson |first1=J. M. |last2=Boughn |first2=S. P. |last3=Kuhn |first3=J. R. |s2cid=23362384 |date=1990 |title=The central galaxy in Abell 2029&nbsp;– An old supergiant |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=250 |issue=4980 |pages=539–540 |bibcode=1990Sci...250..539U |doi=10.1126/science.250.4980.539 |pmid=17751483 }}</ref> <ref name=uf030616>{{cite news |last1=Hoover |first1=A. |date=June 16, 2003 |title=UF Astronomers: Universe Slightly Simpler Than Expected |url=http://news.ufl.edu/2003/06/16/galaxies/ |publisher=Hubble News Desk |accessdate=March 4, 2011 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720083835/http://news.ufl.edu/2003/06/16/galaxies/ |archivedate=July 20, 2011 |df=mdy-all}} * Based upon: {{Cite journal |last1=Graham |first1=A. W. |last2=Guzman |first2=R. |s2cid=13284968 |date=2003 |title=HST Photometry of Dwarf Elliptical Galaxies in Coma, and an Explanation for the Alleged Structural Dichotomy between Dwarf and Bright Elliptical Galaxies |url=https://archive.org/details/sim_astronomical-journal_2003-06_125_6/page/2936 |journal=[[The Astronomical Journal]] |volume=125 |issue=6 |pages=2936–2950 |bibcode=2003AJ....125.2936G |doi=10.1086/374992 |arxiv = astro-ph/0303391}}</ref> <ref name="IRatlas">{{cite web |last1=Jarrett |first1=T. H. |title=Near-Infrared Galaxy Morphology Atlas |url=http://www.ipac.caltech.edu/2mass/gallery/galmorph/ |publisher=[[California Institute of Technology]] |accessdate=January 9, 2007 |archive-date=August 2, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120802/http://www.ipac.caltech.edu/2mass/gallery/galmorph/ |url-status=live }}</ref> <ref name=camb_lss>{{cite web |title=Galaxy Clusters and Large-Scale Structure |url=http://www.damtp.cam.ac.uk/user/gr/public/gal_lss.html |publisher=[[University of Cambridge]] |accessdate=January 15, 2007 |archive-date=October 10, 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061010041120/http://www.damtp.cam.ac.uk/user/gr/public/gal_lss.html |url-status=live }}</ref> <ref name="smbh">{{cite web |last1=Finley |first1=D. |last2=Aguilar |first2=D. |date=November 2, 2005 |title=Astronomers Get Closest Look Yet At Milky Way's Mysterious Core |url=http://www.nrao.edu/pr/2005/sagastar/ |publisher=[[National Radio Astronomy Observatory]] |accessdate=August 10, 2006 |archive-date=September 13, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120913/http://www.nrao.edu/pr/2005/sagastar/ |url-status=live }}</ref> <ref name="apj624_2">{{cite journal |last1=Gott III |first1=J. R. |s2cid=9654355 |year=2005 |display-authors=etal |title=A Map of the Universe |journal=[[The Astrophysical Journal]] |volume=624 |issue=2 |pages=463–484 |bibcode=2005ApJ...624..463G |doi=10.1086/428890 |arxiv = astro-ph/0310571 }}</ref> <ref name=rmaa17_107>{{cite journal |last1=Firmani |first1=C. |last2=Avila-Reese |first2=V. |date=2003 |title=Physical processes behind the morphological Hubble sequence |journal=Revista Mexicana de Astronomía y Astrofísica |volume=17 |pages=107–120 |bibcode=2003RMxAC..17..107F |arxiv = astro-ph/0303543 }}</ref> <ref name=konecny2006>{{cite web |last1=Konečný |first1=Lubomír |url=http://www.udu.cas.cz/collegium/tintoretto.pdf |title=Emblematics, Agriculture, and Mythography in The Origin of the Milky Way |publisher=[[Academy of Sciences of the Czech Republic]] |accessdate=January 5, 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060720204104/http://www.udu.cas.cz/collegium/tintoretto.pdf |archivedate=July 20, 2006 }}</ref> <ref name=oed>{{cite web |last1=Harper |first1=D. |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=galaxy |title=galaxy |work=[[Online Etymology Dictionary]] |accessdate=November 11, 2011 |archive-date=May 27, 2012 |archive-url=https://archive.today/20120527/http://www.etymonline.com/index.php?term=galaxy |url-status=live }}</ref> <ref name=rao2005>{{cite web |last1=Rao |first1=J. |date=September 2, 2005 |title=Explore the Archer's Realm |url=http://www.space.com/spacewatch/050902_teapot.html |publisher=Space.com |accessdate=January 3, 2007 |archive-date=October 31, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101031092648/http://www.space.com/spacewatch/050902_teapot.html |url-status=live }}</ref> <!-- Unused citations <ref name="M101">{{cite web |date=February 28, 2006 |title=Hubble's Largest Galaxy Portrait Offers a New High-Definition View |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/hubble/science/hst_spiral_m10.html |publisher=NASA |accessdate=January 3, 2007 }}</ref> <ref name=kackie020201>{{cite web |last1=Mackie |first1=G. |date=February 1, 2002 |title=To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand |url=http://astronomy.swin.edu.au/~gmackie/billions.html |publisher=[[Swinburne University]] |accessdate=December 20, 2006 }}</ref> <ref name=gilman_ch4>{{cite web |last1=Gilman |first1=D. |title=The Galaxies: Islands of Stars |url=http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/EP-177/ch4-7.html |publisher=[[NASA]]/[[WMAP]] |accessdate=August 10, 2006 }}</ref> --> }} <!-- End: refs= --> === Mənbələr === * <!--<ref name=eso000503>-->{{cite web |date=May 3, 2000 |title=Unveiling the Secret of a Virgo Dwarf Galaxy |url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2000/pr-12-00.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090109032310/http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2000/pr-12-00.html |archivedate=2009-01-09 |publisher=[[ESO]] |accessdate=January 3, 2007 }}<!--</ref>--> == Biblioqrafiya == {{refbegin}} * {{Cite book |last1=Belkora |first1=L. |date=2003 |title=Minding the Heavens: the Story of our Discovery of the Milky Way |publisher=[[CRC Press]] |isbn=978-0-7503-0730-7 |url=https://books.google.com/books?id=cTdsuAEACAAJ |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072023/https://books.google.com/books?id=cTdsuAEACAAJ |url-status=live }} * {{Cite book |last1=Bertin |first1=G. |last2=Lin |first2=C.-C. |date=1996 |title=Spiral Structure in Galaxies: a Density Wave Theory |publisher=[[MIT Press]] |isbn=978-0-262-02396-2 |url=https://books.google.com/books?id=06yfwrdpTk4C |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324074538/https://books.google.com/books?id=06yfwrdpTk4C |url-status=live }} * {{Cite book |last1=Binney |first1=J. |last2=Merrifield |first2=M. |date=1998 |title=Galactic Astronomy |publisher=Princeton University Press |isbn=978-0-691-00402-0 |oclc=39108765 |url=https://books.google.com/books?id=0CKLswEACAAJ |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072040/https://books.google.com/books?id=0CKLswEACAAJ |url-status=live }} * {{Cite book |last1=Dickinson |first1=T. |date=2004 |title=The Universe and Beyond |url=https://archive.org/details/universebeyond0004dick |edition=4th |publisher=[[Firefly Books]] |isbn=978-1-55297-901-3 |oclc=55596414 }} * {{Cite book |last1=Heidarzadeh |first1=T. |date=2008 |title=A History of Physical Theories of Comets, from Aristotle to Whipple |publisher=Springer |isbn=978-1-4020-8322-8 |url=https://books.google.com/books?id=acraAAAAMAAJ |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072049/https://books.google.com/books?id=acraAAAAMAAJ |url-status=live }} * {{Cite book |last1 = Mo |first1 = Houjun |last2 = van den Bosch |first2 = Frank |last3 = White |first3 = Simon |author3-link = Simon White |date = 2010 |title = Galaxy Formation and Evolution |publisher = [[Cambridge University Press]] |edition = 1 |isbn = 978-0-521-85793-2 |url = https://books.google.com/books?id=Zj7fDU3Z4wsC |access-date = 2020-09-02 |archive-date = 2021-03-24 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210324072050/https://books.google.com/books?id=Zj7fDU3Z4wsC |url-status = live }} * {{Cite book |last1=Kepple |first1=G. R. |last2=Sanner |first2=G. W. |date=1998 |title=The Night Sky Observer's Guide, Volume 1 |publisher=[[Willmann-Bell]] |isbn=978-0-943396-58-3 |url=https://books.google.com/books?id=aCocRAAACAAJ |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072055/https://books.google.com/books?id=aCocRAAACAAJ |url-status=live }} * {{Cite book |last=Merritt |first=D. |author-link=David Merritt |date=2013 |title=Dynamics and Evolution of Galactic Nuclei |publisher=[[Princeton University Press]] |isbn=978-1-4008-4612-2 |url=https://books.google.com/books?id=cOa1ku640zAC |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324074542/https://books.google.com/books?id=cOa1ku640zAC |url-status=live }} * {{Cite book |last1=Mohamed |first1=M. |date=2000 |title=Great Muslim Mathematicians |publisher=[[Penerbit UTM]] |isbn=978-983-52-0157-8 |oclc=48759017 |url=https://books.google.com/books?id=8uEFaPCpAdgC |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072117/https://books.google.com/books?id=8uEFaPCpAdgC |url-status=live }} * {{Cite book |last1=Paul |first1=E. R. |date=1993 |title=The Milky Way Galaxy and Statistical Cosmology, 1890–1924 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-35363-2 |url=https://books.google.com/books?id=A7PA9EsFB84C |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072121/https://books.google.com/books?id=A7PA9EsFB84C |url-status=live }} * {{Cite book |last1=Sparke |first1=L. S. |author1-link=Linda Sparke |last2=Gallagher |first2=J. S. III |date=2000 |title=Galaxies in the Universe: An Introduction |publisher=[[Cambridge University Press]] |isbn=978-0-521-59740-1 |url=https://books.google.com/books?id=tzNF79roUfoC |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072126/https://books.google.com/books?id=tzNF79roUfoC |url-status=live }} * {{cite book |last1=Van den Bergh |first1=S. |date=1998 |title=Galaxy Morphology and Classification |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-62335-3 |url=https://books.google.com/books?id=geEVkpueEPcC |access-date=2020-09-02 |archive-date=2021-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210324072137/https://books.google.com/books?id=geEVkpueEPcC |url-status=live }} * {{cite book |last1=Waller |first1=W. H. |last2=Hodge |first2=P. W. |date=2003 |title=Galaxies and the Cosmic Frontier |publisher=[[Harvard University Press]] |isbn=978-0-674-01079-6 |url=https://archive.org/details/galaxiescosmicfr0000wall |url-access=registration }} {{refend}} == Xarici keçidlər == '''İngiliscə''' {{Vikianbar kateqoriyası|Galaxies}} * [http://ned.ipac.caltech.edu/ NASA/IPAC Extragalactic Database (NED)] ([http://ned.ipac.caltech.edu/Library/Distances/ NED-Distances]) * [https://www.bbc.co.uk/programmes/p003c1cn Galaxies] on ''In Our Time'' at the [[BBC]] * [https://web.archive.org/web/20150718054637/http://www.atlasoftheuniverse.com/ An Atlas of The Universe] * [https://web.archive.org/web/20150912191650/http://www.nightskyinfo.com/galaxies/ Galaxies — Information and amateur observations] * [https://web.archive.org/web/20060411094750/http://science.nasa.gov/headlines/y2002/08feb_gravlens.htm The Oldest Galaxy Yet Found] * [http://www.galaxyzoo.org/ Galaxy classification project, harnessing the power of the internet and the human brain] * [http://www.physics.org/facts/sand-galaxies.asp How many galaxies are in our universe?] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150821071507/http://www.physics.org/facts/sand-galaxies.asp |date=2015-08-21 }} * [https://web.archive.org/web/20150715160713/http://www.astronoo.com/en/galaxies.html The most beautiful galaxies on Astronoo] * [https://www.youtube.com/watch?v=08LBltePDZw 3-D Video (01:46) – Over a Million Galaxies of Billions of Stars each – BerkeleyLab/animated.] {{Portal|Astronomiya}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Qalaktikalar]] 46odxfjnhlhv13ro5lc2h2mp12c55dp 0 8679 7864559 7757572 2024-11-26T12:07:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Kilsələr]] silindi; [[Kateqoriya:1534-cü ildə tamamlanmış kilsələr]] əlavə olundu 7864559 wikitext text/x-wiki {{Xristian denominasiya}} '''Anqlikan kilsəsi''' — VIII Henrixin dövründə (1509–1547) İngiltərənin katolikliyə yaxın olan dövlət kilsəsi. İdarə üsuluna görə Katolik kilsəsinə [[protestantizm]]dən daha yaxın hesab edilir. Anqlikan kilsəsi Reformasiya dövründə meydana gəlib İngiltərədə kral mütləqiyyətinin möhkəmləndirilməsinə qulluq edirdi. 1534-cü ildə parlamentin "Üstünlük Aktı" əsasında Anqlikan kilsəsinin başçısı Kral elan edilmişdir. Kral [[Vatikan]]dan dini asılılığını tam aradan qaldırmaq üçün Anqlikan kilsəsinin əlaqəsini Vatikan kilsəsi ilə qırdı. Anqlikan kilsəsinə tabe olan monastırlar ləğv olundu. Kral öz dvoryanları arasında hörmətini artırmaq üçün [[monastır]]lara məxsus olan torpaqları onlar arasında bölüşdürdü. [[Fayl:Canterbury Cathedral - Portal Nave Cross-spire.jpeg|thumb|300px|left|Kenterberi kilsəsi]] Parlamentin qərarları ilə 1549-cu ildə bütün ingilislərə vacib olan "İcma ibadət kitabı" və 1571-ci ildə 39 maddədən ibarət anqlikanlığın inam rəmzləri təsdiq edilmişdir. Yeni dövlət kilsəsinin yaranması ilə razı olmayan katoliklər və [[Kalvinizm|kalvinistlər]] vəhşicəsinə təqib olunurdular. Anqlikan kilsəsi başda [[arxiyepiskop]] olmaqla iki, Kenterberi və [[York]] kilsə vilayətlərinə bölünür. Lakin əsas Kenterberi arxiyepiskopudur. Anqlikan kilsəsinin müstəqil təşkilatları [[Şotlandiya]], [[Uels]], [[İrlandiya]], [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]], [[Kanada]], [[Avstraliya]] və s. ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Bu kilsələr arasında əlaqələr Lambet konfransları adını daşıyan "Anqlikan kilsələri ittifaqı"nın ali orqanı tərəfindən həyata keçirilir. Müasir dövrdə dünyada 30 milyon anqlikan var. Anqlikan kilsəsi ekumen hərəkatında iştirak edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{xristianlıq-qaralama}} [[Kateqoriya:1534-cü ildə tamamlanmış kilsələr]] k6yqj9mhahrq3wiztsrdhs1mqq3l5xs 0 9123 7864923 7862536 2024-11-26T17:20:28Z 185.146.112.162 7864923 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |mükafatları = + }} '''Fernan Magellan''' {{IPA|[fɨɾˈnɐ̃w̃ ðɨ mɐɡɐˈʎɐ̃ȷ̃s]}}, {{dil-es|Fernando (Hernando) de Magallanes}} {{IPA|[(f)eɾ'nando ðe maɣa'ʎanes]}}, {{dil-la|Ferdinandus Magellanus}}) ({{DVTY}}) — [[Portuqaliya]]lı dənizçi və səyyah. == Həyatı == Fernan Magellanın anadan olduğu yer Portuqaliyadır. Onun ailəsi haqqında da az məlumat vardır, ancaq onun əslən zadəgan ailəsindən olduğu məlumdur. Magellanın ailəsində özündən başqa 4 uşaq da olub. Portuqaliyalıların Hindistana qarşı bir neçə yürüşündə iştirak edib. Portuqaliyaya qayıtdıqdan sonra ona aşağı vəzifə verildiyinə görə öz ölkəsini tərk edərək İspaniyaya köçüb və burada da ailə həyatı qurub. == Dünya səyahəti == Fernan Magellanın 1519-cu il sentyabrın 20-də 256 nəfər heyət üzvü olan 5 gəmi ilə [[Malakka adaları]]na başlatdığı səyahət sonradan [[Xuan Sebastyan Elkano]]nun rəhbərliyində ilk dünya səyahətinə çevrilmiş və ekspedisiya 1522-ci il sentyabrın 8-də "Viktoriya" gəmisində [[İspaniya]]ya geri qayıtmışdı. Bir müddət sonra daha 18 heyət üzvü geri qayıda bilmişdi. Onlardan 13 — ü bir neçə həftə əvvəl [[Kabo-Verde]]də portuqallar tərəfindən əsir alınanlar, qalan 5 dənizçi isə "Trinidad" gəmisinin heyətinə daxil olan və 1525–1527-ci illər arasında qayıdanlar idi. Beş gəmidən ibarət olan bu ekspedisiya Cənubi Amerikada boğaz açmaq, İspaniyadan varlı ölkələrə -Hindistana və İndoneziyaya daha qısa dəniz yolu tapmaq üçün gedirdi. Magellan əmin idi ki, 40°Cənub en dairəsindən aşağıda belə bir boğaz var. O, ekspedisiyanın layihəsini hazırlayıb Portuqaliya kralına göstərdi, lakin kral bunu rədd etdi. Onda Magellan İspaniyaya getdi və layihəni İspaniya kralı Ι Karla təqdim etdi. Hindistana yeni dəniz yolunun açılmasında marağı olan Ι Karl Magellanın planını bəyəndi və onu bu böyuk ekspedisiyanın başçısı təyin etdi. Əvvəllər ekspedisiyanın üzvləri arasında tam razılıq yox idi. İspan qrandlarından olan gəmi kapitanları Magellanı ağıllı, mətin, möhkəm, əla dənizçi kimi tanısalar da, öz başçılarından acığları gəlirdi. Axı Magellan portuqaliyalı idi, həm də tanınmış [[Əsilzadəlik|əsilzadə]] deyildi. Magellan öz planını qəsdən hamıdan gizli saxlayırdı, lakin nəzərdə tutduğu yerdə boğaz deyil, La-Plata çayını görəndə çox qorxulu nəticələr keçirməli oldu. Gəmilər cənuba doğru üzdükdə hava soyuyurdu. Magellan San-Xulian buxtasında qışlamağı qərara aldı. Ertəsi gün gecə qiyam qalxdı. Beş gəmidən üçü qiyamçəların əlinə keçdi. Qiyamçı kapitanlar Magellanın İspaniyaya qayıtmasını tələb edirdilər. Mətin iradəli və qətiyyətli adam olan Magellan qiyamı yatıra bildi. Elə oradaca sahildə məhkəmə quruldu. Qiyamın səbəbkarları ömürlük Cənubi Amerika sahillərində saxlanmağa, müqəssirlərdən ikisi ölüm cəzasına məhkum edildi, qalanları isə bağışlandı. Magellana adam lazım idi, bir də ki, o çox amansızlıq etmək istəmirdi. Yazın başlanğıcında (cənub yarımkürəsində yaz avqustdan baslayır) Magellan kiçik "Santyaqo" gəmisini kəşfiyyata göndərdi. Gəmi tələf oldu, lakin gəmi heyəti xilas olub, ekspedisiyaya qoşuldu. Magellan havanın yaxşılaşmasını gözləmədən qışladığı yerdən uzaqlaşdı. İki aydan sonra boğaza oxşamayan ensiz bir keçidə rast gəldi. Magellan kəşfiyyata iki gəmi göndərdi. Dörd gündən sonra onlar şad xəbərlə qayıtdılar: boğaz tapılmışdır! Gəmilər boğaza daxil olub onun girintili-çıxıntılı sahilləri arasında yavaş-yavaş irəliməyə başladılar. Nəhayət, flaqman gəmisinin qarşısında naməlum bir okean göründü. Okean, dənizçiləri günəşli sakit hava ilə qarşıladı. Buna görə də Magellan onu Sakit okean adlandırdı. Bu vaxt Magellan böyük bir zərbə ilə qarşılaşmalı oldu. Bütün ekspedisiyanın ərzağı saxlanılan ən böyük gəmi "San Antonio" gəmisinin heyəti qiyam qaldırdı və gəmi qeriyə, İspaniyaya doğru yol aldı. İndi ekspedisiya üç gəmi ilə okeanı keçməli idi. Qərbə gedən bu yol təxminən dörd ay davam etdi. Ərzaq ehtiyatı qurtarmışdı. Bədbəxt gəmiçilər gəmi siçovulunu, öküz dərisini, taxta kəpəyini yeməyə məcbur olmuşdular. Onların çoxu singa xəstəliyindən öldü. Nəhayət dənizçilər naməlum adalara çatdılar. Zəngin və gözəl təbiəti olan bu adalar sonradan Filippin adaları adlandırıldı. Ekspedisiyanın üzvləri burada dincəldilər. Magellanın sevinci hədsizdir. Bir azda getsəydilər arzularına çatacaqdılar, lakin Magellan yerli tayfalar arasında döyüşə müdaxilə edərkən öldürüldü. Magellanın ölümü ekspedisiyaya ağır təsir etdi. İxtilaf və pozğunluq başladı. Dənizçilərdən çoxu məhv oldu, ekspedisiya "Trinidad" və "Concepcion" gəmilərindən məhrum oldu. Yalnız "Victoria" gəmisi bir çox ağır macəralardan sonra Afrikanın cənubundan dolanaraq 1522-ci ildə İspaniyaya çatdı. [[Fayl:Strait of Magellan.jpeg|thumb|right|Magellan boğazı. [[Cənubi Amerika]]da [[Atlantik Okeanı|Atlantik]] və [[Sakit Okean]]ı birləşdirir.|280px]] == Ölümü == Magellanın ekspedisiyası səyahət zamanı getdiyi ərazilərdə ticarət əlaqələri qurmağa, yerli əhalini isə xristianlaşdırmağa çalışırdı. Onun bu fəaliyyəti uğurla davam etsə də [[Filippin]]dəki [[Maktan adası]]nın sakinləri ispanlara tabe olmaq istəmədilər. Belə olduqda isə Magellan və onun dənizçiləri adaya hücum edərək evləri yandırmağa, əhalini qarət etməyə başladılar. Adanın başçısı Lapu-Lapu adlı şəxs çoxlu sayda döyüşçü yığaraq ispanlara hücum edir. 28 aprel 1521-ci ildə baş vermiş [[Maktan döyüşü]]ndə ispanlar məğlub olaraq dənizə doğru qaçırlar. Magellan özü də qaçış zamanı Lapu-Lapu tərəfindən öldürülür. Magellanın səyahəti dünyanın kürəşəkilli olduğunu, Amerika və Asiya arasında okean olduğunu və vahid dunya okeanının mövcudluğunu sübut etdi. [[Atlantik Okeanı|Atlantik]] və [[Sakit Okean]]lar arasındakı [[Magellan boğazı|dar boğaz]], [[Süd Yolu]]nun [[Magellan buludu|peyk-qalaktikaları]], [[NASA]]-nın 1989-cu ildə [[Venera]] planetini tədqiq etmək üçün göndərdiyi kosmik aparat və [[Marşall adaları]] yaxınlığındakı sualtı yüksəkliklər Magellanın adını daşıyır [[Fayl:Magellan's voyage AZ.svg|centre|thumb|500px|Fernan Magellanın səyahət marşrutu]] == Həmçinin bax == * [[Magellan buludu]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikilər}} {{Xarici keçidlər}} {{Amerikanı kəşf edənlər}} [[Kateqoriya:Portuqaliyada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Filippində vəfat edənlər]] hm1tb1jn2gs3lbtkj819mkod1sr9hn5 0 9433 7864830 7654307 2024-11-26T15:42:40Z 46.18.64.247 /* Həyatı və fəaliyyəti */ 7864830 wikitext text/x-wiki {{adaş|Niyazi (ad)}} {{Musiqiçi |mükafatları = {{Sosialist Əməyi Qəhrəmanı|1982}}<br>{{"Lenin" ordeni|1982}} {{"Lenin" ordeni|1976}} {{"Oktyabr inqilabı" ordeni|1971}} {{"Qırmızı əmək bayrağı" ordeni|1967}} {{"Şərəf nişanı" ordeni|1938}} {{"Kiril və Mefodi" ordeni}} {{"Əmək veteranı" medalı|1977}} {{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}} {{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} {{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı}}<br>{{SSRİ xalq artisti|1959}} {{Azərbaycan SSR xalq artisti|1955}} {{Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi|1940}} {{Ermənistan SSR xalq artisti|1962}} {{"Stalin" mükafatı|1951}} {{"Stalin" mükafatı|1952}} {{Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı|1967}} |doğum adı=Niyazi Zülfüqar oğlu Hacıbəyli}} '''Niyazi Zülfüqar bəy oğlu Tağızadə (Hacıbəyov) ''' ({{DVTY}}) — məşhur azərbaycanlı dirijor və bəstəkar, [[Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri|Azərbaycan Dövlət simfonik orkestrinin]] baş dirijoru, [[Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyası|Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının]] direktoru (1979-cu ildən), [[SSRİ xalq artisti]] (1959), 2 dəfə [[Stalin mükafatı]] və 2 dəfə "Lenin" ordeni laureatı, [[Beynəlxalq Nehru mükafatı]] laureatı (1974), [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1982). == Həyatı və fəaliyyəti == Niyazi Tağızadə 1912-ci il avqustun 20-də [[Tbilisi|Tiflis]] şəhərində ziyalı ailəsində doğulub. Anası Böyükxanım ixtisasca həkim olub. Atası [[Zülfüqar Hacıbəyov]] Azərbaycanda musiqili teatrın banilərindən və dahi Azərbaycan bəstəkarı [[Üzeyir Hacıbəyov]]un qardaşı idi. Uşaqlıq illərindən Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev , Əbdürrəhim Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Hüseyn Cavid kimi dövrünün tanınmış sənət adamları,görkəmli yazıçılar arasında böyüyüb . ''Tağızadə'' soyadı onun anasının öz soyadı deyildi. Anasının yeganə dayısı Heydərəli Tağızadə inqilabçı idi. Onun faciəli qətlindən sonra o, bu soyadı daşımağı özünə borc bilib. Niyazi də soyadı yaşatmaq üçün Tağızadə-Hacıbəyov soyadını öz seçimi ilə götürmüşdür. == Musiqi yaradıcılığı == Niyazi ilk musiqi təhsilini Y.A.Şefferlinq adına məktəbdə skripka sinifində oxumaqla alıb. Sonradan atası Zülfüqar Hacıbəyov və əmisi Üzeyir Hacıbəyovun tövsiyəsi ilə təhsilini 1925–1926-cı illərdə Moskvada Mixail Fabianoviç Qnessinin bəstəkarlıq sinifində davam etdirir. 1929–1930-cu illərdə isə Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Mərkəzi Musiqi Texnikumunda bəstəkarlıq sinifində təhsil alır. Ancaq həmin şəhərin havası ona düşmədiyindən və darıxdığından bu təhsil ocağını bitirə bilməyib. Niyazi Z.Hacıbəylinin "Aşıq Qərib", Ü.Hacıbəylinin "Arşın mal alan" və s. əsərlərinin yeni redaksiyalarını hazırlamış, Azərbaycan xalq mahnılarını ("Xumar oldum", "Qaragilə", "[[Ay bəri bax (mahnı)|Ay bəri bax]]", "Küçələrə su səpmişəm" və s.) simfonik orkestr üçün işləmiş, 1935-ci ildə "Rast" və "Şur" muğamlarını nota salmışdır. Niyazi 1934-cü ildə "Zaqatala süitası"nı yazmış, 1944-cü ildə ikihissəli "Qəhrəmanlıq" simfoniyası üzərində işini bitirmişdir. Azərbaycan musiqisində ilk simfonik əsərlərin müəlliflərindən olan Niyazi milli simfonizmin təşəkkülü və inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Niyazinin 1942-ci ildə yazdığı "Xosrov və Şirin" operası musiqi dramaturgiyasının çoxplanlı olması, psixoloji gərginliyi, xor səhnələri və opera epizodlarının ifadəliliyi ilə fərqlənir. Onun 1949-cu ildə yazdığı "Rast" simfonik muğamı dramaturji bitkinliyi, güclü emosional təsiri, zəngin melodikası, xüsusilə harmonik dilinin əlvanlığı və ifadəliliyi ilə fərqlənir. "Rast" müəllifin idarəsi ilə bir çox xarici ölkələrdə səslənmiş, Çexiyada "Suprafon", ABŞ-də "Rikordi" musiqi şirkətləri tərəfindən qrammofon valına yazılmışdır. 1951–1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının dirijoru işləmiş Niyazi 1951 və 1952-ci illərdə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan milli dirijorluq məktəbinin formalaşması Niyazinin adı ilə bağlıdır. Onun yozumunda milli bəstəkarların bir çox əsərləri, o cümlədən Ü.Hacıbəylinin "Koroğlu" operası dünya musiqisinin qızıl fonduna daxil olmuşdur. Niyazi M.Maqomayevin "Nərgiz", Q.Qarayev və C.Hacıyevin "Vətən", F.Əmirovun "Sevil", P.Çaykovskinin "Qaratoxmaq qadın", A.Borodinin "Knyaz İqor", J.Bizenin "Karmen", C.Puççininin "Bohema", B.Smetananın "Satılmış gəlin" operalarını, S.Hacıbəyovun "Gülşən", Q.Qarayevin "7 gözəl", "İldırımlı yollarla" baletlərini tamaşaya hazırlamışdır. 1959-cu ildə SSRİ xalq artisti adına layiq görülən Niyazi 1961-ci ildə S.M.Kirov adına Leninqrad Opera və Balet Teatrının baş dirijoru təyin olunmuşdur. SSRİ-nin ən məşhur teatrlarından birinə rəhbərlik etmək o dövrdə onun bir musiqiçi kimi böyük nüfuzundan xəbər verirdi. O burada A.Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin ilk tamaşasını hazırlamışdır. Həmçinin P.Çaykovskinin "Yatmış gözəl" və S.Prokofyevin "Daş çiçək" baletlərinin yeni quruluşuna dirijorluq etmiş, həmin baletlərlə Parisin "Qrand-Opera", Londonun "Kovent-Qarden" teatrlarında qastrol tamaşaları vermiş və böyük uğur qazanmışdır. Müqavilə əsasında xarici ölkələrdə işləmək təklifi alan dirijor ona bir azərbaycanlı kimi doğma olan Türkiyəni seçmişdir. Niyazi P.Çaykovskinin "Yevgeni Onegin" və "Qaratoxmaq qadın", C.Verdinin "Aida" operalarına Ankara Opera və Balet Teatrında, türk bəstəkarı Ə.Sayqunun "Koroğlu" operasına İstanbulOpera Teatrında ilk quruluş vermiş, onun ilk tamaşasına və "Yunus İmrə" oratoriyasına dirijorluq etmişdir. İfaçılıq sənəti tanınmış sənətkarlar D.Şostakoviç. Ş.Q.Şarayev, K.Sekki, B.Tarcan, V.Dobiaş və b. tərəfindən yüksək qiymətləndirilən Niyazi Azərbaycana qayıdaraq Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının bədii rəhbəri və baş dirijoru təyin edilmişdir. Niyazinin "Konsert valsı" və s. simfonik əsərləri, fortepiano ilə orkestr üçün konserti klassik musiqi əsərləri hesab olunur. O, "Təbrizim", "Dağlar qızı", "Vətən haqqında mahnı", "Arzu" mahnılarının müəllifidir. Niyazi [[Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev|Ə. Haqverdiyev]]in "Dağılan tifaq", [[Cəfər Cabbarlı|C.Cabbarlı]]nın "Almaz", [[Səməd Vurğun|S.Vurğun]]un "Vaqif, A. Korneyçukun "Polad qartal" dram tamaşalarına, həmçinin "Almaz", "Kəndlilər", "Fətəli xan" və s. kinofilmlərə yazılmış musiqilərin müəllifidir.<ref>{{Cite web |title=M. Mükərrəmoğlu — O, musiqi sənətinin zirvəsini fəth edə bildi. Niyazi — 100. Xalq qəzeti.- 2012.- 18 avqust.- S. 5. |url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/2012/avqust/257454.htm |access-date=2013-04-26 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328080310/http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/2012/avqust/257454.htm |url-status=live }}</ref> 1979-cu ildə Niyazi [[Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası]]nın direktoru təyin olunmuşdur. == Dirijorluq == Niyazi [[Avropa]] və [[Asiya]]nın bir sıra ölkələrində çoxlu sayda dirijor kimi müvəffəqiyyətli çıxışlar etmişdir. Niyazi məşhur hind filosofu [[Rabindranat Taqor|R. Taqorun]] "Çitranqoda" fəlsəfi dramı üzrə "[[Çitra (balet)|Çitra]]" baletini yazmışdır. Bu balet böyük uğurla bir çox şəhərlərdə nümayiş etdirilmişdir. Baletdə Niyazi hind xalq musiqisinin ritm və intonasiyalarından, orkestrovkada hind musiqi alətlərinin səslənməsini xatırladan tembrlərdən istifadə etmişdir. Niyazi Azərbaycan musiqisinin ifaçılıq problemlərinə dair bir çox məqalələrin müəllifidir. O həmçinin Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının redaksiya şurasının üzvü olmuşdur. [[Azərbaycan]] dirijorluq məktəbinin formalaşması və inkişafı onun adı ilə bağlıdır.<ref>{{Cite web |title=Maestro Niyazinin ailə həyatı |url=http://axsam.az/?name=xeber&news_id=5067 |access-date=2017-01-24 |archive-date=2021-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127083552/https://axsam.az/?name=xeber&news_id=5067 |url-status=live }}</ref> Məhz Niyazi Azərbaycan dirijorluq məktəbinin banisidir. Q.Ropov, P.Ryazanov, L.Rudolfun bəstəkarlıq məşğələlərində iştirak edən Niyazi dirijorluq fəaliyyətinə 1934–35-ci illərdə başlayır. 1935-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalq musiqisinin klassik nümunələrini — "Rast" və "Şur"u nota köçürür. 1937-ci ildə [[Mirzə Fətəli Axundzadə]] adına Opera və Balet teatrında dirijorluq vəzifəsinə dəvət olunur. 1938-ci ildə [[Moskva]] şəhərində keçirilən [[Azərbaycan]] incəsənəti ongünlüyündə [[Müslüm Maqomayev (bəstəkar)]]in "Nərgiz" operasına dirijorluq edir. [[Üzeyir Hacıbəyov]]un "Koroğlu", [[Qara Qarayev]]in və [[Cövdət Hacıyev]]in "Vətən", [[Fikrət Əmirov]]un "Sevil" operalarının, [[Arif Məlikov]]un "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin dirijorluğunu da Niyazi etmişdir. 1946-cı ildə gənc dirijorların baxış müsabiqəsinin laureatı adını qazanır. 1949-cu ildə ən məşhur əsərini — "Rast" simfonik muğamını yazır. Böyük sənətkar müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan SSR-in xalq artisti, SSRİ xalq artisti adlarına, Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan dövlət mükafatına, SSRİ dövlət mükafatına, "Çitra" baletinə görə Cəvahirləl Nehru adına beynəlxalq mükafata layiq görülmüşdür. [[Azərbaycan]] Dövlət Simfonik Orkestrinin bədii rəhbəri və dirijoru olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Flora Xəlilzadə. O, orkestrin ürəyi idi. Azərbaycan.- 2012.- 18 avqust.- S. 5. |url=http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2012/avqust/257410.htm |access-date=2013-04-26 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328080311/http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2012/avqust/257410.htm |url-status=live }}</ref> == Ailəsi == Niyazinin böyük bəstəkar və dirijor olmasında əsas dəstəkçilərindən biri də ömür gün yoldaşı Həcər xanım olmuşdur. Onların tanışlığının maraqlı tarixçəsi vardır: Bir gün Maestro Niyazi Bakıya qayıdandan sonra Dağıstan Maarif Komissarlığına şöbə müdiri göndərilir. Irandan olan əslən Cənubi Azərbaycanlı tələbə olan Həcər xanımla da elə Mahaçqalada tanış olur. Həcər xanımın qardaşı Əli İsgəndər Mahaçqaladakı İran konsulluğunda çalışırmış. Əli İsgəndərin təşəbbüsü ilə bir gün Niyazinin ailəsini qonaq çağırırlar və yaxın münasibətləri yaranır. Niyazi bəy Həcər xanımı burada görür və bir-birlərinə aşiq olurlar. Sonradan bu ailənin İrana geri dönmək fikri olduğundan, Həcərin Niyazi ilə yaxınlaşmasını əngəlləmək istəyirlər. 1932-ci ilin sonları Həcərgilin ailəsi İrana köçməli olur. Həcərin ailəsi bu izdivaca heç cür razı olmur. Gənclər 1933-cü ildə qaçıb gizlincə evlənmək qərarına gəlirlər. Elə belə də edirlər. Bir müddət Ağdaşda qohumlarıgildə qalırlar. Evliliklərinin ilk illəri əziyyətli keçir. Çünki həmin dövrdə Hacıbəyovlar ailəsinin maddi vəziyyəti yaxşı deyildi. Həcər xanımın sovet pasportu olmadığından molla kəbini kəsdirirlər. Onların nigahı 1940-cı ildə rəsmiləşdirilir. Gənclər harda, necə yaşayacaqlarını bilmirmişlər. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, onlar düz 51 il birgə xoşbəxt ömür sürürlər. Niyazi bəylə Həcər xanımın övladı olmayıb. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, onların övladları olmadığından qohumlarından Ceyhun adlı oğlanı övladlığa götürüblər. Ceyhun böyüdükdən sonra narkotik aludəçisinə çevrilir. Elə ailə dramı bundan sonra başlayıb. Ceyhun ailəni min bir əziyyətə düçar edib. Sonradan müxtəlif vaxtlarda həbsə düşən Ceyhunun aqibəti isə bəlli olmur. Hətta onun həbsxanada öldüyü də bildirilir. == [[Niyazinin ev-muzeyi|Maestronun ev muzeyi]] == Görkəmli drijor 1958-ci ildən ömrünün sonuna qədər [[Bakı]]da Bülbül prospekti 21 ünvandakı mənzildə yaşayıb.<ref>{{Cite web |title=Sevda İsmayıllı — Niyazi ilə Həcər xanımın sevgi tarixçəsi… |url=http://www.azadliq.org/content/article/1803856.html |access-date=2013-04-26 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304194431/http://www.azadliq.org/content/article/1803856.html |url-status=live }}</ref> Muzeyin qapısından dəhlizə daxil olan hər kəsi Niyazinin şəkilləri qarşılayır. Maestronun əzəmətli heykəli də bu mənzildədir. Divarda Niyazinin yaradıcılığını, musiqi xadimləri ilə görüşlərini əks etdirən fotoşəkillər, konsertlərinin nadir afişaları yer alıb. Muzeyin açılışında Ümummilli lider [[Heydər Əliyev]]in xüsusi təşəbbüsü olmuşdur. 1994-cü il sentyabrın 18-də mənzil-muzey fəaliyyətə başlamışdır. Niyazinin musiqi festivallarında çıxışları, musiqi məktəblərində, hərbçilərlə və s. görüşləri fotoşəkillərdə əks olunubdur. [[Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı]] tərəfindən muzeyə daxil olan "Xosrov və Şirin" operasının partiturası da muzey materiallarına daxildir. 5 otaqdan ibarət mənzil muzeyin qonaq otağının divarlarını Niyazi və Həcər xanımın portretləri ilə yanaşı Ejen Dlakruanın rəsm əsəri, İ.Kajvazovskinin "Dənizdə səhər" və naməlum rəssamın "Güllər" əsəri bəzəyir. Kitab şkafında maestronun nadir kitabları qorunur. Maestroya məxsus 279 material AMEA-nın Tarix Muzeyində saxlanılır. Salman Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində, Əlyazmalar İnstitutunda, Səsyazmaları Arxivində də maestronun həyat və fəaliyyətinə aid sənədlər qorunur.<ref>{{Cite web |title=Təranə Məhərrəmova. Maestronun kimsəsiz muzeyi. Kaspi. −2010. −24 avqust. — S.9. |url=http://www.anl.az/down/meqale/kaspi_az/2010/avqust/130986.htm |access-date=2013-04-26 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328080311/http://www.anl.az/down/meqale/kaspi_az/2010/avqust/130986.htm |url-status=live }}</ref>. 2 fevral 2017-ci ildə Bakı şəhəri Niyazi küçəsində dahi sənətkarın abidəsinin açılışı olmuşdur. == Təltif və mükafatları == ;SSRİ * [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] — 19 avqust 1982<ref name="19.08.1982">{{cite web |url=http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |title=SSRİ Xalq artisti N.Z.Tağızadə-Hacıbəyova Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilməsi haqqında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 19 avqust 1982-ci il tarixli Fərmanı |author= |date=19 avqust 1982 |website=anl.az |publisher=[[Azərbaycan Milli Kitabxanası]] |language=az |access-date=1 iyul 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |archive-date =1 iyul 2020}}</ref> * "[[SSRİ xalq artisti]]" fəxri adı — 9 iyun 1959<ref name="warheroes">{{cite web |url=http://www.warheroes.ru:8080/hero/hero.asp?Hero_id=11143 |title=Тагизаде-Гаджибеков Ниязи Зульфугарович |author= |date= |website=warheroes.ru |publisher= |language=ru |access-date=1 iyul 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20191106210728/http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=11143 |archive-date =1 iyul 2020}}</ref> * "[[Azərbaycan SSR xalq artisti]]" fəxri adı — 30 aprel 1955 * "[[Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi]]" fəxri adı — 27 aprel 1940 * "Ermənistan SSR xalq artisti" fəxri adı — 1962 * [["Stalin" mükafatı]] (2-ci dərəcə) — 1951 (konsert-ifaçılıq fəaliyyətinə görə) * [["Stalin" mükafatı]] (2-ci dərəcə) — 1952 ("Gülşən" tamaşasına görə) * [[Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] — 1967 (konsert-ifaçılıq fəaliyyətinə görə)<ref name="warheroes"/> * [["Lenin" ordeni]] — 23 mart 1976; 19 avqust 1982<ref name="warheroes"/> * [["Oktyabr inqilabı" ordeni]] — 2 iyul 1971<ref name="warheroes"/> * [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] — 28 oktyabr 1967 * [["Şərəf nişanı" ordeni]] — 17 aprel 1938<ref>M. F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının və Azərbaycan Dövlət filarmoniyasının Moskvada Azərbaycan incəsənəti dekadasında iştirak edən işçilərinin təltif edilməsi haqqında SSRİ Baş Soveti Prezidiumunun 17 aprel 1938-ci il tarixli Fərmanı</ref> * [["Əmək veteranı" medalı]] — 28 aprel 1977 * [["Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı]] * [["1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı]] * [["1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı]] * "Azərbaycan SSR Lenin Komsomolu Gənclər İttifaqının 50 illiyi" yubiley nişanı — 1970 * Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanı — 1945, 26 dekabr 1972<ref name="26.12.1972">{{cite web |url=http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |title=N.Z.Tağızadə (Niyazi) yoldaşın Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanı ilə təltif еdilməsi haqqında Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 26 dekabr 1972-ci il tarixli Fərmanı |author= |date=26 dekabr 1972 |website=anl.az |publisher=[[Azərbaycan Milli Kitabxanası]] |language=az |access-date=1 iyul 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |archive-date =1 iyul 2020}}</ref> ;Digər dövlətlər * [[Beynəlxalq Nehru mükafatı]] — 1974 ("[[Çitra (balet)|Çitra]]" baletinə görə)<ref name="warheroes"/> * "Kiril və Mefodi" ordeni (Bolqarıstan) * Bela Bartok adına medal (Macarıstan) * [[Xemnits|Karl-Marks-Ştadt]] şəhərinin medalı ([[Almaniya Demokratik Respublikası|ADR]]) * [[Tbilisi]]nin fəxri vətəndaşı — 1982 == Nəsil ağacı == * [[Üzeyir Hacıbəyov]]un [[Ceyhun Hacıbəyli]]nin qardaşı oğludur. * [[Zülfüqar Hacıbəyov]]un oğludur. * [[Əfrasiyab Bədəlbəyli]]nin atasının xalasının nəvəsidir {{Hacıbəyovlar}} == Filmoqrafiya == {{columns-list|2| * [[Almaz (film, 1936)]] * [[Arazın o tayında (film, 1947)]] * [[Arşın mal alan (film, 1945)]] * [[Axşam konserti (film, 1948)]] * Bəstəkar Müslüm Maqomayev (film, 1976) * Bəxtiyar Vahabzadə (film, 2003) * [[Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)]] * [[Bir qalanın sirri (film, 1959)]] * [[Cazibə qüvvəsi (film, 1964)(film, kinoalmanax)]] * [[Doğma xalqıma (film, 1954)]] * [[Əsl dost (film, 1959)]] * [[Fətəli xan (film, 1947)]] * [[İyirminci bahar (film, 1940)]] * [[Kəndlilər (film, 1939)]] * [[Kölgələr sürünür (film, 1958)]] * Liderlik missiyası. 1-ci hissə (film, 2008) * Maestro (film, 2002) * Maestro Niyazi (film, 1975) * Maestro Niyazi (film, 1983) * Maestro Niyazi (film, 2007) * [[Mahnı belə yaranır (film, 1957)]] * [[Matteo Falkone (film, 1960)]] * [[Nəğməkar torpaq (film, 1981)]] * [[O qızı tapın (film, 1970)]] * [[Ordenli Azərbaycan (film, 1938)]] * [[Prima (film, 1994)]] * [[Sehrli xalat (film, 1964)]] * Tikdim ki, izim qala (film, 1997) * Tikdim ki, izim qala. III film (film, 1998) * [[Türk qadınının baharı (film, 1936)]] * [[Uzaq sahillərdə (film, 1958)]] * [[Üzeyir ömrü (film, 1981)]] * [[Yaşasın Azərbaycan artistləri (film, 1938)]] * [[Yeni horizont (film, 1940)]] }} == Xatirəsi == 1975-ci ildə [[Rauf Nağıyev]] tərəfindən [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] istehsalı ''Maestro Niyazi'' adlı qısametrajlı sənədli film çəkilmişdir. Film onun həyat və çoxcəhətli yaradıcılığına, ictimai fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. 1983-cü ildə Rauf Nağıyev tərəfindən "Azərbaycanfilm" Kinostudiyası istehsalı ''Maestro Niyazi'' adlı onun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuşdur qısametrajlı sənədli film çəkilmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Niyazi}} * [http://www.youtube.com/watch?v=aa-7cS5Nw9Q İzlə (fraqment)] * [http://www.youtube.com/watch?v=cOOm3aXC4NM Maestro Niyazi — simfonik muğam Rast] * [http://www.youtube.com/watch?v=dWrNwzc1oo0 Müslüm Maqomayev — Arzu romansı] — sözləri: [[Rəsul Rza]] * [http://www.youtube.com/watch?v=PWwTVQZySSY Vətən haqqında mahnı] — sözləri: [[Süleyman Rüstəm]] * [http://www.youtube.com/watch?v=kKwrOfpCiqI Şövkət Ələkbərova və Maestro Niyazi — Qaragilə (xalq mahnısı)]-ifa edir [[Şövkət Ələkbərova]] * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Niyazi (1912-1984) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Sosialist əməyi qəhrəmanları}} [[Kateqoriya:Niyazi| ]] [[Kateqoriya:Hacıbəyovlar]] [[Kateqoriya:XX əsr Azərbaycan musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dirijorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı dirijorlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı bəstəkarlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan film bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VIII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin XI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ kişi bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:Bakı Şəhər Xalq Deputatları Sovetinin deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanı ilə təltif edilənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasının direktorları]] rz8fkiy8i6bhj0dvr0q2mr8djigbcvm 7865001 7864830 2024-11-26T19:18:57Z Nicat49 31470 [[Special:Contributions/46.18.64.247|46.18.64.247]] ([[User talk:46.18.64.247|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:79.139.132.78|79.139.132.78]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7654307 wikitext text/x-wiki {{adaş|Niyazi (ad)}} {{Musiqiçi |mükafatları = {{Sosialist Əməyi Qəhrəmanı|1982}}<br>{{"Lenin" ordeni|1982}} {{"Lenin" ordeni|1976}} {{"Oktyabr inqilabı" ordeni|1971}} {{"Qırmızı əmək bayrağı" ordeni|1967}} {{"Şərəf nişanı" ordeni|1938}} {{"Kiril və Mefodi" ordeni}} {{"Əmək veteranı" medalı|1977}} {{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}} {{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} {{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı}}<br>{{SSRİ xalq artisti|1959}} {{Azərbaycan SSR xalq artisti|1955}} {{Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi|1940}} {{Ermənistan SSR xalq artisti|1962}} {{"Stalin" mükafatı|1951}} {{"Stalin" mükafatı|1952}} {{Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı|1967}} |doğum adı=Niyazi Zülfüqar oğlu Hacıbəyli}} '''Niyazi Zülfüqar bəy oğlu Tağızadə (Hacıbəyov) ''' ({{DVTY}}) — məşhur azərbaycanlı dirijor və bəstəkar, [[Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri|Azərbaycan Dövlət simfonik orkestrinin]] baş dirijoru, [[Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyası|Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının]] direktoru (1979-cu ildən), [[SSRİ xalq artisti]] (1959), 2 dəfə [[Stalin mükafatı]] və 2 dəfə "Lenin" ordeni laureatı, [[Beynəlxalq Nehru mükafatı]] laureatı (1974), [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1982). == Həyatı və fəaliyyəti == Niyazi Tağızadə 1912-ci il avqustun 20-də [[Tbilisi|Tiflis]] şəhərində ziyalı ailəsində doğulub. Anası Böyükxanım ixtisasca həkim olub. Atası [[Zülfüqar Hacıbəyov]] Azərbaycanda musiqili teatrın banilərindən və dahi Azərbaycan bəstəkarı [[Üzeyir Hacıbəyov]]un qardaşı idi. Uşaqlıq illərindən Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev , Əbdürrəhim Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Hüseyn Cavid kimi dövrünün tanınmış sənət adamları,görkəmli yazıçılar arasında böyüyüb. ''Tağızadə'' soyadı onun anasının öz soyadı deyildi. Anasının yeganə dayısı Heydərəli Tağızadə inqilabçı idi. Onun faciəli qətlindən sonra o, bu soyadı daşımağı özünə borc bilib. Niyazi də soyadı yaşatmaq üçün Tağızadə-Hacıbəyov soyadını öz seçimi ilə götürmüşdür. == Musiqi yaradıcılığı == Niyazi ilk musiqi təhsilini Y.A.Şefferlinq adına məktəbdə skripka sinifində oxumaqla alıb. Sonradan atası Zülfüqar Hacıbəyov və əmisi Üzeyir Hacıbəyovun tövsiyəsi ilə təhsilini 1925–1926-cı illərdə Moskvada Mixail Fabianoviç Qnessinin bəstəkarlıq sinifində davam etdirir. 1929–1930-cu illərdə isə Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Mərkəzi Musiqi Texnikumunda bəstəkarlıq sinifində təhsil alır. Ancaq həmin şəhərin havası ona düşmədiyindən və darıxdığından bu təhsil ocağını bitirə bilməyib. Niyazi Z.Hacıbəylinin "Aşıq Qərib", Ü.Hacıbəylinin "Arşın mal alan" və s. əsərlərinin yeni redaksiyalarını hazırlamış, Azərbaycan xalq mahnılarını ("Xumar oldum", "Qaragilə", "[[Ay bəri bax (mahnı)|Ay bəri bax]]", "Küçələrə su səpmişəm" və s.) simfonik orkestr üçün işləmiş, 1935-ci ildə "Rast" və "Şur" muğamlarını nota salmışdır. Niyazi 1934-cü ildə "Zaqatala süitası"nı yazmış, 1944-cü ildə ikihissəli "Qəhrəmanlıq" simfoniyası üzərində işini bitirmişdir. Azərbaycan musiqisində ilk simfonik əsərlərin müəlliflərindən olan Niyazi milli simfonizmin təşəkkülü və inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Niyazinin 1942-ci ildə yazdığı "Xosrov və Şirin" operası musiqi dramaturgiyasının çoxplanlı olması, psixoloji gərginliyi, xor səhnələri və opera epizodlarının ifadəliliyi ilə fərqlənir. Onun 1949-cu ildə yazdığı "Rast" simfonik muğamı dramaturji bitkinliyi, güclü emosional təsiri, zəngin melodikası, xüsusilə harmonik dilinin əlvanlığı və ifadəliliyi ilə fərqlənir. "Rast" müəllifin idarəsi ilə bir çox xarici ölkələrdə səslənmiş, Çexiyada "Suprafon", ABŞ-də "Rikordi" musiqi şirkətləri tərəfindən qrammofon valına yazılmışdır. 1951–1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının dirijoru işləmiş Niyazi 1951 və 1952-ci illərdə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan milli dirijorluq məktəbinin formalaşması Niyazinin adı ilə bağlıdır. Onun yozumunda milli bəstəkarların bir çox əsərləri, o cümlədən Ü.Hacıbəylinin "Koroğlu" operası dünya musiqisinin qızıl fonduna daxil olmuşdur. Niyazi M.Maqomayevin "Nərgiz", Q.Qarayev və C.Hacıyevin "Vətən", F.Əmirovun "Sevil", P.Çaykovskinin "Qaratoxmaq qadın", A.Borodinin "Knyaz İqor", J.Bizenin "Karmen", C.Puççininin "Bohema", B.Smetananın "Satılmış gəlin" operalarını, S.Hacıbəyovun "Gülşən", Q.Qarayevin "7 gözəl", "İldırımlı yollarla" baletlərini tamaşaya hazırlamışdır. 1959-cu ildə SSRİ xalq artisti adına layiq görülən Niyazi 1961-ci ildə S.M.Kirov adına Leninqrad Opera və Balet Teatrının baş dirijoru təyin olunmuşdur. SSRİ-nin ən məşhur teatrlarından birinə rəhbərlik etmək o dövrdə onun bir musiqiçi kimi böyük nüfuzundan xəbər verirdi. O burada A.Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin ilk tamaşasını hazırlamışdır. Həmçinin P.Çaykovskinin "Yatmış gözəl" və S.Prokofyevin "Daş çiçək" baletlərinin yeni quruluşuna dirijorluq etmiş, həmin baletlərlə Parisin "Qrand-Opera", Londonun "Kovent-Qarden" teatrlarında qastrol tamaşaları vermiş və böyük uğur qazanmışdır. Müqavilə əsasında xarici ölkələrdə işləmək təklifi alan dirijor ona bir azərbaycanlı kimi doğma olan Türkiyəni seçmişdir. Niyazi P.Çaykovskinin "Yevgeni Onegin" və "Qaratoxmaq qadın", C.Verdinin "Aida" operalarına Ankara Opera və Balet Teatrında, türk bəstəkarı Ə.Sayqunun "Koroğlu" operasına İstanbulOpera Teatrında ilk quruluş vermiş, onun ilk tamaşasına və "Yunus İmrə" oratoriyasına dirijorluq etmişdir. İfaçılıq sənəti tanınmış sənətkarlar D.Şostakoviç. Ş.Q.Şarayev, K.Sekki, B.Tarcan, V.Dobiaş və b. tərəfindən yüksək qiymətləndirilən Niyazi Azərbaycana qayıdaraq Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının bədii rəhbəri və baş dirijoru təyin edilmişdir. Niyazinin "Konsert valsı" və s. simfonik əsərləri, fortepiano ilə orkestr üçün konserti klassik musiqi əsərləri hesab olunur. O, "Təbrizim", "Dağlar qızı", "Vətən haqqında mahnı", "Arzu" mahnılarının müəllifidir. Niyazi [[Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev|Ə. Haqverdiyev]]in "Dağılan tifaq", [[Cəfər Cabbarlı|C.Cabbarlı]]nın "Almaz", [[Səməd Vurğun|S.Vurğun]]un "Vaqif, A. Korneyçukun "Polad qartal" dram tamaşalarına, həmçinin "Almaz", "Kəndlilər", "Fətəli xan" və s. kinofilmlərə yazılmış musiqilərin müəllifidir.<ref>{{Cite web |title=M. Mükərrəmoğlu — O, musiqi sənətinin zirvəsini fəth edə bildi. Niyazi — 100. Xalq qəzeti.- 2012.- 18 avqust.- S. 5. |url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/2012/avqust/257454.htm |access-date=2013-04-26 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328080310/http://www.anl.az/down/meqale/xalqqazeti/2012/avqust/257454.htm |url-status=live }}</ref> 1979-cu ildə Niyazi [[Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası]]nın direktoru təyin olunmuşdur. == Dirijorluq == Niyazi [[Avropa]] və [[Asiya]]nın bir sıra ölkələrində çoxlu sayda dirijor kimi müvəffəqiyyətli çıxışlar etmişdir. Niyazi məşhur hind filosofu [[Rabindranat Taqor|R. Taqorun]] "Çitranqoda" fəlsəfi dramı üzrə "[[Çitra (balet)|Çitra]]" baletini yazmışdır. Bu balet böyük uğurla bir çox şəhərlərdə nümayiş etdirilmişdir. Baletdə Niyazi hind xalq musiqisinin ritm və intonasiyalarından, orkestrovkada hind musiqi alətlərinin səslənməsini xatırladan tembrlərdən istifadə etmişdir. Niyazi Azərbaycan musiqisinin ifaçılıq problemlərinə dair bir çox məqalələrin müəllifidir. O həmçinin Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının redaksiya şurasının üzvü olmuşdur. [[Azərbaycan]] dirijorluq məktəbinin formalaşması və inkişafı onun adı ilə bağlıdır.<ref>{{Cite web |title=Maestro Niyazinin ailə həyatı |url=http://axsam.az/?name=xeber&news_id=5067 |access-date=2017-01-24 |archive-date=2021-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127083552/https://axsam.az/?name=xeber&news_id=5067 |url-status=live }}</ref> Məhz Niyazi Azərbaycan dirijorluq məktəbinin banisidir. Q.Ropov, P.Ryazanov, L.Rudolfun bəstəkarlıq məşğələlərində iştirak edən Niyazi dirijorluq fəaliyyətinə 1934–35-ci illərdə başlayır. 1935-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycan xalq musiqisinin klassik nümunələrini — "Rast" və "Şur"u nota köçürür. 1937-ci ildə [[Mirzə Fətəli Axundzadə]] adına Opera və Balet teatrında dirijorluq vəzifəsinə dəvət olunur. 1938-ci ildə [[Moskva]] şəhərində keçirilən [[Azərbaycan]] incəsənəti ongünlüyündə [[Müslüm Maqomayev (bəstəkar)]]in "Nərgiz" operasına dirijorluq edir. [[Üzeyir Hacıbəyov]]un "Koroğlu", [[Qara Qarayev]]in və [[Cövdət Hacıyev]]in "Vətən", [[Fikrət Əmirov]]un "Sevil" operalarının, [[Arif Məlikov]]un "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin dirijorluğunu da Niyazi etmişdir. 1946-cı ildə gənc dirijorların baxış müsabiqəsinin laureatı adını qazanır. 1949-cu ildə ən məşhur əsərini — "Rast" simfonik muğamını yazır. Böyük sənətkar müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan SSR-in xalq artisti, SSRİ xalq artisti adlarına, Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan dövlət mükafatına, SSRİ dövlət mükafatına, "Çitra" baletinə görə Cəvahirləl Nehru adına beynəlxalq mükafata layiq görülmüşdür. [[Azərbaycan]] Dövlət Simfonik Orkestrinin bədii rəhbəri və dirijoru olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Flora Xəlilzadə. O, orkestrin ürəyi idi. Azərbaycan.- 2012.- 18 avqust.- S. 5. |url=http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2012/avqust/257410.htm |access-date=2013-04-26 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328080311/http://www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2012/avqust/257410.htm |url-status=live }}</ref> == Ailəsi == Niyazinin böyük bəstəkar və dirijor olmasında əsas dəstəkçilərindən biri də ömür gün yoldaşı Həcər xanım olmuşdur. Onların tanışlığının maraqlı tarixçəsi vardır: Bir gün Maestro Niyazi Bakıya qayıdandan sonra Dağıstan Maarif Komissarlığına şöbə müdiri göndərilir. Irandan olan əslən Cənubi Azərbaycanlı tələbə olan Həcər xanımla da elə Mahaçqalada tanış olur. Həcər xanımın qardaşı Əli İsgəndər Mahaçqaladakı İran konsulluğunda çalışırmış. Əli İsgəndərin təşəbbüsü ilə bir gün Niyazinin ailəsini qonaq çağırırlar və yaxın münasibətləri yaranır. Niyazi bəy Həcər xanımı burada görür və bir-birlərinə aşiq olurlar. Sonradan bu ailənin İrana geri dönmək fikri olduğundan, Həcərin Niyazi ilə yaxınlaşmasını əngəlləmək istəyirlər. 1932-ci ilin sonları Həcərgilin ailəsi İrana köçməli olur. Həcərin ailəsi bu izdivaca heç cür razı olmur. Gənclər 1933-cü ildə qaçıb gizlincə evlənmək qərarına gəlirlər. Elə belə də edirlər. Bir müddət Ağdaşda qohumlarıgildə qalırlar. Evliliklərinin ilk illəri əziyyətli keçir. Çünki həmin dövrdə Hacıbəyovlar ailəsinin maddi vəziyyəti yaxşı deyildi. Həcər xanımın sovet pasportu olmadığından molla kəbini kəsdirirlər. Onların nigahı 1940-cı ildə rəsmiləşdirilir. Gənclər harda, necə yaşayacaqlarını bilmirmişlər. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, onlar düz 51 il birgə xoşbəxt ömür sürürlər. Niyazi bəylə Həcər xanımın övladı olmayıb. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, onların övladları olmadığından qohumlarından Ceyhun adlı oğlanı övladlığa götürüblər. Ceyhun böyüdükdən sonra narkotik aludəçisinə çevrilir. Elə ailə dramı bundan sonra başlayıb. Ceyhun ailəni min bir əziyyətə düçar edib. Sonradan müxtəlif vaxtlarda həbsə düşən Ceyhunun aqibəti isə bəlli olmur. Hətta onun həbsxanada öldüyü də bildirilir. == [[Niyazinin ev-muzeyi|Maestronun ev muzeyi]] == Görkəmli drijor 1958-ci ildən ömrünün sonuna qədər [[Bakı]]da Bülbül prospekti 21 ünvandakı mənzildə yaşayıb.<ref>{{Cite web |title=Sevda İsmayıllı — Niyazi ilə Həcər xanımın sevgi tarixçəsi… |url=http://www.azadliq.org/content/article/1803856.html |access-date=2013-04-26 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304194431/http://www.azadliq.org/content/article/1803856.html |url-status=live }}</ref> Muzeyin qapısından dəhlizə daxil olan hər kəsi Niyazinin şəkilləri qarşılayır. Maestronun əzəmətli heykəli də bu mənzildədir. Divarda Niyazinin yaradıcılığını, musiqi xadimləri ilə görüşlərini əks etdirən fotoşəkillər, konsertlərinin nadir afişaları yer alıb. Muzeyin açılışında Ümummilli lider [[Heydər Əliyev]]in xüsusi təşəbbüsü olmuşdur. 1994-cü il sentyabrın 18-də mənzil-muzey fəaliyyətə başlamışdır. Niyazinin musiqi festivallarında çıxışları, musiqi məktəblərində, hərbçilərlə və s. görüşləri fotoşəkillərdə əks olunubdur. [[Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı]] tərəfindən muzeyə daxil olan "Xosrov və Şirin" operasının partiturası da muzey materiallarına daxildir. 5 otaqdan ibarət mənzil muzeyin qonaq otağının divarlarını Niyazi və Həcər xanımın portretləri ilə yanaşı Ejen Dlakruanın rəsm əsəri, İ.Kajvazovskinin "Dənizdə səhər" və naməlum rəssamın "Güllər" əsəri bəzəyir. Kitab şkafında maestronun nadir kitabları qorunur. Maestroya məxsus 279 material AMEA-nın Tarix Muzeyində saxlanılır. Salman Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində, Əlyazmalar İnstitutunda, Səsyazmaları Arxivində də maestronun həyat və fəaliyyətinə aid sənədlər qorunur.<ref>{{Cite web |title=Təranə Məhərrəmova. Maestronun kimsəsiz muzeyi. Kaspi. −2010. −24 avqust. — S.9. |url=http://www.anl.az/down/meqale/kaspi_az/2010/avqust/130986.htm |access-date=2013-04-26 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328080311/http://www.anl.az/down/meqale/kaspi_az/2010/avqust/130986.htm |url-status=live }}</ref>. 2 fevral 2017-ci ildə Bakı şəhəri Niyazi küçəsində dahi sənətkarın abidəsinin açılışı olmuşdur. == Təltif və mükafatları == ;SSRİ * [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] — 19 avqust 1982<ref name="19.08.1982">{{cite web |url=http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |title=SSRİ Xalq artisti N.Z.Tağızadə-Hacıbəyova Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilməsi haqqında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 19 avqust 1982-ci il tarixli Fərmanı |author= |date=19 avqust 1982 |website=anl.az |publisher=[[Azərbaycan Milli Kitabxanası]] |language=az |access-date=1 iyul 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |archive-date =1 iyul 2020}}</ref> * "[[SSRİ xalq artisti]]" fəxri adı — 9 iyun 1959<ref name="warheroes">{{cite web |url=http://www.warheroes.ru:8080/hero/hero.asp?Hero_id=11143 |title=Тагизаде-Гаджибеков Ниязи Зульфугарович |author= |date= |website=warheroes.ru |publisher= |language=ru |access-date=1 iyul 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20191106210728/http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=11143 |archive-date =1 iyul 2020}}</ref> * "[[Azərbaycan SSR xalq artisti]]" fəxri adı — 30 aprel 1955 * "[[Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi]]" fəxri adı — 27 aprel 1940 * "Ermənistan SSR xalq artisti" fəxri adı — 1962 * [["Stalin" mükafatı]] (2-ci dərəcə) — 1951 (konsert-ifaçılıq fəaliyyətinə görə) * [["Stalin" mükafatı]] (2-ci dərəcə) — 1952 ("Gülşən" tamaşasına görə) * [[Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] — 1967 (konsert-ifaçılıq fəaliyyətinə görə)<ref name="warheroes"/> * [["Lenin" ordeni]] — 23 mart 1976; 19 avqust 1982<ref name="warheroes"/> * [["Oktyabr inqilabı" ordeni]] — 2 iyul 1971<ref name="warheroes"/> * [["Qırmızı əmək bayrağı" ordeni]] — 28 oktyabr 1967 * [["Şərəf nişanı" ordeni]] — 17 aprel 1938<ref>M. F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının və Azərbaycan Dövlət filarmoniyasının Moskvada Azərbaycan incəsənəti dekadasında iştirak edən işçilərinin təltif edilməsi haqqında SSRİ Baş Soveti Prezidiumunun 17 aprel 1938-ci il tarixli Fərmanı</ref> * [["Əmək veteranı" medalı]] — 28 aprel 1977 * [["Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı]] * [["1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı]] * [["1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı]] * "Azərbaycan SSR Lenin Komsomolu Gənclər İttifaqının 50 illiyi" yubiley nişanı — 1970 * Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanı — 1945, 26 dekabr 1972<ref name="26.12.1972">{{cite web |url=http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |title=N.Z.Tağızadə (Niyazi) yoldaşın Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Fəxri Fərmanı ilə təltif еdilməsi haqqında Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 26 dekabr 1972-ci il tarixli Fərmanı |author= |date=26 dekabr 1972 |website=anl.az |publisher=[[Azərbaycan Milli Kitabxanası]] |language=az |access-date=1 iyul 2020 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |archive-date =1 iyul 2020}}</ref> ;Digər dövlətlər * [[Beynəlxalq Nehru mükafatı]] — 1974 ("[[Çitra (balet)|Çitra]]" baletinə görə)<ref name="warheroes"/> * "Kiril və Mefodi" ordeni (Bolqarıstan) * Bela Bartok adına medal (Macarıstan) * [[Xemnits|Karl-Marks-Ştadt]] şəhərinin medalı ([[Almaniya Demokratik Respublikası|ADR]]) * [[Tbilisi]]nin fəxri vətəndaşı — 1982 == Nəsil ağacı == * [[Üzeyir Hacıbəyov]]un [[Ceyhun Hacıbəyli]]nin qardaşı oğludur. * [[Zülfüqar Hacıbəyov]]un oğludur. * [[Əfrasiyab Bədəlbəyli]]nin atasının xalasının nəvəsidir {{Hacıbəyovlar}} == Filmoqrafiya == {{columns-list|2| * [[Almaz (film, 1936)]] * [[Arazın o tayında (film, 1947)]] * [[Arşın mal alan (film, 1945)]] * [[Axşam konserti (film, 1948)]] * Bəstəkar Müslüm Maqomayev (film, 1976) * Bəxtiyar Vahabzadə (film, 2003) * [[Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)]] * [[Bir qalanın sirri (film, 1959)]] * [[Cazibə qüvvəsi (film, 1964)(film, kinoalmanax)]] * [[Doğma xalqıma (film, 1954)]] * [[Əsl dost (film, 1959)]] * [[Fətəli xan (film, 1947)]] * [[İyirminci bahar (film, 1940)]] * [[Kəndlilər (film, 1939)]] * [[Kölgələr sürünür (film, 1958)]] * Liderlik missiyası. 1-ci hissə (film, 2008) * Maestro (film, 2002) * Maestro Niyazi (film, 1975) * Maestro Niyazi (film, 1983) * Maestro Niyazi (film, 2007) * [[Mahnı belə yaranır (film, 1957)]] * [[Matteo Falkone (film, 1960)]] * [[Nəğməkar torpaq (film, 1981)]] * [[O qızı tapın (film, 1970)]] * [[Ordenli Azərbaycan (film, 1938)]] * [[Prima (film, 1994)]] * [[Sehrli xalat (film, 1964)]] * Tikdim ki, izim qala (film, 1997) * Tikdim ki, izim qala. III film (film, 1998) * [[Türk qadınının baharı (film, 1936)]] * [[Uzaq sahillərdə (film, 1958)]] * [[Üzeyir ömrü (film, 1981)]] * [[Yaşasın Azərbaycan artistləri (film, 1938)]] * [[Yeni horizont (film, 1940)]] }} == Xatirəsi == 1975-ci ildə [[Rauf Nağıyev]] tərəfindən [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] istehsalı ''Maestro Niyazi'' adlı qısametrajlı sənədli film çəkilmişdir. Film onun həyat və çoxcəhətli yaradıcılığına, ictimai fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. 1983-cü ildə Rauf Nağıyev tərəfindən "Azərbaycanfilm" Kinostudiyası istehsalı ''Maestro Niyazi'' adlı onun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuşdur qısametrajlı sənədli film çəkilmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Niyazi}} * [http://www.youtube.com/watch?v=aa-7cS5Nw9Q İzlə (fraqment)] * [http://www.youtube.com/watch?v=cOOm3aXC4NM Maestro Niyazi — simfonik muğam Rast] * [http://www.youtube.com/watch?v=dWrNwzc1oo0 Müslüm Maqomayev — Arzu romansı] — sözləri: [[Rəsul Rza]] * [http://www.youtube.com/watch?v=PWwTVQZySSY Vətən haqqında mahnı] — sözləri: [[Süleyman Rüstəm]] * [http://www.youtube.com/watch?v=kKwrOfpCiqI Şövkət Ələkbərova və Maestro Niyazi — Qaragilə (xalq mahnısı)]-ifa edir [[Şövkət Ələkbərova]] * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Niyazi (1912-1984) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Sosialist əməyi qəhrəmanları}} [[Kateqoriya:Niyazi| ]] [[Kateqoriya:Hacıbəyovlar]] [[Kateqoriya:XX əsr Azərbaycan musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dirijorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı dirijorlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı bəstəkarlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan film bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VIII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin XI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ kişi bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:Bakı Şəhər Xalq Deputatları Sovetinin deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanı ilə təltif edilənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dövlət Akademik Filarmoniyasının direktorları]] 5xpo66j9u4kbmb8tubzg4jn0gjh5evt 0 9481 7864972 7777617 2024-11-26T18:43:21Z 212.47.145.235 . 7864972 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |şəkil = Mirzə İbrahimov.jpg |şəklin ölçüsü = |vəzifə = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]] İdarə Heyətinin sədri |bayraq = Emblem of the Azerbaijan SSR.svg |bayraq2 = Flag of Azerbaijan SSR.svg |başlanğıc = 13 iyun 1981 |son = 1986 |əvvəlki = [[İmran Qasımov]] |sonrakı = [[İsmayıl Şıxlı]] |vəzifə_2 = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının İdarə Heyəti]]nin birinci katibi |başlanğıc_2 = 1965 |son_2 = 1975 |əvvəlki_2 = [[Mehdi Hüseyn]] |sonrakı_2 = [[İmran Qasımov]] |vəzifə_3 = [[Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədri]] |bayraq_3 = Emblem of the Azerbaijan SSR.svg |bayraq2_3 = Flag of Azerbaijan SSR.svg |başlanğıc_3 = 23 yanvar 1958 |son_3 = 25 mart 1959 |əvvəlki_3 = [[Abdulla Bayramov]] |sonrakı_3 = [[Qəzənfər Cəfərli]] |vəzifə_4 = [[Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri]] |bayraq_4 = Emblem of the Azerbaijan SSR.svg |bayraq2_4 = Flag of Azerbaijan SSR.svg |başlanğıc_4 = 9 mart 1954 |son_4 = 23 yanvar 1958 |əvvəlki_4 = [[Nəzər Heydərov]] |sonrakı_4 = [[İlyas Abdullayev]] |vəzifə_5 = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının]] sədri |bayraq_5 = Emblem of the Azerbaijan SSR (1940-1978).svg |bayraq2_5 = Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1952–1956).svg |başlanğıc_5 = 1948 |son_5 = 1954 |əvvəlki_5 = [[Səməd Vurğun]] |sonrakı_5 = [[Süleyman Rəhimov]] |vəzifə_6 = [[Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini]] |bayraq_6 = Emblem of the Azerbaijan SSR (1940-1978).svg |bayraq2_6 = Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1940–1952).svg |başlanğıc_6 = 24 mart 1947 |son_6 = 27 may 1950 |sədr_6 = [[Teymur Quliyev]] |vəzifə_7 = [[Azərbaycan SSR maarif naziri]] |bayraq_7 = Emblem of the Azerbaijan SSR (1940-1978).svg |bayraq2_7 = Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1940–1952).svg |başlanğıc_7 = 28 mart 1946 |son_7 = 24 mart 1947 |əvvəlki_7 = ''vəzifənin adı dəyişdirilib'' |sonrakı_7 = [[Məmməd Ələkbərov (nazir)|Məmməd Ələkbərov]] |vəzifə_8 = [[Azərbaycan SSR xalq maarif komissarı]] |bayraq_8 = Emblem of the Azerbaijan SSR (1940-1978).svg |bayraq2_8 = Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1940–1952).svg |başlanğıc_8 = 1942 |son_8 = 28 mart 1946 |əvvəlki_8 = [[Mirzə Məmmədov (nazir)|Mirzə Məmmədov]] |sonrakı_8 = ''vəzifənin adı dəyişdirilib'' |vəzifə_9 = [[Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti]] yanında İncəsənət İşləri İdarəsinin rəisi |bayraq_9 = Emblem of the Azerbaijan SSR (1940-1978).svg |bayraq2_9 = Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1940–1952).svg |başlanğıc_9 = 8 may 1938 |son_9 = 1942 |əvvəlki_9 = [[Davud Rəsulzadə]] |sonrakı_9 = Hacı Rəhimov |mükafatları = {{Sosialist Əməyi Qəhrəmanı|1981}}<br>{{"Lenin" ordeni|1981}} {{"Lenin" ordeni|1967}} {{"Lenin" ordeni|1946}} {{"Oktyabr İnqilabı" ordeni|1971}} {{"Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni (SSRİ)|1938}} {{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı}} {{Vladimir İliç Leninin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar yubiley medalı}}<br>{{Azərbaycan SSR xalq yazıçısı|1961}} {{Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi|1943}} {{Stalin mükafatı|2|1951}} {{Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı|1965}} |vikianbar = }} '''Mirzə İbrahimov''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan yazıçısı, dramaturq, ictimai xadim [[Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası]]nın akademiki (1945). [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1981), Azərbaycan SSR xalq yazıçısı (1961), [["Stalin" mükafatı]] laureatı (1951), [[Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1965), Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatı (1979). Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri (1954–1958), Azərbaycan SSR maarif komissarı və naziri (1942–1947), [[Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]] İdarə Heyətinin sədri (1948–1954), birinci katibi (1965–1976, 1981–1986), 1937–1991-ci illərdə [[SSRİ Ali Soveti]]nin deputatı (fasilələrlə), , Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (3–4-cü, 6–7-ci və 9-cu çağırış) deputatı, SSRİ xalq deputatı (1989).<ref name="ase">{{Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|4|361}}</ref> == Həyatı == Mirzə İbrahimov 1911-ci il oktyabrın 28-də [[İran]]ın [[Sərab]] şəhəri yaxınlığındakı [[Eyvəq (Sərab)|Eyvəq]] kəndində (indiki İran İslam Respublikası, [[Şərqi Azərbaycan ostanı]], [[Sərab şəhristanı]], Şərəbiyan dehistanı, Eyvəq kəndi) anadan olmuşdur. 1918-ci ildə atası və böyük qardaşı ilə [[Bakı]]ya gəlmişdir. Əvvəlcə anası, sonra isə atası vəfat edəndən sonra kiçik yaşlarından [[Balaxanı]] və [[Zabrat]] kəndlərində muzdurluq edib çörək pulu qazanmışdır. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 1926–1930-cu illərdə Balaxanı fabrik-zavod məktəbində oxumuş və işləmişdir. Bədii yaradıcılığa da Zabrat fəhlə ədəbiyyat dərnəyinin üzvlüyündən başlamışdır. == Fəaliyyəti == [[Fayl:Mirzə İbrahimov barelyef.jpg|200px|thumb|right|Mirzə İbrahimovun yaşadığı evin fasadına vurulmuş barelyef]] Mirzə İbrahimovun "Qazılan buruq" adlı ilk şeiri 1930-cu ildə "Aprel alovları" məcmuəsində dərc olunmuşdur. Bundan sonra dövri mətbuatda şeirləri nəşr olunmuşdur. O, ilk tənqidi, publisist məqalələrini, hekayə və oçerklərini də 30-cu illərdə yazmışdır. 1932-ci ildə beşilliklərin nəhəng tikintilərini və sosialist sənayesinin inkişaf sürətini öyrənmək üçün [[Ukrayna]]ya — Donbas şaxtalarına, Dnepropetrovsk sənaye müəssisələrinə səfərdə olmuş, "Giqantlar ölkəsində" adlı oçerklər kitabını qələmə almışdır. Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun ikiillik hazırlıq şöbəsində təhsil aldıqdan sonra partiya onu Naxçıvan MTS siyasi şöbəsinə — "Sürət" qəzetinin redaktoru vəzifəsinə göndərmişdir (1933). "Həyat" (1935) pyesi bu dövrün bəhrəsidir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://kataloq.net/v2/shexsler/Mirz%C9%99-%C4%B0brahimov-293 |access-date=2014-07-28 |archive-date=2016-03-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160312082156/http://kataloq.net/v2/shexsler/mirz%c9%99-%c4%b0brahimov-293 |url-status=dead }}</ref> 1935–1937-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Leninqraddakı Şərqşünaslıq İnstitutunun aspiranturasında təhsil alan M. İbrahimov görkəmli Azərbaycan yazıçısı [[Cəlil Məmmədquluzadə]]nin həyatı və fəaliyyətindən bəhs edən namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. 1945-ci ildə [[Azərbaycan Elmlər Akademiyası]] təsis olunduqda 34 yaşlı Mirzə İbrahimov akademiyanın ilk seçilən 15 həqiqi üzvündən biri olmuş və daim elmi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. 1942-ci ildə isə 31 yaşında ikən Azərbaycan Xalq Maarif Komissarı vəzifəsinə təyin olunmuş və 1942–1946-cı illər ərzində Azərbaycan SSR Maarif Naziri və M. F. Axundov adına [[Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı]]nın direktoru, sonra isə XKS-nin incəsənət işləri idarəsinin rəisi kimi ölkədə təhsilin və mədəniyyətin inkişafına səy göstərmişdir. [[İkinci dünya müharibəsi]]nin ağır sınaq illərində əsərləri, istərsə də fabrik-zavodlarda, kəndlərdə əsgəri hissələrdə odlu-alovlu çıxışları ilə düşmənə nifrət və qəzəb aşılayırdı. 1941-ci ildə Cənubi Azərbaycanda olarkən "Vətən yolunda" qəzetinin məsul redaktoru vəzifəsində işləmişdir. 1942-ci ildə Uzaq Şərqdə Xabarovsk, Vladivostok və s. hərbi dairələrdə 416-cı diviziyanın döyüşçüləri ilə görüşlərdə iştirak edir. Bu dövrlərdə əsasən Cənubi Azərbaycan mövzusunda yazdığı hekayə ("Qorxulu səs", "Sənət aşiqləri", "Zəhra", "Yol ayrıcında", "Mələk", "Qaçaq", "Cənub hekayələri" silsiləsi — "On iki dekabr", "Azad", "Tonqal başında", "İztirabın sonu", "İki həyat"), povest ("Xosrov Ruzbeh", "Güləbətin", "Pərvizin həyatı") və romanlarla ("Gələcək gün — (1948), "Böyük dayaq" (1957), "Pərvanə") yanaşı, səhnə əsərlərini qələmə almışdır: "Həyat" (1935), "Madrid" (1937), "Məhəbbət" (1941) pyeslərindən iyirmi il fasilədən sonra "Kəndçi qızı" (1961) (əsər [[Mirzə Fətəli Axundov]] adına mükafata layiq görülmüşdür), "Yaxşı adam" (1963) komediyaları, böyük yazıçı və dövlət xadimi [[Nəriman Nərimanov]]un həyatı və mübarizəsindən bəhs edən "Közərən ocaqlar" (1967) pyesləri ilə Azərbaycan dramaturgiyasını zənginləşdirir. U.[[Vilyam Şekspir|Şekspirin]] "Kral Lir", "On ikinci gecə, yaxud hər nə istəsəniz", A. N. Ostrovskinin "Quduz pullar", "Müdrik olan hər kəsə kifayətdir sadəlik", A. P.[[Anton Çexov|Çexovun]] "Üç bacı", A. Satramovun "Kişilərə inanmayın", [[Molyer]]in "Don Juan" pyeslərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. O, milli filoloji elmi kadrların hazırlanması sahəsində böyük işlər görmüşdür. 20 avqust 1956-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin "Azərbaycan SSR-in dövlət dili haqqında Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasına maddə əlavə edilməsi haqqında qanunu qəbul etməsi bu yüksək dövlət təşkilatının rəhbəri Mirzə İbrahimovun böyük səyləri nəticəsində mümkün olmuşdu. Onun sayəsində Azərbaycan SSR-də fəaliyyət göstərən rus, erməni və gürcü dilli məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisi qanunlarda rəsmiləşdirildi.<ref>Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 355.</ref> Həmçinin onun "Azərbaycan dili dövlət idarələrində" adlı məqaləsində (1956) milli məsələ ilə bağlı tale yüklü problemlər ön mövqeyə çəkilmişdir. Sovet Həmkarlar İttifaqı Heyətinin tərkibində İranda səfərdə olmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Idarə Heyətinin Sədri (1948–1954), birinci katibi (1965–1976), SSRİ Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin katibi (1965–1976), Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti sədrinin müavini (1947–1950), Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri (1954–1958) vəzifələrində işləmiş,<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.anl.az/down/meqale/adalet/2011/noyabr/211764.htm |access-date=2014-07-28 |archive-date=2022-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220326121413/http://www.anl.az/down/meqale/adalet/2011/noyabr/211764.htm |url-status=live }}</ref> Azərbaycan KP XIV-XXVIII qurultaylarında MK üzvü seçilmişdir. Ümumdünya parlamentlərarası ittifaqın konqresi (Helsinki, 1955; Banqkok, 1956), Ümumdünya sülh tərəfdarları konqresi (Stokholm, 1958) və s. beynəlxalq məclislərin iştirakçısı olmuşdur. O, Sov. İKP XX–XXI və XXIII–XXIV qurultaylarının nümayəndəsi, SSRİ Ali Sovetinin deputatı seçilmişdir. 1977-ci ildən Asiya və Afrika ölkələri ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin sədri kimi dəfələrlə Amerika (Nyu-York), İngiltərə (London), Fransa (Paris), Portuqaliya (Lissabon), Misir (Qahirə, İskəndəriyyə), Kipr (Nikoziya), Suriya (Dəməşq), Zambiya (Lusaka) ölkələrində səfərdə olmuş, Beynəlxalq konqres, sessiya və müşavirələrdə Sovet nümayəndə heyətinin başçısı olmuşdur. Onun başçılığı ilə komitə möhkəm sülh uğrunda mübarizə məqsədi ilə Əfqanıstanda, Vyetnamda, Mali adasında və digər ölkələrdə tədbirlər keçirmişdir.<ref>http://xezer.libmks.az/home/427-azyrbaycandn-xalq-yazdgdsd-mirzy-dbrahimovun-andm-ggngdgr.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> BMT-nin apartheyd əleyhinə mübarizə komitəsinin iclasında (Nyu York, 1978) çıxış etmişdir. Azərbaycan EA Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda direktorluq etdiyi dövrdə dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq elminin yeni, yüksək səviyyədə tədqiqini təşkil etmiş, üçcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin yaranmasında ciddi əməyi olmuşdur (1946–1954).<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.literature.az/?page=16&lang=aze&newsId=82 |access-date=2014-07-29 |archive-date=2016-03-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160315083911/http://literature.az/?page=16&lang=aze&newsId=82 |url-status=live }}</ref> Sonralar institutda XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi şöbəsinə başçılıq etmiş (1960–1970), Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı idarə heyətinin sədri (1946–1954) və SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin katibi (1965–1975) olmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ağsaqqallar Şurasının üzvü seçilmişdir (1991). O çoxcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur. Onun əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının dillərinə və bir çox xarici dillərə tərcümə edilmişdir. 3 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr inqilabı ordeni və digər orden və medallarla təltif olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://xatai.libmks.az/home/1839-xx-ysr-azyrbaycan-ydybiyyatdndn-ggrkymli-ngmayyndysi.html |access-date=2014-07-28 |archive-date=2014-08-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140806183454/http://xatai.libmks.az/home/1839-xx-ysr-azyrbaycan-ydybiyyatdndn-ggrkymli-ngmayyndysi.html |url-status=dead }}</ref> Ömrünün axırınadək Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Şöbəsinin müdiri olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azyb.net/cgi-bin/ayb/main.cgi?id=157 |access-date=2014-07-29 |archive-date=2015-04-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150408004844/http://www.azyb.net/cgi-bin/ayb/main.cgi?id=157 |url-status=dead }}</ref> 1993-cü il dekabrın 17-də [[Bakı]]da vəfat etmiş, [[Fəxri Xiyaban]]da dəfn olunmuşdur. == Mükafatları == * [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] — 14 oktyabr 1981<ref name="14.10.1981">[http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf Yazıçı M. Ə. İbrahimova Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilməsi haqqında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 14 oktyabr 1981-ci il tarixli '''Fərmanı'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |date=2020-01-16 }} — '''anl.az''' saytı</ref> * "[[Azərbaycan SSR xalq yazıçısı]]" fəxri adı — 9 oktyabr 1961 * "[[Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi]]" fəxri adı — 17 iyun 1943 * [["Stalin" mükafatı]] (2-ci dərəcə) — 14 mart 1951 ("[[Gələcək gün (roman)|Gələcək gün]]" (1948) romanına görə) * [[Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] — 28 aprel 1965 ("Kəndçi qızı" komediyası üçün) * [["Lenin" ordeni]] — 25 fevral 1946; 28 oktyabr 1967; 14 oktyabr 1981 * [["Oktyabr İnqilabı" ordeni]] — 21 oktyabr 1971<ref name="21.10.1971">[http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf Yazıçı M. Ə. İbrahimovun Oktyabr Ordeni ilə təltif edilməsi haqqında SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 21 oktyabr 1971-ci il tarixli '''Fərmanı'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |date=2020-01-16 }} — '''anl.az''' saytı</ref> * [["Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni (SSRİ)|"Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni]] — 17 aprel 1938 * [[Beynəlxalq Nehru mükafatı]] — 1979 == Xatirəsi == 5 fevral 1996-cı ildə Azərbaycanın xalq yazıçısı, görkəmli ictimai-siyasi xadim Mirzə İbrahimovun xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə ilə əlaqədar qərar qəbul edilmişdir.<ref name="05.02.1996">[http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf Mirzə İbrahimovun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 5 fevral 1996-cı il tarixli '''Sərəncamı'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |date=2020-01-16 }} — '''anl.az''' saytı</ref>. == Əsərlərinin nəşri == # Giqantlar ölkəsi. Bakı: Azərnəşr, 1932, 32 səh. # Həyat üçün. Bakı: Azərnəşr, 1934, 115 səh. # Həyat(pyes). Bakı: Azərnəşr, 1937, 107 səh. # Həyat (pyes). Bakı: Azərnəşr, 1938, 110 səh. # Böyük demokrat (Molla Nəsrəddin). Bakı: Azərnəşr, 1939, 160 səh. # Həyat və ədəbiyyat. Bakı: Azərnəşr, 1947, 213 səh. # Azad. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1949, 20 səh. # Gələcək üçün. Bakı: Azərnəşr, 1949, 157 səh. # [[Gələcək gün (roman)]]. Bakı: Azərnəşr, 1949, 753 səh. # . Salam sənə Rusiya! Bakı: Azərnəşr, 1950, 87 səh. # Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). I c. Bakı: Azərnəşr, 1954, 406 səh. # Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). II c. Bakı: Azərnəşr, 1954, 323 səh. # Gələcək gün. Bakı: Azərnəşr, 1956, 622 səh. # Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). III c. Bakı: Azərnəşr, 1956, 622 səh. # Azərbaycan dili (məqalələr). Bakı: Azərb. SSR EA Nəşriyyatı, 1957, 74 səh. # [[Böyük dayaq (roman)]]. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1957, 582 səh. # Sarı sim (xatirələr, məqalələr, oçerklər). Bakı: Azərnəşr, 1958, 301 səh. # Mədinənin ürəyi (hekayələr). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1961, 213 səh. # Xəlqilik və realizm cəbhəsindən (məqalələr). Bakı: Azərnəşr, 1961, 524 səh. # Böyük şairimiz Sabir. Bakı: Azərb. SSR EA Nəşriyyatı, 1962, 38 səh. # Murovdağın ətəyində (hekayələr). Bakı: Azərnəşr, 1964, 93 səh. # Ədəbi qeydlər. Bakı: Azərnəşr, 1970, 299 səh. # Pərvanə. Bakı: Azərnəşr, 1971, 703 səh. # Seçilmiş əsərləri (dörd cilddə). IV c. Bakı: Azərnəşr, 1972, 455 səh. # Əsərləri (10 cilddə). I c. Bakı: Yazıçı, 1978, 512 səh. # Əsərləri (10 cilddə). II c. Bakı: Yazıçı, 1978, 504 səh. # Əsərləri (10 cilddə). III c. Bakı: Yazıçı, 1979, 592 səh. # Əsərləri (10 cilddə). IV c. Bakı: Yazıçı, 1979, 506 səh. # Əsərləri (10 cilddə). V c. Bakı: Yazıçı, 1980, 339 səh. # Əsərləri (10 cilddə). VI c. Bakı: Yazıçı, 1981, 376 səh. # Əsərləri (10 cilddə). VII c. Bakı: Yazıçı, 1981, 332 səh. # Əsərləri (10 cilddə). VIII c. Bakı: Yazıçı, 1981, 303 səh. # Əsərləri (10 cilddə). IX c. Bakı: Yazıçı, 1982, 664 səh. # Əsərləri (10 cilddə). X c. Bakı: Yazıçı, 1983, 507 səh. # [[Pərvizin həyatı]] (hekayələr və povestlər). Bakı: Yazıçı, 1975, 248 səh. # Pərvizin həyatı (povestlər və hekayələr). Bakı: Gənclik, 1981, 251 səh. # Pərvanə (roman). Bakı: Yazıçı, 1984, 703 səh. # Gələcək gün (roman). Bakı: Gənclik, 1973, 586 səh. # Gələcək gün (roman). Bakı: Maarif, 1984, 472 səh. # Niyəsiz, necəsiz bir yazısan sən. Bakı: Yazıçı, 552 səh. # Anama deyərəm ha! (hekayələr və povestlər). Bakı: Gənclik, 1986, 336 səh. # Tufanlara kömək edən bir qələm. Bakı: Azərnəşr, 197 səh. == Tərcümələri == (ruscadan) # N. Q. Çernışevski. Nə etməli? (Yeni adamlar haqqında roman). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1956, 180 səh. # N. Q. Çernışevski. Nə etməli? (Yeni adamlar haqqında söhbətlər, roman). Bakı: Gənclik, 1974, 536 səh. # Ş. Rəşidov. Qaliblər. Bakı: Azərnəşr, 1976, 378 səh. == Haqqında olan ədəbiyyat == # Quliyev E. M. İbrahimov: Ədəbi-estetik görüşlər və sənətkarlıq məsələləri. Bakı: ADPU, 1997, 96 s. # Anar. Tənha müəllimin son səfəri. Azərbaycan qəzeti, 1994, 2 fevral. # Mirzə İbrahimovun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. Azərbaycan qəzeti, 1996, 6 fevral. # Rəhimqızı S. Bir görüşün xoşbəxtliyi. Xalq qəzeti, 2002, 16 yanvar. == Filmoqrafiya == # [[Böyük dayaq (film, 1962)]]<ref>[http://www.anstv.ws/site/video/22648-bizim-kino-20-02-2016 Nadir Bədəlov. "Bizim kino". Həbib İsmayılovun "Böyük dayaq" filmi haqqında. 20.02.2016] {{Dead link|date=December 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Xarici keçidlər == * http://www.kultur.gov.tr/TR/Tempdosyalar/109865__mirzeibrahimov.pdf{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://telebexeber.azeriblog.com/2009/05/16/mirze-ibrahimov{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Xamis Muradov. Kinofabrikdən başlanan yol. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 4. == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Mirza Ibrahimov}} {{Azərbaycanın təhsil nazirləri}} {{Azərbaycan Yazıçılar Birliyi rəhbərləri}} {{Sosialist əməyi qəhrəmanları}} {{Azərbaycanda kommunizm}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavinləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tərcüməçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin I çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin II çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin III çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin V çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin VII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin VIII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin X çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ Ali Sovetinin XI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:SSRİ yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin I çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin III çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IV çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin VII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Beynəlxalq Nehru mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan romançıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədrləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR Ali Sovetinin sədrləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR xalq maarifi komissarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının direktorları]] q686fsn6c3df23o55cnupkuqj4u68l4 0 9860 7864981 7767429 2024-11-26T18:52:59Z Мурад 97 21365 7864981 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = İkinci Dünya müharibəsi |aiddir = |şəkil = [[Fayl:Infobox collage for WWII.PNG|300 px]] |şəklin ölçüsü =280px |şəklin izahı =<center>Saat əqrəbi istiqamətində:</center> Çin qüvvələri [[Çande döyüşü]]ndə; [[Birinci Əl-Ələmeyn döyüşü]]ndə Avstraliyanın 25 funtluq silahları; Alman [[Junkers Ju 87|Stuka]] bombardmançıları 1943-cü ilin dekabrında [[İkinci Dünya müharibəsində Şərq cəbhəsi|Şərq cəbhəsində]]; ABŞ dəniz qüvvələri Linqayen körfəzində; [[Vilhelm Keytel]] [[Almaniyanın kapitulyasiyası aktı|Almaniyanın təslim olma sənədini]] imzalayır; Sovet qoşunları [[Stalinqrad döyüşü]]ndə |tarixi = 1 sentyabr 1939 —<br> 2 sentyabr 1945 (6 il, 1 gün) |yeri = [[Avropa]], [[İkinci Dünya müharibəsində Sakit okean cəbhəsi|Sakit okean]], [[Atlantika uğrunda müharibə|Atlantika]], [[Hind okeanı]], [[Cənubi Asiya|Cənubi]]-[[Şimali Asiya]], [[Çin]], [[Yaponiya]], [[Orta Şərq]], [[Cənubi Afrika]], [[Şərqi Afrika]], [[Mərkəzi Afrika]], [[Avstraliya]], [[Şimali Amerika|Şimali]] və [[Cənubi Amerika]] |səbəbi = Alman [[revanşizm]]i, italyan [[faşizm]]i, yapon [[şovinizm]]i |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Antihitler koalisiyası]]nın qələbəsi<br> • [[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyasının]], [[Faşist İtaliyası (1922-1943)|Faşist İtaliyasının]] və [[Yaponiya imperiyası]]nın süqutu<br> • [[İşğal Almaniyası|Almaniya]], [[Yaponiya]], [[Avstriya]] və [[Koreya]]nın müttəfiq hərbi işğalları<br> • Atom dövrünün başlanğıcı<br> • [[Millətlər İttifaqı]]nın ləğv edilməsi və [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]]-nin yaradılması<br> • [[ABŞ]] və [[SSRİ]]-nin rəqib supergüclər kimi meydana çıxması və [[Soyuq müharibə]]nin başlaması |ərazi = |tərəf1 = '''[[Antihitler koalisiyası]]:''' {{bayraq|SSRİ}} [[SSRİ]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|ABŞ|1912}} [[ABŞ]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Birləşmiş Krallıq}} [[Birləşmiş Krallıq]]<br> [[Fayl:Flag of the Republic of China.svg|25px]] [[ÇXR]] <small>(1937-45)</small><br> {{bayraq|Fransa}} [[Fransa]] <small>(1939-40)</small> *[[Fayl:Flag of Free France (1940-1944).svg|25px]][[Azad Fransa]] <small>(1940-44)</small> *[[Fayl:Flag of Poland (1928-1980).svg|25px]][[Polşa]]<small>(1939)</small> *[[Fayl:Flaga PPP.svg|25px]][[Polşa|Polşalı dirənişçilər]] <small>(1942-45)</small> {{bayraq|Yuqoslaviya Krallığı}}[[Yuqoslaviya|Yuqoslaviya Krallığı]]<small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Kanada}} [[Kanada]]<br> {{bayraq|Avstraliya}} [[Avstraliya]]<br> {{bayraq|Yeni Zelandiya}} [[Yeni Zelandiya]]<br> {{bayraq|Yunanıstan}} [[Yunanıstan]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Çexoslovakiya}} [[Çexoslovakiya]]<br> {{bayraq|Cənubi Afrika Respublikası}} [[Cənubi Afrika Respublikası|CAR]]<br> {{bayraq|Norveç}} [[Norveç]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Hollandiya}} [[Niderland]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Belçika}} [[Belçika]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Braziliya}} [[Braziliya]] <small>(1942-45)</small><br> ---- Asılı və kukla dövlətlər<br> {{bayraq|Filippin}} [[Filippin]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Monqolustan}} [[Monqolustan]] <small>(1941-45)</small><br> <small>[[Müttəfiqlər|''...və digərləri'']]</small> |tərəf2 = '''[[Berlin-Roma-Tokio oxu]]''': [[Fayl:Flag of the German Reich (1935–1945).svg|25px]][[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyası]]<br> [[Fayl:Naval Ensign of Japan.svg|25px]][[Yaponiya İmperiyası]]<small> (1937-45)</small><br> [[Fayl:Flag of Italy (1861–1946).svg|25px]][[İtaliya Krallığı]] <small>(1940-43)</small><br> [[Fayl:Flag of Hungary (1915-1918; angels; 3-2 aspect ratio).svg|25px]][[Macarıstan krallığı]] <small>(1940-45)</small><br> [[Fayl:Flag of Romania.svg|25px]][[Rumıniya|Rumıniya Krallığı]] <small>(1941-44)</small><br>[[Fayl:Flag of Bulgaria.svg|25px]][[Bolqarıstan|Bolqarıstan Krallığı]] <small>(1941-44)</small><br> ---- Hərbi Müttəfiqlər<br> {{bayraq|Finlandiya}} [[Finlandiya]] <small>(1941-44)</small><br> {{bayraq|Tailand}} [[Tailand]] <small>(1942-45)</small><br> [[Fayl:Flag of Iraq (1924–1959).svg|25px]][[İraq|İraq Krallığı]] <small>(1941)</small><br> ---- Asılı və kukla dövlətlər<br> [[Fayl:Flag of Manchukuo.svg|25px]][[Dövlət|Mançukuo]]<br> [[Fayl:War flag of the Italian Social Republic.svg|25px]][[İtaliya Sosial Respublikası]] <small>(1943-45)</small><br> {{bayraq|Xorvatiya}} [[Xorvatiya]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Slovakiya}} [[Slovakiya]]<br> <small>[[Berlin-Roma-Tokio oxu|''...və digərləri'']] |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = {{bayraq|SSRİ}} [[İosif Stalin]]<br> {{bayraq|ABŞ}} [[Franklin Delano Ruzvelt|Franklin Ruzvelt]] {{bayraq|Böyük Britaniya}} [[Vinston Çörçill]]<br> [[Fayl:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[Çan Kayşi]] |komandan2 = {{bayraq|Üçüncü Reyx}} [[Adolf Hitler]]<br> {{bayraq|Yaponiya}} [[Hirohito]]<br> {{bayraq|İtaliya Krallığı}} [[Benito Mussolini]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = '''Hərbi ölənlər:'''<br> 16.000.000-dan çox<br> '''Mülki ölü:'''<br> 45.000.000-dan çox<br> '''Ölənlərin ümumi sayı:'''<br> 61.000.000-dan çox (1937–1945)<br> <small>[[İkinci Dünya müharibəsindəki itkilər|''...daha ətraflı'']]</small> |itkilər2 = '''Hərbi ölənlər:'''<br> 8.000.000-dan çox<br> '''Mülki ölü:'''<br> 4.000.000-dan çox<br> '''Ölənlərin ümumi sayı:'''<br> 12.000.000-dən çox (1937-1945)<br> <small>[[İkinci Dünya müharibəsindəki itkilər|''...daha ətraflı'']]</small> |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} [[Fayl:U.S. and Soviet soldiers and German citizens at a Berlin black market.jpg|thumb]] '''İkinci Dünya müharibəsi''' və ya '''İkinci Cahan savaşı''' — [[XX əsr]]də baş vermiş iki Dünya müharibəsindən ikincisi. [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] ordusunun [[Polşa]]ya hücuma başladığı 1 sentyabr 1939-cu il müharibənin başlanma tarixi sayılır. Lakin müharibədən əvvəlki baş verən hadisələr də nəzərə alınarsa, müharibə daha öncə başlamış sayıla bilər. İkinci Dünya müharibəsi çox böyük miqyas alaraq, demək olar ki, bütün dövlətləri əhatə etmişdi. 2 sentyabr 1945-ci ildə sona yetən [[müharibə]] 10 milyonlarla insanın ölümünə səbəb oldu: döyüş meydanlarında, əsirlikdə, konslagerlərdə 27 milyon hərbi xidmətçinin həyatı sona yetdi. Bundan başqa müharibə 25 milyona yaxın dinc əhalinin həyatına son qoymuşdu. Bu müharibə dünya [[siyasət]]inin və [[beynəlxalq hüquq]]un dönüş nöqtəsi oldu. Dünya arenasında qüvvələrin yeni paylaşması və müharibə əleyhinə beynəlxalq mexanizmlər meydana çıxdı. Təkcə [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] və [[Yaponiya imperiyası|Yaponiya]] yox, həmçinin koalisiyanın tərkibinə daxil olan [[İngiltərə]] və [[Fransa]] da öz beynəlxalq mahiyyətini itirdi. Müharibədən sonra [[avtoritet]] mövqeyini bərpa edən [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] dünyada aparıcı qərb ölkələrinin başında, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] isə sosialist ölkələrin başında dururdu. [[Berlin-Roma-Tokio oxu|Hitler Koalisiyası]]-na qarşı müttəfiq olan [[SSRİ]] və [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] müharibədən sonra 50 ilə qədər davam edən "[[soyuq müharibə]]"yə başladılar. Müharibə 1945-ci ildə [[Antihitler koalisiyası]]nın qələbəsi ilə başa çatdı və beləliklə də, dünya siyasi xəritəsi dəyişikliyə məruz qaldı. Beynəlxalq əməkdaşlıq qurmaq və növbəti toqquşmalara imkan verməmək üçün [[BMT]] yaradıldı. Bu zaman [[Afrika]] və [[Asiya]]da azadlıq uğrunda hərəkatlar üçün zəmin formalaşdı. == Müharibənin başlanması və səbəbləri == 1939-cu il 1 sentyabrda [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] [[Polşa]] üzərinə [[Polşa kampaniyası (1939)|hücuma keçdi]]. 1939-cu il 1 sentyabrda saat 4:45 radələrində Danziq limanında olan Alman müharibə gəmisi ''Schleswig-Holstein'' Polşaya aid ''Westerplatte'' adlı gəmiyə atəş açdı. Bu tarix uzun bir müddət, İkinci Dünya müharibəsinin rəsmi başlanğıc tarixi olaraq qəbul edildi. Halbuki 4:40 radələrində Alman bombardman təyyarələri, Breslau'nun 100 km şərqindəki ''Wielun'' qəsəbəsinə hücum etmiş və 1200 insanın həyatına son qoymuşdu. Bundan əvvəl isə bir alman-slovak bölüyü 26 avqust tarixində Jablona Keçidini işğal etmişdi. Bölük komandirinə hücum tarixinin təxirə salındığı xəbərini bildirmək unudulmuşdu. Fitnə-fəsad yolu ilə hücuma keçən [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] sərhədləri pozaraq [[Polşa]] üzərinə 57 diviziya (1,5 milyon adam), 2500 [[tank]], 2000 [[təyyarə]] göndərdi. 3 sentyabr tarixində [[İngiltərə]] və [[Fransa]] [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] müharibə elan etdilər. İkinci Dünya müharibəsi başlandı. Sentyabrın 3–10 arasında [[Avstraliya]], [[Yeni Zelandiya]], [[Hindistan]], [[Kanada]] [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] qarşı müharibəyə qoşuldular. [[ABŞ]] özünü bitərəf elan etdi. [[Yaponiya imperiyası|Yaponiya]] [[Avropa]] müharibəsinə qarışmadığını bildirdi. '''İkinci dünya müharibəsinin başlanmasının başlıca səbəbləri:''' * [[Birinci Dünya müharibəsi]]ndən sonra qalib dövlətlərin yaratdıqları Versal-Vaşinqton sisteminin çox sərt və alçaldıcı olması; * Avropanın mərkəzində, [[Üçüncü Reyx|Almaniyada]] qisasçılıq və militarizm ideyasının yüksək dərəcədə inkişaf etməsi; * [[Hitler]] "reyx"inin irqçilik, "[[adamcıq|dəyərsiz xalqları]]" əsarət altına almaq siyasəti, ümumən dünya ağalığına nail olmaq iddiaları; * Qərb dövlətlərinin, xüsusən [[İngiltərə]] və [[Fransa]]nın nasizmin bəşəriyyət üçün təhlükə olmaq mahiyyətini dərk etməmələri, hətta onu şirnikləndirmək və sakitləşdirmək siyasətləri; * İri dövlətlərin, o cümlədən [[ABŞ]]-nin "qarışmamaq" mövqeyi tutmaları; * [[ABŞ]] başda olmaqla iri dövlətlərin [[Üçüncü Reyx|Almaniyan]]ın iqtisadi-hərbi cəhətdən dirçəlməsinə yardım etmələri; * Sosializmə nifrət edən burjua-demokratik ölkələrin [[SSRİ]] ilə birlikdə faşizmə qarşı vaxtında alternativ ittifaq yaratmaq zəruriyyətini dərk etməmələri; * [[SSRİ]]-nin müharibəni özündən uzaqlaşdırmaq üçün [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] güzəştlər etməsi, hətta onunla iqtisadi əlaqələr yaratması; * 30-cu illərin axırları üçün Avropada və Şərqdə hərbi-sənaye komplekslərinin olmazın dərəcədə şişməsi və i.a. == Müharibənin gedişatı == İkinci Dünya müharibəsi kifayət qədər sərt başladı. [[Almanlar]] Qərbi [[Polşa]]nı viran qoydular. Sazişə uyğun olaraq ruslar [[Polşa]]nın [[şərq]] yarısını işğal etdilər. Ruslar həmçinin 1940-cı ildə [[Estoniya]], [[Latviya]] və [[Litva]]nı da işğal etdilər, sonrakı ildə onlar [[sovetləşmə]]yə məruz qaldılar və [[SSRİ]]-nin respublikalarının üzvlüyünə daxil oldular. [[Finlandiya]] [[SSRİ]]-yə qarşı müqavimət göstərdi, [[SSRİ]] 1939–1940-cı illərin qışında [[Finlandiya]] ilə qısa [[müharibə]] apardı. Bu vaxt [[Qərb]]də hamı aldadıcı şəkildə sakit idi. [[Almaniya]] [[Fransa]]ya tərəf qoşunlarını yönəldəndə [[fransızlar]] özlərinin [[Majino xətti]]nin arxasında yerləşmişdilər. Britaniya az sayda qoşuna malik idi. [[Almanlar]] hərəkət etmirdilər. Bu ''"[[Qəribə müharibə]]"'' adlanırdı. İki böyük [[Avropa]] ölkəsi hələ də özlərinin sülh dövründəki baxışlarından əl çəkmirdi. Belə qəribə qış ərzində almanlar öz qüvvələrinin xüsusi təlim-məşqdən keçirdilər, onların yazdakı niyyətləri tam aydın idi. 1940-cı ilin aprel və may aylarında [[almanlar]] qəflətən [[Norveç]]i, [[Danimarka]]nı və [[Niderlandın işğalı (1940)|Niderlandı]] işğal etdilər və [[Belçikanın işğalı (1940)|Belçikaya hücuma başladılar]]. Almanların zirehli diviziyalarının və adamların başı üzərində uğuldayan bombalarının qarşısında heç nə dayana bilmirdi. [[Polşa]]da istifadə edilsə də, bu taktikalar [[fransızlar]]ı və [[ingilislər|britaniyalılar]]ı heyrətə gətirmişdi. 1940-cı ilin mayında [[Fransa kampaniyası]]na başlayan [[Üçüncü Reyx]] cəmi 6 həftəyə Fransanı işğal etdi. [[Paris]]in özü 1940-cı ilin 13 iyununda işğal edildi. Müdafiə yönümlü hərbi nəzəriyyəyə malik olan [[Fransa Silahlı Qüvvələri|Fransa ordusu]] ölkədə əməliyyat aparmağa hazırlaşmamışdı, onun hərbi hava qüvvələri yox idi, hökumət bölünmüşdü. Hökumət məğlubiyyət tərəfdarı və bir qədər alman meyilli olan adamlar qrupunun əlinə düşmüşdü və bu adamlar 22 iyunda [[Fransa]]nı [[müharibə]]dən çıxardı. Fransızların kiçik qrupu İngiltərəyə qaçıb general [[Şarl de Qoll|de Qollun]] başçılığı altında [[Fransa Müqavimət Hərəkatı|Azad Fransa hərəkatı]]nı yaratdılar. [[Fransa]]nın özü yarıya qədər almanlar tərəfindən işğal olunmuşdu, geri qalan yarısı isə [[Vişi]] şəhərini öz paytaxtı etmişdi və marşal [[Filipp Peten]]in başçılıq etdiyi totalitar rejimin hakimiyyəti altına keçmişdi. 1807-ci ildə olduğu kimi 1940-cı ildə də yalnız [[Böyük Britaniya]] [[Avropa]]nın fatehi ilə müharibədə qalmışdı. Britaniya özünün tarmar edilmiş qüvvələrini materik [[Avropa]]sından [[Dünkerk]] limanı vasitəsilə geri çəkmişdi. Həmin vaxt onlar daha çətin vəziyyətlə üz-üzə qalmağa hazırlaşırdılar. [[Avropa]]dakı döyüşlər vaxtı baş nazir vəzifəsində Çamberlini əvəz etmiş [[Vinston Çörçill]] bədbəxtlikdə qəhrəman liderliyi vəzifəsinə yüksəldi. Aylarla davam edən və 1940-cı ilin payızında özünün kulminasiya nöqtəsinə çatan [[Britaniya uğrunda döyüş]] hava hücumu formasını almışdı. Bu vaxta qədər heç vaxt hansısa hava bombardmanı belə güclü olmamışdı. Lakin almanlar Britaniya üzərindəki səmada nəzarəti ələ keçirməyə qadir deyildi. Tədricən britaniyalılar bombardmana qarşı daha uğurla vuruşurdular. [[Koventri]] şəhərinin yer üzündən silinməsi, digər şəhərlərin həyatı və sənayesinin dağıdılması və minlərlə insanın öldürülməsinə baxmayaraq, Britaniyadakı istehsal fəaliyyəti hələ də davam edirdi. Hava qüvvələrinin əksər nəzəriyyəçilərinin mülahizələrinin əksinə olaraq bombardmanlar mülki əhalinin mənəvi gücünü qıra bilmirdi. 1940–1941-ci illərin qışında almanlar öz hücumlarının ağırlığını şərqə tərəf döndərməyə başladılar. [[Hitler]] qərara almışdı ki, [[İngiltərə]]də məsələni qurtarmazdan qabaq o, Rusiya məsələsini həll etməlidir. Belə ki, hətta [[Hitler]], nasional sosialist partiyasının öndə gələn şəxslərindən olan Rudolf Hessi, Britaniya ilə gizlin sövdələşmə üçün İngiltərəyə yollayır. Lakin İngilislərin Hessi həbsxanaya atdığını öyrəndiyi zaman, Hessin ruhi xəstə olduğunu mətbuat vasitəsilə xalqa bildirib. [[İngiltərə]] mühüm dayaq nöqtələrini, kommunikasiya xətlərini əlində saxlamaqla müqaviməti davam etdirsə də, [[Fransa]]nın təslim olması ilə [[Hitler]] qərbdə öz məqsədlərinə çatdığını güman edirdi. İndi [[Avropa]]da tam hakim olmaq üçün o, öz qüvvələrini [[SSRİ]]-yə qarşı yönəltdi. [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] ilə müqavilənin məxfi protokolunda ona vəd edilmiş ərazilərin, demək olar ki, hamısını ələ keçirən [[Stalin]]in [[Balkan yarımadası]]na və [[Qara dəniz boğazları]]na olan iddiaları Hitleri ciddi narahat etmişdi. 1940-cı ilin iyununda Hitler Vermaxt rəhbərliyinə [[SSRİ]]-yə qarşı hücum planı hazırlamaq tapşırığı verdi. [[Barbarossa]] adını almış plan 1940-cı il dekabrın 18-də təsdiq edildi. 1941-ci il iyunun 22-də Almaniya [[SSRİ]]-yə hücum etdi. [[SSRİ]]-nin [[Böyük Vətən müharibəsi]] başlandı.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Rg7Z0ZfF4_c Böyük Vətən müharibəsi (1941–1945) necə başladı və başa çatdı?] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220318060259/https://www.youtube.com/watch?v=Rg7Z0ZfF4_c |date=2022-03-18 }}{{ref-az}}</ref> [[Blitzkriq|İldırımsürətli müharibə]] strategiyasına əsaslanan alman qoşunları qəfil zərbə ilə Sovet ordusunu ciddi məğlubiyyətə uğratdı. Almanlar qışa qədər [[Arxangelsk]]-[[Həştərxan]] xəttinə çıxmaq ümidində idilər. [[SSRİ]]-nin qərb sərhədlərində hələ tam komplektləşdirilməmiş hərbi birləşmələr daha yaxşı silahlanmış və müasir döyüş aparmaq təcrübəsi daha çox olan alman qoşunlarının güclü hücumuna tab gətirə bilmədi, böyük itkilər verərək ölkənin içərilərinə doğru sürətlə geri çəkildi. Almanlar müharibənin birinci həftəsində [[Leninqrad]] və [[Kiyev]]ə yaxınlaşdılar, [[Smolensk]]i ələ keçirdilər. Sentyabr ayında [[Almaniya Silahlı Qüvvələri|alman ordusu]] Kiyevi tutdu, [[Leninqradın mühasirəsi|Leninqradı mühasirəyə]] aldı və [[Moskva]] üzərinə güclü hücuma başladı. Lakin Sovet ordusunun təşəbbüsü ələ almaq səyləri sayəsində alman qoşunları [[Moskva döyüşü]]ndə darmadağın edilərək geri atıldı. Barbarossa planı iflasa uğradı, İldırımsürətili müharibə planı puç oldu. Noyabrın 15-də alman qoşunları böyük qüvvə ilə paytaxt üzərinə ikinci dəfə hücuma keçdi. Bəzi yerlərdə paytaxta 5&nbsp;km-ə qədər yaxınlaşa bilmiş alman ordusunu sovet qoşunları müdafiə döyüşlərində taqətdən saldılar. 1941-ci il dekabrın 5 və 6-da sovet qoşunlarının əks-hücumu başlandı. Almanlar 100–250&nbsp;km geriyə çəkilməli oldular. '''İspaniyada vəziyyət''' 1898-ci ildən bəri ölkədə mühüm koloniyaların itməsi ilə sürətlənən iqtisadi və sosial böhran vətəndaş müharibəsinin baş verməsinə səbəb oldu. 1923-cü ildə, diktator De Rivera general rütbəsinə yüksəldi. Ölkənin yeni monarx quruluşu siyasi cəhətdən qeyri-sabit vəziyyətdə olması iqtisadi və sosial vəziyyətə də pis təsir etdi. Eyni zamanda, zadəganların və ordunun royalist olduqları və qarşılıqlı maraqlar səbəbiylə sağçı olduqları bir vəziyyət meydana gəldi. Lakin [[Kataloniya]]da və Bask bölgəsində bu qrupa qarşı çıxan insanlar və kommunistlər var idi. De Rivera dövründə bu qruplar diqqət mərkəzində görünsələr də, 2-ci Cümhuriyyətdəki millətçilər və Respublikaçılar, onları ələ keçirə bilməmələri səbəbindən idarədən ayrıldıqdan sonra qurulan idarəyə gəldilər; lakin, ölkə daxilində artan qarışıqlığın qarşısını ala bilmədilər. Nəticədə Respublikaçılar və Milliyyətçilər arasında vətəndaş müharibəsi başladı. Əvvəlcə respublikaçılar üstünlüklü görünürdülər. Ancaq sonradan Afrika və İspan ordusunun bir hissəsi millətçilərə qoşuldu. Hitler və Mussolini, Alman və İtalyan pilotlarını radikal hərəkətlərlə döyüşə gətirən İspaniyada ilk döyüş gəmisini sınadılar. 1939-cu ildə millətçi qüvvələr General Frankonun rəhbərliyi altında məğlub edildiklərində ölənlərin ümumi sayı 600.000 nəfərə yaxın idi. [[Yaponiya İmperiyası|Yaponiya]] isə 70-ci meridiandan şərqdə [[Avrasiya]]nı öz nüfuz dairəsi hesab edirdi. Müttəfiqləri də buna razılıq vermişdi. O, artıq [[Çin]]in böyük bir hissəsini işğal etmişdi. Yaponiya [[Fransa]] [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] təslim olduqdan sonra öz hərbi hissələrini onun müstəmləkələrində — [[Vyetnam]], [[Laos]] və [[Kamboca]]da yerləşdirdi. [[Filippin]]dəki mülklərinə təhlükə yarandığını görən [[ABŞ]] Yaponiyadan qoşunlarını geri çəkməyi tələb etdi və bu ölkə ilə strateji məhsul ticarətinə qadağa qoydu. Yaponiyanın idxalı 75% azaldı. Buna cavab olaraq 7 dekabr 1941-ci ildə, bazar günü səhəri yapon təyyarə daşıyıcılarından havaya qaldırılan yüzlərlə döyüşçü, torpedo və bombardmançı [[Havay adaları]]ndan Ohau adasındakı [[Pörl Harbor]] dəniz bazasına genişmiqyaslı hava hücumu həyata keçirdi. Bombaladıqları 8 Dretnosun 6-sı batdı və digərləri yararsız hala gətirildi. ABŞ Konqresi 8 dekabr 1941-ci ildə Yaponiyaya müharibə elan etdi. Bununla da Yaponiyanın müttəfiqi olan Almaniya və İtaliya dekabrın 11-də ABŞ-yə müharibə elan etdi. Bir gün sonra Yaponiya, İngiltərə, Kanada və [[Avstraliya]]ya da müharibə elan etdi. Perl Harbor basqını ilə eyni gündə [[Tayvan]] adasından çıxan yapon təyyarələri [[Filippin]] adalarına hazırlıq hücumu etdi. Bu adalar yapon qoşunları tərəfindən hucum edildikdən dərhal sonra işğal edildi. General Duqlos Arturun rəhbərliyindəki ABŞ orduları Filippindən geri çəkilməli oldu. Yaponlar 1942-ci ilin mayında Filippini ələ keçirdikdə 36.000 əsgər və 25.000 mülki şəxsi əsir aldı. Sonrakı aylarda Yaponiya qüvvələrinin hərbi əməliyyatları davam etdirərək Quam, [[Honq Konq]] və Malayziyanı işğal etdi. [[Malayziya]] yarımadasındakı [[Sinqapur]] da 1942-ci ilin fevralında yaponlar tərəfindən ələ keçirildi. Yaponiya [[Bruney]], Saravak, Borneo, [[Şərqi Timor]], [[Yava]], Sumatra, Selebes, Yeni Britaniya, [[Solomon]] adaları, Yeni Qvineyanın şərqi, Gilbert adaları, Andaman adası və [[Aleut adaları]]na qədər torpaqları işğal etdi. Bu uğurlar Yaponiyaya Cənub-Şərqi Asiya dənizlərində həlledici üstünlük qazandırdı. == Müharibənin xronologiyası == === 1937 === 1937 7 iyul tarixində aqressiv yönələnmiş [[Yaponiya]]nın hakim qüvvələri müharibəyə təkan vermək məqsədilə [[Çin]] və Yaponiya arasında atışmalara başladırlar. === 1938 === * 15 iyul-10 avqust Xasan gölü ərazisində Sovet-yapon silahlı qarşıdurması yarandı. === 1939 === [[Fayl:Alman işgali haritası.png|thumb|350 px|Almaniyanın işğal etdiyi ölkələr]] * 23 avqust — [[Moskva]]da Almaniya və SSRİ arasında bir-birinə hücum etməmək haqqında saziş imzalandı.<ref>[http://books.google.com/books?id=GOofAAAAMAAJ История второй мировой войны. 1939–1945] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220407130346/https://books.google.com/books?id=GOofAAAAMAAJ |date=2022-04-07 }}. Воениздат, 1982. С. 465. ''2 сентября — Подписание акта о безоговорочной капитуляции милитаристской Японии. Окончание второй мировой войны.''</ref> * 1 sentyabr — [[Almaniya]] və [[SSRİ]] [[Polşa]]nı öz aralarında bölüşdürməyə başlayırlar. Almaniya [[Polşa]]nın bölüşdürülməsi istiqamətində ilk addımı ataraq 1 sentyabrda [[Polşa]]ya qoşun yeritdi. [[SSRİ]] isə öz növbəsində bu istiqamətdə 2-ci addımı 16 sentyabrda atdı ([[SSRİ]] 2 həftəlik ləngiməklə [[Polşa]]nın müttəfiqlərinin [[Almaniya]]nın mütəfiqi kimi SSRİ-yə də müharibə elan etmələrinin qarşısını məharətlə almış oldu). * 3 sentyabr — əvvəl [[İngiltərə]], sonra [[Fransa]], həmçinin, [[Avstraliya]] və [[Yeni Zellandiya]] [[Almaniya]]ya müharibə elan etdilər. Sonrakı bir-neçə gün ərzində Almaniyaya müharibə elan edən dövlətlərin sırasına [[Kanada]], [[Nyufaundlend]], [[Cənubi Afrika Birliyi|Cənubi Afrika İttifaqı]] və [[Nepal]] da qatıldı. Bununla da İkinci Dünya müharibəsi başlamış oldu. * 5 sentyabr — [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] və [[Yaponiya]] Avropa müharibəsində öz neytrallığını elan etdilər. * 17 sentyabr — Sovet qoşunları [[Polşa]]ya daxil oldu. Həmin gün axşam Polşanın qanuni rəhbərliyi [[Rumıniya]]ya qaçır * 28 sentyabr — almanlar [[Varşava]] şəhərini ələ keçirirlər. Həmin gün Moskvada Almaniya və SSRİ arasında yeni sərhədlər müəyyənlədirilir, keçmiş [[Polşa]] ərazisi 2 tərəf arasında bölüşdürülür. * 6 oktyabr — Polşa ordusunun müqavimət göstərən axırıncı hissələri təslim olur. Bundan sonra Hitler Almaniyası Polşanın qərb hissəsini almalanlaşdırmağa başlayır, buradakı polyaklar və yəhudilər Polşanın mərkəzinə deportasiya edilir. Polşanın SSRİ-nin payına düşən hissəsində isə sovetləşmə, kollektivləşmə tətbiq edilir. * 8 noyabr — [[Münhen]]də uğursuz sui-qəsd. * 30 noyabr — [[SSRİ]] [[Finlandiya]]ya müharibə elan edir. "[[SSRİ-Finlandiya müharibəsi (1939-1940)|Qış müharibəsi]]" adını alan bu müharibə 1940-cı ilin mart ayına kimi davam edir. Müharibə nəticəsində ruslar çox böyük itkilər versələr də, Finlandiyaya məxsus ərazilərin 10%-ni işğal edirlər. === 1940 === * 15 mart Sovet-fin müharibəsi sona yetir. Moskvada bağlanmış sülh müqaviləsinə görə Finlandiyanın bir hissəsi SSRİ-yə verilir. * 9 aprel Alman qoşunları müharibə elan etmədən Danimarka və Norveçi işğal etdi * 10 aprel Sovet qoşunları tərəfindən Baltikyanı respublikalarının tutuldu. * 22 iyun [[Fransa]]nın kapitulyasiyasına dair akt imzalandı. * 13 avqust Alman aviasiyası [[Böyük Britaniya]]nı bombardman etməyə başladı. * 23 sentyabr [[İtaliya]] Şərqi [[Afrika]]ya yürüş etdi. * 27 sentyabr [[Almaniya]], [[Yaponiya]] və [[İtaliya]] arasında Üçlük hərbi sazişi bağlanır. * 2 noyabr [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] prezidenti [[Franklin Ruzvelt]] bütün ölkələrə aqressorlarla mübarizədə kömək təklif elədi. * 20 noyabr [[Macarıstan]] "Üçlüyə" daxil olur. === 1941 === * 1 mart [[Almaniya]]nı dəstəkləyən [[Bolqarıstan]] da "Üçlüyə" daxil olur. * 6 aprel Alman hərbi qüvvələri [[Yuqoslaviya]] və [[Yunanıstan]]a soxulur. * 9 aprel [[Britaniya]] aviasiyası [[Berlin]]i bombardman edir. * 1 iyun [[İngiltərə]] ordusu [[Bağdad]]a soxulur və [[Livan]] və [[Suriya]]ya hücum edir. * 16 iyun [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] hakimiyyəti öz ərazisində yerləşən bütün [[Almaniya]] səfirliklərinin bağlanmasını tələb edir. * 22 iyun Almaniya [[SSRİ]]-yə qarşı elan edilməmiş müharibəyə başlayır. Burada onun müttəfiqləri [[Rumıniya]], [[Macarıstan]], [[Slovakiya]], [[İtaliya]] və [[Finlandiya]]dır. * 12 iyul [[Almaniya]]ya qarşı sovet-ingilis birliyinə dair saziş imzalanmışdır. * 11 sentyabr Amerika dəniz hərbi qüvvələri [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] su sərhədlərinə daxil olduqları halda Almaniya gəmilərinə hücum etmək əmrini alır. * 30 sentyabr Almanlar [[Moskva]]ya hücuma başladılar. * 5 dekabr Sovet qoşunları [[Moskva]] ətrafındakı alman qoşunlarına əks-hücum edərək, onları 250 kilometrədəkdək uzaqlaşdırmağa müvəffəq oldular. [[Böyük Britaniya]] [[Finlandiya]], [[Macarıstan]] və [[Rumıniya]]ya qarşı müharibə elan etdi. * 7 dekabr Yaponlar Amerikanın Havay adalarında yerləşən Pörl Harbor hərbi dəniz limanına hücum edərək, elan edilməmiş müharibəyə başladılar. * 11 dekabr [[Çin]] [[Almaniya]] və [[İtaliya]]ya müharibə elan etdi. * 20 dekabr [[Hitler]] vətəndaşlarına müraciət edərək, könüllü olaraq, Şərq cəbhəsindəki qoşunlar üçün isti geyim təmin etməyi xahiş etdi. === 1942 === * 1 yanvar [[Vaşinqton]]da 26 ölkə "Üçlüy"ə daxil olan ölkələrlə heç bir sahədə əməkdaşlıq etməmək haqqında saziş imzalandı. * 20 yanvar [[Berlin]]də "Vanzey konfransı". Yüksəkrütbəli faşist məmurları "yəhudi problemini kökündən həll etməy"ə dair müzakirələr apardılar. * 18 aprel [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] hava qüvvələri Tokionu havadan bombaladı. * 24 aprel Alman hava qüvvələri ingilis tarixi və mədəni obyektlərini hətta həmin obyektlərin hərbi məqsədi olmasa da bombalanması əmrini aldı. * 13 sentyabr [[Stalinqrad]] uğrunda döyüşlər başlandı. * 2 dekabr [[Çikaqo]]da yer üzündə ilk nüvə reaktoru fəaliyyətə başladı. Bu reaktorun yaradıcılarından biri də İtaliyadan emiqrasiya etmiş fizik [[Enriko Fermi]] idi. === 1943 === * [[Kasablanka]]da [[Ruzvelt]] və [[Vinston Çörçil]]in iştirakıyla konfrans açıldı. Amerika və İngiltərə birgə strateji fəaliyyət haqqında və Şimali Afrikada 2 irimiqyaslı operasiya haqqında razılığa gəldilər. * 31 yanvar- 2 fevral Stalinqrad döyüşü sona yetir. * 19 aprel [[Varşava]]da 56 min yəhudi qətlə yetirilirdi * 13 mart Şimali [[Afrika]]da bütün alman-italyan qoşunları ingilislər tərəfindən hərtərəfli mühasirəyə alınaraq təslim edildi. * 5 iyul-23 avqust Kurskda vuruşmalar. Bu vuruşmalar sovet-alman qoşunlarının cəbhədəki vəziyyətini dəyişməsi yolunda həlledici oldu. * 10 iyun Sovet qoşunları Sisiliyadadır. İtaliya krali [[Viktor Emmanuel]] Mussolinin düşmənləri arasında əlaqə axtarır. * 24 iyul İngilis aviasiyası Hamburqu fosforlu bombalarla bombardman edir. Nəticə şəhərin yarısı darmadağın edilmiş, 30 min adamın həyatına son qoyulmuşdur. * 25 iyul Benito Mussolinin yaxalanması və tutulması. [[İtaliya]] kralı Viktor Emmanuel ölkədə yeni hakimiyyətin formalaşması uğrunda əhəmiyyətli addımlar atır. [[28 iyuld]]a İtalyanın faşist diktaturasından azad olunması elan olunur. * 13 oktyabr İtaliya Almaniyaya müharibə elan etdi. * 28 noyabr İlk dəfə Stalin, Ruzvelt və Çerçilin birgə iştirak etdiyi Tehran konfransı başlayır. * 26 dekabr [[Ruzvelt]] və [[Çörçill]]in iştrak etdiyi [[Qahirə]] konfransı. Müttəfiqlərin [[Türkiyə]]ni Almaniyaya müharibə elan etməsi barədə uğursuz təklifləri. === 1944 === [[Fayl:Second world war europe animation small.gif|thumb|Avropada müharibənin gedişatı]] * 6 iyun [[ABŞ]], [[Kanada]] və [[Böyük Britaniya]] qoşunları [[Normandiya]]ya daxil olur; [[ikinci cəbhə]] açılır. * 20 iyul Hitlerə qarşı təşkil olunmuş uğursuz sui-qəsd. * 1 avqust [[Varşava]]da general Tadeuş Borkaevskinin başçılığı altında faşist Almaniyasına qarşı üsyan başlayır. Hitler Varşavanın yerlə bir edilməsi haqqında əmr verir. Üsyançıların [[SSRİ]] və Böyük Britaniya tərəfindən dəstək haqqındakı ümidləri boşa çıxdı. Üsyanda 200 min polyak vəfat edir. 2 oktyabrda üsyan yatırıldı. * 25 avqust [[Rumıniya]] [[Almaniya]]ya müharibə elan edir. * 19 sentyabr [[SSRİ]] və [[Finlandiya]] arasında müvəqqəti sülh sazişi imzalandı. * 21 oktyabr Amerika qoşunları ilk dəfə olaraq, iri alman şəhərlərindən biri olan Axeni aldılar. * 31 dekabr [[Macarıstan]]dakı yeni hökumət [[Almaniya]]ya müharibə elan etdi. === 1945 === [[Fayl:News. V.E. Day BAnQ P48S1P12270.jpg|thumb|''Montreal Daily Star'': "Germany Quit", may 7, 1945]] * 27 yanvar [[Qızıl Ordu]] Osventsim konslagerini azad edir. Bu zaman orada 7 min əsir vardı. Osventsim ən böyük lagerlərdən biri olub faşist vəhşiliyinin simvolu idi. Bu lagerdə əsirlikdə olanların sayı bir milyon üç yüz mindən çox idi. Onlardan doqquz yüz mini qaz kameralarında boğulmuş və güllələnmişdir. İki yüz mini isə aclıq və xəstəlikdən, vəhşi qaydalardan və müxtəlif ağlasığmaz tibbi ekspertlərdən vəfat etmişdir. * 4 fevral [[Stalin]], [[Çerçil]], [[Ruzvelt]]in iştirakı ilə [[Yalta]] konfransının açılışı. Müttəfiqlər [[Yaponiya]]ya qarşı mübarizədə birlikdə olmaq haqqında razılığa gəldilər. * 13 – 14 fevral Drezdenə hava hücumları edilir. Həlak olanların dəqiq sayı olmasa da, 60–245 min arasında olduğu təxmin edilir. * 2 mart Amerika qoşunları [[Reyn]]ə gəlirlər. * 10 mart Tokyo Amerika tərəfindən bombardman edilir. 80 min nəfər həlak olmuşdur. * 12 aprel [[Franklin Ruzvelt]] vəfat edir. Prezidenti [[Harri Trumen]] əvəz edir. * 16 aprel Sovet qoşunları Berlin üzərinə yürüş edir. 25 aprel tarixində şəhər tamamilə mühasirəyə alınır. * 25 aprel Amerikan və Sovet qoşunları Torqau şəhərində, Elba yaxınlığında görüşürlər. * 28 aprel Benito Mussoliini partizanlar tərəfindən güllələnir. * 30 aprel [[Adolf Hitler]] intihar edir. * 8 may [[Berlin]] yaxınlığında, Karlsxortda imzalanan aktda Alman qoşunlarının zərərsizləşdirilməsi və fəaliyyətinin dayandırılması şərti etiraza baxılmadan irəli sürülmüşdür. * 9 may SSRİ Berlinə daxil olur və İkinci Dünya müharibəsinin qələbə ilə başa çatması. Faşizmin süqut etməsi. * 16 iyul [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də Nyu- Meksiko səhrasında dünyada ilk dəfə nüvə silahı təcrübə olunmuşdur. * 17 iyul [[Stalin]], [[Trumen]], [[Çerçil]]in iştirakı ilə keçirilən Potsdam konfransında [[Almaniya]]nın gələcək taleyi müzakirə olunur. * 6 avqust [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] Xirosimaya atom bombası atır. 100 mindən çox adam vəfat edir. [[Fayl:Nagasakibomb.jpg|200px|right|thumb|9 avqust 1945 [[Naqasaki]] üstündə atom göbələyi]] * 8 avqust [[SSRİ]] [[Yaponiya]]ya müharibə elan edir. * 9 avqust [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] Naqasakiyə atom bombası atır. 36 mindən çox adamın həyatına son qoylur. * 14 avqust [[Yaponiya]] imperatoru Xiroxito kapitulyasiyanı qəbul etdiyini elan edir. * 2 sentyabr [[Tokio]]da Amerika gəmisi "Missuri"nin göyərtəsində Yaponiya nümayəndələri qoşunlarını şərtsiz geri çəkmək haqqında akt imzaladılar. * 14 noyabr Başlıca alman hərbi müqəssirlərin mühakimə olunması ilə əlaqədar Nyunberq prosesinin başlanması. == Müharibənin sonu == [[Fayl:Destruction in a Berlin street.jpg|thumb|left|250px|Berlin küçələri dağıntıda]] Müharibənin gedişində sonrakı mərhələ (1944-cü il yanvar-1945-ci il sentyabr) Almaniya faşizminin və Yaponiya militarizminin darmadağın edilməsi uğrunda mübarizə ilə səciyyələnir. Bu dövrdə müttəfiq ölkələrin bütün səyləri tezliklə müharibəyə son qoyulmasına yönəldilmişdi. 1944-cü ilin əvvəlindən etibarən SSRİ qoşunlarının keçirdiyi bir sıra strateji hərbi əməliyyatlar nəticəsində almanlar tərəfindən zəbt edilmiş sovet əraziləri tamamilə azad edildi, döyüşlər Avropa ölkələrinə keçirildi. 1944-cü ilin yanvar-fevralında Leninqrad-Novqorod vilayətləri, martda sağ sahil Ukraynası, aprel-mayda Krım-Odessa vilayətləri, iyunda Kareliya, iyun-iyulda Belarusiya, iyul-avqustda Qərbi Ukrayna, avqust ayında Moldaviya, sentyabr-oktyabrda Baltikyanı respublikalar almanlardan xilas olundular. 1944-cü ilin oktyabrı üçün SSRİ-nin keçmiş sərhədi bərpa olundu. Sovet orduları Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrinin ərazilərinə daxil oldular. Onların faşistlərdən azad edilməsi və sovet nüfuz dairəsinə keçirilməsi uğrunda mübarizə başlandı. Sözügedən strateji hərbi əməliyyatlar sırasında 1944-cü ilin iyun-iyul aylarında Vitebsk-Bobruysk-Minsk rayonunda keçirilən döyüşlər çox ibrətamiz idi. Bu döyüşdə almanların 17 diviziyası və 3 briqadası tamamilə məhv edilmiş, 50 diviziyası isə öz heyətinin yarısını itirmişdi. Ümumən, hitlerçilər bu döyüşdə yarım milyon adam itirmişdilər. Əsir alınan 60 minə yaxın alman əskər və zabiti gətirilərək Moskvanın Qırmızı meydanından bayraqlarını ataraq keçirilmişdilər. Bu, Hitlerin hələ 1941-ci ilin 7 noyabrında Qırmızı meydanda faşist ordularının rəsmi keçidini təşkil etmək arzusuna cavab olaraq edilmişdi. Əlverşli şəraitdən istifadə edən müttəfiqlər 1944-cü il iyunun 6-da Fransanın şimalına (Normandiyaya) qoşun çıxardılar. Normandiya əməliyyatında müttəfiqlərin 2,9 milyon əsgəri, 10 min təyyarəsi və min hərbi gəmisi iştirak etmişdi. Beləliklə, Almaniyaya qarşı çoxdan vəd edilən və gözlənilən ikinci cəbhə açıldı. İndi Almaniya iki cəbhədə müharibə aparmağa məcbur oldu. Antihitler koalisiyası indi birlikdə ümumi düşmənə qarşı vuruşmağa başladı. 1944-cü ilin avqustunda müttəfiq qoşunlarının köməyi ilə Fransa faşistlərdən azad edildi. Ölkənin azad edilməsində general de Qollun başçılıq etdiyi "Döyüşən Fransanın hərbi hissələri də fəal iştirak etmişdilər. Sovet ordularının uğurlu hücumları və ikinci cəbhənin açılması "reyx"in sosial-iqtisadi, siyasi və hərbi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Uğursuz olsa da, fürerə qarşı sui-qəsdlər başladı, Onlardan biri 1944-cü il iyulun 20-də polkovnik Klaus fon Ştaufenberq tərəfindən edilmişdi. Sui-qəsd nəticə verməmişdi. 1944-cü ildə Hitler üç müttəfiqi Rumıniyadan, Bolqarıstandan, Finlandiyadan, 1945-ci ildə isə Macarıstandan məhrum oldu. Cənub-Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrində milli-azadlıq hərəkatı geniş miqyas aldı. Sovet ordularının sözügedən ölkələrə daxil olması milli-azadlıq və antifaşist hərəkatlarına və sovet meyilli qüvvələrin fəallaşmasına yeni vüsət verdi. Polşada, Rumıniyada, Bolqarıstanda, Yuqoslaviyada, Albaniyada, Yunanıstanda, Macarıstanda, Çexoslovakiyada yeni dövlət qurumları və ictimai hərəkatlar formalaşdı. Artıq nasist Almaniyasının məğlubiyyəti göz qabağında idi. Belə bir şəraitdə SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya dövlət başçılarının Krım (Yalta) konfransı (1945-ci il fevralın 4–11-də) toplandı. Konfransda İ. V. Stalin (SSRİ), F. Ruzvelt (ABŞ) və U. Çörçill (Böyük Britaniya) iştirak edirdi. Konfransda Almaniyaya qarşı birgə mübarizəni davam etdirmək, hərbi əməliyyatları sıx əlaqələndirmək razılığına gəlindi. Konfransda tərəflər Almaniyanın gələcək perspektivləri barədə də yekdil qərarlar qəbul etdilər. == Yekunları == [[Fayl:Potsdam conference 1945-8.jpg|thumb|left|250px|[[Klement Ettli]], [[Harri Truman]] və [[İosif Stalin]] [[Potsdam konfransı]]nda. iyul 1945-ci il]] [[Fayl:Map-Germany-1945.svg|thumb|left|250px|Almaniyanın bölüşdürülməsi]] İkinci Dünya müharibəsi müharibələr tarixində ən dəhşətli və dağıdıcı müharibə olmuşdur. Onun müxtəlif mərhələlərində hər iki döyüşən tərəfdən eyni zamanda 8 milyondan — 12,8 milyona kimi insan, 84 mindən -,163 minə qədər top, 6,5 mindən — 18,3 minə kimi təyyarə iştirak etmişdi. Hərbi əməliyyatların əhatə etdiyi ərazi [[Birinci Dünya Müharibəsi]]ndəkindən 5,5 dəfə çox idi. Müharibəyə sərf edilən xərclərin miqdarı 4 trilyon [[ABŞ dolları]] olmuşdu. Onların 1 trilyon 117 milyardını sırf hərbi xərclər təşkil etmişdir. Müharibə zamanı 60 milyondan çox adam tələf olmuşdu. Ondan 27 milyonu [[SSRİ]]-nin, 13,6 milyonu [[Almaniya]]nın, 6 milyonu [[Polşa]]nın, 5 milyonu [[Çin]]in, 2,5 milyonu [[Yaponiya]]nın, 1,7 milyonu [[Yuqoslaviya]]nın, 600 mini [[Fransa]]nın, 370 mini [[İngiltərə]]nin, 300 mini [[ABŞ]]-nin və s. payına düşmüşdü. İkinci Dünya müharibəsinin ən başlıca yekunlarından biri faşizmin ictimai-siyasi sistem kimi yer üzündən silinməsidir. Bu, müharibədə nasist Almaniyanın, faşist İtalyanın və onların müttəfiqlərinin məğlubiyyəti nəticəsində baş vermişdi. Dünyada iki sistem — burjua demokratik və sosializm sistemləri qalmışdı. Müharibədən sonra dünyada çox ciddi geosiyasi və ictimai dəyişikliklər baş vermişdi. [[Avropa]]da və [[Asiya]]da bir sıra müstəqil dövlətlər yaradılmış, sərhədlər yenidən qurulmuş, Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropanın bir çox ölkələri [[faşizm]]dən azad olduqdan sonra SSRİ-nin təsiri altına düşərək sovet modelli siyasi inkişaf yolunu götürmüşdülər, [[Asiya]]da, [[Afrika]]da və [[Latın Amerikası]] ölkələrində milli-azadlıq hərəkatı güclənmişdi. Müharibə dövlətlərarası münasibətlərdə yeni mütənasiblik yaratmışdı: qalib və məğlub dövlətlər qrupu yaranmış, qalib dövlətlər sırasında [[ABŞ]]-nin və [[SSRİ]]-nin nüfuzu olmazın dərəcədə artmış, onlar dünyanın super dövlətlərinə çevrilmişdilər, [[İngiltərə]] və [[Fransa]]nın dünyada rolu zəifləmişdi. Müharibədən sonra [[Almaniya]], [[Vyetnam]], [[Koreya]] parçalanmışdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra sülhə və təhlükəsizliyə xidmət edən kütləvi beynəlxalq təşkilat və qurumlar yaranmışdı. Onların arasında hələ müharibənin gedişində formalaşmış [[BMT]] müstəsna yer tuturdu. İkinci Dünya müharibəsinin ən başlıca yekunlarından biri də, onun dünya sivilizasiyasını məhv olmaqdan xilas etməsidir. O, dünya sivilizasiyasını yeni inkişaf yoluna yönəltdi, onun yeni mahiyyət alması üçün möhkəm zəmin verdi. Müharibə, həmçinin dünyanın müəyyən zaman kəsiyində 2 ictimai-siyasi dünya sisteminə parçalanması üçün şərait yaratdı. Sonradan SSRİ-nin, dünya sosializm sisteminin süqutu nəticəsində sözügedən parçalanma aradan qalxdı. İkinci Dünya müharibəsi dünya sivilizasiyasını qoruyub inkişaf etdirmək üçün çox mühüm dərslər vermişdir. Belə ki: o, bəşəriyyətə böyük fəlakətlər gətirən müharibələrin mahiyyətini dərk etmək dərsini verdi; o, xalqlara yeni dünya müharibəsinə, özü də dəhşətli kütləvi qırğın silahlarının mövcud olduğu indiki dövrdə yol verilməsinə imkan yaratmamaq dərsini verdi; o, xalqlara dünya müharibəsinə yol verməməyin ən başlıca şərtinin bu təhlükəyə qarşı birləşməyin çox vacib olması dərsini verdi; o, göstərdi ki, dünya müharibəsinə yol verməmək üçün ilk növbədə regional müharibələrin baş verməsinin qarşısı alınmalıdır; o, göstərdi ki, müharibənin qarşısını almağın ən önəmli yollarından biri də, müharibə əleyhinə təbliğatı gücləndirmək, bunun üçün möhkəm ideya-siyasi baza yaratmaqdır; müharibənin qarşısını almağın ən mühüm şərtlərindən biri də, silahlanmaya son qoymağa, kütləvi qırğın silahlarını məhv etməyə və yenilərinin yaradılmasının qadağan edilməsinə nail olmaqdır. [[Fayl:Berlinermauer.jpg|thumb|upright=1.5|[[Berlin divarı]]nın görünüşü (1986)]] Hazırda mövcud olan beynəlxalq münasibətlər İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində formalaşan Yalta sistemi üzərində qurulub. İkinci Dünya müharibəsi dünyada mövcud olan qüvvələr balansını köklü şəkildə dəyişdi. Birincisi faşizmin qlobal cərəyana çevirilməsinin qarşısı alndı. İkincisi, dünyada ABŞ və SSRİ kimi super dövlətlər yarandı və onların timsalında qlobal ideologiyalar qismində liberal-demokratiya ilə kommunizm təsdiqləndi (ikiqütblü sistem formalaşdı). Üçüncüsü, beynəlxalq münasibətləri tənzimləyəcək və beynəlxalq təhlükəsizliyi təmin edəcək ümumdünya təşkilat — Millətlər Liqası daha effektiv təşkilatla — BMT ilə əvəz olundu. Dördüncüsü, demək olar ki, yer üzündə müstəmləkə qalmadı. Ümumiyyətlə ənənəvi müstəmləkəçilik transformasiyalara məruz qaldı və iqtisadi-siyasi asılılığın yeni formalarlı yarandı. Beşincisi, Çin kimi SSRİ-yə rəqib kommunist dövləti yarandı, bununla da kommunist bloku çat verdi. Altıncısı, Yaponiya fövqəldövlət olaraq aradan getdi və faktiki olaraq Sakit Okean regionunda ABŞ siyasətinin platsdarmına çevirildi. Avropanın aparıcı ölkələri fövqəldövlət olaraq məhv oldular və onların təsir dairəsi Avropa ilə məhdudlaşdı. Nəticədə, Avropa dövlətləri dünya arenasına çıxmaq üçün birləşməli oldular. Bu baxımdan Avropa Birliyi də İkinci Dünya müharibəsinin səmərəsidir. * [[Soyuq müharibə]] ** [[Berlin divarı]] *** [[Almaniya Demokratik Respublikası]] * [[Sadako Sasaki]] === Müharibənin qurbanları === Tarixin ən qanlı müharibəsi kimi tanınan İkinci Dünya müharibəsi qurbanlarının dəqiq sayı məlum deyil. Altı il davam edən və dünyanın 70-ə yaxın dövlətinin cəlb olunduğu bu müharibədə həlak olanların sayını 35 milyon göstərən də var, 68 milyon göstərən də. Amma mənbələrin əksəriyyəti bu müharibəyə 100 milyondan çox adamın birbaşa əldə silah cəlb olunduğunu, ölənlərin sayının isə 50 milyondan çox olduğunu yazır. Öldürülən adamlardan 15 milyonu əsgər, qalanı isə dinc əhali olub. "World War 2" saytı da ölkələr üzrə ayrı-ayrılıqda itkilərin sayını verməyə çalışıb. Əlbəttə, bunlar da təxmini rəqəmlərdir. Amma yenə də bir-birindən kəskin fərqlənən mənbələr arasında müharibənin qara statistikasında orta rəqəmlər haqqında təsəvvür yarada bilir. ==== İkinci Dünya müharibəsinin itkiləri ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align: right" |- bgcolor="#cccccc" !style="text-align: left;background:#B0C4DE"|Ölkə !style="background:#B0C4DE"|Əhali (1939) !style="background:#B0C4DE"|Ölü (Əsgər) !style="background:#B0C4DE"|Ölü (Mülki) !style="background:#B0C4DE"|Ölü (Yəhudi soyqırımı) !style="background:#B0C4DE"|Cəm !style="background:#B0C4DE"|1939 əhalisinə<br>görə itki faizi |- |align=left|''' [[ABŞ]]''' || 131.028.000 || 416.800 ||1.700|| || 418.500 || 0,32% |- |align=left|'''[[Albaniya]]''' || 1.073.000 || 28.000 || ||200 || 28.200 || 2,63% |- |align=left|'''[[Üçüncü Reyx|Almaniya]]''' || 69.623.000 || 5.533.000 || 1.600.000 ||160.000 ||7.293.000 || 10,47% |- |align=left|'''[[Avstraliya]]''' || 6.998.000 || 39.400 || 700 || || 40.100 || 0,57% |- |align=left|'''[[Avstriya]]''' || 6.653.000 || ||40.500 || 65.000 || 105.500 || 1,59% |- |align=left|'''[[Belçika]]''' || 8.387.000 || 12.100 ||49.600 ||24.400 || 86.100 || 1,02% |- |align=left|'''[[Braziliya]]''' || 40.289.000 || 1.000 || 1.000 || || 2.000 || 0,00% |- |align=left|'''[[Bolqarıstan]]''' || 6.458.000 || 22.000 ||3.000 || || 25.000 || 0,38% |- |align=left|'''[[Böyük Britaniya]]''' || 47.760.000 || 382.600 || 67.800 || || 450.400 || 0,94% |- |align=left|'''[[Myanma]]''' || 16.119.000 ||22.000 ||250.000 || || 272.000 || 1,16% |- |align=left|'''[[Kanada]]''' || 11.267.000 || 45.300 || || || 45.300 || 0,40% |- |align=left|'''[[Çin]]''' || 517.569.531 || 3.800.000 || 16.200.000 || ||20.000.000 || 3,86% |- |align=left|'''[[Kuba]]''' || 4.235.000 || || 100 || ||100 || 0,00% |- |align=left|'''[[Çexoslovakiya]]''' || 15.300.000 || 25.000 || 43.000 || 277.000 || 345.000|| 2,25% |- |align=left|'''[[Danimarka]]''' || 3.795.000 || 2.100 || 1.000 || 100 || 3.200 || 0,08% |- |align=left|'''[[Estoniya]]''' || 1.134.000 || || 40.000 || 1.000 ||41.000 ||3,62% |- |align=left|'''[[Efiopiya]]''' || 17.700.000 || 5.000 || 95.000 || || 100.000 || 0,6% |- |align=left|'''[[Finlandiya]]''' || 3.700.000 || 95.000 || 2.000 || || 97.000 || 2,62% |- |align=left|'''[[Fransa]]''' || 41.700.000 || 217.600 || 267.000|| 83.000 ||567.600|| 1,36% |- |align=left|'''[[Hind-Çin]]''' || 24.600.000 || || 1.000.000|| || 1.000.000 || 4,07% |- |align=left|'''[[Yunanıstan]]''' || 7.222.000 || 20.000 ||220.000||71.300 ||311.300 || 4,31% |- |align=left|'''[[Macarıstan]]''' || 9.129.000 || 300.000 || 80.000 ||200.000 ||580.000 || 6,35% |- |align=left|'''[[İslandiya]]''' || 119.000 || || 200 || ||200 || 0,17% |- |align=left|'''[[Hindistan]]''' || 378.000.000 || 87.000 || 1.500.000 || || 1.587.000 || 0,42% |- |align=left|'''[[İndoneziya]]''' || 69.435.000 || ||4.000.000|| || 4.000.000 || 5,76% |- |align=left|'''[[İran]]''' || 14.340.000 || 200 || || || 200 || 0,00% |- |align=left|'''[[İraq]]''' || 3.698.000 || 1.000 || || || 1.000 || 0,03% |- |align=left|'''[[İrlandiya]]''' || 2.960.000 || ||200 || || 200 || 0,00% |- |align=left|'''[[İtaliya]]''' || 44.394.000 || 301.400 || 145.100 || 8.000 || 454.500 || 1,02% |- |align=left|'''[[Yaponiya]]''' || 71.380.000|| 2.100.000 || 580.000 || || 2.680.000 || 3,75% |- |align=left|'''[[Koreya]]''' || 23.400.000 || || 378.000 || || 378.000 || 1,6% |- |align=left|'''[[Latviya]]''' || 1.995.000 || || 147.000 || 80.000 || 227.000 || 11,38% |- |align=left|'''[[Litva]]''' || 2.575.000 || || 212.000 ||141.000|| 353.000 || 13,71% |- |align=left|'''[[Lüksemburq]]''' || 295.000 || || 1.300 ||700|| 2.000 || 0,68% |- |align=left|'''[[Malayziya]]''' || 4.391.000 || ||100.000 || ||100.000 || 2,28% |- |align=left|'''[[Malta]]''' || 269.000 || || 1.500 || || 1.500 || 0,56% |- |align=left|'''[[Meksika]]''' || 19.320.000 || ||100 || || 100 || 0,00% |- |align=left|'''[[Monqolustan]]''' || 819.000 || 300 || || || 300 || 0,04% |- |align=left|'''[[Hollandiya]]''' || 8.729.000 || 15.800 || 124.500|| 106.000 ||246.300|| 2,82% |- |align=left|'''[[Nyufaundlend və Labrador]]''' || 300.000 ||1.000||100|| || 1.100 || 0,37% |- |align=left|'''[[Yeni Zelandiya]]''' || 1.629.000 ||11.900|| || || 11.900 || 0,67% |- |align=left|'''[[Norveç]]''' || 2.945.000 || 3.000 || 5.800 || 700 || 9.500 ||0,32% |- |align=left|'''[[Filippin]]''' || 16.000.000 || 57.000 || 90.000 || ||147.000 || 0,92% |- |align=left|'''[[Sakit okean]]''' || 1.900.000 || ||57.000|| ||57.000|| 3,00% |- |align=left|'''[[Polşa]]''' || 34.849.000 || 160.000 || 2.440.000 ||3.000.000 || 5.600.000 || 16,07% |- |align=left|'''[[Şərqi Timor]]''' || 500.000 || ||55.000|| || 55.000 || 11,00% |- |align=left|'''[[Rumıniya]]''' || 19.934.000 || 300.000|| 64.000 || 469.000 ||833.000|| 4,22% |- |align=left|'''[[Sinqapur]]''' || 728.000 || || 50.000 || ||50.000 || 6,87% |- |align=left|'''[[Cənubi Afrika]]''' || 10.160.000 || 11.900 || || ||11.900|| 0,12% |- |align=left|'''[[SSRİ]]''' || 168.500.000 || 10.700.000 || 11.400.000 || 1.000.000 || 23.100.000 || 13,71% |- |align=left|'''[[İspaniya]]''' || 25.637.000 || 4.500 || || ||4.500 || 0,02% |- |align=left|'''[[İsveç]]''' || 6.341.000 || 200 || 2.000 || ||2.200 || 0,03% |- |align=left|'''[[İsveçrə]]''' || 4.210.000 || || 100|| ||100 || 0,00% |- |align=left|'''[[Tayland]]''' ||15.023.000 || 5.600|| 300 || ||5.900 || 0,04% |- |align=left|'''[[Yuqoslaviya]]''' || 15.400.000 || 446.000 || 514.000 ||67.000 ||1.027.000 || 6,67% |- bgcolor="#cccccc" |-class="sortbottom" |align=left|'''Cəm''' ||1.991.913.000 || 25.173.700 || 41.830.600 || 5.754.400 ||72.758.900 || 3,71% |} == Mənbə == * [http://www.9may.az/history_az.php?subaction=showfull&id=1112874952&archive=&start_from=&ucat=13& www.9may.az ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100227082411/http://9may.az/history_az.php?subaction=showfull&id=1112874952&archive=&start_from=&ucat=13& |date=2010-02-27 }} == Ədəbiyyat == * ''Лиддел Гарт.'' [http://militera.lib.ru/h/liddel-hart/ İkinci dünya müharibəsi] * Гордиенко, Андрей Николаевич. Командиры Второй мировой войны. Т. 1–2. Минск, 1997–1998. Т. 1. ISBN 985-437-268-5, Т. 2. ISBN 985-437-627-3 * [http://militera.lib.ru/memo/english/churchill/ İkinci dünya müharibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070317212210/http://militera.lib.ru/memo/english/churchill/ |date=2007-03-17 }} * [http://scepsis.ru/library/id_704.html "Цели Германии в войне против СССР"] * [http://www.scepsis.ru/library/id_695.html "Война на уничтожение: вермахт и холокост"] * [http://militera.lib.ru/files/list.html Сайт документальной военной литературы "Милитера"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070220100352/http://militera.lib.ru/files/list.html |date=2007-02-20 }}. * ''Колпакиди А. И.'' ГРУ в Великой Отечественной войне. — М.: Яуза: Эксмо, 2010. — 608 с. — (ГРУ) — 3000 экз. — ISBN 978-5-699-41251-8 * ''В. И. Дашичев.'' Банкротство стратегии германского фашизма. М.: Наука, 1973. * Том 1 — [http://www.katyn-books.ru/foreign/dashichev-01.htm Подготовка и развёртывание нацистской агрессии в Европе 1933–1941 гг] * Том 2 — [http://www.katyn-books.ru/foreign/dashichev-02.htm Агрессия против СССР. Падение "третьей империи"] * BETHELL, Nicholas. ''Útok na SSSR: druhá světová válka''. Praha : Svojtka & Co., 2000. ISBN 80-7237-279-3 * BOYLE, David. ''Druhá světová válka ve fotografiích''. Čestlice : Rebo, 2007. ISBN 978-80-7234-780-3 * CAWTHORNE, Nigel. ''Bitvy druhé světové války''. Frýdek-Místek : Alpress, 2007. ISBN 978-80-7362-446-0 * CÍLEK, Roman. ''Holocaust: zřetězení zla''. Praha : P3K, 2007. ISBN 978-80-903584-8-5 * GILBERT, Martin. ''Druhá světová válka: úplná historie''. Praha : BB/art, 2006. ISBN 80-7341-933-5 * CHURCHILL, Winston. ''Druhá světová válka I–VI''. Praha : NLN, Nakladatelství Lidové noviny, 2005. ISBN 80-7106-739-3 * JORDAN, David; WIEST, Andrew. ''Atlas druhé světové války: fakta o bojových střetnutích na všech frontách''. Praha : Ottovo nakladatelství, 2006. ISBN 80-7360-273-3 * KEEGAN, John. ''Druhá světová válka''. Praha : Beta-Dobrovský ; Plzeň : Ševčík, 2003. ISBN 80-7306-063-9 * LIDDELL HART, Basil. ''Dějiny druhé světové války''. Brno : Jota, 2000. ISBN 80-7217-117-8 * NÁLEVKA, Vladimír. ''Druhá světová válka''. Praha : Triton, 2003. ISBN 80-7254-390-3 * OVERY, Richard. ''Proč spojenci zvítězili''. Praha : Beta-Dobrovský ; Plzeň : Ševčík, 2008. ISBN 978-80-7306-338-2 * PIEKALKIEWICZ, Janusz. ''Druhá světová válka''. Praha : Svojtka & Co., 2007. ISBN 978-80-7352-764-8 * SALMAGGI, Cesare; PALLAVISINI, Alfredo. ''2194 dnů: ilustrovaná chronologie druhé světové války''. Praha : Olympia, 2007. ISBN 978-80-7376-005-2 * SHAW, Antony. ''II. světová válka den po dni''. Praha : Naše vojsko : Columbus, 2007. ISBN 80-206-0732-3 * WILLMOTH, Hedley Paul. ''Druhá světová válka''. Praha : Euromedia Group — Knižní klub, 2005. ISBN 80-242-1403-2 * ''Kronika druhé světové války''. Praha : Fortuna Print, 2003. ISBN 80-7321-072-X * FRIEDRICH, Jörg ''Der Brand''. München :13. Auflage 2003, Propyläen Verlag, ISBN 3-549-07165-5 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vikianbar kateqoriyası|World War II}} * [http://www.dhm.de/lemo/html/wk2 ''Der Zweite Weltkrieg''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120606005439/http://www.dhm.de/lemo/html/wk2/ |date=2012-06-06 }} im Lebendigen virtuellen Museum Online (LeMO) * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=259 ''Zweiter Weltkrieg''] in der ''Virtual Library Zeitgeschichte'' beim Historischen Centrum Hagen * [http://www.politische-bildung.de/zweiter_weltkrieg.html ''Zweiter Weltkrieg''] auf dem Informationsportal zur politischen Bildung * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=325 ''Battle of the Ruhr 1939–1945'']. Regionalgeschichte des Zweiten Weltkriegs beim Historischen Centrum Hagen<br><small>("eines der ältesten geschichtswissenschaftlichen Angebote im deutschsprachigen Internet")</small> * [http://www.historicum.net/themen/bombenkrieg ''Der alliierte Bombenkrieg 1939–1945''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120102211123/http://www.historicum.net/themen/bombenkrieg/ |date=2012-01-02 }} beim Fachportal ''historicum.net'' (Redaktion: Ralf Blank, Historisches Centrum Hagen) * [http://worldwarii.ru/ Сайт о Второй Мировой Войне] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111228012718/http://worldwarii.ru/ |date=2011-12-28 }} * [http://www.teatrskazka.com/Raznoe/12_VtorajaMirovajaVojna/12_VtorajaMirovajaVojna.html Таблицы справочного труда "История второй мировой войны 1939–1945 гг."] * [http://tankfront.ru/ Сайт Танковый фронт]. Бронетанковые войска стран-участниц Второй мировой войны. СССР, Германия, Союзники, Ось. * [http://tarih.ru/vov.html Böyük Vətən müharibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120117213850/http://tarih.ru/vov.html |date=2012-01-17 }} * [http://www.istmira.com/vtoraya-mirovaya-vojna/ İkinci dünya müharibəsi ] * [http://1939-1945.net/main.shtml Каталог ресурсов: Вторая мировая война в Сети] * [http://world-war.ru/ Непридуманные рассказы о войне] <!-- via http://www.livejournal.com/community/warhistory/453385.html --> * [http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php ANPI Archives photos] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160113092053/http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php |date=2016-01-13 }}{{ref-it}} — İkinci Dünya müharibəsi şəkilləri * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ww2incolor Цветные фотографии Второй мировой войны] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20051028001550/http://www.ww2incolor.com/gallery/ww2incolor |date=2005-10-28 }}{{ref-en}} <!-- via http://www.livejournal.com/community/warhistory/409313.html --> * [http://www.pobediteli.ru Мультимедийная карта войны] от вторжения на территорию СССР до падения Берлина * [http://victory.rusarchives.ru/index.php?p=3 Государственные архивы РФ, хранящие фотодокументы о Великой Отечественной войне 1941–1945 гг.] Сайт "Победа. 1941–1945" — каталог фотодокументов * [http://novosti.err.ee/index.php?26169979 ОБСЕ возложил ответственность за войну на Германию и СССР], статья о резолюции [[ОБСЕ]], 02 июля 2009 * [http://wwii.sasgis.ru/ Аэрофотоснимки Второй мировой войны] * [http://kprf.ru/crisis/edros/79822.html "Докладная записка" С. Тимошенко и Г. Жукова накануне нападения фашистской Германии на СССР, изготовленная фальсификаторами] * [http://mmc.vega-int.ru/65pobede/voenlixol.html Воспоминания ветеранов о Второй мировой войне] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140330175439/http://mmc.vega-int.ru/65pobede/voenlixol.html |date=2014-03-30 }} * [http://www.war-arms.ru Оружие, военная техника и форма Второй мировой войны] * [http://www.iwmcollections.org.uk/ ''Collections Online''] des britischen ''Imperial War Museum'' (englisch) * [http://www.worldwar2database.com/ ''World War II Multimedia Database'']; Umfangreiches Bild- und Tonarchiv mit Bildern und Videos (englisch) * [http://www.authentichistory.com/1939-1945/index.html ''World War II'']; US-amerikanisches Bild- und Tonarchiv zum Zweiten Weltkrieg auf ''authentichistory.com'' (englisch) * [http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#Second ''Source List and Detailed Death Tolls'']; Auflistung der Opfer- und Verlustzahlen auf ''users.erols.com'', November 2005 (englisch) * [http://www.kriegsende.aktuell.ru/ ''60 Jahre Kriegsende'']; Berichte russischer Zeitzeugen in deutscher Sprache auf ''kriegsende.aktuell.ru'' * [http://www.archive.org/details/GermanySurrendersUnconditionally ''Germany surrenders unconditionally (1945)'']; Originaldokumente der Kapitulation, Digitalisat auf ''archive.org'', 26. Dezember 2007 * [http://www.dra.de/ram/cd_archivvlg01_kriegsende_t08.ram ''Verkündung der Kapitulation der deutschen Wehrmacht, 8. Mai 1945''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111224101032/http://www.dra.de/ram/cd_archivvlg01_kriegsende_t08.ram |date=2011-12-24 }}; Originalton (35 Sekunden) im Deutschen Rundfunkarchiv (Real-Audio-Format) * [http://www.bundesarchiv.de/oeffentlichkeitsarbeit/bilder_dokumente/00805/index.html.de ''Die deutsche Kapitulation 1945''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150708213720/http://www.bundesarchiv.de/oeffentlichkeitsarbeit/bilder_dokumente/00805/index.html.de |date=2015-07-08 }}; historische Bilder und Dokumente des Bundesarchivs * [http://www.fronta.cz Druhá světová válka (fronta.cz)] * [http://www.militaryzone.cz Druhá světová válka a Reenacting na jednom místě(militaryzone.cz)] * [http://www.rozhlas.cz/wwii/portal II. světová válka (stránky Českého rozhlasu)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20061103220219/http://www.rozhlas.cz/wwii/portal |date=2006-11-03 }} * [http://imgs.idnes.cz/oprilohy/infografika/valka/startA.html 2. světová válka: Válku vidět — slyšet] * [http://zvodyvynoreni.wz.cz/download.php?soubor=4 II. světová válka — příčiny, průběh, výsledek, důsledky (PDF)] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://druha.svetova.cz/ Druhá světová válka (druha.svetova.cz)] * [http://www.panzernet.net Panzernet, německá a sovětská obrněná technika druhé světové války] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210331040747/http://www.panzernet.net/ |date=2021-03-31 }} * [http://druhasvetova.blogspot.com/ Barevné fotografie z druhé světové války] * [http://www.ww2db.com/ World War II Database] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090416083151/http://www.ww2db.com/ |date=2009-04-16 }} {{en}} * [http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=226140 World War II Encyclopedia by the History Channel] {{en}} * [http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php Deutsche Welle special section on World War II] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20050507150818/http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php |date=2005-05-07 }} {{en}} * [http://www.shoa.de/content/view/397/451/ Der Zweite Weltkrieg (shoa.de)] {{de}} * [http://www.psywar.org/leaflets.php World War II Propaganda Leaflet Archive] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140326040930/http://www.psywar.org/leaflets.php |date=2014-03-26 }} {{en}} * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ World War 2 Pictures In Colour] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080821000454/http://www.ww2incolor.com/gallery/ |date=2008-08-21 }} {{en}} * [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map, from the invasion of the Soviet Union to the fall of Berlin] {{en}} * [http://memory.loc.gov/ammem/collections/maps/wwii/ World War II Military Situation Maps] {{en}} * [http://2gm.tusitio.es/ La Segunda Guerra Mundial] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120113075322/http://2gm.tusitio.es/ |date=2012-01-13 }} * [http://tyzhden.ua/Publication/3399 Війна. Український рахунок Український тиждень, № 18, 2010] * [http://www.pravda.com.ua/articles/2010/05/7/5017138/ Україна. Друга світова. Тільки цифри] * [http://www.kby.kiev.ua/komitet/conference/Najman.pdf Друга світова війна і доля народів України] * [http://www.war-arms.ru Друга світова війна зброя і техника] * [http://www.mundoerrante.com/batallas/index.html Batallas de la Segunda Guerra Mundial] * [http://www.ajzanier.com.ar/ Historia de la Segunda Guerra Mundial] * [http://www.exordio.com/1939-1945/cronologia.html Cronología de la SGM] * [http://www.2da-guerra-mundial.com.ar/ Batallas y armamento utilizado durante el conflicto] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120126190142/http://www.2da-guerra-mundial.com.ar/ |date=2012-01-26 }} * [http://www.historiasiglo20.org/IIGM/index.htm Relaciones y organizaciones] * [http://www.vespito.net/historia/franco/40ft.html España en la Segunda Guerra Mundial] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111214135545/http://www.vespito.net/historia/franco/40ft.html |date=2011-12-14 }} * [[:wikisource:Relations of Members of the United Nations with Spain|Relaciones de los Estados Miembros de Naciones Unidas con España]] (en inglés) * [http://www.militar.org.ua/militar/foro-militar-articulos.html Artículos y debates sobre la Segunda Guerra Mundial] * [http://cronologia2gm.cogia.net/ Cronología de la Segunda Guerra Mundial día por día y bajo licencia Creative Commons] * [http://u-historia.com/ Los sumergibles alemanes y la guerra submarina] == Həmçinin bax == * [[Holokost]] * [[Faşizm]] * [[Adolf Hitler]] * [[Üçüncü Reyx]] * [[İkinci dünya müharibəsində istifadə olunmuş silahların siyahısı]] * [[Böyük Vətən müharibəsi]] * [[ABŞ İkinci dünya müharibəsində]] * [[5-ci mexanikləşdirilmiş korpus]] {{Azərbaycanın hərb tarixi}} [[Kateqoriya:İkinci Dünya müharibəsi| ]] [[Kateqoriya:Dünya müharibələri]] [[Kateqoriya:XX əsrin müharibələri]] [[Kateqoriya:Tarix]] tqn5cqd2b750fme4rq4m8342xneqz94 7864989 7864981 2024-11-26T19:03:10Z Мурад 97 21365 7864989 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = İkinci Dünya müharibəsi |aiddir = |şəkil = [[Fayl:Infobox collage for WWII.PNG|300 px]] |şəklin ölçüsü =280px |şəklin izahı =<center>Saat əqrəbi istiqamətində:</center> Çin qüvvələri [[Çande döyüşü]]ndə; [[Birinci Əl-Ələmeyn döyüşü]]ndə Avstraliyanın 25 funtluq silahları; Alman [[Junkers Ju 87|Stuka]] bombardmançıları 1943-cü ilin dekabrında [[İkinci Dünya müharibəsində Şərq cəbhəsi|Şərq cəbhəsində]]; ABŞ dəniz qüvvələri Linqayen körfəzində; [[Vilhelm Keytel]] [[Almaniyanın kapitulyasiyası aktı|Almaniyanın təslim olma sənədini]] imzalayır; Sovet qoşunları [[Stalinqrad döyüşü]]ndə |tarixi = 1 sentyabr 1939<ref>Qərbi mənbələrdə qəbul olunmuş tarix. Bundan başqa müxtəlif tarixlər təklif olunur. Məsələn, Çin tarixşünaslıqda [[İkinci Çin–Yaponiya müharibəsi|7 iyul 1937 tarixi]] qəbul olunub.</ref> —<br> 2 sentyabr 1945 (6 il, 1 gün) |yeri = [[Avropa]], [[İkinci Dünya müharibəsində Sakit okean cəbhəsi|Sakit okean]], [[Atlantika uğrunda müharibə|Atlantika]], [[Hind okeanı]], [[Cənubi Asiya|Cənubi]]-[[Şimali Asiya]], [[Çin]], [[Yaponiya]], [[Orta Şərq]], [[Cənubi Afrika]], [[Şərqi Afrika]], [[Mərkəzi Afrika]], [[Avstraliya]], [[Şimali Amerika|Şimali]] və [[Cənubi Amerika]] |səbəbi = Alman [[revanşizm]]i, italyan [[faşizm]]i, yapon [[şovinizm]]i |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Antihitler koalisiyası]]nın qələbəsi<br> • [[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyasının]], [[Faşist İtaliyası (1922-1943)|Faşist İtaliyasının]] və [[Yaponiya imperiyası]]nın süqutu<br> • [[İşğal Almaniyası|Almaniya]], [[Yaponiya]], [[Avstriya]] və [[Koreya]]nın müttəfiq hərbi işğalları<br> • Atom dövrünün başlanğıcı<br> • [[Millətlər İttifaqı]]nın ləğv edilməsi və [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]]-nin yaradılması<br> • [[ABŞ]] və [[SSRİ]]-nin rəqib supergüclər kimi meydana çıxması və [[Soyuq müharibə]]nin başlaması |ərazi = |tərəf1 = '''[[Antihitler koalisiyası]]:''' {{bayraq|SSRİ}} [[SSRİ]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|ABŞ|1912}} [[ABŞ]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Birləşmiş Krallıq}} [[Birləşmiş Krallıq]]<br> [[Fayl:Flag of the Republic of China.svg|25px]] [[ÇXR]] <small>(1937-45)</small><br> {{bayraq|Fransa}} [[Fransa]] <small>(1939-40)</small> *[[Fayl:Flag of Free France (1940-1944).svg|25px]][[Azad Fransa]] <small>(1940-44)</small> *[[Fayl:Flag of Poland (1928-1980).svg|25px]][[Polşa]]<small>(1939)</small> *[[Fayl:Flaga PPP.svg|25px]][[Polşa|Polşalı dirənişçilər]] <small>(1942-45)</small> {{bayraq|Yuqoslaviya Krallığı}}[[Yuqoslaviya|Yuqoslaviya Krallığı]]<small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Kanada}} [[Kanada]]<br> {{bayraq|Avstraliya}} [[Avstraliya]]<br> {{bayraq|Yeni Zelandiya}} [[Yeni Zelandiya]]<br> {{bayraq|Yunanıstan}} [[Yunanıstan]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Çexoslovakiya}} [[Çexoslovakiya]]<br> {{bayraq|Cənubi Afrika Respublikası}} [[Cənubi Afrika Respublikası|CAR]]<br> {{bayraq|Norveç}} [[Norveç]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Hollandiya}} [[Niderland]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Belçika}} [[Belçika]] <small>(1940-45)</small><br> {{bayraq|Braziliya}} [[Braziliya]] <small>(1942-45)</small><br> ---- Asılı və kukla dövlətlər<br> {{bayraq|Filippin}} [[Filippin]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Monqolustan}} [[Monqolustan]] <small>(1941-45)</small><br> <small>[[Müttəfiqlər|''...və digərləri'']]</small> |tərəf2 = '''[[Berlin-Roma-Tokio oxu]]''': [[Fayl:Flag of the German Reich (1935–1945).svg|25px]][[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyası]]<br> [[Fayl:Naval Ensign of Japan.svg|25px]][[Yaponiya İmperiyası]]<small> (1937-45)</small><br> [[Fayl:Flag of Italy (1861–1946).svg|25px]][[İtaliya Krallığı]] <small>(1940-43)</small><br> [[Fayl:Flag of Hungary (1915-1918; angels; 3-2 aspect ratio).svg|25px]][[Macarıstan krallığı]] <small>(1940-45)</small><br> [[Fayl:Flag of Romania.svg|25px]][[Rumıniya|Rumıniya Krallığı]] <small>(1941-44)</small><br>[[Fayl:Flag of Bulgaria.svg|25px]][[Bolqarıstan|Bolqarıstan Krallığı]] <small>(1941-44)</small><br> ---- Hərbi Müttəfiqlər<br> {{bayraq|Finlandiya}} [[Finlandiya]] <small>(1941-44)</small><br> {{bayraq|Tailand}} [[Tailand]] <small>(1942-45)</small><br> [[Fayl:Flag of Iraq (1924–1959).svg|25px]][[İraq|İraq Krallığı]] <small>(1941)</small><br> ---- Asılı və kukla dövlətlər<br> [[Fayl:Flag of Manchukuo.svg|25px]][[Dövlət|Mançukuo]]<br> [[Fayl:War flag of the Italian Social Republic.svg|25px]][[İtaliya Sosial Respublikası]] <small>(1943-45)</small><br> {{bayraq|Xorvatiya}} [[Xorvatiya]] <small>(1941-45)</small><br> {{bayraq|Slovakiya}} [[Slovakiya]]<br> <small>[[Berlin-Roma-Tokio oxu|''...və digərləri'']] |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = {{bayraq|SSRİ}} [[İosif Stalin]]<br> {{bayraq|ABŞ}} [[Franklin Delano Ruzvelt|Franklin Ruzvelt]] {{bayraq|Böyük Britaniya}} [[Vinston Çörçill]]<br> [[Fayl:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[Çan Kayşi]] |komandan2 = {{bayraq|Üçüncü Reyx}} [[Adolf Hitler]]<br> {{bayraq|Yaponiya}} [[Hirohito]]<br> {{bayraq|İtaliya Krallığı}} [[Benito Mussolini]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = '''Hərbi ölənlər:'''<br> 16.000.000-dan çox<br> '''Mülki ölü:'''<br> 45.000.000-dan çox<br> '''Ölənlərin ümumi sayı:'''<br> 61.000.000-dan çox (1937–1945)<br> <small>[[İkinci Dünya müharibəsindəki itkilər|''...daha ətraflı'']]</small> |itkilər2 = '''Hərbi ölənlər:'''<br> 8.000.000-dan çox<br> '''Mülki ölü:'''<br> 4.000.000-dan çox<br> '''Ölənlərin ümumi sayı:'''<br> 12.000.000-dən çox (1937-1945)<br> <small>[[İkinci Dünya müharibəsindəki itkilər|''...daha ətraflı'']]</small> |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} [[Fayl:U.S. and Soviet soldiers and German citizens at a Berlin black market.jpg|thumb]] '''İkinci Dünya müharibəsi''' və ya '''İkinci Cahan savaşı''' — [[XX əsr]]də baş vermiş iki Dünya müharibəsindən ikincisi. [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] ordusunun [[Polşa]]ya hücuma başladığı 1 sentyabr 1939-cu il müharibənin başlanma tarixi sayılır. Lakin müharibədən əvvəlki baş verən hadisələr də nəzərə alınarsa, müharibə daha öncə başlamış sayıla bilər. İkinci Dünya müharibəsi çox böyük miqyas alaraq, demək olar ki, bütün dövlətləri əhatə etmişdi. 2 sentyabr 1945-ci ildə sona yetən [[müharibə]] 10 milyonlarla insanın ölümünə səbəb oldu: döyüş meydanlarında, əsirlikdə, konslagerlərdə 27 milyon hərbi xidmətçinin həyatı sona yetdi. Bundan başqa müharibə 25 milyona yaxın dinc əhalinin həyatına son qoymuşdu. Bu müharibə dünya [[siyasət]]inin və [[beynəlxalq hüquq]]un dönüş nöqtəsi oldu. Dünya arenasında qüvvələrin yeni paylaşması və müharibə əleyhinə beynəlxalq mexanizmlər meydana çıxdı. Təkcə [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] və [[Yaponiya imperiyası|Yaponiya]] yox, həmçinin koalisiyanın tərkibinə daxil olan [[İngiltərə]] və [[Fransa]] da öz beynəlxalq mahiyyətini itirdi. Müharibədən sonra [[avtoritet]] mövqeyini bərpa edən [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] dünyada aparıcı qərb ölkələrinin başında, [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] isə sosialist ölkələrin başında dururdu. [[Berlin-Roma-Tokio oxu|Hitler Koalisiyası]]-na qarşı müttəfiq olan [[SSRİ]] və [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] müharibədən sonra 50 ilə qədər davam edən "[[soyuq müharibə]]"yə başladılar. Müharibə 1945-ci ildə [[Antihitler koalisiyası]]nın qələbəsi ilə başa çatdı və beləliklə də, dünya siyasi xəritəsi dəyişikliyə məruz qaldı. Beynəlxalq əməkdaşlıq qurmaq və növbəti toqquşmalara imkan verməmək üçün [[BMT]] yaradıldı. Bu zaman [[Afrika]] və [[Asiya]]da azadlıq uğrunda hərəkatlar üçün zəmin formalaşdı. == Müharibənin başlanması və səbəbləri == 1939-cu il 1 sentyabrda [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] [[Polşa]] üzərinə [[Polşa kampaniyası (1939)|hücuma keçdi]]. 1939-cu il 1 sentyabrda saat 4:45 radələrində Danziq limanında olan Alman müharibə gəmisi ''Schleswig-Holstein'' Polşaya aid ''Westerplatte'' adlı gəmiyə atəş açdı. Bu tarix uzun bir müddət, İkinci Dünya müharibəsinin rəsmi başlanğıc tarixi olaraq qəbul edildi. Halbuki 4:40 radələrində Alman bombardman təyyarələri, Breslau'nun 100 km şərqindəki ''Wielun'' qəsəbəsinə hücum etmiş və 1200 insanın həyatına son qoymuşdu. Bundan əvvəl isə bir alman-slovak bölüyü 26 avqust tarixində Jablona Keçidini işğal etmişdi. Bölük komandirinə hücum tarixinin təxirə salındığı xəbərini bildirmək unudulmuşdu. Fitnə-fəsad yolu ilə hücuma keçən [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] sərhədləri pozaraq [[Polşa]] üzərinə 57 diviziya (1,5 milyon adam), 2500 [[tank]], 2000 [[təyyarə]] göndərdi. 3 sentyabr tarixində [[İngiltərə]] və [[Fransa]] [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] müharibə elan etdilər. İkinci Dünya müharibəsi başlandı. Sentyabrın 3–10 arasında [[Avstraliya]], [[Yeni Zelandiya]], [[Hindistan]], [[Kanada]] [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] qarşı müharibəyə qoşuldular. [[ABŞ]] özünü bitərəf elan etdi. [[Yaponiya imperiyası|Yaponiya]] [[Avropa]] müharibəsinə qarışmadığını bildirdi. '''İkinci dünya müharibəsinin başlanmasının başlıca səbəbləri:''' * [[Birinci Dünya müharibəsi]]ndən sonra qalib dövlətlərin yaratdıqları Versal-Vaşinqton sisteminin çox sərt və alçaldıcı olması; * Avropanın mərkəzində, [[Üçüncü Reyx|Almaniyada]] qisasçılıq və militarizm ideyasının yüksək dərəcədə inkişaf etməsi; * [[Hitler]] "reyx"inin irqçilik, "[[adamcıq|dəyərsiz xalqları]]" əsarət altına almaq siyasəti, ümumən dünya ağalığına nail olmaq iddiaları; * Qərb dövlətlərinin, xüsusən [[İngiltərə]] və [[Fransa]]nın nasizmin bəşəriyyət üçün təhlükə olmaq mahiyyətini dərk etməmələri, hətta onu şirnikləndirmək və sakitləşdirmək siyasətləri; * İri dövlətlərin, o cümlədən [[ABŞ]]-nin "qarışmamaq" mövqeyi tutmaları; * [[ABŞ]] başda olmaqla iri dövlətlərin [[Üçüncü Reyx|Almaniyan]]ın iqtisadi-hərbi cəhətdən dirçəlməsinə yardım etmələri; * Sosializmə nifrət edən burjua-demokratik ölkələrin [[SSRİ]] ilə birlikdə faşizmə qarşı vaxtında alternativ ittifaq yaratmaq zəruriyyətini dərk etməmələri; * [[SSRİ]]-nin müharibəni özündən uzaqlaşdırmaq üçün [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] güzəştlər etməsi, hətta onunla iqtisadi əlaqələr yaratması; * 30-cu illərin axırları üçün Avropada və Şərqdə hərbi-sənaye komplekslərinin olmazın dərəcədə şişməsi və i.a. == Müharibənin gedişatı == İkinci Dünya müharibəsi kifayət qədər sərt başladı. [[Almanlar]] Qərbi [[Polşa]]nı viran qoydular. Sazişə uyğun olaraq ruslar [[Polşa]]nın [[şərq]] yarısını işğal etdilər. Ruslar həmçinin 1940-cı ildə [[Estoniya]], [[Latviya]] və [[Litva]]nı da işğal etdilər, sonrakı ildə onlar [[sovetləşmə]]yə məruz qaldılar və [[SSRİ]]-nin respublikalarının üzvlüyünə daxil oldular. [[Finlandiya]] [[SSRİ]]-yə qarşı müqavimət göstərdi, [[SSRİ]] 1939–1940-cı illərin qışında [[Finlandiya]] ilə qısa [[müharibə]] apardı. Bu vaxt [[Qərb]]də hamı aldadıcı şəkildə sakit idi. [[Almaniya]] [[Fransa]]ya tərəf qoşunlarını yönəldəndə [[fransızlar]] özlərinin [[Majino xətti]]nin arxasında yerləşmişdilər. Britaniya az sayda qoşuna malik idi. [[Almanlar]] hərəkət etmirdilər. Bu ''"[[Qəribə müharibə]]"'' adlanırdı. İki böyük [[Avropa]] ölkəsi hələ də özlərinin sülh dövründəki baxışlarından əl çəkmirdi. Belə qəribə qış ərzində almanlar öz qüvvələrinin xüsusi təlim-məşqdən keçirdilər, onların yazdakı niyyətləri tam aydın idi. 1940-cı ilin aprel və may aylarında [[almanlar]] qəflətən [[Norveç]]i, [[Danimarka]]nı və [[Niderlandın işğalı (1940)|Niderlandı]] işğal etdilər və [[Belçikanın işğalı (1940)|Belçikaya hücuma başladılar]]. Almanların zirehli diviziyalarının və adamların başı üzərində uğuldayan bombalarının qarşısında heç nə dayana bilmirdi. [[Polşa]]da istifadə edilsə də, bu taktikalar [[fransızlar]]ı və [[ingilislər|britaniyalılar]]ı heyrətə gətirmişdi. 1940-cı ilin mayında [[Fransa kampaniyası]]na başlayan [[Üçüncü Reyx]] cəmi 6 həftəyə Fransanı işğal etdi. [[Paris]]in özü 1940-cı ilin 13 iyununda işğal edildi. Müdafiə yönümlü hərbi nəzəriyyəyə malik olan [[Fransa Silahlı Qüvvələri|Fransa ordusu]] ölkədə əməliyyat aparmağa hazırlaşmamışdı, onun hərbi hava qüvvələri yox idi, hökumət bölünmüşdü. Hökumət məğlubiyyət tərəfdarı və bir qədər alman meyilli olan adamlar qrupunun əlinə düşmüşdü və bu adamlar 22 iyunda [[Fransa]]nı [[müharibə]]dən çıxardı. Fransızların kiçik qrupu İngiltərəyə qaçıb general [[Şarl de Qoll|de Qollun]] başçılığı altında [[Fransa Müqavimət Hərəkatı|Azad Fransa hərəkatı]]nı yaratdılar. [[Fransa]]nın özü yarıya qədər almanlar tərəfindən işğal olunmuşdu, geri qalan yarısı isə [[Vişi]] şəhərini öz paytaxtı etmişdi və marşal [[Filipp Peten]]in başçılıq etdiyi totalitar rejimin hakimiyyəti altına keçmişdi. 1807-ci ildə olduğu kimi 1940-cı ildə də yalnız [[Böyük Britaniya]] [[Avropa]]nın fatehi ilə müharibədə qalmışdı. Britaniya özünün tarmar edilmiş qüvvələrini materik [[Avropa]]sından [[Dünkerk]] limanı vasitəsilə geri çəkmişdi. Həmin vaxt onlar daha çətin vəziyyətlə üz-üzə qalmağa hazırlaşırdılar. [[Avropa]]dakı döyüşlər vaxtı baş nazir vəzifəsində Çamberlini əvəz etmiş [[Vinston Çörçill]] bədbəxtlikdə qəhrəman liderliyi vəzifəsinə yüksəldi. Aylarla davam edən və 1940-cı ilin payızında özünün kulminasiya nöqtəsinə çatan [[Britaniya uğrunda döyüş]] hava hücumu formasını almışdı. Bu vaxta qədər heç vaxt hansısa hava bombardmanı belə güclü olmamışdı. Lakin almanlar Britaniya üzərindəki səmada nəzarəti ələ keçirməyə qadir deyildi. Tədricən britaniyalılar bombardmana qarşı daha uğurla vuruşurdular. [[Koventri]] şəhərinin yer üzündən silinməsi, digər şəhərlərin həyatı və sənayesinin dağıdılması və minlərlə insanın öldürülməsinə baxmayaraq, Britaniyadakı istehsal fəaliyyəti hələ də davam edirdi. Hava qüvvələrinin əksər nəzəriyyəçilərinin mülahizələrinin əksinə olaraq bombardmanlar mülki əhalinin mənəvi gücünü qıra bilmirdi. 1940–1941-ci illərin qışında almanlar öz hücumlarının ağırlığını şərqə tərəf döndərməyə başladılar. [[Hitler]] qərara almışdı ki, [[İngiltərə]]də məsələni qurtarmazdan qabaq o, Rusiya məsələsini həll etməlidir. Belə ki, hətta [[Hitler]], nasional sosialist partiyasının öndə gələn şəxslərindən olan Rudolf Hessi, Britaniya ilə gizlin sövdələşmə üçün İngiltərəyə yollayır. Lakin İngilislərin Hessi həbsxanaya atdığını öyrəndiyi zaman, Hessin ruhi xəstə olduğunu mətbuat vasitəsilə xalqa bildirib. [[İngiltərə]] mühüm dayaq nöqtələrini, kommunikasiya xətlərini əlində saxlamaqla müqaviməti davam etdirsə də, [[Fransa]]nın təslim olması ilə [[Hitler]] qərbdə öz məqsədlərinə çatdığını güman edirdi. İndi [[Avropa]]da tam hakim olmaq üçün o, öz qüvvələrini [[SSRİ]]-yə qarşı yönəltdi. [[Üçüncü Reyx|Almaniya]] ilə müqavilənin məxfi protokolunda ona vəd edilmiş ərazilərin, demək olar ki, hamısını ələ keçirən [[Stalin]]in [[Balkan yarımadası]]na və [[Qara dəniz boğazları]]na olan iddiaları Hitleri ciddi narahat etmişdi. 1940-cı ilin iyununda Hitler Vermaxt rəhbərliyinə [[SSRİ]]-yə qarşı hücum planı hazırlamaq tapşırığı verdi. [[Barbarossa]] adını almış plan 1940-cı il dekabrın 18-də təsdiq edildi. 1941-ci il iyunun 22-də Almaniya [[SSRİ]]-yə hücum etdi. [[SSRİ]]-nin [[Böyük Vətən müharibəsi]] başlandı.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Rg7Z0ZfF4_c Böyük Vətən müharibəsi (1941–1945) necə başladı və başa çatdı?] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220318060259/https://www.youtube.com/watch?v=Rg7Z0ZfF4_c |date=2022-03-18 }}{{ref-az}}</ref> [[Blitzkriq|İldırımsürətli müharibə]] strategiyasına əsaslanan alman qoşunları qəfil zərbə ilə Sovet ordusunu ciddi məğlubiyyətə uğratdı. Almanlar qışa qədər [[Arxangelsk]]-[[Həştərxan]] xəttinə çıxmaq ümidində idilər. [[SSRİ]]-nin qərb sərhədlərində hələ tam komplektləşdirilməmiş hərbi birləşmələr daha yaxşı silahlanmış və müasir döyüş aparmaq təcrübəsi daha çox olan alman qoşunlarının güclü hücumuna tab gətirə bilmədi, böyük itkilər verərək ölkənin içərilərinə doğru sürətlə geri çəkildi. Almanlar müharibənin birinci həftəsində [[Leninqrad]] və [[Kiyev]]ə yaxınlaşdılar, [[Smolensk]]i ələ keçirdilər. Sentyabr ayında [[Almaniya Silahlı Qüvvələri|alman ordusu]] Kiyevi tutdu, [[Leninqradın mühasirəsi|Leninqradı mühasirəyə]] aldı və [[Moskva]] üzərinə güclü hücuma başladı. Lakin Sovet ordusunun təşəbbüsü ələ almaq səyləri sayəsində alman qoşunları [[Moskva döyüşü]]ndə darmadağın edilərək geri atıldı. Barbarossa planı iflasa uğradı, İldırımsürətili müharibə planı puç oldu. Noyabrın 15-də alman qoşunları böyük qüvvə ilə paytaxt üzərinə ikinci dəfə hücuma keçdi. Bəzi yerlərdə paytaxta 5&nbsp;km-ə qədər yaxınlaşa bilmiş alman ordusunu sovet qoşunları müdafiə döyüşlərində taqətdən saldılar. 1941-ci il dekabrın 5 və 6-da sovet qoşunlarının əks-hücumu başlandı. Almanlar 100–250&nbsp;km geriyə çəkilməli oldular. '''İspaniyada vəziyyət''' 1898-ci ildən bəri ölkədə mühüm koloniyaların itməsi ilə sürətlənən iqtisadi və sosial böhran vətəndaş müharibəsinin baş verməsinə səbəb oldu. 1923-cü ildə, diktator De Rivera general rütbəsinə yüksəldi. Ölkənin yeni monarx quruluşu siyasi cəhətdən qeyri-sabit vəziyyətdə olması iqtisadi və sosial vəziyyətə də pis təsir etdi. Eyni zamanda, zadəganların və ordunun royalist olduqları və qarşılıqlı maraqlar səbəbiylə sağçı olduqları bir vəziyyət meydana gəldi. Lakin [[Kataloniya]]da və Bask bölgəsində bu qrupa qarşı çıxan insanlar və kommunistlər var idi. De Rivera dövründə bu qruplar diqqət mərkəzində görünsələr də, 2-ci Cümhuriyyətdəki millətçilər və Respublikaçılar, onları ələ keçirə bilməmələri səbəbindən idarədən ayrıldıqdan sonra qurulan idarəyə gəldilər; lakin, ölkə daxilində artan qarışıqlığın qarşısını ala bilmədilər. Nəticədə Respublikaçılar və Milliyyətçilər arasında vətəndaş müharibəsi başladı. Əvvəlcə respublikaçılar üstünlüklü görünürdülər. Ancaq sonradan Afrika və İspan ordusunun bir hissəsi millətçilərə qoşuldu. Hitler və Mussolini, Alman və İtalyan pilotlarını radikal hərəkətlərlə döyüşə gətirən İspaniyada ilk döyüş gəmisini sınadılar. 1939-cu ildə millətçi qüvvələr General Frankonun rəhbərliyi altında məğlub edildiklərində ölənlərin ümumi sayı 600.000 nəfərə yaxın idi. [[Yaponiya İmperiyası|Yaponiya]] isə 70-ci meridiandan şərqdə [[Avrasiya]]nı öz nüfuz dairəsi hesab edirdi. Müttəfiqləri də buna razılıq vermişdi. O, artıq [[Çin]]in böyük bir hissəsini işğal etmişdi. Yaponiya [[Fransa]] [[Üçüncü Reyx|Almaniyaya]] təslim olduqdan sonra öz hərbi hissələrini onun müstəmləkələrində — [[Vyetnam]], [[Laos]] və [[Kamboca]]da yerləşdirdi. [[Filippin]]dəki mülklərinə təhlükə yarandığını görən [[ABŞ]] Yaponiyadan qoşunlarını geri çəkməyi tələb etdi və bu ölkə ilə strateji məhsul ticarətinə qadağa qoydu. Yaponiyanın idxalı 75% azaldı. Buna cavab olaraq 7 dekabr 1941-ci ildə, bazar günü səhəri yapon təyyarə daşıyıcılarından havaya qaldırılan yüzlərlə döyüşçü, torpedo və bombardmançı [[Havay adaları]]ndan Ohau adasındakı [[Pörl Harbor]] dəniz bazasına genişmiqyaslı hava hücumu həyata keçirdi. Bombaladıqları 8 Dretnosun 6-sı batdı və digərləri yararsız hala gətirildi. ABŞ Konqresi 8 dekabr 1941-ci ildə Yaponiyaya müharibə elan etdi. Bununla da Yaponiyanın müttəfiqi olan Almaniya və İtaliya dekabrın 11-də ABŞ-yə müharibə elan etdi. Bir gün sonra Yaponiya, İngiltərə, Kanada və [[Avstraliya]]ya da müharibə elan etdi. Perl Harbor basqını ilə eyni gündə [[Tayvan]] adasından çıxan yapon təyyarələri [[Filippin]] adalarına hazırlıq hücumu etdi. Bu adalar yapon qoşunları tərəfindən hucum edildikdən dərhal sonra işğal edildi. General Duqlos Arturun rəhbərliyindəki ABŞ orduları Filippindən geri çəkilməli oldu. Yaponlar 1942-ci ilin mayında Filippini ələ keçirdikdə 36.000 əsgər və 25.000 mülki şəxsi əsir aldı. Sonrakı aylarda Yaponiya qüvvələrinin hərbi əməliyyatları davam etdirərək Quam, [[Honq Konq]] və Malayziyanı işğal etdi. [[Malayziya]] yarımadasındakı [[Sinqapur]] da 1942-ci ilin fevralında yaponlar tərəfindən ələ keçirildi. Yaponiya [[Bruney]], Saravak, Borneo, [[Şərqi Timor]], [[Yava]], Sumatra, Selebes, Yeni Britaniya, [[Solomon]] adaları, Yeni Qvineyanın şərqi, Gilbert adaları, Andaman adası və [[Aleut adaları]]na qədər torpaqları işğal etdi. Bu uğurlar Yaponiyaya Cənub-Şərqi Asiya dənizlərində həlledici üstünlük qazandırdı. == Müharibənin xronologiyası == === 1937 === 1937 7 iyul tarixində aqressiv yönələnmiş [[Yaponiya]]nın hakim qüvvələri müharibəyə təkan vermək məqsədilə [[Çin]] və Yaponiya arasında atışmalara başladırlar. === 1938 === * 15 iyul-10 avqust Xasan gölü ərazisində Sovet-yapon silahlı qarşıdurması yarandı. === 1939 === [[Fayl:Alman işgali haritası.png|thumb|350 px|Almaniyanın işğal etdiyi ölkələr]] * 23 avqust — [[Moskva]]da Almaniya və SSRİ arasında bir-birinə hücum etməmək haqqında saziş imzalandı.<ref>[http://books.google.com/books?id=GOofAAAAMAAJ История второй мировой войны. 1939–1945] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220407130346/https://books.google.com/books?id=GOofAAAAMAAJ |date=2022-04-07 }}. Воениздат, 1982. С. 465. ''2 сентября — Подписание акта о безоговорочной капитуляции милитаристской Японии. Окончание второй мировой войны.''</ref> * 1 sentyabr — [[Almaniya]] və [[SSRİ]] [[Polşa]]nı öz aralarında bölüşdürməyə başlayırlar. Almaniya [[Polşa]]nın bölüşdürülməsi istiqamətində ilk addımı ataraq 1 sentyabrda [[Polşa]]ya qoşun yeritdi. [[SSRİ]] isə öz növbəsində bu istiqamətdə 2-ci addımı 16 sentyabrda atdı ([[SSRİ]] 2 həftəlik ləngiməklə [[Polşa]]nın müttəfiqlərinin [[Almaniya]]nın mütəfiqi kimi SSRİ-yə də müharibə elan etmələrinin qarşısını məharətlə almış oldu). * 3 sentyabr — əvvəl [[İngiltərə]], sonra [[Fransa]], həmçinin, [[Avstraliya]] və [[Yeni Zellandiya]] [[Almaniya]]ya müharibə elan etdilər. Sonrakı bir-neçə gün ərzində Almaniyaya müharibə elan edən dövlətlərin sırasına [[Kanada]], [[Nyufaundlend]], [[Cənubi Afrika Birliyi|Cənubi Afrika İttifaqı]] və [[Nepal]] da qatıldı. Bununla da İkinci Dünya müharibəsi başlamış oldu. * 5 sentyabr — [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] və [[Yaponiya]] Avropa müharibəsində öz neytrallığını elan etdilər. * 17 sentyabr — Sovet qoşunları [[Polşa]]ya daxil oldu. Həmin gün axşam Polşanın qanuni rəhbərliyi [[Rumıniya]]ya qaçır * 28 sentyabr — almanlar [[Varşava]] şəhərini ələ keçirirlər. Həmin gün Moskvada Almaniya və SSRİ arasında yeni sərhədlər müəyyənlədirilir, keçmiş [[Polşa]] ərazisi 2 tərəf arasında bölüşdürülür. * 6 oktyabr — Polşa ordusunun müqavimət göstərən axırıncı hissələri təslim olur. Bundan sonra Hitler Almaniyası Polşanın qərb hissəsini almalanlaşdırmağa başlayır, buradakı polyaklar və yəhudilər Polşanın mərkəzinə deportasiya edilir. Polşanın SSRİ-nin payına düşən hissəsində isə sovetləşmə, kollektivləşmə tətbiq edilir. * 8 noyabr — [[Münhen]]də uğursuz sui-qəsd. * 30 noyabr — [[SSRİ]] [[Finlandiya]]ya müharibə elan edir. "[[SSRİ-Finlandiya müharibəsi (1939-1940)|Qış müharibəsi]]" adını alan bu müharibə 1940-cı ilin mart ayına kimi davam edir. Müharibə nəticəsində ruslar çox böyük itkilər versələr də, Finlandiyaya məxsus ərazilərin 10%-ni işğal edirlər. === 1940 === * 15 mart Sovet-fin müharibəsi sona yetir. Moskvada bağlanmış sülh müqaviləsinə görə Finlandiyanın bir hissəsi SSRİ-yə verilir. * 9 aprel Alman qoşunları müharibə elan etmədən Danimarka və Norveçi işğal etdi * 10 aprel Sovet qoşunları tərəfindən Baltikyanı respublikalarının tutuldu. * 22 iyun [[Fransa]]nın kapitulyasiyasına dair akt imzalandı. * 13 avqust Alman aviasiyası [[Böyük Britaniya]]nı bombardman etməyə başladı. * 23 sentyabr [[İtaliya]] Şərqi [[Afrika]]ya yürüş etdi. * 27 sentyabr [[Almaniya]], [[Yaponiya]] və [[İtaliya]] arasında Üçlük hərbi sazişi bağlanır. * 2 noyabr [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] prezidenti [[Franklin Ruzvelt]] bütün ölkələrə aqressorlarla mübarizədə kömək təklif elədi. * 20 noyabr [[Macarıstan]] "Üçlüyə" daxil olur. === 1941 === * 1 mart [[Almaniya]]nı dəstəkləyən [[Bolqarıstan]] da "Üçlüyə" daxil olur. * 6 aprel Alman hərbi qüvvələri [[Yuqoslaviya]] və [[Yunanıstan]]a soxulur. * 9 aprel [[Britaniya]] aviasiyası [[Berlin]]i bombardman edir. * 1 iyun [[İngiltərə]] ordusu [[Bağdad]]a soxulur və [[Livan]] və [[Suriya]]ya hücum edir. * 16 iyun [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] hakimiyyəti öz ərazisində yerləşən bütün [[Almaniya]] səfirliklərinin bağlanmasını tələb edir. * 22 iyun Almaniya [[SSRİ]]-yə qarşı elan edilməmiş müharibəyə başlayır. Burada onun müttəfiqləri [[Rumıniya]], [[Macarıstan]], [[Slovakiya]], [[İtaliya]] və [[Finlandiya]]dır. * 12 iyul [[Almaniya]]ya qarşı sovet-ingilis birliyinə dair saziş imzalanmışdır. * 11 sentyabr Amerika dəniz hərbi qüvvələri [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] su sərhədlərinə daxil olduqları halda Almaniya gəmilərinə hücum etmək əmrini alır. * 30 sentyabr Almanlar [[Moskva]]ya hücuma başladılar. * 5 dekabr Sovet qoşunları [[Moskva]] ətrafındakı alman qoşunlarına əks-hücum edərək, onları 250 kilometrədəkdək uzaqlaşdırmağa müvəffəq oldular. [[Böyük Britaniya]] [[Finlandiya]], [[Macarıstan]] və [[Rumıniya]]ya qarşı müharibə elan etdi. * 7 dekabr Yaponlar Amerikanın Havay adalarında yerləşən Pörl Harbor hərbi dəniz limanına hücum edərək, elan edilməmiş müharibəyə başladılar. * 11 dekabr [[Çin]] [[Almaniya]] və [[İtaliya]]ya müharibə elan etdi. * 20 dekabr [[Hitler]] vətəndaşlarına müraciət edərək, könüllü olaraq, Şərq cəbhəsindəki qoşunlar üçün isti geyim təmin etməyi xahiş etdi. === 1942 === * 1 yanvar [[Vaşinqton]]da 26 ölkə "Üçlüy"ə daxil olan ölkələrlə heç bir sahədə əməkdaşlıq etməmək haqqında saziş imzalandı. * 20 yanvar [[Berlin]]də "Vanzey konfransı". Yüksəkrütbəli faşist məmurları "yəhudi problemini kökündən həll etməy"ə dair müzakirələr apardılar. * 18 aprel [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] hava qüvvələri Tokionu havadan bombaladı. * 24 aprel Alman hava qüvvələri ingilis tarixi və mədəni obyektlərini hətta həmin obyektlərin hərbi məqsədi olmasa da bombalanması əmrini aldı. * 13 sentyabr [[Stalinqrad]] uğrunda döyüşlər başlandı. * 2 dekabr [[Çikaqo]]da yer üzündə ilk nüvə reaktoru fəaliyyətə başladı. Bu reaktorun yaradıcılarından biri də İtaliyadan emiqrasiya etmiş fizik [[Enriko Fermi]] idi. === 1943 === * [[Kasablanka]]da [[Ruzvelt]] və [[Vinston Çörçil]]in iştirakıyla konfrans açıldı. Amerika və İngiltərə birgə strateji fəaliyyət haqqında və Şimali Afrikada 2 irimiqyaslı operasiya haqqında razılığa gəldilər. * 31 yanvar- 2 fevral Stalinqrad döyüşü sona yetir. * 19 aprel [[Varşava]]da 56 min yəhudi qətlə yetirilirdi * 13 mart Şimali [[Afrika]]da bütün alman-italyan qoşunları ingilislər tərəfindən hərtərəfli mühasirəyə alınaraq təslim edildi. * 5 iyul-23 avqust Kurskda vuruşmalar. Bu vuruşmalar sovet-alman qoşunlarının cəbhədəki vəziyyətini dəyişməsi yolunda həlledici oldu. * 10 iyun Sovet qoşunları Sisiliyadadır. İtaliya krali [[Viktor Emmanuel]] Mussolinin düşmənləri arasında əlaqə axtarır. * 24 iyul İngilis aviasiyası Hamburqu fosforlu bombalarla bombardman edir. Nəticə şəhərin yarısı darmadağın edilmiş, 30 min adamın həyatına son qoyulmuşdur. * 25 iyul Benito Mussolinin yaxalanması və tutulması. [[İtaliya]] kralı Viktor Emmanuel ölkədə yeni hakimiyyətin formalaşması uğrunda əhəmiyyətli addımlar atır. [[28 iyuld]]a İtalyanın faşist diktaturasından azad olunması elan olunur. * 13 oktyabr İtaliya Almaniyaya müharibə elan etdi. * 28 noyabr İlk dəfə Stalin, Ruzvelt və Çerçilin birgə iştirak etdiyi Tehran konfransı başlayır. * 26 dekabr [[Ruzvelt]] və [[Çörçill]]in iştrak etdiyi [[Qahirə]] konfransı. Müttəfiqlərin [[Türkiyə]]ni Almaniyaya müharibə elan etməsi barədə uğursuz təklifləri. === 1944 === [[Fayl:Second world war europe animation small.gif|thumb|Avropada müharibənin gedişatı]] * 6 iyun [[ABŞ]], [[Kanada]] və [[Böyük Britaniya]] qoşunları [[Normandiya]]ya daxil olur; [[ikinci cəbhə]] açılır. * 20 iyul Hitlerə qarşı təşkil olunmuş uğursuz sui-qəsd. * 1 avqust [[Varşava]]da general Tadeuş Borkaevskinin başçılığı altında faşist Almaniyasına qarşı üsyan başlayır. Hitler Varşavanın yerlə bir edilməsi haqqında əmr verir. Üsyançıların [[SSRİ]] və Böyük Britaniya tərəfindən dəstək haqqındakı ümidləri boşa çıxdı. Üsyanda 200 min polyak vəfat edir. 2 oktyabrda üsyan yatırıldı. * 25 avqust [[Rumıniya]] [[Almaniya]]ya müharibə elan edir. * 19 sentyabr [[SSRİ]] və [[Finlandiya]] arasında müvəqqəti sülh sazişi imzalandı. * 21 oktyabr Amerika qoşunları ilk dəfə olaraq, iri alman şəhərlərindən biri olan Axeni aldılar. * 31 dekabr [[Macarıstan]]dakı yeni hökumət [[Almaniya]]ya müharibə elan etdi. === 1945 === [[Fayl:News. V.E. Day BAnQ P48S1P12270.jpg|thumb|''Montreal Daily Star'': "Germany Quit", may 7, 1945]] * 27 yanvar [[Qızıl Ordu]] Osventsim konslagerini azad edir. Bu zaman orada 7 min əsir vardı. Osventsim ən böyük lagerlərdən biri olub faşist vəhşiliyinin simvolu idi. Bu lagerdə əsirlikdə olanların sayı bir milyon üç yüz mindən çox idi. Onlardan doqquz yüz mini qaz kameralarında boğulmuş və güllələnmişdir. İki yüz mini isə aclıq və xəstəlikdən, vəhşi qaydalardan və müxtəlif ağlasığmaz tibbi ekspertlərdən vəfat etmişdir. * 4 fevral [[Stalin]], [[Çerçil]], [[Ruzvelt]]in iştirakı ilə [[Yalta]] konfransının açılışı. Müttəfiqlər [[Yaponiya]]ya qarşı mübarizədə birlikdə olmaq haqqında razılığa gəldilər. * 13 – 14 fevral Drezdenə hava hücumları edilir. Həlak olanların dəqiq sayı olmasa da, 60–245 min arasında olduğu təxmin edilir. * 2 mart Amerika qoşunları [[Reyn]]ə gəlirlər. * 10 mart Tokyo Amerika tərəfindən bombardman edilir. 80 min nəfər həlak olmuşdur. * 12 aprel [[Franklin Ruzvelt]] vəfat edir. Prezidenti [[Harri Trumen]] əvəz edir. * 16 aprel Sovet qoşunları Berlin üzərinə yürüş edir. 25 aprel tarixində şəhər tamamilə mühasirəyə alınır. * 25 aprel Amerikan və Sovet qoşunları Torqau şəhərində, Elba yaxınlığında görüşürlər. * 28 aprel Benito Mussoliini partizanlar tərəfindən güllələnir. * 30 aprel [[Adolf Hitler]] intihar edir. * 8 may [[Berlin]] yaxınlığında, Karlsxortda imzalanan aktda Alman qoşunlarının zərərsizləşdirilməsi və fəaliyyətinin dayandırılması şərti etiraza baxılmadan irəli sürülmüşdür. * 9 may SSRİ Berlinə daxil olur və İkinci Dünya müharibəsinin qələbə ilə başa çatması. Faşizmin süqut etməsi. * 16 iyul [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də Nyu- Meksiko səhrasında dünyada ilk dəfə nüvə silahı təcrübə olunmuşdur. * 17 iyul [[Stalin]], [[Trumen]], [[Çerçil]]in iştirakı ilə keçirilən Potsdam konfransında [[Almaniya]]nın gələcək taleyi müzakirə olunur. * 6 avqust [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] Xirosimaya atom bombası atır. 100 mindən çox adam vəfat edir. [[Fayl:Nagasakibomb.jpg|200px|right|thumb|9 avqust 1945 [[Naqasaki]] üstündə atom göbələyi]] * 8 avqust [[SSRİ]] [[Yaponiya]]ya müharibə elan edir. * 9 avqust [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] Naqasakiyə atom bombası atır. 36 mindən çox adamın həyatına son qoylur. * 14 avqust [[Yaponiya]] imperatoru Xiroxito kapitulyasiyanı qəbul etdiyini elan edir. * 2 sentyabr [[Tokio]]da Amerika gəmisi "Missuri"nin göyərtəsində Yaponiya nümayəndələri qoşunlarını şərtsiz geri çəkmək haqqında akt imzaladılar. * 14 noyabr Başlıca alman hərbi müqəssirlərin mühakimə olunması ilə əlaqədar Nyunberq prosesinin başlanması. == Müharibənin sonu == [[Fayl:Destruction in a Berlin street.jpg|thumb|left|250px|Berlin küçələri dağıntıda]] Müharibənin gedişində sonrakı mərhələ (1944-cü il yanvar-1945-ci il sentyabr) Almaniya faşizminin və Yaponiya militarizminin darmadağın edilməsi uğrunda mübarizə ilə səciyyələnir. Bu dövrdə müttəfiq ölkələrin bütün səyləri tezliklə müharibəyə son qoyulmasına yönəldilmişdi. 1944-cü ilin əvvəlindən etibarən SSRİ qoşunlarının keçirdiyi bir sıra strateji hərbi əməliyyatlar nəticəsində almanlar tərəfindən zəbt edilmiş sovet əraziləri tamamilə azad edildi, döyüşlər Avropa ölkələrinə keçirildi. 1944-cü ilin yanvar-fevralında Leninqrad-Novqorod vilayətləri, martda sağ sahil Ukraynası, aprel-mayda Krım-Odessa vilayətləri, iyunda Kareliya, iyun-iyulda Belarusiya, iyul-avqustda Qərbi Ukrayna, avqust ayında Moldaviya, sentyabr-oktyabrda Baltikyanı respublikalar almanlardan xilas olundular. 1944-cü ilin oktyabrı üçün SSRİ-nin keçmiş sərhədi bərpa olundu. Sovet orduları Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrinin ərazilərinə daxil oldular. Onların faşistlərdən azad edilməsi və sovet nüfuz dairəsinə keçirilməsi uğrunda mübarizə başlandı. Sözügedən strateji hərbi əməliyyatlar sırasında 1944-cü ilin iyun-iyul aylarında Vitebsk-Bobruysk-Minsk rayonunda keçirilən döyüşlər çox ibrətamiz idi. Bu döyüşdə almanların 17 diviziyası və 3 briqadası tamamilə məhv edilmiş, 50 diviziyası isə öz heyətinin yarısını itirmişdi. Ümumən, hitlerçilər bu döyüşdə yarım milyon adam itirmişdilər. Əsir alınan 60 minə yaxın alman əskər və zabiti gətirilərək Moskvanın Qırmızı meydanından bayraqlarını ataraq keçirilmişdilər. Bu, Hitlerin hələ 1941-ci ilin 7 noyabrında Qırmızı meydanda faşist ordularının rəsmi keçidini təşkil etmək arzusuna cavab olaraq edilmişdi. Əlverşli şəraitdən istifadə edən müttəfiqlər 1944-cü il iyunun 6-da Fransanın şimalına (Normandiyaya) qoşun çıxardılar. Normandiya əməliyyatında müttəfiqlərin 2,9 milyon əsgəri, 10 min təyyarəsi və min hərbi gəmisi iştirak etmişdi. Beləliklə, Almaniyaya qarşı çoxdan vəd edilən və gözlənilən ikinci cəbhə açıldı. İndi Almaniya iki cəbhədə müharibə aparmağa məcbur oldu. Antihitler koalisiyası indi birlikdə ümumi düşmənə qarşı vuruşmağa başladı. 1944-cü ilin avqustunda müttəfiq qoşunlarının köməyi ilə Fransa faşistlərdən azad edildi. Ölkənin azad edilməsində general de Qollun başçılıq etdiyi "Döyüşən Fransanın hərbi hissələri də fəal iştirak etmişdilər. Sovet ordularının uğurlu hücumları və ikinci cəbhənin açılması "reyx"in sosial-iqtisadi, siyasi və hərbi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Uğursuz olsa da, fürerə qarşı sui-qəsdlər başladı, Onlardan biri 1944-cü il iyulun 20-də polkovnik Klaus fon Ştaufenberq tərəfindən edilmişdi. Sui-qəsd nəticə verməmişdi. 1944-cü ildə Hitler üç müttəfiqi Rumıniyadan, Bolqarıstandan, Finlandiyadan, 1945-ci ildə isə Macarıstandan məhrum oldu. Cənub-Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrində milli-azadlıq hərəkatı geniş miqyas aldı. Sovet ordularının sözügedən ölkələrə daxil olması milli-azadlıq və antifaşist hərəkatlarına və sovet meyilli qüvvələrin fəallaşmasına yeni vüsət verdi. Polşada, Rumıniyada, Bolqarıstanda, Yuqoslaviyada, Albaniyada, Yunanıstanda, Macarıstanda, Çexoslovakiyada yeni dövlət qurumları və ictimai hərəkatlar formalaşdı. Artıq nasist Almaniyasının məğlubiyyəti göz qabağında idi. Belə bir şəraitdə SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya dövlət başçılarının Krım (Yalta) konfransı (1945-ci il fevralın 4–11-də) toplandı. Konfransda İ. V. Stalin (SSRİ), F. Ruzvelt (ABŞ) və U. Çörçill (Böyük Britaniya) iştirak edirdi. Konfransda Almaniyaya qarşı birgə mübarizəni davam etdirmək, hərbi əməliyyatları sıx əlaqələndirmək razılığına gəlindi. Konfransda tərəflər Almaniyanın gələcək perspektivləri barədə də yekdil qərarlar qəbul etdilər. == Yekunları == [[Fayl:Potsdam conference 1945-8.jpg|thumb|left|250px|[[Klement Ettli]], [[Harri Truman]] və [[İosif Stalin]] [[Potsdam konfransı]]nda. iyul 1945-ci il]] [[Fayl:Map-Germany-1945.svg|thumb|left|250px|Almaniyanın bölüşdürülməsi]] İkinci Dünya müharibəsi müharibələr tarixində ən dəhşətli və dağıdıcı müharibə olmuşdur. Onun müxtəlif mərhələlərində hər iki döyüşən tərəfdən eyni zamanda 8 milyondan — 12,8 milyona kimi insan, 84 mindən -,163 minə qədər top, 6,5 mindən — 18,3 minə kimi təyyarə iştirak etmişdi. Hərbi əməliyyatların əhatə etdiyi ərazi [[Birinci Dünya Müharibəsi]]ndəkindən 5,5 dəfə çox idi. Müharibəyə sərf edilən xərclərin miqdarı 4 trilyon [[ABŞ dolları]] olmuşdu. Onların 1 trilyon 117 milyardını sırf hərbi xərclər təşkil etmişdir. Müharibə zamanı 60 milyondan çox adam tələf olmuşdu. Ondan 27 milyonu [[SSRİ]]-nin, 13,6 milyonu [[Almaniya]]nın, 6 milyonu [[Polşa]]nın, 5 milyonu [[Çin]]in, 2,5 milyonu [[Yaponiya]]nın, 1,7 milyonu [[Yuqoslaviya]]nın, 600 mini [[Fransa]]nın, 370 mini [[İngiltərə]]nin, 300 mini [[ABŞ]]-nin və s. payına düşmüşdü. İkinci Dünya müharibəsinin ən başlıca yekunlarından biri faşizmin ictimai-siyasi sistem kimi yer üzündən silinməsidir. Bu, müharibədə nasist Almaniyanın, faşist İtalyanın və onların müttəfiqlərinin məğlubiyyəti nəticəsində baş vermişdi. Dünyada iki sistem — burjua demokratik və sosializm sistemləri qalmışdı. Müharibədən sonra dünyada çox ciddi geosiyasi və ictimai dəyişikliklər baş vermişdi. [[Avropa]]da və [[Asiya]]da bir sıra müstəqil dövlətlər yaradılmış, sərhədlər yenidən qurulmuş, Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropanın bir çox ölkələri [[faşizm]]dən azad olduqdan sonra SSRİ-nin təsiri altına düşərək sovet modelli siyasi inkişaf yolunu götürmüşdülər, [[Asiya]]da, [[Afrika]]da və [[Latın Amerikası]] ölkələrində milli-azadlıq hərəkatı güclənmişdi. Müharibə dövlətlərarası münasibətlərdə yeni mütənasiblik yaratmışdı: qalib və məğlub dövlətlər qrupu yaranmış, qalib dövlətlər sırasında [[ABŞ]]-nin və [[SSRİ]]-nin nüfuzu olmazın dərəcədə artmış, onlar dünyanın super dövlətlərinə çevrilmişdilər, [[İngiltərə]] və [[Fransa]]nın dünyada rolu zəifləmişdi. Müharibədən sonra [[Almaniya]], [[Vyetnam]], [[Koreya]] parçalanmışdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra sülhə və təhlükəsizliyə xidmət edən kütləvi beynəlxalq təşkilat və qurumlar yaranmışdı. Onların arasında hələ müharibənin gedişində formalaşmış [[BMT]] müstəsna yer tuturdu. İkinci Dünya müharibəsinin ən başlıca yekunlarından biri də, onun dünya sivilizasiyasını məhv olmaqdan xilas etməsidir. O, dünya sivilizasiyasını yeni inkişaf yoluna yönəltdi, onun yeni mahiyyət alması üçün möhkəm zəmin verdi. Müharibə, həmçinin dünyanın müəyyən zaman kəsiyində 2 ictimai-siyasi dünya sisteminə parçalanması üçün şərait yaratdı. Sonradan SSRİ-nin, dünya sosializm sisteminin süqutu nəticəsində sözügedən parçalanma aradan qalxdı. İkinci Dünya müharibəsi dünya sivilizasiyasını qoruyub inkişaf etdirmək üçün çox mühüm dərslər vermişdir. Belə ki: o, bəşəriyyətə böyük fəlakətlər gətirən müharibələrin mahiyyətini dərk etmək dərsini verdi; o, xalqlara yeni dünya müharibəsinə, özü də dəhşətli kütləvi qırğın silahlarının mövcud olduğu indiki dövrdə yol verilməsinə imkan yaratmamaq dərsini verdi; o, xalqlara dünya müharibəsinə yol verməməyin ən başlıca şərtinin bu təhlükəyə qarşı birləşməyin çox vacib olması dərsini verdi; o, göstərdi ki, dünya müharibəsinə yol verməmək üçün ilk növbədə regional müharibələrin baş verməsinin qarşısı alınmalıdır; o, göstərdi ki, müharibənin qarşısını almağın ən önəmli yollarından biri də, müharibə əleyhinə təbliğatı gücləndirmək, bunun üçün möhkəm ideya-siyasi baza yaratmaqdır; müharibənin qarşısını almağın ən mühüm şərtlərindən biri də, silahlanmaya son qoymağa, kütləvi qırğın silahlarını məhv etməyə və yenilərinin yaradılmasının qadağan edilməsinə nail olmaqdır. [[Fayl:Berlinermauer.jpg|thumb|upright=1.5|[[Berlin divarı]]nın görünüşü (1986)]] Hazırda mövcud olan beynəlxalq münasibətlər İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində formalaşan Yalta sistemi üzərində qurulub. İkinci Dünya müharibəsi dünyada mövcud olan qüvvələr balansını köklü şəkildə dəyişdi. Birincisi faşizmin qlobal cərəyana çevirilməsinin qarşısı alndı. İkincisi, dünyada ABŞ və SSRİ kimi super dövlətlər yarandı və onların timsalında qlobal ideologiyalar qismində liberal-demokratiya ilə kommunizm təsdiqləndi (ikiqütblü sistem formalaşdı). Üçüncüsü, beynəlxalq münasibətləri tənzimləyəcək və beynəlxalq təhlükəsizliyi təmin edəcək ümumdünya təşkilat — Millətlər Liqası daha effektiv təşkilatla — BMT ilə əvəz olundu. Dördüncüsü, demək olar ki, yer üzündə müstəmləkə qalmadı. Ümumiyyətlə ənənəvi müstəmləkəçilik transformasiyalara məruz qaldı və iqtisadi-siyasi asılılığın yeni formalarlı yarandı. Beşincisi, Çin kimi SSRİ-yə rəqib kommunist dövləti yarandı, bununla da kommunist bloku çat verdi. Altıncısı, Yaponiya fövqəldövlət olaraq aradan getdi və faktiki olaraq Sakit Okean regionunda ABŞ siyasətinin platsdarmına çevirildi. Avropanın aparıcı ölkələri fövqəldövlət olaraq məhv oldular və onların təsir dairəsi Avropa ilə məhdudlaşdı. Nəticədə, Avropa dövlətləri dünya arenasına çıxmaq üçün birləşməli oldular. Bu baxımdan Avropa Birliyi də İkinci Dünya müharibəsinin səmərəsidir. * [[Soyuq müharibə]] ** [[Berlin divarı]] *** [[Almaniya Demokratik Respublikası]] * [[Sadako Sasaki]] === Müharibənin qurbanları === Tarixin ən qanlı müharibəsi kimi tanınan İkinci Dünya müharibəsi qurbanlarının dəqiq sayı məlum deyil. Altı il davam edən və dünyanın 70-ə yaxın dövlətinin cəlb olunduğu bu müharibədə həlak olanların sayını 35 milyon göstərən də var, 68 milyon göstərən də. Amma mənbələrin əksəriyyəti bu müharibəyə 100 milyondan çox adamın birbaşa əldə silah cəlb olunduğunu, ölənlərin sayının isə 50 milyondan çox olduğunu yazır. Öldürülən adamlardan 15 milyonu əsgər, qalanı isə dinc əhali olub. "World War 2" saytı da ölkələr üzrə ayrı-ayrılıqda itkilərin sayını verməyə çalışıb. Əlbəttə, bunlar da təxmini rəqəmlərdir. Amma yenə də bir-birindən kəskin fərqlənən mənbələr arasında müharibənin qara statistikasında orta rəqəmlər haqqında təsəvvür yarada bilir. ==== İkinci Dünya müharibəsinin itkiləri ==== {| class="wikitable sortable" style="text-align: right" |- bgcolor="#cccccc" !style="text-align: left;background:#B0C4DE"|Ölkə !style="background:#B0C4DE"|Əhali (1939) !style="background:#B0C4DE"|Ölü (Əsgər) !style="background:#B0C4DE"|Ölü (Mülki) !style="background:#B0C4DE"|Ölü (Yəhudi soyqırımı) !style="background:#B0C4DE"|Cəm !style="background:#B0C4DE"|1939 əhalisinə<br>görə itki faizi |- |align=left|''' [[ABŞ]]''' || 131.028.000 || 416.800 ||1.700|| || 418.500 || 0,32% |- |align=left|'''[[Albaniya]]''' || 1.073.000 || 28.000 || ||200 || 28.200 || 2,63% |- |align=left|'''[[Üçüncü Reyx|Almaniya]]''' || 69.623.000 || 5.533.000 || 1.600.000 ||160.000 ||7.293.000 || 10,47% |- |align=left|'''[[Avstraliya]]''' || 6.998.000 || 39.400 || 700 || || 40.100 || 0,57% |- |align=left|'''[[Avstriya]]''' || 6.653.000 || ||40.500 || 65.000 || 105.500 || 1,59% |- |align=left|'''[[Belçika]]''' || 8.387.000 || 12.100 ||49.600 ||24.400 || 86.100 || 1,02% |- |align=left|'''[[Braziliya]]''' || 40.289.000 || 1.000 || 1.000 || || 2.000 || 0,00% |- |align=left|'''[[Bolqarıstan]]''' || 6.458.000 || 22.000 ||3.000 || || 25.000 || 0,38% |- |align=left|'''[[Böyük Britaniya]]''' || 47.760.000 || 382.600 || 67.800 || || 450.400 || 0,94% |- |align=left|'''[[Myanma]]''' || 16.119.000 ||22.000 ||250.000 || || 272.000 || 1,16% |- |align=left|'''[[Kanada]]''' || 11.267.000 || 45.300 || || || 45.300 || 0,40% |- |align=left|'''[[Çin]]''' || 517.569.531 || 3.800.000 || 16.200.000 || ||20.000.000 || 3,86% |- |align=left|'''[[Kuba]]''' || 4.235.000 || || 100 || ||100 || 0,00% |- |align=left|'''[[Çexoslovakiya]]''' || 15.300.000 || 25.000 || 43.000 || 277.000 || 345.000|| 2,25% |- |align=left|'''[[Danimarka]]''' || 3.795.000 || 2.100 || 1.000 || 100 || 3.200 || 0,08% |- |align=left|'''[[Estoniya]]''' || 1.134.000 || || 40.000 || 1.000 ||41.000 ||3,62% |- |align=left|'''[[Efiopiya]]''' || 17.700.000 || 5.000 || 95.000 || || 100.000 || 0,6% |- |align=left|'''[[Finlandiya]]''' || 3.700.000 || 95.000 || 2.000 || || 97.000 || 2,62% |- |align=left|'''[[Fransa]]''' || 41.700.000 || 217.600 || 267.000|| 83.000 ||567.600|| 1,36% |- |align=left|'''[[Hind-Çin]]''' || 24.600.000 || || 1.000.000|| || 1.000.000 || 4,07% |- |align=left|'''[[Yunanıstan]]''' || 7.222.000 || 20.000 ||220.000||71.300 ||311.300 || 4,31% |- |align=left|'''[[Macarıstan]]''' || 9.129.000 || 300.000 || 80.000 ||200.000 ||580.000 || 6,35% |- |align=left|'''[[İslandiya]]''' || 119.000 || || 200 || ||200 || 0,17% |- |align=left|'''[[Hindistan]]''' || 378.000.000 || 87.000 || 1.500.000 || || 1.587.000 || 0,42% |- |align=left|'''[[İndoneziya]]''' || 69.435.000 || ||4.000.000|| || 4.000.000 || 5,76% |- |align=left|'''[[İran]]''' || 14.340.000 || 200 || || || 200 || 0,00% |- |align=left|'''[[İraq]]''' || 3.698.000 || 1.000 || || || 1.000 || 0,03% |- |align=left|'''[[İrlandiya]]''' || 2.960.000 || ||200 || || 200 || 0,00% |- |align=left|'''[[İtaliya]]''' || 44.394.000 || 301.400 || 145.100 || 8.000 || 454.500 || 1,02% |- |align=left|'''[[Yaponiya]]''' || 71.380.000|| 2.100.000 || 580.000 || || 2.680.000 || 3,75% |- |align=left|'''[[Koreya]]''' || 23.400.000 || || 378.000 || || 378.000 || 1,6% |- |align=left|'''[[Latviya]]''' || 1.995.000 || || 147.000 || 80.000 || 227.000 || 11,38% |- |align=left|'''[[Litva]]''' || 2.575.000 || || 212.000 ||141.000|| 353.000 || 13,71% |- |align=left|'''[[Lüksemburq]]''' || 295.000 || || 1.300 ||700|| 2.000 || 0,68% |- |align=left|'''[[Malayziya]]''' || 4.391.000 || ||100.000 || ||100.000 || 2,28% |- |align=left|'''[[Malta]]''' || 269.000 || || 1.500 || || 1.500 || 0,56% |- |align=left|'''[[Meksika]]''' || 19.320.000 || ||100 || || 100 || 0,00% |- |align=left|'''[[Monqolustan]]''' || 819.000 || 300 || || || 300 || 0,04% |- |align=left|'''[[Hollandiya]]''' || 8.729.000 || 15.800 || 124.500|| 106.000 ||246.300|| 2,82% |- |align=left|'''[[Nyufaundlend və Labrador]]''' || 300.000 ||1.000||100|| || 1.100 || 0,37% |- |align=left|'''[[Yeni Zelandiya]]''' || 1.629.000 ||11.900|| || || 11.900 || 0,67% |- |align=left|'''[[Norveç]]''' || 2.945.000 || 3.000 || 5.800 || 700 || 9.500 ||0,32% |- |align=left|'''[[Filippin]]''' || 16.000.000 || 57.000 || 90.000 || ||147.000 || 0,92% |- |align=left|'''[[Sakit okean]]''' || 1.900.000 || ||57.000|| ||57.000|| 3,00% |- |align=left|'''[[Polşa]]''' || 34.849.000 || 160.000 || 2.440.000 ||3.000.000 || 5.600.000 || 16,07% |- |align=left|'''[[Şərqi Timor]]''' || 500.000 || ||55.000|| || 55.000 || 11,00% |- |align=left|'''[[Rumıniya]]''' || 19.934.000 || 300.000|| 64.000 || 469.000 ||833.000|| 4,22% |- |align=left|'''[[Sinqapur]]''' || 728.000 || || 50.000 || ||50.000 || 6,87% |- |align=left|'''[[Cənubi Afrika]]''' || 10.160.000 || 11.900 || || ||11.900|| 0,12% |- |align=left|'''[[SSRİ]]''' || 168.500.000 || 10.700.000 || 11.400.000 || 1.000.000 || 23.100.000 || 13,71% |- |align=left|'''[[İspaniya]]''' || 25.637.000 || 4.500 || || ||4.500 || 0,02% |- |align=left|'''[[İsveç]]''' || 6.341.000 || 200 || 2.000 || ||2.200 || 0,03% |- |align=left|'''[[İsveçrə]]''' || 4.210.000 || || 100|| ||100 || 0,00% |- |align=left|'''[[Tayland]]''' ||15.023.000 || 5.600|| 300 || ||5.900 || 0,04% |- |align=left|'''[[Yuqoslaviya]]''' || 15.400.000 || 446.000 || 514.000 ||67.000 ||1.027.000 || 6,67% |- bgcolor="#cccccc" |-class="sortbottom" |align=left|'''Cəm''' ||1.991.913.000 || 25.173.700 || 41.830.600 || 5.754.400 ||72.758.900 || 3,71% |} == Mənbə == * [http://www.9may.az/history_az.php?subaction=showfull&id=1112874952&archive=&start_from=&ucat=13& www.9may.az ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100227082411/http://9may.az/history_az.php?subaction=showfull&id=1112874952&archive=&start_from=&ucat=13& |date=2010-02-27 }} == Ədəbiyyat == * ''Лиддел Гарт.'' [http://militera.lib.ru/h/liddel-hart/ İkinci dünya müharibəsi] * Гордиенко, Андрей Николаевич. Командиры Второй мировой войны. Т. 1–2. Минск, 1997–1998. Т. 1. ISBN 985-437-268-5, Т. 2. ISBN 985-437-627-3 * [http://militera.lib.ru/memo/english/churchill/ İkinci dünya müharibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070317212210/http://militera.lib.ru/memo/english/churchill/ |date=2007-03-17 }} * [http://scepsis.ru/library/id_704.html "Цели Германии в войне против СССР"] * [http://www.scepsis.ru/library/id_695.html "Война на уничтожение: вермахт и холокост"] * [http://militera.lib.ru/files/list.html Сайт документальной военной литературы "Милитера"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070220100352/http://militera.lib.ru/files/list.html |date=2007-02-20 }}. * ''Колпакиди А. И.'' ГРУ в Великой Отечественной войне. — М.: Яуза: Эксмо, 2010. — 608 с. — (ГРУ) — 3000 экз. — ISBN 978-5-699-41251-8 * ''В. И. Дашичев.'' Банкротство стратегии германского фашизма. М.: Наука, 1973. * Том 1 — [http://www.katyn-books.ru/foreign/dashichev-01.htm Подготовка и развёртывание нацистской агрессии в Европе 1933–1941 гг] * Том 2 — [http://www.katyn-books.ru/foreign/dashichev-02.htm Агрессия против СССР. Падение "третьей империи"] * BETHELL, Nicholas. ''Útok na SSSR: druhá světová válka''. Praha : Svojtka & Co., 2000. ISBN 80-7237-279-3 * BOYLE, David. ''Druhá světová válka ve fotografiích''. Čestlice : Rebo, 2007. ISBN 978-80-7234-780-3 * CAWTHORNE, Nigel. ''Bitvy druhé světové války''. Frýdek-Místek : Alpress, 2007. ISBN 978-80-7362-446-0 * CÍLEK, Roman. ''Holocaust: zřetězení zla''. Praha : P3K, 2007. ISBN 978-80-903584-8-5 * GILBERT, Martin. ''Druhá světová válka: úplná historie''. Praha : BB/art, 2006. ISBN 80-7341-933-5 * CHURCHILL, Winston. ''Druhá světová válka I–VI''. Praha : NLN, Nakladatelství Lidové noviny, 2005. ISBN 80-7106-739-3 * JORDAN, David; WIEST, Andrew. ''Atlas druhé světové války: fakta o bojových střetnutích na všech frontách''. Praha : Ottovo nakladatelství, 2006. ISBN 80-7360-273-3 * KEEGAN, John. ''Druhá světová válka''. Praha : Beta-Dobrovský ; Plzeň : Ševčík, 2003. ISBN 80-7306-063-9 * LIDDELL HART, Basil. ''Dějiny druhé světové války''. Brno : Jota, 2000. ISBN 80-7217-117-8 * NÁLEVKA, Vladimír. ''Druhá světová válka''. Praha : Triton, 2003. ISBN 80-7254-390-3 * OVERY, Richard. ''Proč spojenci zvítězili''. Praha : Beta-Dobrovský ; Plzeň : Ševčík, 2008. ISBN 978-80-7306-338-2 * PIEKALKIEWICZ, Janusz. ''Druhá světová válka''. Praha : Svojtka & Co., 2007. ISBN 978-80-7352-764-8 * SALMAGGI, Cesare; PALLAVISINI, Alfredo. ''2194 dnů: ilustrovaná chronologie druhé světové války''. Praha : Olympia, 2007. ISBN 978-80-7376-005-2 * SHAW, Antony. ''II. světová válka den po dni''. Praha : Naše vojsko : Columbus, 2007. ISBN 80-206-0732-3 * WILLMOTH, Hedley Paul. ''Druhá světová válka''. Praha : Euromedia Group — Knižní klub, 2005. ISBN 80-242-1403-2 * ''Kronika druhé světové války''. Praha : Fortuna Print, 2003. ISBN 80-7321-072-X * FRIEDRICH, Jörg ''Der Brand''. München :13. Auflage 2003, Propyläen Verlag, ISBN 3-549-07165-5 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vikianbar kateqoriyası|World War II}} * [http://www.dhm.de/lemo/html/wk2 ''Der Zweite Weltkrieg''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120606005439/http://www.dhm.de/lemo/html/wk2/ |date=2012-06-06 }} im Lebendigen virtuellen Museum Online (LeMO) * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=259 ''Zweiter Weltkrieg''] in der ''Virtual Library Zeitgeschichte'' beim Historischen Centrum Hagen * [http://www.politische-bildung.de/zweiter_weltkrieg.html ''Zweiter Weltkrieg''] auf dem Informationsportal zur politischen Bildung * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=325 ''Battle of the Ruhr 1939–1945'']. Regionalgeschichte des Zweiten Weltkriegs beim Historischen Centrum Hagen<br><small>("eines der ältesten geschichtswissenschaftlichen Angebote im deutschsprachigen Internet")</small> * [http://www.historicum.net/themen/bombenkrieg ''Der alliierte Bombenkrieg 1939–1945''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120102211123/http://www.historicum.net/themen/bombenkrieg/ |date=2012-01-02 }} beim Fachportal ''historicum.net'' (Redaktion: Ralf Blank, Historisches Centrum Hagen) * [http://worldwarii.ru/ Сайт о Второй Мировой Войне] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111228012718/http://worldwarii.ru/ |date=2011-12-28 }} * [http://www.teatrskazka.com/Raznoe/12_VtorajaMirovajaVojna/12_VtorajaMirovajaVojna.html Таблицы справочного труда "История второй мировой войны 1939–1945 гг."] * [http://tankfront.ru/ Сайт Танковый фронт]. Бронетанковые войска стран-участниц Второй мировой войны. СССР, Германия, Союзники, Ось. * [http://tarih.ru/vov.html Böyük Vətən müharibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120117213850/http://tarih.ru/vov.html |date=2012-01-17 }} * [http://www.istmira.com/vtoraya-mirovaya-vojna/ İkinci dünya müharibəsi ] * [http://1939-1945.net/main.shtml Каталог ресурсов: Вторая мировая война в Сети] * [http://world-war.ru/ Непридуманные рассказы о войне] <!-- via http://www.livejournal.com/community/warhistory/453385.html --> * [http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php ANPI Archives photos] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160113092053/http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php |date=2016-01-13 }}{{ref-it}} — İkinci Dünya müharibəsi şəkilləri * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ww2incolor Цветные фотографии Второй мировой войны] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20051028001550/http://www.ww2incolor.com/gallery/ww2incolor |date=2005-10-28 }}{{ref-en}} <!-- via http://www.livejournal.com/community/warhistory/409313.html --> * [http://www.pobediteli.ru Мультимедийная карта войны] от вторжения на территорию СССР до падения Берлина * [http://victory.rusarchives.ru/index.php?p=3 Государственные архивы РФ, хранящие фотодокументы о Великой Отечественной войне 1941–1945 гг.] Сайт "Победа. 1941–1945" — каталог фотодокументов * [http://novosti.err.ee/index.php?26169979 ОБСЕ возложил ответственность за войну на Германию и СССР], статья о резолюции [[ОБСЕ]], 02 июля 2009 * [http://wwii.sasgis.ru/ Аэрофотоснимки Второй мировой войны] * [http://kprf.ru/crisis/edros/79822.html "Докладная записка" С. Тимошенко и Г. Жукова накануне нападения фашистской Германии на СССР, изготовленная фальсификаторами] * [http://mmc.vega-int.ru/65pobede/voenlixol.html Воспоминания ветеранов о Второй мировой войне] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140330175439/http://mmc.vega-int.ru/65pobede/voenlixol.html |date=2014-03-30 }} * [http://www.war-arms.ru Оружие, военная техника и форма Второй мировой войны] * [http://www.iwmcollections.org.uk/ ''Collections Online''] des britischen ''Imperial War Museum'' (englisch) * [http://www.worldwar2database.com/ ''World War II Multimedia Database'']; Umfangreiches Bild- und Tonarchiv mit Bildern und Videos (englisch) * [http://www.authentichistory.com/1939-1945/index.html ''World War II'']; US-amerikanisches Bild- und Tonarchiv zum Zweiten Weltkrieg auf ''authentichistory.com'' (englisch) * [http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#Second ''Source List and Detailed Death Tolls'']; Auflistung der Opfer- und Verlustzahlen auf ''users.erols.com'', November 2005 (englisch) * [http://www.kriegsende.aktuell.ru/ ''60 Jahre Kriegsende'']; Berichte russischer Zeitzeugen in deutscher Sprache auf ''kriegsende.aktuell.ru'' * [http://www.archive.org/details/GermanySurrendersUnconditionally ''Germany surrenders unconditionally (1945)'']; Originaldokumente der Kapitulation, Digitalisat auf ''archive.org'', 26. Dezember 2007 * [http://www.dra.de/ram/cd_archivvlg01_kriegsende_t08.ram ''Verkündung der Kapitulation der deutschen Wehrmacht, 8. Mai 1945''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111224101032/http://www.dra.de/ram/cd_archivvlg01_kriegsende_t08.ram |date=2011-12-24 }}; Originalton (35 Sekunden) im Deutschen Rundfunkarchiv (Real-Audio-Format) * [http://www.bundesarchiv.de/oeffentlichkeitsarbeit/bilder_dokumente/00805/index.html.de ''Die deutsche Kapitulation 1945''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150708213720/http://www.bundesarchiv.de/oeffentlichkeitsarbeit/bilder_dokumente/00805/index.html.de |date=2015-07-08 }}; historische Bilder und Dokumente des Bundesarchivs * [http://www.fronta.cz Druhá světová válka (fronta.cz)] * [http://www.militaryzone.cz Druhá světová válka a Reenacting na jednom místě(militaryzone.cz)] * [http://www.rozhlas.cz/wwii/portal II. světová válka (stránky Českého rozhlasu)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20061103220219/http://www.rozhlas.cz/wwii/portal |date=2006-11-03 }} * [http://imgs.idnes.cz/oprilohy/infografika/valka/startA.html 2. světová válka: Válku vidět — slyšet] * [http://zvodyvynoreni.wz.cz/download.php?soubor=4 II. světová válka — příčiny, průběh, výsledek, důsledky (PDF)] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://druha.svetova.cz/ Druhá světová válka (druha.svetova.cz)] * [http://www.panzernet.net Panzernet, německá a sovětská obrněná technika druhé světové války] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210331040747/http://www.panzernet.net/ |date=2021-03-31 }} * [http://druhasvetova.blogspot.com/ Barevné fotografie z druhé světové války] * [http://www.ww2db.com/ World War II Database] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090416083151/http://www.ww2db.com/ |date=2009-04-16 }} {{en}} * [http://www.history.com/encyclopedia.do?articleId=226140 World War II Encyclopedia by the History Channel] {{en}} * [http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php Deutsche Welle special section on World War II] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20050507150818/http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php |date=2005-05-07 }} {{en}} * [http://www.shoa.de/content/view/397/451/ Der Zweite Weltkrieg (shoa.de)] {{de}} * [http://www.psywar.org/leaflets.php World War II Propaganda Leaflet Archive] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140326040930/http://www.psywar.org/leaflets.php |date=2014-03-26 }} {{en}} * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ World War 2 Pictures In Colour] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080821000454/http://www.ww2incolor.com/gallery/ |date=2008-08-21 }} {{en}} * [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map, from the invasion of the Soviet Union to the fall of Berlin] {{en}} * [http://memory.loc.gov/ammem/collections/maps/wwii/ World War II Military Situation Maps] {{en}} * [http://2gm.tusitio.es/ La Segunda Guerra Mundial] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120113075322/http://2gm.tusitio.es/ |date=2012-01-13 }} * [http://tyzhden.ua/Publication/3399 Війна. Український рахунок Український тиждень, № 18, 2010] * [http://www.pravda.com.ua/articles/2010/05/7/5017138/ Україна. Друга світова. Тільки цифри] * [http://www.kby.kiev.ua/komitet/conference/Najman.pdf Друга світова війна і доля народів України] * [http://www.war-arms.ru Друга світова війна зброя і техника] * [http://www.mundoerrante.com/batallas/index.html Batallas de la Segunda Guerra Mundial] * [http://www.ajzanier.com.ar/ Historia de la Segunda Guerra Mundial] * [http://www.exordio.com/1939-1945/cronologia.html Cronología de la SGM] * [http://www.2da-guerra-mundial.com.ar/ Batallas y armamento utilizado durante el conflicto] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120126190142/http://www.2da-guerra-mundial.com.ar/ |date=2012-01-26 }} * [http://www.historiasiglo20.org/IIGM/index.htm Relaciones y organizaciones] * [http://www.vespito.net/historia/franco/40ft.html España en la Segunda Guerra Mundial] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111214135545/http://www.vespito.net/historia/franco/40ft.html |date=2011-12-14 }} * [[:wikisource:Relations of Members of the United Nations with Spain|Relaciones de los Estados Miembros de Naciones Unidas con España]] (en inglés) * [http://www.militar.org.ua/militar/foro-militar-articulos.html Artículos y debates sobre la Segunda Guerra Mundial] * [http://cronologia2gm.cogia.net/ Cronología de la Segunda Guerra Mundial día por día y bajo licencia Creative Commons] * [http://u-historia.com/ Los sumergibles alemanes y la guerra submarina] == Həmçinin bax == * [[Holokost]] * [[Faşizm]] * [[Adolf Hitler]] * [[Üçüncü Reyx]] * [[İkinci dünya müharibəsində istifadə olunmuş silahların siyahısı]] * [[Böyük Vətən müharibəsi]] * [[ABŞ İkinci dünya müharibəsində]] * [[5-ci mexanikləşdirilmiş korpus]] {{Azərbaycanın hərb tarixi}} [[Kateqoriya:İkinci Dünya müharibəsi| ]] [[Kateqoriya:Dünya müharibələri]] [[Kateqoriya:XX əsrin müharibələri]] [[Kateqoriya:Tarix]] 1son5b8ud260b6j8q4np1d1s11czteh 0 10193 7864925 7862677 2024-11-26T17:28:09Z 213.142.158.21 7864925 wikitext text/x-wiki {{Takson}} '''Heyvanlar''' ({{Dil-la|Animalia}} və ya {{dil-la|Metazoa}}) — orqanizmlər toplusu, bioloji məkan, [[zoologiya]] elminin tədqiq obyekti. Ənənəvi olaraq heyvanlar hazır üzvi birləşləmələrlə qidalalanlar və daima hərəkət edənlər olaraq iki qrupa ayrılır. Heyvanlar həm də xarici və daxili quruluşuna, çoxalma və inkişafına, davranışına görə müxtəlifdir. Bu müxtəlifliyi aydın təsəvvür etmək üçün [[fil]]i, [[tısbağa]]nı, [[köpəkbalığı]] və [[ağcaqanad]]ı müqayisə etmək kifayətdir. Heyvanlar hər yerdə – Yer üzərində, [[torpaq]]da, [[su]]da, havada yaşamağa uyğunlaşmışdır. Bir çox heyvanlar bitkilərdə, digər heyvan orqanizmlərində, hətta insan orqanizmində yaşayır. Bütün heyvanlar yaşadıqları mühit şəraitinə uyğunlaşmışdır. Hava həyat tərzi (uçmaq həyatı) ilə əlaqədar quşlarda, [[yarasa]]larda, cücülərdə qanadlar inkişaf etmişdir, su həyatı ilə əlaqədar olaraq sürüşkən bədən forması, üzgəclər (balıqlarda) və ya kürəkşəkilli ətraf (balinada, suitidə) inkişaf etmişdir. Ona görə də heyvanın xarici quruluşuna gorə onun hansı mühitdə yaşamasını, necə hərəkət etməsini və qidasını necə tapmasını müəyyən etmək mümkündür. Heyvanlar aləmindən bəhs edən elm [[zoologiya]] adlanır. Yunanca zoon – heyvan, loqos – elm, təlim deməkdir. Zoologiya heyvanlar aləminin müxtəlifliyini, onların quruluşunu və həyat fəaliyyətini, yaşadıqları mühitlə əlaqəsini, fərdi və tarixi inkişaf qanuna uyğunluqlarını öyrənir. Heyvanları quruluşunun sadə və mürəkkəbliyinə, mənşəyinə görə müxtəlif sistematik qruplara ayırmışlar. Heyvanlar aləmində ən ali sistematik vahid tip adlanır. Hazırda heyvanlar 23 tipə ayrılır. Hər tip isə bir və ya bir neçə sinfə bölünür. Bu qayda üzrə siniflər dəstələrə, dəstələr fəsilələrə, fəsilələr cinslərə, cinslər də növlərə ayrılır. Məsələn, [[məməlilər]] sinfinin [[yırtıcılar]] dəstəsinə [[itlər]], [[pişiklər]] və [[ayılar]] fəsilələri daxildir. Heyvanların təbii təsnifatı ilə heyvanların sistematikası məşğul olur. Bu elm heyvanlar aləminin təkamülünü əks etdirir. Heyvanların [[morfologiya]] və [[fiziologiya]]sını sadədən mürəkkəbə doğru (ibtidaidən aliyə doğru) öyrəndikcə, təbiətdə gedən təkamül prosesinin reallığını dərk etmək olar. Zoologiya heyvanlar aləminin qorunmasının və onlardan səmərəli istifadə edilməsinin elmi əsasını təşkil edir. == Azərbaycanda heyvanlar aləmi == Azərbaycan Respublikası ərazisinin təbii şəraiti müxtəlif olduğundan, onun heyvanlar aləmi də çox rəngarəngdir. Burada 101 məməli, 365 quş, 52 sürünən, 10 suda-quruda yaşayan, 101 [[balıq]], 25 minə qədər [[həşərat]], 1100-dən çox [[hörümçəkkimilər]], 181 [[ilbiz]], 360 [[xərçəngkimilər]], 287 dəniz qurdları, 3131 fitohelmint (bitki parazitləri), 1200 helmint (heyvan parazitləri), 1500-dən artıq sərbəst yaşayan, insanlarda və heyvanlarda parazitlik edən ibtidai (protozoa) heyvan növləri məlumdur. 101 növ məməli heyvandan 13-ü cücüyeyən, 28-i [[yarasa]], 29-u gəmirici, 2-si [[dovşankimilər]], 19-u [[yırtıcı]], 9-u dırnaqlı, 31 növü isə [[kürəkayaqlı]]dır. Heyvan növlərinin respublika ərazisində yayılma arealı müxtəlifdir. Bəzi heyvanlar çox məhdud ([[göl]], [[Çay (coğrafiya)|çay]], [[dağ]]ın bir hissəsi, digərləri isə geniş ərazilərdə yayılmışdır. Məs., [[sərçəkimilər]] dəstəsinə daxil olan quşlara respublikanın bütün ərazisində rast gəlmək olar. Parazit ibtidailər, qurdlar qidalandıqları orqanizmlərin – sahiblərinin ([[kənd təsərrüfatı]] heyvanları, ev quşları və s.) arealından asılı olaraq respublikanın bütün zonalarında qeyd edilir. Məməlilərdən [[ceyran]] düzənlik, yarımsəhra, kiçik təpəlikli dağətəyi ərazilərdə, [[Dağıstan]] turu [[Böyük Qafqaz]] dağlarının c.və şimal-şərq yamaclarında ([[Balakən]], [[Zaqatala]], [[Qax]], [[Şəki]], [[Oğuz]], [[İsmayıllı]], [[Quba]], [[Qusar]]) və yüksək dağlıq ərazilərdə məskunlaşmışlar. Quşların bir çox növü meşələrdə, dağlıq və düzənlik ərazilərdə, digərləri su hövzələrində, zərərverici cücülər müxtəlif aqrosenozlarda, ölkə faunasına daxil olan başqa növlər tarixən uyğunlaşdıqları müxtəlif ekosistemlərdə yayılmışdır. Çöldonuzuna Böyük Qafqaz, [[Kiçik Qafqaz]] və [[Talış dağları]]ndakı meşələrdə, həmçinin [[Kür]] ətrafındakı tuqay meşələrində, Mil, [[Muğan düzü]] və [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]] düzlərinin qamışlıqlarında daha çox rast gəlinir. Dovşanlar, əsasən, Kür-Araz ovalığının becərilən sahələrində, ümumiyyətlə isə respublikanın subalp və alp qurşaqlarından başqa hər yerdə yayılmışdır. Göstərilən heyvanların sayı azaldığından onların ovlanma miqdarı tənzimlənir. Bəzi heyvan və quşların ovlanma vaxtı məhdudlaşdırılmış, sayı azalmaqda olan qiymətli heyvan və quşların [[ceyran]], [[cüyür]], [[maral]], [[turac]] və s. ovlanması, heyvanları və insanları zəhərləyən kimyəvi maddələrdən istifadə edilməsi qadağan edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı kitab"ına 108 növ heyvanın adı daxil edilmişdir. Onlardan 14-ü məməli, 36-sı quş, 13-ü sürünən və suda-quruda yaşayan, 5-i balıq və 40 növü cücülərdir. Xəzli heyvanların əksəriyyəti (bataqlıq qunduzu, [[tülkü]], [[yenot]], dovşan, az miqdarda dələ, [[porsuq]], [[Meşə pişiyi|meşəpişiyi]], [[ayı]], [[çaqqal]], [[canavar]] və s.) Azərbaycanın bütün müvafiq ərazilərində, o cümlədən, Böyük və Kiçik Qafqazın meşə və dağlıq hissələrində məskunlaşmışdır. Bataqlıq qunduzu Kür ətrafındakı qamışlı göllərdə, [[Varvara su anbarı]]nda, [[Qızılağac]] körfəzində, [[Dəvəçi (Şabran)|Dəvəçi]] limanında, bir sözlə, qamışlıq, [[bataqlıq]] və [[cəngəllik]] olan sulu biotoplarda məskunlaşmışdır. Azərbaycan Respublikasında heyvanları qorumaq, eləcə də artmasını təmin etmək üçün [[qoruq]]lar, yasaqlıqlar və milli parklar yaradılır, ov qaydaları nizama salınır. [[Hirkan Milli Parkı]] ərazisində 14–17 baş xallı maral qalmışdır. Berkut məhdud sahədə, əsasən, dağ meşələrində məskunlaşmışdır. Qafqaz tetrasına Böyük və Kiçik Qafqazın subalp qurşaqlarında, yaşılbaş ördəyə Xəzərin sahilində və başqa sututarlarda rast gəlinir. Qayakeçisi (bezoar keçisi) və dağ qoyunu (Asiya muflonu) hazırda Naxçıvan MR-in yüksək dağlıq ərazilərində, Dağıstan turu (dağkeçisi) Böyük Qafqazın c. yamaclarında, ceyran Şirvan Milli Parkında və Korçay yasaqlığında yayılmışdır. [[Fayl:Ultramarine Flycatcher (Ficedula superciliaris) Naggar, Himachal Pradesh, 2013 (cropped).JPG|thumb|Bu ultramarine milçək tutucu (Ficedula superciliaris) kimi yırtıcılar digər heyvanlarla qidalanır.]] == Xüsusiyyətlər == [[Fayl:Blastulation.png|thumb|upright=1.3|Animals are unique in having the ball of cells of the early [[embryo]] (1) develop into a hollow ball or [[blastula]] (2).]] Heyvanların digər canlılardan fərqləndirən bir neçə xüsusiyyəti var. Heyvanlar eukaryotik və çoxhüceyrəlidir.<ref name="Avila1995">{{cite book |last=Avila |first=Vernon L. |title=Biology: Investigating Life on Earth |url=https://books.google.com/books?id=B_OOazzGefEC&pg=PA767 |year=1995 |publisher=[[Jones & Bartlett Learning]] |isbn=978-0-86720-942-6 |pages=767–}}</ref><ref name="palaeos">{{cite web |title=Palaeos:Metazoa |url=http://palaeos.com/metazoa/metazoa.html |website=Palaeos |access-date=25 February 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180228005641/http://palaeos.com/metazoa/metazoa.html |archive-date=28 February 2018 |url-status=live }}</ref> Öz qidalarını istehsal edən bitkilərdən və yosunlardan fərqli olaraq<ref name=AnimalCells>{{cite web |last=Davidson |first=Michael W. |title=Animal Cell Structure |url=http://micro.magnet.fsu.edu/cells/animalcell.html |access-date=20 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070920235924/http://micro.magnet.fsu.edu/cells/animalcell.html |archive-date=20 September 2007 |url-status=live}}</ref> heyvanlar heterotrofikdir,<ref name="palaeos"/><ref name=Windows>{{cite web |last=Bergman |first=Jennifer |title=Heterotrophs |url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/Life/heterotrophs.html&edu=high |access-date=30 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070829051950/http://www.windows.ucar.edu/tour/link%3D/earth/Life/heterotrophs.html%26edu%3Dhigh |archive-date=29 August 2007 |url-status=dead}}</ref> üzvi maddələrlə qidalanır və daxildə həzm edir. Çox az istisna olmaqla, heyvanlar aerobik olaraq tənəffüs edir. Bütün heyvanlar həyat dövrünün ən azı bir hissəsində hərəkətlidirlər (bədənlərini özbaşına hərəkət etdirə bilirlər), lakin süngərlər, mərcan, midye və quşlar kimi bəzi heyvanlar sonradan oturaqlaşırlar. Blastula, embrional inkişaf mərhələsindəki bənzərsiz heyvanlardır, (bəzilərində itirilmiş olsa da) hüceyrələrin xüsusi toxumalara və orqanlara ayrılmasına imkan verir. === Quruluş === Bütün heyvanlar kollagen və elastik qlikoproteinlərdən ibarət xarakterik bir hüceyrədaxili matrislə əhatə olunmuş hüceyrələrdən ibarətdir.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Julian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular Biology of the Cell |edition=4th |year=2002 |publisher=[[Garland Science]] |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26810/ |isbn=978-0-8153-3218-3 |access-date=29 August 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161223074013/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26810/ |archive-date=23 December 2016 |url-status=live }}</ref> İnkişaf zamanı, hüceyrə xaricindəki matris, hüceyrələrin hərəkət edə biləcəyi və yenidən qurula biləcəyi nisbətən çevik bir çərçivə meydana gətirərək, kompleks strukturların meydana gəlməsini mümkün edir. Bu, mərmi, sümük və sümük kimi strukturlar əmələ gətirərək kalsifikasiya oluna bilər.<ref>{{cite book |last=Sangwal |first=Keshra |title=Additives and crystallization processes: from fundamentals to applications |url=https://archive.org/details/additivescrystal00sang |url-access=limited |year=2007 |publisher=[[John Wiley and Sons]] |isbn=978-0-470-06153-4 |page=[https://archive.org/details/additivescrystal00sang/page/n228 212]}}</ref> Bunun əksinə olaraq, digər çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri (ilk növbədə [[yosunlar]], [[bitkilər]] və [[göbələklər]]) hüceyrə divarları tərəfindən tutulur və bu səbəbdən mütərəqqi böyümə ilə inkişaf edir.<ref>{{cite book |last=Becker |first=Wayne M. |title=The world of the cell |year=1991 |publisher=Benjamin/Cummings |isbn=978-0-8053-0870-9 |url=https://archive.org/details/worldofcell00beck_0 }}</ref> Heyvan hüceyrələri özünəməxsus olaraq sıx qovşaqlar, boşluq qovşaqları və desmosomlar adlanan hüceyrə qovşaqlarına malikdir.<ref>{{cite book |last=Magloire |first=Kim |title=Cracking the AP Biology Exam, 2004–2005 Edition |year=2004 |publisher=[[The Princeton Review]] |isbn=978-0-375-76393-9 |page=[https://archive.org/details/crackingapbiolog00magl/page/45 45] |url=https://archive.org/details/crackingapbiolog00magl/page/45 }}</ref> Bir neçə istisna istisna olmaqla — xüsusilə süngərlər və plasozoanlar — heyvan orqanizmləri toxumalara bölünür.<ref>{{cite book |last=Starr |first=Cecie |url=https://books.google.com/books?id=EXNFwB-O-WUC&pg=PA362 |title=Biology: Concepts and Applications without Physiology |year=2007 |publisher=Cengage Learning |isbn=978-0-495-38150-1 |pages=362, 365 |access-date=2021-08-21 |archive-date=2020-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200726040822/https://books.google.com/books?id=EXNFwB-O-WUC&pg=PA362 |url-status=live }}</ref> Bunlara hərəkəti təmin edən əzələlər və siqnal ötürən və bədəni koordinasiya edən sinir toxumaları daxildir. Tipik olaraq, ya bir açılı (Ctenophora, Cnidaria və yassı qurdlarda) və ya iki delikli (əksər bilateriyalılarda) daxili həzm kamerası da var.<ref>{{cite book |last1=Hillmer |first1=Gero |last2=Lehmann |first2=Ulrich |others=Translated by J. Lettau |title=Fossil Invertebrates |year=1983 |publisher=CUP Archive |isbn=978-0-521-27028-1 |page=54 |url=https://books.google.com/books?id=9jE4AAAAIAAJ&pg=PA54 |access-date=8 January 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160507122250/https://books.google.com/books?id=9jE4AAAAIAAJ&lpg=PP1&pg=PA54 |archive-date=7 May 2016 |url-status=live }}</ref> === Reproduksiya və inkişaf === Demək olar ki, bütün heyvanlar cinsi çoxalmanın bir növündən istifadə edirlər.<ref>{{cite book |last=Knobil |first=Ernst |title=Encyclopedia of reproduction, Volume 1 |year=1998 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-227020-8 |page=[https://archive.org/details/encyclopediaofre0000unse_f1r2/page/315 315] |url=https://archive.org/details/encyclopediaofre0000unse_f1r2/page/315 }}</ref> Meyoz yolu ilə haploid gametlər əmələ gətirirlər; daha kiçik, hərəkətli gametlər spermatozoidlərdir və daha böyük, hərəkətsiz gametlər yumurtadır. Bu birləşmələr mitoz yolu ilə blastula adlanan boş bir kürəyə çevrilən zigotları əmələ gətirir. Süngerlərdə blastula sürfələri yeni bir yerə üzür, dənizin dibinə bağlanır və yeni bir süngər halına gəlir. Digər qrupların əksəriyyətində blastula daha mürəkkəb yenidən qurulmaya məruz qalır. Əvvəlcə həzm kamerası və iki ayrı mikrob təbəqəsi olan xarici ektoderma və daxili endoderma olan bir qastrula meydana gətirir. Əksər hallarda, aralarında üçüncü bir mikrob təbəqəsi mezoderm də əmələ gəlir. Bu mikrob təbəqələri daha sonra toxumalar və orqanlar meydana gətirmək üçün fərqlənir.<ref>{{cite book |last1=Romoser |first1=William S. |author-link1=William S. Romoser |last2=Stoffolano |first2=J. G. |title=The science of entomology |year=1998 |publisher=WCB McGraw-Hill |isbn=978-0-697-22848-2 |page=156}}</ref> Cinsi çoxalma zamanı yaxın qohumu ilə dəfələrlə cütləşmə halları, ümumiyyətlə zərərli resessiv xüsusiyyətlərin artması səbəbindən bir populyasiyada qohumluq əlaqəli depressiyaya səbəb olur.<ref name="pmid19834483">{{cite journal |last1=Charlesworth |first1=D. |last2=Willis |first2=J. H. |title=The genetics of inbreeding depression |journal=[[Nature Reviews Genetics]] |volume=10 |issue=11 |pages=783–796 |year=2009 |pmid=19834483 |doi=10.1038/nrg2664|s2cid=771357 |issn=1471-0056}}</ref><ref name="pmid3324702">{{cite book |last1=Bernstein |first=H. |last2=Hopf |first2=F. A. |last3=Michod |first3=R. E. |title=The molecular basis of the evolution of sex |journal=Advances in Genetics |volume=24 |pages=323–370 |year=1987 |pmid=3324702 |doi=10.1016/s0065-2660(08)60012-7 |isbn=978-0-12-017624-3}}</ref> Heyvanlar yaxın qohumlaşmanın qarşısını almaq üçün çoxsaylı mexanizmlər inkişaf etdirmişlər.<ref name=Pusey>{{cite journal |last1=Pusey |first1=Anne |last2=Wolf |first2=Marisa |title=Inbreeding avoidance in animals |url=https://archive.org/details/sim_trends-in-ecology-evolution_1996_11_5/page/201 |journal=Trends Ecol. Evol. |volume=11 |issue=5 |pages=201–206 |year=1996 |pmid=21237809 |doi=10.1016/0169-5347(96)10028-8}}</ref> Bəzi heyvanlar aseksual çoxalma qabiliyyətinə malikdirlər ki, bu da tez -tez valideynin genetik klonu ilə nəticələnir. Bu, parçalanma yolu ilə baş verə bilər; Hydra və digər cnidarians kimi qönçələnmə; və ya partenogenez, məhsuldar yumurtaların aphidlərdə olduğu kimi cütləşmədən istehsal edildiyi.<ref>{{cite book |last1=Adiyodi |first1=K. G. |last2=Hughes |first2=Roger N. |last3=Adiyodi |first3=Rita G. |title=Reproductive Biology of Invertebrates, Volume 11, Progress in Asexual Reproduction |date=July 2002 |publisher=Wiley |page=116 |isbn=978-0-471-48968-9}}</ref><ref>{{cite web |last1=Schatz |first1=Phil |title=Concepts of Biology: How Animals Reproduce |url=http://philschatz.com/biology-concepts-book/contents/m45547.html |publisher=OpenStax College |access-date=5 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180306022745/http://philschatz.com/biology-concepts-book/contents/m45547.html |archive-date=6 March 2018 |url-status=live }}</ref>{{-}} == Heyvanların təbiətdə rolu və insan həyatında rolu == Təbiətdə yaşayan müxtəlif növ heyvanların hər biri özü üçün həm qidalanma, həm də gizlənmə yeri tutur. Heyvanlar ümumi canlılar aləminin təkamülündə bitkilərin çarpaz tozlanmasında, onların toxumlarının yayılmasında, torpaq əmələgəlmə prosesində, onun üzvi maddələrlə zənginləşməsində mühüm rol oynayır. Heyvanlar ölmüş heyvan cəmdəklərini, bitki qalıqlarını yeməklə, həmçinin bir çox su heyvanları (biofiltratorlar) suyu təmizləməklə təbiətdə sanitar fəaliyyəti göstərir. Heyvanlar insan həyatında da böyük rol oynayır. Hələ ibtidai insanlar heyvanların ətindən, dərisindən, sümüyundən istifadə edirdilər. Zaman keçdikcə insanlar tədricən müxtəlif heyvanları əhliləşdirmiş və onların nəslindən maldarlıq, [[qoyunçuluq]], [[quşçuluq təsərrüfatı|quşçuluq]], [[arıçılıq]], ipəkçilik və s. təsərrüfatlar yaratmışlar. Bu təsərrüfatlar cəmiyyəti ərzaq və yüngül sənaye xammalı ilə təmin edir. Heyvanlar həmçinin təbiətə gözəllik verən, onu zəngin estetik zövq mənbəyinə çevirən canlı varlıqlardır. Təbiətdə onların qorunub saxlanılması, artırılması və cəmiyyət üçün səmərəli istifadə edilməsi çox vacib məsələdir. Bununla belə [[meşə]]lərə, tarlalara, [[Bağlar (Kəleybər)|bağlara]], ev heyvanlarına, hətta insan səhhətinə zərər verən heyvanlar da az deyildir. Təbiət üçün və insana faydalı olan heyvanların sayını artırmaq, qorumaq və onlara düzgün qulluq etmək, həmçinin zərərli heyvanlara qarşı mübarizə aparmaq üçün heyvanların həyatını və onların təbiətdəki rolunu yaxşı bilmək lazımdır. O da məlumdur ki, heyvanların insan həyatında rolu zaman keçdikcə dəyişmişdir. Məsələn, vəhşi heyvanların insan üçün qida mənbəyi kimi əhəmiyyəti xeyli azalmış, bunun əvəzində müxtəlif heyvandarlıq təsərrüfatları inkişaf etdirilmişdir. Müasir təbabəti zooloji tədqiqatlarsız təsəvvür etmək olmaz, çünki bir çox xəstəliklərin törədiciləri (qoturluq gənəsi, malyariya paraziti, qaraciyər sorucusu, öküz soliteri, exinokok və s. heyvanlardır. Əlbəttə, bu xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq üçün onların törədiciləri və keçiricilərinin növ tərkibi, morfoloji, bioloji və ekoloji xüsusiyyətləri dərindən tədqiq edilməlidir. Digər tərəfdən, insan üçün xeyirli heyvanların qorunub saxlanması, onlardan təsərrüfatda səmərəli istifadə olunması vacibdir. == Heyvanların və bitkilərin oxşarlığı və fərqi == Heyvanlar [[bitkilər]] ilə bir çox oxşarlığa malikdir. Həm heyvanlar, həm də bitkilər hüceyrəli quruluşa malikdir, hər ikisində hüceyrələr toxumaları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Heyvanlar da, bitkilər də qidalanır, tənəffüs edir, çoxalır, böyüyür və inkişaf edir. Bununla bərabər, heyvanlarla bitkilər arasında mühüm fərqlər da vardır. Heyvanlar hazır üzvi maddələrlə qidalanır, əksər bitkilər isə üzvi maddələri qeyri-üzvi maddələrdən özləri hazırlayır. Bitkilərdən fərqli olaraq, əksər heyvanlarda sinir sistemi mövcuddur və heyvanlar hərəkət edir. Göstərilən oxşar və fərqli cəhətlərlə yanaşı, ibtidai quruluşa malik orqanizmlərin bəzən heyvanlar aləminə, yoxsa bitkilər aləminə aid edilməsi çətinlik törədir. Heyvanlarla bitkilər arasında olan böyük oxşarlıqlar tasadüfi olmayıb, onlarn bir əcdaddan inkişaf etdiklərini göstərir. == Müxtəliflik == === Ölçü === [[Fayl:Anim1754 - Flickr - NOAA Photo Library (1).jpg|thumb|300px|Mavi balina indiyə qədər yaşamış ən böyük heyvandır.]] [[Göy balina|Mavi balina]] (Balaenoptera musculus) indiyə qədər yaşamış ən böyük heyvandır, ən azı 190 ton ağırlığında və 33,6 metr (110 fut) uzunluğundadır. Ən böyük yerüstü heyvanı Afrika kol filidir (Loxodonta africana), çəkisi 12,25 tona qədər və uzunluğu 10,67 metrə (35,0 fut) qədərdir. İndiyə qədər yaşamış ən böyük quru heyvanları Argentinosaurus kimi titanosaur sauropod dinozavrları idi və onların çəkisi 73 tona çata bilər. Bir neçə heyvan mikroskopikdir; bəzi Myxozoa (Cnidaria daxilində məcburi parazitlər) heç vaxt 20 µm-dən çox böyümür və ən kiçik növlərdən biri (Myxobolus şekel) tam böyüdükdə 8,5 µm-dən çox deyil. === Növlərinin sayı və yaşayış yerləri === Aşağıdakı cədvəldə ən çox növə malik heyvan qrupları üçün təsvir edilmiş mövcud növlərin təxmini sayları, onların əsas yaşayış yerləri (quru, şirin su və dəniz) və sərbəst həyat tərzi və ya parazit həyat tərzi verilmişdir. Burada göstərilən növ təxminləri elmi olaraq təsvir edilən rəqəmlərə əsaslanır; daha böyük təxminlər müxtəlif proqnozlaşdırma vasitələri əsasında hesablanmışdır və bunlar vəhşicəsinə dəyişə bilər. Məsələn, təxminən 25,000–27,000 nematod növləri təsvir edilmişdir, nematod növlərinin ümumi sayına dair nəşr edilmiş təxminlərə 10,000–20,000 daxildir; 500.000; 10 milyon; və 100 mln. Taksonomik iyerarxiyadakı nümunələrdən istifadə edərək, heyvan növlərinin ümumi sayı, o cümlədən hələ təsvir olunmayanlar — 2011-ci ildə təxminən 7,77 milyon olduğu hesablanmışdır. {|class="wikitable"<!--sortable goes screwy with the numbers--> |- ! [[Tip (taksonomik kateqoriya)]] ! Misal<!--image--> ! <br>Növlərin sayı ! [[Yer heyvanı|Torpaq]] ! [[Dəniz heyvanları|Dəniz]] ! [[İçməli su]] ! Azad<br>yaşamaq ! [[Parazit]] |- |'''[[Həlqəvi qurdlar]]''' |[[Fayl:Nerr0328.jpg|100px]] |align=right |17,000<ref name="Zhang2013"/> |Bəli (soil)<ref name="Hogenboom2016"/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |1,750<ref name=Balian2008/> |Bəli |400<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Buğumayaqlılar]]''' |[[Fayl:European wasp white bg02.jpg|alt=wasp|100px]] |align=right |1,257,000<ref name="Zhang2013"/> |1,000,000<br>(insects)<ref name="Stork2018">{{cite journal |last=Stork |first=Nigel E. |s2cid=23755007 |title=How Many Species of Insects and Other Terrestrial Arthropods Are There on Earth? |journal=Annual Review of Entomology |volume=63 |issue=1 |date=January 2018 |doi=10.1146/annurev-ento-020117-043348 |pmid=28938083 |pages=31–45}} Stork notes that 1m insects have been named, making much larger predicted estimates.</ref> |>40,000<br>(Malac-<br>ostraca)<ref>{{cite book |year=2002 |series=Zoological catalogue of Australia |volume=19.2A |title=Crustacea: Malacostraca |publisher=[[CSIRO Publishing]] |isbn=978-0-643-06901-5 |chapter=Introduction |last=Poore |first=Hugh F. |pages=1–7 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=ww6RzBz42-4C&pg=PA1}}</ref> |94,000<ref name=Balian2008/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |>45,000{{efn|Not including [[parasitoid]]s.<ref name=Poulin2007/>}}<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Briozoylar]]''' |[[Fayl:Bryozoan at Ponta do Ouro, Mozambique (6654415783).jpg|100px]] |align=right |6,000<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |60–80<ref name=Balian2008/> |Bəli | |- |'''[[Xordalılar]]''' |[[Fayl:Lithobates pipiens.jpg|alt=green spotted frog facing right|100px]] |align=right |>70,000<ref name="Zhang2013"/><ref>{{Cite journal|last=Uetz|first=P.|title=A Quarter Century of Reptile and Amphibian Databases|url=https://www.researchgate.net/publication/352462027|journal=Herpetological Review|volume=52|pages=246–255|via=ResearchGate|access-date=2021-11-17|archive-date=2022-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20220221154655/https://www.researchgate.net/publication/352462027_A_Quarter_Century_of_Reptile_and_Amphibian_Databases|url-status=live}}</ref> |<br>23,000<ref name="Reaka-Kudla1996">{{cite book |last1=Reaka-Kudla |first1=Marjorie L. |last2=Wilson |first2=Don E. |last3=Wilson |first3=Edward O. |author3-link=E. O. Wilson |title=Biodiversity II: Understanding and Protecting Our Biological Resources |url=https://books.google.com/books?id=-X5OAgAAQBAJ&pg=PA90 |year=1996 |publisher=Joseph Henry Press |isbn=978-0-309-52075-1 |page=90}}</ref> |<br>13,000<ref name="Reaka-Kudla1996"/> |18,000<ref name=Balian2008/><br>9,000<ref name="Reaka-Kudla1996"/> |Bəli |40<br>(catfish)<ref name=Poulin2007/><ref>{{cite book |last1=Burton |first1=Derek |last2=Burton |first2=Margaret |title=Essential Fish Biology: Diversity, Structure and Function |url=https://books.google.com/books?id=U0o4DwAAQBAJ&pg=PA281 |year=2017 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-878555-2 |pages=281–282 |quote=[[Trichomycteridae]] ... includes obligate parasitic fish. Thus 17 genera from 2 subfamilies, [[Vandelliinae]]; 4 genera, 9spp. and [[Stegophilinae]]; 13 genera, 31 spp. are parasites on gills (Vandelliinae) or skin (stegophilines) of fish.}}</ref> |- |'''[[Dalayıcılar]]''' |[[Fayl:FFS Table bottom.jpg|alt=Table coral|100px]] |align=right |16,000<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |Bəli (few)<ref name="Hogenboom2016"/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |>1,350<br>(Myxozoa)<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Dərisitikanlılar]]''' |[[Fayl:Starfish, Caswell Bay - geograph.org.uk - 409413.jpg|100px]] |align=right |7,500<ref name="Zhang2013"/> | |7,500<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> | |- |'''[[Molyusklar]]''' |[[Fayl:Grapevinesnail 01.jpg|alt=snail|100px]] |align=right |85,000<ref name="Zhang2013"/><br>107,000<ref name=Nicol1969/> |<br>35,000<ref name=Nicol1969>{{cite journal |last=Nicol |first=David |title=The Number of Living Species of Molluscs |journal=Systematic Zoology |volume=18 |issue=2 |date=June 1969 |pages=251–254 |doi=10.2307/2412618 |jstor=2412618}}</ref> |<br>60,000<ref name=Nicol1969/> |5,000<ref name=Balian2008/><br>12,000<ref name=Nicol1969/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |>5,600<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Yumru qurdlar]]''' |[[Fayl:CelegansGoldsteinLabUNC.jpg|100px]] |align=right |25,000<ref name="Zhang2013"/> |Bəli (soil)<ref name="Hogenboom2016"/> |4,000<ref name=Felder2009/> |2,000<ref name=Balian2008/> |11,000<ref name=Felder2009/> |14,000<ref name=Felder2009/> |- |'''[[Yastı qurdlar]]''' |[[Fayl:Pseudoceros dimidiatus.jpg|100px]] |align=right |29,500<ref name="Zhang2013"/> |Bəli<ref>{{Cite journal |last=Sluys |first=R. |title=Global diversity of land planarians (Platyhelminthes, Tricladida, Terricola): a new indicator-taxon in biodiversity and conservation studies|journal=Biodiversity and Conservation |volume=8 |issue=12 |pages=1663–1681 |doi=10.1023/A:1008994925673 |year=1999|s2cid=38784755 }}</ref> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |1,300<!--Turbellaria--><ref name=Balian2008/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/><br> 3,000–6,500<ref name=Pandian>{{cite book |last=Pandian |first=T. J. |title=Reproduction and Development in Platyhelminthes |publisher=CRC Press |year=2020 |isbn=978-1-000-05490-3 |pages=13–14 |url=https://books.google.com/books?id=l6rMDwAAQBAJ&pg=PT14 |access-date=2021-11-17 |archive-date=2020-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200726040907/https://books.google.com/books?id=l6rMDwAAQBAJ&pg=PT14 |url-status=live }}</ref> |>40,000<ref name=Poulin2007/><br> 4,000–25,000<ref name=Pandian/> |- |'''[[Rotatorilər]]''' |[[Fayl:20090730 020239 Rotifer.jpg|100px]] |align=right |2,000<ref name="Zhang2013"/> | |>400<ref>{{cite web |last=Fontaneto |first=Diego |title=Marine Rotifers {{!}} An Unexplored World of Richness |url=http://ukmarinesac.org.uk/PDF/rotifers.pdf |publisher=JMBA Global Marine Environment |access-date=2 March 2018 |pages=4–5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180302225409/http://ukmarinesac.org.uk/PDF/rotifers.pdf |archive-date=2 March 2018 |url-status=live }}</ref> |2,000<ref name=Balian2008/> |Bəli | |- |'''[[Süngərlər]]''' |[[Fayl:A colourful Sponge on the Fathom.jpg|100px]] |align=right |10,800<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |200–300<ref name=Balian2008/> |Bəli |Bəli<ref>{{cite book |last1=Morand |first1=Serge |last2=Krasnov |first2=Boris R. |last3=Littlewood |first3=D. Timothy J. |title=Parasite Diversity and Diversification |url=https://books.google.com/books?id=o2t2BgAAQBAJ&pg=PA44 |year=2015 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-03765-6 |page=44 |access-date=2 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181212135502/https://books.google.com/books?id=o2t2BgAAQBAJ&pg=PA44 |archive-date=12 December 2018 |url-status=live }}</ref> |- ! colspan=8 |{{center|Total number of described extant species {{OMƏ|2013|lc=y}}: 1,525,728<ref name="Zhang2013"/>}} |} == Stenoterm heyvanlar == Stenoterm heyvanlar, yalnız müəyyən və ya az dəyişkən [[temperatur]]da yaşamaq qabiliyyəti olan [[dəniz]] və [[torpaq]] heyvanları<ref>Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008</ref>. Mühitin temperaturuna uyğunlaşan Stenoterm heyvanlarda həmin mühitin temperaturu müxtəlif [[növ]] üçün müxtəlifdir: istisevən heyvanlar yalnız nisbətən yüksək temperaturda (adətən 20 °C-dən az olmayan), soyuq sevən heyvanlar aşağı temperaturda (bəzən 0 °C yaxın) yaşaya bilərlər. Stenoterm heyvanlar evriterm heyvanlarla müqayisə edilir. == Stenotermiya == <p xml:lang="la">[[Temperatur]] faktorunun dar intervalda tərəddüdünə adaptasiya olunan [[Orqanizmlərin sayı|orqanizmlər]]. == Stenotermofillər == Stenoxorlar — temperaturun yalnız dar diapazon tərəddüdündə yaşamağa qabil olan heyvanlar. Stenotermofillərə yeraltı və dərin su şəraitində, isti qaynaqlardakı (yüksək enliklərdə) bütün orqanizmlər daxildir. == Təsnifatı == * [[Eumetazoylar]] yarımaləmi ** [[Bağırsaqboşluqlular]] (''Coelenterata'') bölməsi *** [[Dalayıcılar]] (''Cnidaria'') tipi *** [[Ziqo]] *** [[Daraqlılar]] (''Ctenophora'') tipi *** ''[[Trilobozoa]]'' tipi (Nəsli kəsilib) ** [[İkitərəflisimmetriyalılar]] (''Bilateria'') bölməsi *** [[İlkağızlılar]] (''Protostomia'') yarımbölməsi ::: '''I hipotez''' (İlkağızlılar) **** [[Ecdysozoa]] (''Ecdysozoa'') tipüstü ***** [[Yumru qurdlar]] (''Nematoda'') tipi ***** [[Onixoforlar]] (''Onychophora'') tipi ***** †[[Lobopodlar]] (''Lobopodia'') tipi ***** [[Qılqurdlar]] (''Nematomorpha'') tipi ***** [[Xortumbaşlar]] (''Cephalorhyncha'') tipi ***** [[Ərincəklilər]] (''Tardigrada'') tipi ***** [[Buğumayaqlılar]] (''Arthropoda'') tipi **** [[Spirallılar]] (''Lophotrochozoa'') tipüstü ***** [[Molyusklar]] (''Mollusca'') tipi ***** [[Nemertinlər]] (''Nemertea'') tipi ***** [[Həlqəvi qurdlar]] (''Annelida'') tipi ***** [[Briozoylar]] (''Bryozoa'') tipi ***** [[Çiyinayaqlılar]] (''Brachiopoda'') tipi ***** [[Kisəvarilər]] (''Echiura'') tipi ***** [[Trubkalılar]] (''Phoronida'') tipi ***** [[Sipunkulidlər]] (''Sipuncula'') tipi **** ''[[Platyzoa]]'' üst tipi ***** [[Yastı qurdlar]] (''Plathelminthes'') tipi ***** [[Kirpikliqarın qurdlar]] (''Gastrotricha'') tipi ***** [[Qnatostomulidlər]] (''Gnathostomulida'') tipi ***** [[Mikroçənəlilər]] (''Micrognathozoa'') tipi ***** [[Rotatorilər]] (''Rotatoria'') tipi ***** [[Cycliophora]] tipi ***** [[Tikanbaşlılar]] və ya başıtikanlılar (''Acanthocephala'') tipi ***** [[Entoprocta]] tipi **** ''[[Acoelomorpha]]'' . ::: '''II hipotez''' (İlkağızlılar) **** [[Yastı qurdlar]] (''Plathelminthes'') tipi **** [[Kirpikliqarın qurdlar]] (''Gastrotricha'') tipi **** [[Qnatostomulidlər]] (''Gnathostomulida'') tipi **** [[Mikroçənəlilər]] (''Micrognathozoa'') tipi **** [[Rotatorilər]] (''Rotatoria'') tipi **** [[Tikanbaşlılar]] (və ya başıtikanlılar) (''Acanthocephala'') tipi **** [[Yumru qurdlar]] (''Nematoda'') tipi **** [[Xortumbaşlar]] (''Cephalorhyncha'') tipi ***** [[Qılqurdlar]] (''Nematomorpha'') sinfi ***** [[Priapulidlər]] (''Priapulida'') sinfi ***** [[Kinorinxlər]] (''Kinorhyncha'') sinfi ***** [[Lorisiferlər]] (''Loricifera'') sinfi **** Coelomata ***** Trochozoa ****** [[Cycliophora]] tipi ****** [[Entoprocta]] tipi ****** [[Molyusklar]] (''Mollusca'') tipi ****** [[Sipunkulidlər]] (''Sipuncula'') tipi ***** ?[[Buğumlular]] Articulata ****** [[Kisəvarilər]] (''Echiura'') tipi ****** [[Həlqəvi qurdlar]] (''Annelida'' (''Pogonophora'' da daxildir)) tipi ***** Panarthropoda ****** [[Onixoforlar]] (''Onychophora'') tipi ****** [[Ərincəklilər]] (''Tardigrada'') tipi ****** [[Buğumayaqlılar]] (''Arthropoda'') tipi ***** Tentaculata ****** [[Briozoylar]] (''Bryozoa'') tipi ****** [[Trubkalılar]] (''Phoronida'') tipi ****** [[Çiyinayaqlılar]] (''Brachiopoda'') tipi *** [[Sonağızlılar]] (''Deuterostomia'') yarımbölməsi **** [[Dərisitikanlılar]] (''Echinodermata'') tipi **** [[Çənəsiqıllılar]] (''Chaetognatha'') tipi **** [[Ksenoturbellidlər]] (''Xenoturbellida'') tipi **** [[Yarımxordalılar]] (''Hemichordata'') tipi **** [[Xordalılar]] (''Chordata'') tipi * [[Prometazoylar]] yarımaləmi ** [[Süngərlər]] ** [[Lövhəcikkimilər]] == Qeydlər == {{notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Təbiətin elementləri}} {{Taksonbar}} [[Kateqoriya:Heyvanlar]] [[Kateqoriya:Bioloji aləm]] [[Kateqoriya:Kriogenin ilk görünüşü]] [[Kateqoriya:Karl Linney tərəfindən adlandırılan taksonlar]] lpnn7y8saugevg4f9p6yjvxzppjp5ux 7864988 7864925 2024-11-26T19:03:06Z Atakhanli 223224 [[Special:Contributions/White Demon|White Demon]] ([[User talk:White Demon|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 7748116 nömrəli redaktə bərpa edildi 7864988 wikitext text/x-wiki {{Takson}} '''Heyvanlar''' ({{Dil-la|Animalia}} və ya {{dil-la|Metazoa}}) — orqanizmlər toplusu, bioloji məkan, [[zoologiya]] elminin tədqiq obyekti. Ənənəvi olaraq heyvanlar hazır üzvi birləşləmələrlə qidalalanlar və daima hərəkət edənlər olaraq iki qrupa ayrılır. Heyvanlar həm də xarici və daxili quruluşuna, çoxalma və inkişafına, davranışına görə müxtəlifdir. Bu müxtəlifliyi aydın təsəvvür etmək üçün [[fil]]i, [[tısbağa]]nı, [[köpəkbalığı]] və [[ağcaqanad]]ı müqayisə etmək kifayətdir. Heyvanlar hər yerdə – Yer üzərində, [[torpaq]]da, [[su]]da, havada yaşamağa uyğunlaşmışdır. Bir çox heyvanlar bitkilərdə, digər heyvan orqanizmlərində, hətta insan orqanizmində yaşayır. Bütün heyvanlar yaşadıqları mühit şəraitinə uyğunlaşmışdır. Hava həyat tərzi (uçmaq həyatı) ilə əlaqədar quşlarda, [[yarasa]]larda, cücülərdə qanadlar inkişaf etmişdir, su həyatı ilə əlaqədar olaraq sürüşkən bədən forması, üzgəclər (balıqlarda) və ya kürəkşəkilli ətraf (balinada, suitidə) inkişaf etmişdir. Ona görə də heyvanın xarici quruluşuna gorə onun hansı mühitdə yaşamasını, necə hərəkət etməsini və qidasını necə tapmasını müəyyən etmək mümkündür. Heyvanlar aləmindən bəhs edən elm [[zoologiya]] adlanır. Yunanca zoon – heyvan, loqos – elm, təlim deməkdir. Zoologiya heyvanlar aləminin müxtəlifliyini, onların quruluşunu və həyat fəaliyyətini, yaşadıqları mühitlə əlaqəsini, fərdi və tarixi inkişaf qanuna uyğunluqlarını öyrənir. Heyvanları quruluşunun sadə və mürəkkəbliyinə, mənşəyinə görə müxtəlif sistematik qruplara ayırmışlar. Heyvanlar aləmində ən ali sistematik vahid tip adlanır. Hazırda heyvanlar 23 tipə ayrılır. Hər tip isə bir və ya bir neçə sinfə bölünür. Bu qayda üzrə siniflər dəstələrə, dəstələr fəsilələrə, fəsilələr cinslərə, cinslər də növlərə ayrılır. Məsələn, [[məməlilər]] sinfinin [[yırtıcılar]] dəstəsinə [[itlər]], [[pişiklər]] və [[ayılar]] fəsilələri daxildir. Heyvanların təbii təsnifatı ilə heyvanların sistematikası məşğul olur. Bu elm heyvanlar aləminin təkamülünü əks etdirir. Heyvanların [[morfologiya]] və [[fiziologiya]]sını sadədən mürəkkəbə doğru (ibtidaidən aliyə doğru) öyrəndikcə, təbiətdə gedən təkamül prosesinin reallığını dərk etmək olar. Zoologiya heyvanlar aləminin qorunmasının və onlardan səmərəli istifadə edilməsinin elmi əsasını təşkil edir. == Azərbaycanda heyvanlar aləmi == Azərbaycan Respublikası ərazisinin təbii şəraiti müxtəlif olduğundan, onun heyvanlar aləmi də çox rəngarəngdir. Burada 101 məməli, 365 quş, 52 sürünən, 10 suda-quruda yaşayan, 101 [[balıq]], 25 minə qədər [[həşərat]], 1100-dən çox [[hörümçəkkimilər]], 181 [[ilbiz]], 360 [[xərçəngkimilər]], 287 dəniz qurdları, 3131 fitohelmint (bitki parazitləri), 1200 helmint (heyvan parazitləri), 1500-dən artıq sərbəst yaşayan, insanlarda və heyvanlarda parazitlik edən ibtidai (protozoa) heyvan növləri məlumdur. 101 növ məməli heyvandan 13-ü cücüyeyən, 28-i [[yarasa]], 29-u gəmirici, 2-si [[dovşankimilər]], 19-u [[yırtıcı]], 9-u dırnaqlı, 31 növü isə [[kürəkayaqlı]]dır. Heyvan növlərinin respublika ərazisində yayılma arealı müxtəlifdir. Bəzi heyvanlar çox məhdud ([[göl]], [[Çay (coğrafiya)|çay]], [[dağ]]ın bir hissəsi, digərləri isə geniş ərazilərdə yayılmışdır. Məs., [[sərçəkimilər]] dəstəsinə daxil olan quşlara respublikanın bütün ərazisində rast gəlmək olar. Parazit ibtidailər, qurdlar qidalandıqları orqanizmlərin – sahiblərinin ([[kənd təsərrüfatı]] heyvanları, ev quşları və s.) arealından asılı olaraq respublikanın bütün zonalarında qeyd edilir. Məməlilərdən [[ceyran]] düzənlik, yarımsəhra, kiçik təpəlikli dağətəyi ərazilərdə, [[Dağıstan]] turu [[Böyük Qafqaz]] dağlarının c.və şimal-şərq yamaclarında ([[Balakən]], [[Zaqatala]], [[Qax]], [[Şəki]], [[Oğuz]], [[İsmayıllı]], [[Quba]], [[Qusar]]) və yüksək dağlıq ərazilərdə məskunlaşmışlar. Quşların bir çox növü meşələrdə, dağlıq və düzənlik ərazilərdə, digərləri su hövzələrində, zərərverici cücülər müxtəlif aqrosenozlarda, ölkə faunasına daxil olan başqa növlər tarixən uyğunlaşdıqları müxtəlif ekosistemlərdə yayılmışdır. Çöldonuzuna Böyük Qafqaz, [[Kiçik Qafqaz]] və [[Talış dağları]]ndakı meşələrdə, həmçinin [[Kür]] ətrafındakı tuqay meşələrində, Mil, [[Muğan düzü]] və [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]] düzlərinin qamışlıqlarında daha çox rast gəlinir. Dovşanlar, əsasən, Kür-Araz ovalığının becərilən sahələrində, ümumiyyətlə isə respublikanın subalp və alp qurşaqlarından başqa hər yerdə yayılmışdır. Göstərilən heyvanların sayı azaldığından onların ovlanma miqdarı tənzimlənir. Bəzi heyvan və quşların ovlanma vaxtı məhdudlaşdırılmış, sayı azalmaqda olan qiymətli heyvan və quşların [[ceyran]], [[cüyür]], [[maral]], [[turac]] və s. ovlanması, heyvanları və insanları zəhərləyən kimyəvi maddələrdən istifadə edilməsi qadağan edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının "Qırmızı kitab"ına 108 növ heyvanın adı daxil edilmişdir. Onlardan 14-ü məməli, 36-sı quş, 13-ü sürünən və suda-quruda yaşayan, 5-i balıq və 40 növü cücülərdir. Xəzli heyvanların əksəriyyəti (bataqlıq qunduzu, [[tülkü]], [[yenot]], dovşan, az miqdarda dələ, [[porsuq]], [[Meşə pişiyi|meşəpişiyi]], [[ayı]], [[çaqqal]], [[canavar]] və s.) Azərbaycanın bütün müvafiq ərazilərində, o cümlədən, Böyük və Kiçik Qafqazın meşə və dağlıq hissələrində məskunlaşmışdır. Bataqlıq qunduzu Kür ətrafındakı qamışlı göllərdə, [[Varvara su anbarı]]nda, [[Qızılağac]] körfəzində, [[Dəvəçi (Şabran)|Dəvəçi]] limanında, bir sözlə, qamışlıq, [[bataqlıq]] və [[cəngəllik]] olan sulu biotoplarda məskunlaşmışdır. Azərbaycan Respublikasında heyvanları qorumaq, eləcə də artmasını təmin etmək üçün [[qoruq]]lar, yasaqlıqlar və milli parklar yaradılır, ov qaydaları nizama salınır. [[Hirkan Milli Parkı]] ərazisində 14–17 baş xallı maral qalmışdır. Berkut məhdud sahədə, əsasən, dağ meşələrində məskunlaşmışdır. Qafqaz tetrasına Böyük və Kiçik Qafqazın subalp qurşaqlarında, yaşılbaş ördəyə Xəzərin sahilində və başqa sututarlarda rast gəlinir. Qayakeçisi (bezoar keçisi) və dağ qoyunu (Asiya muflonu) hazırda Naxçıvan MR-in yüksək dağlıq ərazilərində, Dağıstan turu (dağkeçisi) Böyük Qafqazın c. yamaclarında, ceyran Şirvan Milli Parkında və Korçay yasaqlığında yayılmışdır. [[Fayl:Ultramarine Flycatcher (Ficedula superciliaris) Naggar, Himachal Pradesh, 2013 (cropped).JPG|thumb|Bu ultramarine milçək tutucu (Ficedula superciliaris) kimi yırtıcılar digər heyvanlarla qidalanır.]] == Xüsusiyyətlər == [[Fayl:Blastulation.png|thumb|upright=1.3|Animals are unique in having the ball of cells of the early [[embryo]] (1) develop into a hollow ball or [[blastula]] (2).]] Heyvanların digər canlılardan fərqləndirən bir neçə xüsusiyyəti var. Heyvanlar eukaryotik və çoxhüceyrəlidir.<ref name="Avila1995">{{cite book |last=Avila |first=Vernon L. |title=Biology: Investigating Life on Earth |url=https://books.google.com/books?id=B_OOazzGefEC&pg=PA767 |year=1995 |publisher=[[Jones & Bartlett Learning]] |isbn=978-0-86720-942-6 |pages=767–}}</ref><ref name="palaeos">{{cite web |title=Palaeos:Metazoa |url=http://palaeos.com/metazoa/metazoa.html |website=Palaeos |access-date=25 February 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180228005641/http://palaeos.com/metazoa/metazoa.html |archive-date=28 February 2018 |url-status=live }}</ref> Öz qidalarını istehsal edən bitkilərdən və yosunlardan fərqli olaraq<ref name=AnimalCells>{{cite web |last=Davidson |first=Michael W. |title=Animal Cell Structure |url=http://micro.magnet.fsu.edu/cells/animalcell.html |access-date=20 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070920235924/http://micro.magnet.fsu.edu/cells/animalcell.html |archive-date=20 September 2007 |url-status=live}}</ref> heyvanlar heterotrofikdir,<ref name="palaeos"/><ref name=Windows>{{cite web |last=Bergman |first=Jennifer |title=Heterotrophs |url=http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/Life/heterotrophs.html&edu=high |access-date=30 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070829051950/http://www.windows.ucar.edu/tour/link%3D/earth/Life/heterotrophs.html%26edu%3Dhigh |archive-date=29 August 2007 |url-status=dead}}</ref> üzvi maddələrlə qidalanır və daxildə həzm edir. Çox az istisna olmaqla, heyvanlar aerobik olaraq tənəffüs edir. Bütün heyvanlar həyat dövrünün ən azı bir hissəsində hərəkətlidirlər (bədənlərini özbaşına hərəkət etdirə bilirlər), lakin süngərlər, mərcan, midye və quşlar kimi bəzi heyvanlar sonradan oturaqlaşırlar. Blastula, embrional inkişaf mərhələsindəki bənzərsiz heyvanlardır, (bəzilərində itirilmiş olsa da) hüceyrələrin xüsusi toxumalara və orqanlara ayrılmasına imkan verir. === Quruluş === Bütün heyvanlar kollagen və elastik qlikoproteinlərdən ibarət xarakterik bir hüceyrədaxili matrislə əhatə olunmuş hüceyrələrdən ibarətdir.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Julian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular Biology of the Cell |edition=4th |year=2002 |publisher=[[Garland Science]] |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26810/ |isbn=978-0-8153-3218-3 |access-date=29 August 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161223074013/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26810/ |archive-date=23 December 2016 |url-status=live }}</ref> İnkişaf zamanı, hüceyrə xaricindəki matris, hüceyrələrin hərəkət edə biləcəyi və yenidən qurula biləcəyi nisbətən çevik bir çərçivə meydana gətirərək, kompleks strukturların meydana gəlməsini mümkün edir. Bu, mərmi, sümük və sümük kimi strukturlar əmələ gətirərək kalsifikasiya oluna bilər.<ref>{{cite book |last=Sangwal |first=Keshra |title=Additives and crystallization processes: from fundamentals to applications |url=https://archive.org/details/additivescrystal00sang |url-access=limited |year=2007 |publisher=[[John Wiley and Sons]] |isbn=978-0-470-06153-4 |page=[https://archive.org/details/additivescrystal00sang/page/n228 212]}}</ref> Bunun əksinə olaraq, digər çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri (ilk növbədə [[yosunlar]], [[bitkilər]] və [[göbələklər]]) hüceyrə divarları tərəfindən tutulur və bu səbəbdən mütərəqqi böyümə ilə inkişaf edir.<ref>{{cite book |last=Becker |first=Wayne M. |title=The world of the cell |year=1991 |publisher=Benjamin/Cummings |isbn=978-0-8053-0870-9 |url=https://archive.org/details/worldofcell00beck_0 }}</ref> Heyvan hüceyrələri özünəməxsus olaraq sıx qovşaqlar, boşluq qovşaqları və desmosomlar adlanan hüceyrə qovşaqlarına malikdir.<ref>{{cite book |last=Magloire |first=Kim |title=Cracking the AP Biology Exam, 2004–2005 Edition |year=2004 |publisher=[[The Princeton Review]] |isbn=978-0-375-76393-9 |page=[https://archive.org/details/crackingapbiolog00magl/page/45 45] |url=https://archive.org/details/crackingapbiolog00magl/page/45 }}</ref> Bir neçə istisna istisna olmaqla — xüsusilə süngərlər və plasozoanlar — heyvan orqanizmləri toxumalara bölünür.<ref>{{cite book |last=Starr |first=Cecie |url=https://books.google.com/books?id=EXNFwB-O-WUC&pg=PA362 |title=Biology: Concepts and Applications without Physiology |year=2007 |publisher=Cengage Learning |isbn=978-0-495-38150-1 |pages=362, 365 |access-date=2021-08-21 |archive-date=2020-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200726040822/https://books.google.com/books?id=EXNFwB-O-WUC&pg=PA362 |url-status=live }}</ref> Bunlara hərəkəti təmin edən əzələlər və siqnal ötürən və bədəni koordinasiya edən sinir toxumaları daxildir. Tipik olaraq, ya bir açılı (Ctenophora, Cnidaria və yassı qurdlarda) və ya iki delikli (əksər bilateriyalılarda) daxili həzm kamerası da var.<ref>{{cite book |last1=Hillmer |first1=Gero |last2=Lehmann |first2=Ulrich |others=Translated by J. Lettau |title=Fossil Invertebrates |year=1983 |publisher=CUP Archive |isbn=978-0-521-27028-1 |page=54 |url=https://books.google.com/books?id=9jE4AAAAIAAJ&pg=PA54 |access-date=8 January 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160507122250/https://books.google.com/books?id=9jE4AAAAIAAJ&lpg=PP1&pg=PA54 |archive-date=7 May 2016 |url-status=live }}</ref> === Reproduksiya və inkişaf === Demək olar ki, bütün heyvanlar cinsi çoxalmanın bir növündən istifadə edirlər.<ref>{{cite book |last=Knobil |first=Ernst |title=Encyclopedia of reproduction, Volume 1 |year=1998 |publisher=Academic Press |isbn=978-0-12-227020-8 |page=[https://archive.org/details/encyclopediaofre0000unse_f1r2/page/315 315] |url=https://archive.org/details/encyclopediaofre0000unse_f1r2/page/315 }}</ref> Meyoz yolu ilə haploid gametlər əmələ gətirirlər; daha kiçik, hərəkətli gametlər spermatozoidlərdir və daha böyük, hərəkətsiz gametlər yumurtadır. Bu birləşmələr mitoz yolu ilə blastula adlanan boş bir kürəyə çevrilən zigotları əmələ gətirir. Süngerlərdə blastula sürfələri yeni bir yerə üzür, dənizin dibinə bağlanır və yeni bir süngər halına gəlir. Digər qrupların əksəriyyətində blastula daha mürəkkəb yenidən qurulmaya məruz qalır. Əvvəlcə həzm kamerası və iki ayrı mikrob təbəqəsi olan xarici ektoderma və daxili endoderma olan bir qastrula meydana gətirir. Əksər hallarda, aralarında üçüncü bir mikrob təbəqəsi mezoderm də əmələ gəlir. Bu mikrob təbəqələri daha sonra toxumalar və orqanlar meydana gətirmək üçün fərqlənir.<ref>{{cite book |last1=Romoser |first1=William S. |author-link1=William S. Romoser |last2=Stoffolano |first2=J. G. |title=The science of entomology |year=1998 |publisher=WCB McGraw-Hill |isbn=978-0-697-22848-2 |page=156}}</ref> Cinsi çoxalma zamanı yaxın qohumu ilə dəfələrlə cütləşmə halları, ümumiyyətlə zərərli resessiv xüsusiyyətlərin artması səbəbindən bir populyasiyada qohumluq əlaqəli depressiyaya səbəb olur.<ref name="pmid19834483">{{cite journal |last1=Charlesworth |first1=D. |last2=Willis |first2=J. H. |title=The genetics of inbreeding depression |journal=[[Nature Reviews Genetics]] |volume=10 |issue=11 |pages=783–796 |year=2009 |pmid=19834483 |doi=10.1038/nrg2664|s2cid=771357 |issn=1471-0056}}</ref><ref name="pmid3324702">{{cite book |last1=Bernstein |first=H. |last2=Hopf |first2=F. A. |last3=Michod |first3=R. E. |title=The molecular basis of the evolution of sex |journal=Advances in Genetics |volume=24 |pages=323–370 |year=1987 |pmid=3324702 |doi=10.1016/s0065-2660(08)60012-7 |isbn=978-0-12-017624-3}}</ref> Heyvanlar yaxın qohumlaşmanın qarşısını almaq üçün çoxsaylı mexanizmlər inkişaf etdirmişlər.<ref name=Pusey>{{cite journal |last1=Pusey |first1=Anne |last2=Wolf |first2=Marisa |title=Inbreeding avoidance in animals |url=https://archive.org/details/sim_trends-in-ecology-evolution_1996_11_5/page/201 |journal=Trends Ecol. Evol. |volume=11 |issue=5 |pages=201–206 |year=1996 |pmid=21237809 |doi=10.1016/0169-5347(96)10028-8}}</ref> Bəzi heyvanlar aseksual çoxalma qabiliyyətinə malikdirlər ki, bu da tez -tez valideynin genetik klonu ilə nəticələnir. Bu, parçalanma yolu ilə baş verə bilər; Hydra və digər cnidarians kimi qönçələnmə; və ya partenogenez, məhsuldar yumurtaların aphidlərdə olduğu kimi cütləşmədən istehsal edildiyi.<ref>{{cite book |last1=Adiyodi |first1=K. G. |last2=Hughes |first2=Roger N. |last3=Adiyodi |first3=Rita G. |title=Reproductive Biology of Invertebrates, Volume 11, Progress in Asexual Reproduction |date=July 2002 |publisher=Wiley |page=116 |isbn=978-0-471-48968-9}}</ref><ref>{{cite web |last1=Schatz |first1=Phil |title=Concepts of Biology: How Animals Reproduce |url=http://philschatz.com/biology-concepts-book/contents/m45547.html |publisher=OpenStax College |access-date=5 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180306022745/http://philschatz.com/biology-concepts-book/contents/m45547.html |archive-date=6 March 2018 |url-status=live }}</ref>{{-}} == Heyvanların təbiətdə rolu və insan həyatında əhəmiyyəti == Təbiətdə yaşayan müxtəlif növ heyvanların hər biri özü üçün həm qidalanma, həm də gizlənmə yeri tutur. Heyvanlar ümumi canlılar aləminin təkamülündə bitkilərin çarpaz tozlanmasında, onların toxumlarının yayılmasında, torpaq əmələgəlmə prosesində, onun üzvi maddələrlə zənginləşməsində mühüm rol oynayır. Heyvanlar ölmüş heyvan cəmdəklərini, bitki qalıqlarını yeməklə, həmçinin bir çox su heyvanları (biofiltratorlar) suyu təmizləməklə təbiətdə sanitar fəaliyyəti göstərir. Heyvanlar insan həyatında da böyük rol oynayır. Hələ ibtidai insanlar heyvanların ətindən, dərisindən, sümüyundən istifadə edirdilər. Zaman keçdikcə insanlar tədricən müxtəlif heyvanları əhliləşdirmiş və onların nəslindən maldarlıq, [[qoyunçuluq]], [[quşçuluq təsərrüfatı|quşçuluq]], [[arıçılıq]], ipəkçilik və s. təsərrüfatlar yaratmışlar. Bu təsərrüfatlar cəmiyyəti ərzaq və yüngül sənaye xammalı ilə təmin edir. Heyvanlar həmçinin təbiətə gözəllik verən, onu zəngin estetik zövq mənbəyinə çevirən canlı varlıqlardır. Təbiətdə onların qorunub saxlanılması, artırılması və cəmiyyət üçün səmərəli istifadə edilməsi çox vacib məsələdir. Bununla belə [[meşə]]lərə, tarlalara, [[Bağlar (Kəleybər)|bağlara]], ev heyvanlarına, hətta insan səhhətinə zərər verən heyvanlar da az deyildir. Təbiət üçün və insana faydalı olan heyvanların sayını artırmaq, qorumaq və onlara düzgün qulluq etmək, həmçinin zərərli heyvanlara qarşı mübarizə aparmaq üçün heyvanların həyatını və onların təbiətdəki rolunu yaxşı bilmək lazımdır. O da məlumdur ki, heyvanların insan həyatında rolu zaman keçdikcə dəyişmişdir. Məsələn, vəhşi heyvanların insan üçün qida mənbəyi kimi əhəmiyyəti xeyli azalmış, bunun əvəzində müxtəlif heyvandarlıq təsərrüfatları inkişaf etdirilmişdir. Müasir təbabəti zooloji tədqiqatlarsız təsəvvür etmək olmaz, çünki bir çox xəstəliklərin törədiciləri (qoturluq gənəsi, malyariya paraziti, qaraciyər sorucusu, öküz soliteri, exinokok və s. heyvanlardır. Əlbəttə, bu xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq üçün onların törədiciləri və keçiricilərinin növ tərkibi, morfoloji, bioloji və ekoloji xüsusiyyətləri dərindən tədqiq edilməlidir. Digər tərəfdən, insan üçün xeyirli heyvanların qorunub saxlanması, onlardan təsərrüfatda səmərəli istifadə olunması və ümümiyyətlə, vəhşi heyvanların qorunub saxlanması çox mühüm məsələdir. == Heyvanların və bitkilərin oxşarlığı və fərqi == Heyvanlar [[bitkilər]] ilə bir çox oxşarlığa malikdir. Həm heyvanlar, həm də bitkilər hüceyrəli quruluşa malikdir, hər ikisində hüceyrələr toxumaları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Heyvanlar da, bitkilər də qidalanır, tənəffüs edir, çoxalır, böyüyür və inkişaf edir. Bununla bərabər, heyvanlarla bitkilər arasında mühüm fərqlər da vardır. Heyvanlar hazır üzvi maddələrlə qidalanır, əksər bitkilər isə üzvi maddələri qeyri-üzvi maddələrdən özləri hazırlayır. Bitkilərdən fərqli olaraq, əksər heyvanlarda sinir sistemi mövcuddur və heyvanlar hərəkət edir. Göstərilən oxşar və fərqli cəhətlərlə yanaşı, ibtidai quruluşa malik orqanizmlərin bəzən heyvanlar aləminə, yoxsa bitkilər aləminə aid edilməsi çətinlik törədir. Heyvanlarla bitkilər arasında olan böyük oxşarlıqlar tasadüfi olmayıb, onlarn bir əcdaddan inkişaf etdiklərini göstərir. == Müxtəliflik == === Ölçü === [[Fayl:Anim1754 - Flickr - NOAA Photo Library (1).jpg|thumb|300px|Mavi balina indiyə qədər yaşamış ən böyük heyvandır.]] [[Göy balina|Mavi balina]] (Balaenoptera musculus) indiyə qədər yaşamış ən böyük heyvandır, ən azı 190 ton ağırlığında və 33,6 metr (110 fut) uzunluğundadır. Ən böyük yerüstü heyvanı Afrika kol filidir (Loxodonta africana), çəkisi 12,25 tona qədər və uzunluğu 10,67 metrə (35,0 fut) qədərdir. İndiyə qədər yaşamış ən böyük quru heyvanları Argentinosaurus kimi titanosaur sauropod dinozavrları idi və onların çəkisi 73 tona çata bilər. Bir neçə heyvan mikroskopikdir; bəzi Myxozoa (Cnidaria daxilində məcburi parazitlər) heç vaxt 20 µm-dən çox böyümür və ən kiçik növlərdən biri (Myxobolus şekel) tam böyüdükdə 8,5 µm-dən çox deyil. === Növlərinin sayı və yaşayış yerləri === Aşağıdakı cədvəldə ən çox növə malik heyvan qrupları üçün təsvir edilmiş mövcud növlərin təxmini sayları, onların əsas yaşayış yerləri (quru, şirin su və dəniz) və sərbəst həyat tərzi və ya parazit həyat tərzi verilmişdir. Burada göstərilən növ təxminləri elmi olaraq təsvir edilən rəqəmlərə əsaslanır; daha böyük təxminlər müxtəlif proqnozlaşdırma vasitələri əsasında hesablanmışdır və bunlar vəhşicəsinə dəyişə bilər. Məsələn, təxminən 25,000–27,000 nematod növləri təsvir edilmişdir, nematod növlərinin ümumi sayına dair nəşr edilmiş təxminlərə 10,000–20,000 daxildir; 500.000; 10 milyon; və 100 mln. Taksonomik iyerarxiyadakı nümunələrdən istifadə edərək, heyvan növlərinin ümumi sayı, o cümlədən hələ təsvir olunmayanlar — 2011-ci ildə təxminən 7,77 milyon olduğu hesablanmışdır. {|class="wikitable"<!--sortable goes screwy with the numbers--> |- ! [[Tip (taksonomik kateqoriya)]] ! Misal<!--image--> ! <br>Növlərin sayı ! [[Yer heyvanı|Torpaq]] ! [[Dəniz heyvanları|Dəniz]] ! [[İçməli su]] ! Azad<br>yaşamaq ! [[Parazit]] |- |'''[[Həlqəvi qurdlar]]''' |[[Fayl:Nerr0328.jpg|100px]] |align=right |17,000<ref name="Zhang2013"/> |Bəli (soil)<ref name="Hogenboom2016"/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |1,750<ref name=Balian2008/> |Bəli |400<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Buğumayaqlılar]]''' |[[Fayl:European wasp white bg02.jpg|alt=wasp|100px]] |align=right |1,257,000<ref name="Zhang2013"/> |1,000,000<br>(insects)<ref name="Stork2018">{{cite journal |last=Stork |first=Nigel E. |s2cid=23755007 |title=How Many Species of Insects and Other Terrestrial Arthropods Are There on Earth? |journal=Annual Review of Entomology |volume=63 |issue=1 |date=January 2018 |doi=10.1146/annurev-ento-020117-043348 |pmid=28938083 |pages=31–45}} Stork notes that 1m insects have been named, making much larger predicted estimates.</ref> |>40,000<br>(Malac-<br>ostraca)<ref>{{cite book |year=2002 |series=Zoological catalogue of Australia |volume=19.2A |title=Crustacea: Malacostraca |publisher=[[CSIRO Publishing]] |isbn=978-0-643-06901-5 |chapter=Introduction |last=Poore |first=Hugh F. |pages=1–7 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=ww6RzBz42-4C&pg=PA1}}</ref> |94,000<ref name=Balian2008/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |>45,000{{efn|Not including [[parasitoid]]s.<ref name=Poulin2007/>}}<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Briozoylar]]''' |[[Fayl:Bryozoan at Ponta do Ouro, Mozambique (6654415783).jpg|100px]] |align=right |6,000<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |60–80<ref name=Balian2008/> |Bəli | |- |'''[[Xordalılar]]''' |[[Fayl:Lithobates pipiens.jpg|alt=green spotted frog facing right|100px]] |align=right |>70,000<ref name="Zhang2013"/><ref>{{Cite journal|last=Uetz|first=P.|title=A Quarter Century of Reptile and Amphibian Databases|url=https://www.researchgate.net/publication/352462027|journal=Herpetological Review|volume=52|pages=246–255|via=ResearchGate|access-date=2021-11-17|archive-date=2022-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20220221154655/https://www.researchgate.net/publication/352462027_A_Quarter_Century_of_Reptile_and_Amphibian_Databases|url-status=live}}</ref> |<br>23,000<ref name="Reaka-Kudla1996">{{cite book |last1=Reaka-Kudla |first1=Marjorie L. |last2=Wilson |first2=Don E. |last3=Wilson |first3=Edward O. |author3-link=E. O. Wilson |title=Biodiversity II: Understanding and Protecting Our Biological Resources |url=https://books.google.com/books?id=-X5OAgAAQBAJ&pg=PA90 |year=1996 |publisher=Joseph Henry Press |isbn=978-0-309-52075-1 |page=90}}</ref> |<br>13,000<ref name="Reaka-Kudla1996"/> |18,000<ref name=Balian2008/><br>9,000<ref name="Reaka-Kudla1996"/> |Bəli |40<br>(catfish)<ref name=Poulin2007/><ref>{{cite book |last1=Burton |first1=Derek |last2=Burton |first2=Margaret |title=Essential Fish Biology: Diversity, Structure and Function |url=https://books.google.com/books?id=U0o4DwAAQBAJ&pg=PA281 |year=2017 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-878555-2 |pages=281–282 |quote=[[Trichomycteridae]] ... includes obligate parasitic fish. Thus 17 genera from 2 subfamilies, [[Vandelliinae]]; 4 genera, 9spp. and [[Stegophilinae]]; 13 genera, 31 spp. are parasites on gills (Vandelliinae) or skin (stegophilines) of fish.}}</ref> |- |'''[[Dalayıcılar]]''' |[[Fayl:FFS Table bottom.jpg|alt=Table coral|100px]] |align=right |16,000<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |Bəli (few)<ref name="Hogenboom2016"/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |>1,350<br>(Myxozoa)<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Dərisitikanlılar]]''' |[[Fayl:Starfish, Caswell Bay - geograph.org.uk - 409413.jpg|100px]] |align=right |7,500<ref name="Zhang2013"/> | |7,500<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> | |- |'''[[Molyusklar]]''' |[[Fayl:Grapevinesnail 01.jpg|alt=snail|100px]] |align=right |85,000<ref name="Zhang2013"/><br>107,000<ref name=Nicol1969/> |<br>35,000<ref name=Nicol1969>{{cite journal |last=Nicol |first=David |title=The Number of Living Species of Molluscs |journal=Systematic Zoology |volume=18 |issue=2 |date=June 1969 |pages=251–254 |doi=10.2307/2412618 |jstor=2412618}}</ref> |<br>60,000<ref name=Nicol1969/> |5,000<ref name=Balian2008/><br>12,000<ref name=Nicol1969/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |>5,600<ref name=Poulin2007/> |- |'''[[Yumru qurdlar]]''' |[[Fayl:CelegansGoldsteinLabUNC.jpg|100px]] |align=right |25,000<ref name="Zhang2013"/> |Bəli (soil)<ref name="Hogenboom2016"/> |4,000<ref name=Felder2009/> |2,000<ref name=Balian2008/> |11,000<ref name=Felder2009/> |14,000<ref name=Felder2009/> |- |'''[[Yastı qurdlar]]''' |[[Fayl:Pseudoceros dimidiatus.jpg|100px]] |align=right |29,500<ref name="Zhang2013"/> |Bəli<ref>{{Cite journal |last=Sluys |first=R. |title=Global diversity of land planarians (Platyhelminthes, Tricladida, Terricola): a new indicator-taxon in biodiversity and conservation studies|journal=Biodiversity and Conservation |volume=8 |issue=12 |pages=1663–1681 |doi=10.1023/A:1008994925673 |year=1999|s2cid=38784755 }}</ref> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |1,300<!--Turbellaria--><ref name=Balian2008/> |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/><br> 3,000–6,500<ref name=Pandian>{{cite book |last=Pandian |first=T. J. |title=Reproduction and Development in Platyhelminthes |publisher=CRC Press |year=2020 |isbn=978-1-000-05490-3 |pages=13–14 |url=https://books.google.com/books?id=l6rMDwAAQBAJ&pg=PT14 |access-date=2021-11-17 |archive-date=2020-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200726040907/https://books.google.com/books?id=l6rMDwAAQBAJ&pg=PT14 |url-status=live }}</ref> |>40,000<ref name=Poulin2007/><br> 4,000–25,000<ref name=Pandian/> |- |'''[[Rotatorilər]]''' |[[Fayl:20090730 020239 Rotifer.jpg|100px]] |align=right |2,000<ref name="Zhang2013"/> | |>400<ref>{{cite web |last=Fontaneto |first=Diego |title=Marine Rotifers {{!}} An Unexplored World of Richness |url=http://ukmarinesac.org.uk/PDF/rotifers.pdf |publisher=JMBA Global Marine Environment |access-date=2 March 2018 |pages=4–5 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180302225409/http://ukmarinesac.org.uk/PDF/rotifers.pdf |archive-date=2 March 2018 |url-status=live }}</ref> |2,000<ref name=Balian2008/> |Bəli | |- |'''[[Süngərlər]]''' |[[Fayl:A colourful Sponge on the Fathom.jpg|100px]] |align=right |10,800<ref name="Zhang2013"/> | |Bəli<ref name="Hogenboom2016"/> |200–300<ref name=Balian2008/> |Bəli |Bəli<ref>{{cite book |last1=Morand |first1=Serge |last2=Krasnov |first2=Boris R. |last3=Littlewood |first3=D. Timothy J. |title=Parasite Diversity and Diversification |url=https://books.google.com/books?id=o2t2BgAAQBAJ&pg=PA44 |year=2015 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-03765-6 |page=44 |access-date=2 March 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181212135502/https://books.google.com/books?id=o2t2BgAAQBAJ&pg=PA44 |archive-date=12 December 2018 |url-status=live }}</ref> |- ! colspan=8 |{{center|Total number of described extant species {{OMƏ|2013|lc=y}}: 1,525,728<ref name="Zhang2013"/>}} |} == Stenoterm heyvanlar == Stenoterm heyvanlar, yalnız müəyyən və ya az dəyişkən [[temperatur]]da yaşamaq qabiliyyəti olan [[dəniz]] və [[torpaq]] heyvanları<ref>Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008</ref>. Mühitin temperaturuna uyğunlaşan Stenoterm heyvanlarda həmin mühitin temperaturu müxtəlif [[növ]] üçün müxtəlifdir: istisevən heyvanlar yalnız nisbətən yüksək temperaturda (adətən 20 °C-dən az olmayan), soyuq sevən heyvanlar aşağı temperaturda (bəzən 0 °C yaxın) yaşaya bilərlər. Stenoterm heyvanlar evriterm heyvanlarla müqayisə edilir. == Stenotermiya == <p xml:lang="la">[[Temperatur]] faktorunun dar intervalda tərəddüdünə adaptasiya olunan [[Orqanizmlərin sayı|orqanizmlər]]. == Stenotermofillər == Stenoxorlar — temperaturun yalnız dar diapazon tərəddüdündə yaşamağa qabil olan heyvanlar. Stenotermofillərə yeraltı və dərin su şəraitində, isti qaynaqlardakı (yüksək enliklərdə) bütün orqanizmlər daxildir. == Təsnifatı == * [[Eumetazoylar]] yarımaləmi ** [[Bağırsaqboşluqlular]] (''Coelenterata'') bölməsi *** [[Dalayıcılar]] (''Cnidaria'') tipi *** [[Ziqo]] *** [[Daraqlılar]] (''Ctenophora'') tipi *** ''[[Trilobozoa]]'' tipi (Nəsli kəsilib) ** [[İkitərəflisimmetriyalılar]] (''Bilateria'') bölməsi *** [[İlkağızlılar]] (''Protostomia'') yarımbölməsi ::: '''I hipotez''' (İlkağızlılar) **** [[Ecdysozoa]] (''Ecdysozoa'') tipüstü ***** [[Yumru qurdlar]] (''Nematoda'') tipi ***** [[Onixoforlar]] (''Onychophora'') tipi ***** †[[Lobopodlar]] (''Lobopodia'') tipi ***** [[Qılqurdlar]] (''Nematomorpha'') tipi ***** [[Xortumbaşlar]] (''Cephalorhyncha'') tipi ***** [[Ərincəklilər]] (''Tardigrada'') tipi ***** [[Buğumayaqlılar]] (''Arthropoda'') tipi **** [[Spirallılar]] (''Lophotrochozoa'') tipüstü ***** [[Molyusklar]] (''Mollusca'') tipi ***** [[Nemertinlər]] (''Nemertea'') tipi ***** [[Həlqəvi qurdlar]] (''Annelida'') tipi ***** [[Briozoylar]] (''Bryozoa'') tipi ***** [[Çiyinayaqlılar]] (''Brachiopoda'') tipi ***** [[Kisəvarilər]] (''Echiura'') tipi ***** [[Trubkalılar]] (''Phoronida'') tipi ***** [[Sipunkulidlər]] (''Sipuncula'') tipi **** ''[[Platyzoa]]'' üst tipi ***** [[Yastı qurdlar]] (''Plathelminthes'') tipi ***** [[Kirpikliqarın qurdlar]] (''Gastrotricha'') tipi ***** [[Qnatostomulidlər]] (''Gnathostomulida'') tipi ***** [[Mikroçənəlilər]] (''Micrognathozoa'') tipi ***** [[Rotatorilər]] (''Rotatoria'') tipi ***** [[Cycliophora]] tipi ***** [[Tikanbaşlılar]] və ya başıtikanlılar (''Acanthocephala'') tipi ***** [[Entoprocta]] tipi **** ''[[Acoelomorpha]]'' . ::: '''II hipotez''' (İlkağızlılar) **** [[Yastı qurdlar]] (''Plathelminthes'') tipi **** [[Kirpikliqarın qurdlar]] (''Gastrotricha'') tipi **** [[Qnatostomulidlər]] (''Gnathostomulida'') tipi **** [[Mikroçənəlilər]] (''Micrognathozoa'') tipi **** [[Rotatorilər]] (''Rotatoria'') tipi **** [[Tikanbaşlılar]] (və ya başıtikanlılar) (''Acanthocephala'') tipi **** [[Yumru qurdlar]] (''Nematoda'') tipi **** [[Xortumbaşlar]] (''Cephalorhyncha'') tipi ***** [[Qılqurdlar]] (''Nematomorpha'') sinfi ***** [[Priapulidlər]] (''Priapulida'') sinfi ***** [[Kinorinxlər]] (''Kinorhyncha'') sinfi ***** [[Lorisiferlər]] (''Loricifera'') sinfi **** Coelomata ***** Trochozoa ****** [[Cycliophora]] tipi ****** [[Entoprocta]] tipi ****** [[Molyusklar]] (''Mollusca'') tipi ****** [[Sipunkulidlər]] (''Sipuncula'') tipi ***** ?[[Buğumlular]] Articulata ****** [[Kisəvarilər]] (''Echiura'') tipi ****** [[Həlqəvi qurdlar]] (''Annelida'' (''Pogonophora'' da daxildir)) tipi ***** Panarthropoda ****** [[Onixoforlar]] (''Onychophora'') tipi ****** [[Ərincəklilər]] (''Tardigrada'') tipi ****** [[Buğumayaqlılar]] (''Arthropoda'') tipi ***** Tentaculata ****** [[Briozoylar]] (''Bryozoa'') tipi ****** [[Trubkalılar]] (''Phoronida'') tipi ****** [[Çiyinayaqlılar]] (''Brachiopoda'') tipi *** [[Sonağızlılar]] (''Deuterostomia'') yarımbölməsi **** [[Dərisitikanlılar]] (''Echinodermata'') tipi **** [[Çənəsiqıllılar]] (''Chaetognatha'') tipi **** [[Ksenoturbellidlər]] (''Xenoturbellida'') tipi **** [[Yarımxordalılar]] (''Hemichordata'') tipi **** [[Xordalılar]] (''Chordata'') tipi * [[Prometazoylar]] yarımaləmi ** [[Süngərlər]] ** [[Lövhəcikkimilər]] == Qeydlər == {{notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Təbiətin elementləri}} {{Taksonbar}} [[Kateqoriya:Heyvanlar]] [[Kateqoriya:Bioloji aləm]] [[Kateqoriya:Kriogenin ilk görünüşü]] [[Kateqoriya:Karl Linney tərəfindən adlandırılan taksonlar]] cz3zfh5hsivi1enmocj4v5lx2z85732 10 11047 7865212 7853107 2024-11-26T23:45:57Z Gadir 136647 "[[Şablon:Xoşgəldiniz]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7853107 wikitext text/x-wiki {| style="width:100%; background:transparent; font-size:97%; color:black" | style="background:#e0f0ff; color:black; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Fayl:Help-browser.svg|18px|link=Vikipediya:Haqqında]] [[Vikipediya:Haqqında|Vikipediya]] | style="background:#6495ed; color:black; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | <span style="color:white;">'''Xoş gəldiniz, {{ROOTPAGENAME}}!'''</span> |- | style="background:#e0e6ff; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Vikipediya:Tez-tez soruşulan suallar]] [[Vikipediya:Tez-tez soruşulan suallar|Tez-tez soruşulan suallar]] | rowspan="9" style="background:#fffff0; color:black; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Salam, {{ROOTPAGENAME}}. Tamamilə könüllü istifadəçilərin səyləri ilə yaradılan '''[[Vikipediya]]''' azad ensiklopediyasının [[Azərbaycan dili]]ndəki [[Azərbaycanca Vikipediya|versiyasına]] xoş gəlmisiniz! Sınaq məqsədilə redaktə etmək üçün '''[[Xüsusi:MənimSəhifəm/Qaralama|qaralama dəftərinizi]]''' istifadə edin. Vikipediya '''[[Vikipediya:Beş əsas prinsip|beş əsas prinsip]]''' üzərinə qurulmuşdur. Fəaliyyətə başlamazdan əvvəl onları oxumanızda fayda var. Mövcud məqalələri redaktə etməyə və ya yeni məqalə yaratmağa tərəddüd etməyin, '''[[Vikipediya:Cəsur ol!|cəsur olun]]'''. Siz də Vikipediyada fəaliyyətə başlamaq istəyirsinizsə, edəcəyiniz tək şey yuxarıdakı '''Redaktə''' və ya '''Mənbəni redaktə et''' düymələrindən birinə basmaqdır. Əlavə etdiyiniz məlumatların [[Vikipediya:Stil kitabçası|stil kitabçasına]] uyğun olmasına diqqət edin. Redaktənizin [[Vikipediya:Vandalizm|vandalizmdən]] uzaq olmasına və [[müəllif hüquqları]] pozuntusu olmamasına '''diqqət etməlisiniz!''' [[Fayl:Imza duymesi.PNG|thumb|imzanı belə atmaq olar]] Məqalələrdə və bunlara köməkçi səhifələrdə (kateqoriyalar, şablonlar və s.) '''imzanızı və adınızı yazmayın.''' Əksinə, müzakirə, səsvermə, sual-cavab və s. formada olan yazılarınızın sonuna '''<code><nowiki>~~~~</nowiki></code>''' (4 tilda) işarəsini əlavə edərək və ya alətlər lövhəsindəki müvafiq düyməni <small>(şəkildə)</small> basaraq '''[[Vikipediya:İmza istifadəsi|imzanızı]]''' atmağı unutmayın. Əgər hansısa bir məqalə üzərində işləmək istəyirsinizsə, ancaq digər istifadəçilərin müdaxilə etməsini istəmirsinizsə, həmin məqaləyə <code><nowiki>{{iş gedir}}</nowiki></code> şablonunu yerləşdirə bilərsiniz. [[Xüsusi:MənimSəhifəm|İstifadəçi səhifənizə]] [[Vikipediya:İstifadəçi qutuları|istifadəçi qutuları]] yerləşdirməklə digər istifadəçilərin sizin haqqınızda daha çox məlumat ala bilmələrini təmin edə bilərsiniz. '''[[Müəllif hüquqları]]''' ilə müdafiə olunan heç bir məlumatı bura əlavə etməməlisiniz! Yüklədiyiniz şəkilləri sizə aid olan [[Xüsusi:AllMyUploads|qalereyada]] görə bilərsiniz. Suallarınızı '''[[Vikipediya:Yardım masası|Yardım masasında]]''' və ya [https://www.facebook.com/azvikipediya Facebook]/[https://t.me/azvikipediya Telegram]/[[Vikipediya:Discord|Discord]] qruplarında verə bilərsiniz. Bundan əlavə, müzakirə səhifənizə {{tl|kömək edin}} şablonunu yerləşdirib şablonun sonuna sualınızı qeyd edə bilərsiniz. Təcrübəli istifadəçilər sizə [[Kömək:İlk məqaləniz|kömək etməkdən]] məmnun olacaqdır. <div style="font-size:90%; font-style:italic">Hello and welcome to the Azerbaijani Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Azerbaijani skills are not good enough, that’s no problem. We have an embassy where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Nuvola apps kmessedwords.png|18px|link=Vikipediya:Məqalə adları]] [[Vikipediya:Məqalə adları|Məqalə adları]] |- | style="background:#f9e0ff; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:View-refresh.svg|18px|link=Kömək:Məqalələrin redaktə qaydaları]] [[Kömək:Məqalələrin redaktə qaydaları|Redaktə qaydaları]] |- | style="background:#ffe0f1; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Vikipediya:Qaydaların siyahısı]] [[Vikipediya:Qaydaların siyahısı|Vikipediya qaydaları]] |- | style="background:#ffe0e6; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:BluePillar.svg|18px|link=Vikipediya:Beş əsas prinsip]] [[Vikipediya:Beş əsas prinsip|Beş əsas prinsip]] |- | style="background:#ffe5e0; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Vikipediya:Stil kitabçası]] [[Vikipediya:Stil kitabçası|Stil kitabçası]] |- | style="background:#ffe5d0; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Commons-logo.svg|17px|link=commons:Special:UploadWizard?uselang=az]] [[:commons:Special:UploadWizard|Fayl yüklə]] |- | style="background:#ffe5d0; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Green copyright.svg|18px|link=Vikipediya:Müəlliflik hüquqları]] [[Vikipediya:Müəlliflik hüquqları|Müəlliflik hüquqları]] |- | style="background:#ffefd6; color:black; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Dobry Artykul-MK.svg|18px|link=Vikipediya:Məqalə sehrbazı]] '''[[Vikipediya:Məqalə sehrbazı|Yeni məqalə yarat]]''' |} 6fnxh1dwn74wq75z4sauwf30c9ev7l1 7865213 7865212 2024-11-26T23:46:29Z Gadir 136647 "[[Şablon:Xoşgəldiniz]]" səhifəsi mühafizə edildi: Kritik şablon: [[VP:V|Vandalizmdən]] mühafizə ([Redaktə=Yalnız avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə icazə ver] (müddətsiz) [Adını dəyiş=Yalnız avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə icazə ver] (müddətsiz)) 7853107 wikitext text/x-wiki {| style="width:100%; background:transparent; font-size:97%; color:black" | style="background:#e0f0ff; color:black; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px" | &nbsp;&nbsp; [[Fayl:Help-browser.svg|18px|link=Vikipediya:Haqqında]] [[Vikipediya:Haqqında|Vikipediya]] | style="background:#6495ed; color:black; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%" | <span style="color:white;">'''Xoş gəldiniz, {{ROOTPAGENAME}}!'''</span> |- | style="background:#e0e6ff; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Crystal Clear app ktip.png|18px|link=Vikipediya:Tez-tez soruşulan suallar]] [[Vikipediya:Tez-tez soruşulan suallar|Tez-tez soruşulan suallar]] | rowspan="9" style="background:#fffff0; color:black; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em" | Salam, {{ROOTPAGENAME}}. Tamamilə könüllü istifadəçilərin səyləri ilə yaradılan '''[[Vikipediya]]''' azad ensiklopediyasının [[Azərbaycan dili]]ndəki [[Azərbaycanca Vikipediya|versiyasına]] xoş gəlmisiniz! Sınaq məqsədilə redaktə etmək üçün '''[[Xüsusi:MənimSəhifəm/Qaralama|qaralama dəftərinizi]]''' istifadə edin. Vikipediya '''[[Vikipediya:Beş əsas prinsip|beş əsas prinsip]]''' üzərinə qurulmuşdur. Fəaliyyətə başlamazdan əvvəl onları oxumanızda fayda var. Mövcud məqalələri redaktə etməyə və ya yeni məqalə yaratmağa tərəddüd etməyin, '''[[Vikipediya:Cəsur ol!|cəsur olun]]'''. Siz də Vikipediyada fəaliyyətə başlamaq istəyirsinizsə, edəcəyiniz tək şey yuxarıdakı '''Redaktə''' və ya '''Mənbəni redaktə et''' düymələrindən birinə basmaqdır. Əlavə etdiyiniz məlumatların [[Vikipediya:Stil kitabçası|stil kitabçasına]] uyğun olmasına diqqət edin. Redaktənizin [[Vikipediya:Vandalizm|vandalizmdən]] uzaq olmasına və [[müəllif hüquqları]] pozuntusu olmamasına '''diqqət etməlisiniz!''' [[Fayl:Imza duymesi.PNG|thumb|imzanı belə atmaq olar]] Məqalələrdə və bunlara köməkçi səhifələrdə (kateqoriyalar, şablonlar və s.) '''imzanızı və adınızı yazmayın.''' Əksinə, müzakirə, səsvermə, sual-cavab və s. formada olan yazılarınızın sonuna '''<code><nowiki>~~~~</nowiki></code>''' (4 tilda) işarəsini əlavə edərək və ya alətlər lövhəsindəki müvafiq düyməni <small>(şəkildə)</small> basaraq '''[[Vikipediya:İmza istifadəsi|imzanızı]]''' atmağı unutmayın. Əgər hansısa bir məqalə üzərində işləmək istəyirsinizsə, ancaq digər istifadəçilərin müdaxilə etməsini istəmirsinizsə, həmin məqaləyə <code><nowiki>{{iş gedir}}</nowiki></code> şablonunu yerləşdirə bilərsiniz. [[Xüsusi:MənimSəhifəm|İstifadəçi səhifənizə]] [[Vikipediya:İstifadəçi qutuları|istifadəçi qutuları]] yerləşdirməklə digər istifadəçilərin sizin haqqınızda daha çox məlumat ala bilmələrini təmin edə bilərsiniz. '''[[Müəllif hüquqları]]''' ilə müdafiə olunan heç bir məlumatı bura əlavə etməməlisiniz! Yüklədiyiniz şəkilləri sizə aid olan [[Xüsusi:AllMyUploads|qalereyada]] görə bilərsiniz. Suallarınızı '''[[Vikipediya:Yardım masası|Yardım masasında]]''' və ya [https://www.facebook.com/azvikipediya Facebook]/[https://t.me/azvikipediya Telegram]/[[Vikipediya:Discord|Discord]] qruplarında verə bilərsiniz. Bundan əlavə, müzakirə səhifənizə {{tl|kömək edin}} şablonunu yerləşdirib şablonun sonuna sualınızı qeyd edə bilərsiniz. Təcrübəli istifadəçilər sizə [[Kömək:İlk məqaləniz|kömək etməkdən]] məmnun olacaqdır. <div style="font-size:90%; font-style:italic">Hello and welcome to the Azerbaijani Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Azerbaijani skills are not good enough, that’s no problem. We have an embassy where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!</div> |- | style="background:#e5e0ff; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Nuvola apps kmessedwords.png|18px|link=Vikipediya:Məqalə adları]] [[Vikipediya:Məqalə adları|Məqalə adları]] |- | style="background:#f9e0ff; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:View-refresh.svg|18px|link=Kömək:Məqalələrin redaktə qaydaları]] [[Kömək:Məqalələrin redaktə qaydaları|Redaktə qaydaları]] |- | style="background:#ffe0f1; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Vikipediya:Qaydaların siyahısı]] [[Vikipediya:Qaydaların siyahısı|Vikipediya qaydaları]] |- | style="background:#ffe0e6; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:BluePillar.svg|18px|link=Vikipediya:Beş əsas prinsip]] [[Vikipediya:Beş əsas prinsip|Beş əsas prinsip]] |- | style="background:#ffe5e0; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Vikipediya:Stil kitabçası]] [[Vikipediya:Stil kitabçası|Stil kitabçası]] |- | style="background:#ffe5d0; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Commons-logo.svg|17px|link=commons:Special:UploadWizard?uselang=az]] [[:commons:Special:UploadWizard|Fayl yüklə]] |- | style="background:#ffe5d0; color:black; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Green copyright.svg|18px|link=Vikipediya:Müəlliflik hüquqları]] [[Vikipediya:Müəlliflik hüquqları|Müəlliflik hüquqları]] |- | style="background:#ffefd6; color:black; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em" | [[Fayl:Dobry Artykul-MK.svg|18px|link=Vikipediya:Məqalə sehrbazı]] '''[[Vikipediya:Məqalə sehrbazı|Yeni məqalə yarat]]''' |} 6fnxh1dwn74wq75z4sauwf30c9ev7l1 0 15220 7865057 7199418 2024-11-26T20:10:42Z White Demon 75303 White Demon [[Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Bir məhəllədən iki nəfər]] olaraq dəyişdi. 7199418 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Bir məhəllədən iki nəfər |orijinal adı = |digər adı = Bir məhəlləli iki oğlan<br/>Bir məhəllədən iki oğlan |şəkil = Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957).jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[İlya Qurin]]<br/>[[Əjdər İbrahimov]] |ssenarist = [[Nazim Hikmət]]<br/>A. Beqiçeva |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Qara Qarayev]] |rollarda = Vadim Medvedev<br/>Semyon Sokolovski<br/>[[Fateh Fətullayev]]<br/>[[İsmayıl Osmanlı]]<br/>[[Tamara Kokova]] |operator = Marqarita Pilixina |səs operatoru = İlya Ozerski |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elbəy Rzaquliyev]]<br/>[[Kamil Nəcəfzadə]]<br/>[[Məmməd Hüseynov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = L. Juçkova |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = dram |ilk baxış = [[11 fevral]] [[1957]] |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{AzSSR}}<br/>{{RSFSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]<br/>[[Maksim Qorki adına kinostudiya]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = tammetrajlı bədii film |rəng = ağ-qara |vaxt = 92 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 10 hissə<br/>2637 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = 0349388 |vikianbar = }} '''Bir məhəllədən iki nəfər''' tammetrajlı bədii filmi rejissorlar [[İlya Qurin]] və [[Əjdər İbrahimov]] tərəfindən [[1957]]-ci ildə ekranlaşdırılmışdır. [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] və [[Maksim Qorki adına kinostudiya]]nın istehsalıdır. Film şərq ölkələrindən birində sadə adamların sülh və istiqlaliyyət uğrunda apardıqları mübarizədən bəhs edir. Əsas rolları Vadim Medvedev, Semyon Sokolovski, [[Fateh Fətullayev]], [[İsmayıl Osmanlı]] və [[Tamara Kokova]] ifa edirlər. [[1957]]-ci ildə Moskvada I Ümumittifaq Film Festivalında filmin musiqisinə görə bəstəkar [[Qara Qarayev]]ə mükafat verilmişdir. == Məzmun == Film şərq ölkələrindən birində sadə adamların sülh və istiqlaliyyət uğrunda apardıqları mübarizədən bəhs edir. Filmdə dəqiq ünvan göstərilməmişdir. Bu ölkənin xalqı üçün sülh, milli istiqlaliyyət uğrunda mübarizə, müstəmləkəçilik əleyhinə mübarizə, hərbi bloklara qoşulmamaq deməkdir. Film qüvvə və həyatlarını bu mübarizəyə həsr edən adamların taleyi haqqındadır.<ref name ="Aydın Kazımzadə">Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 1 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 42</ref> == Festival və mükafat == [[1957]]-ci ildə Moskvada I Ümumittifaq Film Festivalında filmin musiqisinə görə bəstəkar [[Qara Qarayev]]ə mükafat verilmişdir.<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> == Rollarda == :Vadim Medvedev — Əhməd :Semyon Sokolovski — Nuru :[[Fateh Fətullayev]] — usta Əli :[[İsmayıl Osmanlı]] — usta Mahmud :[[Tamara Kokova]] — Həlimə :[[Mərziyyə Davudova]] — Fatma :[[Əminə Nağıyeva]] (Əminə Sultanova kimi) — Xədicə :[[Əliağa Ağayev]] — Feyzi :K. Sokolovskaya — Gülsüm :[[Məlik Dadaşov]] — Nazif :[[Möhsün Sənani]] — Həsən :[[Adil İsgəndərov]] — məhkəmə sədri :[[Ramiz Əzizbəyli]] - ayaqyalın uşaq == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * [[Şəmsəddin Abbasov]]. “Sovet Azərbaycanının kinosu” //Kommunist.- 1958.- 29 avqust. * Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 13. * Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 147; 206. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 125-126; 144. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814. == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=eVYzM65O1Mo Filmi izlə (rus dilində)] * [https://www.youtube.com/playlist?list=PL_Mu7ypkgsMd8QM0k5tMcXLMYuz4TchYT Filmin musiqiləri (video)] * [https://www.dropbox.com/sh/9npk3wtacu3pj1r/AABqdPkuwPU5T7r-wcj6ic-va?dl=0 Filmin musiqiləri (audio)] == Həmçinin bax == {{Qara Qarayev |vəziyyət=autocollapse}} [[Kateqoriya:1957-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Maksim Qorki adına kinostudiya filmləri]] m63cwsrap2oklnhkwfllmfoajnrq2mj 0 15248 7865068 7398830 2024-11-26T20:12:08Z White Demon 75303 White Demon [[Kölgələr sürünür (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Kölgələr sürünür]] olaraq dəyişdi. 7398830 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Kölgələr sürünür |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Kölgələr Sürünür (1958).JPG |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[İsmayıl Əfəndiyev]], [[Şua Şeyxov]] |ssenarist = [[Qılman Musayev]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Hacıyev]] |rollarda = [[İsmayıl Dağıstanlı]]<br>[[Ələsgər Ələkbərov (aktyor)|Ələsgər Ələkbərov]]<br>[[Əli Zeynalov]]<br>[[Möhsün Sənani]]<br>[[Leyla Bədirbəyli]]<br>[[Mirzə Babayev]]<br>[[Sürəyya Qasımova]] |operator = [[Əsgər İsmayılov]] |səs operatoru = V. İşunin |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Məmməd Hüseynov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = [[Hökümə Qurbanova]]-Afət (Sürəyya Qasımova) (titrlərdə yoxdur) |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = [[Bakı]]<br>[[Göygöl gölü|Göygöl]] |şüar = |janr = [[Dram filmi|dram]]<br>[[Macəra filmi|macəra]] |ilk baxış = 26 sentyabr 1958 |dil = [[Azərbaycan dili]] |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = tammetrajlı bədii film |rəng = ağ-qara |vaxt = 77 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1958]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 8 hissə<br>2236,8 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} Kölgələr sürünür - 1958-ci ildə çəkilmiş Azərbaycan filmi. == Məzmun == Filmdə elmdə həqiqətlərin üzə çıxarılması naminə aparılan mübarizədən danışılır, müxtəlif yollarla alimlik adı almış, cəmiyyətimizə yad olan adamlar ifşa edilir. == Film haqqında == * Filmin mövzusu arxeoloqların həyatından götürülmüşdür. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Ssenari müəllifi :''' [[Qılman Musayev]] :'''Quruluşçu rejissor :''' [[İsmayıl Əfəndiyev]], [[Şua Şeyxov]] :'''Quruluşçu operator :''' [[Əsgər İsmayılov (operator)|Əsgər İsmayılov]] :'''Quruluşçu rəssam :''' [[Məmməd Hüseynov]] :'''Bəstəkar :''' [[Rauf Hacıyev]] :'''Mahnıların Mətni :''' [[Rəsul Rza]] :'''Səs operatoru :''' V. İşunin :'''Rejissor :''' [[Yusif Yulduz]] :'''Redaktor :''' [[Əhmədağa Qurbanov]] :'''Məsləhətçi :''' H. Sultanov (geoloji-mineraloji elmlər doktoru), T. Bünyadov (tarix elmləri namizədi) :'''Çalır :''' Üzeyir Hacıbəyov Adına Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri :'''Dirijor :''' [[Niyazi]] :'''Filmin direktoru :''' Əli Məmmədov :'''Mahnı İfa edən :''' [[Şövkət Ələkbərova]], [[Mirzə Babayev]] (titrlərdə yoxdur) :'''Rejissor assistenti :''' [[Əlisəttar Məlikov]] === Rollarda === :[[İsmayıl Dağıstanlı]] — Zahidov :[[Ələsgər Ələkbərov (aktyor)|Ələsgər Ələkbərov]] — Rəşid Sərdarlı :[[Əli Zeynalov]] — İmamzadə :[[Möhsün Sənani]] — Cavadov :[[Leyla Bədirbəyli]] — Leyla :[[Mirzə Babayev]] — Cəlil :[[Sürəyya Qasımova]] — Afət :[[Ələkbər Hüseynzadə]] — Murtuz :[[Məmmədrza Şeyxzamanov]] — Qafar Niyazov :[[Rəhilə Cabbarova]] — Cahan :[[Münəvvər Kələntərli]] — Məsmə :İ. Tağızadə — Əmirahov :[[Osman Həqqi]] — Səlim :[[Əşrəf Yusifzadə]] :[[Barat Şəkinskaya]] — katibə :S. Kasiyeva :[[Süleyman Tağızadə]] :[[Ağahüseyn Cavadov]] — elmi işçi :[[Pyotr Yudin]] — Britaniya kəşfiyyatçısı :[[Əhməd Əhmədov (Rumlu)|Əhməd Əhmədov]] (Əhməd Anatollu kimi) — kəndli :[[Bahadur Əliyev]] — elmi işçi :[[Hacıməmməd Qafqazlı]] — elmi işçi :V. Məcnunbəyova :F. Həşimov :[[İsmayıl Əfəndiyev]] — Kərim :[[Əliheydər Həsənzadə]] — qonaq === Filmi səsləndirən === :[[Hökümə Qurbanova]]-Afət (Sürəyya Qasımova) (titrlərdə yoxdur) == Mənbə == * [[Şəmsəddin Abbasov]]. "Sovet Azərbaycanının kinosu" //Kommunist.- 1958.- 29 avqust. * Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 13. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 125. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814. == Həmçinin bax == [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] == Xarici keçid == [https://www.youtube.com/watch?v=QWn2ONH4Q0A Filmi izlə] [[Kateqoriya:1958-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Dram filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] blzamutpihye9rxjhsnfmenv1m46oh6 0 17332 7864713 7863423 2024-11-26T13:03:35Z 212.47.128.141 7864713 wikitext text/x-wiki {{YM}} '''Adur''' – [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Quba rayonu]]nun inzibati ərazi vahidində kənd. == Toponimikası == Kənd [[Qaraçay (çay, Quba)|Qaraçayın]] sahilində, [[Yan silsilə]]sinin yamacında yerləşir. Türk dillərində adir/adır/adur "tepelik", "dağlıq yer", "düzən olmayan yer", "suvarıla bilməyən yüksəklik", "bir neçə təpədən ibarət meşəsiz yer", "dağ ətəyi" mənalarında işlənir. Dağlıq yerdə, alçaq təpəli ərazidə yerləşən kəndin coğrafi relyefi adın verilməsində əsas olmuşdur. [[Fərqanə vadisi]]ni əhatə edən təpəli dağətəyi sahələr adır adlanır. Altay toponimiyasında Adur, Türkiyə toponimiyasında Ədirnə oykonimləri bu sözlə əlaqədardır.<ref>{{ATEL|1| }}</ref> == Əhalisi == 2009-cu ilin siyahıyaalınmasına əsasən kəndə 573 nəfər əhali yaşayır. Əhalisi əsasən [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlılardır]]. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == {{Quba rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Quba rayonu-qaralama}} [[Kateqoriya:Quba rayonunun kəndləri]] 5p31y6rcje21iremmes7y3xkord2cua 0 18048 7865307 7830794 2024-11-27T05:24:37Z 82.194.13.54 7865307 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə}} {{Yazıçı |orijinal adı = Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə |şəklin izahı = 1928–1929-cu illərdə Mikayıl Müşfiq |vəfat səbəbi = [[repressiya]] |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |ixtisası = Dil-ədəbiyyat müəllimi |ilk əsəri = Bir gün }} '''Mikayıl Müşfiq''' (tam adı: ''Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] şairi, tərcüməçisi və pedaqoqu, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1934), "[[Azərnəşr]]"in keçmiş redaktoru. Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. [[Azərbaycanda Stalin repressiyaları|Stalin repressiyalarının]] qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnib. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır. [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq [[Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı]]na daxil edilmişdir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref> == Həyatı == === Uşaqlıq illəri === [[Fayl:Mushfig 5.JPG|thumb|left|1910-cu ildə Mikayıl Müşfiq|264x264px]] [[Mikayıl]] Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də [[Bakı]] şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.<ref>Abbaslı, Tahir. Ulu poeziyamızın ƏBƏDİGƏNCİ [Mətn]: Düşmən qələmi ömrünü yarımçıq kəssə də, sözü bütöv, irsi əbədi Mikayıl Müşfiq… /T. Abbaslı //Mədəniyyət.-2018.- 22 iyun.- S.12.</ref> Atası [[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi|Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə (Vüsaqi)]] dövrünün tanınmış ziyalılarından idi.<ref name="peak"/> O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, [[şeir]]lər yazmışdır.<ref name="peak"/> Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyüyür.<ref name="peak"/><ref>Əliyeva, Aynurə. Azərbaycan poeziyasında Müşfiq zirvəsi [Mətn]: I yazı /A. Əliyeva//Türküstan.-2018.- 28 may-4 iyun.- S.10.</ref> Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı: {{cquote|müəllif=|''Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim.<ref name="peak"/>}} [[Fayl:Vüsaqi (İsmayıilzadə) Mirzə Qədir.jpg|thumb|268x268px|[[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi]]]] O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair "Ana" (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda.</poem> |qalign = center |source = <small>"Ana", Mikayıl Müşfiq</small><ref name="peak"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük zəhməti olmuşdur.<ref name="peak"/> Nənəsinin söylədiyi [[nağıl]]lar, [[atalar sözləri]], [[bayatı]]lar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.<ref name="peak"/> İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, [[rus dili]]ni də mükəmməl öyrənmişdir.<ref name="peak" /><ref>Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq [ Mətn] /F. Qaraoğlu//Bakı xəbər 2017.- 15 dekabr.- S.13..-</ref> 1920–1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927–1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki [[Bakı Dövlət Universiteti]]) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.<ref name="peak" /> 1930-cu illərdə [[Azərnəşr]]də redaktor vəzifəsində işləyib.<ref name="love" /> Onun şagirdlərdən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza "qızım", "oğlum" deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvazökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…''<ref name="love"/>}} === Yaradıcılıq fəaliyyəti === [[Fayl:Mushfig 4.JPG|thumb|Tələbə illərində Mikayıl Müşfiq (sonuncu pillədə soldan dördüncü). 1927-ci il]][[Müşfiq]] çox gənc yaşlarından yaradıcılıq aləminə gəlmiş, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.<ref name="peak"/> O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə "Gənc işçi" qəzetində çap etdirdiyi "Bu gün" şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.<ref name="peak"/> 1927-ci ildən "Maarif və mədəniyyət" və "Komsomol" jurnallarında və "Gənc işçi" qəzetində nəşr olunmuşdur.<ref name="peak"/> 1930-cu ildə şairin ilk "Küləklər" adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.<ref name="peak"/> Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.<ref name="peak"/> 1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, "Günün səsləri", "Vuruşmalar", "Pambıq", "Buruqlar arasında" kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca "Şeirlər", "Çoban", "Mənim dostum", "Səhər", "Sındırılan saz", "Azadlıq dastanı", "Buruq adamı" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> 1934-cü ildə [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına]] üzv seçilmişdir.<ref name=optik/> Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan [[Müşfiq]] öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.<ref name="peak"/> "Şəngül, Şüngül, Məngül", "Kəndli və ilan" mənzum nağılları, "Vuruşmalar", "Qaya" poemaları, "Coğrafiya", "Məktəbli şərqisi", "Zəhra üçün" və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.<ref name="peak"/> Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında bədii tərcümə fəaliyyəti də xüsusi yer tuturdu.<ref name="peak"/> 1930–1937-ci illərdə onun tərcümə etdiyi [[Aleksandr Puşkin]]in "Qaraçılar" (Ş. Abbasovla birgə), [[Taras Şevçenko]]nun "Kobzar" ([[Əhməd Cavad]]la birgə), [[Yegişe Çarens]]in "Şeirlər", [[Samuil Marşak]]ın "Huşsuza bax, huşsuza", [[Mirzə Fətəli Axundov]]un [[Puşkinin ölümünə Şərq poeması|"A. S. Puşkinin ölümünə Şərq poeması]]" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> Bundan əlavə Müşfiq [[Mixail Lermontov]]un "Demon" poemasını ([[Rəsul Rza]] ilə birgə), "Qafqaz" ([[Mikayıl Rəfili]] ilə birgə), "Şairin ölümünə", "Tənha yelkən ağarı" şeirlərini, A. S. Puşkinin "Yevgeni Onegin" mənzum romanından "Tatyananın Onegenə məktubu"nu (R. Rza ilə birgə), "Poltava" əsərindən bir parçanı, "Dustaq" şeirini, [[Ömər Xəyyam]]ın [[rübai]]lərinin çox hissəsini, [[Firdovsi]]nin "Şahnamə"sindən bəzi parçaları ([[Mirmehdi Seyidzadə]] ilə birgə) tərcümə etmiş, gözəl mütərcim kimi oxucuların rəğbətini qazanmışdır.<ref name="peak"/> 1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin "Səhər" poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə "Yeddi yaxşı ədəbi əsər" mükafatına layiq görülmüşdür.<ref name=optik/> 1937-ci ildə çapa hazırladığı "Çağlayan" kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən "Səhər", "Azadlıq dastanı", "Sındırılan saz", "Əbədiyyət nəğməsi", "Şeirim", "Yenə o bağ olaydı", "Duyğu yarpaqları", "Tərtərhes nəğmələri", "Mingəçevir həsrəti" və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir, lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.<ref name="peak"/><ref>Hüseynov, Əmrah. "Qələmim deyir ki…" [Mətn] /Ə. Hüseynov//Mədəniyyət.-2018.- 25 iyul.- S. 13.</ref> Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan "Oxu, tar, oxu tar", "Qal, sənə qurban", "Sənin gülüşlərin", "Maralım", "Ana", "Küləklər", "Yenə o bağ olaydı" və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.<ref name="peak"/><ref>Kənan. "Bir daha şairlər güllələnməsin" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin əziz ruhuna /K. Hacı.//Ədəbiyyat qəzet.-2018.- 9 iyun.- S.5.</ref> === Tənqid olunması === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq (1934).png|thumb|200px|1934-cü ildə Mikayıl Müşfiq]] 1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çox sarsıtmışdı.<ref name="aslan"/> Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.<ref name="aslan"/> Həmin ilin yayında M. Müşfiqlə [[Mirmehdi Seyidzadə]] ailəvi [[Mərdəkan]] bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.<ref name="aslan"/> Həmin yay günlərində Rəsul Rza, [[Ənvər Əlibəyli]], [[Ənvər Məmmədxanlı]] yaxınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.<ref name="aslan"/> Buralara satirik şeirləri və [[meyxana]]ları ilə xalqın qəlbinə yol tapan [[Əliağa Vahid]]də təşrif gətirər, [[Məhəmməd Füzuli]]dən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saxladığı [[qəzəl]]lərini bu məclisdə oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən xüsusi zövq alardılar.<ref name="aslan"/> Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər [[Ömər Xəyyam]]dan yenicə tərcümə etdiyi [[rübai]]ləri ona oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.<ref name="aslan"/> Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə xüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaxın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.<ref name="aslan"/> Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi [[Abdulla Şaiq]] ayağa qalxır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıxmağı təklif edir.<ref name="aslan"/> Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və [[Hüseyn Cavid]]in aşağıdakı beytini xatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti. Daima aldatmış insaniyyəti.</poem> |qalign = center |source = <small>Hüseyn Cavid</small><ref name="aslan"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəskin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.<ref name="aslan"/> Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.<ref>{{cite web |last1=Alakbarli |first1=Farid |title=Poet Mikayil Mushfig (1908-1939) |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706183403/http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |url-status=live }}</ref> Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.<ref name="aslan"/> Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində [[Seyfulla Şamilov]]un çıxış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet quruluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Bax bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.''<ref name="aslan"/>}} Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi "Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır".<ref name="aslan"/> Həmin plenumun səhərki iclasında çıxış üçün söz verilən şair [[Mikayıl Rzaquluzadə]] Müşfiqin [[Stalin]]ə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.<ref name="aslan"/> O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa xülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəxsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.<ref name="aslan"/> O, Müşfiqi [[rus dili]]ni bilməməkdə, köhnə kitablar oxumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.<ref name="aslan"/> Nasir [[Hacıbaba Nəzərli]] Müşfiqi "köhnə kitabları" oxumaqda suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Plenumlarda onu [[Hökumə Sultanova]] ilk dəfə müdafiə etmiş, "Müşfiqi xırda burjua adlandırmaq — onu ancaq ləkələyib bizdən ayrımaq deməkdir. Bu isə baş tutan iş deyil. Müşfiq həmişə bizimlə olub, bizimlə də olacaq." demişdir. Bu çıxışdan sonra digər şəxslər də Müşfiqi müdafiə etmişdir. Sultanovanın bu çıxışı [[Xalq qəzeti|"Kommunist" qəzetində]] dərc olunmuşdur.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 158 |language=Azərbaycan dili}}</ref> Həmin hadisədən bir ay keçməmiş [[Ədəbiyyat qəzeti]]ndə Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş "Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…" adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.<ref name="aslan"/> Şair və dramaturq [[Məmməd Rahim]] öz yazısında [[prokuror]] rolunu oynayaraq Müşfiqi, "zahirən sovet, lakin bütün daxili quruluşu etibarilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə" iddiaları ilə günahlandırır.<ref name="aslan"/> Rahim Müşfiqin "Şeirlər" kitabından "Buludlar"ı oğurlayaraq "Küləklər" kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.<ref name="aslan"/> === Repressiya edilməsi və vəfatı === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq həbsdə.png|thumb|Mikayıl Müşfiq həbsdə. 5 iyun 1937-ci il]] 1937-ci il [[repressiya]]ları [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nın, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.<ref>{{cite web |title=Oil Boom Period in Azerbaijan |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2019-11-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191101144839/http://azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |url-status=live }}</ref> [[NKVD]]-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, "Mikayıl Müşfiq hal-hazırda "[[Müsavat Partiyası|Müsavat]] gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir".<ref name="aslan"/> Bundan əlavə arayışda Müşfiqin ''"Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır"'' kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.<ref name="aslan"/> Həbs olunmuş müttəhimlərin "könüllü" surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.<ref name=optik/><ref name="aslan"/> Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin "''Dilbərnamə''" yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.<ref name=":0">{{cite web |url = http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20181030075220/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archivedate = 2018-10-30 |title = "Göylərin lacivərd ətəklərində" |author = Hacı Firudin Qurbansoy |date = |publisher = |accessdate = 2018-10-30 |language = az}}</ref> Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur: {{cquote|müəllif=|''1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub''.<ref name=":0" />}} Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.<ref name=":0" /> Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.<ref name=":0" /> "Ədəbiyyat", "Gənc işçi", "Yeni yol" qəzetləri, "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M. Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə. Əkbər idi. "Kommunist" qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında "Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli" adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir: {{cquote|müəllif=|... M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir.}} "Ədəbiyyat" qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M. Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. "Sıralarımızı təmizləyəlim" məqaləsində deyilirdi: {{cquote|müəllif=|Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir.}} "Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" məqaləsində deyilir: {{cquote|müəllif=|H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər.}} "Amansız olmalı" adlı məqalənin müəllifi yazırdı: {{cquote|müəllif=|Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət "Yenidən qurulmaq" pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan "əsər"lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar.}} NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə "1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əks-inqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əks-inqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında" ittiham olunurdu.<ref name="aslan"/> İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq "1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930–1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əks-inqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əks-inqilabi millətçi hərəkətlərinə görə [[Məmmədkazım Ələkbərli]] tərəfindən əks-inqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.<ref name=":0" /> Müşfiq M. Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını "boynuna almışdır". Mikayıl Müşfiq "boynuna almışdır" ki, o əks-inqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir".<ref name="aslan"/> NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair [[Hacı Kərim Sanılı]]ya təzyiq edir.<ref name="aslan"/> Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır: {{cquote|müəllif=|''Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıxış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi başqa millətlərdən fərqli olaraq (rus, erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus, erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də xalq gözdən düşmüş sayılır.''<ref name="aslan"/>}} Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H. K. Sanılı dünyasını dəyişir.<ref name="aslan"/> Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.<ref name=":0" /> 1938-ci il yanvar ayının 5-də [[SSRİ Ali Məhkəməsi]]nin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.<ref>{{cite book |last1=Galbinur |first1=Pasha |title=Heavy Water & Reminder of the Evil |date=2017 |publisher=Lulu.com |page=96 |pages=278 |accessdate=24 oktyabr 2018}}</ref> Hökm yanvarın 6-da [[Nargin]] adasında yerinə yetirilir.<ref>{{cite web |url=http://axar.az/news/kult/96404.html |title=Müşfiqi bu üç səbəbə görə güllələdilər - Məxfi |author=Axar.az |date=03.06.2016 |work= |publisher=[http://axar.az Axar.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210307125434/https://axar.az/news/kult/96404.html |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |title=Həyatdan nakam gedən Mikayıl Müşfiq |author=Uğur |date=05.06.2012 |work= |publisher=[http://anl.az Anl.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |title=Mikayıl Müşfiq haqqında donos yazanlar... |author=Modern.az |date=13.01.2016 |work= |publisher=[http://modern.az Modern.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415080318/https://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |url-status=live }}</ref> 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.<ref>Fərəcova, Zöhrə. Fərqli taleli oxşar adamlar… [Mətn]/Z. Fərəcova //Azərbaycan .-2018.- 15 avqust.- S.5.</ref><ref>Əliyeva, Aynurə. Səni kim unudar… [Mətn]: Mikayıl Müşfiq-110 /A. Əliyeva//Mədəniyyət 2018.- 25 may.- S.13..</ref> Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471–56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin.}} Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova.}} Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, "arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi".<ref name=":0" /> Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur: * Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub. * Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58–2, 58–8 və 58–11 maddələrlə ittiham olunmuşdur. * Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir. * İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. * Q. B. Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur. * 14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.<ref name=":0" /> 2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin [[Xəzər dənizi]]nə atılması ehtimal edilirdi.<ref name="grave"/> Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder [[Fərhad Əhmədov]] atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu [[Qaradağ rayonu]]nun [[Puta]] qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.<ref name="grave">{{cite web |title=Bakıda Mikayıl Müşfiqin qalıqları aşkarlandı |url=https://news.milli.az/country/696805.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/country/696805.html |url-status=live }}</ref> Ərazidə partiya üzvlərinin, dövlət xadimlərinin və repressiya illərində güllələnmiş digər şəxslərin qalıqları tapılıb. 2020-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, qalıqların üzərində [[DNK]] ekspertizası hələ də heç bir nəticə verməyib.<ref>{{Cite web |title=Hələ də cavab yoxdur: bu qalıqlar Mikayıl Müşfiqindir ya yox? |url=https://virtualaz.org/aktual/168082 |access-date=2020-08-28 |archive-date=2021-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210304065050/https://virtualaz.org/aktual/168082 |url-status=live }}</ref> === Ailə üzvlərinin sonrakı taleyi === Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik [[neft]]i başına tökərək özünü yandırır.<ref name=":0" /> İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaxanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.<ref name=":0" /> Daha sonra M. Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əks-inqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur, lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əks-inqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15 – 17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M. Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.<ref name=":0" /> Sovet rejimi Balacaxanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən xaric edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.<ref name=":0" /> "''Göylərin lacivərd ətəklərində''" adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim "turetski şəhərini" raykomda mənim üzərimə "Trostki" adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub. Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də "vraq narodasan", çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz. }} Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — [[rus]], [[yəhudi]], [[erməni]], [[türk]] daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.<ref name=":0" /> "XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar" adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Axundovaya müraciət edir, lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.<ref name="aslan"/> Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu xalq düşməni, əks-inqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur.<ref name="aslan"/> Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəxsləri yanına çağırıb Balacaxanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.<ref name="aslan"/> Həmin şəxslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― xuliqanlığı barədə müraciət edilir.<ref name="aslan"/> Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Axundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda texnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, donosçu Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.<ref name="aslan"/> Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.<ref name="aslan"/> Lakin bu hadisədən heç xəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaxanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əks-inqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıxarır.<ref name="aslan"/> Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> və [[Arxangelsk]]ə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə [[Özbəkistan]]ın [[Kokand]] şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.<ref name=":0" /> Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, [[Şamaxı]]da iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə [[Qobustan|Mərəzəyə]] işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cı ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.<ref name=":0" /> Balacaxanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> 1938-ci ildə Mikayıl Müşfiqin [[Gəncə]]dəki dostu olan [[Səlman Əhmədli]] onun ölmünə yazdığı şeirə görə ailəsi ilə birlikdə dörd illiyinə [[Türkmənistan]]ın [[Krasnovodsk]] şəhərinə sürgün edilmişdi.<ref>Muradov, Zakir. "Müşfiq — nə qədər də mənalı, dərin…" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin Gəncədəki dostu onun ölmünə yazdığı şeirə görə sürgün edilmişdi /Z. Muradov//525-ci qəzet .-2017.- 4 mart.-S. 12.</ref> Əmisi oğlu Dağlı Yunus Əbdül Cavad oğlu əslən Xızıdan, İsmayılzadələrdəndir. 1922-ci ildə doğulub. 17 yaşı tamam olmamış sürgün edilib. On bir il həbs və sürgün həyatı keçirib qayıtdı. Yunis "Dağlı" təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. 1937-ci ilin tuthatutunda NKVD-çilərdən yayınaraq gedib Astarada hesabdar işləyirdi. 1949-cu ildə şaxtalı Sibir meşələrindən sürgündən qayıtdı. Yunis Dağlı hətta övladlarından birinin adını Əhməd Cavadın şərəfinə Cavad qoymuşdu. Bakıda adına küçə var. Uşaqları Şair Vahab İsmayılzadə və 1990-cı ilin 20 Yanvar şəhidi Cavad İsmayılzadədir. === Şəxsi həyatı === [[Fayl:Musdfhfig.JPG|thumb|Mikayıl Müşfiq həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]] ilə. 1936-cı il]] Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.<ref name="love"/> Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirdi.<ref name="love"/> [[Sosializm]] quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. [[Ərəb əlifbası]]nın [[latın əlifbası]] ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.<ref name="love"/> Amma həmin illərdə [[tar]]ın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən [[Qurban Pirimov]]u da bərk sarsıdıb.<ref name="love"/><ref>{{cite web |last1=Babayeva |first1=Shafiga |title=SING, TAR, SING! |url=http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4/ |website=www.visions.az |publisher=www.visions.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180208212722/http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4 |url-status=live }}</ref> Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.<ref name="love"/> Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi: {{cquote|müəllif=|''O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb "Yetim segahı" çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı "Oxu tar" şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…''<ref name="love"/>}} 1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində [[Dilbər Axundzadə]] ilə tanış olur.<ref name="love"/> Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.<ref name="love"/> Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.<ref name="love"/> Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.<ref name="love"/> 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqi arvadına görə öldürüblər? |url=https://news.milli.az/interest/298208.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/interest/298208.html |url-status=live }}</ref> Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.<ref name="love">{{cite web |title=Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq |url=http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |website=www.anl.az |publisher=www.anl.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220327042039/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |url-status=live }}</ref> 1934-cü ilin mart ayında onların Yalçın adında oğulları anadan olmuş, lakin 2 ay sonra yüksək hərarətlə seyr edən xəstəlik nəticəsində ölmüşdür.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 154 |language=Azərbaycan dili}}</ref> 1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M. Müşfiqin həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]]nin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıxarır.<ref name="aslan">{{cite book |last1=Kənan |first1=Aslan |title=XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar |date=2011 |location=Bakı |pages=296 |url=http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220605061916/http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |url-status=live }}</ref> Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Axundzadə həbsi üçün order yazılır.<ref name="aslan"/> M. Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Axundzadə vətən xainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.<ref name="aslan"/> Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q. B. Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.<ref name="aslan"/> Dilbər xanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psixi gərginlik keçirir.<ref name="aslan"/> O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir.<ref name="aslan"/> Həmin xəstəxananın baş həkimi İ. İ. Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A. A. Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, xəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.<ref name="aslan"/> Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.<ref name="aslan"/> 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra [[hallusinasiya]] halları keçirir.<ref name="aslan"/> 7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.<ref name="aslan"/> 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir.<ref name="aslan"/> D. Axundzadə həbsxanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.<ref name="aslan"/> == Xatirəsi == ● Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə çoxlu sayda əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlardan [[Hikmət Ziya]]nın "Bu dərdi kim unudar", [[Mədinə Gülgün]]ün "Ölməz Müşfiq üçün", [[Hüseyn Arif]]in "Bir gül açdı, sarı gül", [[Balaş Azəroğlu]]nun "Yenə o bağ olaydı", [[Əli Kərim]]in "Müşfiqə", [[Əliağa Kürçaylı]]nın "Müşfiqi yaşıdından sordum", [[Nüsrət Kəsəmənli]]nin "Müşfiqin tarı" əsərlərini qeyd etmək olar.<ref name="peak">{{cite journal |title=Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi |date=2018 |pages=29 |url=http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |accessdate=23 oktyabr 2018 |publisher=Azərbaycan Milli Kitabxanası |archive-date=2022-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308110923/http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |url-status=live }}</ref> ● Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu "Çağlayan" poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.<ref name=":0" /> ● Mikayıl Müşfiqin sözlərinə [[Zeynəb Xanlarova]]nın ifasında "Qal sənə Qurban" və "Sənin üçün", [[Şövkət Ələkbərova]]nın "Qurban olduğum" və "Neçin gəlmədin", [[Gülağa Məmmədov]] "Oxu Tar", [[Eyyub Yaqubov]]un "Yenə o bağ olaydı", "Küləklər" və "Ana Dedim", [[Nəzakət Məmmədova (müğənni)|Nǝzakǝt Mǝmmǝdova]]nın "Oxu sevdiciyim", [[Alim Qasımov]]un "Söylə" mahnılarını qeyd etmək olar. [[Fayl:MikayilMushfig3.jpg|thumb|left|Mikayıl Müşfiqin [[Bakı]] şəhərindəki [[Mikayıl Müşfiqin heykəli|heykəli]]]] ● 1968-ci ildə heykəltaraş [[Münəvvər Rzayeva]] və memar [[Şəfiqə Rzayeva]] tərəfindən [[Mikayıl Müşfiqin heykəli]] işlənib hazırlanmışdır.<ref name=optik/> 1970-ci il iyun ayının 9-da Bakı şəhəri, [[Yasamal rayonu]] İnşaatçılar prospekti və Nəriman Nərimanov küçələrinin kəsişməsində abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name=optik/> ● 1977-ci ildə adının ədədiləşdirilməsi məqsədilə Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsi tərəfindən "Mikayıl Müşfiq" quru yük gəmisi suya buraxılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə aprel ayının 20-də [[Azərbaycan Respublikası Ali Soveti]]nin 1096-XI saylı fərmanı ilə [[Müşfiqabad]] — yeni şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə Mikayıl Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində [[Tofiq Novruzov]]un, [[Cabir Novruz]]un, [[Aydın Zeynalov]]un, [[Nəbi Xəzri]]nin təşəbbüsü ilə [[Xızı rayonu]]nun [[Sayadlar]] kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində "Mikayıl Müşfiq ocağı" yaradılmışdır.<ref name="peak" /> Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.<ref name="peak" /> 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı "Mikayıl Müşfiq ocağı" "Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi" statusu almışdır.<ref name="optik" /> 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1988-ci ildə [[Sumqayıt]] şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb binası istifadəyə verilmişdir.<ref name="sumqayit" /> Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.<ref name="sumqayit">{{cite web |title=Sumqayit |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102055/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |url-status=live }}</ref> ● 1989-cu ildə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.<ref name="optik" /> Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.<ref name="optik" /> ● 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S. Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.<ref name="peak" /> ●1993-cü ildə Bakı şəhərinin [[Qaradağ rayonu]]nda adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1998-ci ildə [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti]] [[Heydər Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name="optik" /> [[Fayl:Stamp of Azerbaijan 828.jpg|thumb|Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinə həsr olunan poçt markası]] ● 2005-ci ildə "Müşfiqli günlərim" kitabının son genişləndirilmiş nəşri "Gənclik" nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. ● 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti [[İlham Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1">{{cite web |url = http://ryl.az/files/mm.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180811233850/http://ryl.az/files/mm.pdf |archivedate = 2018-08-11 |title = "Könüllərdə yaşayan şair:biblioqrafik göstərici (M.Müşfiq-110)" |author = T.M.Məmmədova |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az |url-status = live }}</ref> ● 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və "Müşfiqsevərlər" Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir. ● 2008-ci ildə Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə [[Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi]]nin "[[Azərpoçt]]" birliyi marka buraxmışdır.<ref name="optik">{{cite web |title=Mushfig chronology |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archiveurl=https://archive.today/20181024022254/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |archivedate=2018-10-24 |url-status=live }}</ref> ● Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1" /><ref>Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. 17 may, 2018-ci il // Azərbaycan.- 2018.- 18 may.- S 1.</ref><ref>{{cite web |title=Azerbaijan to mark 110th anniversary of renowned poet Mikayil Mushfig |url=https://news.az/articles/culture/131226 |website=news.az |publisher=news.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180517180948/https://news.az/articles/culture/131226 |url-status=dead }}</ref> ● 15 oktyabr 2019-cu ildə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Müşfiqabad qəsəbəsində Mikayıl Müşfiqin yeni ağ mərmərdən yonulmuş abidəsinin və xatirə parkının açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqin aşırılan abidəsinin yerinə yenisi qoyuldu |url=https://oxu.az/society/335305 |website=oxu.az |publisher=oxu.az |accessdate=3 oktyabr 2019 |archive-date=2022-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220909073226/https://oxu.az/society/335305 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.<ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Hal-hazırda Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığına [[Rusiya Milli Kitabxanası]], [[Rusiya Dövlət Kitabxanası]], [[ABŞ Konqres Kitabxanası]], [[Belarus Milli Kitabxanası]], [[Türkiyə Milli Kitabxanası]], [[Estoniya Milli Kitabxanası]] kimi dünya kitabxanlarında rast gəlmək olar.<ref>{{cite web |title=World libraries: Mikayil Mushfig |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102336/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |url-status=live }}</ref> ● 2020-ci ildə bəstəkar [[Cavanşir Quliyev]] Mikayıl Müşfiqin acı taleyindən bəhs edən 13 hissəli "[[Müşfiq ağıları]]" oratoriyasını bəstələmişdir.<ref>{{cite web |url=https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |title=Cavanşir Quliyevdən "Müşfiq ağıları" oratoriyası |author=[[Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı]] |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://aki.az AKİ.az] |accessdate=2020-06-14 |language=az |archive-date=2022-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220326112651/https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |url-status=live }}</ref> Oratoriyanın libretto müəllifi [[Sabir Rüstəmxanlı]]dır.<ref>{{cite web |url=https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |title=Sabir Rüstəmxanlı ilə Cavanşir Quliyevdən Müşfiq ruhuna ərməğan |author=Bakupost |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://www.bakupost.az Bakupost.az] |accessdate=2020-06-16 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102353/https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |url-status=live }}</ref> === Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi === {{Əsas|Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi}} Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi- Mikayıl Müşfiq ocağı 1988-ci ildə, Polis-polkovniki Əbülhəsən Əhmədov, Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Müşfiqin 80 illik yubileyindən sonra Müşfiq ocağının yaradılması qərarına gələrək, Xızının Sayadlar kəndində yaradılıb. Şairin yaşadığı ev dağıldığı üçün muzey Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində atası Əbdülqədirin bağ yerində salınır. 2004-cü il 15 sentyabr tarixində keçmiş Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun sərəncamı ilə bura dövlət himayəsinə keçərək Mikayıl Müşfiqin Xatirə muzeyi statusunu alıb. Muzey binası 1992-ci ildə tikilərək 1 mərtəbədən və 1 otaqdan ibarət olub, 55 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Xatirə Muzeyində isə simvolik məzar qoyularaq, büst hazırlanır. Büstün memarı [[Əməkdar incəsənət xadimi]], [[Heykəltaraşlıq|heykəltaraş]] [[Münəvvər Rzayeva]]dır(1990) . 100 illik yubileyinə "[[Oxu, tar (film, 1989)|Oxu Tar]]"abidəsi 2008-ci ildə M. Müşfiqin həsr olunmuşdur. == Biblioqrafiya == === Şeirlər === ==== 1926 ==== {{columns-list|4| * Ölkəm ==== 1927 ==== * Ana * Sevgilər * Düdük sədaları * Xalı * Üsyana başla * Düşüncə * Həsrətli qarı * Dilənçi ==== 1928 ==== * Torpaq və traktor * Tozanaq * Gülüşlər * Bir lövhə * Əyyaş * Nigar * Gülnaz * Radio * Pedtexnikum * Dağlar * Mədəni hücum * Bir görünüş * küləklər * Ay qız * Telefon söhbəti * Teleqraf telləri * Çarxlarım * Yadıma düşdü * Qoşma * Gəzdiyim yerlər * Eşqim * Gecə düşüncəsi * Daş qartal * Yeni gənc * Vapor və fırtına * Rənanın ölümü * Poçt qutusu * Hörmətli qəzetimiz * Göy göl * Böyük işlər * Dönüş * Yarış * Çatmaq, ötmək * Rekonstruksiya * Əllər * And olsun * Buludlar * Qoşma * Bayram axşamı * Qafqaz * Sevinc * Heykəl qarşısında * Avral * Ağ dənizdə fırtına * Yarış * Çadralı qızlarımıza ==== 1930 ==== * Küləklər (1930)<ref name=optik/> ==== 1931 ==== * Bəyaz çöllər * Mil düzü * Qədim karvan * Rücu * Mənim çağlayanım * Xitab * Pambıq şaxları * Zəfər səsləri * Zəfərdən zəfərə * Ehtiyac * Ziyançı * Qədim bakı * İrəli ==== 1932 ==== * Su və külək * Sularda yanğın * Daş kömür * Ustalar * Son * Üçdən birə * Neft * Divlər səsi * Baba yurdu * Fantan * küləklər<ref name=optik/> * Günün səsləri<ref name=optik/> * Vuruşmalar<ref name=optik/> * Pambıq<ref name=optik/> * Bir may<ref name=optik/> * Buruqlar arasında (1932)<ref name=optik/> ==== 1932–1933 ==== * Tar ==== 1933 ==== * Sürət bayramı * At ==== 1935 ==== * Həyat sevgisi * Bəxtiyar * Əmək * Şair və vətəndaş * Buzlu yollar * Qadın * Güzgü qayıtdı * Kəndli və ilan<ref name=optik/> * Qaya<ref name=optik/> ==== 1936 ==== * Şerim * Üç sağlıq * könlümün dedikləri * Tərtərhes nəğmələri * Sənətkar * Torpaq * Ustamıza * N. Ostrovski üçün * Yalnız ağac * Gözəllik * Axşamüstü * Nə deməkdir? * Oxu * Sənin gözlərin * Bir də baxsan mənə * Sənin gülüşlərin * Ulduzlar * Mənim eşqim ==== 1936–1937 ==== * Mənim beşilliyim * Rəqs * Yağış yağarkən * Dəvət * Şirin qız * Bir günəş, bir baxış * Sabir üçün * Yenə o bağ olaydı! * Yeddi aşıq * Təzə ev ==== 1937 ==== * Çağlayan<ref name=optik/> === Poemalar === * Çoban * Mənim dostum * Səhər * Sındırılan saz ==== Mənzum oçerk ==== * Buruq adamı ==== Uşaqlar üçün şeirlər ==== * Coğrafiya * Məktəbli şərqisi * Zəhra üçün * Qaya ==== Mənzum nağıllar ==== * Şəngül, şüngül, məngül * kəndli və ilan<ref>{{cite web |url = http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180328184510/http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archivedate = 28 mart 2018 |title = Mikayıl Müşfiq. Seçilmiş əsərləri. |author = Gülhüseyn Hüseynoğlu |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az}}</ref> }} === Tərcümələri === {{columns-list|4| * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1930. - 30 s. * [[Taras Şevçenko]]. Kobzar. - Bakı: Azərnəşr, 1934. - 85 s. * [[Yegişe Çarens]]. Şeirlər. - Bakı: Azərnəşr, 1934. – 54 s. * [[Samuil Marşak]]. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı Azərnəşr, 1935. - 10 s. * [[Samuil Marşak]].. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı: Azərnəşr, 1936. - 14 s. * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 30 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. Şərq poeması. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 31 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. A.S.Puşkinin ölümünə şərq poeması/ M.F.Axundov; öz söz və red.hey.Ş.Qurbanov; tərc.ed.Mikayıl Müşfiq; Bakı: Elm, 1988, 143,[5]s.:port. * [[Mixail Lermontov]]. Qafqaz: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq., M. Rəfili //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 8.- S. 20. * [[Mixail Lermontov]]. Şairin ölümü: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq //Yeni qüvvə.- 1937.- № 2.- S. 4-5; Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.-10 fevral. * Bezmənski. Qolçomak üsyanı: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 7-8.- S. 22. * Bezmənski. İşdə: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 5-6.- S. 28-29. * [[Aleksandr Puşkin]]. Yevgeni Onegin: [əsərindən] /A.S.Puşkin; çev. R.Rza., M.Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 12.- S. 20-21. * [[Yegişe Çarens]]. El üçün nəğmə: [şeir] /Çarens; çev. Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1933.- № 3.- S. 15-17. * [[Firdovsi]]. Rüstəm ilə İsfəndiyarın vuruşması və İsfəndiyarın ölməsi /Firdovsi; çev. M.Müşfiq., M.Seyidzadə //İnqilab və mədəniyyət.- 1934.- № 5.- S. 3-5. * [[Firdovsi]]. Sultan Mahmud haqqında həcv/ Firdovsinin yaradıcılığından bir parça /Firdovsi; çevirəni Mikayıl Müşfiq; M.Seyidzadə.-İnqilab və mədəniyyət.- 1934.-№9.-S.43-44. * [[Ömər Xəyyam]]. Rübailər / Ömər Xəyyam; farscadan çevirəni Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət, 1934.-№6-7.-S.4-5. * [[Yegişe Çarens]]. Bahar / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * [[Yegişe Çarens]]. Gələcəyə doğru / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * Lorens. Ata / Lorens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may. * [[Hovannes Tumanyan]]. Əski xeyir-dua / Tumanyan; çevirəni. Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1935.- 17 may. * [[Taras Şevçenko]]. Vəsiyət, Dərdim, Sayıram günləri / Taras Şevçenko; tərc edəni: Mikayıl Müşfiq, Ə.Cavad //Ədəbiyyat qəzeti.-1936.-3 aprel.<ref name=":1" /> }} === Dövri mətbuatda === {{columns-list|4| * Düşüncə / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №1-2.-S.16. * Üsyana başla / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 3.- S. 14. * Gözəl şeir / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №4-5.-S.24. * İki ehtiyac /A. Jarovdan iqtibas//Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №6 (41).-S.6. * Düdük sədaları. Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №7-8.-S.10. * Oktyabr /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 10-11.- S. 38. * Dilənçi /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 12.- S. 20. * Xalı /Mikayıl Müşfiq //Komsomol məcmuəsi.- 1927.- № 12.- S. 24. * Mübarək /Mikayıl Müşfiq //Komsomol.- 1927.- № 10-11.- S. 32. * Əlvida / Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 11-12.- S. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan işci-kəndli müxbiri.- 1928.- № 4.- S. 28. * Küləklər /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 3.- S. 8. * Poçt qutusu /Mikayıl Müşfiq //Gənc işçi.-1929.-2 iyun. * Vapor və fırtına / İsmayılzadə Müşfiq // Gənc işçi.- 1929.- 14 may. * Mədəni hücum /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 1.- S. 8-9. * Rənanın ölümü /Mikayil İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 4-5.- S. 10. * Zərbəçilər /Mikayıl Müşfiq // Kommunist.-1930.- 7 avqust. * Stalin /Mikayıl Müşfiq //Kommunist .-1936.-2 fevral. * Duyğu yarpaqları: [Azərbaycan Sovet Yazıçılar ittifaqının III plenumunda oxuduğu şeir] /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.- 18 aprel. * Məhəbbət; Söylə; Dilbər /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1965.- № 8.- S. 140. * Şeirim; Könlümün dedikləri; Yenə o bağ olaydı; Mənim beşilliyim; Sənətkar; Bəxtiyar Təzə ev; Komsomol nəğməsi /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1956.- № 11.- S. 3-7. * Şən Tiflis: [İxtisarla] /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1967.- № 9.- S. 97. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1975.- № 11.- S. 30 * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1984.- № 5.- S. 25. * Ovçu Cilan: (Dağlarda cilana); Gəncə /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1988.- 14 oktyabr.- S. 3. * Sonetlər /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1993.- 4 iyun.- S.3. * Xatırla; Lətifə, bir axşam çağı...; Bağışla; Soyuq olur qışı sizin elləri... /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1994.- 20 avqust. * Yaşa könül / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2004.-№3(127).-S.93. * Yaşa, könül!; Qurban olduğum; Duyğu yarpaqları; Küləklər; Yenə o bağ olaydı: (ixtisarla) /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 2005.- № 6.- S. 3-5. * Tar /Mikayıl Müşfiq // Füyuzat.-2007.-№3.-S.64. * Səninçün; Küsmərəm; Qurban olduğum; Sənə qurban; Məhəbbət; Söylə / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2008.-№2(142).-S.7-8. * Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı: [17 may 2018-ci il] // Azərbaycan. - 2018. - 18 may. - № 111. - S. 1. * Ələddinqızı, Nəzakət. Ürəklərdə yuva salan Mikayıl Müşfiq : Dövlət başçısının Sərəncamı ilə Mikayıl Müşfiqin 110 illiyi qeyd ediləcək / N. Ələddin -qızı // Səs. - 2018.- 22 may. - № 97. - S. 13 . * Cəmşidqızı, Lilpar. Nakam şairin yarımçıq qalan arzuları : Mikayil Müşfiq-110 / L. Cəmşidqızı // Azad Azərbaycan. - 2018. - 15 may. - S.7. – Sumqayıtda keçirilən tədbir haqqında. * İlisuda kənd məktəbində "Müşfiq xatirələrdə" mövzusunda tədbir / G. Mahmudova //Azərbaycan müəllimi. -2018. - 16 fevral. - S.10. * Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Azərbaycan müəllimi. - 2018. - 12 yanvar. - S.12. * Mən bir sönməz duyğuyam ki... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Mədəniyyət. - 2018. - 10 yanvar. - S.7. * Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq / F. Qaraoğlu // Bakı Xəbər. - 2017.- 15 dekabr. - № 227. - S. 13 . * Cəbrayıl, Qurban. Yenə o bağ olaydı...: [Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığı haqqında] / Q. Cəbrayıl // Mədəniyyət.az. - 2017. - № 1. - S. 14-17. * Fariz. Mikayıl Müşfiqin doğum günündə abidəsi ziyarət olundu / Fariz // Mədəniyyət. -2017. - 7 iyun. - № 43. - S. 3. * Nur, Sevil. Poema // Kredo. - 2015. - 3 aprel. - S.6-12. * Salmanlı, R. Müşfiq ucalığı / R.Salmanlı //Azərbaycan.- 2014.- 6 sentyabr.- S.6. * Fikrət, Qoca. Poema // Azərbaycan jurnalı. - 2011. - №4. - S.28-30. * Həsənova, Sədaqət. Mikayıl Müşfiq və ədəbi dilimiz / S. Həsənova //Azərbaycan. - 2009. - №11. - S.181-184. * Hüseynoğlu, Gülhüseyn. Sözün ecazı / G.Hüseynoğlu // Yeni Mədənimaarif.- №1-2. - 2008. - S.68-72.<ref name=":1" /> }} === Redaktoru olduğu kitablar === {{columns-list|4| * [[Abdulla Faruq]]. Talış dağları: [üçüncü şeirlər məcmuəsi] / Faruq Abdulla.- Bakı: Azərnəşr, 1937.- 88 s. * [[Mirvarid Dilbazi]]. Bizim səsimiz: [şeirlər] / Mirvarid Dilbazi. Bakı: Azərnəşr, 1934.- 89 s. * Əlizadə, H. Bahar / [[Hümmət Əlizadə]].- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 62 s. * Katib, İ. Şura qızı / [[İsmayıl Katib]].-Bakı: Azərnəşr, 1934.- 80 s. * [[Osman Sarıvəlli]]. Dəmir sətirlərim / Osman Sarıvəlli.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 76 s. * Sübhi, Ə Şeirlər / Ə.Sübhi.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 24 s. }} === Haqqında yazılan kitablar === {{columns-list|4| * Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi [Mətn] : metodik vəsait /Azərb. Resp. Mədəniyyət Nazirliyi, Azərb. Milli Kitabxanası ; tərtibçi L. Əhmədova ; elmi red. K. M. Tahirov ; red. G. Səfərəliyeva. Bakı: [Azərbaycan Milli Kitabxanası], 2018.28, [1] s.: portr., 21 sm. * XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri /AMEA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu ; iş rəhpəri və red. Ş. Alişanlı. Kitab 3. M. Müşfiq irsi və 1920-30-cu illərdə yeni poetik fikrin formalaşması prosesi. - Bakı: Elm, 2010.- 324 s. * Açıq ədəbiyyat: [37: məqalələr toplusu] / tərt., ön söz. müəl. G. Qasımova.- Bakı: Qanun, 2013. - 88 s. * [[Yavuz Axundlu]]. Ədəbi portretlər /Y. Axundlu; tərt. H. Eyvazlı, N. Sadıqzadə; elmi red., ön söz. müəl. K. Əliyev. - Bakı: ADPU, 2008. –379 s. * [[Dilbər Axundzadə]]. Müşfiqli günlərim: xatirələr / D. Axundzadə.- Bakı: Gənclik, 2005. - 274 s. * [[Məmməd Arif]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn] : 3 cilddə /A. Məmməd ; tərt. ed. M. Axundova ; red. Ə. Mirəhmədov ; AzSSR EA, Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İn-tu. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı: AzSSR EA, 1967.-619, [1] s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. - Bakı, 1966.- S. 234 * Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası [Mətn] : 3 cilddə /tərt. ed. Q. Namazov ; red. T. Əhmədov.-Bakı: Öndər, 2004.-XX əsr uşaq şeri 2-cild-264 s.: 22 sm. * Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı tarixi [Mətn] : iki cilddə /Azərb. SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu ; baş red. M. Arif ; red. H. Babayev, Q. Qasımzadə, B. Ə. Nəbiyev.-Bakı: AzSSR EA, 1967.1-ci Cild.-636, [4] s.: portr., 22 sm. * [[Zərəngiz Dəmirçi Qayalı]]. Qayalı [Mətn]: şeirlər və poemalar /Z. Dəmirçi; red. Ə. Xələfli, S. Əhmədli.-Bakı: UniPrint, 2008.-359, [1] s.: portr., 21 sm. * Ələkbərli, N. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım/ N. Ələkbərli; red. A. Bağırov, R. Kərimova. - Bakı: Şirvannəşr, 2007. – 224 s. * [[Gülhüseyn Hüseynoğlu]]. Mikayıl Müşfiq [Mətn] : fotoalbom /G. Hüseynoğlu.-Bakı: İşıq, 1999.-152 s. * [[Cəfər Xəndan]]. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Kənan, Aslan. XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar [Mətn] /A. Kənan ; red. və ön sözün müəl. N. Şəmsizadə ; rəssam. O. Sadıqzadə.-Bakı: Azərnəşr, 2011.299, [1] s.: fotoşək., portr., 21 sm. * [[Firudin Qurbansoy]]. Göylərin lacivərd ətəklərində: sənədli povest-kollaj /F. H. Qurbansoy; red. V. Qaradağlı; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. - Bakı: Qərənfil MMC, 2008. - 204 s. * Məmmədzadə, Vüsalə. Mədəni irs və Müşfiq novatorluğu [Mətn] : monoqrafiya /V. Məmmədzadə ; elmi red., [ön söz] N. Şəmsizadə.-Bakı: [s. n. ], 2017.138, [5] s.: portr., fotoşək, faks., 20 sm. * [[Kamran Məmmədov]]. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr [Mətn] /K. Məmmədov ; red. Ş. Sadiq ; naşir M. XAN ; dizayn və qrafika T. Fərzi.-[Bakı]: Hədəf Nəşrləri, [2013.] -252, [4] s.: portr., ill., 16 sm. * Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı [Mətn] : dərslik /elmi red.: C. Abdullayev, T. Hüseynoğlu, V. Sultanlı ; rəyçi H. Qasımov, T. Əhmədov; BDU.- Bakı: Bakı Universiteti, 2007.I Cild.-Fiziki xüsusiyyətləri 503 s.: portr., 20 sm. * [[Abbasqulu Nəcəfzadə]]. Müşfiqin duyğu yarpaqları [Mətn]: [şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar] /A. İ. Nəcəfzadə; red. V. Qaradağlı; məsləhətçi. G. Hüseynoğlu; [tərc. S. Məmmədzadə, Y. Filler, V. Qafarov]; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.-Bakı: Təhsil, 2009.127, [1] s.: portr., notlar, 21 sm. * [[Şamil Süleymanlı]]. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əli-yev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s. * [[Kamal Talıbzadə]]. Tənqid və tənqidçilər [Mətn] /Kamal Təlıbzadə; rəyçi. Ş.Salmanov.-Bakı: Yazıçı, 1989.-489,[2] s.: 1 portr., 21 sm. * [[Rəsul Rza]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə /Rəsul Rza; tərt.ed. Anar; red. A.Əmrahoğlu IV cild.- B.: Öndər, 2005.- 336 s * [[Xəlil Rza Ulutürk]]. Həyat, həyat deyə çırpınan könül [Mətn] /Xəlil Rza Ulutürk ; tərt. ed. F. Ulutürk ; red. və ön söz. Ə. Əsgərli.-Bakı: Çinar-Çap, 2009.291, [1] s.: portr., 21 sm. * [[Rafiq Yusifoğlu]]. Uşaq ədəbiyyatı [Mətn] : ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik /R. Yusifoğlu ; elmi red. Z. Xəlil ; rəyçilər M. Qasımlı, Ş. Məmmədov.-Bakı: Şirvannəşr, 2006.-268 s.: 20 sm. * Azerbaijanian poetry [Text]: classic modern traditional /edited M. Ibrahimov; compiled O. Sarybelli; designed & illust.N. Babayev. Moscow: Progress Publishers, 1971. 662, [2] p.: ill., 22 cm. * Poetry of Azerbaijan [Text]: a drop in the ocean /com. & edt. E. Madatli.-Islamabad: Leaf Publications, 2010.345 p.: 22 sm. * Azerbaycan çağdaş şiir antolojisi [Metn] /hazır. Z. Makas; kapak. Ü. Sarıaslan ; Kültür Bakanlığı.-Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.436 s.: harita, 24 sm. * Bin yılın yüz şairi [Metn]: Azerbaycan şiiri antolojisi /haz. Anar, Y. Akpınar; kapak. Ö. Hakan.-Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dai. Bşk., 2000.XXX, 305 s.: 28 cm * Falter & Flamme [Text] : ein Jahrtausend aserbaidschanische Liebeslyrik /transl. N. Ateschi, J. Weinert. Berlin: Matthes & Seitz Berlin, 2008.207, [1] p.: 21 sm. * Arif, Məmməd Dadaşzadə. Müşfiqin poemaları / M. Arif. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967.- S. 44-50. * Əlimirzəyev, Xalid. M. Müşfiq yaradıcılığında romantika / X. Əlimirzəyev. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. İki cilddə. II cild. - Bakı: Elm və Təhsil, 2009. - S.467 - 482. * Xəndan, Cəfər. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Xəndan, Cəfər. Mikayıl Müşfiq / C. Xəndan; Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956.-45 s. * Rəfiq Zəka. Müşfiq incəlikləri: Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə / R. Zəka ; Azərb SSR "Bilik" Cəmiyyəti. - Bakı, 1978. - 88 s. * Quliyeva, Səfurə. Müşfiqin sənət aləmi / S.Quliyeva - Bakı: Yazıçı, 1988, 184 s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. – Bakı: ASE Baş Red., 1983. – S. 141. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Uç cilddə. III cild.- Bakı , 1967. – S. * Mikayıl Müşfiq / Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik.- Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. - S.192-211. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Ömür karvanı talan oldu / B. Nəbiyev. Hərənin öz yolu var... : məqalələr toplusu / B. Ə. Nəbiyev ; red. N. M. Cabbarlı; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. - Bakı : Çinar-Çap, 2008. – S.240-254. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Mikayıl Müşfiq / B. Nəbiyev. Özümüzdən başlayaq. – Bakı: Elm, 1990. - S.144-159. * Nəcəfzadə, Abbasqulu. Müşfiqin duyğu yarpaqları / A. Nəcəfzadə; red. V.Qaradağlı. - Bakı: Təhsil, 2009. - 128 s. * Rza, Rəsul. Qızıl gül olmayaydı... / R. Rza; rəs. Ə. Məmmədov; red. S. Əsəd. - Bakı: Gənclik, 1968. - 64 s. * Süleymanlı, Şamil. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əliyev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s.<ref name=":1" /> }} == Şəcərə == {{İsmayılzadələr}} == Filmoqrafiya == # [[Qızıl gül olmayaydı... (film, 1965)|Qızıl gül olmayaydı…(film, 1965)]] # [[Mikayıl Müşfiq (film, 1978)]] # [[Yenə o bağ olaydı (film, 2002)]] # [[Qeybdən gələn səs (film, 2002)]] # [[Bakı bağları. Buzovna (film, 2007)]] # [[Cavid ömrü (film, 2007)]] # [[Şeirin Müşfiq zirvəsi (film, 2007)]] # [[Muğamat var olan (film, 2009)]] == Qalereya == <center><gallery> Mikayıl Müşfiq (1928).png|1928-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq (1931).png|1931-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq və Səməd Vurğun (1935).png|1935-ci ildə Mikayıl Müşfiq [[Səməd Vurğun]]la </gallery></center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Xarici keçidlər == {{Vikilər | commons = Category:Mikayil Mushfig | wikispecies = | wikt = | b = | s = Müəllif:Mikayıl Müşfiq | q = Mikayıl Müşfiq | n = | m = }} * [http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/2018/avqust/603417.htm Alo, Müşfiq…] * [http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2016/yanvar/471111.htm Çağlar Müşfiq…] * [https://ru.sputnik.az/culture/20180320/414534391/mikail-mushfig-pojet-oskorblenie.html "Бессмысленный, нелепый" Мушфиг, или Зачем снова расстреливать поэта 80 лет спустя (rusca)] * [http://cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html Mikayıl Müşfik sevgisi, Rəbiyyə Zərdabi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100803052224/http://www.cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html |date=2010-08-03 }} {{Xarici istinadlar}} {{Azərbaycanda Stalin repressiyaları}} {{Azərbaycanda kommunizm}} {{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Mikayıl Müşfiq]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Siyasi repressiya qurbanları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:SSRİ şairləri]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Edam olunmuş azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı məhbuslar və məhkumlar]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyasının üzvləri]] 9s0rgoxgn5c20nxgc4tjjfag7vwjdox 7865316 7865307 2024-11-27T05:34:16Z 82.194.13.54 7865316 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə}} {{Yazıçı |orijinal adı = Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə |şəklin izahı = 1928–1929-cu illərdə Mikayıl Müşfiq |vəfat səbəbi = [[repressiya]] |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |ixtisası = Dil-ədəbiyyat müəllimi |ilk əsəri = Bir gün }} '''Mikayıl Müşfiq''' (tam adı: ''Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] şairi, tərcüməçisi və pedaqoqu, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1934), "[[Azərnəşr]]"in keçmiş redaktoru. Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. [[Azərbaycanda Stalin repressiyaları|Stalin repressiyalarının]] qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnib. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır. [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq [[Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı]]na daxil edilmişdir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref> == Həyatı == === Mirhasimmmmmmmmmmmmmm === [[Fayl:Mushfig 5.JPG|thumb|left|1910-cu ildə Mikayıl Müşfiq|264x264px]] [[Mikayıl]] Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də [[Bakı]] şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.<ref>Abbaslı, Tahir. Ulu poeziyamızın ƏBƏDİGƏNCİ [Mətn]: Düşmən qələmi ömrünü yarımçıq kəssə də, sözü bütöv, irsi əbədi Mikayıl Müşfiq… /T. Abbaslı //Mədəniyyət.-2018.- 22 iyun.- S.12.</ref> Atası [[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi|Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə (Vüsaqi)]] dövrünün tanınmış ziyalılarından idi.<ref name="peak"/> O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, [[şeir]]lər yazmışdır.<ref name="peak"/> Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyüyür.<ref name="peak"/><ref>Əliyeva, Aynurə. Azərbaycan poeziyasında Müşfiq zirvəsi [Mətn]: I yazı /A. Əliyeva//Türküstan.-2018.- 28 may-4 iyun.- S.10.</ref> Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı: {{cquote|müəllif=|''Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim.<ref name="peak"/>}} [[Fayl:Vüsaqi (İsmayıilzadə) Mirzə Qədir.jpg|thumb|268x268px|[[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi]]]] O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair "Ana" (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda.</poem> |qalign = center |source = <small>"Ana", Mikayıl Müşfiq</small><ref name="peak"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük zəhməti olmuşdur.<ref name="peak"/> Nənəsinin söylədiyi [[nağıl]]lar, [[atalar sözləri]], [[bayatı]]lar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.<ref name="peak"/> İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, [[rus dili]]ni də mükəmməl öyrənmişdir.<ref name="peak" /><ref>Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq [ Mətn] /F. Qaraoğlu//Bakı xəbər 2017.- 15 dekabr.- S.13..-</ref> 1920–1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927–1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki [[Bakı Dövlət Universiteti]]) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.<ref name="peak" /> 1930-cu illərdə [[Azərnəşr]]də redaktor vəzifəsində işləyib.<ref name="love" /> Onun şagirdlərdən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza "qızım", "oğlum" deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvazökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…''<ref name="love"/>}} === Yaradıcılıq fəaliyyəti === [[Fayl:Mushfig 4.JPG|thumb|Tələbə illərində Mikayıl Müşfiq (sonuncu pillədə soldan dördüncü). 1927-ci il]][[Müşfiq]] çox gənc yaşlarından yaradıcılıq aləminə gəlmiş, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.<ref name="peak"/> O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə "Gənc işçi" qəzetində çap etdirdiyi "Bu gün" şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.<ref name="peak"/> 1927-ci ildən "Maarif və mədəniyyət" və "Komsomol" jurnallarında və "Gənc işçi" qəzetində nəşr olunmuşdur.<ref name="peak"/> 1930-cu ildə şairin ilk "Küləklər" adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.<ref name="peak"/> Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.<ref name="peak"/> 1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, "Günün səsləri", "Vuruşmalar", "Pambıq", "Buruqlar arasında" kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca "Şeirlər", "Çoban", "Mənim dostum", "Səhər", "Sındırılan saz", "Azadlıq dastanı", "Buruq adamı" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> 1934-cü ildə [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına]] üzv seçilmişdir.<ref name=optik/> Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan [[Müşfiq]] öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.<ref name="peak"/> "Şəngül, Şüngül, Məngül", "Kəndli və ilan" mənzum nağılları, "Vuruşmalar", "Qaya" poemaları, "Coğrafiya", "Məktəbli şərqisi", "Zəhra üçün" və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.<ref name="peak"/> Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında bədii tərcümə fəaliyyəti də xüsusi yer tuturdu.<ref name="peak"/> 1930–1937-ci illərdə onun tərcümə etdiyi [[Aleksandr Puşkin]]in "Qaraçılar" (Ş. Abbasovla birgə), [[Taras Şevçenko]]nun "Kobzar" ([[Əhməd Cavad]]la birgə), [[Yegişe Çarens]]in "Şeirlər", [[Samuil Marşak]]ın "Huşsuza bax, huşsuza", [[Mirzə Fətəli Axundov]]un [[Puşkinin ölümünə Şərq poeması|"A. S. Puşkinin ölümünə Şərq poeması]]" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> Bundan əlavə Müşfiq [[Mixail Lermontov]]un "Demon" poemasını ([[Rəsul Rza]] ilə birgə), "Qafqaz" ([[Mikayıl Rəfili]] ilə birgə), "Şairin ölümünə", "Tənha yelkən ağarı" şeirlərini, A. S. Puşkinin "Yevgeni Onegin" mənzum romanından "Tatyananın Onegenə məktubu"nu (R. Rza ilə birgə), "Poltava" əsərindən bir parçanı, "Dustaq" şeirini, [[Ömər Xəyyam]]ın [[rübai]]lərinin çox hissəsini, [[Firdovsi]]nin "Şahnamə"sindən bəzi parçaları ([[Mirmehdi Seyidzadə]] ilə birgə) tərcümə etmiş, gözəl mütərcim kimi oxucuların rəğbətini qazanmışdır.<ref name="peak"/> 1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin "Səhər" poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə "Yeddi yaxşı ədəbi əsər" mükafatına layiq görülmüşdür.<ref name=optik/> 1937-ci ildə çapa hazırladığı "Çağlayan" kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən "Səhər", "Azadlıq dastanı", "Sındırılan saz", "Əbədiyyət nəğməsi", "Şeirim", "Yenə o bağ olaydı", "Duyğu yarpaqları", "Tərtərhes nəğmələri", "Mingəçevir həsrəti" və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir, lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.<ref name="peak"/><ref>Hüseynov, Əmrah. "Qələmim deyir ki…" [Mətn] /Ə. Hüseynov//Mədəniyyət.-2018.- 25 iyul.- S. 13.</ref> Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan "Oxu, tar, oxu tar", "Qal, sənə qurban", "Sənin gülüşlərin", "Maralım", "Ana", "Küləklər", "Yenə o bağ olaydı" və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.<ref name="peak"/><ref>Kənan. "Bir daha şairlər güllələnməsin" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin əziz ruhuna /K. Hacı.//Ədəbiyyat qəzet.-2018.- 9 iyun.- S.5.</ref> === Tənqid olunması === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq (1934).png|thumb|200px|1934-cü ildə Mikayıl Müşfiq]] 1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çox sarsıtmışdı.<ref name="aslan"/> Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.<ref name="aslan"/> Həmin ilin yayında M. Müşfiqlə [[Mirmehdi Seyidzadə]] ailəvi [[Mərdəkan]] bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.<ref name="aslan"/> Həmin yay günlərində Rəsul Rza, [[Ənvər Əlibəyli]], [[Ənvər Məmmədxanlı]] yaxınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.<ref name="aslan"/> Buralara satirik şeirləri və [[meyxana]]ları ilə xalqın qəlbinə yol tapan [[Əliağa Vahid]]də təşrif gətirər, [[Məhəmməd Füzuli]]dən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saxladığı [[qəzəl]]lərini bu məclisdə oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən xüsusi zövq alardılar.<ref name="aslan"/> Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər [[Ömər Xəyyam]]dan yenicə tərcümə etdiyi [[rübai]]ləri ona oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.<ref name="aslan"/> Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə xüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaxın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.<ref name="aslan"/> Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi [[Abdulla Şaiq]] ayağa qalxır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıxmağı təklif edir.<ref name="aslan"/> Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və [[Hüseyn Cavid]]in aşağıdakı beytini xatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti. Daima aldatmış insaniyyəti.</poem> |qalign = center |source = <small>Hüseyn Cavid</small><ref name="aslan"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəskin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.<ref name="aslan"/> Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.<ref>{{cite web |last1=Alakbarli |first1=Farid |title=Poet Mikayil Mushfig (1908-1939) |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706183403/http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |url-status=live }}</ref> Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.<ref name="aslan"/> Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində [[Seyfulla Şamilov]]un çıxış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet quruluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Bax bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.''<ref name="aslan"/>}} Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi "Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır".<ref name="aslan"/> Həmin plenumun səhərki iclasında çıxış üçün söz verilən şair [[Mikayıl Rzaquluzadə]] Müşfiqin [[Stalin]]ə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.<ref name="aslan"/> O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa xülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəxsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.<ref name="aslan"/> O, Müşfiqi [[rus dili]]ni bilməməkdə, köhnə kitablar oxumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.<ref name="aslan"/> Nasir [[Hacıbaba Nəzərli]] Müşfiqi "köhnə kitabları" oxumaqda suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Plenumlarda onu [[Hökumə Sultanova]] ilk dəfə müdafiə etmiş, "Müşfiqi xırda burjua adlandırmaq — onu ancaq ləkələyib bizdən ayrımaq deməkdir. Bu isə baş tutan iş deyil. Müşfiq həmişə bizimlə olub, bizimlə də olacaq." demişdir. Bu çıxışdan sonra digər şəxslər də Müşfiqi müdafiə etmişdir. Sultanovanın bu çıxışı [[Xalq qəzeti|"Kommunist" qəzetində]] dərc olunmuşdur.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 158 |language=Azərbaycan dili}}</ref> Həmin hadisədən bir ay keçməmiş [[Ədəbiyyat qəzeti]]ndə Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş "Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…" adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.<ref name="aslan"/> Şair və dramaturq [[Məmməd Rahim]] öz yazısında [[prokuror]] rolunu oynayaraq Müşfiqi, "zahirən sovet, lakin bütün daxili quruluşu etibarilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə" iddiaları ilə günahlandırır.<ref name="aslan"/> Rahim Müşfiqin "Şeirlər" kitabından "Buludlar"ı oğurlayaraq "Küləklər" kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.<ref name="aslan"/> === Repressiya edilməsi və vəfatı === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq həbsdə.png|thumb|Mikayıl Müşfiq həbsdə. 5 iyun 1937-ci il]] 1937-ci il [[repressiya]]ları [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nın, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.<ref>{{cite web |title=Oil Boom Period in Azerbaijan |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2019-11-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191101144839/http://azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |url-status=live }}</ref> [[NKVD]]-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, "Mikayıl Müşfiq hal-hazırda "[[Müsavat Partiyası|Müsavat]] gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir".<ref name="aslan"/> Bundan əlavə arayışda Müşfiqin ''"Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır"'' kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.<ref name="aslan"/> Həbs olunmuş müttəhimlərin "könüllü" surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.<ref name=optik/><ref name="aslan"/> Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin "''Dilbərnamə''" yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.<ref name=":0">{{cite web |url = http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20181030075220/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archivedate = 2018-10-30 |title = "Göylərin lacivərd ətəklərində" |author = Hacı Firudin Qurbansoy |date = |publisher = |accessdate = 2018-10-30 |language = az}}</ref> Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur: {{cquote|müəllif=|''1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub''.<ref name=":0" />}} Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.<ref name=":0" /> Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.<ref name=":0" /> "Ədəbiyyat", "Gənc işçi", "Yeni yol" qəzetləri, "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M. Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə. Əkbər idi. "Kommunist" qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında "Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli" adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir: {{cquote|müəllif=|... M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir.}} "Ədəbiyyat" qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M. Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. "Sıralarımızı təmizləyəlim" məqaləsində deyilirdi: {{cquote|müəllif=|Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir.}} "Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" məqaləsində deyilir: {{cquote|müəllif=|H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər.}} "Amansız olmalı" adlı məqalənin müəllifi yazırdı: {{cquote|müəllif=|Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət "Yenidən qurulmaq" pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan "əsər"lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar.}} NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə "1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əks-inqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əks-inqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında" ittiham olunurdu.<ref name="aslan"/> İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq "1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930–1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əks-inqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əks-inqilabi millətçi hərəkətlərinə görə [[Məmmədkazım Ələkbərli]] tərəfindən əks-inqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.<ref name=":0" /> Müşfiq M. Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını "boynuna almışdır". Mikayıl Müşfiq "boynuna almışdır" ki, o əks-inqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir".<ref name="aslan"/> NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair [[Hacı Kərim Sanılı]]ya təzyiq edir.<ref name="aslan"/> Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır: {{cquote|müəllif=|''Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıxış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi başqa millətlərdən fərqli olaraq (rus, erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus, erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də xalq gözdən düşmüş sayılır.''<ref name="aslan"/>}} Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H. K. Sanılı dünyasını dəyişir.<ref name="aslan"/> Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.<ref name=":0" /> 1938-ci il yanvar ayının 5-də [[SSRİ Ali Məhkəməsi]]nin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.<ref>{{cite book |last1=Galbinur |first1=Pasha |title=Heavy Water & Reminder of the Evil |date=2017 |publisher=Lulu.com |page=96 |pages=278 |accessdate=24 oktyabr 2018}}</ref> Hökm yanvarın 6-da [[Nargin]] adasında yerinə yetirilir.<ref>{{cite web |url=http://axar.az/news/kult/96404.html |title=Müşfiqi bu üç səbəbə görə güllələdilər - Məxfi |author=Axar.az |date=03.06.2016 |work= |publisher=[http://axar.az Axar.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210307125434/https://axar.az/news/kult/96404.html |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |title=Həyatdan nakam gedən Mikayıl Müşfiq |author=Uğur |date=05.06.2012 |work= |publisher=[http://anl.az Anl.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |title=Mikayıl Müşfiq haqqında donos yazanlar... |author=Modern.az |date=13.01.2016 |work= |publisher=[http://modern.az Modern.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415080318/https://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |url-status=live }}</ref> 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.<ref>Fərəcova, Zöhrə. Fərqli taleli oxşar adamlar… [Mətn]/Z. Fərəcova //Azərbaycan .-2018.- 15 avqust.- S.5.</ref><ref>Əliyeva, Aynurə. Səni kim unudar… [Mətn]: Mikayıl Müşfiq-110 /A. Əliyeva//Mədəniyyət 2018.- 25 may.- S.13..</ref> Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471–56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin.}} Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova.}} Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, "arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi".<ref name=":0" /> Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur: * Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub. * Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58–2, 58–8 və 58–11 maddələrlə ittiham olunmuşdur. * Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir. * İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. * Q. B. Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur. * 14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.<ref name=":0" /> 2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin [[Xəzər dənizi]]nə atılması ehtimal edilirdi.<ref name="grave"/> Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder [[Fərhad Əhmədov]] atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu [[Qaradağ rayonu]]nun [[Puta]] qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.<ref name="grave">{{cite web |title=Bakıda Mikayıl Müşfiqin qalıqları aşkarlandı |url=https://news.milli.az/country/696805.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/country/696805.html |url-status=live }}</ref> Ərazidə partiya üzvlərinin, dövlət xadimlərinin və repressiya illərində güllələnmiş digər şəxslərin qalıqları tapılıb. 2020-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, qalıqların üzərində [[DNK]] ekspertizası hələ də heç bir nəticə verməyib.<ref>{{Cite web |title=Hələ də cavab yoxdur: bu qalıqlar Mikayıl Müşfiqindir ya yox? |url=https://virtualaz.org/aktual/168082 |access-date=2020-08-28 |archive-date=2021-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210304065050/https://virtualaz.org/aktual/168082 |url-status=live }}</ref> === Ailə üzvlərinin sonrakı taleyi === Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik [[neft]]i başına tökərək özünü yandırır.<ref name=":0" /> İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaxanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.<ref name=":0" /> Daha sonra M. Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əks-inqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur, lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əks-inqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15 – 17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M. Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.<ref name=":0" /> Sovet rejimi Balacaxanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən xaric edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.<ref name=":0" /> "''Göylərin lacivərd ətəklərində''" adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim "turetski şəhərini" raykomda mənim üzərimə "Trostki" adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub. Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də "vraq narodasan", çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz. }} Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — [[rus]], [[yəhudi]], [[erməni]], [[türk]] daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.<ref name=":0" /> "XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar" adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Axundovaya müraciət edir, lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.<ref name="aslan"/> Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu xalq düşməni, əks-inqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur.<ref name="aslan"/> Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəxsləri yanına çağırıb Balacaxanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.<ref name="aslan"/> Həmin şəxslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― xuliqanlığı barədə müraciət edilir.<ref name="aslan"/> Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Axundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda texnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, donosçu Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.<ref name="aslan"/> Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.<ref name="aslan"/> Lakin bu hadisədən heç xəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaxanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əks-inqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıxarır.<ref name="aslan"/> Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> və [[Arxangelsk]]ə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə [[Özbəkistan]]ın [[Kokand]] şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.<ref name=":0" /> Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, [[Şamaxı]]da iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə [[Qobustan|Mərəzəyə]] işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cı ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.<ref name=":0" /> Balacaxanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> 1938-ci ildə Mikayıl Müşfiqin [[Gəncə]]dəki dostu olan [[Səlman Əhmədli]] onun ölmünə yazdığı şeirə görə ailəsi ilə birlikdə dörd illiyinə [[Türkmənistan]]ın [[Krasnovodsk]] şəhərinə sürgün edilmişdi.<ref>Muradov, Zakir. "Müşfiq — nə qədər də mənalı, dərin…" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin Gəncədəki dostu onun ölmünə yazdığı şeirə görə sürgün edilmişdi /Z. Muradov//525-ci qəzet .-2017.- 4 mart.-S. 12.</ref> Əmisi oğlu Dağlı Yunus Əbdül Cavad oğlu əslən Xızıdan, İsmayılzadələrdəndir. 1922-ci ildə doğulub. 17 yaşı tamam olmamış sürgün edilib. On bir il həbs və sürgün həyatı keçirib qayıtdı. Yunis "Dağlı" təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. 1937-ci ilin tuthatutunda NKVD-çilərdən yayınaraq gedib Astarada hesabdar işləyirdi. 1949-cu ildə şaxtalı Sibir meşələrindən sürgündən qayıtdı. Yunis Dağlı hətta övladlarından birinin adını Əhməd Cavadın şərəfinə Cavad qoymuşdu. Bakıda adına küçə var. Uşaqları Şair Vahab İsmayılzadə və 1990-cı ilin 20 Yanvar şəhidi Cavad İsmayılzadədir. === Şəxsi həyatı === [[Fayl:Musdfhfig.JPG|thumb|Mikayıl Müşfiq həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]] ilə. 1936-cı il]] Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.<ref name="love"/> Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirdi.<ref name="love"/> [[Sosializm]] quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. [[Ərəb əlifbası]]nın [[latın əlifbası]] ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.<ref name="love"/> Amma həmin illərdə [[tar]]ın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən [[Qurban Pirimov]]u da bərk sarsıdıb.<ref name="love"/><ref>{{cite web |last1=Babayeva |first1=Shafiga |title=SING, TAR, SING! |url=http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4/ |website=www.visions.az |publisher=www.visions.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180208212722/http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4 |url-status=live }}</ref> Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.<ref name="love"/> Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi: {{cquote|müəllif=|''O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb "Yetim segahı" çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı "Oxu tar" şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…''<ref name="love"/>}} 1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində [[Dilbər Axundzadə]] ilə tanış olur.<ref name="love"/> Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.<ref name="love"/> Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.<ref name="love"/> Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.<ref name="love"/> 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqi arvadına görə öldürüblər? |url=https://news.milli.az/interest/298208.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/interest/298208.html |url-status=live }}</ref> Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.<ref name="love">{{cite web |title=Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq |url=http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |website=www.anl.az |publisher=www.anl.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220327042039/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |url-status=live }}</ref> 1934-cü ilin mart ayında onların Yalçın adında oğulları anadan olmuş, lakin 2 ay sonra yüksək hərarətlə seyr edən xəstəlik nəticəsində ölmüşdür.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 154 |language=Azərbaycan dili}}</ref> 1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M. Müşfiqin həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]]nin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıxarır.<ref name="aslan">{{cite book |last1=Kənan |first1=Aslan |title=XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar |date=2011 |location=Bakı |pages=296 |url=http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220605061916/http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |url-status=live }}</ref> Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Axundzadə həbsi üçün order yazılır.<ref name="aslan"/> M. Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Axundzadə vətən xainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.<ref name="aslan"/> Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q. B. Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.<ref name="aslan"/> Dilbər xanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psixi gərginlik keçirir.<ref name="aslan"/> O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir.<ref name="aslan"/> Həmin xəstəxananın baş həkimi İ. İ. Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A. A. Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, xəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.<ref name="aslan"/> Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.<ref name="aslan"/> 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra [[hallusinasiya]] halları keçirir.<ref name="aslan"/> 7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.<ref name="aslan"/> 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir.<ref name="aslan"/> D. Axundzadə həbsxanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.<ref name="aslan"/> == Xatirəsi == ● Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə çoxlu sayda əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlardan [[Hikmət Ziya]]nın "Bu dərdi kim unudar", [[Mədinə Gülgün]]ün "Ölməz Müşfiq üçün", [[Hüseyn Arif]]in "Bir gül açdı, sarı gül", [[Balaş Azəroğlu]]nun "Yenə o bağ olaydı", [[Əli Kərim]]in "Müşfiqə", [[Əliağa Kürçaylı]]nın "Müşfiqi yaşıdından sordum", [[Nüsrət Kəsəmənli]]nin "Müşfiqin tarı" əsərlərini qeyd etmək olar.<ref name="peak">{{cite journal |title=Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi |date=2018 |pages=29 |url=http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |accessdate=23 oktyabr 2018 |publisher=Azərbaycan Milli Kitabxanası |archive-date=2022-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308110923/http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |url-status=live }}</ref> ● Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu "Çağlayan" poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.<ref name=":0" /> ● Mikayıl Müşfiqin sözlərinə [[Zeynəb Xanlarova]]nın ifasında "Qal sənə Qurban" və "Sənin üçün", [[Şövkət Ələkbərova]]nın "Qurban olduğum" və "Neçin gəlmədin", [[Gülağa Məmmədov]] "Oxu Tar", [[Eyyub Yaqubov]]un "Yenə o bağ olaydı", "Küləklər" və "Ana Dedim", [[Nəzakət Məmmədova (müğənni)|Nǝzakǝt Mǝmmǝdova]]nın "Oxu sevdiciyim", [[Alim Qasımov]]un "Söylə" mahnılarını qeyd etmək olar. [[Fayl:MikayilMushfig3.jpg|thumb|left|Mikayıl Müşfiqin [[Bakı]] şəhərindəki [[Mikayıl Müşfiqin heykəli|heykəli]]]] ● 1968-ci ildə heykəltaraş [[Münəvvər Rzayeva]] və memar [[Şəfiqə Rzayeva]] tərəfindən [[Mikayıl Müşfiqin heykəli]] işlənib hazırlanmışdır.<ref name=optik/> 1970-ci il iyun ayının 9-da Bakı şəhəri, [[Yasamal rayonu]] İnşaatçılar prospekti və Nəriman Nərimanov küçələrinin kəsişməsində abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name=optik/> ● 1977-ci ildə adının ədədiləşdirilməsi məqsədilə Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsi tərəfindən "Mikayıl Müşfiq" quru yük gəmisi suya buraxılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə aprel ayının 20-də [[Azərbaycan Respublikası Ali Soveti]]nin 1096-XI saylı fərmanı ilə [[Müşfiqabad]] — yeni şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə Mikayıl Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində [[Tofiq Novruzov]]un, [[Cabir Novruz]]un, [[Aydın Zeynalov]]un, [[Nəbi Xəzri]]nin təşəbbüsü ilə [[Xızı rayonu]]nun [[Sayadlar]] kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində "Mikayıl Müşfiq ocağı" yaradılmışdır.<ref name="peak" /> Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.<ref name="peak" /> 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı "Mikayıl Müşfiq ocağı" "Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi" statusu almışdır.<ref name="optik" /> 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1988-ci ildə [[Sumqayıt]] şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb binası istifadəyə verilmişdir.<ref name="sumqayit" /> Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.<ref name="sumqayit">{{cite web |title=Sumqayit |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102055/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |url-status=live }}</ref> ● 1989-cu ildə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.<ref name="optik" /> Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.<ref name="optik" /> ● 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S. Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.<ref name="peak" /> ●1993-cü ildə Bakı şəhərinin [[Qaradağ rayonu]]nda adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1998-ci ildə [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti]] [[Heydər Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name="optik" /> [[Fayl:Stamp of Azerbaijan 828.jpg|thumb|Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinə həsr olunan poçt markası]] ● 2005-ci ildə "Müşfiqli günlərim" kitabının son genişləndirilmiş nəşri "Gənclik" nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. ● 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti [[İlham Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1">{{cite web |url = http://ryl.az/files/mm.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180811233850/http://ryl.az/files/mm.pdf |archivedate = 2018-08-11 |title = "Könüllərdə yaşayan şair:biblioqrafik göstərici (M.Müşfiq-110)" |author = T.M.Məmmədova |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az |url-status = live }}</ref> ● 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və "Müşfiqsevərlər" Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir. ● 2008-ci ildə Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə [[Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi]]nin "[[Azərpoçt]]" birliyi marka buraxmışdır.<ref name="optik">{{cite web |title=Mushfig chronology |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archiveurl=https://archive.today/20181024022254/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |archivedate=2018-10-24 |url-status=live }}</ref> ● Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1" /><ref>Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. 17 may, 2018-ci il // Azərbaycan.- 2018.- 18 may.- S 1.</ref><ref>{{cite web |title=Azerbaijan to mark 110th anniversary of renowned poet Mikayil Mushfig |url=https://news.az/articles/culture/131226 |website=news.az |publisher=news.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180517180948/https://news.az/articles/culture/131226 |url-status=dead }}</ref> ● 15 oktyabr 2019-cu ildə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Müşfiqabad qəsəbəsində Mikayıl Müşfiqin yeni ağ mərmərdən yonulmuş abidəsinin və xatirə parkının açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqin aşırılan abidəsinin yerinə yenisi qoyuldu |url=https://oxu.az/society/335305 |website=oxu.az |publisher=oxu.az |accessdate=3 oktyabr 2019 |archive-date=2022-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220909073226/https://oxu.az/society/335305 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.<ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Hal-hazırda Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığına [[Rusiya Milli Kitabxanası]], [[Rusiya Dövlət Kitabxanası]], [[ABŞ Konqres Kitabxanası]], [[Belarus Milli Kitabxanası]], [[Türkiyə Milli Kitabxanası]], [[Estoniya Milli Kitabxanası]] kimi dünya kitabxanlarında rast gəlmək olar.<ref>{{cite web |title=World libraries: Mikayil Mushfig |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102336/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |url-status=live }}</ref> ● 2020-ci ildə bəstəkar [[Cavanşir Quliyev]] Mikayıl Müşfiqin acı taleyindən bəhs edən 13 hissəli "[[Müşfiq ağıları]]" oratoriyasını bəstələmişdir.<ref>{{cite web |url=https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |title=Cavanşir Quliyevdən "Müşfiq ağıları" oratoriyası |author=[[Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı]] |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://aki.az AKİ.az] |accessdate=2020-06-14 |language=az |archive-date=2022-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220326112651/https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |url-status=live }}</ref> Oratoriyanın libretto müəllifi [[Sabir Rüstəmxanlı]]dır.<ref>{{cite web |url=https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |title=Sabir Rüstəmxanlı ilə Cavanşir Quliyevdən Müşfiq ruhuna ərməğan |author=Bakupost |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://www.bakupost.az Bakupost.az] |accessdate=2020-06-16 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102353/https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |url-status=live }}</ref> === Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi === {{Əsas|Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi}} Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi- Mikayıl Müşfiq ocağı 1988-ci ildə, Polis-polkovniki Əbülhəsən Əhmədov, Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Müşfiqin 80 illik yubileyindən sonra Müşfiq ocağının yaradılması qərarına gələrək, Xızının Sayadlar kəndində yaradılıb. Şairin yaşadığı ev dağıldığı üçün muzey Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində atası Əbdülqədirin bağ yerində salınır. 2004-cü il 15 sentyabr tarixində keçmiş Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun sərəncamı ilə bura dövlət himayəsinə keçərək Mikayıl Müşfiqin Xatirə muzeyi statusunu alıb. Muzey binası 1992-ci ildə tikilərək 1 mərtəbədən və 1 otaqdan ibarət olub, 55 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Xatirə Muzeyində isə simvolik məzar qoyularaq, büst hazırlanır. Büstün memarı [[Əməkdar incəsənət xadimi]], [[Heykəltaraşlıq|heykəltaraş]] [[Münəvvər Rzayeva]]dır(1990) . 100 illik yubileyinə "[[Oxu, tar (film, 1989)|Oxu Tar]]"abidəsi 2008-ci ildə M. Müşfiqin həsr olunmuşdur. == Biblioqrafiya == === Şeirlər === ==== 1926 ==== {{columns-list|4| * Ölkəm ==== 1927 ==== * Ana * Sevgilər * Düdük sədaları * Xalı * Üsyana başla * Düşüncə * Həsrətli qarı * Dilənçi ==== 1928 ==== * Torpaq və traktor * Tozanaq * Gülüşlər * Bir lövhə * Əyyaş * Nigar * Gülnaz * Radio * Pedtexnikum * Dağlar * Mədəni hücum * Bir görünüş * küləklər * Ay qız * Telefon söhbəti * Teleqraf telləri * Çarxlarım * Yadıma düşdü * Qoşma * Gəzdiyim yerlər * Eşqim * Gecə düşüncəsi * Daş qartal * Yeni gənc * Vapor və fırtına * Rənanın ölümü * Poçt qutusu * Hörmətli qəzetimiz * Göy göl * Böyük işlər * Dönüş * Yarış * Çatmaq, ötmək * Rekonstruksiya * Əllər * And olsun * Buludlar * Qoşma * Bayram axşamı * Qafqaz * Sevinc * Heykəl qarşısında * Avral * Ağ dənizdə fırtına * Yarış * Çadralı qızlarımıza ==== 1930 ==== * Küləklər (1930)<ref name=optik/> ==== 1931 ==== * Bəyaz çöllər * Mil düzü * Qədim karvan * Rücu * Mənim çağlayanım * Xitab * Pambıq şaxları * Zəfər səsləri * Zəfərdən zəfərə * Ehtiyac * Ziyançı * Qədim bakı * İrəli ==== 1932 ==== * Su və külək * Sularda yanğın * Daş kömür * Ustalar * Son * Üçdən birə * Neft * Divlər səsi * Baba yurdu * Fantan * küləklər<ref name=optik/> * Günün səsləri<ref name=optik/> * Vuruşmalar<ref name=optik/> * Pambıq<ref name=optik/> * Bir may<ref name=optik/> * Buruqlar arasında (1932)<ref name=optik/> ==== 1932–1933 ==== * Tar ==== 1933 ==== * Sürət bayramı * At ==== 1935 ==== * Həyat sevgisi * Bəxtiyar * Əmək * Şair və vətəndaş * Buzlu yollar * Qadın * Güzgü qayıtdı * Kəndli və ilan<ref name=optik/> * Qaya<ref name=optik/> ==== 1936 ==== * Şerim * Üç sağlıq * könlümün dedikləri * Tərtərhes nəğmələri * Sənətkar * Torpaq * Ustamıza * N. Ostrovski üçün * Yalnız ağac * Gözəllik * Axşamüstü * Nə deməkdir? * Oxu * Sənin gözlərin * Bir də baxsan mənə * Sənin gülüşlərin * Ulduzlar * Mənim eşqim ==== 1936–1937 ==== * Mənim beşilliyim * Rəqs * Yağış yağarkən * Dəvət * Şirin qız * Bir günəş, bir baxış * Sabir üçün * Yenə o bağ olaydı! * Yeddi aşıq * Təzə ev ==== 1937 ==== * Çağlayan<ref name=optik/> === Poemalar === * Çoban * Mənim dostum * Səhər * Sındırılan saz ==== Mənzum oçerk ==== * Buruq adamı ==== Uşaqlar üçün şeirlər ==== * Coğrafiya * Məktəbli şərqisi * Zəhra üçün * Qaya ==== Mənzum nağıllar ==== * Şəngül, şüngül, məngül * kəndli və ilan<ref>{{cite web |url = http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180328184510/http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archivedate = 28 mart 2018 |title = Mikayıl Müşfiq. Seçilmiş əsərləri. |author = Gülhüseyn Hüseynoğlu |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az}}</ref> }} === Tərcümələri === {{columns-list|4| * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1930. - 30 s. * [[Taras Şevçenko]]. Kobzar. - Bakı: Azərnəşr, 1934. - 85 s. * [[Yegişe Çarens]]. Şeirlər. - Bakı: Azərnəşr, 1934. – 54 s. * [[Samuil Marşak]]. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı Azərnəşr, 1935. - 10 s. * [[Samuil Marşak]].. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı: Azərnəşr, 1936. - 14 s. * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 30 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. Şərq poeması. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 31 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. A.S.Puşkinin ölümünə şərq poeması/ M.F.Axundov; öz söz və red.hey.Ş.Qurbanov; tərc.ed.Mikayıl Müşfiq; Bakı: Elm, 1988, 143,[5]s.:port. * [[Mixail Lermontov]]. Qafqaz: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq., M. Rəfili //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 8.- S. 20. * [[Mixail Lermontov]]. Şairin ölümü: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq //Yeni qüvvə.- 1937.- № 2.- S. 4-5; Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.-10 fevral. * Bezmənski. Qolçomak üsyanı: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 7-8.- S. 22. * Bezmənski. İşdə: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 5-6.- S. 28-29. * [[Aleksandr Puşkin]]. Yevgeni Onegin: [əsərindən] /A.S.Puşkin; çev. R.Rza., M.Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 12.- S. 20-21. * [[Yegişe Çarens]]. El üçün nəğmə: [şeir] /Çarens; çev. Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1933.- № 3.- S. 15-17. * [[Firdovsi]]. Rüstəm ilə İsfəndiyarın vuruşması və İsfəndiyarın ölməsi /Firdovsi; çev. M.Müşfiq., M.Seyidzadə //İnqilab və mədəniyyət.- 1934.- № 5.- S. 3-5. * [[Firdovsi]]. Sultan Mahmud haqqında həcv/ Firdovsinin yaradıcılığından bir parça /Firdovsi; çevirəni Mikayıl Müşfiq; M.Seyidzadə.-İnqilab və mədəniyyət.- 1934.-№9.-S.43-44. * [[Ömər Xəyyam]]. Rübailər / Ömər Xəyyam; farscadan çevirəni Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət, 1934.-№6-7.-S.4-5. * [[Yegişe Çarens]]. Bahar / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * [[Yegişe Çarens]]. Gələcəyə doğru / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * Lorens. Ata / Lorens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may. * [[Hovannes Tumanyan]]. Əski xeyir-dua / Tumanyan; çevirəni. Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1935.- 17 may. * [[Taras Şevçenko]]. Vəsiyət, Dərdim, Sayıram günləri / Taras Şevçenko; tərc edəni: Mikayıl Müşfiq, Ə.Cavad //Ədəbiyyat qəzeti.-1936.-3 aprel.<ref name=":1" /> }} === Dövri mətbuatda === {{columns-list|4| * Düşüncə / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №1-2.-S.16. * Üsyana başla / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 3.- S. 14. * Gözəl şeir / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №4-5.-S.24. * İki ehtiyac /A. Jarovdan iqtibas//Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №6 (41).-S.6. * Düdük sədaları. Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №7-8.-S.10. * Oktyabr /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 10-11.- S. 38. * Dilənçi /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 12.- S. 20. * Xalı /Mikayıl Müşfiq //Komsomol məcmuəsi.- 1927.- № 12.- S. 24. * Mübarək /Mikayıl Müşfiq //Komsomol.- 1927.- № 10-11.- S. 32. * Əlvida / Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 11-12.- S. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan işci-kəndli müxbiri.- 1928.- № 4.- S. 28. * Küləklər /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 3.- S. 8. * Poçt qutusu /Mikayıl Müşfiq //Gənc işçi.-1929.-2 iyun. * Vapor və fırtına / İsmayılzadə Müşfiq // Gənc işçi.- 1929.- 14 may. * Mədəni hücum /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 1.- S. 8-9. * Rənanın ölümü /Mikayil İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 4-5.- S. 10. * Zərbəçilər /Mikayıl Müşfiq // Kommunist.-1930.- 7 avqust. * Stalin /Mikayıl Müşfiq //Kommunist .-1936.-2 fevral. * Duyğu yarpaqları: [Azərbaycan Sovet Yazıçılar ittifaqının III plenumunda oxuduğu şeir] /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.- 18 aprel. * Məhəbbət; Söylə; Dilbər /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1965.- № 8.- S. 140. * Şeirim; Könlümün dedikləri; Yenə o bağ olaydı; Mənim beşilliyim; Sənətkar; Bəxtiyar Təzə ev; Komsomol nəğməsi /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1956.- № 11.- S. 3-7. * Şən Tiflis: [İxtisarla] /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1967.- № 9.- S. 97. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1975.- № 11.- S. 30 * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1984.- № 5.- S. 25. * Ovçu Cilan: (Dağlarda cilana); Gəncə /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1988.- 14 oktyabr.- S. 3. * Sonetlər /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1993.- 4 iyun.- S.3. * Xatırla; Lətifə, bir axşam çağı...; Bağışla; Soyuq olur qışı sizin elləri... /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1994.- 20 avqust. * Yaşa könül / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2004.-№3(127).-S.93. * Yaşa, könül!; Qurban olduğum; Duyğu yarpaqları; Küləklər; Yenə o bağ olaydı: (ixtisarla) /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 2005.- № 6.- S. 3-5. * Tar /Mikayıl Müşfiq // Füyuzat.-2007.-№3.-S.64. * Səninçün; Küsmərəm; Qurban olduğum; Sənə qurban; Məhəbbət; Söylə / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2008.-№2(142).-S.7-8. * Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı: [17 may 2018-ci il] // Azərbaycan. - 2018. - 18 may. - № 111. - S. 1. * Ələddinqızı, Nəzakət. Ürəklərdə yuva salan Mikayıl Müşfiq : Dövlət başçısının Sərəncamı ilə Mikayıl Müşfiqin 110 illiyi qeyd ediləcək / N. Ələddin -qızı // Səs. - 2018.- 22 may. - № 97. - S. 13 . * Cəmşidqızı, Lilpar. Nakam şairin yarımçıq qalan arzuları : Mikayil Müşfiq-110 / L. Cəmşidqızı // Azad Azərbaycan. - 2018. - 15 may. - S.7. – Sumqayıtda keçirilən tədbir haqqında. * İlisuda kənd məktəbində "Müşfiq xatirələrdə" mövzusunda tədbir / G. Mahmudova //Azərbaycan müəllimi. -2018. - 16 fevral. - S.10. * Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Azərbaycan müəllimi. - 2018. - 12 yanvar. - S.12. * Mən bir sönməz duyğuyam ki... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Mədəniyyət. - 2018. - 10 yanvar. - S.7. * Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq / F. Qaraoğlu // Bakı Xəbər. - 2017.- 15 dekabr. - № 227. - S. 13 . * Cəbrayıl, Qurban. Yenə o bağ olaydı...: [Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığı haqqında] / Q. Cəbrayıl // Mədəniyyət.az. - 2017. - № 1. - S. 14-17. * Fariz. Mikayıl Müşfiqin doğum günündə abidəsi ziyarət olundu / Fariz // Mədəniyyət. -2017. - 7 iyun. - № 43. - S. 3. * Nur, Sevil. Poema // Kredo. - 2015. - 3 aprel. - S.6-12. * Salmanlı, R. Müşfiq ucalığı / R.Salmanlı //Azərbaycan.- 2014.- 6 sentyabr.- S.6. * Fikrət, Qoca. Poema // Azərbaycan jurnalı. - 2011. - №4. - S.28-30. * Həsənova, Sədaqət. Mikayıl Müşfiq və ədəbi dilimiz / S. Həsənova //Azərbaycan. - 2009. - №11. - S.181-184. * Hüseynoğlu, Gülhüseyn. Sözün ecazı / G.Hüseynoğlu // Yeni Mədənimaarif.- №1-2. - 2008. - S.68-72.<ref name=":1" /> }} === Redaktoru olduğu kitablar === {{columns-list|4| * [[Abdulla Faruq]]. Talış dağları: [üçüncü şeirlər məcmuəsi] / Faruq Abdulla.- Bakı: Azərnəşr, 1937.- 88 s. * [[Mirvarid Dilbazi]]. Bizim səsimiz: [şeirlər] / Mirvarid Dilbazi. Bakı: Azərnəşr, 1934.- 89 s. * Əlizadə, H. Bahar / [[Hümmət Əlizadə]].- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 62 s. * Katib, İ. Şura qızı / [[İsmayıl Katib]].-Bakı: Azərnəşr, 1934.- 80 s. * [[Osman Sarıvəlli]]. Dəmir sətirlərim / Osman Sarıvəlli.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 76 s. * Sübhi, Ə Şeirlər / Ə.Sübhi.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 24 s. }} === Haqqında yazılan kitablar === {{columns-list|4| * Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi [Mətn] : metodik vəsait /Azərb. Resp. Mədəniyyət Nazirliyi, Azərb. Milli Kitabxanası ; tərtibçi L. Əhmədova ; elmi red. K. M. Tahirov ; red. G. Səfərəliyeva. Bakı: [Azərbaycan Milli Kitabxanası], 2018.28, [1] s.: portr., 21 sm. * XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri /AMEA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu ; iş rəhpəri və red. Ş. Alişanlı. Kitab 3. M. Müşfiq irsi və 1920-30-cu illərdə yeni poetik fikrin formalaşması prosesi. - Bakı: Elm, 2010.- 324 s. * Açıq ədəbiyyat: [37: məqalələr toplusu] / tərt., ön söz. müəl. G. Qasımova.- Bakı: Qanun, 2013. - 88 s. * [[Yavuz Axundlu]]. Ədəbi portretlər /Y. Axundlu; tərt. H. Eyvazlı, N. Sadıqzadə; elmi red., ön söz. müəl. K. Əliyev. - Bakı: ADPU, 2008. –379 s. * [[Dilbər Axundzadə]]. Müşfiqli günlərim: xatirələr / D. Axundzadə.- Bakı: Gənclik, 2005. - 274 s. * [[Məmməd Arif]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn] : 3 cilddə /A. Məmməd ; tərt. ed. M. Axundova ; red. Ə. Mirəhmədov ; AzSSR EA, Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İn-tu. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı: AzSSR EA, 1967.-619, [1] s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. - Bakı, 1966.- S. 234 * Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası [Mətn] : 3 cilddə /tərt. ed. Q. Namazov ; red. T. Əhmədov.-Bakı: Öndər, 2004.-XX əsr uşaq şeri 2-cild-264 s.: 22 sm. * Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı tarixi [Mətn] : iki cilddə /Azərb. SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu ; baş red. M. Arif ; red. H. Babayev, Q. Qasımzadə, B. Ə. Nəbiyev.-Bakı: AzSSR EA, 1967.1-ci Cild.-636, [4] s.: portr., 22 sm. * [[Zərəngiz Dəmirçi Qayalı]]. Qayalı [Mətn]: şeirlər və poemalar /Z. Dəmirçi; red. Ə. Xələfli, S. Əhmədli.-Bakı: UniPrint, 2008.-359, [1] s.: portr., 21 sm. * Ələkbərli, N. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım/ N. Ələkbərli; red. A. Bağırov, R. Kərimova. - Bakı: Şirvannəşr, 2007. – 224 s. * [[Gülhüseyn Hüseynoğlu]]. Mikayıl Müşfiq [Mətn] : fotoalbom /G. Hüseynoğlu.-Bakı: İşıq, 1999.-152 s. * [[Cəfər Xəndan]]. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Kənan, Aslan. XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar [Mətn] /A. Kənan ; red. və ön sözün müəl. N. Şəmsizadə ; rəssam. O. Sadıqzadə.-Bakı: Azərnəşr, 2011.299, [1] s.: fotoşək., portr., 21 sm. * [[Firudin Qurbansoy]]. Göylərin lacivərd ətəklərində: sənədli povest-kollaj /F. H. Qurbansoy; red. V. Qaradağlı; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. - Bakı: Qərənfil MMC, 2008. - 204 s. * Məmmədzadə, Vüsalə. Mədəni irs və Müşfiq novatorluğu [Mətn] : monoqrafiya /V. Məmmədzadə ; elmi red., [ön söz] N. Şəmsizadə.-Bakı: [s. n. ], 2017.138, [5] s.: portr., fotoşək, faks., 20 sm. * [[Kamran Məmmədov]]. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr [Mətn] /K. Məmmədov ; red. Ş. Sadiq ; naşir M. XAN ; dizayn və qrafika T. Fərzi.-[Bakı]: Hədəf Nəşrləri, [2013.] -252, [4] s.: portr., ill., 16 sm. * Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı [Mətn] : dərslik /elmi red.: C. Abdullayev, T. Hüseynoğlu, V. Sultanlı ; rəyçi H. Qasımov, T. Əhmədov; BDU.- Bakı: Bakı Universiteti, 2007.I Cild.-Fiziki xüsusiyyətləri 503 s.: portr., 20 sm. * [[Abbasqulu Nəcəfzadə]]. Müşfiqin duyğu yarpaqları [Mətn]: [şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar] /A. İ. Nəcəfzadə; red. V. Qaradağlı; məsləhətçi. G. Hüseynoğlu; [tərc. S. Məmmədzadə, Y. Filler, V. Qafarov]; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.-Bakı: Təhsil, 2009.127, [1] s.: portr., notlar, 21 sm. * [[Şamil Süleymanlı]]. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əli-yev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s. * [[Kamal Talıbzadə]]. Tənqid və tənqidçilər [Mətn] /Kamal Təlıbzadə; rəyçi. Ş.Salmanov.-Bakı: Yazıçı, 1989.-489,[2] s.: 1 portr., 21 sm. * [[Rəsul Rza]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə /Rəsul Rza; tərt.ed. Anar; red. A.Əmrahoğlu IV cild.- B.: Öndər, 2005.- 336 s * [[Xəlil Rza Ulutürk]]. Həyat, həyat deyə çırpınan könül [Mətn] /Xəlil Rza Ulutürk ; tərt. ed. F. Ulutürk ; red. və ön söz. Ə. Əsgərli.-Bakı: Çinar-Çap, 2009.291, [1] s.: portr., 21 sm. * [[Rafiq Yusifoğlu]]. Uşaq ədəbiyyatı [Mətn] : ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik /R. Yusifoğlu ; elmi red. Z. Xəlil ; rəyçilər M. Qasımlı, Ş. Məmmədov.-Bakı: Şirvannəşr, 2006.-268 s.: 20 sm. * Azerbaijanian poetry [Text]: classic modern traditional /edited M. Ibrahimov; compiled O. Sarybelli; designed & illust.N. Babayev. Moscow: Progress Publishers, 1971. 662, [2] p.: ill., 22 cm. * Poetry of Azerbaijan [Text]: a drop in the ocean /com. & edt. E. Madatli.-Islamabad: Leaf Publications, 2010.345 p.: 22 sm. * Azerbaycan çağdaş şiir antolojisi [Metn] /hazır. Z. Makas; kapak. Ü. Sarıaslan ; Kültür Bakanlığı.-Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.436 s.: harita, 24 sm. * Bin yılın yüz şairi [Metn]: Azerbaycan şiiri antolojisi /haz. Anar, Y. Akpınar; kapak. Ö. Hakan.-Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dai. Bşk., 2000.XXX, 305 s.: 28 cm * Falter & Flamme [Text] : ein Jahrtausend aserbaidschanische Liebeslyrik /transl. N. Ateschi, J. Weinert. Berlin: Matthes & Seitz Berlin, 2008.207, [1] p.: 21 sm. * Arif, Məmməd Dadaşzadə. Müşfiqin poemaları / M. Arif. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967.- S. 44-50. * Əlimirzəyev, Xalid. M. Müşfiq yaradıcılığında romantika / X. Əlimirzəyev. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. İki cilddə. II cild. - Bakı: Elm və Təhsil, 2009. - S.467 - 482. * Xəndan, Cəfər. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Xəndan, Cəfər. Mikayıl Müşfiq / C. Xəndan; Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956.-45 s. * Rəfiq Zəka. Müşfiq incəlikləri: Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə / R. Zəka ; Azərb SSR "Bilik" Cəmiyyəti. - Bakı, 1978. - 88 s. * Quliyeva, Səfurə. Müşfiqin sənət aləmi / S.Quliyeva - Bakı: Yazıçı, 1988, 184 s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. – Bakı: ASE Baş Red., 1983. – S. 141. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Uç cilddə. III cild.- Bakı , 1967. – S. * Mikayıl Müşfiq / Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik.- Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. - S.192-211. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Ömür karvanı talan oldu / B. Nəbiyev. Hərənin öz yolu var... : məqalələr toplusu / B. Ə. Nəbiyev ; red. N. M. Cabbarlı; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. - Bakı : Çinar-Çap, 2008. – S.240-254. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Mikayıl Müşfiq / B. Nəbiyev. Özümüzdən başlayaq. – Bakı: Elm, 1990. - S.144-159. * Nəcəfzadə, Abbasqulu. Müşfiqin duyğu yarpaqları / A. Nəcəfzadə; red. V.Qaradağlı. - Bakı: Təhsil, 2009. - 128 s. * Rza, Rəsul. Qızıl gül olmayaydı... / R. Rza; rəs. Ə. Məmmədov; red. S. Əsəd. - Bakı: Gənclik, 1968. - 64 s. * Süleymanlı, Şamil. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əliyev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s.<ref name=":1" /> }} == Şəcərə == {{İsmayılzadələr}} == Filmoqrafiya == # [[Qızıl gül olmayaydı... (film, 1965)|Qızıl gül olmayaydı…(film, 1965)]] # [[Mikayıl Müşfiq (film, 1978)]] # [[Yenə o bağ olaydı (film, 2002)]] # [[Qeybdən gələn səs (film, 2002)]] # [[Bakı bağları. Buzovna (film, 2007)]] # [[Cavid ömrü (film, 2007)]] # [[Şeirin Müşfiq zirvəsi (film, 2007)]] # [[Muğamat var olan (film, 2009)]] == Qalereya == <center><gallery> Mikayıl Müşfiq (1928).png|1928-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq (1931).png|1931-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq və Səməd Vurğun (1935).png|1935-ci ildə Mikayıl Müşfiq [[Səməd Vurğun]]la </gallery></center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Xarici keçidlər == {{Vikilər | commons = Category:Mikayil Mushfig | wikispecies = | wikt = | b = | s = Müəllif:Mikayıl Müşfiq | q = Mikayıl Müşfiq | n = | m = }} * [http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/2018/avqust/603417.htm Alo, Müşfiq…] * [http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2016/yanvar/471111.htm Çağlar Müşfiq…] * [https://ru.sputnik.az/culture/20180320/414534391/mikail-mushfig-pojet-oskorblenie.html "Бессмысленный, нелепый" Мушфиг, или Зачем снова расстреливать поэта 80 лет спустя (rusca)] * [http://cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html Mikayıl Müşfik sevgisi, Rəbiyyə Zərdabi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100803052224/http://www.cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html |date=2010-08-03 }} {{Xarici istinadlar}} {{Azərbaycanda Stalin repressiyaları}} {{Azərbaycanda kommunizm}} {{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Mikayıl Müşfiq]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Siyasi repressiya qurbanları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:SSRİ şairləri]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Edam olunmuş azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı məhbuslar və məhkumlar]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyasının üzvləri]] 0j7h25uxus8cqee1rmf64g1oj8srh0x 7865318 7865316 2024-11-27T05:34:49Z 82.194.13.54 7865318 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə}} {{Yazıçı |orijinal adı = Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə |şəklin izahı = 1928–1929-cu illərdə Mikayıl Müşfiq |vəfat səbəbi = [[repressiya]] |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |ixtisası = Dil-ədəbiyyat müəllimi |ilk əsəri = Bir gün }} '''Mikayıl Müşfiq''' (tam adı: ''Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] şairi, tərcüməçisi və pedaqoqu, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1934), "[[Azərnəşr]]"in keçmiş redaktoru. Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. [[Azərbaycanda Stalin repressiyaları|Stalin repressiyalarının]] qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnib. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır. [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq [[Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı]]na daxil edilmişdir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref> == Həyatı == === Usaqliq İlleri === [[Fayl:Mushfig 5.JPG|thumb|left|1910-cu ildə Mikayıl Müşfiq|264x264px]] [[Mikayıl]] Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də [[Bakı]] şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.<ref>Abbaslı, Tahir. Ulu poeziyamızın ƏBƏDİGƏNCİ [Mətn]: Düşmən qələmi ömrünü yarımçıq kəssə də, sözü bütöv, irsi əbədi Mikayıl Müşfiq… /T. Abbaslı //Mədəniyyət.-2018.- 22 iyun.- S.12.</ref> Atası [[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi|Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə (Vüsaqi)]] dövrünün tanınmış ziyalılarından idi.<ref name="peak"/> O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, [[şeir]]lər yazmışdır.<ref name="peak"/> Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyüyür.<ref name="peak"/><ref>Əliyeva, Aynurə. Azərbaycan poeziyasında Müşfiq zirvəsi [Mətn]: I yazı /A. Əliyeva//Türküstan.-2018.- 28 may-4 iyun.- S.10.</ref> Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı: {{cquote|müəllif=|''Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim.<ref name="peak"/>}} [[Fayl:Vüsaqi (İsmayıilzadə) Mirzə Qədir.jpg|thumb|268x268px|[[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi]]]] O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair "Ana" (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda.</poem> |qalign = center |source = <small>"Ana", Mikayıl Müşfiq</small><ref name="peak"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük zəhməti olmuşdur.<ref name="peak"/> Nənəsinin söylədiyi [[nağıl]]lar, [[atalar sözləri]], [[bayatı]]lar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.<ref name="peak"/> İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, [[rus dili]]ni də mükəmməl öyrənmişdir.<ref name="peak" /><ref>Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq [ Mətn] /F. Qaraoğlu//Bakı xəbər 2017.- 15 dekabr.- S.13..-</ref> 1920–1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927–1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki [[Bakı Dövlət Universiteti]]) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.<ref name="peak" /> 1930-cu illərdə [[Azərnəşr]]də redaktor vəzifəsində işləyib.<ref name="love" /> Onun şagirdlərdən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza "qızım", "oğlum" deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvazökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…''<ref name="love"/>}} === Yaradıcılıq fəaliyyəti === [[Fayl:Mushfig 4.JPG|thumb|Tələbə illərində Mikayıl Müşfiq (sonuncu pillədə soldan dördüncü). 1927-ci il]][[Müşfiq]] çox gənc yaşlarından yaradıcılıq aləminə gəlmiş, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.<ref name="peak"/> O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə "Gənc işçi" qəzetində çap etdirdiyi "Bu gün" şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.<ref name="peak"/> 1927-ci ildən "Maarif və mədəniyyət" və "Komsomol" jurnallarında və "Gənc işçi" qəzetində nəşr olunmuşdur.<ref name="peak"/> 1930-cu ildə şairin ilk "Küləklər" adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.<ref name="peak"/> Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.<ref name="peak"/> 1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, "Günün səsləri", "Vuruşmalar", "Pambıq", "Buruqlar arasında" kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca "Şeirlər", "Çoban", "Mənim dostum", "Səhər", "Sındırılan saz", "Azadlıq dastanı", "Buruq adamı" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> 1934-cü ildə [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına]] üzv seçilmişdir.<ref name=optik/> Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan [[Müşfiq]] öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.<ref name="peak"/> "Şəngül, Şüngül, Məngül", "Kəndli və ilan" mənzum nağılları, "Vuruşmalar", "Qaya" poemaları, "Coğrafiya", "Məktəbli şərqisi", "Zəhra üçün" və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.<ref name="peak"/> Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında bədii tərcümə fəaliyyəti də xüsusi yer tuturdu.<ref name="peak"/> 1930–1937-ci illərdə onun tərcümə etdiyi [[Aleksandr Puşkin]]in "Qaraçılar" (Ş. Abbasovla birgə), [[Taras Şevçenko]]nun "Kobzar" ([[Əhməd Cavad]]la birgə), [[Yegişe Çarens]]in "Şeirlər", [[Samuil Marşak]]ın "Huşsuza bax, huşsuza", [[Mirzə Fətəli Axundov]]un [[Puşkinin ölümünə Şərq poeması|"A. S. Puşkinin ölümünə Şərq poeması]]" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> Bundan əlavə Müşfiq [[Mixail Lermontov]]un "Demon" poemasını ([[Rəsul Rza]] ilə birgə), "Qafqaz" ([[Mikayıl Rəfili]] ilə birgə), "Şairin ölümünə", "Tənha yelkən ağarı" şeirlərini, A. S. Puşkinin "Yevgeni Onegin" mənzum romanından "Tatyananın Onegenə məktubu"nu (R. Rza ilə birgə), "Poltava" əsərindən bir parçanı, "Dustaq" şeirini, [[Ömər Xəyyam]]ın [[rübai]]lərinin çox hissəsini, [[Firdovsi]]nin "Şahnamə"sindən bəzi parçaları ([[Mirmehdi Seyidzadə]] ilə birgə) tərcümə etmiş, gözəl mütərcim kimi oxucuların rəğbətini qazanmışdır.<ref name="peak"/> 1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin "Səhər" poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə "Yeddi yaxşı ədəbi əsər" mükafatına layiq görülmüşdür.<ref name=optik/> 1937-ci ildə çapa hazırladığı "Çağlayan" kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən "Səhər", "Azadlıq dastanı", "Sındırılan saz", "Əbədiyyət nəğməsi", "Şeirim", "Yenə o bağ olaydı", "Duyğu yarpaqları", "Tərtərhes nəğmələri", "Mingəçevir həsrəti" və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir, lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.<ref name="peak"/><ref>Hüseynov, Əmrah. "Qələmim deyir ki…" [Mətn] /Ə. Hüseynov//Mədəniyyət.-2018.- 25 iyul.- S. 13.</ref> Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan "Oxu, tar, oxu tar", "Qal, sənə qurban", "Sənin gülüşlərin", "Maralım", "Ana", "Küləklər", "Yenə o bağ olaydı" və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.<ref name="peak"/><ref>Kənan. "Bir daha şairlər güllələnməsin" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin əziz ruhuna /K. Hacı.//Ədəbiyyat qəzet.-2018.- 9 iyun.- S.5.</ref> === Tənqid olunması === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq (1934).png|thumb|200px|1934-cü ildə Mikayıl Müşfiq]] 1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çox sarsıtmışdı.<ref name="aslan"/> Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.<ref name="aslan"/> Həmin ilin yayında M. Müşfiqlə [[Mirmehdi Seyidzadə]] ailəvi [[Mərdəkan]] bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.<ref name="aslan"/> Həmin yay günlərində Rəsul Rza, [[Ənvər Əlibəyli]], [[Ənvər Məmmədxanlı]] yaxınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.<ref name="aslan"/> Buralara satirik şeirləri və [[meyxana]]ları ilə xalqın qəlbinə yol tapan [[Əliağa Vahid]]də təşrif gətirər, [[Məhəmməd Füzuli]]dən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saxladığı [[qəzəl]]lərini bu məclisdə oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən xüsusi zövq alardılar.<ref name="aslan"/> Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər [[Ömər Xəyyam]]dan yenicə tərcümə etdiyi [[rübai]]ləri ona oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.<ref name="aslan"/> Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə xüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaxın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.<ref name="aslan"/> Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi [[Abdulla Şaiq]] ayağa qalxır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıxmağı təklif edir.<ref name="aslan"/> Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və [[Hüseyn Cavid]]in aşağıdakı beytini xatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti. Daima aldatmış insaniyyəti.</poem> |qalign = center |source = <small>Hüseyn Cavid</small><ref name="aslan"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəskin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.<ref name="aslan"/> Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.<ref>{{cite web |last1=Alakbarli |first1=Farid |title=Poet Mikayil Mushfig (1908-1939) |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706183403/http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |url-status=live }}</ref> Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.<ref name="aslan"/> Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində [[Seyfulla Şamilov]]un çıxış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet quruluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Bax bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.''<ref name="aslan"/>}} Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi "Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır".<ref name="aslan"/> Həmin plenumun səhərki iclasında çıxış üçün söz verilən şair [[Mikayıl Rzaquluzadə]] Müşfiqin [[Stalin]]ə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.<ref name="aslan"/> O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa xülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəxsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.<ref name="aslan"/> O, Müşfiqi [[rus dili]]ni bilməməkdə, köhnə kitablar oxumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.<ref name="aslan"/> Nasir [[Hacıbaba Nəzərli]] Müşfiqi "köhnə kitabları" oxumaqda suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Plenumlarda onu [[Hökumə Sultanova]] ilk dəfə müdafiə etmiş, "Müşfiqi xırda burjua adlandırmaq — onu ancaq ləkələyib bizdən ayrımaq deməkdir. Bu isə baş tutan iş deyil. Müşfiq həmişə bizimlə olub, bizimlə də olacaq." demişdir. Bu çıxışdan sonra digər şəxslər də Müşfiqi müdafiə etmişdir. Sultanovanın bu çıxışı [[Xalq qəzeti|"Kommunist" qəzetində]] dərc olunmuşdur.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 158 |language=Azərbaycan dili}}</ref> Həmin hadisədən bir ay keçməmiş [[Ədəbiyyat qəzeti]]ndə Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş "Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…" adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.<ref name="aslan"/> Şair və dramaturq [[Məmməd Rahim]] öz yazısında [[prokuror]] rolunu oynayaraq Müşfiqi, "zahirən sovet, lakin bütün daxili quruluşu etibarilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə" iddiaları ilə günahlandırır.<ref name="aslan"/> Rahim Müşfiqin "Şeirlər" kitabından "Buludlar"ı oğurlayaraq "Küləklər" kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.<ref name="aslan"/> === Repressiya edilməsi və vəfatı === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq həbsdə.png|thumb|Mikayıl Müşfiq həbsdə. 5 iyun 1937-ci il]] 1937-ci il [[repressiya]]ları [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nın, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.<ref>{{cite web |title=Oil Boom Period in Azerbaijan |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2019-11-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191101144839/http://azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |url-status=live }}</ref> [[NKVD]]-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, "Mikayıl Müşfiq hal-hazırda "[[Müsavat Partiyası|Müsavat]] gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir".<ref name="aslan"/> Bundan əlavə arayışda Müşfiqin ''"Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır"'' kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.<ref name="aslan"/> Həbs olunmuş müttəhimlərin "könüllü" surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.<ref name=optik/><ref name="aslan"/> Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin "''Dilbərnamə''" yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.<ref name=":0">{{cite web |url = http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20181030075220/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archivedate = 2018-10-30 |title = "Göylərin lacivərd ətəklərində" |author = Hacı Firudin Qurbansoy |date = |publisher = |accessdate = 2018-10-30 |language = az}}</ref> Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur: {{cquote|müəllif=|''1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub''.<ref name=":0" />}} Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.<ref name=":0" /> Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.<ref name=":0" /> "Ədəbiyyat", "Gənc işçi", "Yeni yol" qəzetləri, "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M. Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə. Əkbər idi. "Kommunist" qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında "Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli" adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir: {{cquote|müəllif=|... M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir.}} "Ədəbiyyat" qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M. Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. "Sıralarımızı təmizləyəlim" məqaləsində deyilirdi: {{cquote|müəllif=|Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir.}} "Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" məqaləsində deyilir: {{cquote|müəllif=|H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər.}} "Amansız olmalı" adlı məqalənin müəllifi yazırdı: {{cquote|müəllif=|Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət "Yenidən qurulmaq" pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan "əsər"lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar.}} NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə "1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əks-inqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əks-inqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında" ittiham olunurdu.<ref name="aslan"/> İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq "1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930–1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əks-inqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əks-inqilabi millətçi hərəkətlərinə görə [[Məmmədkazım Ələkbərli]] tərəfindən əks-inqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.<ref name=":0" /> Müşfiq M. Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını "boynuna almışdır". Mikayıl Müşfiq "boynuna almışdır" ki, o əks-inqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir".<ref name="aslan"/> NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair [[Hacı Kərim Sanılı]]ya təzyiq edir.<ref name="aslan"/> Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır: {{cquote|müəllif=|''Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıxış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi başqa millətlərdən fərqli olaraq (rus, erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus, erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də xalq gözdən düşmüş sayılır.''<ref name="aslan"/>}} Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H. K. Sanılı dünyasını dəyişir.<ref name="aslan"/> Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.<ref name=":0" /> 1938-ci il yanvar ayının 5-də [[SSRİ Ali Məhkəməsi]]nin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.<ref>{{cite book |last1=Galbinur |first1=Pasha |title=Heavy Water & Reminder of the Evil |date=2017 |publisher=Lulu.com |page=96 |pages=278 |accessdate=24 oktyabr 2018}}</ref> Hökm yanvarın 6-da [[Nargin]] adasında yerinə yetirilir.<ref>{{cite web |url=http://axar.az/news/kult/96404.html |title=Müşfiqi bu üç səbəbə görə güllələdilər - Məxfi |author=Axar.az |date=03.06.2016 |work= |publisher=[http://axar.az Axar.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210307125434/https://axar.az/news/kult/96404.html |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |title=Həyatdan nakam gedən Mikayıl Müşfiq |author=Uğur |date=05.06.2012 |work= |publisher=[http://anl.az Anl.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |title=Mikayıl Müşfiq haqqında donos yazanlar... |author=Modern.az |date=13.01.2016 |work= |publisher=[http://modern.az Modern.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415080318/https://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |url-status=live }}</ref> 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.<ref>Fərəcova, Zöhrə. Fərqli taleli oxşar adamlar… [Mətn]/Z. Fərəcova //Azərbaycan .-2018.- 15 avqust.- S.5.</ref><ref>Əliyeva, Aynurə. Səni kim unudar… [Mətn]: Mikayıl Müşfiq-110 /A. Əliyeva//Mədəniyyət 2018.- 25 may.- S.13..</ref> Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471–56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin.}} Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova.}} Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, "arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi".<ref name=":0" /> Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur: * Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub. * Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58–2, 58–8 və 58–11 maddələrlə ittiham olunmuşdur. * Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir. * İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. * Q. B. Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur. * 14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.<ref name=":0" /> 2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin [[Xəzər dənizi]]nə atılması ehtimal edilirdi.<ref name="grave"/> Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder [[Fərhad Əhmədov]] atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu [[Qaradağ rayonu]]nun [[Puta]] qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.<ref name="grave">{{cite web |title=Bakıda Mikayıl Müşfiqin qalıqları aşkarlandı |url=https://news.milli.az/country/696805.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/country/696805.html |url-status=live }}</ref> Ərazidə partiya üzvlərinin, dövlət xadimlərinin və repressiya illərində güllələnmiş digər şəxslərin qalıqları tapılıb. 2020-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, qalıqların üzərində [[DNK]] ekspertizası hələ də heç bir nəticə verməyib.<ref>{{Cite web |title=Hələ də cavab yoxdur: bu qalıqlar Mikayıl Müşfiqindir ya yox? |url=https://virtualaz.org/aktual/168082 |access-date=2020-08-28 |archive-date=2021-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210304065050/https://virtualaz.org/aktual/168082 |url-status=live }}</ref> === Ailə üzvlərinin sonrakı taleyi === Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik [[neft]]i başına tökərək özünü yandırır.<ref name=":0" /> İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaxanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.<ref name=":0" /> Daha sonra M. Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əks-inqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur, lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əks-inqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15 – 17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M. Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.<ref name=":0" /> Sovet rejimi Balacaxanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən xaric edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.<ref name=":0" /> "''Göylərin lacivərd ətəklərində''" adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim "turetski şəhərini" raykomda mənim üzərimə "Trostki" adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub. Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də "vraq narodasan", çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz. }} Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — [[rus]], [[yəhudi]], [[erməni]], [[türk]] daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.<ref name=":0" /> "XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar" adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Axundovaya müraciət edir, lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.<ref name="aslan"/> Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu xalq düşməni, əks-inqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur.<ref name="aslan"/> Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəxsləri yanına çağırıb Balacaxanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.<ref name="aslan"/> Həmin şəxslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― xuliqanlığı barədə müraciət edilir.<ref name="aslan"/> Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Axundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda texnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, donosçu Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.<ref name="aslan"/> Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.<ref name="aslan"/> Lakin bu hadisədən heç xəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaxanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əks-inqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıxarır.<ref name="aslan"/> Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> və [[Arxangelsk]]ə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə [[Özbəkistan]]ın [[Kokand]] şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.<ref name=":0" /> Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, [[Şamaxı]]da iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə [[Qobustan|Mərəzəyə]] işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cı ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.<ref name=":0" /> Balacaxanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> 1938-ci ildə Mikayıl Müşfiqin [[Gəncə]]dəki dostu olan [[Səlman Əhmədli]] onun ölmünə yazdığı şeirə görə ailəsi ilə birlikdə dörd illiyinə [[Türkmənistan]]ın [[Krasnovodsk]] şəhərinə sürgün edilmişdi.<ref>Muradov, Zakir. "Müşfiq — nə qədər də mənalı, dərin…" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin Gəncədəki dostu onun ölmünə yazdığı şeirə görə sürgün edilmişdi /Z. Muradov//525-ci qəzet .-2017.- 4 mart.-S. 12.</ref> Əmisi oğlu Dağlı Yunus Əbdül Cavad oğlu əslən Xızıdan, İsmayılzadələrdəndir. 1922-ci ildə doğulub. 17 yaşı tamam olmamış sürgün edilib. On bir il həbs və sürgün həyatı keçirib qayıtdı. Yunis "Dağlı" təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. 1937-ci ilin tuthatutunda NKVD-çilərdən yayınaraq gedib Astarada hesabdar işləyirdi. 1949-cu ildə şaxtalı Sibir meşələrindən sürgündən qayıtdı. Yunis Dağlı hətta övladlarından birinin adını Əhməd Cavadın şərəfinə Cavad qoymuşdu. Bakıda adına küçə var. Uşaqları Şair Vahab İsmayılzadə və 1990-cı ilin 20 Yanvar şəhidi Cavad İsmayılzadədir. === Şəxsi həyatı === [[Fayl:Musdfhfig.JPG|thumb|Mikayıl Müşfiq həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]] ilə. 1936-cı il]] Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.<ref name="love"/> Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirdi.<ref name="love"/> [[Sosializm]] quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. [[Ərəb əlifbası]]nın [[latın əlifbası]] ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.<ref name="love"/> Amma həmin illərdə [[tar]]ın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən [[Qurban Pirimov]]u da bərk sarsıdıb.<ref name="love"/><ref>{{cite web |last1=Babayeva |first1=Shafiga |title=SING, TAR, SING! |url=http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4/ |website=www.visions.az |publisher=www.visions.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180208212722/http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4 |url-status=live }}</ref> Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.<ref name="love"/> Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi: {{cquote|müəllif=|''O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb "Yetim segahı" çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı "Oxu tar" şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…''<ref name="love"/>}} 1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində [[Dilbər Axundzadə]] ilə tanış olur.<ref name="love"/> Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.<ref name="love"/> Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.<ref name="love"/> Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.<ref name="love"/> 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqi arvadına görə öldürüblər? |url=https://news.milli.az/interest/298208.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/interest/298208.html |url-status=live }}</ref> Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.<ref name="love">{{cite web |title=Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq |url=http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |website=www.anl.az |publisher=www.anl.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220327042039/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |url-status=live }}</ref> 1934-cü ilin mart ayında onların Yalçın adında oğulları anadan olmuş, lakin 2 ay sonra yüksək hərarətlə seyr edən xəstəlik nəticəsində ölmüşdür.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 154 |language=Azərbaycan dili}}</ref> 1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M. Müşfiqin həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]]nin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıxarır.<ref name="aslan">{{cite book |last1=Kənan |first1=Aslan |title=XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar |date=2011 |location=Bakı |pages=296 |url=http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220605061916/http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |url-status=live }}</ref> Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Axundzadə həbsi üçün order yazılır.<ref name="aslan"/> M. Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Axundzadə vətən xainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.<ref name="aslan"/> Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q. B. Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.<ref name="aslan"/> Dilbər xanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psixi gərginlik keçirir.<ref name="aslan"/> O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir.<ref name="aslan"/> Həmin xəstəxananın baş həkimi İ. İ. Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A. A. Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, xəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.<ref name="aslan"/> Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.<ref name="aslan"/> 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra [[hallusinasiya]] halları keçirir.<ref name="aslan"/> 7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.<ref name="aslan"/> 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir.<ref name="aslan"/> D. Axundzadə həbsxanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.<ref name="aslan"/> == Xatirəsi == ● Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə çoxlu sayda əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlardan [[Hikmət Ziya]]nın "Bu dərdi kim unudar", [[Mədinə Gülgün]]ün "Ölməz Müşfiq üçün", [[Hüseyn Arif]]in "Bir gül açdı, sarı gül", [[Balaş Azəroğlu]]nun "Yenə o bağ olaydı", [[Əli Kərim]]in "Müşfiqə", [[Əliağa Kürçaylı]]nın "Müşfiqi yaşıdından sordum", [[Nüsrət Kəsəmənli]]nin "Müşfiqin tarı" əsərlərini qeyd etmək olar.<ref name="peak">{{cite journal |title=Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi |date=2018 |pages=29 |url=http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |accessdate=23 oktyabr 2018 |publisher=Azərbaycan Milli Kitabxanası |archive-date=2022-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308110923/http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |url-status=live }}</ref> ● Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu "Çağlayan" poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.<ref name=":0" /> ● Mikayıl Müşfiqin sözlərinə [[Zeynəb Xanlarova]]nın ifasında "Qal sənə Qurban" və "Sənin üçün", [[Şövkət Ələkbərova]]nın "Qurban olduğum" və "Neçin gəlmədin", [[Gülağa Məmmədov]] "Oxu Tar", [[Eyyub Yaqubov]]un "Yenə o bağ olaydı", "Küləklər" və "Ana Dedim", [[Nəzakət Məmmədova (müğənni)|Nǝzakǝt Mǝmmǝdova]]nın "Oxu sevdiciyim", [[Alim Qasımov]]un "Söylə" mahnılarını qeyd etmək olar. [[Fayl:MikayilMushfig3.jpg|thumb|left|Mikayıl Müşfiqin [[Bakı]] şəhərindəki [[Mikayıl Müşfiqin heykəli|heykəli]]]] ● 1968-ci ildə heykəltaraş [[Münəvvər Rzayeva]] və memar [[Şəfiqə Rzayeva]] tərəfindən [[Mikayıl Müşfiqin heykəli]] işlənib hazırlanmışdır.<ref name=optik/> 1970-ci il iyun ayının 9-da Bakı şəhəri, [[Yasamal rayonu]] İnşaatçılar prospekti və Nəriman Nərimanov küçələrinin kəsişməsində abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name=optik/> ● 1977-ci ildə adının ədədiləşdirilməsi məqsədilə Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsi tərəfindən "Mikayıl Müşfiq" quru yük gəmisi suya buraxılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə aprel ayının 20-də [[Azərbaycan Respublikası Ali Soveti]]nin 1096-XI saylı fərmanı ilə [[Müşfiqabad]] — yeni şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə Mikayıl Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində [[Tofiq Novruzov]]un, [[Cabir Novruz]]un, [[Aydın Zeynalov]]un, [[Nəbi Xəzri]]nin təşəbbüsü ilə [[Xızı rayonu]]nun [[Sayadlar]] kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində "Mikayıl Müşfiq ocağı" yaradılmışdır.<ref name="peak" /> Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.<ref name="peak" /> 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı "Mikayıl Müşfiq ocağı" "Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi" statusu almışdır.<ref name="optik" /> 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1988-ci ildə [[Sumqayıt]] şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb binası istifadəyə verilmişdir.<ref name="sumqayit" /> Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.<ref name="sumqayit">{{cite web |title=Sumqayit |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102055/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |url-status=live }}</ref> ● 1989-cu ildə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.<ref name="optik" /> Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.<ref name="optik" /> ● 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S. Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.<ref name="peak" /> ●1993-cü ildə Bakı şəhərinin [[Qaradağ rayonu]]nda adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1998-ci ildə [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti]] [[Heydər Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name="optik" /> [[Fayl:Stamp of Azerbaijan 828.jpg|thumb|Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinə həsr olunan poçt markası]] ● 2005-ci ildə "Müşfiqli günlərim" kitabının son genişləndirilmiş nəşri "Gənclik" nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. ● 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti [[İlham Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1">{{cite web |url = http://ryl.az/files/mm.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180811233850/http://ryl.az/files/mm.pdf |archivedate = 2018-08-11 |title = "Könüllərdə yaşayan şair:biblioqrafik göstərici (M.Müşfiq-110)" |author = T.M.Məmmədova |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az |url-status = live }}</ref> ● 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və "Müşfiqsevərlər" Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir. ● 2008-ci ildə Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə [[Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi]]nin "[[Azərpoçt]]" birliyi marka buraxmışdır.<ref name="optik">{{cite web |title=Mushfig chronology |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archiveurl=https://archive.today/20181024022254/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |archivedate=2018-10-24 |url-status=live }}</ref> ● Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1" /><ref>Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. 17 may, 2018-ci il // Azərbaycan.- 2018.- 18 may.- S 1.</ref><ref>{{cite web |title=Azerbaijan to mark 110th anniversary of renowned poet Mikayil Mushfig |url=https://news.az/articles/culture/131226 |website=news.az |publisher=news.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180517180948/https://news.az/articles/culture/131226 |url-status=dead }}</ref> ● 15 oktyabr 2019-cu ildə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Müşfiqabad qəsəbəsində Mikayıl Müşfiqin yeni ağ mərmərdən yonulmuş abidəsinin və xatirə parkının açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqin aşırılan abidəsinin yerinə yenisi qoyuldu |url=https://oxu.az/society/335305 |website=oxu.az |publisher=oxu.az |accessdate=3 oktyabr 2019 |archive-date=2022-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220909073226/https://oxu.az/society/335305 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.<ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Hal-hazırda Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığına [[Rusiya Milli Kitabxanası]], [[Rusiya Dövlət Kitabxanası]], [[ABŞ Konqres Kitabxanası]], [[Belarus Milli Kitabxanası]], [[Türkiyə Milli Kitabxanası]], [[Estoniya Milli Kitabxanası]] kimi dünya kitabxanlarında rast gəlmək olar.<ref>{{cite web |title=World libraries: Mikayil Mushfig |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102336/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |url-status=live }}</ref> ● 2020-ci ildə bəstəkar [[Cavanşir Quliyev]] Mikayıl Müşfiqin acı taleyindən bəhs edən 13 hissəli "[[Müşfiq ağıları]]" oratoriyasını bəstələmişdir.<ref>{{cite web |url=https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |title=Cavanşir Quliyevdən "Müşfiq ağıları" oratoriyası |author=[[Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı]] |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://aki.az AKİ.az] |accessdate=2020-06-14 |language=az |archive-date=2022-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220326112651/https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |url-status=live }}</ref> Oratoriyanın libretto müəllifi [[Sabir Rüstəmxanlı]]dır.<ref>{{cite web |url=https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |title=Sabir Rüstəmxanlı ilə Cavanşir Quliyevdən Müşfiq ruhuna ərməğan |author=Bakupost |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://www.bakupost.az Bakupost.az] |accessdate=2020-06-16 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102353/https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |url-status=live }}</ref> === Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi === {{Əsas|Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi}} Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi- Mikayıl Müşfiq ocağı 1988-ci ildə, Polis-polkovniki Əbülhəsən Əhmədov, Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Müşfiqin 80 illik yubileyindən sonra Müşfiq ocağının yaradılması qərarına gələrək, Xızının Sayadlar kəndində yaradılıb. Şairin yaşadığı ev dağıldığı üçün muzey Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində atası Əbdülqədirin bağ yerində salınır. 2004-cü il 15 sentyabr tarixində keçmiş Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun sərəncamı ilə bura dövlət himayəsinə keçərək Mikayıl Müşfiqin Xatirə muzeyi statusunu alıb. Muzey binası 1992-ci ildə tikilərək 1 mərtəbədən və 1 otaqdan ibarət olub, 55 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Xatirə Muzeyində isə simvolik məzar qoyularaq, büst hazırlanır. Büstün memarı [[Əməkdar incəsənət xadimi]], [[Heykəltaraşlıq|heykəltaraş]] [[Münəvvər Rzayeva]]dır(1990) . 100 illik yubileyinə "[[Oxu, tar (film, 1989)|Oxu Tar]]"abidəsi 2008-ci ildə M. Müşfiqin həsr olunmuşdur. == Biblioqrafiya == === Şeirlər === ==== 1926 ==== {{columns-list|4| * Ölkəm ==== 1927 ==== * Ana * Sevgilər * Düdük sədaları * Xalı * Üsyana başla * Düşüncə * Həsrətli qarı * Dilənçi ==== 1928 ==== * Torpaq və traktor * Tozanaq * Gülüşlər * Bir lövhə * Əyyaş * Nigar * Gülnaz * Radio * Pedtexnikum * Dağlar * Mədəni hücum * Bir görünüş * küləklər * Ay qız * Telefon söhbəti * Teleqraf telləri * Çarxlarım * Yadıma düşdü * Qoşma * Gəzdiyim yerlər * Eşqim * Gecə düşüncəsi * Daş qartal * Yeni gənc * Vapor və fırtına * Rənanın ölümü * Poçt qutusu * Hörmətli qəzetimiz * Göy göl * Böyük işlər * Dönüş * Yarış * Çatmaq, ötmək * Rekonstruksiya * Əllər * And olsun * Buludlar * Qoşma * Bayram axşamı * Qafqaz * Sevinc * Heykəl qarşısında * Avral * Ağ dənizdə fırtına * Yarış * Çadralı qızlarımıza ==== 1930 ==== * Küləklər (1930)<ref name=optik/> ==== 1931 ==== * Bəyaz çöllər * Mil düzü * Qədim karvan * Rücu * Mənim çağlayanım * Xitab * Pambıq şaxları * Zəfər səsləri * Zəfərdən zəfərə * Ehtiyac * Ziyançı * Qədim bakı * İrəli ==== 1932 ==== * Su və külək * Sularda yanğın * Daş kömür * Ustalar * Son * Üçdən birə * Neft * Divlər səsi * Baba yurdu * Fantan * küləklər<ref name=optik/> * Günün səsləri<ref name=optik/> * Vuruşmalar<ref name=optik/> * Pambıq<ref name=optik/> * Bir may<ref name=optik/> * Buruqlar arasında (1932)<ref name=optik/> ==== 1932–1933 ==== * Tar ==== 1933 ==== * Sürət bayramı * At ==== 1935 ==== * Həyat sevgisi * Bəxtiyar * Əmək * Şair və vətəndaş * Buzlu yollar * Qadın * Güzgü qayıtdı * Kəndli və ilan<ref name=optik/> * Qaya<ref name=optik/> ==== 1936 ==== * Şerim * Üç sağlıq * könlümün dedikləri * Tərtərhes nəğmələri * Sənətkar * Torpaq * Ustamıza * N. Ostrovski üçün * Yalnız ağac * Gözəllik * Axşamüstü * Nə deməkdir? * Oxu * Sənin gözlərin * Bir də baxsan mənə * Sənin gülüşlərin * Ulduzlar * Mənim eşqim ==== 1936–1937 ==== * Mənim beşilliyim * Rəqs * Yağış yağarkən * Dəvət * Şirin qız * Bir günəş, bir baxış * Sabir üçün * Yenə o bağ olaydı! * Yeddi aşıq * Təzə ev ==== 1937 ==== * Çağlayan<ref name=optik/> === Poemalar === * Çoban * Mənim dostum * Səhər * Sındırılan saz ==== Mənzum oçerk ==== * Buruq adamı ==== Uşaqlar üçün şeirlər ==== * Coğrafiya * Məktəbli şərqisi * Zəhra üçün * Qaya ==== Mənzum nağıllar ==== * Şəngül, şüngül, məngül * kəndli və ilan<ref>{{cite web |url = http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180328184510/http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archivedate = 28 mart 2018 |title = Mikayıl Müşfiq. Seçilmiş əsərləri. |author = Gülhüseyn Hüseynoğlu |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az}}</ref> }} === Tərcümələri === {{columns-list|4| * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1930. - 30 s. * [[Taras Şevçenko]]. Kobzar. - Bakı: Azərnəşr, 1934. - 85 s. * [[Yegişe Çarens]]. Şeirlər. - Bakı: Azərnəşr, 1934. – 54 s. * [[Samuil Marşak]]. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı Azərnəşr, 1935. - 10 s. * [[Samuil Marşak]].. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı: Azərnəşr, 1936. - 14 s. * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 30 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. Şərq poeması. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 31 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. A.S.Puşkinin ölümünə şərq poeması/ M.F.Axundov; öz söz və red.hey.Ş.Qurbanov; tərc.ed.Mikayıl Müşfiq; Bakı: Elm, 1988, 143,[5]s.:port. * [[Mixail Lermontov]]. Qafqaz: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq., M. Rəfili //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 8.- S. 20. * [[Mixail Lermontov]]. Şairin ölümü: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq //Yeni qüvvə.- 1937.- № 2.- S. 4-5; Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.-10 fevral. * Bezmənski. Qolçomak üsyanı: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 7-8.- S. 22. * Bezmənski. İşdə: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 5-6.- S. 28-29. * [[Aleksandr Puşkin]]. Yevgeni Onegin: [əsərindən] /A.S.Puşkin; çev. R.Rza., M.Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 12.- S. 20-21. * [[Yegişe Çarens]]. El üçün nəğmə: [şeir] /Çarens; çev. Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1933.- № 3.- S. 15-17. * [[Firdovsi]]. Rüstəm ilə İsfəndiyarın vuruşması və İsfəndiyarın ölməsi /Firdovsi; çev. M.Müşfiq., M.Seyidzadə //İnqilab və mədəniyyət.- 1934.- № 5.- S. 3-5. * [[Firdovsi]]. Sultan Mahmud haqqında həcv/ Firdovsinin yaradıcılığından bir parça /Firdovsi; çevirəni Mikayıl Müşfiq; M.Seyidzadə.-İnqilab və mədəniyyət.- 1934.-№9.-S.43-44. * [[Ömər Xəyyam]]. Rübailər / Ömər Xəyyam; farscadan çevirəni Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət, 1934.-№6-7.-S.4-5. * [[Yegişe Çarens]]. Bahar / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * [[Yegişe Çarens]]. Gələcəyə doğru / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * Lorens. Ata / Lorens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may. * [[Hovannes Tumanyan]]. Əski xeyir-dua / Tumanyan; çevirəni. Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1935.- 17 may. * [[Taras Şevçenko]]. Vəsiyət, Dərdim, Sayıram günləri / Taras Şevçenko; tərc edəni: Mikayıl Müşfiq, Ə.Cavad //Ədəbiyyat qəzeti.-1936.-3 aprel.<ref name=":1" /> }} === Dövri mətbuatda === {{columns-list|4| * Düşüncə / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №1-2.-S.16. * Üsyana başla / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 3.- S. 14. * Gözəl şeir / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №4-5.-S.24. * İki ehtiyac /A. Jarovdan iqtibas//Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №6 (41).-S.6. * Düdük sədaları. Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №7-8.-S.10. * Oktyabr /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 10-11.- S. 38. * Dilənçi /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 12.- S. 20. * Xalı /Mikayıl Müşfiq //Komsomol məcmuəsi.- 1927.- № 12.- S. 24. * Mübarək /Mikayıl Müşfiq //Komsomol.- 1927.- № 10-11.- S. 32. * Əlvida / Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 11-12.- S. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan işci-kəndli müxbiri.- 1928.- № 4.- S. 28. * Küləklər /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 3.- S. 8. * Poçt qutusu /Mikayıl Müşfiq //Gənc işçi.-1929.-2 iyun. * Vapor və fırtına / İsmayılzadə Müşfiq // Gənc işçi.- 1929.- 14 may. * Mədəni hücum /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 1.- S. 8-9. * Rənanın ölümü /Mikayil İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 4-5.- S. 10. * Zərbəçilər /Mikayıl Müşfiq // Kommunist.-1930.- 7 avqust. * Stalin /Mikayıl Müşfiq //Kommunist .-1936.-2 fevral. * Duyğu yarpaqları: [Azərbaycan Sovet Yazıçılar ittifaqının III plenumunda oxuduğu şeir] /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.- 18 aprel. * Məhəbbət; Söylə; Dilbər /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1965.- № 8.- S. 140. * Şeirim; Könlümün dedikləri; Yenə o bağ olaydı; Mənim beşilliyim; Sənətkar; Bəxtiyar Təzə ev; Komsomol nəğməsi /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1956.- № 11.- S. 3-7. * Şən Tiflis: [İxtisarla] /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1967.- № 9.- S. 97. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1975.- № 11.- S. 30 * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1984.- № 5.- S. 25. * Ovçu Cilan: (Dağlarda cilana); Gəncə /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1988.- 14 oktyabr.- S. 3. * Sonetlər /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1993.- 4 iyun.- S.3. * Xatırla; Lətifə, bir axşam çağı...; Bağışla; Soyuq olur qışı sizin elləri... /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1994.- 20 avqust. * Yaşa könül / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2004.-№3(127).-S.93. * Yaşa, könül!; Qurban olduğum; Duyğu yarpaqları; Küləklər; Yenə o bağ olaydı: (ixtisarla) /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 2005.- № 6.- S. 3-5. * Tar /Mikayıl Müşfiq // Füyuzat.-2007.-№3.-S.64. * Səninçün; Küsmərəm; Qurban olduğum; Sənə qurban; Məhəbbət; Söylə / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2008.-№2(142).-S.7-8. * Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı: [17 may 2018-ci il] // Azərbaycan. - 2018. - 18 may. - № 111. - S. 1. * Ələddinqızı, Nəzakət. Ürəklərdə yuva salan Mikayıl Müşfiq : Dövlət başçısının Sərəncamı ilə Mikayıl Müşfiqin 110 illiyi qeyd ediləcək / N. Ələddin -qızı // Səs. - 2018.- 22 may. - № 97. - S. 13 . * Cəmşidqızı, Lilpar. Nakam şairin yarımçıq qalan arzuları : Mikayil Müşfiq-110 / L. Cəmşidqızı // Azad Azərbaycan. - 2018. - 15 may. - S.7. – Sumqayıtda keçirilən tədbir haqqında. * İlisuda kənd məktəbində "Müşfiq xatirələrdə" mövzusunda tədbir / G. Mahmudova //Azərbaycan müəllimi. -2018. - 16 fevral. - S.10. * Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Azərbaycan müəllimi. - 2018. - 12 yanvar. - S.12. * Mən bir sönməz duyğuyam ki... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Mədəniyyət. - 2018. - 10 yanvar. - S.7. * Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq / F. Qaraoğlu // Bakı Xəbər. - 2017.- 15 dekabr. - № 227. - S. 13 . * Cəbrayıl, Qurban. Yenə o bağ olaydı...: [Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığı haqqında] / Q. Cəbrayıl // Mədəniyyət.az. - 2017. - № 1. - S. 14-17. * Fariz. Mikayıl Müşfiqin doğum günündə abidəsi ziyarət olundu / Fariz // Mədəniyyət. -2017. - 7 iyun. - № 43. - S. 3. * Nur, Sevil. Poema // Kredo. - 2015. - 3 aprel. - S.6-12. * Salmanlı, R. Müşfiq ucalığı / R.Salmanlı //Azərbaycan.- 2014.- 6 sentyabr.- S.6. * Fikrət, Qoca. Poema // Azərbaycan jurnalı. - 2011. - №4. - S.28-30. * Həsənova, Sədaqət. Mikayıl Müşfiq və ədəbi dilimiz / S. Həsənova //Azərbaycan. - 2009. - №11. - S.181-184. * Hüseynoğlu, Gülhüseyn. Sözün ecazı / G.Hüseynoğlu // Yeni Mədənimaarif.- №1-2. - 2008. - S.68-72.<ref name=":1" /> }} === Redaktoru olduğu kitablar === {{columns-list|4| * [[Abdulla Faruq]]. Talış dağları: [üçüncü şeirlər məcmuəsi] / Faruq Abdulla.- Bakı: Azərnəşr, 1937.- 88 s. * [[Mirvarid Dilbazi]]. Bizim səsimiz: [şeirlər] / Mirvarid Dilbazi. Bakı: Azərnəşr, 1934.- 89 s. * Əlizadə, H. Bahar / [[Hümmət Əlizadə]].- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 62 s. * Katib, İ. Şura qızı / [[İsmayıl Katib]].-Bakı: Azərnəşr, 1934.- 80 s. * [[Osman Sarıvəlli]]. Dəmir sətirlərim / Osman Sarıvəlli.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 76 s. * Sübhi, Ə Şeirlər / Ə.Sübhi.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 24 s. }} === Haqqında yazılan kitablar === {{columns-list|4| * Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi [Mətn] : metodik vəsait /Azərb. Resp. Mədəniyyət Nazirliyi, Azərb. Milli Kitabxanası ; tərtibçi L. Əhmədova ; elmi red. K. M. Tahirov ; red. G. Səfərəliyeva. Bakı: [Azərbaycan Milli Kitabxanası], 2018.28, [1] s.: portr., 21 sm. * XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri /AMEA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu ; iş rəhpəri və red. Ş. Alişanlı. Kitab 3. M. Müşfiq irsi və 1920-30-cu illərdə yeni poetik fikrin formalaşması prosesi. - Bakı: Elm, 2010.- 324 s. * Açıq ədəbiyyat: [37: məqalələr toplusu] / tərt., ön söz. müəl. G. Qasımova.- Bakı: Qanun, 2013. - 88 s. * [[Yavuz Axundlu]]. Ədəbi portretlər /Y. Axundlu; tərt. H. Eyvazlı, N. Sadıqzadə; elmi red., ön söz. müəl. K. Əliyev. - Bakı: ADPU, 2008. –379 s. * [[Dilbər Axundzadə]]. Müşfiqli günlərim: xatirələr / D. Axundzadə.- Bakı: Gənclik, 2005. - 274 s. * [[Məmməd Arif]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn] : 3 cilddə /A. Məmməd ; tərt. ed. M. Axundova ; red. Ə. Mirəhmədov ; AzSSR EA, Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İn-tu. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı: AzSSR EA, 1967.-619, [1] s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. - Bakı, 1966.- S. 234 * Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası [Mətn] : 3 cilddə /tərt. ed. Q. Namazov ; red. T. Əhmədov.-Bakı: Öndər, 2004.-XX əsr uşaq şeri 2-cild-264 s.: 22 sm. * Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı tarixi [Mətn] : iki cilddə /Azərb. SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu ; baş red. M. Arif ; red. H. Babayev, Q. Qasımzadə, B. Ə. Nəbiyev.-Bakı: AzSSR EA, 1967.1-ci Cild.-636, [4] s.: portr., 22 sm. * [[Zərəngiz Dəmirçi Qayalı]]. Qayalı [Mətn]: şeirlər və poemalar /Z. Dəmirçi; red. Ə. Xələfli, S. Əhmədli.-Bakı: UniPrint, 2008.-359, [1] s.: portr., 21 sm. * Ələkbərli, N. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım/ N. Ələkbərli; red. A. Bağırov, R. Kərimova. - Bakı: Şirvannəşr, 2007. – 224 s. * [[Gülhüseyn Hüseynoğlu]]. Mikayıl Müşfiq [Mətn] : fotoalbom /G. Hüseynoğlu.-Bakı: İşıq, 1999.-152 s. * [[Cəfər Xəndan]]. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Kənan, Aslan. XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar [Mətn] /A. Kənan ; red. və ön sözün müəl. N. Şəmsizadə ; rəssam. O. Sadıqzadə.-Bakı: Azərnəşr, 2011.299, [1] s.: fotoşək., portr., 21 sm. * [[Firudin Qurbansoy]]. Göylərin lacivərd ətəklərində: sənədli povest-kollaj /F. H. Qurbansoy; red. V. Qaradağlı; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. - Bakı: Qərənfil MMC, 2008. - 204 s. * Məmmədzadə, Vüsalə. Mədəni irs və Müşfiq novatorluğu [Mətn] : monoqrafiya /V. Məmmədzadə ; elmi red., [ön söz] N. Şəmsizadə.-Bakı: [s. n. ], 2017.138, [5] s.: portr., fotoşək, faks., 20 sm. * [[Kamran Məmmədov]]. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr [Mətn] /K. Məmmədov ; red. Ş. Sadiq ; naşir M. XAN ; dizayn və qrafika T. Fərzi.-[Bakı]: Hədəf Nəşrləri, [2013.] -252, [4] s.: portr., ill., 16 sm. * Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı [Mətn] : dərslik /elmi red.: C. Abdullayev, T. Hüseynoğlu, V. Sultanlı ; rəyçi H. Qasımov, T. Əhmədov; BDU.- Bakı: Bakı Universiteti, 2007.I Cild.-Fiziki xüsusiyyətləri 503 s.: portr., 20 sm. * [[Abbasqulu Nəcəfzadə]]. Müşfiqin duyğu yarpaqları [Mətn]: [şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar] /A. İ. Nəcəfzadə; red. V. Qaradağlı; məsləhətçi. G. Hüseynoğlu; [tərc. S. Məmmədzadə, Y. Filler, V. Qafarov]; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.-Bakı: Təhsil, 2009.127, [1] s.: portr., notlar, 21 sm. * [[Şamil Süleymanlı]]. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əli-yev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s. * [[Kamal Talıbzadə]]. Tənqid və tənqidçilər [Mətn] /Kamal Təlıbzadə; rəyçi. Ş.Salmanov.-Bakı: Yazıçı, 1989.-489,[2] s.: 1 portr., 21 sm. * [[Rəsul Rza]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə /Rəsul Rza; tərt.ed. Anar; red. A.Əmrahoğlu IV cild.- B.: Öndər, 2005.- 336 s * [[Xəlil Rza Ulutürk]]. Həyat, həyat deyə çırpınan könül [Mətn] /Xəlil Rza Ulutürk ; tərt. ed. F. Ulutürk ; red. və ön söz. Ə. Əsgərli.-Bakı: Çinar-Çap, 2009.291, [1] s.: portr., 21 sm. * [[Rafiq Yusifoğlu]]. Uşaq ədəbiyyatı [Mətn] : ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik /R. Yusifoğlu ; elmi red. Z. Xəlil ; rəyçilər M. Qasımlı, Ş. Məmmədov.-Bakı: Şirvannəşr, 2006.-268 s.: 20 sm. * Azerbaijanian poetry [Text]: classic modern traditional /edited M. Ibrahimov; compiled O. Sarybelli; designed & illust.N. Babayev. Moscow: Progress Publishers, 1971. 662, [2] p.: ill., 22 cm. * Poetry of Azerbaijan [Text]: a drop in the ocean /com. & edt. E. Madatli.-Islamabad: Leaf Publications, 2010.345 p.: 22 sm. * Azerbaycan çağdaş şiir antolojisi [Metn] /hazır. Z. Makas; kapak. Ü. Sarıaslan ; Kültür Bakanlığı.-Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.436 s.: harita, 24 sm. * Bin yılın yüz şairi [Metn]: Azerbaycan şiiri antolojisi /haz. Anar, Y. Akpınar; kapak. Ö. Hakan.-Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dai. Bşk., 2000.XXX, 305 s.: 28 cm * Falter & Flamme [Text] : ein Jahrtausend aserbaidschanische Liebeslyrik /transl. N. Ateschi, J. Weinert. Berlin: Matthes & Seitz Berlin, 2008.207, [1] p.: 21 sm. * Arif, Məmməd Dadaşzadə. Müşfiqin poemaları / M. Arif. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967.- S. 44-50. * Əlimirzəyev, Xalid. M. Müşfiq yaradıcılığında romantika / X. Əlimirzəyev. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. İki cilddə. II cild. - Bakı: Elm və Təhsil, 2009. - S.467 - 482. * Xəndan, Cəfər. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Xəndan, Cəfər. Mikayıl Müşfiq / C. Xəndan; Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956.-45 s. * Rəfiq Zəka. Müşfiq incəlikləri: Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə / R. Zəka ; Azərb SSR "Bilik" Cəmiyyəti. - Bakı, 1978. - 88 s. * Quliyeva, Səfurə. Müşfiqin sənət aləmi / S.Quliyeva - Bakı: Yazıçı, 1988, 184 s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. – Bakı: ASE Baş Red., 1983. – S. 141. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Uç cilddə. III cild.- Bakı , 1967. – S. * Mikayıl Müşfiq / Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik.- Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. - S.192-211. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Ömür karvanı talan oldu / B. Nəbiyev. Hərənin öz yolu var... : məqalələr toplusu / B. Ə. Nəbiyev ; red. N. M. Cabbarlı; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. - Bakı : Çinar-Çap, 2008. – S.240-254. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Mikayıl Müşfiq / B. Nəbiyev. Özümüzdən başlayaq. – Bakı: Elm, 1990. - S.144-159. * Nəcəfzadə, Abbasqulu. Müşfiqin duyğu yarpaqları / A. Nəcəfzadə; red. V.Qaradağlı. - Bakı: Təhsil, 2009. - 128 s. * Rza, Rəsul. Qızıl gül olmayaydı... / R. Rza; rəs. Ə. Məmmədov; red. S. Əsəd. - Bakı: Gənclik, 1968. - 64 s. * Süleymanlı, Şamil. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əliyev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s.<ref name=":1" /> }} == Şəcərə == {{İsmayılzadələr}} == Filmoqrafiya == # [[Qızıl gül olmayaydı... (film, 1965)|Qızıl gül olmayaydı…(film, 1965)]] # [[Mikayıl Müşfiq (film, 1978)]] # [[Yenə o bağ olaydı (film, 2002)]] # [[Qeybdən gələn səs (film, 2002)]] # [[Bakı bağları. Buzovna (film, 2007)]] # [[Cavid ömrü (film, 2007)]] # [[Şeirin Müşfiq zirvəsi (film, 2007)]] # [[Muğamat var olan (film, 2009)]] == Qalereya == <center><gallery> Mikayıl Müşfiq (1928).png|1928-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq (1931).png|1931-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq və Səməd Vurğun (1935).png|1935-ci ildə Mikayıl Müşfiq [[Səməd Vurğun]]la </gallery></center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Xarici keçidlər == {{Vikilər | commons = Category:Mikayil Mushfig | wikispecies = | wikt = | b = | s = Müəllif:Mikayıl Müşfiq | q = Mikayıl Müşfiq | n = | m = }} * [http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/2018/avqust/603417.htm Alo, Müşfiq…] * [http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2016/yanvar/471111.htm Çağlar Müşfiq…] * [https://ru.sputnik.az/culture/20180320/414534391/mikail-mushfig-pojet-oskorblenie.html "Бессмысленный, нелепый" Мушфиг, или Зачем снова расстреливать поэта 80 лет спустя (rusca)] * [http://cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html Mikayıl Müşfik sevgisi, Rəbiyyə Zərdabi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100803052224/http://www.cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html |date=2010-08-03 }} {{Xarici istinadlar}} {{Azərbaycanda Stalin repressiyaları}} {{Azərbaycanda kommunizm}} {{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Mikayıl Müşfiq]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Siyasi repressiya qurbanları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:SSRİ şairləri]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Edam olunmuş azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı məhbuslar və məhkumlar]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyasının üzvləri]] a6lzv34j8cl32gxbtvpdkzythxq0ym9 7865415 7865318 2024-11-27T06:42:23Z Bikar 250702 [[Special:Contributions/82.194.13.54|82.194.13.54]] ([[User talk:82.194.13.54|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 3 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Gadir|Gadir]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7821430 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə}} {{Yazıçı |orijinal adı = Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə |şəklin izahı = 1928–1929-cu illərdə Mikayıl Müşfiq |vəfat səbəbi = [[repressiya]] |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |ixtisası = Dil-ədəbiyyat müəllimi |ilk əsəri = Bir gün }} '''Mikayıl Müşfiq''' (tam adı: ''Mikayıl Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] şairi, tərcüməçisi və pedaqoqu, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1934), "[[Azərnəşr]]"in keçmiş redaktoru. Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynamış şairlərdən biridir. Sevgi və gözəlliyi tərifləyən bir çox şeirlərin müəllifidir. Onun şeirlərində sosial və mədəni məsələlər üzrə fikirlər də dilə gətirilirdi. [[Azərbaycanda Stalin repressiyaları|Stalin repressiyalarının]] qurbanı olub və 1938-ci ildə güllələnib. 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən ölümündən sonra bəraət almışdır. [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq [[Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı]]na daxil edilmişdir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref> == Həyatı == === Erkən illəri === [[Fayl:Mushfig 5.JPG|thumb|left|1910-cu ildə Mikayıl Müşfiq|264x264px]] [[Mikayıl]] Mirzə Əbdülqadir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) 1908-ci il iyun ayının 5-də [[Bakı]] şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.<ref>Abbaslı, Tahir. Ulu poeziyamızın ƏBƏDİGƏNCİ [Mətn]: Düşmən qələmi ömrünü yarımçıq kəssə də, sözü bütöv, irsi əbədi Mikayıl Müşfiq… /T. Abbaslı //Mədəniyyət.-2018.- 22 iyun.- S.12.</ref> Atası [[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi|Mirzə Əbdülqadir İsmayılzadə (Vüsaqi)]] dövrünün tanınmış ziyalılarından idi.<ref name="peak"/> O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, yaradıcılıqla məşğul olmuş, [[şeir]]lər yazmışdır.<ref name="peak"/> Uşaq ikən valideynlərini itirən Müşfiq yaxın qohumlarının himayəsində böyüyür.<ref name="peak"/><ref>Əliyeva, Aynurə. Azərbaycan poeziyasında Müşfiq zirvəsi [Mətn]: I yazı /A. Əliyeva//Türküstan.-2018.- 28 may-4 iyun.- S.10.</ref> Ağır və fərəhsiz uşaqlıq illəri keçirən şair həyatının o illərini xatırlayaraq yazırdı: {{cquote|müəllif=|''Hələ atamın sağlığında güzaranımız ağır keçdiyi halda, lap uşaqkən anam və atam vəfat etdi. Mən bir yetim halında daşkəsən əmim və bibimin yanında qaldım. Ac, yalavac, çılpaq bir uşaqlıq keçirdim.<ref name="peak"/>}} [[Fayl:Vüsaqi (İsmayıilzadə) Mirzə Qədir.jpg|thumb|268x268px|[[Mirzə Əbdülqədir Vüsaqi]]]] O illərin ağrı-acısını, anasızlığını şair "Ana" (1927) şeirində ürək yanğısı ilə qələmə almışdır: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Ana dedim, ürəyimə yanar odlar saçıldı, Ana dedim, bir ürpəriş hasil oldu canımda, Ana dedim, qarşımda bir gözəl səhnə açıldı, Ana dedim, fəqət onu görməz oldum yanımda.</poem> |qalign = center |source = <small>"Ana", Mikayıl Müşfiq</small><ref name="peak"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Müşfiqin böyüyüb boya-başa çatmasında, şair kimi yetişməsində nənəsi Qızqayıt xanımın böyük zəhməti olmuşdur.<ref name="peak"/> Nənəsinin söylədiyi [[nağıl]]lar, [[atalar sözləri]], [[bayatı]]lar gələcək şairin zəngin xalq yaradıcılığı ilə tanış olmasında mühüm rol oynamışdır.<ref name="peak"/> İbtidai təhsilini rus-Azərbaycan məktəbində alan Müşfiq humanitar elmlərə böyük maraq göstərməklə yanaşı, [[rus dili]]ni də mükəmməl öyrənmişdir.<ref name="peak" /><ref>Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq [ Mətn] /F. Qaraoğlu//Bakı xəbər 2017.- 15 dekabr.- S.13..-</ref> 1920–1927-ci illərdə əvvəlcə Bakı darülmüəllimində, sonra 12 nömrəli II dərəcəli məktəbdə təhsil almış, 1927–1931-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki [[Bakı Dövlət Universiteti]]) dil və ədəbiyyat fakültəsini bitirərək Bakı məktəblərində müəllimlik etmişdir.<ref name="peak" /> 1930-cu illərdə [[Azərnəşr]]də redaktor vəzifəsində işləyib.<ref name="love" /> Onun şagirdlərdən biri Mikayıl Müşfiqi belə xatırlayır: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq müəllim dərs deyəndə zəng səsini eşitməzdik. Dərs zamanı şagirdlərə şeir oxumağı öyrədəndə başqa müəllimlərimiz də gəlib bizim sıralarda oturardı. Çoxumuza "qızım", "oğlum" deyə müraciət edərdi. Əslində bu ifadə onun yaşına uyğun deyildi. Ancaq mehriban olduğu qədər təvazökar olan Müşfiq müəllimə bu sözlər çox yaraşırdı…''<ref name="love"/>}} === Yaradıcılıq fəaliyyəti === [[Fayl:Mushfig 4.JPG|thumb|Tələbə illərində Mikayıl Müşfiq (sonuncu pillədə soldan dördüncü). 1927-ci il]][[Müşfiq]] çox gənc yaşlarından yaradıcılıq aləminə gəlmiş, həyatını, taleyini şeirlə bağlamış və ömrünün sonuna kimi ondan ayrılmamışdır.<ref name="peak"/> O, poetik yaradıcılığa 1926-cı ildə "Gənc işçi" qəzetində çap etdirdiyi "Bu gün" şeiri ilə başlamış və sonrakı illərdə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir.<ref name="peak"/> 1927-ci ildən "Maarif və mədəniyyət" və "Komsomol" jurnallarında və "Gənc işçi" qəzetində nəşr olunmuşdur.<ref name="peak"/> 1930-cu ildə şairin ilk "Küləklər" adlı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür.<ref name="peak"/> Kitabda müəllifin əlli üç şeiri və iki tərcüməsi toplanmışdır.<ref name="peak"/> 1932-ci il Müşfiqin həyatında məhsuldar olmuş, "Günün səsləri", "Vuruşmalar", "Pambıq", "Buruqlar arasında" kitabları, daha sonra bir-birinin ardınca "Şeirlər", "Çoban", "Mənim dostum", "Səhər", "Sındırılan saz", "Azadlıq dastanı", "Buruq adamı" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> 1934-cü ildə [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına]] üzv seçilmişdir.<ref name=optik/> Həqiqi bir müəllim, əsl vətənpərvər olan [[Müşfiq]] öz yaradıcılığında uşaqlar üçün də yer ayırmış, bir-birindən gözəl əsərlər yaratmışdır.<ref name="peak"/> "Şəngül, Şüngül, Məngül", "Kəndli və ilan" mənzum nağılları, "Vuruşmalar", "Qaya" poemaları, "Coğrafiya", "Məktəbli şərqisi", "Zəhra üçün" və digər şeirləri uşaqlar arasında şairə böyük məhəbbət qazandırmışdır.<ref name="peak"/> Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında bədii tərcümə fəaliyyəti də xüsusi yer tuturdu.<ref name="peak"/> 1930–1937-ci illərdə onun tərcümə etdiyi [[Aleksandr Puşkin]]in "Qaraçılar" (Ş. Abbasovla birgə), [[Taras Şevçenko]]nun "Kobzar" ([[Əhməd Cavad]]la birgə), [[Yegişe Çarens]]in "Şeirlər", [[Samuil Marşak]]ın "Huşsuza bax, huşsuza", [[Mirzə Fətəli Axundov]]un [[Puşkinin ölümünə Şərq poeması|"A. S. Puşkinin ölümünə Şərq poeması]]" əsərləri nəşr edilmişdir.<ref name="peak"/> Bundan əlavə Müşfiq [[Mixail Lermontov]]un "Demon" poemasını ([[Rəsul Rza]] ilə birgə), "Qafqaz" ([[Mikayıl Rəfili]] ilə birgə), "Şairin ölümünə", "Tənha yelkən ağarı" şeirlərini, A. S. Puşkinin "Yevgeni Onegin" mənzum romanından "Tatyananın Onegenə məktubu"nu (R. Rza ilə birgə), "Poltava" əsərindən bir parçanı, "Dustaq" şeirini, [[Ömər Xəyyam]]ın [[rübai]]lərinin çox hissəsini, [[Firdovsi]]nin "Şahnamə"sindən bəzi parçaları ([[Mirmehdi Seyidzadə]] ilə birgə) tərcümə etmiş, gözəl mütərcim kimi oxucuların rəğbətini qazanmışdır.<ref name="peak"/> 1936-cı ildə Mikayıl Müşfiqin "Səhər" poeması Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 15 illiyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə "Yeddi yaxşı ədəbi əsər" mükafatına layiq görülmüşdür.<ref name=optik/> 1937-ci ildə çapa hazırladığı "Çağlayan" kitabına şair on bir illik yaradıcılığı ərzində yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərini, o cümlədən "Səhər", "Azadlıq dastanı", "Sındırılan saz", "Əbədiyyət nəğməsi", "Şeirim", "Yenə o bağ olaydı", "Duyğu yarpaqları", "Tərtərhes nəğmələri", "Mingəçevir həsrəti" və digər şeir və poemalarını daxil etmişdir, lakin kitabı nəşr etdirmək şairə qismət olmamışdır.<ref name="peak"/><ref>Hüseynov, Əmrah. "Qələmim deyir ki…" [Mətn] /Ə. Hüseynov//Mədəniyyət.-2018.- 25 iyul.- S. 13.</ref> Mikayıl Müşfiqin Azərbaycan poeziyasının nadir incilərindən sayılan "Oxu, tar, oxu tar", "Qal, sənə qurban", "Sənin gülüşlərin", "Maralım", "Ana", "Küləklər", "Yenə o bağ olaydı" və digər şeirlərinə bəstələnən mahnılar dinləyici alqışını, rəğbətini qazanmış sənət əsərləridir.<ref name="peak"/><ref>Kənan. "Bir daha şairlər güllələnməsin" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin əziz ruhuna /K. Hacı.//Ədəbiyyat qəzet.-2018.- 9 iyun.- S.5.</ref> === Tənqid olunması === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq (1934).png|thumb|200px|1934-cü ildə Mikayıl Müşfiq]] 1934-cü ildə Müşfiq onun həyatına sevinc gətirən Yalçın adlı uşağın qəfil ölümü onu çox sarsıtmışdı.<ref name="aslan"/> Qələm dostları tez-tez yanına gələr, ona təsəlli verməklə ələmini, kədərini unutdurmağa, çalışardılar.<ref name="aslan"/> Həmin ilin yayında M. Müşfiqlə [[Mirmehdi Seyidzadə]] ailəvi [[Mərdəkan]] bağlarında ev tutub bir yerdə dincəlirdilər.<ref name="aslan"/> Həmin yay günlərində Rəsul Rza, [[Ənvər Əlibəyli]], [[Ənvər Məmmədxanlı]] yaxınlıqdakı bağlarda dincəldikləri üçün demək olar ki, hər gün bir yerdə olurdular.<ref name="aslan"/> Buralara satirik şeirləri və [[meyxana]]ları ilə xalqın qəlbinə yol tapan [[Əliağa Vahid]]də təşrif gətirər, [[Məhəmməd Füzuli]]dən, buzovnalı Azərdən, türk şerinin görkəmli şairlərindən söhbət açar, onlardan şeirlər deyər, bəzən də yazıb, lakin hamıdan gizli saxladığı [[qəzəl]]lərini bu məclisdə oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bu kiçik məclisdə Müşfiq və onun yanındakılar Vahidin qəzəllərindən xüsusi zövq alardılar.<ref name="aslan"/> Ətraf seyrəkləşəndən sonra Müşfiq Vahidlə bir tərəfə çəkilər [[Ömər Xəyyam]]dan yenicə tərcümə etdiyi [[rübai]]ləri ona oxuyardı.<ref name="aslan"/> Bağdan köçəndən sonra Müşfiqgildə şadyanalıq ― hökm sürürdü.<ref name="aslan"/> Qəhqəhə və alqış səsləri, bir-birinin ardınca səslənən şeirlər məclisə xüsusi bir şənlik gətirirdi. Badələrin cingiltisi, alqışların səsi şeir deyənləri daha da ilhamlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bakı Sovetindən Müşfiqin ailəsinə ayrılmış mənzilin təbrikinə yaxın qohumları ilə yanaşı qələm dostları da gəlmişdilər. Hamı gülüb-danışır, sevinc içində mənzil sahibinə gözaydınlığı verir, ona evin düşərli olmasını arzulayırdılar.<ref name="aslan"/> Gecədən keçmiş qonaqlar dağlışandan sonra sevimli müəllimi [[Abdulla Şaiq]] ayağa qalxır, əlini Müşfiqin çiyninə qoyub, küçəyə çıxmağı təklif edir.<ref name="aslan"/> Qısa söhbətdən sonra bu qarışıq zəmanədə ona ehtiyatlı olmağı məsləhət bilir və [[Hüseyn Cavid]]in aşağıdakı beytini xatırladır və bu misraları unutmamağı tövsiyə edir: {{Sitat qutusu |title = |quote = <poem>Göz, qulaq – görmək, eşitmək aləti. Daima aldatmış insaniyyəti.</poem> |qalign = center |source = <small>Hüseyn Cavid</small><ref name="aslan"/> |width = 35% |fontsize = 100% |align = center |bgcolor = }} Həmin görüşlərdən bir müddət sonra Yazıçılar İttifaqının plenumunda, dövrü mətbuatda Müşfiqə qarşı kəskin, qərəzli, hətta ifrat dərəcədə sərt tənqidlər təşkil olunurdu.<ref name="aslan"/> Bu tənqidlər bəzən təhqirlərə də keçirdi.<ref>{{cite web |last1=Alakbarli |first1=Farid |title=Poet Mikayil Mushfig (1908-1939) |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706183403/http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai103_folder/103_articles/103_mikayil_mushfig.html |url-status=live }}</ref> Haqsız hücumlara məruz qalan safqəlbli, genişürəkli, fitri istedad sahibi olan Müşfiq bu cür sərt tənqidlərə qarşı bədbinliyə qapılsa da, özünü ələ almağa çalışardı.<ref name="aslan"/> Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarının birində [[Seyfulla Şamilov]]un çıxış edərkən Müşfiqi kəskin tənqid etmişdir: {{cquote|müəllif=|''Müşfiq nə üçün Səməndər kimi əfsanəvi bir quş ilə maraqlanır, ancaq bizim sovet quruluşu ilə maraqlanmır, bizim Sovet qəhrəmanları ilə maraqlanmır. Bax bu Səməndər sizin fikrinizə haradan gəlib? Biz demirik sənin flankəsdir qohumun. Bəlkə ola bilər demişik ki, sənin qohumun müsavatın qohumudur. Ancaq sən öz yaradıcılığın haqqında danışmalısan. Sən bu gün Sovet ədəbiyyatının ifşa etməyə çalışmırsansa bəs bu Səməndəri nə üçün yazmısan, kim səni məcbur etmişdir bunu yazırsan.''<ref name="aslan"/>}} Yazıçılar İttifaqının başqa bir plenumunda Feyruz adlı şair bir neçə şairin ünvanına kəskin ifadələr işlətdikdən sonra Müşfiqi "Əhməd Cavadın qanadı altında yaşayan gənc şair adlandırır".<ref name="aslan"/> Həmin plenumun səhərki iclasında çıxış üçün söz verilən şair [[Mikayıl Rzaquluzadə]] Müşfiqin [[Stalin]]ə həsr etdiyi şeirin üzərində durur.<ref name="aslan"/> O, Stalinin müsbət cəhətlərindən qısa xülasə verəndən sonra dolayısı yolla əsərə, şəxsən Müşfiqə qarşı açıq hücuma keçmək qərarına gəlir.<ref name="aslan"/> O, Müşfiqi [[rus dili]]ni bilməməkdə, köhnə kitablar oxumaqda və ondan istifadə etməkdə də suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, Rzaquluzadə Müşfiqi tənqid etməyi üzərinə götürməklə, qarşıdan gələn repressiyalardan özünü sığortalamaq istəyirdi.<ref name="aslan"/> Nasir [[Hacıbaba Nəzərli]] Müşfiqi "köhnə kitabları" oxumaqda suçlandırırdı.<ref name="aslan"/> Plenumlarda onu [[Hökumə Sultanova]] ilk dəfə müdafiə etmiş, "Müşfiqi xırda burjua adlandırmaq — onu ancaq ləkələyib bizdən ayrımaq deməkdir. Bu isə baş tutan iş deyil. Müşfiq həmişə bizimlə olub, bizimlə də olacaq." demişdir. Bu çıxışdan sonra digər şəxslər də Müşfiqi müdafiə etmişdir. Sultanovanın bu çıxışı [[Xalq qəzeti|"Kommunist" qəzetində]] dərc olunmuşdur.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 158 |language=Azərbaycan dili}}</ref> Həmin hadisədən bir ay keçməmiş [[Ədəbiyyat qəzeti]]ndə Mikayıl Müşfiqə həsr edilmiş "Kontrrevolyusener, kontrabantçı, oğru…" adlı ölənə qədər faizlə gənc qələm sahiblərinə pul verən, qarışıq millətdən olan ailənin başçısı olmuş şairin yazısı dərc edilir.<ref name="aslan"/> Şair və dramaturq [[Məmməd Rahim]] öz yazısında [[prokuror]] rolunu oynayaraq Müşfiqi, "zahirən sovet, lakin bütün daxili quruluşu etibarilə qəddar kontrrevolyuson ruhu ilə dolu olan əsərlərin müəllifi kimi; Müşfiq dili və şeirlərindəki kontrabanda yolu ilə gətirdiyi fikirləri etibarilə―proletariata sadiq şair olmadığını sübut kimi; Müşfiq sinfi qardaşı Çobanzadədən də oğurluq etdiyinə görə" iddiaları ilə günahlandırır.<ref name="aslan"/> Rahim Müşfiqin "Şeirlər" kitabından "Buludlar"ı oğurlayaraq "Küləklər" kitabçasına köçürməsini iddiasından əl çəkmir.<ref name="aslan"/> === Repressiya edilməsi və vəfatı === [[Fayl:Mikayıl Müşfiq həbsdə.png|thumb|Mikayıl Müşfiq həbsdə. 5 iyun 1937-ci il]] 1937-ci il [[repressiya]]ları [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nın, mədəniyyətinin görkəmli siması Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.<ref>{{cite web |title=Oil Boom Period in Azerbaijan |url=https://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |website=www.azer.com |publisher=www.azer.com |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2019-11-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191101144839/http://azer.com/aiweb/categories/magazine/71_folder/71_articles/71_mushfig.html |url-status=live }}</ref> [[NKVD]]-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, "Mikayıl Müşfiq hal-hazırda "[[Müsavat Partiyası|Müsavat]] gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir".<ref name="aslan"/> Bundan əlavə arayışda Müşfiqin ''"Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır"'' kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu.<ref name="aslan"/> Həbs olunmuş müttəhimlərin "könüllü" surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.<ref name=optik/><ref name="aslan"/> Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin "''Dilbərnamə''" yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.<ref name=":0">{{cite web |url = http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20181030075220/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/pdf/haqqinda/252829.pdf |archivedate = 2018-10-30 |title = "Göylərin lacivərd ətəklərində" |author = Hacı Firudin Qurbansoy |date = |publisher = |accessdate = 2018-10-30 |language = az}}</ref> Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur: {{cquote|müəllif=|''1937-ci il iyunun ayının 5-də, mən 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q.B.Platonov müttəhim İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qadir oğlunu istintaq etdim. Doğum ili 1908-ci il, ünvanı Nijno Priyutskaya küçəsi 108, milliyyəti azərbaycanlı, pasport beşillikdir, JAA N. 543214, məşğuliyyəti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında redaktor və tərcüməçi, Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Atası müəllimdi, 1914-cü ildə ölüb. İnqilabdan əvvəl və sonra təhsil alıb qulluqçudur – 1927-ci ildən. Ailənin fəaliyyətdə olan üzvləri: arvadı Dilbər Axundzadə iyimi üç yaşında, Azərbaycan Tibb İnstitutunun tələbəsidir. Qardaşı Mirzə 32 yaşındadır, hesabdardır. Ali təhsillidir, bitərəfdir. İnqilabdan qabaq və sonra heç bir istintaq və ittihama cəlb olunmayıb. 1929-cu ildən respublika ədəbiyyat müsabiqəsində 2 mükafat alıb. Qızıl Ordunun tələbə toplantısında olub''.<ref name=":0" />}} Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.<ref name=":0" /> Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.<ref name=":0" /> "Ədəbiyyat", "Gənc işçi", "Yeni yol" qəzetləri, "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında şairin əleyhinə yazılar çap olunurdu. M. Müşfiq həbsdə olarkən onun əleyhinə yazanlar olur. Onlardan biri də Ə. Əkbər idi. "Kommunist" qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında "Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli" adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir: {{cquote|müəllif=|... M.Müşfiq uzun illər boyu sosializm quruluşumuza istər açıq, istərsə də gizli surətdə zidd olmuş və murdar işlərini davam etdirmişdir. Ədəbiyyatda xalq düşmənlərinin bütün qalıqları axıradək ifşa olunmalı, böyük sosializm quruluşumuza qarşı azğıncasına kin və ədavət bəsləyən müsavatçı və trotskist quduzlar yox edilməlidir.}} "Ədəbiyyat" qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında M. Müşfiqlə bağlı məqalələr çap olunmuşdu. "Sıralarımızı təmizləyəlim" məqaləsində deyilirdi: {{cquote|müəllif=|Xalq düşməni Cavid, Cavad, Müşfiq, Sanılı və b. ikiüzlü siyasəti bizi daha da sayıq olmağa və bu kimi örtülü düşmənlərlə mübarizədə amansız olmağa vadar edir.}} "Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" məqaləsində deyilir: {{cquote|müəllif=|H.Cavid, M.Müşfiq, Simurq, Qantəmir kibiləri özə əsərlərində müxtəlif pərdələr, cümləpəsəndliyin altında konttrevolyusyon millətçiliyi təbliğ etmişlər.}} "Amansız olmalı" adlı məqalənin müəllifi yazırdı: {{cquote|müəllif=|Faktlar göstərir ki, biz öz cəbhəmizi düşmənlərdən və düşmən təsirlərindən təmizləməkdə çox az iş görmüşük. Uzun müddət "Yenidən qurulmaq" pərdəsi altında gizlənən, bizi aldadan, yalan və hiyləgər vədlərlə ədəbiyyat cəbhəsində yaşayan konttrevolyusyener Cavid, Cavad, və onların musavatçı şagirdi Müşfiq və başqaları sosializm işinə böyük ziyan vurmuşlar. Bu konttrevolyusyenerlər həmişə öz hərəkətlərilə, orijinal olmayan "əsər"lərilə ədəbiyyat mühitinə konttrevolyusion musavatçılıq zəhəri yaymağa çalışmışlar.}} NKVD-nin rəisi Sumbatovun və SSRİ prokuronun baş köməkçisi Rozovskinin imzası ilə təsdiq olunan ittihamnamədə "1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər əks-inqilabçıları müdafiə etmək nəticəsində Almaz İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əks-inqilabi müsavat ruhlu şəkildə hazırlanmasında" ittiham olunurdu.<ref name="aslan"/> İttihamnamədə qeyd olunurdu ki, Müşfiq "1930-cu ildə Nəsirzadə tərəfindən dəvət almış və qanunsuz gənc Müsavat təşkilatına cəlb edilmiş; 1930–1935-ci illərdə Müşfiq qəddar əks-inqilabi millətçi Müsavat təşkilatının üzvü idi. 1935-ci ilin axırında Müşfiq əks-inqilabi millətçi hərəkətlərinə görə [[Məmmədkazım Ələkbərli]] tərəfindən əks-inqilabi millətçi təşkilata üzv olunmuşdur.<ref name=":0" /> Müşfiq M. Ələkbərli tərəfindən cəlb olunduğunu, onun Sovet dövlətinə qarşı iş apardığını "boynuna almışdır". Mikayıl Müşfiq "boynuna almışdır" ki, o əks-inqilabi təşkilatın bütün qərarlarını demək olar ki, yerinə yetirib. Buna görə də, İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu Azərbaycan SSR cinayət məcəlləsinin 64,70,73 maddələri ilə təqsirli bilinir".<ref name="aslan"/> NKVD ömrünün son günlərini yaşayan şair [[Hacı Kərim Sanılı]]ya təzyiq edir.<ref name="aslan"/> Sanılı ona qarşı edilən zülmlərə, məşəqqətlərə dözə bilməyərək aşağıdakı ifadəni vermək məcburiyyətində qalır: {{cquote|müəllif=|''Mikayıl Müşfiq qatı millətçi olub. Mənim iştirakımla hər dəfə həvəslə Müşfiq əksinqilabi fikirlərlə çıxış edərək deyirdi: Azərbaycan əhalisi başqa millətlərdən fərqli olaraq (rus, erməni) gözdən salınmışdır. Başqa millətlər (rus, erməni) Azərbaycana o öz mədəniyyətini inkişaf etdirməyə imkan vermədiyindən, nəticədə də xalq gözdən düşmüş sayılır.''<ref name="aslan"/>}} Həmin ifadədən sonra ağır işgəncələrə dözə bilməyən H. K. Sanılı dünyasını dəyişir.<ref name="aslan"/> Müşfiqin sonuncu istintaqı 27 noyabr 1937-ci ildə baş tutdu. SSR Ali Məhkəməsi hərbi kollegiyasının səyyar sessiyası 5 yanvar 1938-ci ildə, çərşənbə günü güllələnmə qərarı çıxardı.<ref name=":0" /> 1938-ci il yanvar ayının 5-də [[SSRİ Ali Məhkəməsi]]nin 20 dəqiqəlik məhkəmə iclası Müşfiq barəsində güllələnmə qərarı verir.<ref>{{cite book |last1=Galbinur |first1=Pasha |title=Heavy Water & Reminder of the Evil |date=2017 |publisher=Lulu.com |page=96 |pages=278 |accessdate=24 oktyabr 2018}}</ref> Hökm yanvarın 6-da [[Nargin]] adasında yerinə yetirilir.<ref>{{cite web |url=http://axar.az/news/kult/96404.html |title=Müşfiqi bu üç səbəbə görə güllələdilər - Məxfi |author=Axar.az |date=03.06.2016 |work= |publisher=[http://axar.az Axar.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210307125434/https://axar.az/news/kult/96404.html |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |title=Həyatdan nakam gedən Mikayıl Müşfiq |author=Uğur |date=05.06.2012 |work= |publisher=[http://anl.az Anl.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/iyun/26.htm |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |title=Mikayıl Müşfiq haqqında donos yazanlar... |author=Modern.az |date=13.01.2016 |work= |publisher=[http://modern.az Modern.az] |accessdate=2018-10-23 |language=az |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415080318/https://modern.az/az/news/93666#gsc.tab=0 |url-status=live }}</ref> 1956-cı il mayın 23-də SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının qərarına əsasən Mikayıl Mirzə Əbdülqədir oğlu İsmayılzadə (Mikayıl Müşfiq) ölümündən sonra bəraət almışdır.<ref>Fərəcova, Zöhrə. Fərqli taleli oxşar adamlar… [Mətn]/Z. Fərəcova //Azərbaycan .-2018.- 15 avqust.- S.5.</ref><ref>Əliyeva, Aynurə. Səni kim unudar… [Mətn]: Mikayıl Müşfiq-110 /A. Əliyeva//Mədəniyyət 2018.- 25 may.- S.13..</ref> Azərbaycan Nazirlər Soveti yanında DTK-nın rəisinə 9d-471–56 nömrəli gizli məktub gönərildi. Həmin məktubda yazılmışdı:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin birinci xüsusi şöbəsi, SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın qeydiyyat qeydiyyat-arxiv şöbəsi. 23 may 1956-cı ildə SSRİ Ali Məhkəməsi Kollegiyasının İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlunun işi haqqındakı göndərişini icra olunmaq üçün göndərirəm. İsmayılzadənin yaxın qohumlarını tapıb, göndərişin mətnin tapıb tam elan etmədən, onlara ancaq işin baxılması və tarixi barədə məlumat verilsin. Hərbi kollegiya və Baş Hərbi Prokurorluğa da məlumat verilsin. DTK Azərbaycan şöbəsi idarəsinin rəisindən xahiş edirəm ki, İsmayılzadənin qanuni varislərinə müsadirə olunmuş əmlakı və ya onun dəyərini qaytarsın. İcra barədə Hərbi kollegiyaya məlumat verilsin.}} Müşfiqin qohumlarını axtarıb tapmaq işi Yazıçılar İttifaqına həvalə edilir. Qanuni varis olan Balacaxanım İsmayılzadə dövlət tərəfindən ayrılmış vəsaiti qəbul etmir və qəbz yazır:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Mən İsmayılova Balacaxanım Qədir qızı həmin qəbzi ondan ötrü verirəm ki, mənim qardaşım Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu İsmayılzadə bəraət almışdır. Bu barədə məlum edirəm ki, Mikayıl Müşfiqin heç kəsi yoxdur, ailəsindən ancaq bir mən qalmışam. Onun yoldaşı Axundova Dilbər o vaxtdan ərə getmiş, Kirovabad şəhərində yaşayır. Evdə qalan şeylər Mikayıl Müşfiqindir. Dilbərin evdə heç bir şeyi yoxdur. Qalan şeylərə mənim ehtiyacım yoxdur. İsmayılova.}} Mikayıl Müşfiqin əmlakı barədə arxiv materiallarından görünür ki, "arvadı Dilbər Hacı qızı Axundzadənin həbsindən sonra onların mənzili Baksovet tərəfindən Roşevkin familiyalı vətəndaşa təhvil verilmişdi".<ref name=":0" /> Mikayıl Müşfiqin qətlində ittiham olunanlar aşağıda qeyd olunmuşdur: * Yuvalian Davidoviç Sumbatov-Topuridze — Azərbaycan SSR-nin keçmiş daxili işlər üzrə xalq komissarı. İstintaq işində saxtakarlığa, həbs olunanların döyülməsinə, günahsız adamların kütləvi repressiyasına görə 1953-cü ildə həbs edilərək cinayət məsuliyyətinə cəlb olunub. * Vladimir İvanoviç Gerasimov — Azərbaycan SSR Daxili işlər üzrə xalq komissarının keçmiş müavini 16 iyun 1938-ci ildə RFFSR-CM-nin 58–2, 58–8 və 58–11 maddələrlə ittiham olunmuşdur. * Lev Abramoviç Tsinman — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin rəisi Moskva vilayəti hərbi tribunalalrının qərarı ilə 20 illik müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir. * İvan Petroviç Klinmençiç — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin birinci şöbə rəisi 8 may 1939-cu ildə istintaq işində saxtakarlığa görə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi kollegiyası tərəfindən 15 illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. * Q. B. Platonov (adı naməlumdur) — Azərbaycan Daxili İşlər üzrə Xalq Komissarlığı dördüncü şöbəsinin həbs işləri idarəsinin əməliyyat müvəkkilinin taleyi haqqında məlumat yoxdur. * 14 mart 1956-cı ildə hərbi prokuror, podpolkovnik Plexanovun imzaladığı sənəddən əlavə başqa bir arayışda Vladimir Nikolayeviç Platonovun 1955-ci ilin martında DTK orqanlarından saxtakarlıq işlərinə görə, azad edildiyi barədə qeyd var.<ref name=":0" /> 2018-ci ilə qədər şairin cəsədinin [[Xəzər dənizi]]nə atılması ehtimal edilirdi.<ref name="grave"/> Azərbaycan əsilli rusiyalı milyarder [[Fərhad Əhmədov]] atası Teymur Əhmədovun qalıqlarını axtararkən Stalin repressiyası illərində cəzalandırılanların bir çoxunun qalıqlarının da uyuduğu [[Qaradağ rayonu]]nun [[Puta]] qəsəbəsində Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin qalıqlarını aşkar etdiyini bildirmişdi.<ref name="grave">{{cite web |title=Bakıda Mikayıl Müşfiqin qalıqları aşkarlandı |url=https://news.milli.az/country/696805.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/country/696805.html |url-status=live }}</ref> Ərazidə partiya üzvlərinin, dövlət xadimlərinin və repressiya illərində güllələnmiş digər şəxslərin qalıqları tapılıb. 2020-ci ilin avqustuna olan məlumata görə, qalıqların üzərində [[DNK]] ekspertizası hələ də heç bir nəticə verməyib.<ref>{{Cite web |title=Hələ də cavab yoxdur: bu qalıqlar Mikayıl Müşfiqindir ya yox? |url=https://virtualaz.org/aktual/168082 |access-date=2020-08-28 |archive-date=2021-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210304065050/https://virtualaz.org/aktual/168082 |url-status=live }}</ref> === Ailə üzvlərinin sonrakı taleyi === Sovet rejimi təkcə ziyalıları deyil, onların ailə üzvlərini də cəzalandırırdı. Belə ki, şairin böyük bacısı Böyükxanımı tutmağa gələndə o, üç litrlik [[neft]]i başına tökərək özünü yandırır.<ref name=":0" /> İdarə işçiləri Müşfiqin kiçik bacısını və arvadını həbs etmək üçün yollar axtarırdılar. Müşfiqin həbsindən sonra ailənin növbəti qurbanı 8 saylı məktəbdə müəllim işləyən bacısı Balacaxanım Qədir qızı İsmayılzadə (Şükürlü) idi.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> Əvvəlcə Balacaxanımın həbsindən ötrü fənd qurulur. Altı ayın gəlini olan Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlü bir bəhanə ilə həbs olunur. Ancaq ondan dəqiq bir söz öyrənə bilməyib buraxırlar.<ref name=":0" /> Daha sonra M. Müşfiq 25 oktyabr 1937-ci ildə istintaqa çəkilir. İstintaq zamanı şair bacısı Balacaxanımın həyat yoldaşı Şükür Şükürlünü əks-inqilabi millətçi təşkilata cəlb etməkdə ittiham olunur, lakin Müşfiq bunu rədd edir və bildirir ki, onunla heç vaxt əks-inqilabi söhbətlər aparmayıb. İstintaqı aparan şəxs şairin nəzərinə Ələkbərlinin 1937-ci ilin 15 – 17 sentyabrında verdiyi izahatı çatdırır. Həmin izahatda Ələkbərli M. Müşfiqin cəlb etdiyi adamların arasında şairin bacısının ərini tanıdığını bildirmişdi. Ancaq şair bu ittihamların heç birini qəbul etmir.<ref name=":0" /> Sovet rejimi Balacaxanım müəlliməni məhz qardaşına görə şərləyib işdən xaric edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlü 9 sentyabr 1937-ci ildə məktəbə dərs deməyə gedəndə dərs hissə müdiri Sultan Murad ona işdən çıxarıldığını deyir.<ref name=":0" /> "''Göylərin lacivərd ətəklərində''" adlı kitabda qeyd olunur ki, işdən çıxarıldığını öyrənən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Axundovaya müraciət edir. O, Axundovadan işdən çıxarılmasının səbəbini soruşan Balacaxanım Şükürlü Axundovanın ona olan sərt reaksiyasndan qəzəblənərək stolun üstündəki mürəkkəbqabını yerə çırpır. Bundan istifadə eləyən Səkinə Axundova Balacaxanımı Voroşilov rayonunun katibi, Odessa yəhudisi olan Okinşeviçə şikayət eləyir. Şikayət eləməklə yanaşı, həm də şər ataraq söyləyir ki, xalq düşməninin bacısını işdən çıxarmışam və o da gəlib xuliqanlıq edərək mürəkkəbqabını üzərimə atmış, dövlət əmlakına ziyan vurmuşdur. Bununla da Balacaxanımı həbs edib Bayıl təcridxanasına gətirirlər. Dindirilmə zamanı Balacaxanım Şükürlüdən Okinşeviçə hansı sözləri söylədiyi soruşulur. O isə belə cavab verir:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Okinşeviçə dedim, madam ki, mənim sözlərimi başa düşməyirsiniz o zaman buradan siz durun, bir azərbaycanlı otursun, çünki bura Azərbaycandır. Bura turetski şəhərdir, burda azərbaycanlı olmalıdır, nəinki siz. Eyni zamanda mənim dediyim "turetski şəhərini" raykomda mənim üzərimə "Trostki" adı qoydular. Bu sözlərin əsasında mən də hiddətlənib Okinşeviçin stolunun üstündən su qrafinkasını götürüb stolun üstünə vurdum. Mənim bütün bu sözlərim yalnız işimdən ötəri olub. Göstərmək istəyirəm ki, Okinşeviçin bir də qabinəsində söz soruşanda o, mənə dedi ki, sən xalq düşmənisən. Mən də onun sözlərindən hiddətlənib dedim ki, sən də "vraq narodasan", çünki sizə şikayət olanda heç əhəmiyyət verməyirsiniz. Eyni zamanda azərbaycanlılara əhəmiyyət verməyirsiniz. }} Səkinə Rüstəm qızı Axundova, Vasiliy Pavloviç Stepenşikov, Səməd Hüseyn oğlu Hüseynov, Çəlbi İbrahimoviç Qasımov, Mariya Yevlamovna Tarasova, Yakov İosifoviç Qolumb, Nataliya Afanasiyevna Abramova, Simon Manaroviç Yüzbaşev, Ruben Cumşudoviç Ayriyan — [[rus]], [[yəhudi]], [[erməni]], [[türk]] daxil olmaqla, cəmi 9 nəfər Balacaxanımın üzünə durur, demədiyini boynuna qoyurlar.<ref name=":0" /> "XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar" adlı kitabda isə qeyd olunur ki, işdən azad olunduğunu bilən Balacaxanım Şükürlü həmin gün Voroşilov Rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri olmuş Axundovaya müraciət edir, lakin ondan bir müsbət cavab ala bilməyən müəllimə Voroşilov rayon partiya komitəsinin katibi Ankişeviçə müraciət edir.<ref name="aslan"/> Ankişeviç müəllimənin Müşfiqin bacısı olduğunu bilib, onu xalq düşməni, əks-inqilabçı, antisovetçi kimi təhqir edib, kabinetindən qovur.<ref name="aslan"/> Ankişeviç bir qrup öyrədilmiş şəxsləri yanına çağırıb Balacaxanım Şükürlüyə qarşı akt tərtib edir.<ref name="aslan"/> Həmin şəxslər tərəfindən rayon milis (polis) şöbəsinə müəllimənin ― xuliqanlığı barədə müraciət edilir.<ref name="aslan"/> Akta rayon Xalq Maarif şöbəsinin müdiri Səkinə Rüstəm qızı Axundova, inşaatda fəhlə işləyən Vasiliy Pavloviç Straçennikov, 13 saylı məktəbin metodisti Sahib Hüseyn oğlu Hüseynov, 10 saylı məktəbin dərs hissə müdiri Çələbi İbrahim oğlu Qasımov, teleqrafda texnik işləyən Mariya Yevlamkovna Tarasova, rayon partiya komitəsinin təlimatçısı Yakov İosifoviç Qolumb, bölmə müdiri Natalya Afanasevna Abramova, Voroşilov rayonunda təbliğatçı işləyən, donosçu Ruben Cümşüdoviç Ayriyan imza atırlar.<ref name="aslan"/> Həmin hadisənin bilavasitə iştirakçısı olan Ankişeviç nədənsə akta imza atmır.<ref name="aslan"/> Lakin bu hadisədən heç xəbəri olmayanları akta imza atmağa cəlb edirlər. 13 sentyabr 1937-ci ildə 3 saylı şəhər milis (polis) şöbəsi Balacaxanım Şükürlünü Ankişeviçi təhqir etmiş, əks-inqilabi, anti-sovet sözlər deməklə kifayətlənməmiş, mürəkkəbqabını onlara tərəf atma iddiası ilə həbs edir.<ref name="aslan"/> Balacaxanım Şükürlünü altı il müddətində azadlıqdan məhrum edilməsi üçün qərar çıxarır.<ref name="aslan"/> Şahverdiyanın sədrliyi ilə keçirilən məhkəmədə Balacaxanıma 72-ci maddə ilə 6 il iş kəsilir<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> və [[Arxangelsk]]ə sürgün olunur. O, 1943-cü ildə sürgündən qayıtmamaq şərtilə Plisetskaya stansiyasındakı məhbəs düşərgəsində tibb bacısı işləyir. Həbs müddəti bitəndən sonra qospitalda çalışır. Azərbaycana qayıtmağına icazə vermədiklərinə görə [[Özbəkistan]]ın [[Kokand]] şəhərində 1 may 1947-ci ilədək 4 il müddətində şəhər ticarəti şəbəkəsindəki atelyedə dərzi kimi fəaliyyət göstərir.<ref name=":0" /> Balacaxanım Şükürlüyə 1948-ci ildə Azərbaycan gəlməyə icazə verirlər. O, [[Şamaxı]]da iki illik tibb bacısı ixtisası verən məktəbə daxil olur. Balacaxanımı 1950-ci ildə [[Qobustan|Mərəzəyə]] işləməyə göndərirlər. 24 avqust 1956-cı ilədək Şamaxının müxtəlif rayonlarında tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərən Balacaxanım həbs olunduğu şəhərə qayıtmağa icazə alır. Bakıya gəlib Ortepediya və Cərrahi bərpa İnstitutuna tibb bacısı vəzifəsinə işə düzəlir.<ref name=":0" /> Balacaxanım İsmayılzadə 5 iyun 1954-cü ildə 25 №-li protokolun 9-cu paraqrafı ilə (Azərbaycan SSR Ali Sovetin prezidiumunun qərarı) bəraət alır.<ref name="aslan"/><ref name=":0" /> 1938-ci ildə Mikayıl Müşfiqin [[Gəncə]]dəki dostu olan [[Səlman Əhmədli]] onun ölmünə yazdığı şeirə görə ailəsi ilə birlikdə dörd illiyinə [[Türkmənistan]]ın [[Krasnovodsk]] şəhərinə sürgün edilmişdi.<ref>Muradov, Zakir. "Müşfiq — nə qədər də mənalı, dərin…" [Mətn]: Mikayıl Müşfiqin Gəncədəki dostu onun ölmünə yazdığı şeirə görə sürgün edilmişdi /Z. Muradov//525-ci qəzet .-2017.- 4 mart.-S. 12.</ref> Əmisi oğlu Dağlı Yunus Əbdül Cavad oğlu əslən Xızıdan, İsmayılzadələrdəndir. 1922-ci ildə doğulub. 17 yaşı tamam olmamış sürgün edilib. On bir il həbs və sürgün həyatı keçirib qayıtdı. Yunis "Dağlı" təxəllüsü ilə şeirlər yazıb. 1937-ci ilin tuthatutunda NKVD-çilərdən yayınaraq gedib Astarada hesabdar işləyirdi. 1949-cu ildə şaxtalı Sibir meşələrindən sürgündən qayıtdı. Yunis Dağlı hətta övladlarından birinin adını Əhməd Cavadın şərəfinə Cavad qoymuşdu. Bakıda adına küçə var. Uşaqları Şair Vahab İsmayılzadə və 1990-cı ilin 20 Yanvar şəhidi Cavad İsmayılzadədir. === Şəxsi həyatı === [[Fayl:Musdfhfig.JPG|thumb|Mikayıl Müşfiq həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]] ilə. 1936-cı il]] Mikayıl Müşfiq özünün ən birinci vəzifəsini insanları təhsilə, elmə yönəltməkdə, şagirdlərdə ədəbiyyata maraq oyatmada görürdü.<ref name="love"/> Müşfiq nadir hafizə sahibi idi. O öz hafizəsinə arxayın olub, çox vaxt qoşduğu şeiri uzun müddət vərəqə köçürməyib, şeirlərini, eləcə də bir çox klassik şairlərin əsərlərini əzbərdən bilirdi.<ref name="love"/> [[Sosializm]] quruculuğu illərində həyata keçirilən bir sıra reformalardan Müşfiq çox razı olub. [[Ərəb əlifbası]]nın [[latın əlifbası]] ilə əvəz olunması haqda şair hətta şeir də yazıb.<ref name="love"/> Amma həmin illərdə [[tar]]ın qadağan olunması ilə bağlı söz-söhbət Müşfiqi də, yaxın dostu tarzən [[Qurban Pirimov]]u da bərk sarsıdıb.<ref name="love"/><ref>{{cite web |last1=Babayeva |first1=Shafiga |title=SING, TAR, SING! |url=http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4/ |website=www.visions.az |publisher=www.visions.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180208212722/http://www.visions.az/en/news/475/5a892bd4 |url-status=live }}</ref> Müşfiq evlərinə qonaq gələn Pirimova tarın qadağan olunmasının xalqa ancaq ziyan vuracağını deyib.<ref name="love"/> Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə qeyd edirdi: {{cquote|müəllif=|''O, ustaddan tarı götürüb çalmasını xahiş etdi. Qurban müəllim tarı sinəsinə sıxıb "Yetim segahı" çalmağa başladı. Tar dilə gəldi, tar inildədi, tar hönkürdü… Tarın qopardığı nalələr anında Müşfiq özünü çəkdiyi papirosun dumanlarına bürümüşdü. Birdən onu gördüm ki, Müşfiqin yanıqlı səsi tarın naləsinə qarışdı və həmin günlərdə yazdığı "Oxu tar" şeirini söyləməyə başladı. Xoşbəxtlikdən, onların həyəcanı uzun sürmədi. Tar qadağan edilmədi…''<ref name="love"/>}} 1931-ci ilin mayında Müşfiq Geoloji İnstitutun buraxılış gecəsində [[Dilbər Axundzadə]] ilə tanış olur.<ref name="love"/> Dilbər xanım Müşfiqin əmisi arvadı Fəramuşla tələbə yoldaşı olub.<ref name="love"/> Tanınmaqda olan gənc şairlə Dilbəri əmisi arvadı tanış edib.<ref name="love"/> Təsadüfi bir neçə görüşdən sonra Müşfiq Dilbər xanıma sevgi məktubları göndərib, hər görüşə yeni şeirlə gəlib. Müşfiq növbəti görüşlərin birində Dilbər xanıma elçi göndərmək və tez vaxtda nişanlanmaq istədiyini bildirib.<ref name="love"/> 1932-ci ilin aprel ayında cütlük nişanlanıb.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqi arvadına görə öldürüblər? |url=https://news.milli.az/interest/298208.html |website=news.milli.az |publisher=news.milli.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102054/https://news.milli.az/interest/298208.html |url-status=live }}</ref> Onların kəbini isə təxminən bir il sonra, 1933-cü il iyun ayının 20-də kəsilib.<ref name="love">{{cite web |title=Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq |url=http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |website=www.anl.az |publisher=www.anl.az |accessdate=23 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220327042039/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/568147.htm |url-status=live }}</ref> 1934-cü ilin mart ayında onların Yalçın adında oğulları anadan olmuş, lakin 2 ay sonra yüksək hərarətlə seyr edən xəstəlik nəticəsində ölmüşdür.<ref>{{Cite book |last=Axundzadə |first=Dilbər |title=Müşfiqli Günlər |publisher=Xan Nəşriyyatı |year=2015 |edition=Birinci nəşr |location=[[Bakı]] |pages=səh 154 |language=Azərbaycan dili}}</ref> 1937-ci il noyabr ayının 1-də artıq NKVD inspektoru Kolqinanın təqdimatı ilə M. Müşfiqin həyat yoldaşı [[Dilbər Axundzadə]]nin həbsi üçün rəis müavini Borşev qərar çıxarır.<ref name="aslan">{{cite book |last1=Kənan |first1=Aslan |title=XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar |date=2011 |location=Bakı |pages=296 |url=http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220605061916/http://www.anl.az/el/k/ka_XX.pdf |url-status=live }}</ref> Noyabr ayının 2-də isə Dilbər Axundzadə həbsi üçün order yazılır.<ref name="aslan"/> M. Müşfiqin güllələnməsinə dörd gün qalmış Dilbər Axundzadə vətən xainin həyat yoldaşı kimi həbs edilir.<ref name="aslan"/> Həyat yoldaşının güllələnməsindən bir ay keçməmiş təhlükəsizlik leytenantı Q. B. Avanesov tərəfindən ilk dindirilmə aparılır.<ref name="aslan"/> Dilbər xanım iki aylıq əzab-əziyyətli ingəncələrə dözməyərək psixi gərginlik keçirir.<ref name="aslan"/> O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı Əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir.<ref name="aslan"/> Həmin xəstəxananın baş həkimi İ. İ. Antonov və qadın şöbəsinin müdiri A. A. Əsgərovun 19 fevral 1939-cu il tarixdə tərtib etdiyi aktda Dilbər Axundzadənin müalicə olunduğu zaman gəldiyləri nəticədən aydın olur ki, xəstə müalicə olunan zaman sistemsiz danışığı, suallara cavabı başa düşülməzdir.<ref name="aslan"/> Onun heç nə ilə maraqlanmadığı, suallara ötəri cavab verdiyi qeyd olunur.<ref name="aslan"/> 1938-ci ilin oktyabr ayından o sakitləşəndən sonra [[hallusinasiya]] halları keçirir.<ref name="aslan"/> 7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır.<ref name="aslan"/> 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imza qoyduğu qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir.<ref name="aslan"/> D. Axundzadə həbsxanadan azad olandan sonra o yenə də özünü təqsirli bilməmiş və beləki növbəti sorğuda günahsız olduğını bir daha bildirmişdir.<ref name="aslan"/> == Xatirəsi == ● Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə çoxlu sayda əsərlər həsr olunmuşdur. Bunlardan [[Hikmət Ziya]]nın "Bu dərdi kim unudar", [[Mədinə Gülgün]]ün "Ölməz Müşfiq üçün", [[Hüseyn Arif]]in "Bir gül açdı, sarı gül", [[Balaş Azəroğlu]]nun "Yenə o bağ olaydı", [[Əli Kərim]]in "Müşfiqə", [[Əliağa Kürçaylı]]nın "Müşfiqi yaşıdından sordum", [[Nüsrət Kəsəmənli]]nin "Müşfiqin tarı" əsərlərini qeyd etmək olar.<ref name="peak">{{cite journal |title=Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi |date=2018 |pages=29 |url=http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |accessdate=23 oktyabr 2018 |publisher=Azərbaycan Milli Kitabxanası |archive-date=2022-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308110923/http://anl.az/down/M.Mushfiq-metodik.pdf |url-status=live }}</ref> ● Şəmsəddin Abbasovun nəşriyyatdan Müşfiqin sonuncu "Çağlayan" poemasının qovluğunu 1937-ci ildə xilas edib götürdüyü sonradan məlum oldu. Kitabdakı şeirlər çap edildi. 1957-ci ildə şairin bəraətdən sonra ikicildliyi çap edildi.<ref name=":0" /> ● Mikayıl Müşfiqin sözlərinə [[Zeynəb Xanlarova]]nın ifasında "Qal sənə Qurban" və "Sənin üçün", [[Şövkət Ələkbərova]]nın "Qurban olduğum" və "Neçin gəlmədin", [[Gülağa Məmmədov]] "Oxu Tar", [[Eyyub Yaqubov]]un "Yenə o bağ olaydı", "Küləklər" və "Ana Dedim", [[Nəzakət Məmmədova (müğənni)|Nǝzakǝt Mǝmmǝdova]]nın "Oxu sevdiciyim", [[Alim Qasımov]]un "Söylə" mahnılarını qeyd etmək olar. [[Fayl:MikayilMushfig3.jpg|thumb|left|Mikayıl Müşfiqin [[Bakı]] şəhərindəki [[Mikayıl Müşfiqin heykəli|heykəli]]]] ● 1968-ci ildə heykəltaraş [[Münəvvər Rzayeva]] və memar [[Şəfiqə Rzayeva]] tərəfindən [[Mikayıl Müşfiqin heykəli]] işlənib hazırlanmışdır.<ref name=optik/> 1970-ci il iyun ayının 9-da Bakı şəhəri, [[Yasamal rayonu]] İnşaatçılar prospekti və Nəriman Nərimanov küçələrinin kəsişməsində abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name=optik/> ● 1977-ci ildə adının ədədiləşdirilməsi məqsədilə Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsi tərəfindən "Mikayıl Müşfiq" quru yük gəmisi suya buraxılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə aprel ayının 20-də [[Azərbaycan Respublikası Ali Soveti]]nin 1096-XI saylı fərmanı ilə [[Müşfiqabad]] — yeni şəhər tipli qəsəbə yaradılmışdır.<ref name=optik/> ● 1988-ci ildə Mikayıl Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində [[Tofiq Novruzov]]un, [[Cabir Novruz]]un, [[Aydın Zeynalov]]un, [[Nəbi Xəzri]]nin təşəbbüsü ilə [[Xızı rayonu]]nun [[Sayadlar]] kəndində şairin atası Əbdülqədirin bağ evinin yerində "Mikayıl Müşfiq ocağı" yaradılmışdır.<ref name="peak" /> Muzeydə şairə simvolik məzar qoyulmuşdur.<ref name="peak" /> 2004-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamı ilə Xızıdakı "Mikayıl Müşfiq ocağı" "Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi" statusu almışdır.<ref name="optik" /> 2008-ci il iyun ayının 23-də 100 illik yubileyi ilə əlaqədar Xızı rayonunun Sayadlar kəndində şairin yeni bərpa olunmuş evinin tətənəli açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1988-ci ildə [[Sumqayıt]] şəhərində şairin adını daşıyan tam orta məktəb binası istifadəyə verilmişdir.<ref name="sumqayit" /> Binanın önündə Mikayıl Müşviqin büstü qoyulmuşdur.<ref name="sumqayit">{{cite web |title=Sumqayit |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102055/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/xatire/mekteb1.htm |url-status=live }}</ref> ● 1989-cu ildə Xızı rayonunun Sayadlar kəndində xeyriyyəçi polkovnik Əbülhəsən Əhmədovun şəxsi təşəbbüsü ilə büstü qoyulmuşdur.<ref name="optik" /> Büst memar Münəvvər Rzayeva tərəfindən hazırlanmışdır.<ref name="optik" /> ● 1989-cu ildə Mikayıl Müşfiqin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədilə Bakıda yaşadığı binaya (S. Rəhimov küçəsi, 108) xatirə lövhəsi vurulmuşdur.<ref name="peak" /> ●1993-cü ildə Bakı şəhərinin [[Qaradağ rayonu]]nda adını daşıyan qəsəbədə abidəsinin açılışı olmuşdur.<ref name="optik" /> ● 1998-ci ildə [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti]] [[Heydər Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name="optik" /> [[Fayl:Stamp of Azerbaijan 828.jpg|thumb|Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinə həsr olunan poçt markası]] ● 2005-ci ildə "Müşfiqli günlərim" kitabının son genişləndirilmiş nəşri "Gənclik" nəşriyyatında işıq üzü görmüşdür. ● 2007-ci il 16 apreldə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti [[İlham Əliyev]] "Mikayıl Müşfiqin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1">{{cite web |url = http://ryl.az/files/mm.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180811233850/http://ryl.az/files/mm.pdf |archivedate = 2018-08-11 |title = "Könüllərdə yaşayan şair:biblioqrafik göstərici (M.Müşfiq-110)" |author = T.M.Məmmədova |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az |url-status = live }}</ref> ● 2008-ci il Qaradağ Rayon İcra Hakimiyyətinin və "Müşfiqsevərlər" Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi Mikayil Müşfiqin 100 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edilmişdir. ● 2008-ci ildə Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə [[Azərbaycan Respublikası Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi]]nin "[[Azərpoçt]]" birliyi marka buraxmışdır.<ref name="optik">{{cite web |title=Mushfig chronology |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archiveurl=https://archive.today/20181024022254/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/tarix.html |archivedate=2018-10-24 |url-status=live }}</ref> ● Mikayıl Müşfiqin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə əsasən 17 may 2018-ci ildə Sərəncam imzalamışdır.<ref name=":1" /><ref>Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. 17 may, 2018-ci il // Azərbaycan.- 2018.- 18 may.- S 1.</ref><ref>{{cite web |title=Azerbaijan to mark 110th anniversary of renowned poet Mikayil Mushfig |url=https://news.az/articles/culture/131226 |website=news.az |publisher=news.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2018-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180517180948/https://news.az/articles/culture/131226 |url-status=dead }}</ref> ● 15 oktyabr 2019-cu ildə Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Müşfiqabad qəsəbəsində Mikayıl Müşfiqin yeni ağ mərmərdən yonulmuş abidəsinin və xatirə parkının açılışı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Mikayıl Müşfiqin aşırılan abidəsinin yerinə yenisi qoyuldu |url=https://oxu.az/society/335305 |website=oxu.az |publisher=oxu.az |accessdate=3 oktyabr 2019 |archive-date=2022-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220909073226/https://oxu.az/society/335305 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mikayıl Müşfiq Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.<ref>{{Cite web |last=NModern |title=Sevimli şairimiz Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan park yenidənqurmadan sonra istifadəyə verilmişdir |url=http://qaradagh-ih.gov.az/az/news/1329.html |access-date=2024-07-22 |website=qaradagh-ih.gov.az |language=az}}</ref> ● Hal-hazırda Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığına [[Rusiya Milli Kitabxanası]], [[Rusiya Dövlət Kitabxanası]], [[ABŞ Konqres Kitabxanası]], [[Belarus Milli Kitabxanası]], [[Türkiyə Milli Kitabxanası]], [[Estoniya Milli Kitabxanası]] kimi dünya kitabxanlarında rast gəlmək olar.<ref>{{cite web |title=World libraries: Mikayil Mushfig |url=http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |website=anl.az |publisher=anl.az |accessdate=24 oktyabr 2018 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102336/http://anl.az/el/emb/M.Musfiq/dunya_index.htm |url-status=live }}</ref> ● 2020-ci ildə bəstəkar [[Cavanşir Quliyev]] Mikayıl Müşfiqin acı taleyindən bəhs edən 13 hissəli "[[Müşfiq ağıları]]" oratoriyasını bəstələmişdir.<ref>{{cite web |url=https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |title=Cavanşir Quliyevdən "Müşfiq ağıları" oratoriyası |author=[[Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı]] |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://aki.az AKİ.az] |accessdate=2020-06-14 |language=az |archive-date=2022-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220326112651/https://aki.az/cavansir-quliyevd%C9%99n-musfiq-agilari-oratoriyasi/ |url-status=live }}</ref> Oratoriyanın libretto müəllifi [[Sabir Rüstəmxanlı]]dır.<ref>{{cite web |url=https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |title=Sabir Rüstəmxanlı ilə Cavanşir Quliyevdən Müşfiq ruhuna ərməğan |author=Bakupost |date=14.06.2020 |work= |publisher=[https://www.bakupost.az Bakupost.az] |accessdate=2020-06-16 |language=az |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328102353/https://www.bakupost.az/cavansir-quliyevden-yeni-eser-musfiq-agilari |url-status=live }}</ref> === Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi === {{Əsas|Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi}} Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi- Mikayıl Müşfiq ocağı 1988-ci ildə, Polis-polkovniki Əbülhəsən Əhmədov, Tofiq Novruzovun, Cabir Novruzun, Aydın Zeynalovun, Nəbi Xəzrinin təşəbbüsü ilə Müşfiqin 80 illik yubileyindən sonra Müşfiq ocağının yaradılması qərarına gələrək, Xızının Sayadlar kəndində yaradılıb. Şairin yaşadığı ev dağıldığı üçün muzey Müşfiqin 80 illik yubileyi çərcivəsində atası Əbdülqədirin bağ yerində salınır. 2004-cü il 15 sentyabr tarixində keçmiş Mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlunun sərəncamı ilə bura dövlət himayəsinə keçərək Mikayıl Müşfiqin Xatirə muzeyi statusunu alıb. Muzey binası 1992-ci ildə tikilərək 1 mərtəbədən və 1 otaqdan ibarət olub, 55 kvadrat metr sahəni əhatə edir. Xatirə Muzeyində isə simvolik məzar qoyularaq, büst hazırlanır. Büstün memarı [[Əməkdar incəsənət xadimi]], [[Heykəltaraşlıq|heykəltaraş]] [[Münəvvər Rzayeva]]dır(1990) . 100 illik yubileyinə "[[Oxu, tar (film, 1989)|Oxu Tar]]"abidəsi 2008-ci ildə M. Müşfiqin həsr olunmuşdur. == Biblioqrafiya == === Şeirlər === ==== 1926 ==== {{columns-list|4| * Ölkəm ==== 1927 ==== * Ana * Sevgilər * Düdük sədaları * Xalı * Üsyana başla * Düşüncə * Həsrətli qarı * Dilənçi ==== 1928 ==== * Torpaq və traktor * Tozanaq * Gülüşlər * Bir lövhə * Əyyaş * Nigar * Gülnaz * Radio * Pedtexnikum * Dağlar * Mədəni hücum * Bir görünüş * küləklər * Ay qız * Telefon söhbəti * Teleqraf telləri * Çarxlarım * Yadıma düşdü * Qoşma * Gəzdiyim yerlər * Eşqim * Gecə düşüncəsi * Daş qartal * Yeni gənc * Vapor və fırtına * Rənanın ölümü * Poçt qutusu * Hörmətli qəzetimiz * Göy göl * Böyük işlər * Dönüş * Yarış * Çatmaq, ötmək * Rekonstruksiya * Əllər * And olsun * Buludlar * Qoşma * Bayram axşamı * Qafqaz * Sevinc * Heykəl qarşısında * Avral * Ağ dənizdə fırtına * Yarış * Çadralı qızlarımıza ==== 1930 ==== * Küləklər (1930)<ref name=optik/> ==== 1931 ==== * Bəyaz çöllər * Mil düzü * Qədim karvan * Rücu * Mənim çağlayanım * Xitab * Pambıq şaxları * Zəfər səsləri * Zəfərdən zəfərə * Ehtiyac * Ziyançı * Qədim bakı * İrəli ==== 1932 ==== * Su və külək * Sularda yanğın * Daş kömür * Ustalar * Son * Üçdən birə * Neft * Divlər səsi * Baba yurdu * Fantan * küləklər<ref name=optik/> * Günün səsləri<ref name=optik/> * Vuruşmalar<ref name=optik/> * Pambıq<ref name=optik/> * Bir may<ref name=optik/> * Buruqlar arasında (1932)<ref name=optik/> ==== 1932–1933 ==== * Tar ==== 1933 ==== * Sürət bayramı * At ==== 1935 ==== * Həyat sevgisi * Bəxtiyar * Əmək * Şair və vətəndaş * Buzlu yollar * Qadın * Güzgü qayıtdı * Kəndli və ilan<ref name=optik/> * Qaya<ref name=optik/> ==== 1936 ==== * Şerim * Üç sağlıq * könlümün dedikləri * Tərtərhes nəğmələri * Sənətkar * Torpaq * Ustamıza * N. Ostrovski üçün * Yalnız ağac * Gözəllik * Axşamüstü * Nə deməkdir? * Oxu * Sənin gözlərin * Bir də baxsan mənə * Sənin gülüşlərin * Ulduzlar * Mənim eşqim ==== 1936–1937 ==== * Mənim beşilliyim * Rəqs * Yağış yağarkən * Dəvət * Şirin qız * Bir günəş, bir baxış * Sabir üçün * Yenə o bağ olaydı! * Yeddi aşıq * Təzə ev ==== 1937 ==== * Çağlayan<ref name=optik/> === Poemalar === * Çoban * Mənim dostum * Səhər * Sındırılan saz ==== Mənzum oçerk ==== * Buruq adamı ==== Uşaqlar üçün şeirlər ==== * Coğrafiya * Məktəbli şərqisi * Zəhra üçün * Qaya ==== Mənzum nağıllar ==== * Şəngül, şüngül, məngül * kəndli və ilan<ref>{{cite web |url = http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180328184510/http://anl.az/el/m/mm_se.pdf |archivedate = 28 mart 2018 |title = Mikayıl Müşfiq. Seçilmiş əsərləri. |author = Gülhüseyn Hüseynoğlu |date = |publisher = |accessdate = 5 noyabr 2018 |language = az}}</ref> }} === Tərcümələri === {{columns-list|4| * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1930. - 30 s. * [[Taras Şevçenko]]. Kobzar. - Bakı: Azərnəşr, 1934. - 85 s. * [[Yegişe Çarens]]. Şeirlər. - Bakı: Azərnəşr, 1934. – 54 s. * [[Samuil Marşak]]. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı Azərnəşr, 1935. - 10 s. * [[Samuil Marşak]].. Huşsuza bax, huşsuza. - Bakı: Azərnəşr, 1936. - 14 s. * [[Aleksandr Puşkin]]. Qaraçılar. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 30 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. Şərq poeması. - Bakı: Azərnəşr, 1937. - 31 s. * [[Mirzə Fətəli Axundov]]. A.S.Puşkinin ölümünə şərq poeması/ M.F.Axundov; öz söz və red.hey.Ş.Qurbanov; tərc.ed.Mikayıl Müşfiq; Bakı: Elm, 1988, 143,[5]s.:port. * [[Mixail Lermontov]]. Qafqaz: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq., M. Rəfili //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 8.- S. 20. * [[Mixail Lermontov]]. Şairin ölümü: [şeir] /M.Lermontov; çev. Mikayıl Müşfiq //Yeni qüvvə.- 1937.- № 2.- S. 4-5; Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.-10 fevral. * Bezmənski. Qolçomak üsyanı: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 7-8.- S. 22. * Bezmənski. İşdə: [şeir] /Bezmənski; çev. Mikayıl Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 5-6.- S. 28-29. * [[Aleksandr Puşkin]]. Yevgeni Onegin: [əsərindən] /A.S.Puşkin; çev. R.Rza., M.Müşfiq //Hücum.- 1932.- № 12.- S. 20-21. * [[Yegişe Çarens]]. El üçün nəğmə: [şeir] /Çarens; çev. Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1933.- № 3.- S. 15-17. * [[Firdovsi]]. Rüstəm ilə İsfəndiyarın vuruşması və İsfəndiyarın ölməsi /Firdovsi; çev. M.Müşfiq., M.Seyidzadə //İnqilab və mədəniyyət.- 1934.- № 5.- S. 3-5. * [[Firdovsi]]. Sultan Mahmud haqqında həcv/ Firdovsinin yaradıcılığından bir parça /Firdovsi; çevirəni Mikayıl Müşfiq; M.Seyidzadə.-İnqilab və mədəniyyət.- 1934.-№9.-S.43-44. * [[Ömər Xəyyam]]. Rübailər / Ömər Xəyyam; farscadan çevirəni Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət, 1934.-№6-7.-S.4-5. * [[Yegişe Çarens]]. Bahar / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * [[Yegişe Çarens]]. Gələcəyə doğru / Çarens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may * Lorens. Ata / Lorens; tərc ed: Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.-1935.-17 may. * [[Hovannes Tumanyan]]. Əski xeyir-dua / Tumanyan; çevirəni. Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1935.- 17 may. * [[Taras Şevçenko]]. Vəsiyət, Dərdim, Sayıram günləri / Taras Şevçenko; tərc edəni: Mikayıl Müşfiq, Ə.Cavad //Ədəbiyyat qəzeti.-1936.-3 aprel.<ref name=":1" /> }} === Dövri mətbuatda === {{columns-list|4| * Düşüncə / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №1-2.-S.16. * Üsyana başla / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 3.- S. 14. * Gözəl şeir / Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №4-5.-S.24. * İki ehtiyac /A. Jarovdan iqtibas//Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №6 (41).-S.6. * Düdük sədaları. Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- №7-8.-S.10. * Oktyabr /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 10-11.- S. 38. * Dilənçi /Mikayıl Müşfiq //Maarif və mədəniyyət.- 1927.- № 12.- S. 20. * Xalı /Mikayıl Müşfiq //Komsomol məcmuəsi.- 1927.- № 12.- S. 24. * Mübarək /Mikayıl Müşfiq //Komsomol.- 1927.- № 10-11.- S. 32. * Əlvida / Mikayıl Müşfiq //İnqilab və mədəniyyət.- 1928.- № 11-12.- S. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan işci-kəndli müxbiri.- 1928.- № 4.- S. 28. * Küləklər /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 3.- S. 8. * Poçt qutusu /Mikayıl Müşfiq //Gənc işçi.-1929.-2 iyun. * Vapor və fırtına / İsmayılzadə Müşfiq // Gənc işçi.- 1929.- 14 may. * Mədəni hücum /Mikayıl İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 1.- S. 8-9. * Rənanın ölümü /Mikayil İsmayılzadə //Komsomol.- 1929.- № 4-5.- S. 10. * Zərbəçilər /Mikayıl Müşfiq // Kommunist.-1930.- 7 avqust. * Stalin /Mikayıl Müşfiq //Kommunist .-1936.-2 fevral. * Duyğu yarpaqları: [Azərbaycan Sovet Yazıçılar ittifaqının III plenumunda oxuduğu şeir] /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1937.- 18 aprel. * Məhəbbət; Söylə; Dilbər /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1965.- № 8.- S. 140. * Şeirim; Könlümün dedikləri; Yenə o bağ olaydı; Mənim beşilliyim; Sənətkar; Bəxtiyar Təzə ev; Komsomol nəğməsi /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1956.- № 11.- S. 3-7. * Şən Tiflis: [İxtisarla] /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1967.- № 9.- S. 97. * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1975.- № 11.- S. 30 * Müxbirin ölümü /Mikayıl Müşfiq //Müxbir.- 1984.- № 5.- S. 25. * Ovçu Cilan: (Dağlarda cilana); Gəncə /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1988.- 14 oktyabr.- S. 3. * Sonetlər /Mikayıl Müşfiq //Ədəbiyyat qəzeti.- 1993.- 4 iyun.- S.3. * Xatırla; Lətifə, bir axşam çağı...; Bağışla; Soyuq olur qışı sizin elləri... /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 1994.- 20 avqust. * Yaşa könül / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2004.-№3(127).-S.93. * Yaşa, könül!; Qurban olduğum; Duyğu yarpaqları; Küləklər; Yenə o bağ olaydı: (ixtisarla) /Mikayıl Müşfiq //Azərbaycan.- 2005.- № 6.- S. 3-5. * Tar /Mikayıl Müşfiq // Füyuzat.-2007.-№3.-S.64. * Səninçün; Küsmərəm; Qurban olduğum; Sənə qurban; Məhəbbət; Söylə / Mikayıl Müşfiq // Qobustan.-2008.-№2(142).-S.7-8. * Mikayıl Müşfiqin 110 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı: [17 may 2018-ci il] // Azərbaycan. - 2018. - 18 may. - № 111. - S. 1. * Ələddinqızı, Nəzakət. Ürəklərdə yuva salan Mikayıl Müşfiq : Dövlət başçısının Sərəncamı ilə Mikayıl Müşfiqin 110 illiyi qeyd ediləcək / N. Ələddin -qızı // Səs. - 2018.- 22 may. - № 97. - S. 13 . * Cəmşidqızı, Lilpar. Nakam şairin yarımçıq qalan arzuları : Mikayil Müşfiq-110 / L. Cəmşidqızı // Azad Azərbaycan. - 2018. - 15 may. - S.7. – Sumqayıtda keçirilən tədbir haqqında. * İlisuda kənd məktəbində "Müşfiq xatirələrdə" mövzusunda tədbir / G. Mahmudova //Azərbaycan müəllimi. -2018. - 16 fevral. - S.10. * Cahan ki, solmayan bir bağça-bağdır,... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Azərbaycan müəllimi. - 2018. - 12 yanvar. - S.12. * Mən bir sönməz duyğuyam ki... : Mikayıl Müşfiqin xatirəsi anılıb // Mədəniyyət. - 2018. - 10 yanvar. - S.7. * Qaraoğlu, Fazil. Tarixdə iz buraxanlar: Mikayıl Müşfiq / F. Qaraoğlu // Bakı Xəbər. - 2017.- 15 dekabr. - № 227. - S. 13 . * Cəbrayıl, Qurban. Yenə o bağ olaydı...: [Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığı haqqında] / Q. Cəbrayıl // Mədəniyyət.az. - 2017. - № 1. - S. 14-17. * Fariz. Mikayıl Müşfiqin doğum günündə abidəsi ziyarət olundu / Fariz // Mədəniyyət. -2017. - 7 iyun. - № 43. - S. 3. * Nur, Sevil. Poema // Kredo. - 2015. - 3 aprel. - S.6-12. * Salmanlı, R. Müşfiq ucalığı / R.Salmanlı //Azərbaycan.- 2014.- 6 sentyabr.- S.6. * Fikrət, Qoca. Poema // Azərbaycan jurnalı. - 2011. - №4. - S.28-30. * Həsənova, Sədaqət. Mikayıl Müşfiq və ədəbi dilimiz / S. Həsənova //Azərbaycan. - 2009. - №11. - S.181-184. * Hüseynoğlu, Gülhüseyn. Sözün ecazı / G.Hüseynoğlu // Yeni Mədənimaarif.- №1-2. - 2008. - S.68-72.<ref name=":1" /> }} === Redaktoru olduğu kitablar === {{columns-list|4| * [[Abdulla Faruq]]. Talış dağları: [üçüncü şeirlər məcmuəsi] / Faruq Abdulla.- Bakı: Azərnəşr, 1937.- 88 s. * [[Mirvarid Dilbazi]]. Bizim səsimiz: [şeirlər] / Mirvarid Dilbazi. Bakı: Azərnəşr, 1934.- 89 s. * Əlizadə, H. Bahar / [[Hümmət Əlizadə]].- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 62 s. * Katib, İ. Şura qızı / [[İsmayıl Katib]].-Bakı: Azərnəşr, 1934.- 80 s. * [[Osman Sarıvəlli]]. Dəmir sətirlərim / Osman Sarıvəlli.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 76 s. * Sübhi, Ə Şeirlər / Ə.Sübhi.- Bakı: Azərnəşr, 1934.- 24 s. }} === Haqqında yazılan kitablar === {{columns-list|4| * Azərbaycan poeziyasının Mikayıl Müşfiq zirvəsi [Mətn] : metodik vəsait /Azərb. Resp. Mədəniyyət Nazirliyi, Azərb. Milli Kitabxanası ; tərtibçi L. Əhmədova ; elmi red. K. M. Tahirov ; red. G. Səfərəliyeva. Bakı: [Azərbaycan Milli Kitabxanası], 2018.28, [1] s.: portr., 21 sm. * XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri /AMEA, Nizami ad. Ədəbiyyat İn-tu ; iş rəhpəri və red. Ş. Alişanlı. Kitab 3. M. Müşfiq irsi və 1920-30-cu illərdə yeni poetik fikrin formalaşması prosesi. - Bakı: Elm, 2010.- 324 s. * Açıq ədəbiyyat: [37: məqalələr toplusu] / tərt., ön söz. müəl. G. Qasımova.- Bakı: Qanun, 2013. - 88 s. * [[Yavuz Axundlu]]. Ədəbi portretlər /Y. Axundlu; tərt. H. Eyvazlı, N. Sadıqzadə; elmi red., ön söz. müəl. K. Əliyev. - Bakı: ADPU, 2008. –379 s. * [[Dilbər Axundzadə]]. Müşfiqli günlərim: xatirələr / D. Axundzadə.- Bakı: Gənclik, 2005. - 274 s. * [[Məmməd Arif]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn] : 3 cilddə /A. Məmməd ; tərt. ed. M. Axundova ; red. Ə. Mirəhmədov ; AzSSR EA, Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İn-tu. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı: AzSSR EA, 1967.-619, [1] s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. - Bakı, 1966.- S. 234 * Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı antologiyası [Mətn] : 3 cilddə /tərt. ed. Q. Namazov ; red. T. Əhmədov.-Bakı: Öndər, 2004.-XX əsr uşaq şeri 2-cild-264 s.: 22 sm. * Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı tarixi [Mətn] : iki cilddə /Azərb. SSR EA Nizami ad. Ədəbiyyat və Dil İn-tu ; baş red. M. Arif ; red. H. Babayev, Q. Qasımzadə, B. Ə. Nəbiyev.-Bakı: AzSSR EA, 1967.1-ci Cild.-636, [4] s.: portr., 22 sm. * [[Zərəngiz Dəmirçi Qayalı]]. Qayalı [Mətn]: şeirlər və poemalar /Z. Dəmirçi; red. Ə. Xələfli, S. Əhmədli.-Bakı: UniPrint, 2008.-359, [1] s.: portr., 21 sm. * Ələkbərli, N. Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım/ N. Ələkbərli; red. A. Bağırov, R. Kərimova. - Bakı: Şirvannəşr, 2007. – 224 s. * [[Gülhüseyn Hüseynoğlu]]. Mikayıl Müşfiq [Mətn] : fotoalbom /G. Hüseynoğlu.-Bakı: İşıq, 1999.-152 s. * [[Cəfər Xəndan]]. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Kənan, Aslan. XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar [Mətn] /A. Kənan ; red. və ön sözün müəl. N. Şəmsizadə ; rəssam. O. Sadıqzadə.-Bakı: Azərnəşr, 2011.299, [1] s.: fotoşək., portr., 21 sm. * [[Firudin Qurbansoy]]. Göylərin lacivərd ətəklərində: sənədli povest-kollaj /F. H. Qurbansoy; red. V. Qaradağlı; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. - Bakı: Qərənfil MMC, 2008. - 204 s. * Məmmədzadə, Vüsalə. Mədəni irs və Müşfiq novatorluğu [Mətn] : monoqrafiya /V. Məmmədzadə ; elmi red., [ön söz] N. Şəmsizadə.-Bakı: [s. n. ], 2017.138, [5] s.: portr., fotoşək, faks., 20 sm. * [[Kamran Məmmədov]]. Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr [Mətn] /K. Məmmədov ; red. Ş. Sadiq ; naşir M. XAN ; dizayn və qrafika T. Fərzi.-[Bakı]: Hədəf Nəşrləri, [2013.] -252, [4] s.: portr., ill., 16 sm. * Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı [Mətn] : dərslik /elmi red.: C. Abdullayev, T. Hüseynoğlu, V. Sultanlı ; rəyçi H. Qasımov, T. Əhmədov; BDU.- Bakı: Bakı Universiteti, 2007.I Cild.-Fiziki xüsusiyyətləri 503 s.: portr., 20 sm. * [[Abbasqulu Nəcəfzadə]]. Müşfiqin duyğu yarpaqları [Mətn]: [şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar] /A. İ. Nəcəfzadə; red. V. Qaradağlı; məsləhətçi. G. Hüseynoğlu; [tərc. S. Məmmədzadə, Y. Filler, V. Qafarov]; Azərb. Resp. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi.-Bakı: Təhsil, 2009.127, [1] s.: portr., notlar, 21 sm. * [[Şamil Süleymanlı]]. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əli-yev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s. * [[Kamal Talıbzadə]]. Tənqid və tənqidçilər [Mətn] /Kamal Təlıbzadə; rəyçi. Ş.Salmanov.-Bakı: Yazıçı, 1989.-489,[2] s.: 1 portr., 21 sm. * [[Rəsul Rza]]. Seçilmiş əsərləri [Mətn]: 5 cilddə /Rəsul Rza; tərt.ed. Anar; red. A.Əmrahoğlu IV cild.- B.: Öndər, 2005.- 336 s * [[Xəlil Rza Ulutürk]]. Həyat, həyat deyə çırpınan könül [Mətn] /Xəlil Rza Ulutürk ; tərt. ed. F. Ulutürk ; red. və ön söz. Ə. Əsgərli.-Bakı: Çinar-Çap, 2009.291, [1] s.: portr., 21 sm. * [[Rafiq Yusifoğlu]]. Uşaq ədəbiyyatı [Mətn] : ali və orta ixtisas məktəblərinin tələbələri üçün dərslik /R. Yusifoğlu ; elmi red. Z. Xəlil ; rəyçilər M. Qasımlı, Ş. Məmmədov.-Bakı: Şirvannəşr, 2006.-268 s.: 20 sm. * Azerbaijanian poetry [Text]: classic modern traditional /edited M. Ibrahimov; compiled O. Sarybelli; designed & illust.N. Babayev. Moscow: Progress Publishers, 1971. 662, [2] p.: ill., 22 cm. * Poetry of Azerbaijan [Text]: a drop in the ocean /com. & edt. E. Madatli.-Islamabad: Leaf Publications, 2010.345 p.: 22 sm. * Azerbaycan çağdaş şiir antolojisi [Metn] /hazır. Z. Makas; kapak. Ü. Sarıaslan ; Kültür Bakanlığı.-Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992.436 s.: harita, 24 sm. * Bin yılın yüz şairi [Metn]: Azerbaycan şiiri antolojisi /haz. Anar, Y. Akpınar; kapak. Ö. Hakan.-Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımlar Dai. Bşk., 2000.XXX, 305 s.: 28 cm * Falter & Flamme [Text] : ein Jahrtausend aserbaidschanische Liebeslyrik /transl. N. Ateschi, J. Weinert. Berlin: Matthes & Seitz Berlin, 2008.207, [1] p.: 21 sm. * Arif, Məmməd Dadaşzadə. Müşfiqin poemaları / M. Arif. Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. I cild.- Bakı: Azərb. SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967.- S. 44-50. * Əlimirzəyev, Xalid. M. Müşfiq yaradıcılığında romantika / X. Əlimirzəyev. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. İki cilddə. II cild. - Bakı: Elm və Təhsil, 2009. - S.467 - 482. * Xəndan, Cəfər. Ədəbi qeydlər / C. Xəndan; tərt. ed. R. Zəka Xəndan. - Bakı: Azərnəşr, 1966. - 192 s. * Xəndan, Cəfər. Mikayıl Müşfiq / C. Xəndan; Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956.-45 s. * Rəfiq Zəka. Müşfiq incəlikləri: Mikayıl Müşfiqin anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə / R. Zəka ; Azərb SSR "Bilik" Cəmiyyəti. - Bakı, 1978. - 88 s. * Quliyeva, Səfurə. Müşfiqin sənət aləmi / S.Quliyeva - Bakı: Yazıçı, 1988, 184 s. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. – Bakı: ASE Baş Red., 1983. – S. 141. * Mikayıl Müşfiq / Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Uç cilddə. III cild.- Bakı , 1967. – S. * Mikayıl Müşfiq / Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı: Ali məktəblər üçün dərslik.- Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007. - S.192-211. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Ömür karvanı talan oldu / B. Nəbiyev. Hərənin öz yolu var... : məqalələr toplusu / B. Ə. Nəbiyev ; red. N. M. Cabbarlı; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. - Bakı : Çinar-Çap, 2008. – S.240-254. * Nəbiyev, Bəkir Əhməd oğlu. Mikayıl Müşfiq / B. Nəbiyev. Özümüzdən başlayaq. – Bakı: Elm, 1990. - S.144-159. * Nəcəfzadə, Abbasqulu. Müşfiqin duyğu yarpaqları / A. Nəcəfzadə; red. V.Qaradağlı. - Bakı: Təhsil, 2009. - 128 s. * Rza, Rəsul. Qızıl gül olmayaydı... / R. Rza; rəs. Ə. Məmmədov; red. S. Əsəd. - Bakı: Gənclik, 1968. - 64 s. * Süleymanlı, Şamil. Nəşriyyat işi və Azərbaycan ədəbiyyatı dünya nəşrində: "Avesta"dan Hüseyn Cavidədək: dərs vəsaiti / Ş. Süleymanlı; elmi red. X. Əliyev; red. R. Cəmilqızı; rəy.: N. Muradəliyeva, M. Dəmirli, A. Rüstəmli. - Bakı: Təhsil, 2007. - 258 s.<ref name=":1" /> }} == Şəcərə == {{İsmayılzadələr}} == Filmoqrafiya == # [[Qızıl gül olmayaydı... (film, 1965)|Qızıl gül olmayaydı…(film, 1965)]] # [[Mikayıl Müşfiq (film, 1978)]] # [[Yenə o bağ olaydı (film, 2002)]] # [[Qeybdən gələn səs (film, 2002)]] # [[Bakı bağları. Buzovna (film, 2007)]] # [[Cavid ömrü (film, 2007)]] # [[Şeirin Müşfiq zirvəsi (film, 2007)]] # [[Muğamat var olan (film, 2009)]] == Qalereya == <center><gallery> Mikayıl Müşfiq (1928).png|1928-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq (1931).png|1931-ci ildə Mikayıl Müşfiq Mikayıl Müşfiq və Səməd Vurğun (1935).png|1935-ci ildə Mikayıl Müşfiq [[Səməd Vurğun]]la </gallery></center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Xarici keçidlər == {{Vikilər | commons = Category:Mikayil Mushfig | wikispecies = | wikt = | b = | s = Müəllif:Mikayıl Müşfiq | q = Mikayıl Müşfiq | n = | m = }} * [http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/2018/avqust/603417.htm Alo, Müşfiq…] * [http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2016/yanvar/471111.htm Çağlar Müşfiq…] * [https://ru.sputnik.az/culture/20180320/414534391/mikail-mushfig-pojet-oskorblenie.html "Бессмысленный, нелепый" Мушфиг, или Зачем снова расстреливать поэта 80 лет спустя (rusca)] * [http://cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html Mikayıl Müşfik sevgisi, Rəbiyyə Zərdabi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100803052224/http://www.cukurovasanatdergisi.com/rebiyye-zerdabi/mikayil-musfik-sevgisi.html |date=2010-08-03 }} {{Xarici istinadlar}} {{Azərbaycanda Stalin repressiyaları}} {{Azərbaycanda kommunizm}} {{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Mikayıl Müşfiq]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Siyasi repressiya qurbanları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:SSRİ şairləri]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Edam olunmuş azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı məhbuslar və məhkumlar]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyasının üzvləri]] 2btpa7p7g5bt8ypue3ezxe2i0hp2jrz 0 20870 7865234 7863721 2024-11-27T01:53:20Z Samral 29509 7865234 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdanın yeni sərgüzəşti |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Nazim Məmmədov]]<br>[[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = [[Fikrət Sadıq]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Oqtay Zülfüqarov]] |rollarda = |operator = Aleksandr Milov |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Kamil Nəcəfzadə]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = 9 iyun 1973 |dil = [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = [[rəngli film|rəngli]] |vaxt = 9 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1973]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>252 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Film kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Burada Azərbaycan xalq nağılının məşhur qəhrəmanı [[Cırtdan]]nın bizim günlərdə başına gələn yeni əyləncəli sərgüzəştlərindən söhbət açılır. Filmdə xalq folklorunun fantastik motivləri ilə müasirlik bir-birini tamamlayır. İnsan düşüncəsinin məhsulu olan nəhəng müasir texnika bəşər övladına həmişə kömək etməyə hazırdır. Budur, əfsanəvi Simurq quşu və xalça-təyyarə sehrli yumağın arxasınca nə qədər uçurlarsa da xeyri olmur, onu tuta bilmirlər. Köməyə güclü və xeyirxah raket gəlir. O, sehrli yumağı tutub balaca Cırtdana qaytarır. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Ssenari müəllifi:''' [[Fikrət Sadıq]] :'''Rejissor:''' [[Nazim Məmmədov (rejissor)|Nazim Məmmədov]], [[Bəhmən Əliyev]] :'''Quruluşçu rəssam:''' [[Kamil Nəcəfzadə]] :'''Operator:''' Aleksandr Milov :'''Bəstəkar:''' [[Oqtay Zülfüqarov]] :'''Səs operatoru:''' [[Kamal Seyidov]] :'''Multiplikasiya rəssamı:''' [[Bəhmən Əliyev]], Tamilla Əsgərova (T.Əsgərova kimi), Hüseyn Cavid İsmayılov :'''Fon rəssamı:''' Nazim Məmmədov :'''Rejissor assistenti:''' [[Hafiz Əkbərov]] :'''Montaj edən:''' Esmira İsmayılova :'''Redaktor:''' [[Ədhəm Qulubəyov]] :'''Filmin direktoru:''' A.Məhərrəmov === Filmi səsləndirənlər === :[[Amaliya Pənahova]] — Simurq quşu :[[Məmmədrza Şeyxzamanov]] — uçan xalça :Ş.Bağırova :Gülnaz Qədirli == Mənbə == * Məmmədov, A. “Cırtdanın yeni sərgüzəşti” [Azərbaycan kinostudiyasının yeni çəkdiyi "Cırtdanın yeni sərgüzəşti" filmi haqqında] //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1974.- 28 dekabr.- səh. 16. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 258-263. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [https://modern.az/az/news/85390 “Nostalji” — Unudulmayan cizgi filmləri — RUBRİKA] == Həmçinin bax == * [[Cırtdan (film, 1969)]] [[Kateqoriya:1973-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 07w0jcd3da5qjr8aj1q4b6fgufwam4b 7865238 7865234 2024-11-27T02:56:55Z Samral 29509 7865238 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdanın yeni sərgüzəşti |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Nazim Məmmədov]]<br>[[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = [[Fikrət Sadıq]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Oqtay Zülfüqarov]] |rollarda = |operator = Aleksandr Milov |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Kamil Nəcəfzadə]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = 9 iyun 1973 |dil = [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = [[rəngli film|rəngli]] |vaxt = 9 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1973]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>252 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Film kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Burada Azərbaycan xalq nağılının məşhur qəhrəmanı [[Cırtdan|Cırtda]]nın yeni dövrdə başına gələn yeni əyləncəli sərgüzəştlərindən söhbət açılır. Filmdə xalq folklorunun fantastik motivləri ilə müasirlik bir-birini tamamlayır. İnsan düşüncəsinin məhsulu olan nəhəng müasir texnika bəşər övladına həmişə kömək etməyə hazırdır. Budur, əfsanəvi Simurq quşu və xalça-təyyarə sehrli yumağın arxasınca nə qədər uçurlarsa da xeyri olmur, onu tuta bilmirlər. Köməyə güclü və xeyirxah raket gəlir. O, sehrli yumağı tutub balaca Cırtdana qaytarır. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Ssenari müəllifi:''' [[Fikrət Sadıq]] :'''Rejissor:''' [[Nazim Məmmədov (rejissor)|Nazim Məmmədov]], [[Bəhmən Əliyev]] :'''Quruluşçu rəssam:''' [[Kamil Nəcəfzadə]] :'''Operator:''' Aleksandr Milov :'''Bəstəkar:''' [[Oqtay Zülfüqarov]] :'''Səs operatoru:''' [[Kamal Seyidov]] :'''Multiplikasiya rəssamı:''' [[Bəhmən Əliyev]], Tamilla Əsgərova (T.Əsgərova kimi), Hüseyn Cavid İsmayılov :'''Fon rəssamı:''' Nazim Məmmədov :'''Rejissor assistenti:''' [[Hafiz Əkbərov]] :'''Montaj edən:''' Esmira İsmayılova :'''Redaktor:''' [[Ədhəm Qulubəyov]] :'''Filmin direktoru:''' A.Məhərrəmov === Filmi səsləndirənlər === :[[Amaliya Pənahova]] — Simurq quşu :[[Məmmədrza Şeyxzamanov]] — uçan xalça :Ş.Bağırova :Gülnaz Qədirli == Mənbə == * Məmmədov, A. “Cırtdanın yeni sərgüzəşti” [Azərbaycan kinostudiyasının yeni çəkdiyi "Cırtdanın yeni sərgüzəşti" filmi haqqında] //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1974.- 28 dekabr.- səh. 16. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 258-263. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [https://modern.az/az/news/85390 “Nostalji” — Unudulmayan cizgi filmləri — RUBRİKA] == Həmçinin bax == * [[Cırtdan (film, 1969)]] [[Kateqoriya:1973-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] l6hhmxms47fch52l1m6bfxa5zo4culv 0 21025 7864933 7863778 2024-11-26T17:47:27Z Samral 29509 7864933 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film [[Cırtdan]] Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div (film, 1983)]] * [[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] eelxgtu9n3fgqx92ddnwteev6x6ce5r 7864936 7864933 2024-11-26T17:48:47Z Samral 29509 /* Həmçinin bax */ 7864936 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film [[Cırtdan]] Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan (film, 1969)|”Cırtdan” cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 69mvzkutn3252tplupjkbncozs4nvyi 7864938 7864936 2024-11-26T17:52:09Z Samral 29509 7864938 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film “Cırtdan” Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsinin sifarişi ilə 1981-ci ildə C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan (film, 1969)|”Cırtdan” cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 3rok7swxb6zxhe5t4i3av4fb9ztu3bo 7864942 7864938 2024-11-26T17:54:19Z Samral 29509 /* Xarici keçidlər */ 7864942 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film “Cırtdan” Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsinin sifarişi ilə 1981-ci ildə C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan (film, 1969)|”Cırtdan” cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [[YouTube]]-da — [https://youtu.be/EgnCoXl--KU?si=Bt03d0QCHBf58FkO izlə] * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] oqzytcb6krzzor5c9ypng25u29hm31u 7864943 7864942 2024-11-26T17:54:47Z Samral 29509 /* Xarici keçidlər */ 7864943 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film “Cırtdan” Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsinin sifarişi ilə 1981-ci ildə C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan (film, 1969)|”Cırtdan” cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [[YouTube]]-da — [https://youtu.be/EgnCoXl--KU?si=Bt03d0QCHBf58FkO izlə] {{ru}} * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 4bqpuh34pgk1eee1sykl1k4v6lv8hym 7864947 7864943 2024-11-26T17:57:48Z Samral 29509 /* Xarici keçidlər */ 7864947 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film “Cırtdan” Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsinin sifarişi ilə 1981-ci ildə C. Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan (film, 1969)|”Cırtdan” cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [[YouTube]]-da — [https://youtu.be/EgnCoXl--KU?si=Bt03d0QCHBf58FkO izlə] {{ru}} * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] b6hkhpy8pbhitzv824la75eqwybhi5k 7864958 7864947 2024-11-26T18:19:41Z Samral 29509 /* Film haqqında */ 7864958 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film “Cırtdan” Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film [[SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsi]]nin sifarişi ilə 1981-ci ildə C. Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan (film, 1969)|”Cırtdan” cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [[YouTube]]-da — [https://youtu.be/EgnCoXl--KU?si=Bt03d0QCHBf58FkO izlə] {{ru}} * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 0691zd1xwvp1div3naz8v6s2407x746 7864962 7864958 2024-11-26T18:23:38Z Samral 29509 /* Xarici keçidlər */ 7864962 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan-"pəhləvan" |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = Tofiq Ağayev<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Musiqili film|musiqili]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 9,39 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1981]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan–"pəhləvan"''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана "Великана"}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film “Cırtdan” Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Burada [[Cırtdan]]ın başına gələn əhvalatlardan, xeyirlə şərin mübarizəsindən bəhs olunur. == Film haqqında == Film [[SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsi]]nin sifarişi ilə 1981-ci ildə C. Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində "ReAnimasiya" sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]<nowiki/>nın direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=Azərtac}}</ref> Forumda filmin rəssamı [[Elçin Hami Axundov]]<nowiki/>a “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Filmin üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi:''' Tofiq Ağayev,<ref name="azertag161038">{{Cite web |title=Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqında yeni filmlərə baxış olmuşdur |url=https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810154923/https://azertag.az/xeber/Azerbaycan_Kinematoqrafchilar_Ittifaqinda_yeni_filmlere_baxis_olmusdur-161038 |deadurl=live }}</ref> Aleksandr Timofeyevski : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref name="azertag161038"/><ref>{{Cite web |title="Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?" |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]]<ref name="azertag161038"/> : '''Mahnıların mətni:''' Aleksandr Timofeyevski : '''Səs operatoru:''' [[Akif Nuriyev]] : '''Multiplikasiya rəssamı:''' Rauf Dadaşov, Vaqif Məmmədov, Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Solmaz Hüseynova, Vladimir Zarubin : '''Rəssam:''' T. Hüseynov, Aydın Lazımov, Hüseyn Cavid İsmayılov, S. Candarov, [[Zəkiyyə Mahmudova]], Cəvahir Quliyeva, Lalə Məmmədova (Lalə Ağacanova kimi), Y. Melkumova : '''Redaktor:''' D. Tahirova : '''Filmin direktoru:''' E. Şirinov === Filmi səsləndirənlər === : [[Klara Rumyanova]] — Cırtdan : Stanislav Fedosov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirənlər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan (film, 1969)|”Cırtdan” cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. == Xarici keçidlər == * [[YouTube]]-da — [https://youtu.be/EgnCoXl--KU?si=Bt03d0QCHBf58FkO izlə] {{ru}} * [https://youtu.be/UDxYehBfBJg?si=DOAtp1r3b1iQv9rT Про Джыртдана Великана] {{ref-ru}} * [https://www.facebook.com/share/KtxmS4nanr2uWaAn/?mibextid=WC7FNe “Cırtdan-pəhləvan” (1981) filminin səhnə təsviri (raskadrovka)] * [https://www.youtube.com/watch?v=rTP5UQJ8_nc Cırtdan-pəhləvan. Birinci film (1981) — Azərbaycan dilində] * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [https://web.archive.org/web/20200421181122/http://old.audiovisual.az/browse.php?lang=az&page=1500130103 Cırtdan-pəhləvan] * [https://www.facebook.com/share/f8xgagFeAZujd2HJ/?mibextid=WC7FNe "Cırtdan - Pəhləvan" (1981) filminin eskizi] [[Kateqoriya:1981-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Musiqili filmlər]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Rusca filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 1vhgdbb6kfvpgb5a2yr49citb86j80h 0 25593 7865684 7862638 2024-11-27T10:18:14Z Anar 657 293902 7865684 wikitext text/x-wiki {{eyni soyad|Axundov}} {{Yazıçı |mükafatları = + }} '''Süleyman Sani Axundov''' ({{DVTY}}) – Azərbaycan dramaturqu, nasir, maarif xadimi, Əmək Qəhrəmanı (1932). Ədəbiyyatda həmsoyadı [[Mirzə Fətəli Axundov]]dan fərqlənmək üçün [[Ərəb dili|ərəbcə]] "ikinci" mənasını daşıyan "sani" sözünü özünə ləqəb götürmüşdür. == Həyatı == Süleyman Sani Rzaqulu bəy oğlu Axundov 3 oktyabr 1875-ci ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. O, uşaq yaşlarında atasını itirdiyi üçün dayısı [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]]un himayəsində böyümüşdür.<ref name="huseyne">H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 237–240.</ref> Süleyman Sani Axundov 1885–1894-cü illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil aldıqdan sonra III dərəcəli rus-tatar məktəbinə müəllim təyin edilmişdir.<ref name="huseyne" /> O, ömrünün sonuna kimi pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuş, yazıçı, jurnalist kimi tanınmışdır. Süleyman Sani Axundov 1906-cı ildə Bakıda çağrılmış Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayında iştirak etmişdir. 1920–1921-ci illərdə Qarabağ vilayətinin maarif şöbəsinin müdiri, 1922–1930-cu illərdə Bakıda məktəb müdiri vəzifələrində çalışmışdır. 1922-ci ildə Azərbaycan Ədib və Şairlər İttifaqının ilk sədri seçilmişdir. Ədəbi və pedaqoji fəaliyyətinə görə 1932-ci ildə ona "Əmək Qəhrəmanı" adı verilmişdir. 1921-ci ildən 1930-cu ilədək fasiləsiz Bakı Soveti üzvü, Bakı İcraiyyə Komitəsinin namizədi və Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü olmuşdur. "İkinci il" adlı dərs kitabının müəllifidir. Süleyman Sani Axundov 29 mart 1939-cu ildə, 63 yaşında vəfat etmişdir. == Bədii yaradıcılığı == Süleyman Sani Axundovun ilk yaradıcılıq əsəri "Tamahkar" komediyasıdır. O bu əsərini Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara" əsərinin təsiri ilə 1899-cu ildə yazmışdır. Bu komediyasında o, dövrün bir sıra mənfiliklərinə, o cümlədən xəsisliyə, tamahkarlığa, qadın əsarətinə qarşı çıxmış, İmran, Gülzar, Şərəf xanım kimi müsbət surətlər yaradaraq yeni nəsli həqiqətə, fədakarlığa sövq etməyə, oxucu və tamaşaçılarda gözəl həyat arzuları oyatmağa çalışmışdır. 1907-ci ildə qələmə aldığı "Dibdat bəy", "Türk birliyi" adlı komediyaları ilə Azərbaycan teatr səhnəsinə siyasi-ictimai mövzu gətirmişdir. "Laçın yuvası", "Qaranlıqdan işığa", "Şahsənəm və Gülpəri", "Səadət zəhmətdədir", "Molla Nəsrəddin Bakıda", "Eşq və intiqam" və s. pyeslərin müəllifidir. Süleyman Sani Axundov həm də orijinal nasirdir. "Qonaqlıq" (1905), "Kövkəbi-hürriyyət" (1905), "Yuxu" (1905) onun ilk hekayələridir. O bu klassik əsərlərini 1905-ci il inqilabının təsiri ilə yazmışdır. Yazıçı "Tutuquşu" (1909) hekayəsində də aktual məsələyə toxunmuşdur. Ədib təxminən bir səhifə həcmində olan bu hekayəsində təqlidçiləri, ana dilinə xor baxanları tutuquşunun simasında ifşa etmişdir. Süleyman Sani Axundovun yazdığı "Qan bulağı" (1923), "Ümid çırağı" (1923), "Cəhalət qurbanı (1923), "Nə üçün" (1925), "Təbrik" (1925), "Sona xala" (1926), "Namus" (1926), "Mister Qreyin köpəyi" (1927), "Son ümid" (1927), "İki dost, iki düşmən" (1927), "Gənc maşinistka və qoca yazıçı" (1935) hekayələri Azərbaycan nəsrinin qiymətli nümunələrindəndir. XX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının formalaşmasında, inkişafında da onun böyük xidməti vardır. Ədib "Qorxulu nağıllar" (1912–1914) başlığı altında yazdığı "Əhməd və Məleykə", "Abbas və Zeynəb", "Nurəddin", "Qaraca qız", "Əşrəf" ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında forma, məzmun, üslub yenilikləri gətirmişdir. == Kitabları == * Əsərləri. Bakı: 1936. * Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni Abbas Zamanov). Bakı: 1951. * Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni Nadir Vəlixanov). I cild. Bakı: 1968. * Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni Nadir Vəlixanov). II cild, Bakı: 1968. * Hekayələr və pyeslər (tərtib edəni Nadir Vəlixanov). Bakı: 1975. * Seçilmiş əsərləri (tərtib edəni və ön sözün müəllifi: Nadir Vəlixanv). Bakı: 2005 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin oxu == {{Vikianbar kateqoriyası|Suleyman Sani Akhundov}} {{VikiMənbə|Müəllif:Süleyman Sani Axundov}} * Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə, III cild, Bakı, 1957. * Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi. 2 cilddə, I cild, Bakı, 1967 * Azərbaycan sovet ədəbiyyatı. Bakı, 1966. * Mir Cəlal, Firidun Hüseynov. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1982. * C. Hacıyev. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1955. * Məsud Vəliyev. S. S. Axundov. Bakı, 1956. * C. Nağıyeva. S. S. Axundov arxivinin təsviri. Bakı, 1962. * Nadir Vəlixanov. Süleyman Sani Axundov. Bakl, 1968. * Nadir Vəlixanov. Süleyman Sani Axundov. Bakl, 1976. * R. Şəmsiyeva. Süleyman Sani Axundov (metodiki-biblioqrafik ədəbiyyat göstəricisi). Bakı, 1975. * Очерк истории Азербайджанской советской литературы. Москва, 1963 * Orxan Məmmədov (Baharlı). Ağdamın adlı-sanlı pedaqoqları, alimləri. Bakı, 2001. * Orxan Zakiroğlu (Baharlı). Qarabağın Seyidli oymağı. I kitab, Bakı, 2017 * [[Məmmədhüseyn Təhmasib]]. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I cild. Bakı: Mütərcim, 2010. – səh. 466–469. == Xarici keçidlər == * [https://metbuat.az/news/1456031/suleyman-sani-axundov-ne-ucun-ozune-qesd-etmisdi.html Süleyman Sani Axundov nə üçün özünə qəsd etmişdi?] {{Azərbaycan ədəbiyyatı}} {{Azərbaycan dili}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Axundovlar (Şuşa)]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı dramaturqlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı pedaqoqlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan feministləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının məzunları]] [[Kateqoriya:Əmək qəhrəmanları]] stnk52c6urtpp2fonpob3tdl3q0a98x 0 29144 7865513 7816949 2024-11-27T07:48:30Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Özbəkistan astronomları]] əlavə olundu 7865513 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{Vəzifəli şəxs}} '''Muhamməd Torağay''', '''Uluqbəy''', '''Mirzə Uluqbəy''', '''Məhəmməd Tarağay Uluqbəy''' ({{DVTY}}) — riyyaziyyatçı,<ref>{{Cite web}}</ref>astronom<ref>{{Cite web}}</ref>, böyük alim və hökmdar və [[Teymurlular sülaləsi]]ndən olan dövlət adamı. [[Teymurləng]]in nəvəsi idi. Atası Şahruxun ölümündən sonra 1447-ci ildən Teymurilər sülaləsinin başçısı olmuşdur. Uluqbəy rəsədxanasında tərtib edilən ulduz kataloqu uzun müddət dünyada ən mötəbər kataloq sayılmışdır. Uluqbəy yaxşı elm adamı olduğu qədər, yaxşı dövlət adamı olmamışdır. Bir neçə döyüşü uduzmuş, 1480-ci ildə [[Herat]] əhalisini qılıncdan keçirtmişdir. Üsyan edən oğlunun qoşunlarına məğlub olandan sonra [[Məkkə]]yə getməyə icazə verilmiş, ancaq öz sözünün üstündə durmayan oğlu tərəfindən öldürülmüşdür. [[Fayl:Ulugh Beg observatory.JPG|thumbnail|Uluğbəy rəsədxanası, [[Səmərqənd]]]] [[Fayl:1987 CPA 5876.jpg|thumbnail|SSRİ poçt markasında. 1987-ci il]] == Həyatı == Onun adını bütovlükdə Sultan Al əüd dövlə Uluq bəy Gurkan kimi yazırlar. Əmir Teymurun oğlu Sultan Şahruxun 1394-cü ilin martın 22-də, yəni xalqımız üçün əziz bir gündə, Novruz bayramında Azərbaycanın Sultaniyyə şəhərində doğulan ilk oğluna Muhamməd Torağay adı qoyurlar. Hökmdar nəslindən olan gənci də qısaca olaraq Turğay Mirzə deyə çağırılır. Sarayda hər cür qayğı ilə əhatə olan Turğay Mirzəni gələcəyin hökmdarı kimi tərbiyə etməyə çalışırlar. Lakin yaşıdlarından dərin zəkası, məntiqi, iti hafizəsilə seçildiyinə görə elmə və sənətə daha çox meyil edir. Yeniyetməliyindən şeirlər yazır, Qurani-Kərimi əzbərdən bilən hafiz kimi tanınır. == Əmir Teymurla bir görüş == Tarixi qaynaqlar Uluq bəyin babası Əmir Teymurla bir görüşü haqqında yazır ki, Əmir Teymur bir müddət dincəlmək üçün Gülüstan bağına gəlir. Əyanlara nəvələrini onun yanına gətirmələrini tapşırır. Nəvələrini onun yanına gətirirlər. Gecənin aydınlığında Əmir Teymur Turğay Mirzəyə deyir: -"Ürəyin nə istəyir, de verim!" Uşaq da yavaşca əlini yuxarı qaldırır. Göydə sayrışan ulduzu göstərir və deyir: — "Baba, onu istəyirəm!" Əmir Teymur uşağın cavabından tutulsa da balaca Turğay Mirzənin hafizəsinə, hazırcavablığına və məntiqli danışığına heyran qalır.<ref>[http://www.trtazerbaycan.com/az/newsDetail.aspx?HaberKodu=6191b376-5fc9-489e-b476-800ee95887d6 .trtazerbaycan.com ]</ref>. == Xidmətləri == 1409-cu ildə 15 yaşlı Turğay Mirzə vəliəhd olduğuna görə Teymurilər imperiyasının paytaxtı Səmərqəndə hakim təyin edilir. O, yüksək vəzifəsindən təhsilini artırmaq, məktəblər, kitabxanalar açmaq, elmi təşkilatlar yaratmaq üçün istifadə edir. Onun ensiklopedik biliyi, elmə və maarifə göstərdiyi qayğı az bir zamanda Teymurilər imperyasının sərhədlərindən uzaqlara yayılır. Bu imperyanın ərazisi o qədər böyük idi ki, şairlər ondan söz açanda mubaliğə ilə "məmləkətin bir ucunda günəş doğanda o bir ucunda günəş batır", və ya "bir çapar məmləkətin bu başından o başına altı ay at çapır" yazırdılar. Onun elmə verdiyi dəyərdən xəbər tutan alimlər Səmərqəndə doğru axışırlar. Açdığı mədrəsələrdə istedadlı gənclər təhsil alırlar. Gənc Turğay Mirzə atası Sultan Şahruxun böyük oğlu və vəliəhdi kimi Mavareyi nəhri idarə etməklə yanaşı, elmə və sənətə bu qədər zaman ayıra bilməsi də heyrət doğurur. Uluq bəyin açdığı mədrəsədə Əli Quşçu, Kaşi kimi böyük alimlər çalışır. Tarixə Uluqbəy rəsədxanası kimi daxil olan bu elm müəssəsinin əsasını qoyan Turğay Mirzə astronomiyadakı bir çox yanlışlıqları yeni riyazi hesablamalar vasitəsilə aradan qaldırır. O dövrdə dünyada heç bir alim öz müşahidə və hesablamalarının dəqiqliyində onunla müqayisə olunmamışdı. Beləcə özü də tarixə ən böyük riyyaziyyatçı və astronom kimi daxil olur. Tərtib etdiyi ulduz kataloqu, yəni planlı cədvəllər eklintika meylinin təyin edilməsinə və illik presessiya sahəsindəki araşdırmalara güclü təkan vermişdi.<ref>[http://www.trturdu.com/trtworld/az/newsDetail.aspx?HaberKodu=6191b376-5fc9-489e-b476-800ee95887d6 . trturdu.com ]</ref>. == Elmi nailiyyəti == Ulduz cədvəli kitabı beş hissədən ibarətdir. O beş hissənin ikisi astralogiyaya – ulduzlara görə insan taleyindən, gələcəkdə baş verəcək təbii hadisələrə həsr edilib. XVII yüzildə isə "Ulduz cədvəli" latıncaya, fransızcaya və ingiliscəyə çevrilərək Londonda, Parisdə, Florensiyada və Cenevrədə nəşr edilir. "Ulduz cədvəli" kitabı o qədər heyranedici olur ki, bir çox alim cədvəlin orijinallığına şübhə ilə yanaşır. Alimin apardığı müşahidə və hesablamaları mümkünsüz hesab edirlər. Zaman isə öz işini görür. 1908-ci ildə Rus alimi Vyatkin Uluq bəyin rəsədxananın yerini müəyyənləşdirmək üçün Səmərqəndə gəlir. Burada arxivlərdə çalışır, qocalarla söhbətlər edir. Torpaq idarəsinin arxivində XVII yüzilliyə dair bir sənəd tapır. Sənəddə "təlli-rəsəd" adı ilə bir sahənin satılmasından bəhs edilir. Bu ifadə ona ipucu verir. Alim Qırxqız qəbiristanlığı yaxınlığındakı Kuhək təpəsindəki həmin sahədə arxeoloji qazıntı aparmağı qərara alır. Uğurlu və təkidli axtarış öz bəhrəsini verir. Rəsədxananın qalıqları tapılır. Lakin qazıntını axıradək davam etdirə bilmir. Həmin yerdə qazıntı işləri birdə II Dünya Savaşı ərəfəsində davam etdirilir. 1941-ci ilin iyunun 22-də Faşist Almaniyasının SSRİ-yə hücumu qazıntını dayandırır. 1948-ci ildə arxeloji qazıntı yenidən davam etdirilir və bu iş Uluqbəy rəsədxanasının bərpasına şərait yaradır. 38 il vəliəhd kimi ölkəni idarə edən, elmi, sənəti, ədəbiyyatı inkişaf etdirən, abadlıq işləri aparan Uluq bəy 1447-ci ildə atası Şahrux Sultan dünyasını dəyişdikdən sonra böyük bir imperianı təkbaşına idarə etməli olur. Onun gördüyü işlərdən narazı qalan, hakimiyyət bölgüsündə aldığı payla razılaşmayan, irticaçı saray məmurları Uluq bəyin oğlu Əbdüllətif Mirzəni atasına qarşı qiyama təhrik edirlər. Uluq bəy də başı elmə, poeziyaya qarışdığından sarayda baş verənlərdən vaxtında xəbər tutub sərt tədbirlər görə bilmir. == Xəyanət qurbanı == Yaranmış vəziyyətdən çıxmaq üçün 1449-cu il oktyabrın 24-də oğlu Əbdüllətifin xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkərək Hacı Xorasanla Məkkə ziyarətinə yola düşür. Lakin o heç Səmərqənd vilayətindən çıxa bilmir. Şeyxlərin fitfasıyla çağırılan divanda onu zalımlıqda, ədalətsizlikdə suçlayıb ölüm hökmü kəsir. Məkkə ziyarətinə yola düşən Uluq bəyə çapar Səmərqəndə yaxın kəndlərin birində yetişir. Bildirir ki, xanın yeni əmri olmadan heç, yerə getməməlidi. Çapardan sonra bir neçə il əvvəl Uluq bəyin əmrilə atası edam edilmiş Sulduzlar nəslindən olan Abbas gəlir. O, bildirir ki, Uluq bəy islam ehkamlarından uzaqlaşmaqda suçlanaraq ölüm hökmünə məhkum edilib. Abbasın xidmətçiləri Uluq bəyin əl-qolunu bağlayaraq arxın kənarına gətirir və diz çökdürürlər. Abbas qılıncla vurduğu bir zərbə ilə böyük alimin, hökmdarın başını bədənindən ayırır. Beləcə, 1449-cu ilin oktyabrın 22-də böyük alim və dövlət xadiminin ömrü faciəli şəkildə başa çatır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Uluqbəy rəsədxanası]] == Xarici keçidlər == * [http://www.atominsan.com/ulug_bey.php Həyatı] {{Vikianbar kateqoriyası|Ulugh Beg}} {{İslam ölkələrində riyaziyyat |vəziyyət=collapsed}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Teymurilər]] [[Kateqoriya:Hökmdarlar]] [[Kateqoriya:Öldürülmüş hökmdarlar]] [[Kateqoriya:Özbəklər]] [[Kateqoriya:Özbək astronomlar]] [[Kateqoriya:Özbək riyaziyyatçılar]] [[Kateqoriya:Özbək hökmdarlar]] [[Kateqoriya:Özbəkistan şairləri]] [[Kateqoriya:Tarixi şəxsiyyətlər]] [[Kateqoriya:Türk hökmdarlar]] [[Kateqoriya:Türk tarixi]] [[Kateqoriya:Özbəkistan astronomları]] [[Kateqoriya:Türk astronomlar]] gdygxpxsskaxbxobyyq2k79mglkfcx4 0 29842 7865377 7864210 2024-11-27T06:18:42Z Nigar Isayeva 268913 7865377 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı}} '''[[Fyodor]] Mixayloviç Dostoyevski''' ({{Dil-ru|Фёдор Михайлович Достоевский}}; {{DVTY}}) — rus yazıçı, [[dünya ədəbiyyatı]]nın ən böyük yazıçılarından biri.<ref>{{cite web |url = https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190830205437/https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archivedate = 2019-08-30 |title = Dostoyevski Millətçiliyi (tərc. Əli Kəbirli) |author = Hans Kohn – |date = |work = |publisher = Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Ред.-сост. |first=Е. Ф. Губский, Г. В. Кораблева, В. А. Лутченко. |title=Достоевский Федор Михайлович // Философский энциклопедический словарь / |publisher=: Инфра-М, |year=2003. — |isbn=586225403-X. |location=Москва |pages=576 с. |language=ru}}</ref> Uşaqlığını sərxoş ata və [[xəstə]] anasının yanında keçirən Dostoyevski, anasının ölümündən sonra [[Peterburq]]dakı [[Mühəndis]] Məktəbinə girdi. Atasının ölümünü burada xəbər aldı. [[Məktəb|Məktəbi]] müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra İstehkam Müdirliyinə girdi. Bir il sonra istefa verərək buradan ayrıldı. [[Ordu|Ordudan]] ayrıldıqdan sonra ədəbiyyata yönələn Dostoyevskinin ilk romanı ''[[Bədbəxt insanlar|"Yoxsul insanlar"]]'', 1846-cı ildə nümayiş olundu. Bu əsərinin ardından yazdığı [[Kitab|kitablarla]] gözlədiyi müvəffəqiyyətə çata bilməyən Dostoyevskinin ümidi qırıldı və [[Siyasət|siyasətlə]] maraqlanmağa başladı. 1849-cu ildə dövlət əleyhindəki bir [[sui-qəsd]]<nowiki/>ə qarışdığı iddiası ilə həbs olundu. Səkkiz ay [[Həbsxana|həbsxanada]] qalan Dostoyevski, gülləyə düzülmək üzrəykən digər səkkiz [[məhbus]] yoldaşı ilə bağışlanıldı. Cəzası dörd il kürək, altı il də adi həbsə çevrildi. Cəzasını çəkməsi üçün [[Sibir]]də olan OMSK həbsxanasına göndərildi. Burada keçirdiyi dörd ildən sonra ər rütbəsi ilə xidmətə verildi. Zabitliyə qədər yüksəldi. 1857-ci ildə Mariya Dmitriyevna İsayeva ilə evləndi. Beş il boyunca vəzifəsini yerinə yetirən Dostoyevski, 1859-cu ildə azad edildi və [[Sankt-Peterburq|Peterburqda]] yaşamağa başladı. Peterburqa döndükdən sonra ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar"]]'' (1861) və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər"]]'' (1862) adlı əsərləri yazdı. Qardaşıyla birlikdə iki jurnal çıxardı. 1862-ci ildə arzuladığı [[Avropa]] səyahətini reallaşdırdı. Xəstəliyi və qumar asılılığı ucbatından maddi baxımdan çətinliyə düşdü. Bu dövrdə "''[[Gizlindən Qeydlər]]"'' (1864), ''[[Cinayət və cəza (roman)|"Cinayət və cəza]]"'' (1866), "''[[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz"]]'' (1866), ''[[İdiot (roman)|"İdiot]]'' "(1868), ''Əbədi ər'' (1870) və ''[[Cinlər (roman)|"Cinlər"]]'' (1872) kimi əsərləri yazdı. Yoldaşının ölümündən sonra katibəsi ilə evləndi. Yenidən borclandı və [[Qumarxana|qumarxanalarda]] gəzməyə başladı. Qızının ölümünün ardından böyük bir sarsıntı keçirdi. ''[[Yeniyetmə|"Yeniyetmə"]]'' (1875), ''[[Yazıçının gündəliyi|"Yazıçının gündəliyi]]"'' (1876) və ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları]]"'' (1880) adlı əsərlərində yazıçılıq həyatı boyunca yazdığı mövzuları yenidən ələ aldı. ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları"]]'' adlı əsərini iki ildə bitirən Dostoyevski bir ciyər qanamasıyla yatağa düşdü və 28 yanvar 1881-ci ildə vəfat etdi. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881 tarixində təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasından getdi. [[Dünya ədəbiyyatı]]<nowiki/>na ən çox təsir edən və ən çox oxunan yazıçılardan biri olan Dostoyevskinin əsərləri bir çox 20-ci əsr yazıçılarının fikirlərinə dərindən təsir etdi. Dostoyevskinin əsərləri [[Ceyms Coys]], [[Virciniya Vulf]], [[Fridrix Nitsşe]], [[Ernest Heminquey]], [[Knut Hamsun]], [[Lüdviq Vitgenşteyn]], [[Alberto Moravia]], [[Aleksandr Soljenitsın]], [[Çarlz Bukovski]], [[Marsel Prust]], [[Ayn Rand]], [[Ziqmund Freyd]], [[Frans Kafka]], [[Orxan Pamuk]] və [[Lev Tolstoy]] kimi bir çox yazıçıların əsərlərinə işıq tutdu. [[Fridrix Nitsşe]] ''"O mənim psixianaliz haqqında bir şeylər öyrəndiyim yeganə insandır. O mənim həyatımın ən böyük sevincidr."'' == Həyatı == [[Fayl:Wki Dostoyevsky Street 2 Moscow Mariinsky Hospital.jpg|thumb|right|270px|Dostoyevskinin doğum yeri olan Moskvadakı Mariinski Xəstəxanası]] === Uşaqlığı və gəncliyi === Dostoyevski, Mixail və Maria Dostoyevskinin oğlu olaraq 11 [[noyabr]] 1821 tarixində [[Moskva]]da doğuldu. Altı uşaqlı ailənin ikinci uşağı idi. Atası Mixail, [[Hərbi cərrahiyyə|hərbi cərrah]]<nowiki/>lıqdan təqaüdə çıxdıqdan sonra Mariinsky Xəstəxanasında yoxsullara xidmət etməyə başladı. Xəstəxana [[Moskva|Moskvanın]] ən pis yerlərindən birində yerləşirdi. Dostoyevski də bu xəstəxana da doğuldu. Dostoyevskinin anası Maria isə bir [[tacir]] qızı idi. Mixail Andreyeviç Dostoyevski olduqca sərt bir adam idi. Ən böyük məşğuliyyəti içki idi və ailəsini möhkəm bir intizam altında idarə edirdi. Böyük qız olduqları halda qızlarının tək başlarına küçəyə çıxmasına icazə vermirdi. Dörd oğuluna isə bir [[baş çavuş]] kimi davranırdı. Çox tez əsəbiləşər, uşaqları isə qaçacaq yer axtarardılar. Mixailin başqa bir xüsusiyyəti də [[Xəsislik|xəsisliyi]] idi. Vəziyyətinin yaxşı olmasına baxmayaraq, uşaqları 16–17 yaşına gələnə qədər onlara cibxərcliyi belə verməmişdir. Anası Maria Dostoyevski və uşaqlar yaz aylarını [[Tula vilayəti|Tulada]] keçirirdilər. Burada Fyodor atasına xidmət edən kəndlilərlə tanış oldu və onlara bağlandı. Bu təcrübə uşağın gələcəkdəki həyatı üzərində çox dərin təsir yaradacaqdı. Dostoyevski uşaqlığını çox vaxt [[Alkoqolizm|sərxoş]] bir ata və xəstə bir ana arasında keçirdi. Atasının işlədiyi xəstəxanadan olan xəstələr ilə vaxt keçirməyi və onların [[Hekayə|hekayələrini]] dinləməyi çox sevən Dostoyevski ilk təhsilini Moskvada aldı. Anası [[vərəm]] xəstəliyi ucbatından öldüyü zaman, sərt intizamıyla tanınan Peterburq Mühəndis Məktəbinə göndərildi. Yoldaşlarının, əsəbi və həddindən artıq həssas bir quruluşa sahib olduğu üçün "Alovlu Fedya" ləqəbini verdikləri Dostoyevski Peterburqda zamanını kitab oxuyaraq, düşüncələrə dalaraq, ya da qardaşı Mixail ilə söhbətləşərək keçirdi. Atasının 1839-dakı ani ölümünü burada öyrəndi. Arvadının ölümündən sonra özünü tamamilə içkiyə yönəldən Mixail Dostoyevski isə artıq çalışa bilməz hala gəldi. Burada kəndlilərə və kölələrinə o qədər pis davrandı ki, ən sonunda özünü öldürmələrinə gətirib çıxardı. Atasının ölümünü Peterburqda xəbər alan Dostoyevski onun ölümünü istədiyi düşüncəsi səbəbiylə [[Depressiya|depressiyaya]] girdi. Xəstəliyinin ilkini həyatının bu mərhələsində keçirməyə başladı. Peterburq Mühəndis Məktəbindəki təhsilini müvəffəqiyyətlə bitirərək, [[kiçik leytenant]] rütbəsiylə Peterburqdakı İstehkam Müdirliyində vəzifəyə verildi. Özü üçün heç bir mənası olmayan bir həyata başlamışdı. Bohem mühütə dadandı, maaşına və torpaqdakı payından götürdüyü illik 5.000 [[Rubl|rublluq]] gəlirə qarşılıq davamlı çətinlik içində idi. [[Bilyard]]a maraq salmışdı və həmişə uduzurdu. Həyatı boyunca avara həyatı səbəbiylə, son illərində kitablarından təmin etdiyi gəlirin xaricində həmişə yoxsulluq içində yaşadı. Bu qəribə davranışlarına qarşılıq, həyatını başdan başa dəyişdirəcək hadisə yaxınlaşırdı. Ədəbiyyatla maraqlanmağa başlamışdı və işə [[Onore de Balzak|Balzak]]ın "''Eugenie Grandet''sini" [[rus dili|ruscaya]] çevirməklə başladı. Ordudakı həyatdan da artıq sıxılmışdı. Böyük qardaşına 1843-cü ildə yazdığı məktubda, ''"Əsgərliyə kartofa nifrət etdiyim qədər nifrət edirəm"'' deyə yazmışdı. Ertəsi il də daha çox dözə bilməyərək istefa verdi. Qərarını qardaşına məktubla xəbər verərkən belə deyirdi: ''"Heç peşman deyiləm. Bir ümidim var. Romanımı bitirmək üzrəyəm. Orijinal bir əsər olacaq"''. === İlk yaradıcılıq dövrü === Ordudan ayrıldıqdan sonra roman yazmağa başladı. Dostoyevskinin ilk kitabı olan ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"'' ilk olaraq 1846-cı ildə nümayiş olundu. Dostoyevski, romanını "Oteşestvenya Zapiski" adlı məşhur bir [[ədəbiyyat]] [[Jurnal|jurnalında]] yayınlatmayı ümid etmişdi; lakin aradan bir il keçdiyi halda jurnal, [[Roman|romanında]] əhəmiyyətli dəyişikliklər etmədikcə, əsərini nəşr etməyi rədd etməyə davam edirdi. O da istənilən dəyişiklikləri etmək yerinə, əsərini özü nəşr etməyi qərarlaşdırdı və qazanacağı pulla borclarını bağlaya biləcəyi ümidiylə 1846-cı ildə ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"''ı nəşr etdi. Kitabı oxuduqdan sonra zamanın usta tənqidçilərindən biri, ona bu məktubu göndərdi: "Siz problemin ruhunun ən dərinlərinə getmiş və bir neçə xəttdə böyük bir gerçəyi ortaya qoymusunuz. Sizdən xahiş edirəm, qabiliyyətinizi qiymətləndirin və ona qarşı həmişə dürüst olun. Beləcə böyük bir yazar ola bilərsiniz." Dostoyevski, cəmiyyətini mərhəmətsiz qaydalarında yaşlı bir adamın yetim bir qıza bəslədiyi sevgini iç dünyasındakı dərin qarşıdurmalarla işlədi. Xalqın rəğbətiylə qarşılanan bu kitab, tənqidçilərdən də təriflər gördü. Məşhur [[tənqidçi]] [[Vissarion Belinski|Belinski]], romanı oxuduqdan sonra Dostoyevskiyə gələcəkdə böyük bir [[Yazıçı|yazar]] olacağına dair tərif dolu sözlər söylədi. Şair Nikolay Neksarov, Dostoyevski haqqında "Yeni bir Qoqol doğuldu" deyə danışdı. Dostoyevski bir gün içində şöhrətinin zirvəyə çatdığını gördü. Böyük qardaşına, ''"Hər şey sanki bir möcüzə kimi oldu,"'' deyirdi. Lakin şöhrətə qovuşduqdan sonra yaxşıca həyasızlaşaraq özünə heyran olan insanlara sərt şəkildə davranan Dostoyevskinin bu hərəkəti, kasıb təbəqədən gəldiyi üçün lağ edilməsinə və gözdən düşməsinə səbəb oldu. ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar"]]''ın sürətli gələn müvəffəqiyyətindən sonra durğun və müvəffəqiyyətsiz bir dövr keçirdi. Təcavüzkar hərəkətləri üzündən tənha qalan yazarın borcları başına dərd oldu. Bu səbəbdən də yazmağa kafi zamanı ayıra bilməz olmuşdu. İlk müvəffəqiyyətini təkrar tuta bilməyəcəkmiş kimi görünürdü. Ədəbiyyat dünyasının özünə qarşı yuxarıdan aşağı baxan tutumu isə artaraq davam etməkdə idi. 1846-cı ildə ''[[Oxşar (povest)|"Oxşar"]]'' əsəri nümayiş olundu. Yazıçı bu romanda, özünü ortadan qaldırmağa çalışan bənzəriylə davamlı qarşıdurma halında olan bir məmurun hekayəsini izah etdi. Bu romanda ələ aldığı cüt şəxsiyyət temasını daha sonra bəzi romanlarında istifadə etsə də roman, Belinski daxil heç bir tənqidçi tərəfindən bəyənilmədi. Tənqidçilər romanı sıxıcı adlandırdı. 1847-ci ildə isə "''Ev sahibəsi"'' adlı əsəri nümayiş olundu. Dostoyevski bu əsəri ilə də gözlədiyi təriflərin əksinə tənqidlərlə qarşılaşdı. Dostoyevski, ruhi çöküntüyə düşdü və kədərdən xəstə oldu. Ancaq yazıçılığı buraxmayan Dostoyevski, 1848-ci ildə "''[[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr"]]'' və "''Bir kövrək ürəkli"'' adlı kitabları işıq üzü gördü. ''Bir kövrək ürəkli'', yazıçıya etibarını yenidən qazandırsa da gözlədiyi müvəffəqiyyəti əldə edə bilməyən Dostoyevski ümidini itirdi. Yazıçılıqdan ümidini üzən Dostoyevski, siyasətlə maraqlanmağa başladı və gənc [[Liberalizm|liberalların]] (Tetrashevski) qrupuna girdi. === Sibir sürgünü === 23 aprel 1849-cu ildə Çarlıq polisi tərəfindən yatağında həbs olunan Dostoyevski, qrupun digər iyirmi üzvüylə birlikdə 22 dekabrda gülləyə düzülmək üzrə [[Semyonovski adası|Semyonovski]] sahəsinə aparıldı. Güllələnəcəyi zaman ölüm cəzasının həbs cəzasına çevrilməsiylə [[Omsk|Omska]] göndərildi. [[Fayl:Valikhanov.jpg|thumb|220px|upright|Dostoyevski (sağda) və Qazaxıstanlı alim Şokan Valixanuli 1859-cu ildə]]Dostoyevski, dörd il boyunca çəkdiyi ağrıları, 1861-ci ildə nəşr olunan ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"''də izah etmişdir. Sürgündə keçirdiyi dörd ildən sonra 1854-cü ildə kürək cəzasından xilas olaraq ər rütbəsi ilə hərbi xidmətə təyin olundu. Semipalatinskdə zəruri iqamətə məhkum edildi. Burada olan Alayın Yeddinci Xətt Batalyonunda beş il vəzifə yerinə yetirdi. [[Zabit|Zabitliyə]] qədər yüksəldi. 1857-ci ilin [[fevral]] ayında, vərəmli və dul Maria Dmitrievna Isayeva ilə, zabit ərinin ölümündən sonra evləndi. [[Fayl:Annagrigdost.jpg|thumb|200px|Dostoyevskinin ikinci həyat yoldaşı Anna]] === İkinci yaradıcılıq dövrü === 1859-da ordudan tərxis edilərək [[Moskva]] xaricində kiçik bir yerdə qalmağa məcbur edilən Dostoyevski, azadlığına qovuşduqdan sonra Peterburqa döndü. Qardaşı Mixail və yoldaşı N. N. Straxov ilə birlikdə "Vremya" ("Zaman") və sonra da "Epoxa" ("Dövr") adlı jurnalları hazırladı. Bu jurnallarda Slavçı düşüncəni müdafiə etdiyini ifadə edən yazılar yazdı. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]"'' və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"'' ilə yenidən tanındı. Arvadı [[Vərəm|vərəmə]] tutulmuş, [[Sibir|Sibirdəki]] [[Tver]] şəhərinə dönmüşdü. Dostoyevski bundan faydalanıb ilk dəfə xaricə çıxdı; 1862-ci ildə [[Paris]], [[London]] və [[Cenevrə]]ni ziyarət etdi. 1863-cü ildə [[Roma]]ya keçdi. Ardından [[Almaniya]] və [[Danimarka]]nı gəzdi. Arvadının və uşağının xərclərini qarşılaya bilmək üçün, ədəbiyyatdan qazandıqlarını artırmaq həvəsiylə qumara başladı. Rulet oynayırdı. Şansı yaxşı olan yazıçı bir gecədə 10.000 frank qazandı və ertəsi gecə 3000 frank daha əlavə etdi. Amma bir gecə sonra 5.000 xaricində qazandıqlarının hamısını itirdi. 1864-cü ildə arvadını, böyük qardaşı Mixaili, dostu və həmkarı Apallon Grigoriyevi itirdi. 1862 və 1863 illəri arasında [[Avropa|Avropaya]] birlikdə getdiyi yoldaşı Apollinariya Suslova ilə evlənərək, ilk bədbəxt evliliyini unutmağa çalışdı. Ancaq Polina, verdiyi sözdən daşındı. Bu sırada Dostoyevski "[[Cinayət və cəza]]" üzərində çox möhkəm bir şəkildə işləyirdi və fikrini dağıtmamaq üçün Wiesbadenə getmişdi. Polina da bunu bəhanə edib aralarındakı əlaqəni kəsdi. Dostoyevskinin [[Visbaden|Visbadendə]] olduğu vaxt ''[[Gizlindən Qeydlər|"Gizlindən Qeydlər]]"'' nəşr olundu. Yeni bir dahilik ortaya çıxırdı və bu tənqidçilərin ciddi şəkildə maraqlarını cəlb etməyə başlamışdı. Bu zaman böyük qardaşı Mixailin arxasında buraxdığı borcları da boynuna götürən Dostoyevski, yenə maliyyə problemləri yaşayirdı. "Cinayət və cəza" 1866-cı ildə hissələr halında nəşr olundu. Bu səbəblə borclarından xilas ola bilər, maddi istiqamətdən bolluğa qovuşa bilərdi, lakin bunun yerinə daha da pis vəziyyətə düşdü. [[Kitab|Kitabı]] müxtəlif reaksiyalarla qarşılaşdı. Dövrünün çox irəlisində yazan yazıçı heç cür tam olaraq başa düşülmürdü. Dostoyevski əsərini ilk dəfə yazarkən qardaşı Mixailə göndərdiyi bir məktubda kitab haqqında ''"Mövzusu həqiqətən çox gözəldir. Qəhrəmana gəlincə, bu günə qədər heç sınanmamış bir adamdır. Amma bu günün [[Rusiya]]sına baxacaq olsaq, belə bir adam qarşımıza tez-tez çıxmaqdadır. Xalqın başındakı yeni fikirləri anlayaraq bu nəticəyə gəldim. Elə hiss edirəm ki, yeni fikirlər və mövzularla döndüyüm zaman, romanımı genişlətməkdə müvəffəqiyyətli olacağam. Adam tələsiyə gəlməməlidir dostum. Və insan yaxşı olanın xaricində heç bir şey etməməlidir"'' deyə yazdı. Dostoyevski, bu əsərində bir Rus ziyalısı olan [[Rodion Raskolnikov|Raskolnikovun]] öz doğrusu adına işlədiyi cinayətləri və vicdanıyla hesablaşmasını qələmə aldı. Yazıçı, kiçik bir [[Mehmanxana|otel]] otağında və pis bir vəziyyətlə yazdığı "Cinayət və cəza"nı 1866-cı ildə tamamlamışdı. Mümkün olduğu qədər çox yazmaq böyük yazıçı üçün bir ehtiras olmuşdu və buna görə gözləri pozuldu. Bu səfər gənc bir steno tutdu. Adı Anna Snitkina olan stenoyla ilk dəfə 4 oktyabr 1866-cı ildə tanış oldular və 8 noyabrda da nişanlandılar. 1867-ci ildə [[Pasxa]] bayramından əvvəl evlənib bal ayı üçün [[Avropa]]ya getdilər. Yola çıxarkən, niyyətləri xaricdə iki-üç ay qalmaq idi; lakin dörd il keçmədən Rusiyaya dönmədilər. Dostoyevski ən sonunda xoşbəxt bir evliliyə qovuşmuşdu. [[Fayl:Staraya Russa asv2018-07 Dostoevsky House img01.jpg|thumb|220px|left|Dostoyevskinin Staroy Russadaki ev muzeyi]] Yenidən borclanan və qumarxanalrda gəzməyə başlayan Dostoyevskinin, həmin vaxt bir qız uşağı oldu. Ancaq qızı çox yaşaya bilmədi və doğulduqdan qısa müddət sonra öldü. Dostoyevski də buna görə böyük bir sarsıntı keçirdi. Arvadı əlindən gəldiyincə ərinə kömək edirdi. Yazıçının yalnız kitablarına adaptasiya olması üçün, borc verənlərlə və səs-küyçü qohumlarıyla Anna başa çıxırdı. Xarici ölkələrdə olduğu vaxt ərzində, Dostoyevski əsl şöhrətini təmin edən beş böyük romanından üçünü yazdı; ''[[İdiot (roman)|İdiot]]'', ''[[Əbədi ər]]'' və "Cinlər". [[Anna Dostoyevskaya|Anna Qriqoryevnan]]ın ustaca rəhbərliyi sayəsində bütün borclar yavaş yavaş ödəndi və artıq yalnız rahat bir həyat yaşayacaq qədər pula sahib oldular. Böyük yazıçı, həyatında ilk dəfə xoşbəxt idi və Rusiyanın gələcəyi üzərinə fikirlərinə və jurnalistikaya ayıracaq zaman tapa bilirdi. Amma Dostoyevskinin getdikcə pisləşən sağlamlığı, xoşbəxtliklərinə kölgə salırdı. Daha uşaqlığında ağır xəstəliklər keçirən yazıçı gəncliyinin başından etibarən bu xəstəlikdən əzab çəkməyə başlamışdı. İndi yaxşıca başına bəla olan xəstəliyi yazıçını hər an yazmaqdan saxlasa da 1879-cu ildə bəlkə də əsərlərinin ən böyüyü ''[[Karamazov qardaşları]]'' üzərində işə başladı. Eyni ilin sonunda roman, Russki Weistnik jurnalında hissə halında nəşr edildi, ondan sonrakı il boyunca da nəşr olunmağa davam etdi. 8 noyabr 1880-ci ildə romanın son hissəsini nəşriyyata göndərdi. Həyatı boyunca əsərlərində işlədiyi mövzuları yenidən ələ aldığı, insan duyğularının dərinliyinə enən əsərlər yazan Dostoyevski, ''[[Karamazov qardaşları]]'''da İvan və Alyoşa Karamazov adlı xarakterlər üçün filosof Vladimir Serqeyeviç Solovyovdan ilham aldı. Zosima və Alyoşanın önə çıxacağı ''[[Bir böyük günahkarın həyatı]]'' adlı əsəri tamamlaya bilmədi. === Ölümü === 25 yanvar 1881-ci ildə ciyər qanamasıyla yenidən yatağa düşdü. Gecə gələn böhrandan sonra artıq çox zamanı qalmadığı aydın olmuşdu. Xəstə yatağında arvadından ona ''"Pozğunluqdan dönən oğul"''dan parçalar oxumasını istədi. Bir keşiş də başında dua oxuyurdu. Son nəfəsini verənə qədər ağlı başında qaldı və 28 yanvar axşam saat 8:30-da əbədiyyətə qovuşdu. Ölümündən sonra kitabları böyük təzyiqlə nəşr olunan böyük yazar, yalnız Rus ədəbiyyatında deyil dünya ədəbiyyatının inkişafında da böyük rol oynayan əsərlər yaratdı. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881-ci ildə təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasında getdi. ''"Yüksək və sərt bir qayalıqda, ancaq iki ayağımın sığa biləcəyi, dar bir çıxıntıda, dörd bir tərəfim uçurumlar, okeanlar, sonsuz bir gecə, sonsuz bir yalnızlıq və heç bitməyəcək bir fırtınayla əhatələnmiş bir vəziyyətdə yaşamaq məcburiyyətində olsam və bütün ömrüm boyu, min il boyunca, hətta sonsuza qədər o bir qarış torpaqda dayanmaq məcburiyyətində olsam da o şəkildə yaşamaq, bu anda yarım saat sonra ölü olmaqdan çox daha yaxşıdır. Yetərki yaşasın, sırf yaşasın! Necə olursa olsun, amma yetər ki yaşasın!"'' == Mövzular == Dostoyevski, rəğbətlə qarşılanan ilk romanı ''"[[Bədbəxt insanlar|Yoxsul insanlar]]"''dan sonra yazdığı "Oxşar" və "Ev sahibəsi" ilə tənqidlərə məruz qaldı və ruhdan düşdü. Ancaq yazıçı, özünü mənəvi çöküşə aparan düşüncələrdən uzaqlaşmağı bacardı. Xarici dünyadan qopan zehninin parçalanmasını özü həll edən yazıçının əsərlərindəki psixoloji baxımdan ən zəngin mövzu da cüt şəxsiyyət temasıdır. Özünü yox etməyə çalışan oxşarıyla davamlı qarşıdurma halı içərisində olan bir məmuru izah etdiyi "Oxşar" adlı əsərində daha sonra da işləyəcəyi bir mövzu olan cüt şəxsiyyət temasını işləmişdi. Əlli yaşlarında içinə bəzən bir [[pessimizm]] və ağırlıq çökən Dostoyevski, bu vəziyyəti ikinci həyat yoldaşı Anna Grigoriyevna Snitkinaya "Sanki bir cinayət törətmişəm kimi bir növ səbəbsiz hüzn və kədər içindəyəm" deyə açıqlamışdı. "Cinlər"də Stavrogini bir uşağa təcavüz etdirmiş olması səbəbiylə də özünü həmişə günahlandırmışdı. Dostoyevski öz uşaqlığında, anasına əzab çəkdirməsindən, davamlı sərxoş olmasından və xidmətçilərə pis davranmasından ötəri atasından nifrət edirdi. Əsərlərində istifadə etdiyi, taleyinə boyun əyən və itaətli qadın nümunəsini öz evində; anasında gördü. Qadının vecinə almamağı, kişini daha da hirsləndirməkdən başqa bir işə yaramayacağını görmüşdü. Çox həssas biri olan Dostoyevski, buna görə atasına kin saxlayırdı. Atasının ölümünü xəbər aldığında, "Atamın ölümündə mənim heç bir günahım yoxdur, amma bu ölümün cəzasını çəkməyə hazıram, çünki içimdən onu öldürmək keçirdi" deyərək ''[[Karamazov qardaşları]]'' adlı romanında iştirak edən Dimitri Karamazovun reaksiyasının bənzərini göstərdi. Dostoyevski, atasının ölümünü istədiyini düşünərək depressiyaya girdi. Sigmund Freud və bir çox psikanalizci, ataya qarşı bəslənilən bu nifrətə və bunu izləyən günahkarlıq düşüncəsinə söykənərək Dostoyevskinin xəstəliyinin əsəbi mənşəli olduğunun ortaya çıxardı. Andre Gide, ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' adlı romanın, alçaldılmışlığın insanı [[cəhənnəm]]lik etdiyi, alçaqkönüllülüyün ise müqəddəsləşdirdiyi fikriylə dolu olduğunu söyləmişdi. Corc Steiner isə Dikkensvari bir havanın olduğunu söylədiyi. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' əsərində da olan mövzunun ''[[Əbədi ər]]'', ''"Cinlər"'' və ''[[Karamazov qardaşları|Karamozov qardaşları]]'' əsərlərində də var olduğunu söylədi. Nikolay Berdyaev, Dostoyevskinin bütün yaradıcı gücünü insana və insanın taleyi temasına həsr etdiyini, bunun da onu ölümsüz etməyə çatdığını ifadə etdi. Dövlət əleyhində bir sui-qəsdə qatıldığı iddiası ilə həbs olunduqdan sonra səkkiz ay həbsxanada qalan Dostoyevski, cinayət və cəza anlayışlarıyla ən sıx şəkildə burada qarşılaşdı. Edam edilmək üzrəykən bağışlanıldı. Cəzası dörd il kürək və altı il adi həbsə çevrildi. Dörd ilin sonunda ər rütbəsi ilə orduya verildi və 1859-cu ildə tərxis edildi. "Cinayət və cəza" adlı əsərini 1858-ci ildə meydana gətirməyə başladı. Bu əsərində əxlaq anlayışını və siyaseti xırmanladı. Dostoyevski, bu romanda yalnız Rus xalqını deyil, bütün insanlığı təhdid edən bir sonsuz dövrdən xilas olmanın reallaşa biləcəyini vurğuladı. Yazar, John Stuart Millin iqtisadi rifah üçün fərdi eqoistləşməyi təklif edən qaydasını Semyon Zaharoviç Marmeladovun ağzından tənqid etdi. Dostoyevski, düşüncə və sənət təcrübəsini davamlı olaraq artırdı. Tanrıdan, [[ateizm]]dən, pislikdən, azadlıqdan danışan roman xarakterləri, gerçəkdə eyni şüurun fərqli anları kimidir. Bu xarakterlər vasitəsilə Dostoyevski, cinləri ruhundan uzaqlaşdırdı. Dünyagörüşü dəyişməklə birlikdə əsərləri, gerçəyin həmişə eyni həvəsli və ağrı verən axtarışı içərisindədir. == Əsərləri == === Romanları === * [[Bədbəxt insanlar]] ({{Dil-ru|Бедные люди}}) (1846) * [[Netoçka Nezvanova]] ({{Dil-ru|Неточка Незванова}}) (1849) * [[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]] ({{Dil-ru|Униженные и оскорбленные}}) (1861) [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf <nowiki>[3]</nowiki>] * [[Ölü evdən qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из мертвого дома}}) (1862) * [[Gizlindən Qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из подполья}}) (1864) * [[Cinayət və cəza (roman)|Cinayət və cəza]] ({{Dil-ru|Преступление и наказание}}) (1866) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/F.M.Dostoyevski%20-%20Cinayət%20və%20Cəza%20(vivo-book.com).pdf] * [[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz]] ({{Dil-ru|Игрок}}) (1867) * [[İdiot (roman)|İdiot]] ({{Dil-ru|Идиот}}) (1868) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/Dostoyevski-İdiot.pdf] * [[Cinlər (roman)|Cinlər]] ({{Dil-ru|Бесы}}) (1872) * [[Yeniyetmə (Roman)]] ({{Dil-ru|Подросток}}) (1875) * [[Karamazov qardaşları]] ({{Dil-ru|Братья Карамазовы}}) (1880) * [[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr]] ({{Dil-ru|Белые ночи}}) (1848) === Povest və hekayələri === * [[Oxşar (povest)|Oxşar]] ({{Dil-ru|Двойник}}) (1846) * [[Ev sahibəsi]] ({{Dil-ru|Хозяйка}}) (1847) * [[Bir kövrək ürəkli]] ({{Dil-ru|Слабое сердце}}) (1848) * [[Stepançikovo Kəndi Və Sakinləri]] (Село Степанчиково и его обитатели) (1859) * [[Əminin yuxusu]] ({{Dil-ru|Дядюшкин сон}}) (1859) * [[Nalayiq lətifə]] ({{Dil-ru|Скверный анекдот}}) (1862) * [[Əbədi ər]] ({{Dil-ru|Вечный муж}}) (1870) * [[Gülməli insanın yuxusu]] ({{Dil-ru|Сон смешного человека}}) (1877) === Elmi ədəbi əsərləri === * [[Yay təəssüratları üzərində qış xatirələri]] ({{Dil-ru|Зимние заметки о летних впечатлениях}}) (1863) * [[Yazıçının gündəliyi]] ({{Dil-ru|Дневник писателя}}) (1873–1881) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/latin_qrafikasi/kae/dfm_cc.pdf '''Cinayət və cəza'''] /Tərt. ed. və ön sözün müəllifi. M. Qocayev.- B.: Öndər, 2004.- 560 s., 1 portr. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/242208.pdf '''İdiot'''] / tərcümə ed. H. Şərif. [[Bakı]]: Şərq-Qərb, 2006.- 728 s. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf '''Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar'''] / rus dilindən tərc. ed. B. Musayev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2007.- 374, [2] s. {{Vikilər | commons = | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Fyodor Dostoyevski | n = | m = }} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Fyodor Dostoyevski| ]] [[Kateqoriya:Rusiya yazıçıları]] [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Rus məhbuslar və məhkumlar]] dkn2l7qrhyrtho7irrqh1uu981i46r2 7865471 7865377 2024-11-27T07:28:07Z Nigar Isayeva 268913 7865471 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı}} '''[[Fyodor]] Mixayloviç Dostoyevski''' ({{Dil-ru|Фёдор Михайлович Достоевский}}; {{DVTY}}) — rus yazıçı, [[dünya ədəbiyyatı]]nın ən böyük yazıçılarından biri.<ref>{{cite web |url = https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190830205437/https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archivedate = 2019-08-30 |title = Dostoyevski Millətçiliyi (tərc. Əli Kəbirli) |author = Hans Kohn – |date = |work = |publisher = Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Ред.-сост. |first=Е. Ф. Губский, Г. В. Кораблева, В. А. Лутченко. |title=Достоевский Федор Михайлович // Философский энциклопедический словарь / |publisher=: Инфра-М, |year=2003. — |isbn=586225403-X. |location=Москва |pages=576 с. |language=ru}}</ref> Uşaqlığını sərxoş ata və [[xəstə]] anasının yanında keçirən Dostoyevski, anasının ölümündən sonra [[Peterburq]]dakı [[Mühəndis]] Məktəbinə girdi. Atasının ölümünü burada xəbər aldı. [[Məktəb|Məktəbi]] müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra İstehkam Müdirliyinə girdi. Bir il sonra istefa verərək buradan ayrıldı. [[Ordu|Ordudan]] ayrıldıqdan sonra ədəbiyyata yönələn Dostoyevskinin ilk romanı ''[[Bədbəxt insanlar|"Yoxsul insanlar"]]'', 1846-cı ildə nümayiş olundu. Bu əsərinin ardından yazdığı [[Kitab|kitablarla]] gözlədiyi müvəffəqiyyətə çata bilməyən Dostoyevskinin ümidi qırıldı və [[Siyasət|siyasətlə]] maraqlanmağa başladı. 1849-cu ildə dövlət əleyhindəki bir [[sui-qəsd]]<nowiki/>ə qarışdığı iddiası ilə həbs olundu. Səkkiz ay [[Həbsxana|həbsxanada]] qalan Dostoyevski, gülləyə düzülmək üzrəykən digər səkkiz [[məhbus]] yoldaşı ilə bağışlanıldı<ref>{{Cite book |last=Масанов |first=И. Ф. |title=Словарь псевдонимов русских писателей, учёных и общественных деятелей : |publisher=Всесоюзная книжная палата, |year=1956-1960 |edition=В 4 томах. — |location=Москва |language=ru}}</ref>. Cəzası dörd il kürək, altı il də adi həbsə çevrildi. Cəzasını çəkməsi üçün [[Sibir]]də olan OMSK həbsxanasına göndərildi. Burada keçirdiyi dörd ildən sonra ər rütbəsi ilə xidmətə verildi. Zabitliyə qədər yüksəldi. 1857-ci ildə Mariya Dmitriyevna İsayeva ilə evləndi. Beş il boyunca vəzifəsini yerinə yetirən Dostoyevski, 1859-cu ildə azad edildi və [[Sankt-Peterburq|Peterburqda]] yaşamağa başladı. Peterburqa döndükdən sonra ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar"]]'' (1861) və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər"]]'' (1862) adlı əsərləri yazdı. Qardaşıyla birlikdə iki jurnal çıxardı. 1862-ci ildə arzuladığı [[Avropa]] səyahətini reallaşdırdı. Xəstəliyi və qumar asılılığı ucbatından maddi baxımdan çətinliyə düşdü. Bu dövrdə "''[[Gizlindən Qeydlər]]"'' (1864), ''[[Cinayət və cəza (roman)|"Cinayət və cəza]]"'' (1866), "''[[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz"]]'' (1866), ''[[İdiot (roman)|"İdiot]]'' "(1868), ''Əbədi ər'' (1870) və ''[[Cinlər (roman)|"Cinlər"]]'' (1872) kimi əsərləri yazdı. Yoldaşının ölümündən sonra katibəsi ilə evləndi. Yenidən borclandı və [[Qumarxana|qumarxanalarda]] gəzməyə başladı. Qızının ölümünün ardından böyük bir sarsıntı keçirdi. ''[[Yeniyetmə|"Yeniyetmə"]]'' (1875), ''[[Yazıçının gündəliyi|"Yazıçının gündəliyi]]"'' (1876) və ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları]]"'' (1880) adlı əsərlərində yazıçılıq həyatı boyunca yazdığı mövzuları yenidən ələ aldı. ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları"]]'' adlı əsərini iki ildə bitirən Dostoyevski bir ciyər qanamasıyla yatağa düşdü və 28 yanvar 1881-ci ildə vəfat etdi. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881 tarixində təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasından getdi. [[Dünya ədəbiyyatı]]<nowiki/>na ən çox təsir edən və ən çox oxunan yazıçılardan biri olan Dostoyevskinin əsərləri bir çox 20-ci əsr yazıçılarının fikirlərinə dərindən təsir etdi. Dostoyevskinin əsərləri [[Ceyms Coys]], [[Virciniya Vulf]], [[Fridrix Nitsşe]], [[Ernest Heminquey]], [[Knut Hamsun]], [[Lüdviq Vitgenşteyn]], [[Alberto Moravia]], [[Aleksandr Soljenitsın]], [[Çarlz Bukovski]], [[Marsel Prust]], [[Ayn Rand]], [[Ziqmund Freyd]], [[Frans Kafka]], [[Orxan Pamuk]] və [[Lev Tolstoy]] kimi bir çox yazıçıların əsərlərinə işıq tutdu. [[Fridrix Nitsşe]] ''"O mənim psixianaliz haqqında bir şeylər öyrəndiyim yeganə insandır. O mənim həyatımın ən böyük sevincidr."'' == Həyatı == [[Fayl:Wki Dostoyevsky Street 2 Moscow Mariinsky Hospital.jpg|thumb|right|270px|Dostoyevskinin doğum yeri olan Moskvadakı Mariinski Xəstəxanası]] === Uşaqlığı və gəncliyi === Dostoyevski, Mixail və Maria Dostoyevskinin oğlu olaraq 11 [[noyabr]] 1821 tarixində [[Moskva]]da doğuldu. Altı uşaqlı ailənin ikinci uşağı idi. Atası Mixail, [[Hərbi cərrahiyyə|hərbi cərrah]]<nowiki/>lıqdan təqaüdə çıxdıqdan sonra Mariinsky Xəstəxanasında yoxsullara xidmət etməyə başladı. Xəstəxana [[Moskva|Moskvanın]] ən pis yerlərindən birində yerləşirdi. Dostoyevski də bu xəstəxana da doğuldu<ref>{{Cite book |last=Сараскина |first=Л. И. |title=Достоевский. — 2-е изд.. |publisher=Молодая гвардия, . |year=2013. |isbn=978-5-235-03595-9. |location=Москва: |pages=— 825 с. — 7000 экз. |language=ru}}</ref>. Dostoyevskinin anası Maria isə bir [[tacir]] qızı idi. Mixail Andreyeviç Dostoyevski olduqca sərt bir adam idi. Ən böyük məşğuliyyəti içki idi və ailəsini möhkəm bir intizam altında idarə edirdi. Böyük qız olduqları halda qızlarının tək başlarına küçəyə çıxmasına icazə vermirdi. Dörd oğuluna isə bir [[baş çavuş]] kimi davranırdı. Çox tez əsəbiləşər, uşaqları isə qaçacaq yer axtarardılar. Mixailin başqa bir xüsusiyyəti də [[Xəsislik|xəsisliyi]] idi. Vəziyyətinin yaxşı olmasına baxmayaraq, uşaqları 16–17 yaşına gələnə qədər onlara cibxərcliyi belə verməmişdir. Anası Maria Dostoyevski və uşaqlar yaz aylarını [[Tula vilayəti|Tulada]] keçirirdilər<ref>{{Cite book |last=Волгин |first=И. Л. |title=Хроника рода Достоевских. |publisher=Фонд Достоевского, |year=, 2012. |isbn=5-902832-02-0. |location=Москва: |pages=— 1232 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Burada Fyodor atasına xidmət edən kəndlilərlə tanış oldu və onlara bağlandı. Bu təcrübə uşağın gələcəkdəki həyatı üzərində çox dərin təsir yaradacaqdı. Dostoyevski uşaqlığını çox vaxt [[Alkoqolizm|sərxoş]] bir ata və xəstə bir ana arasında keçirdi. Atasının işlədiyi xəstəxanadan olan xəstələr ilə vaxt keçirməyi və onların [[Hekayə|hekayələrini]] dinləməyi çox sevən Dostoyevski ilk təhsilini Moskvada aldı. Anası [[vərəm]] xəstəliyi ucbatından öldüyü zaman, sərt intizamıyla tanınan Peterburq Mühəndis Məktəbinə göndərildi. Yoldaşlarının, əsəbi və həddindən artıq həssas bir quruluşa sahib olduğu üçün "Alovlu Fedya" ləqəbini verdikləri Dostoyevski Peterburqda zamanını kitab oxuyaraq, düşüncələrə dalaraq, ya da qardaşı Mixail ilə söhbətləşərək keçirdi. Atasının 1839-dakı ani ölümünü burada öyrəndi. Arvadının ölümündən sonra özünü tamamilə içkiyə yönəldən Mixail Dostoyevski isə artıq çalışa bilməz hala gəldi. Burada kəndlilərə və kölələrinə o qədər pis davrandı ki, ən sonunda özünü öldürmələrinə gətirib çıxardı. Atasının ölümünü Peterburqda xəbər alan Dostoyevski onun ölümünü istədiyi düşüncəsi səbəbiylə [[Depressiya|depressiyaya]] girdi. Xəstəliyinin ilkini həyatının bu mərhələsində keçirməyə başladı. Peterburq Mühəndis Məktəbindəki təhsilini müvəffəqiyyətlə bitirərək, [[kiçik leytenant]] rütbəsiylə Peterburqdakı İstehkam Müdirliyində vəzifəyə verildi. Özü üçün heç bir mənası olmayan bir həyata başlamışdı. Bohem mühütə dadandı, maaşına və torpaqdakı payından götürdüyü illik 5.000 [[Rubl|rublluq]] gəlirə qarşılıq davamlı çətinlik içində idi. [[Bilyard]]a maraq salmışdı və həmişə uduzurdu. Həyatı boyunca avara həyatı səbəbiylə, son illərində kitablarından təmin etdiyi gəlirin xaricində həmişə yoxsulluq içində yaşadı<ref>{{Cite book |last=Фридлендер |first=Г. М. |title=Достоевский // История русской литературы. |publisher=Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). — |year=1956. — Т. 9. — С. 7—118. |location=Москва |pages=6. — Т. 9. — С. 7—118. |language=ru}}</ref>. Bu qəribə davranışlarına qarşılıq, həyatını başdan başa dəyişdirəcək hadisə yaxınlaşırdı. Ədəbiyyatla maraqlanmağa başlamışdı və işə [[Onore de Balzak|Balzak]]ın "''Eugenie Grandet''sini" [[rus dili|ruscaya]] çevirməklə başladı. Ordudakı həyatdan da artıq sıxılmışdı. Böyük qardaşına 1843-cü ildə yazdığı məktubda, ''"Əsgərliyə kartofa nifrət etdiyim qədər nifrət edirəm"'' deyə yazmışdı. Ertəsi il də daha çox dözə bilməyərək istefa verdi. Qərarını qardaşına məktubla xəbər verərkən belə deyirdi: ''"Heç peşman deyiləm. Bir ümidim var. Romanımı bitirmək üzrəyəm. Orijinal bir əsər olacaq"''. === İlk yaradıcılıq dövrü === Ordudan ayrıldıqdan sonra roman yazmağa başladı. Dostoyevskinin ilk kitabı olan ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"'' ilk olaraq 1846-cı ildə nümayiş olundu. Dostoyevski, romanını "Oteşestvenya Zapiski" adlı məşhur bir [[ədəbiyyat]] [[Jurnal|jurnalında]] yayınlatmayı ümid etmişdi; lakin aradan bir il keçdiyi halda jurnal, [[Roman|romanında]] əhəmiyyətli dəyişikliklər etmədikcə, əsərini nəşr etməyi rədd etməyə davam edirdi. O da istənilən dəyişiklikləri etmək yerinə, əsərini özü nəşr etməyi qərarlaşdırdı və qazanacağı pulla borclarını bağlaya biləcəyi ümidiylə 1846-cı ildə ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"''ı nəşr etdi<ref>{{Cite book |last=Якубович |first=И. Д. |title=Летопись жизни и творчества Ф. М. Достоевского. |publisher=: Академический проект, |year=1999. |isbn=5-7331-043-5. |location=. — Санкт-Петербург |pages=Т. 1. — С. 13—281. — 537 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Kitabı oxuduqdan sonra zamanın usta tənqidçilərindən biri, ona bu məktubu göndərdi: "Siz problemin ruhunun ən dərinlərinə getmiş və bir neçə xəttdə böyük bir gerçəyi ortaya qoymusunuz. Sizdən xahiş edirəm, qabiliyyətinizi qiymətləndirin və ona qarşı həmişə dürüst olun. Beləcə böyük bir yazar ola bilərsiniz." Dostoyevski, cəmiyyətini mərhəmətsiz qaydalarında yaşlı bir adamın yetim bir qıza bəslədiyi sevgini iç dünyasındakı dərin qarşıdurmalarla işlədi. Xalqın rəğbətiylə qarşılanan bu kitab, tənqidçilərdən də təriflər gördü. Məşhur [[tənqidçi]] [[Vissarion Belinski|Belinski]], romanı oxuduqdan sonra Dostoyevskiyə gələcəkdə böyük bir [[Yazıçı|yazar]] olacağına dair tərif dolu sözlər söylədi. Şair Nikolay Neksarov, Dostoyevski haqqında "Yeni bir Qoqol doğuldu" deyə danışdı. Dostoyevski bir gün içində şöhrətinin zirvəyə çatdığını gördü. Böyük qardaşına, ''"Hər şey sanki bir möcüzə kimi oldu,"'' deyirdi. Lakin şöhrətə qovuşduqdan sonra yaxşıca həyasızlaşaraq özünə heyran olan insanlara sərt şəkildə davranan Dostoyevskinin bu hərəkəti, kasıb təbəqədən gəldiyi üçün lağ edilməsinə və gözdən düşməsinə səbəb oldu. ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar"]]''ın sürətli gələn müvəffəqiyyətindən sonra durğun və müvəffəqiyyətsiz bir dövr keçirdi. Təcavüzkar hərəkətləri üzündən tənha qalan yazarın borcları başına dərd oldu. Bu səbəbdən də yazmağa kafi zamanı ayıra bilməz olmuşdu. İlk müvəffəqiyyətini təkrar tuta bilməyəcəkmiş kimi görünürdü. Ədəbiyyat dünyasının özünə qarşı yuxarıdan aşağı baxan tutumu isə artaraq davam etməkdə idi. 1846-cı ildə ''[[Oxşar (povest)|"Oxşar"]]'' əsəri nümayiş olundu. Yazıçı bu romanda, özünü ortadan qaldırmağa çalışan bənzəriylə davamlı qarşıdurma halında olan bir məmurun hekayəsini izah etdi. Bu romanda ələ aldığı cüt şəxsiyyət temasını daha sonra bəzi romanlarında istifadə etsə də roman, Belinski daxil heç bir tənqidçi tərəfindən bəyənilmədi. Tənqidçilər romanı sıxıcı adlandırdı. 1847-ci ildə isə "''Ev sahibəsi"'' adlı əsəri nümayiş olundu. Dostoyevski bu əsəri ilə də gözlədiyi təriflərin əksinə tənqidlərlə qarşılaşdı. Dostoyevski, ruhi çöküntüyə düşdü və kədərdən xəstə oldu. Ancaq yazıçılığı buraxmayan Dostoyevski, 1848-ci ildə "''[[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr"]]'' və "''Bir kövrək ürəkli"'' adlı kitabları işıq üzü gördü. ''Bir kövrək ürəkli'', yazıçıya etibarını yenidən qazandırsa da gözlədiyi müvəffəqiyyəti əldə edə bilməyən Dostoyevski ümidini itirdi. Yazıçılıqdan ümidini üzən Dostoyevski, siyasətlə maraqlanmağa başladı və gənc [[Liberalizm|liberalların]] (Tetrashevski) qrupuna girdi. === Sibir sürgünü === 23 aprel 1849-cu ildə Çarlıq polisi tərəfindən yatağında həbs olunan Dostoyevski, qrupun digər iyirmi üzvüylə birlikdə 22 dekabrda gülləyə düzülmək üzrə [[Semyonovski adası|Semyonovski]] sahəsinə aparıldı. Güllələnəcəyi zaman ölüm cəzasının həbs cəzasına çevrilməsiylə [[Omsk|Omska]] göndərildi. [[Fayl:Valikhanov.jpg|thumb|220px|upright|Dostoyevski (sağda) və Qazaxıstanlı alim Şokan Valixanuli 1859-cu ildə]]Dostoyevski, dörd il boyunca çəkdiyi ağrıları, 1861-ci ildə nəşr olunan ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"''də izah etmişdir. Sürgündə keçirdiyi dörd ildən sonra 1854-cü ildə kürək cəzasından xilas olaraq ər rütbəsi ilə hərbi xidmətə təyin olundu. Semipalatinskdə zəruri iqamətə məhkum edildi. Burada olan Alayın Yeddinci Xətt Batalyonunda beş il vəzifə yerinə yetirdi. [[Zabit|Zabitliyə]] qədər yüksəldi. 1857-ci ilin [[fevral]] ayında, vərəmli və dul Maria Dmitrievna Isayeva ilə, zabit ərinin ölümündən sonra evləndi<ref>{{Cite book |last=Мирский |first=Д. С. |title=// История русской литературы с древнейших времен до 1925 года = «Contemporary Russian Literature. 1881—1925» (London 1926); «A History of Russian Literature From the Earliest Times to the Death of Dostoyevsky (1881)» (London 1927) |publisher=London: Overseas Publications Interchange Ltd, |year=1992. |isbn=1 870128 18 4. |location=London: |pages=— С. 416—437. |language=en}}</ref>. [[Fayl:Annagrigdost.jpg|thumb|200px|Dostoyevskinin ikinci həyat yoldaşı Anna]] === İkinci yaradıcılıq dövrü === 1859-da ordudan tərxis edilərək [[Moskva]] xaricində kiçik bir yerdə qalmağa məcbur edilən Dostoyevski, azadlığına qovuşduqdan sonra Peterburqa döndü. Qardaşı Mixail və yoldaşı N. N. Straxov ilə birlikdə "Vremya" ("Zaman") və sonra da "Epoxa" ("Dövr") adlı jurnalları hazırladı. Bu jurnallarda Slavçı düşüncəni müdafiə etdiyini ifadə edən yazılar yazdı. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]"'' və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"'' ilə yenidən tanındı. Arvadı [[Vərəm|vərəmə]] tutulmuş, [[Sibir|Sibirdəki]] [[Tver]] şəhərinə dönmüşdü. Dostoyevski bundan faydalanıb ilk dəfə xaricə çıxdı; 1862-ci ildə [[Paris]], [[London]] və [[Cenevrə]]ni ziyarət etdi. 1863-cü ildə [[Roma]]ya keçdi. Ardından [[Almaniya]] və [[Danimarka]]nı gəzdi. Arvadının və uşağının xərclərini qarşılaya bilmək üçün, ədəbiyyatdan qazandıqlarını artırmaq həvəsiylə qumara başladı. Rulet oynayırdı. Şansı yaxşı olan yazıçı bir gecədə 10.000 frank qazandı və ertəsi gecə 3000 frank daha əlavə etdi. Amma bir gecə sonra 5.000 xaricində qazandıqlarının hamısını itirdi. 1864-cü ildə arvadını, böyük qardaşı Mixaili, dostu və həmkarı Apallon Grigoriyevi itirdi. 1862 və 1863 illəri arasında [[Avropa|Avropaya]] birlikdə getdiyi yoldaşı Apollinariya Suslova ilə evlənərək, ilk bədbəxt evliliyini unutmağa çalışdı. Ancaq Polina, verdiyi sözdən daşındı. Bu sırada Dostoyevski "[[Cinayət və cəza]]" üzərində çox möhkəm bir şəkildə işləyirdi və fikrini dağıtmamaq üçün Wiesbadenə getmişdi. Polina da bunu bəhanə edib aralarındakı əlaqəni kəsdi. Dostoyevskinin [[Visbaden|Visbadendə]] olduğu vaxt ''[[Gizlindən Qeydlər|"Gizlindən Qeydlər]]"'' nəşr olundu. Yeni bir dahilik ortaya çıxırdı və bu tənqidçilərin ciddi şəkildə maraqlarını cəlb etməyə başlamışdı. Bu zaman böyük qardaşı Mixailin arxasında buraxdığı borcları da boynuna götürən Dostoyevski, yenə maliyyə problemləri yaşayirdı. "Cinayət və cəza" 1866-cı ildə hissələr halında nəşr olundu. Bu səbəblə borclarından xilas ola bilər, maddi istiqamətdən bolluğa qovuşa bilərdi, lakin bunun yerinə daha da pis vəziyyətə düşdü. [[Kitab|Kitabı]] müxtəlif reaksiyalarla qarşılaşdı. Dövrünün çox irəlisində yazan yazıçı heç cür tam olaraq başa düşülmürdü. Dostoyevski əsərini ilk dəfə yazarkən qardaşı Mixailə göndərdiyi bir məktubda kitab haqqında ''"Mövzusu həqiqətən çox gözəldir. Qəhrəmana gəlincə, bu günə qədər heç sınanmamış bir adamdır. Amma bu günün [[Rusiya]]sına baxacaq olsaq, belə bir adam qarşımıza tez-tez çıxmaqdadır. Xalqın başındakı yeni fikirləri anlayaraq bu nəticəyə gəldim. Elə hiss edirəm ki, yeni fikirlər və mövzularla döndüyüm zaman, romanımı genişlətməkdə müvəffəqiyyətli olacağam. Adam tələsiyə gəlməməlidir dostum. Və insan yaxşı olanın xaricində heç bir şey etməməlidir"'' deyə yazdı. Dostoyevski, bu əsərində bir Rus ziyalısı olan [[Rodion Raskolnikov|Raskolnikovun]] öz doğrusu adına işlədiyi cinayətləri və vicdanıyla hesablaşmasını qələmə aldı. Yazıçı, kiçik bir [[Mehmanxana|otel]] otağında və pis bir vəziyyətlə yazdığı "Cinayət və cəza"nı 1866-cı ildə tamamlamışdı. Mümkün olduğu qədər çox yazmaq böyük yazıçı üçün bir ehtiras olmuşdu və buna görə gözləri pozuldu. Bu səfər gənc bir steno tutdu. Adı Anna Snitkina olan stenoyla ilk dəfə 4 oktyabr 1866-cı ildə tanış oldular və 8 noyabrda da nişanlandılar. 1867-ci ildə [[Pasxa]] bayramından əvvəl evlənib bal ayı üçün [[Avropa]]ya getdilər. Yola çıxarkən, niyyətləri xaricdə iki-üç ay qalmaq idi; lakin dörd il keçmədən Rusiyaya dönmədilər. Dostoyevski ən sonunda xoşbəxt bir evliliyə qovuşmuşdu. [[Fayl:Staraya Russa asv2018-07 Dostoevsky House img01.jpg|thumb|220px|left|Dostoyevskinin Staroy Russadaki ev muzeyi]] Yenidən borclanan və qumarxanalrda gəzməyə başlayan Dostoyevskinin, həmin vaxt bir qız uşağı oldu. Ancaq qızı çox yaşaya bilmədi və doğulduqdan qısa müddət sonra öldü. Dostoyevski də buna görə böyük bir sarsıntı keçirdi. Arvadı əlindən gəldiyincə ərinə kömək edirdi. Yazıçının yalnız kitablarına adaptasiya olması üçün, borc verənlərlə və səs-küyçü qohumlarıyla Anna başa çıxırdı. Xarici ölkələrdə olduğu vaxt ərzində, Dostoyevski əsl şöhrətini təmin edən beş böyük romanından üçünü yazdı; ''[[İdiot (roman)|İdiot]]'', ''[[Əbədi ər]]'' və "Cinlər". [[Anna Dostoyevskaya|Anna Qriqoryevnan]]ın ustaca rəhbərliyi sayəsində bütün borclar yavaş yavaş ödəndi və artıq yalnız rahat bir həyat yaşayacaq qədər pula sahib oldular. Böyük yazıçı, həyatında ilk dəfə xoşbəxt idi və Rusiyanın gələcəyi üzərinə fikirlərinə və jurnalistikaya ayıracaq zaman tapa bilirdi. Amma Dostoyevskinin getdikcə pisləşən sağlamlığı, xoşbəxtliklərinə kölgə salırdı. Daha uşaqlığında ağır xəstəliklər keçirən yazıçı gəncliyinin başından etibarən bu xəstəlikdən əzab çəkməyə başlamışdı. İndi yaxşıca başına bəla olan xəstəliyi yazıçını hər an yazmaqdan saxlasa da 1879-cu ildə bəlkə də əsərlərinin ən böyüyü ''[[Karamazov qardaşları]]'' üzərində işə başladı. Eyni ilin sonunda roman, Russki Weistnik jurnalında hissə halında nəşr edildi, ondan sonrakı il boyunca da nəşr olunmağa davam etdi. 8 noyabr 1880-ci ildə romanın son hissəsini nəşriyyata göndərdi. Həyatı boyunca əsərlərində işlədiyi mövzuları yenidən ələ aldığı, insan duyğularının dərinliyinə enən əsərlər yazan Dostoyevski, ''[[Karamazov qardaşları]]'''da İvan və Alyoşa Karamazov adlı xarakterlər üçün filosof Vladimir Serqeyeviç Solovyovdan ilham aldı. Zosima və Alyoşanın önə çıxacağı ''[[Bir böyük günahkarın həyatı]]'' adlı əsəri tamamlaya bilmədi. === Ölümü === 25 yanvar 1881-ci ildə ciyər qanamasıyla yenidən yatağa düşdü. Gecə gələn böhrandan sonra artıq çox zamanı qalmadığı aydın olmuşdu. Xəstə yatağında arvadından ona ''"Pozğunluqdan dönən oğul"''dan parçalar oxumasını istədi. Bir keşiş də başında dua oxuyurdu. Son nəfəsini verənə qədər ağlı başında qaldı və 28 yanvar axşam saat 8:30-da əbədiyyətə qovuşdu. Ölümündən sonra kitabları böyük təzyiqlə nəşr olunan böyük yazar, yalnız Rus ədəbiyyatında deyil dünya ədəbiyyatının inkişafında da böyük rol oynayan əsərlər yaratdı. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881-ci ildə təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasında getdi. ''"Yüksək və sərt bir qayalıqda, ancaq iki ayağımın sığa biləcəyi, dar bir çıxıntıda, dörd bir tərəfim uçurumlar, okeanlar, sonsuz bir gecə, sonsuz bir yalnızlıq və heç bitməyəcək bir fırtınayla əhatələnmiş bir vəziyyətdə yaşamaq məcburiyyətində olsam və bütün ömrüm boyu, min il boyunca, hətta sonsuza qədər o bir qarış torpaqda dayanmaq məcburiyyətində olsam da o şəkildə yaşamaq, bu anda yarım saat sonra ölü olmaqdan çox daha yaxşıdır. Yetərki yaşasın, sırf yaşasın! Necə olursa olsun, amma yetər ki yaşasın!"'' == Mövzular == Dostoyevski, rəğbətlə qarşılanan ilk romanı ''"[[Bədbəxt insanlar|Yoxsul insanlar]]"''dan sonra yazdığı "Oxşar" və "Ev sahibəsi" ilə tənqidlərə məruz qaldı və ruhdan düşdü. Ancaq yazıçı, özünü mənəvi çöküşə aparan düşüncələrdən uzaqlaşmağı bacardı. Xarici dünyadan qopan zehninin parçalanmasını özü həll edən yazıçının əsərlərindəki psixoloji baxımdan ən zəngin mövzu da cüt şəxsiyyət temasıdır. Özünü yox etməyə çalışan oxşarıyla davamlı qarşıdurma halı içərisində olan bir məmuru izah etdiyi "Oxşar" adlı əsərində daha sonra da işləyəcəyi bir mövzu olan cüt şəxsiyyət temasını işləmişdi. Əlli yaşlarında içinə bəzən bir [[pessimizm]] və ağırlıq çökən Dostoyevski, bu vəziyyəti ikinci həyat yoldaşı Anna Grigoriyevna Snitkinaya "Sanki bir cinayət törətmişəm kimi bir növ səbəbsiz hüzn və kədər içindəyəm" deyə açıqlamışdı. "Cinlər"də Stavrogini bir uşağa təcavüz etdirmiş olması səbəbiylə də özünü həmişə günahlandırmışdı. Dostoyevski öz uşaqlığında, anasına əzab çəkdirməsindən, davamlı sərxoş olmasından və xidmətçilərə pis davranmasından ötəri atasından nifrət edirdi. Əsərlərində istifadə etdiyi, taleyinə boyun əyən və itaətli qadın nümunəsini öz evində; anasında gördü. Qadının vecinə almamağı, kişini daha da hirsləndirməkdən başqa bir işə yaramayacağını görmüşdü. Çox həssas biri olan Dostoyevski, buna görə atasına kin saxlayırdı. Atasının ölümünü xəbər aldığında, "Atamın ölümündə mənim heç bir günahım yoxdur, amma bu ölümün cəzasını çəkməyə hazıram, çünki içimdən onu öldürmək keçirdi" deyərək ''[[Karamazov qardaşları]]'' adlı romanında iştirak edən Dimitri Karamazovun reaksiyasının bənzərini göstərdi. Dostoyevski, atasının ölümünü istədiyini düşünərək depressiyaya girdi. Sigmund Freud və bir çox psikanalizci, ataya qarşı bəslənilən bu nifrətə və bunu izləyən günahkarlıq düşüncəsinə söykənərək Dostoyevskinin xəstəliyinin əsəbi mənşəli olduğunun ortaya çıxardı. Andre Gide, ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' adlı romanın, alçaldılmışlığın insanı [[cəhənnəm]]lik etdiyi, alçaqkönüllülüyün ise müqəddəsləşdirdiyi fikriylə dolu olduğunu söyləmişdi. Corc Steiner isə Dikkensvari bir havanın olduğunu söylədiyi. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' əsərində da olan mövzunun ''[[Əbədi ər]]'', ''"Cinlər"'' və ''[[Karamazov qardaşları|Karamozov qardaşları]]'' əsərlərində də var olduğunu söylədi. Nikolay Berdyaev, Dostoyevskinin bütün yaradıcı gücünü insana və insanın taleyi temasına həsr etdiyini, bunun da onu ölümsüz etməyə çatdığını ifadə etdi. Dövlət əleyhində bir sui-qəsdə qatıldığı iddiası ilə həbs olunduqdan sonra səkkiz ay həbsxanada qalan Dostoyevski, cinayət və cəza anlayışlarıyla ən sıx şəkildə burada qarşılaşdı. Edam edilmək üzrəykən bağışlanıldı. Cəzası dörd il kürək və altı il adi həbsə çevrildi. Dörd ilin sonunda ər rütbəsi ilə orduya verildi və 1859-cu ildə tərxis edildi. "Cinayət və cəza" adlı əsərini 1858-ci ildə meydana gətirməyə başladı. Bu əsərində əxlaq anlayışını və siyaseti xırmanladı. Dostoyevski, bu romanda yalnız Rus xalqını deyil, bütün insanlığı təhdid edən bir sonsuz dövrdən xilas olmanın reallaşa biləcəyini vurğuladı. Yazar, John Stuart Millin iqtisadi rifah üçün fərdi eqoistləşməyi təklif edən qaydasını Semyon Zaharoviç Marmeladovun ağzından tənqid etdi. Dostoyevski, düşüncə və sənət təcrübəsini davamlı olaraq artırdı. Tanrıdan, [[ateizm]]dən, pislikdən, azadlıqdan danışan roman xarakterləri, gerçəkdə eyni şüurun fərqli anları kimidir. Bu xarakterlər vasitəsilə Dostoyevski, cinləri ruhundan uzaqlaşdırdı. Dünyagörüşü dəyişməklə birlikdə əsərləri, gerçəyin həmişə eyni həvəsli və ağrı verən axtarışı içərisindədir. == Əsərləri == === Romanları === * [[Bədbəxt insanlar]] ({{Dil-ru|Бедные люди}}) (1846) * [[Netoçka Nezvanova]] ({{Dil-ru|Неточка Незванова}}) (1849) * [[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]] ({{Dil-ru|Униженные и оскорбленные}}) (1861) [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf <nowiki>[3]</nowiki>] * [[Ölü evdən qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из мертвого дома}}) (1862) * [[Gizlindən Qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из подполья}}) (1864) * [[Cinayət və cəza (roman)|Cinayət və cəza]] ({{Dil-ru|Преступление и наказание}}) (1866) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/F.M.Dostoyevski%20-%20Cinayət%20və%20Cəza%20(vivo-book.com).pdf] * [[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz]] ({{Dil-ru|Игрок}}) (1867) * [[İdiot (roman)|İdiot]] ({{Dil-ru|Идиот}}) (1868) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/Dostoyevski-İdiot.pdf] * [[Cinlər (roman)|Cinlər]] ({{Dil-ru|Бесы}}) (1872) * [[Yeniyetmə (Roman)]] ({{Dil-ru|Подросток}}) (1875) * [[Karamazov qardaşları]] ({{Dil-ru|Братья Карамазовы}}) (1880) * [[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr]] ({{Dil-ru|Белые ночи}}) (1848) === Povest və hekayələri === * [[Oxşar (povest)|Oxşar]] ({{Dil-ru|Двойник}}) (1846) * [[Ev sahibəsi]] ({{Dil-ru|Хозяйка}}) (1847) * [[Bir kövrək ürəkli]] ({{Dil-ru|Слабое сердце}}) (1848) * [[Stepançikovo Kəndi Və Sakinləri]] (Село Степанчиково и его обитатели) (1859) * [[Əminin yuxusu]] ({{Dil-ru|Дядюшкин сон}}) (1859) * [[Nalayiq lətifə]] ({{Dil-ru|Скверный анекдот}}) (1862) * [[Əbədi ər]] ({{Dil-ru|Вечный муж}}) (1870) * [[Gülməli insanın yuxusu]] ({{Dil-ru|Сон смешного человека}}) (1877) === Elmi ədəbi əsərləri === * [[Yay təəssüratları üzərində qış xatirələri]] ({{Dil-ru|Зимние заметки о летних впечатлениях}}) (1863) * [[Yazıçının gündəliyi]] ({{Dil-ru|Дневник писателя}}) (1873–1881) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/latin_qrafikasi/kae/dfm_cc.pdf '''Cinayət və cəza'''] /Tərt. ed. və ön sözün müəllifi. M. Qocayev.- B.: Öndər, 2004.- 560 s., 1 portr. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/242208.pdf '''İdiot'''] / tərcümə ed. H. Şərif. [[Bakı]]: Şərq-Qərb, 2006.- 728 s. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf '''Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar'''] / rus dilindən tərc. ed. B. Musayev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2007.- 374, [2] s. {{Vikilər | commons = | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Fyodor Dostoyevski | n = | m = }} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Fyodor Dostoyevski| ]] [[Kateqoriya:Rusiya yazıçıları]] [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Rus məhbuslar və məhkumlar]] 798erz2m5nnfmk0prx67sraiz6eus1z 7865494 7865471 2024-11-27T07:39:55Z Nigar Isayeva 268913 7865494 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı}} '''[[Fyodor]] Mixayloviç Dostoyevski''' ({{Dil-ru|Фёдор Михайлович Достоевский}}; {{DVTY}}) — rus yazıçı, [[dünya ədəbiyyatı]]nın ən böyük yazıçılarından biri.<ref>{{cite web |url = https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190830205437/https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archivedate = 2019-08-30 |title = Dostoyevski Millətçiliyi (tərc. Əli Kəbirli) |author = Hans Kohn – |date = |work = |publisher = Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Ред.-сост. |first=Е. Ф. Губский, Г. В. Кораблева, В. А. Лутченко. |title=Достоевский Федор Михайлович // Философский энциклопедический словарь / |publisher=: Инфра-М, |year=2003. — |isbn=586225403-X. |location=Москва |pages=576 с. |language=ru}}</ref> Uşaqlığını sərxoş ata və [[xəstə]] anasının yanında keçirən Dostoyevski, anasının ölümündən sonra [[Peterburq]]dakı [[Mühəndis]] Məktəbinə girdi. Atasının ölümünü burada xəbər aldı. [[Məktəb|Məktəbi]] müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra İstehkam Müdirliyinə girdi. Bir il sonra istefa verərək buradan ayrıldı. [[Ordu|Ordudan]] ayrıldıqdan sonra ədəbiyyata yönələn Dostoyevskinin ilk romanı ''[[Bədbəxt insanlar|"Yoxsul insanlar"]]'', 1846-cı ildə nümayiş olundu. Bu əsərinin ardından yazdığı [[Kitab|kitablarla]] gözlədiyi müvəffəqiyyətə çata bilməyən Dostoyevskinin ümidi qırıldı və [[Siyasət|siyasətlə]] maraqlanmağa başladı. 1849-cu ildə dövlət əleyhindəki bir [[sui-qəsd]]<nowiki/>ə qarışdığı iddiası ilə həbs olundu. Səkkiz ay [[Həbsxana|həbsxanada]] qalan Dostoyevski, gülləyə düzülmək üzrəykən digər səkkiz [[məhbus]] yoldaşı ilə bağışlanıldı<ref>{{Cite book |last=Масанов |first=И. Ф. |title=Словарь псевдонимов русских писателей, учёных и общественных деятелей : |publisher=Всесоюзная книжная палата, |year=1956-1960 |edition=В 4 томах. — |location=Москва |language=ru}}</ref>. Cəzası dörd il kürək, altı il də adi həbsə çevrildi. Cəzasını çəkməsi üçün [[Sibir]]də olan OMSK həbsxanasına göndərildi. Burada keçirdiyi dörd ildən sonra ər rütbəsi ilə xidmətə verildi. Zabitliyə qədər yüksəldi. 1857-ci ildə Mariya Dmitriyevna İsayeva ilə evləndi. Beş il boyunca vəzifəsini yerinə yetirən Dostoyevski, 1859-cu ildə azad edildi və [[Sankt-Peterburq|Peterburqda]] yaşamağa başladı. Peterburqa döndükdən sonra ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar"]]'' (1861) və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər"]]'' (1862) adlı əsərləri yazdı. Qardaşıyla birlikdə iki jurnal çıxardı. 1862-ci ildə arzuladığı [[Avropa]] səyahətini reallaşdırdı. Xəstəliyi və qumar asılılığı ucbatından maddi baxımdan çətinliyə düşdü. Bu dövrdə "''[[Gizlindən Qeydlər]]"'' (1864), ''[[Cinayət və cəza (roman)|"Cinayət və cəza]]"'' (1866), "''[[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz"]]'' (1866), ''[[İdiot (roman)|"İdiot]]'' "(1868), ''Əbədi ər'' (1870) və ''[[Cinlər (roman)|"Cinlər"]]'' (1872) kimi əsərləri yazdı. Yoldaşının ölümündən sonra katibəsi ilə evləndi. Yenidən borclandı və [[Qumarxana|qumarxanalarda]] gəzməyə başladı. Qızının ölümünün ardından böyük bir sarsıntı keçirdi. ''[[Yeniyetmə|"Yeniyetmə"]]'' (1875), ''[[Yazıçının gündəliyi|"Yazıçının gündəliyi]]"'' (1876) və ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları]]"'' (1880) adlı əsərlərində yazıçılıq həyatı boyunca yazdığı mövzuları yenidən ələ aldı. ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları"]]'' adlı əsərini iki ildə bitirən Dostoyevski bir ciyər qanamasıyla yatağa düşdü və 28 yanvar 1881-ci ildə vəfat etdi. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881 tarixində təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasından getdi. [[Dünya ədəbiyyatı]]<nowiki/>na ən çox təsir edən və ən çox oxunan yazıçılardan biri olan Dostoyevskinin əsərləri bir çox 20-ci əsr yazıçılarının fikirlərinə dərindən təsir etdi. Dostoyevskinin əsərləri [[Ceyms Coys]], [[Virciniya Vulf]], [[Fridrix Nitsşe]], [[Ernest Heminquey]], [[Knut Hamsun]], [[Lüdviq Vitgenşteyn]], [[Alberto Moravia]], [[Aleksandr Soljenitsın]], [[Çarlz Bukovski]], [[Marsel Prust]], [[Ayn Rand]], [[Ziqmund Freyd]], [[Frans Kafka]], [[Orxan Pamuk]] və [[Lev Tolstoy]] kimi bir çox yazıçıların əsərlərinə işıq tutdu. [[Fridrix Nitsşe]] ''"O mənim psixianaliz haqqında bir şeylər öyrəndiyim yeganə insandır. O mənim həyatımın ən böyük sevincidr."'' == Həyatı == [[Fayl:Wki Dostoyevsky Street 2 Moscow Mariinsky Hospital.jpg|thumb|right|270px|Dostoyevskinin doğum yeri olan Moskvadakı Mariinski Xəstəxanası]] === Uşaqlığı və gəncliyi === Dostoyevski, Mixail və Maria Dostoyevskinin oğlu olaraq 11 [[noyabr]] 1821 tarixində [[Moskva]]da doğuldu. Altı uşaqlı ailənin ikinci uşağı idi. Atası Mixail, [[Hərbi cərrahiyyə|hərbi cərrah]]<nowiki/>lıqdan təqaüdə çıxdıqdan sonra Mariinsky Xəstəxanasında yoxsullara xidmət etməyə başladı. Xəstəxana [[Moskva|Moskvanın]] ən pis yerlərindən birində yerləşirdi. Dostoyevski də bu xəstəxana da doğuldu<ref>{{Cite book |last=Сараскина |first=Л. И. |title=Достоевский. — 2-е изд.. |publisher=Молодая гвардия, . |year=2013. |isbn=978-5-235-03595-9. |location=Москва: |pages=— 825 с. — 7000 экз. |language=ru}}</ref>. Dostoyevskinin anası Maria isə bir [[tacir]] qızı idi. Mixail Andreyeviç Dostoyevski olduqca sərt bir adam idi. Ən böyük məşğuliyyəti içki idi və ailəsini möhkəm bir intizam altında idarə edirdi. Böyük qız olduqları halda qızlarının tək başlarına küçəyə çıxmasına icazə vermirdi. Dörd oğuluna isə bir [[baş çavuş]] kimi davranırdı. Çox tez əsəbiləşər, uşaqları isə qaçacaq yer axtarardılar. Mixailin başqa bir xüsusiyyəti də [[Xəsislik|xəsisliyi]] idi. Vəziyyətinin yaxşı olmasına baxmayaraq, uşaqları 16–17 yaşına gələnə qədər onlara cibxərcliyi belə verməmişdir. Anası Maria Dostoyevski və uşaqlar yaz aylarını [[Tula vilayəti|Tulada]] keçirirdilər<ref>{{Cite book |last=Волгин |first=И. Л. |title=Хроника рода Достоевских. |publisher=Фонд Достоевского, |year=, 2012. |isbn=5-902832-02-0. |location=Москва: |pages=— 1232 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Burada Fyodor atasına xidmət edən kəndlilərlə tanış oldu və onlara bağlandı. Bu təcrübə uşağın gələcəkdəki həyatı üzərində çox dərin təsir yaradacaqdı. Dostoyevski uşaqlığını çox vaxt [[Alkoqolizm|sərxoş]] bir ata və xəstə bir ana arasında keçirdi. Atasının işlədiyi xəstəxanadan olan xəstələr ilə vaxt keçirməyi və onların [[Hekayə|hekayələrini]] dinləməyi çox sevən Dostoyevski ilk təhsilini Moskvada aldı. Anası [[vərəm]] xəstəliyi ucbatından öldüyü zaman, sərt intizamıyla tanınan Peterburq Mühəndis Məktəbinə göndərildi. Yoldaşlarının, əsəbi və həddindən artıq həssas bir quruluşa sahib olduğu üçün "Alovlu Fedya" ləqəbini verdikləri Dostoyevski Peterburqda zamanını kitab oxuyaraq, düşüncələrə dalaraq, ya da qardaşı Mixail ilə söhbətləşərək keçirdi. Atasının 1839-dakı ani ölümünü burada öyrəndi. Arvadının ölümündən sonra özünü tamamilə içkiyə yönəldən Mixail Dostoyevski isə artıq çalışa bilməz hala gəldi. Burada kəndlilərə və kölələrinə o qədər pis davrandı ki, ən sonunda özünü öldürmələrinə gətirib çıxardı. Atasının ölümünü Peterburqda xəbər alan Dostoyevski onun ölümünü istədiyi düşüncəsi səbəbiylə [[Depressiya|depressiyaya]] girdi. Xəstəliyinin ilkini həyatının bu mərhələsində keçirməyə başladı. Peterburq Mühəndis Məktəbindəki təhsilini müvəffəqiyyətlə bitirərək, [[kiçik leytenant]] rütbəsiylə Peterburqdakı İstehkam Müdirliyində vəzifəyə verildi. Özü üçün heç bir mənası olmayan bir həyata başlamışdı. Bohem mühütə dadandı, maaşına və torpaqdakı payından götürdüyü illik 5.000 [[Rubl|rublluq]] gəlirə qarşılıq davamlı çətinlik içində idi. [[Bilyard]]a maraq salmışdı və həmişə uduzurdu. Həyatı boyunca avara həyatı səbəbiylə, son illərində kitablarından təmin etdiyi gəlirin xaricində həmişə yoxsulluq içində yaşadı<ref>{{Cite book |last=Фридлендер |first=Г. М. |title=Достоевский // История русской литературы. |publisher=Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). — |year=1956. — Т. 9. — С. 7—118. |location=Москва |pages=6. — Т. 9. — С. 7—118. |language=ru}}</ref>. Bu qəribə davranışlarına qarşılıq, həyatını başdan başa dəyişdirəcək hadisə yaxınlaşırdı. Ədəbiyyatla maraqlanmağa başlamışdı və işə [[Onore de Balzak|Balzak]]ın "''Eugenie Grandet''sini" [[rus dili|ruscaya]] çevirməklə başladı. Ordudakı həyatdan da artıq sıxılmışdı. Böyük qardaşına 1843-cü ildə yazdığı məktubda, ''"Əsgərliyə kartofa nifrət etdiyim qədər nifrət edirəm"'' deyə yazmışdı. Ertəsi il də daha çox dözə bilməyərək istefa verdi. Qərarını qardaşına məktubla xəbər verərkən belə deyirdi: ''"Heç peşman deyiləm. Bir ümidim var. Romanımı bitirmək üzrəyəm. Orijinal bir əsər olacaq"''. === İlk yaradıcılıq dövrü === Ordudan ayrıldıqdan sonra roman yazmağa başladı. Dostoyevskinin ilk kitabı olan ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"'' ilk olaraq 1846-cı ildə nümayiş olundu. Dostoyevski, romanını "Oteşestvenya Zapiski" adlı məşhur bir [[ədəbiyyat]] [[Jurnal|jurnalında]] yayınlatmayı ümid etmişdi; lakin aradan bir il keçdiyi halda jurnal, [[Roman|romanında]] əhəmiyyətli dəyişikliklər etmədikcə, əsərini nəşr etməyi rədd etməyə davam edirdi. O da istənilən dəyişiklikləri etmək yerinə, əsərini özü nəşr etməyi qərarlaşdırdı və qazanacağı pulla borclarını bağlaya biləcəyi ümidiylə 1846-cı ildə ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"''ı nəşr etdi<ref>{{Cite book |last=Якубович |first=И. Д. |title=Летопись жизни и творчества Ф. М. Достоевского. |publisher=: Академический проект, |year=1999. |isbn=5-7331-043-5. |location=. — Санкт-Петербург |pages=Т. 1. — С. 13—281. — 537 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Kitabı oxuduqdan sonra zamanın usta tənqidçilərindən biri, ona bu məktubu göndərdi: "Siz problemin ruhunun ən dərinlərinə getmiş və bir neçə xəttdə böyük bir gerçəyi ortaya qoymusunuz. Sizdən xahiş edirəm, qabiliyyətinizi qiymətləndirin və ona qarşı həmişə dürüst olun. Beləcə böyük bir yazar ola bilərsiniz." Dostoyevski, cəmiyyətini mərhəmətsiz qaydalarında yaşlı bir adamın yetim bir qıza bəslədiyi sevgini iç dünyasındakı dərin qarşıdurmalarla işlədi. Xalqın rəğbətiylə qarşılanan bu kitab, tənqidçilərdən də təriflər gördü. Məşhur [[tənqidçi]] [[Vissarion Belinski|Belinski]], romanı oxuduqdan sonra Dostoyevskiyə gələcəkdə böyük bir [[Yazıçı|yazar]] olacağına dair tərif dolu sözlər söylədi. Şair Nikolay Neksarov, Dostoyevski haqqında "Yeni bir Qoqol doğuldu" deyə danışdı. Dostoyevski bir gün içində şöhrətinin zirvəyə çatdığını gördü. Böyük qardaşına, ''"Hər şey sanki bir möcüzə kimi oldu,"'' deyirdi. Lakin şöhrətə qovuşduqdan sonra yaxşıca həyasızlaşaraq özünə heyran olan insanlara sərt şəkildə davranan Dostoyevskinin bu hərəkəti, kasıb təbəqədən gəldiyi üçün lağ edilməsinə və gözdən düşməsinə səbəb oldu. ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar"]]''ın sürətli gələn müvəffəqiyyətindən sonra durğun və müvəffəqiyyətsiz bir dövr keçirdi. Təcavüzkar hərəkətləri üzündən tənha qalan yazarın borcları başına dərd oldu. Bu səbəbdən də yazmağa kafi zamanı ayıra bilməz olmuşdu. İlk müvəffəqiyyətini təkrar tuta bilməyəcəkmiş kimi görünürdü. Ədəbiyyat dünyasının özünə qarşı yuxarıdan aşağı baxan tutumu isə artaraq davam etməkdə idi. 1846-cı ildə ''[[Oxşar (povest)|"Oxşar"]]'' əsəri nümayiş olundu. Yazıçı bu romanda, özünü ortadan qaldırmağa çalışan bənzəriylə davamlı qarşıdurma halında olan bir məmurun hekayəsini izah etdi. Bu romanda ələ aldığı cüt şəxsiyyət temasını daha sonra bəzi romanlarında istifadə etsə də roman, Belinski daxil heç bir tənqidçi tərəfindən bəyənilmədi. Tənqidçilər romanı sıxıcı adlandırdı. 1847-ci ildə isə "''Ev sahibəsi"'' adlı əsəri nümayiş olundu. Dostoyevski bu əsəri ilə də gözlədiyi təriflərin əksinə tənqidlərlə qarşılaşdı. Dostoyevski, ruhi çöküntüyə düşdü və kədərdən xəstə oldu. Ancaq yazıçılığı buraxmayan Dostoyevski, 1848-ci ildə "''[[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr"]]'' və "''Bir kövrək ürəkli"'' adlı kitabları işıq üzü gördü. ''Bir kövrək ürəkli'', yazıçıya etibarını yenidən qazandırsa da gözlədiyi müvəffəqiyyəti əldə edə bilməyən Dostoyevski ümidini itirdi. Yazıçılıqdan ümidini üzən Dostoyevski, siyasətlə maraqlanmağa başladı və gənc [[Liberalizm|liberalların]] (Tetrashevski) qrupuna girdi. === Sibir sürgünü === 23 aprel 1849-cu ildə Çarlıq polisi tərəfindən yatağında həbs olunan Dostoyevski, qrupun digər iyirmi üzvüylə birlikdə 22 dekabrda gülləyə düzülmək üzrə [[Semyonovski adası|Semyonovski]] sahəsinə aparıldı. Güllələnəcəyi zaman ölüm cəzasının həbs cəzasına çevrilməsiylə [[Omsk|Omska]] göndərildi. [[Fayl:Valikhanov.jpg|thumb|220px|upright|Dostoyevski (sağda) və Qazaxıstanlı alim Şokan Valixanuli 1859-cu ildə]]Dostoyevski, dörd il boyunca çəkdiyi ağrıları, 1861-ci ildə nəşr olunan ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"''də izah etmişdir. Sürgündə keçirdiyi dörd ildən sonra 1854-cü ildə kürək cəzasından xilas olaraq ər rütbəsi ilə hərbi xidmətə təyin olundu. Semipalatinskdə zəruri iqamətə məhkum edildi. Burada olan Alayın Yeddinci Xətt Batalyonunda beş il vəzifə yerinə yetirdi. [[Zabit|Zabitliyə]] qədər yüksəldi. 1857-ci ilin [[fevral]] ayında, vərəmli və dul Maria Dmitrievna Isayeva ilə, zabit ərinin ölümündən sonra evləndi<ref>{{Cite book |last=Мирский |first=Д. С. |title=// История русской литературы с древнейших времен до 1925 года = «Contemporary Russian Literature. 1881—1925» (London 1926); «A History of Russian Literature From the Earliest Times to the Death of Dostoyevsky (1881)» (London 1927) |publisher=London: Overseas Publications Interchange Ltd, |year=1992. |isbn=1 870128 18 4. |location=London: |pages=— С. 416—437. |language=en}}</ref>. [[Fayl:Annagrigdost.jpg|thumb|200px|Dostoyevskinin ikinci həyat yoldaşı Anna]] === İkinci yaradıcılıq dövrü === 1859-da ordudan tərxis edilərək [[Moskva]] xaricində kiçik bir yerdə qalmağa məcbur edilən Dostoyevski, azadlığına qovuşduqdan sonra Peterburqa döndü. Qardaşı Mixail və yoldaşı N. N. Straxov ilə birlikdə "Vremya" ("Zaman") və sonra da "Epoxa" ("Dövr") adlı jurnalları hazırladı. Bu jurnallarda Slavçı düşüncəni müdafiə etdiyini ifadə edən yazılar yazdı. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]"'' və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"'' ilə yenidən tanındı. Arvadı [[Vərəm|vərəmə]] tutulmuş, [[Sibir|Sibirdəki]] [[Tver]] şəhərinə dönmüşdü. Dostoyevski bundan faydalanıb ilk dəfə xaricə çıxdı; 1862-ci ildə [[Paris]], [[London]] və [[Cenevrə]]ni ziyarət etdi. 1863-cü ildə [[Roma]]ya keçdi. Ardından [[Almaniya]] və [[Danimarka]]nı gəzdi. Arvadının və uşağının xərclərini qarşılaya bilmək üçün, ədəbiyyatdan qazandıqlarını artırmaq həvəsiylə qumara başladı. Rulet oynayırdı. Şansı yaxşı olan yazıçı bir gecədə 10.000 frank qazandı və ertəsi gecə 3000 frank daha əlavə etdi. Amma bir gecə sonra 5.000 xaricində qazandıqlarının hamısını itirdi. 1864-cü ildə arvadını, böyük qardaşı Mixaili, dostu və həmkarı Apallon Grigoriyevi itirdi. 1862 və 1863 illəri arasında [[Avropa|Avropaya]] birlikdə getdiyi yoldaşı Apollinariya Suslova ilə evlənərək, ilk bədbəxt evliliyini unutmağa çalışdı. Ancaq Polina, verdiyi sözdən daşındı. Bu sırada Dostoyevski "[[Cinayət və cəza]]" üzərində çox möhkəm bir şəkildə işləyirdi və fikrini dağıtmamaq üçün Wiesbadenə getmişdi. Polina da bunu bəhanə edib aralarındakı əlaqəni kəsdi. Dostoyevskinin [[Visbaden|Visbadendə]] olduğu vaxt ''[[Gizlindən Qeydlər|"Gizlindən Qeydlər]]"'' nəşr olundu. Yeni bir dahilik ortaya çıxırdı və bu tənqidçilərin ciddi şəkildə maraqlarını cəlb etməyə başlamışdı. Bu zaman böyük qardaşı Mixailin arxasında buraxdığı borcları da boynuna götürən Dostoyevski, yenə maliyyə problemləri yaşayirdı. "Cinayət və cəza" 1866-cı ildə hissələr halında nəşr olundu. Bu səbəblə borclarından xilas ola bilər, maddi istiqamətdən bolluğa qovuşa bilərdi, lakin bunun yerinə daha da pis vəziyyətə düşdü. [[Kitab|Kitabı]] müxtəlif reaksiyalarla qarşılaşdı. Dövrünün çox irəlisində yazan yazıçı heç cür tam olaraq başa düşülmürdü. Dostoyevski əsərini ilk dəfə yazarkən qardaşı Mixailə göndərdiyi bir məktubda kitab haqqında ''"Mövzusu həqiqətən çox gözəldir. Qəhrəmana gəlincə, bu günə qədər heç sınanmamış bir adamdır. Amma bu günün [[Rusiya]]sına baxacaq olsaq, belə bir adam qarşımıza tez-tez çıxmaqdadır. Xalqın başındakı yeni fikirləri anlayaraq bu nəticəyə gəldim. Elə hiss edirəm ki, yeni fikirlər və mövzularla döndüyüm zaman, romanımı genişlətməkdə müvəffəqiyyətli olacağam. Adam tələsiyə gəlməməlidir dostum. Və insan yaxşı olanın xaricində heç bir şey etməməlidir"'' deyə yazdı. Dostoyevski, bu əsərində bir Rus ziyalısı olan [[Rodion Raskolnikov|Raskolnikovun]] öz doğrusu adına işlədiyi cinayətləri və vicdanıyla hesablaşmasını qələmə aldı. Yazıçı, kiçik bir [[Mehmanxana|otel]] otağında və pis bir vəziyyətlə yazdığı "Cinayət və cəza"nı 1866-cı ildə tamamlamışdı. Mümkün olduğu qədər çox yazmaq böyük yazıçı üçün bir ehtiras olmuşdu və buna görə gözləri pozuldu. Bu səfər gənc bir stenoqrafçı tutdu. Adı Anna Snitkina olan stenoqrafçı ilə ilk dəfə 4 oktyabr 1866-cı ildə tanış oldular və 8 noyabrda da nişanlandılar. 1867-ci ildə [[Pasxa]] bayramından əvvəl evlənib bal ayı üçün [[Avropa]]ya getdilər. Yola çıxarkən, niyyətləri xaricdə iki-üç ay qalmaq idi; lakin dörd il keçmədən Rusiyaya dönmədilər. Dostoyevski ən sonunda xoşbəxt bir evliliyə qovuşmuşdu<ref>{{Cite book |last=Волгин |first=И. Л. |title=Хроника рода Достоевских. |publisher=Фонд Достоевского, |year=2012. |isbn=5-902832-02-0. |location=Москва: |pages=— 1232 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. [[Fayl:Staraya Russa asv2018-07 Dostoevsky House img01.jpg|thumb|220px|left|Dostoyevskinin Staroy Russadaki ev muzeyi]] Yenidən borclanan və qumarxanalrda gəzməyə başlayan Dostoyevskinin, həmin vaxt bir qız uşağı oldu. Ancaq qızı çox yaşaya bilmədi və doğulduqdan qısa müddət sonra öldü. Dostoyevski də buna görə böyük bir sarsıntı keçirdi. Arvadı əlindən gəldiyincə ərinə kömək edirdi. Yazıçının yalnız kitablarına adaptasiya olması üçün, borc verənlərlə və səs-küyçü qohumlarıyla Anna başa çıxırdı. Xarici ölkələrdə olduğu vaxt ərzində, Dostoyevski əsl şöhrətini təmin edən beş böyük romanından üçünü yazdı; ''[[İdiot (roman)|İdiot]]'', ''[[Əbədi ər]]'' və "Cinlər". [[Anna Dostoyevskaya|Anna Qriqoryevnan]]ın ustaca rəhbərliyi sayəsində bütün borclar yavaş yavaş ödəndi və artıq yalnız rahat bir həyat yaşayacaq qədər pula sahib oldular. Böyük yazıçı, həyatında ilk dəfə xoşbəxt idi və Rusiyanın gələcəyi üzərinə fikirlərinə və jurnalistikaya ayıracaq zaman tapa bilirdi. Amma Dostoyevskinin getdikcə pisləşən sağlamlığı, xoşbəxtliklərinə kölgə salırdı. Daha uşaqlığında ağır xəstəliklər keçirən yazıçı gəncliyinin başından etibarən bu xəstəlikdən əzab çəkməyə başlamışdı. İndi yaxşıca başına bəla olan xəstəliyi yazıçını hər an yazmaqdan saxlasa da 1879-cu ildə bəlkə də əsərlərinin ən böyüyü ''[[Karamazov qardaşları]]'' üzərində işə başladı. Eyni ilin sonunda roman, Russki Weistnik jurnalında hissə halında nəşr edildi, ondan sonrakı il boyunca da nəşr olunmağa davam etdi. 8 noyabr 1880-ci ildə romanın son hissəsini nəşriyyata göndərdi. Həyatı boyunca əsərlərində işlədiyi mövzuları yenidən ələ aldığı, insan duyğularının dərinliyinə enən əsərlər yazan Dostoyevski, ''[[Karamazov qardaşları]]'''da İvan və Alyoşa Karamazov adlı xarakterlər üçün filosof Vladimir Serqeyeviç Solovyovdan ilham aldı. Zosima və Alyoşanın önə çıxacağı ''[[Bir böyük günahkarın həyatı]]'' adlı əsəri tamamlaya bilmədi. === Ölümü === 25 yanvar 1881-ci ildə ciyər qanamasıyla yenidən yatağa düşdü. Gecə gələn böhrandan sonra artıq çox zamanı qalmadığı aydın olmuşdu. Xəstə yatağında arvadından ona ''"Pozğunluqdan dönən oğul"''dan parçalar oxumasını istədi. Bir keşiş də başında dua oxuyurdu. Son nəfəsini verənə qədər ağlı başında qaldı və 28 yanvar axşam saat 8:30-da əbədiyyətə qovuşdu. Ölümündən sonra kitabları böyük təzyiqlə nəşr olunan böyük yazar, yalnız Rus ədəbiyyatında deyil dünya ədəbiyyatının inkişafında da böyük rol oynayan əsərlər yaratdı. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881-ci ildə təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasında getdi. ''"Yüksək və sərt bir qayalıqda, ancaq iki ayağımın sığa biləcəyi, dar bir çıxıntıda, dörd bir tərəfim uçurumlar, okeanlar, sonsuz bir gecə, sonsuz bir yalnızlıq və heç bitməyəcək bir fırtınayla əhatələnmiş bir vəziyyətdə yaşamaq məcburiyyətində olsam və bütün ömrüm boyu, min il boyunca, hətta sonsuza qədər o bir qarış torpaqda dayanmaq məcburiyyətində olsam da o şəkildə yaşamaq, bu anda yarım saat sonra ölü olmaqdan çox daha yaxşıdır. Yetərki yaşasın, sırf yaşasın! Necə olursa olsun, amma yetər ki yaşasın!"'' == Mövzular == Dostoyevski, rəğbətlə qarşılanan ilk romanı ''"[[Bədbəxt insanlar|Yoxsul insanlar]]"''dan sonra yazdığı "Oxşar" və "Ev sahibəsi" ilə tənqidlərə məruz qaldı və ruhdan düşdü. Ancaq yazıçı, özünü mənəvi çöküşə aparan düşüncələrdən uzaqlaşmağı bacardı. Xarici dünyadan qopan zehninin parçalanmasını özü həll edən yazıçının əsərlərindəki psixoloji baxımdan ən zəngin mövzu da cüt şəxsiyyət temasıdır. Özünü yox etməyə çalışan oxşarıyla davamlı qarşıdurma halı içərisində olan bir məmuru izah etdiyi "Oxşar" adlı əsərində daha sonra da işləyəcəyi bir mövzu olan cüt şəxsiyyət temasını işləmişdi. Əlli yaşlarında içinə bəzən bir [[pessimizm]] və ağırlıq çökən Dostoyevski, bu vəziyyəti ikinci həyat yoldaşı Anna Grigoriyevna Snitkinaya "Sanki bir cinayət törətmişəm kimi bir növ səbəbsiz hüzn və kədər içindəyəm" deyə açıqlamışdı. "Cinlər"də Stavrogini bir uşağa təcavüz etdirmiş olması səbəbiylə də özünü həmişə günahlandırmışdı. Dostoyevski öz uşaqlığında, anasına əzab çəkdirməsindən, davamlı sərxoş olmasından və xidmətçilərə pis davranmasından ötəri atasından nifrət edirdi. Əsərlərində istifadə etdiyi, taleyinə boyun əyən və itaətli qadın nümunəsini öz evində; anasında gördü. Qadının vecinə almamağı, kişini daha da hirsləndirməkdən başqa bir işə yaramayacağını görmüşdü. Çox həssas biri olan Dostoyevski, buna görə atasına kin saxlayırdı. Atasının ölümünü xəbər aldığında, "Atamın ölümündə mənim heç bir günahım yoxdur, amma bu ölümün cəzasını çəkməyə hazıram, çünki içimdən onu öldürmək keçirdi" deyərək ''[[Karamazov qardaşları]]'' adlı romanında iştirak edən Dimitri Karamazovun reaksiyasının bənzərini göstərdi. Dostoyevski, atasının ölümünü istədiyini düşünərək depressiyaya girdi. Sigmund Freud və bir çox psikanalizci, ataya qarşı bəslənilən bu nifrətə və bunu izləyən günahkarlıq düşüncəsinə söykənərək Dostoyevskinin xəstəliyinin əsəbi mənşəli olduğunun ortaya çıxardı. Andre Gide, ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' adlı romanın, alçaldılmışlığın insanı [[cəhənnəm]]lik etdiyi, alçaqkönüllülüyün ise müqəddəsləşdirdiyi fikriylə dolu olduğunu söyləmişdi. Corc Steiner isə Dikkensvari bir havanın olduğunu söylədiyi. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' əsərində da olan mövzunun ''[[Əbədi ər]]'', ''"Cinlər"'' və ''[[Karamazov qardaşları|Karamozov qardaşları]]'' əsərlərində də var olduğunu söylədi. Nikolay Berdyaev, Dostoyevskinin bütün yaradıcı gücünü insana və insanın taleyi temasına həsr etdiyini, bunun da onu ölümsüz etməyə çatdığını ifadə etdi. Dövlət əleyhində bir sui-qəsdə qatıldığı iddiası ilə həbs olunduqdan sonra səkkiz ay həbsxanada qalan Dostoyevski, cinayət və cəza anlayışlarıyla ən sıx şəkildə burada qarşılaşdı. Edam edilmək üzrəykən bağışlanıldı. Cəzası dörd il kürək və altı il adi həbsə çevrildi. Dörd ilin sonunda ər rütbəsi ilə orduya verildi və 1859-cu ildə tərxis edildi. "Cinayət və cəza" adlı əsərini 1858-ci ildə meydana gətirməyə başladı. Bu əsərində əxlaq anlayışını və siyaseti xırmanladı. Dostoyevski, bu romanda yalnız Rus xalqını deyil, bütün insanlığı təhdid edən bir sonsuz dövrdən xilas olmanın reallaşa biləcəyini vurğuladı. Yazar, John Stuart Millin iqtisadi rifah üçün fərdi eqoistləşməyi təklif edən qaydasını Semyon Zaharoviç Marmeladovun ağzından tənqid etdi. Dostoyevski, düşüncə və sənət təcrübəsini davamlı olaraq artırdı. Tanrıdan, [[ateizm]]dən, pislikdən, azadlıqdan danışan roman xarakterləri, gerçəkdə eyni şüurun fərqli anları kimidir. Bu xarakterlər vasitəsilə Dostoyevski, cinləri ruhundan uzaqlaşdırdı. Dünyagörüşü dəyişməklə birlikdə əsərləri, gerçəyin həmişə eyni həvəsli və ağrı verən axtarışı içərisindədir. == Əsərləri == === Romanları === * [[Bədbəxt insanlar]] ({{Dil-ru|Бедные люди}}) (1846) * [[Netoçka Nezvanova]] ({{Dil-ru|Неточка Незванова}}) (1849) * [[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]] ({{Dil-ru|Униженные и оскорбленные}}) (1861) [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf <nowiki>[3]</nowiki>] * [[Ölü evdən qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из мертвого дома}}) (1862) * [[Gizlindən Qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из подполья}}) (1864) * [[Cinayət və cəza (roman)|Cinayət və cəza]] ({{Dil-ru|Преступление и наказание}}) (1866) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/F.M.Dostoyevski%20-%20Cinayət%20və%20Cəza%20(vivo-book.com).pdf] * [[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz]] ({{Dil-ru|Игрок}}) (1867) * [[İdiot (roman)|İdiot]] ({{Dil-ru|Идиот}}) (1868) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/Dostoyevski-İdiot.pdf] * [[Cinlər (roman)|Cinlər]] ({{Dil-ru|Бесы}}) (1872) * [[Yeniyetmə (Roman)]] ({{Dil-ru|Подросток}}) (1875) * [[Karamazov qardaşları]] ({{Dil-ru|Братья Карамазовы}}) (1880) * [[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr]] ({{Dil-ru|Белые ночи}}) (1848) === Povest və hekayələri === * [[Oxşar (povest)|Oxşar]] ({{Dil-ru|Двойник}}) (1846) * [[Ev sahibəsi]] ({{Dil-ru|Хозяйка}}) (1847) * [[Bir kövrək ürəkli]] ({{Dil-ru|Слабое сердце}}) (1848) * [[Stepançikovo Kəndi Və Sakinləri]] (Село Степанчиково и его обитатели) (1859) * [[Əminin yuxusu]] ({{Dil-ru|Дядюшкин сон}}) (1859) * [[Nalayiq lətifə]] ({{Dil-ru|Скверный анекдот}}) (1862) * [[Əbədi ər]] ({{Dil-ru|Вечный муж}}) (1870) * [[Gülməli insanın yuxusu]] ({{Dil-ru|Сон смешного человека}}) (1877) === Elmi ədəbi əsərləri === * [[Yay təəssüratları üzərində qış xatirələri]] ({{Dil-ru|Зимние заметки о летних впечатлениях}}) (1863) * [[Yazıçının gündəliyi]] ({{Dil-ru|Дневник писателя}}) (1873–1881) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/latin_qrafikasi/kae/dfm_cc.pdf '''Cinayət və cəza'''] /Tərt. ed. və ön sözün müəllifi. M. Qocayev.- B.: Öndər, 2004.- 560 s., 1 portr. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/242208.pdf '''İdiot'''] / tərcümə ed. H. Şərif. [[Bakı]]: Şərq-Qərb, 2006.- 728 s. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf '''Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar'''] / rus dilindən tərc. ed. B. Musayev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2007.- 374, [2] s. {{Vikilər | commons = | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Fyodor Dostoyevski | n = | m = }} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Fyodor Dostoyevski| ]] [[Kateqoriya:Rusiya yazıçıları]] [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Rus məhbuslar və məhkumlar]] rmdh2ph7ta4mrzz6rsamxxtnb19g8r3 7865559 7865494 2024-11-27T08:01:31Z Nigar Isayeva 268913 7865559 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı}} '''[[Fyodor]] Mixayloviç Dostoyevski''' ({{Dil-ru|Фёдор Михайлович Достоевский}}; {{DVTY}}) — rus yazıçı, [[dünya ədəbiyyatı]]nın ən böyük yazıçılarından biri.<ref>{{cite web |url = https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190830205437/https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archivedate = 2019-08-30 |title = Dostoyevski Millətçiliyi (tərc. Əli Kəbirli) |author = Hans Kohn – |date = |work = |publisher = Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Ред.-сост. |first=Е. Ф. Губский, Г. В. Кораблева, В. А. Лутченко. |title=Достоевский Федор Михайлович // Философский энциклопедический словарь / |publisher=: Инфра-М, |year=2003. — |isbn=586225403-X. |location=Москва |pages=576 с. |language=ru}}</ref> Uşaqlığını sərxoş ata və [[xəstə]] anasının yanında keçirən Dostoyevski, anasının ölümündən sonra [[Peterburq]]dakı [[Mühəndis]] Məktəbinə girdi. Atasının ölümünü burada xəbər aldı. [[Məktəb|Məktəbi]] müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra İstehkam Müdirliyinə girdi. Bir il sonra istefa verərək buradan ayrıldı. [[Ordu|Ordudan]] ayrıldıqdan sonra ədəbiyyata yönələn Dostoyevskinin ilk romanı ''[[Bədbəxt insanlar|"Yoxsul insanlar"]]'', 1846-cı ildə nümayiş olundu. Bu əsərinin ardından yazdığı [[Kitab|kitablarla]] gözlədiyi müvəffəqiyyətə çata bilməyən Dostoyevskinin ümidi qırıldı və [[Siyasət|siyasətlə]] maraqlanmağa başladı. 1849-cu ildə dövlət əleyhindəki bir [[sui-qəsd]]<nowiki/>ə qarışdığı iddiası ilə həbs olundu. Səkkiz ay [[Həbsxana|həbsxanada]] qalan Dostoyevski, gülləyə düzülmək üzrəykən digər səkkiz [[məhbus]] yoldaşı ilə bağışlanıldı<ref>{{Cite book |last=Масанов |first=И. Ф. |title=Словарь псевдонимов русских писателей, учёных и общественных деятелей : |publisher=Всесоюзная книжная палата, |year=1956-1960 |edition=В 4 томах. — |location=Москва |language=ru}}</ref>. Cəzası dörd il kürək, altı il də adi həbsə çevrildi. Cəzasını çəkməsi üçün [[Sibir]]də olan OMSK həbsxanasına göndərildi. Burada keçirdiyi dörd ildən sonra ər rütbəsi ilə xidmətə verildi. Zabitliyə qədər yüksəldi. 1857-ci ildə Mariya Dmitriyevna İsayeva ilə evləndi. Beş il boyunca vəzifəsini yerinə yetirən Dostoyevski, 1859-cu ildə azad edildi və [[Sankt-Peterburq|Peterburqda]] yaşamağa başladı. Peterburqa döndükdən sonra ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar"]]'' (1861) və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər"]]'' (1862) adlı əsərləri yazdı. Qardaşıyla birlikdə iki jurnal çıxardı. 1862-ci ildə arzuladığı [[Avropa]] səyahətini reallaşdırdı. Xəstəliyi və qumar asılılığı ucbatından maddi baxımdan çətinliyə düşdü. Bu dövrdə "''[[Gizlindən Qeydlər]]"'' (1864), ''[[Cinayət və cəza (roman)|"Cinayət və cəza]]"'' (1866), "''[[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz"]]'' (1866), ''[[İdiot (roman)|"İdiot]]'' "(1868), ''Əbədi ər'' (1870) və ''[[Cinlər (roman)|"Cinlər"]]'' (1872) kimi əsərləri yazdı. Yoldaşının ölümündən sonra katibəsi ilə evləndi. Yenidən borclandı və [[Qumarxana|qumarxanalarda]] gəzməyə başladı. Qızının ölümünün ardından böyük bir sarsıntı keçirdi. ''[[Yeniyetmə|"Yeniyetmə"]]'' (1875), ''[[Yazıçının gündəliyi|"Yazıçının gündəliyi]]"'' (1876) və ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları]]"'' (1880) adlı əsərlərində yazıçılıq həyatı boyunca yazdığı mövzuları yenidən ələ aldı. ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları"]]'' adlı əsərini iki ildə bitirən Dostoyevski bir ciyər qanamasıyla yatağa düşdü və 28 yanvar 1881-ci ildə vəfat etdi. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881 tarixində təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasından getdi. [[Dünya ədəbiyyatı]]<nowiki/>na ən çox təsir edən və ən çox oxunan yazıçılardan biri olan Dostoyevskinin əsərləri bir çox 20-ci əsr yazıçılarının fikirlərinə dərindən təsir etdi. Dostoyevskinin əsərləri [[Ceyms Coys]], [[Virciniya Vulf]], [[Fridrix Nitsşe]], [[Ernest Heminquey]], [[Knut Hamsun]], [[Lüdviq Vitgenşteyn]], [[Alberto Moravia]], [[Aleksandr Soljenitsın]], [[Çarlz Bukovski]], [[Marsel Prust]], [[Ayn Rand]], [[Ziqmund Freyd]], [[Frans Kafka]], [[Orxan Pamuk]] və [[Lev Tolstoy]] kimi bir çox yazıçıların əsərlərinə işıq tutdu. [[Fridrix Nitsşe]] ''"O mənim psixianaliz haqqında bir şeylər öyrəndiyim yeganə insandır. O mənim həyatımın ən böyük sevincidr."'' == Həyatı == [[Fayl:Wki Dostoyevsky Street 2 Moscow Mariinsky Hospital.jpg|thumb|right|270px|Dostoyevskinin doğum yeri olan Moskvadakı Mariinski Xəstəxanası]] === Uşaqlığı və gəncliyi === Dostoyevski, Mixail və Maria Dostoyevskinin oğlu olaraq 11 [[noyabr]] 1821 tarixində [[Moskva]]da doğuldu. Altı uşaqlı ailənin ikinci uşağı idi. Atası Mixail, [[Hərbi cərrahiyyə|hərbi cərrah]]<nowiki/>lıqdan təqaüdə çıxdıqdan sonra Mariinsky Xəstəxanasında yoxsullara xidmət etməyə başladı. Xəstəxana [[Moskva|Moskvanın]] ən pis yerlərindən birində yerləşirdi. Dostoyevski də bu xəstəxana da doğuldu<ref>{{Cite book |last=Сараскина |first=Л. И. |title=Достоевский. — 2-е изд.. |publisher=Молодая гвардия, . |year=2013. |isbn=978-5-235-03595-9. |location=Москва: |pages=— 825 с. — 7000 экз. |language=ru}}</ref>. Dostoyevskinin anası Maria isə bir [[tacir]] qızı idi. Mixail Andreyeviç Dostoyevski olduqca sərt bir adam idi. Ən böyük məşğuliyyəti içki idi və ailəsini möhkəm bir intizam altında idarə edirdi. Böyük qız olduqları halda qızlarının tək başlarına küçəyə çıxmasına icazə vermirdi. Dörd oğuluna isə bir [[baş çavuş]] kimi davranırdı. Çox tez əsəbiləşər, uşaqları isə qaçacaq yer axtarardılar. Mixailin başqa bir xüsusiyyəti də [[Xəsislik|xəsisliyi]] idi. Vəziyyətinin yaxşı olmasına baxmayaraq, uşaqları 16–17 yaşına gələnə qədər onlara cibxərcliyi belə verməmişdir. Anası Maria Dostoyevski və uşaqlar yaz aylarını [[Tula vilayəti|Tulada]] keçirirdilər<ref>{{Cite book |last=Волгин |first=И. Л. |title=Хроника рода Достоевских. |publisher=Фонд Достоевского, |year=, 2012. |isbn=5-902832-02-0. |location=Москва: |pages=— 1232 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Burada Fyodor atasına xidmət edən kəndlilərlə tanış oldu və onlara bağlandı. Bu təcrübə uşağın gələcəkdəki həyatı üzərində çox dərin təsir yaradacaqdı. Dostoyevski uşaqlığını çox vaxt [[Alkoqolizm|sərxoş]] bir ata və xəstə bir ana arasında keçirdi. Atasının işlədiyi xəstəxanadan olan xəstələr ilə vaxt keçirməyi və onların [[Hekayə|hekayələrini]] dinləməyi çox sevən Dostoyevski ilk təhsilini Moskvada aldı. Anası [[vərəm]] xəstəliyi ucbatından öldüyü zaman, sərt intizamıyla tanınan Peterburq Mühəndis Məktəbinə göndərildi. Yoldaşlarının, əsəbi və həddindən artıq həssas bir quruluşa sahib olduğu üçün "Alovlu Fedya" ləqəbini verdikləri Dostoyevski Peterburqda zamanını kitab oxuyaraq, düşüncələrə dalaraq, ya da qardaşı Mixail ilə söhbətləşərək keçirdi. Atasının 1839-dakı ani ölümünü burada öyrəndi. Arvadının ölümündən sonra özünü tamamilə içkiyə yönəldən Mixail Dostoyevski isə artıq çalışa bilməz hala gəldi. Burada kəndlilərə və kölələrinə o qədər pis davrandı ki, ən sonunda özünü öldürmələrinə gətirib çıxardı. Atasının ölümünü Peterburqda xəbər alan Dostoyevski onun ölümünü istədiyi düşüncəsi səbəbiylə [[Depressiya|depressiyaya]] girdi. Xəstəliyinin ilkini həyatının bu mərhələsində keçirməyə başladı. Peterburq Mühəndis Məktəbindəki təhsilini müvəffəqiyyətlə bitirərək, [[kiçik leytenant]] rütbəsiylə Peterburqdakı İstehkam Müdirliyində vəzifəyə verildi. Özü üçün heç bir mənası olmayan bir həyata başlamışdı. Bohem mühütə dadandı, maaşına və torpaqdakı payından götürdüyü illik 5.000 [[Rubl|rublluq]] gəlirə qarşılıq davamlı çətinlik içində idi. [[Bilyard]]a maraq salmışdı və həmişə uduzurdu. Həyatı boyunca avara həyatı səbəbiylə, son illərində kitablarından təmin etdiyi gəlirin xaricində həmişə yoxsulluq içində yaşadı<ref>{{Cite book |last=Фридлендер |first=Г. М. |title=Достоевский // История русской литературы. |publisher=Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). — |year=1956. — Т. 9. — С. 7—118. |location=Москва |pages=6. — Т. 9. — С. 7—118. |language=ru}}</ref>. Bu qəribə davranışlarına qarşılıq, həyatını başdan başa dəyişdirəcək hadisə yaxınlaşırdı. Ədəbiyyatla maraqlanmağa başlamışdı və işə [[Onore de Balzak|Balzak]]ın "''Eugenie Grandet''sini" [[rus dili|ruscaya]] çevirməklə başladı. Ordudakı həyatdan da artıq sıxılmışdı. Böyük qardaşına 1843-cü ildə yazdığı məktubda, ''"Əsgərliyə kartofa nifrət etdiyim qədər nifrət edirəm"'' deyə yazmışdı. Ertəsi il də daha çox dözə bilməyərək istefa verdi. Qərarını qardaşına məktubla xəbər verərkən belə deyirdi: ''"Heç peşman deyiləm. Bir ümidim var. Romanımı bitirmək üzrəyəm. Orijinal bir əsər olacaq"''. === İlk yaradıcılıq dövrü === Ordudan ayrıldıqdan sonra roman yazmağa başladı. Dostoyevskinin ilk kitabı olan ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"'' ilk olaraq 1846-cı ildə nümayiş olundu. Dostoyevski, romanını "Oteşestvenya Zapiski" adlı məşhur bir [[ədəbiyyat]] [[Jurnal|jurnalında]] yayınlatmayı ümid etmişdi; lakin aradan bir il keçdiyi halda jurnal, [[Roman|romanında]] əhəmiyyətli dəyişikliklər etmədikcə, əsərini nəşr etməyi rədd etməyə davam edirdi. O da istənilən dəyişiklikləri etmək yerinə, əsərini özü nəşr etməyi qərarlaşdırdı və qazanacağı pulla borclarını bağlaya biləcəyi ümidiylə 1846-cı ildə ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"''ı nəşr etdi<ref>{{Cite book |last=Якубович |first=И. Д. |title=Летопись жизни и творчества Ф. М. Достоевского. |publisher=: Академический проект, |year=1999. |isbn=5-7331-043-5. |location=. — Санкт-Петербург |pages=Т. 1. — С. 13—281. — 537 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Kitabı oxuduqdan sonra zamanın usta tənqidçilərindən biri, ona bu məktubu göndərdi: "Siz problemin ruhunun ən dərinlərinə getmiş və bir neçə xəttdə böyük bir gerçəyi ortaya qoymusunuz. Sizdən xahiş edirəm, qabiliyyətinizi qiymətləndirin və ona qarşı həmişə dürüst olun. Beləcə böyük bir yazar ola bilərsiniz." Dostoyevski, cəmiyyətini mərhəmətsiz qaydalarında yaşlı bir adamın yetim bir qıza bəslədiyi sevgini iç dünyasındakı dərin qarşıdurmalarla işlədi. Xalqın rəğbətiylə qarşılanan bu kitab, tənqidçilərdən də təriflər gördü. Məşhur [[tənqidçi]] [[Vissarion Belinski|Belinski]], romanı oxuduqdan sonra Dostoyevskiyə gələcəkdə böyük bir [[Yazıçı|yazar]] olacağına dair tərif dolu sözlər söylədi. Şair Nikolay Neksarov, Dostoyevski haqqında "Yeni bir Qoqol doğuldu" deyə danışdı. Dostoyevski bir gün içində şöhrətinin zirvəyə çatdığını gördü. Böyük qardaşına, ''"Hər şey sanki bir möcüzə kimi oldu,"'' deyirdi. Lakin şöhrətə qovuşduqdan sonra yaxşıca həyasızlaşaraq özünə heyran olan insanlara sərt şəkildə davranan Dostoyevskinin bu hərəkəti, kasıb təbəqədən gəldiyi üçün lağ edilməsinə və gözdən düşməsinə səbəb oldu. ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar"]]''ın sürətli gələn müvəffəqiyyətindən sonra durğun və müvəffəqiyyətsiz bir dövr keçirdi. Təcavüzkar hərəkətləri üzündən tənha qalan yazarın borcları başına dərd oldu. Bu səbəbdən də yazmağa kafi zamanı ayıra bilməz olmuşdu. İlk müvəffəqiyyətini təkrar tuta bilməyəcəkmiş kimi görünürdü. Ədəbiyyat dünyasının özünə qarşı yuxarıdan aşağı baxan tutumu isə artaraq davam etməkdə idi. 1846-cı ildə ''[[Oxşar (povest)|"Oxşar"]]'' əsəri nümayiş olundu. Yazıçı bu romanda, özünü ortadan qaldırmağa çalışan bənzəriylə davamlı qarşıdurma halında olan bir məmurun hekayəsini izah etdi. Bu romanda ələ aldığı cüt şəxsiyyət temasını daha sonra bəzi romanlarında istifadə etsə də roman, Belinski daxil heç bir tənqidçi tərəfindən bəyənilmədi. Tənqidçilər romanı sıxıcı adlandırdı. 1847-ci ildə isə "''Ev sahibəsi"'' adlı əsəri nümayiş olundu. Dostoyevski bu əsəri ilə də gözlədiyi təriflərin əksinə tənqidlərlə qarşılaşdı. Dostoyevski, ruhi çöküntüyə düşdü və kədərdən xəstə oldu. Ancaq yazıçılığı buraxmayan Dostoyevski, 1848-ci ildə "''[[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr"]]'' və "''Bir kövrək ürəkli"'' adlı kitabları işıq üzü gördü. ''Bir kövrək ürəkli'', yazıçıya etibarını yenidən qazandırsa da gözlədiyi müvəffəqiyyəti əldə edə bilməyən Dostoyevski ümidini itirdi. Yazıçılıqdan ümidini üzən Dostoyevski, siyasətlə maraqlanmağa başladı və gənc [[Liberalizm|liberalların]] (Tetrashevski) qrupuna girdi. === Sibir sürgünü === 23 aprel 1849-cu ildə Çarlıq polisi tərəfindən yatağında həbs olunan Dostoyevski, qrupun digər iyirmi üzvüylə birlikdə 22 dekabrda gülləyə düzülmək üzrə [[Semyonovski adası|Semyonovski]] sahəsinə aparıldı. Güllələnəcəyi zaman ölüm cəzasının həbs cəzasına çevrilməsiylə [[Omsk|Omska]] göndərildi. [[Fayl:Valikhanov.jpg|thumb|220px|upright|Dostoyevski (sağda) və Qazaxıstanlı alim Şokan Valixanuli 1859-cu ildə]]Dostoyevski, dörd il boyunca çəkdiyi ağrıları, 1861-ci ildə nəşr olunan ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"''də izah etmişdir. Sürgündə keçirdiyi dörd ildən sonra 1854-cü ildə kürək cəzasından xilas olaraq ər rütbəsi ilə hərbi xidmətə təyin olundu. Semipalatinskdə zəruri iqamətə məhkum edildi. Burada olan Alayın Yeddinci Xətt Batalyonunda beş il vəzifə yerinə yetirdi. [[Zabit|Zabitliyə]] qədər yüksəldi. 1857-ci ilin [[fevral]] ayında, vərəmli və dul Maria Dmitrievna Isayeva ilə, zabit ərinin ölümündən sonra evləndi<ref>{{Cite book |last=Мирский |first=Д. С. |title=// История русской литературы с древнейших времен до 1925 года = «Contemporary Russian Literature. 1881—1925» (London 1926); «A History of Russian Literature From the Earliest Times to the Death of Dostoyevsky (1881)» (London 1927) |publisher=London: Overseas Publications Interchange Ltd, |year=1992. |isbn=1 870128 18 4. |location=London: |pages=— С. 416—437. |language=en}}</ref>. [[Fayl:Annagrigdost.jpg|thumb|200px|Dostoyevskinin ikinci həyat yoldaşı Anna]] === İkinci yaradıcılıq dövrü === 1859-da ordudan tərxis edilərək [[Moskva]] xaricində kiçik bir yerdə qalmağa məcbur edilən Dostoyevski, azadlığına qovuşduqdan sonra Peterburqa döndü. Qardaşı Mixail və yoldaşı N. N. Straxov ilə birlikdə "Vremya" ("Zaman") və sonra da "Epoxa" ("Dövr") adlı jurnalları hazırladı. Bu jurnallarda Slavçı düşüncəni müdafiə etdiyini ifadə edən yazılar yazdı. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]"'' və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"'' ilə yenidən tanındı. Arvadı [[Vərəm|vərəmə]] tutulmuş, [[Sibir|Sibirdəki]] [[Tver]] şəhərinə dönmüşdü. Dostoyevski bundan faydalanıb ilk dəfə xaricə çıxdı; 1862-ci ildə [[Paris]], [[London]] və [[Cenevrə]]ni ziyarət etdi. 1863-cü ildə [[Roma]]ya keçdi. Ardından [[Almaniya]] və [[Danimarka]]nı gəzdi. Arvadının və uşağının xərclərini qarşılaya bilmək üçün, ədəbiyyatdan qazandıqlarını artırmaq həvəsiylə qumara başladı. Rulet oynayırdı. Şansı yaxşı olan yazıçı bir gecədə 10.000 frank qazandı və ertəsi gecə 3000 frank daha əlavə etdi. Amma bir gecə sonra 5.000 xaricində qazandıqlarının hamısını itirdi. 1864-cü ildə arvadını, böyük qardaşı Mixaili, dostu və həmkarı Apallon Grigoriyevi itirdi. 1862 və 1863 illəri arasında [[Avropa|Avropaya]] birlikdə getdiyi yoldaşı Apollinariya Suslova ilə evlənərək, ilk bədbəxt evliliyini unutmağa çalışdı. Ancaq Polina, verdiyi sözdən daşındı. Bu sırada Dostoyevski "[[Cinayət və cəza]]" üzərində çox möhkəm bir şəkildə işləyirdi və fikrini dağıtmamaq üçün Wiesbadenə getmişdi. Polina da bunu bəhanə edib aralarındakı əlaqəni kəsdi. Dostoyevskinin [[Visbaden|Visbadendə]] olduğu vaxt ''[[Gizlindən Qeydlər|"Gizlindən Qeydlər]]"'' nəşr olundu. Yeni bir dahilik ortaya çıxırdı və bu tənqidçilərin ciddi şəkildə maraqlarını cəlb etməyə başlamışdı. Bu zaman böyük qardaşı Mixailin arxasında buraxdığı borcları da boynuna götürən Dostoyevski, yenə maliyyə problemləri yaşayirdı. "Cinayət və cəza" 1866-cı ildə hissələr halında nəşr olundu. Bu səbəblə borclarından xilas ola bilər, maddi istiqamətdən bolluğa qovuşa bilərdi, lakin bunun yerinə daha da pis vəziyyətə düşdü. [[Kitab|Kitabı]] müxtəlif reaksiyalarla qarşılaşdı. Dövrünün çox irəlisində yazan yazıçı heç cür tam olaraq başa düşülmürdü. Dostoyevski əsərini ilk dəfə yazarkən qardaşı Mixailə göndərdiyi bir məktubda kitab haqqında ''"Mövzusu həqiqətən çox gözəldir. Qəhrəmana gəlincə, bu günə qədər heç sınanmamış bir adamdır. Amma bu günün [[Rusiya]]sına baxacaq olsaq, belə bir adam qarşımıza tez-tez çıxmaqdadır. Xalqın başındakı yeni fikirləri anlayaraq bu nəticəyə gəldim. Elə hiss edirəm ki, yeni fikirlər və mövzularla döndüyüm zaman, romanımı genişlətməkdə müvəffəqiyyətli olacağam. Adam tələsiyə gəlməməlidir dostum. Və insan yaxşı olanın xaricində heç bir şey etməməlidir"'' deyə yazdı. Dostoyevski, bu əsərində bir Rus ziyalısı olan [[Rodion Raskolnikov|Raskolnikovun]] öz doğrusu adına işlədiyi cinayətləri və vicdanıyla hesablaşmasını qələmə aldı. Yazıçı, kiçik bir [[Mehmanxana|otel]] otağında və pis bir vəziyyətlə yazdığı "Cinayət və cəza"nı 1866-cı ildə tamamlamışdı. Mümkün olduğu qədər çox yazmaq böyük yazıçı üçün bir ehtiras olmuşdu və buna görə gözləri pozuldu. Bu səfər gənc bir stenoqrafçı tutdu. Adı Anna Snitkina olan stenoqrafçı ilə ilk dəfə 4 oktyabr 1866-cı ildə tanış oldular və 8 noyabrda da nişanlandılar. 1867-ci ildə [[Pasxa]] bayramından əvvəl evlənib bal ayı üçün [[Avropa]]ya getdilər. Yola çıxarkən, niyyətləri xaricdə iki-üç ay qalmaq idi; lakin dörd il keçmədən Rusiyaya dönmədilər. Dostoyevski ən sonunda xoşbəxt bir evliliyə qovuşmuşdu<ref>{{Cite book |last=Волгин |first=И. Л. |title=Хроника рода Достоевских. |publisher=Фонд Достоевского, |year=2012. |isbn=5-902832-02-0. |location=Москва: |pages=— 1232 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. [[Fayl:Staraya Russa asv2018-07 Dostoevsky House img01.jpg|thumb|220px|left|Dostoyevskinin Staroy Russadaki ev muzeyi]] Yenidən borclanan və [[Qumarxana|qumarxanalrda]] gəzməyə başlayan Dostoyevskinin, həmin vaxt bir qız uşağı oldu. Ancaq qızı çox yaşaya bilmədi və doğulduqdan qısa müddət sonra öldü. Dostoyevski də buna görə böyük bir sarsıntı keçirdi. Arvadı əlindən gəldiyincə ərinə kömək edirdi. Yazıçının yalnız kitablarına adaptasiya olması üçün, borc verənlərlə və səs-küyçü qohumlarıyla Anna başa çıxırdı. Xarici ölkələrdə olduğu vaxt ərzində, Dostoyevski əsl şöhrətini təmin edən beş böyük romanından üçünü yazdı; "''[[İdiot (roman)|İdiot"]]'', "''Əbədi ər"'' və "Cinlər". [[Anna Dostoyevskaya|Anna Qriqoryevnan]]ın ustaca rəhbərliyi sayəsində bütün borclar yavaş-yavaş ödəndi və artıq yalnız rahat bir həyat yaşayacaq qədər pula sahib oldular. Böyük yazıçı, həyatında ilk dəfə xoşbəxt idi və Rusiyanın gələcəyi üzərinə fikirlərinə və jurnalistikaya ayıracaq zaman tapa bilirdi. Amma Dostoyevskinin getdikcə pisləşən sağlamlığı, xoşbəxtliklərinə kölgə salırdı. Daha uşaqlığında ağır xəstəliklər keçirən yazıçı gəncliyinin başından etibarən bu xəstəlikdən əzab çəkməyə başlamışdı. İndi yaxşıca başına bəla olan xəstəliyi yazıçını hər an yazmaqdan saxlasa da 1879-cu ildə bəlkə də əsərlərinin ən böyüyü "''[[Karamazov qardaşları]]"'' üzərində işə başladı. Eyni ilin sonunda roman, "Russkiy Vestnik" [[Jurnal|jurnalında]] hissə halında nəşr edildi, ondan sonrakı il boyunca da nəşr olunmağa davam etdi. 8 noyabr 1880-ci ildə [[Roman|romanın]] son hissəsini nəşriyyata göndərdi. Həyatı boyunca əsərlərində işlədiyi mövzuları yenidən ələ aldığı, insan duyğularının dərinliyinə enən əsərlər yazan Dostoyevski, ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları"]]'''da İvan və Alyoşa Karamazov adlı xarakterlər üçün [[filosof]] Vladimir Serqeyeviç Solovyovdan ilham aldı. Zosima və Alyoşanın önə çıxacağı "''Bir böyük günahkarın həyatı"'' adlı əsəri tamamlaya bilmədi. === Ölümü === 25 yanvar 1881-ci ildə ciyər qanamasıyla yenidən yatağa düşdü. Gecə gələn böhrandan sonra artıq çox zamanı qalmadığı aydın olmuşdu. Xəstə yatağında arvadından ona ''"Pozğunluqdan dönən oğul"''dan parçalar oxumasını istədi. Bir keşiş də başında dua oxuyurdu. Son nəfəsini verənə qədər ağlı başında qaldı və 28 yanvar axşam saat 8:30-da əbədiyyətə qovuşdu. Ölümündən sonra kitabları böyük təzyiqlə nəşr olunan böyük yazar, yalnız Rus ədəbiyyatında deyil dünya ədəbiyyatının inkişafında da böyük rol oynayan əsərlər yaratdı. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881-ci ildə təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasında getdi. ''"Yüksək və sərt bir qayalıqda, ancaq iki ayağımın sığa biləcəyi, dar bir çıxıntıda, dörd bir tərəfim uçurumlar, okeanlar, sonsuz bir gecə, sonsuz bir yalnızlıq və heç bitməyəcək bir fırtınayla əhatələnmiş bir vəziyyətdə yaşamaq məcburiyyətində olsam və bütün ömrüm boyu, min il boyunca, hətta sonsuza qədər o bir qarış torpaqda dayanmaq məcburiyyətində olsam da o şəkildə yaşamaq, bu anda yarım saat sonra ölü olmaqdan çox daha yaxşıdır. Yetərki yaşasın, sırf yaşasın! Necə olursa olsun, amma yetər ki yaşasın!"'' == Mövzular == Dostoyevski, rəğbətlə qarşılanan ilk romanı ''"[[Bədbəxt insanlar|Yoxsul insanlar]]"''dan sonra yazdığı "Oxşar" və "Ev sahibəsi" ilə tənqidlərə məruz qaldı və ruhdan düşdü. Ancaq yazıçı, özünü mənəvi çöküşə aparan düşüncələrdən uzaqlaşmağı bacardı. Xarici dünyadan qopan zehninin parçalanmasını özü həll edən yazıçının əsərlərindəki psixoloji baxımdan ən zəngin mövzu da cüt şəxsiyyət temasıdır. Özünü yox etməyə çalışan oxşarıyla davamlı qarşıdurma halı içərisində olan bir məmuru izah etdiyi "Oxşar" adlı əsərində daha sonra da işləyəcəyi bir mövzu olan cüt şəxsiyyət temasını işləmişdi. Əlli yaşlarında içinə bəzən bir [[pessimizm]] və ağırlıq çökən Dostoyevski, bu vəziyyəti ikinci həyat yoldaşı Anna Grigoriyevna Snitkinaya "Sanki bir cinayət törətmişəm kimi bir növ səbəbsiz hüzn və kədər içindəyəm" deyə açıqlamışdı. "Cinlər"də Stavrogini bir uşağa təcavüz etdirmiş olması səbəbiylə də özünü həmişə günahlandırmışdı. Dostoyevski öz uşaqlığında, anasına əzab çəkdirməsindən, davamlı sərxoş olmasından və xidmətçilərə pis davranmasından ötəri atasından nifrət edirdi. Əsərlərində istifadə etdiyi, taleyinə boyun əyən və itaətli qadın nümunəsini öz evində; anasında gördü. Qadının vecinə almamağı, kişini daha da hirsləndirməkdən başqa bir işə yaramayacağını görmüşdü. Çox həssas biri olan Dostoyevski, buna görə atasına kin saxlayırdı. Atasının ölümünü xəbər aldığında, "Atamın ölümündə mənim heç bir günahım yoxdur, amma bu ölümün cəzasını çəkməyə hazıram, çünki içimdən onu öldürmək keçirdi" deyərək ''[[Karamazov qardaşları]]'' adlı romanında iştirak edən Dimitri Karamazovun reaksiyasının bənzərini göstərdi. Dostoyevski, atasının ölümünü istədiyini düşünərək depressiyaya girdi. Sigmund Freud və bir çox psikanalizci, ataya qarşı bəslənilən bu nifrətə və bunu izləyən günahkarlıq düşüncəsinə söykənərək Dostoyevskinin xəstəliyinin əsəbi mənşəli olduğunun ortaya çıxardı. Andre Gide, ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' adlı romanın, alçaldılmışlığın insanı [[cəhənnəm]]lik etdiyi, alçaqkönüllülüyün ise müqəddəsləşdirdiyi fikriylə dolu olduğunu söyləmişdi. Corc Steiner isə Dikkensvari bir havanın olduğunu söylədiyi. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' əsərində da olan mövzunun ''[[Əbədi ər]]'', ''"Cinlər"'' və ''[[Karamazov qardaşları|Karamozov qardaşları]]'' əsərlərində də var olduğunu söylədi. Nikolay Berdyaev, Dostoyevskinin bütün yaradıcı gücünü insana və insanın taleyi temasına həsr etdiyini, bunun da onu ölümsüz etməyə çatdığını ifadə etdi. Dövlət əleyhində bir sui-qəsdə qatıldığı iddiası ilə həbs olunduqdan sonra səkkiz ay həbsxanada qalan Dostoyevski, cinayət və cəza anlayışlarıyla ən sıx şəkildə burada qarşılaşdı. Edam edilmək üzrəykən bağışlanıldı. Cəzası dörd il kürək və altı il adi həbsə çevrildi. Dörd ilin sonunda ər rütbəsi ilə orduya verildi və 1859-cu ildə tərxis edildi. "Cinayət və cəza" adlı əsərini 1858-ci ildə meydana gətirməyə başladı. Bu əsərində əxlaq anlayışını və siyaseti xırmanladı. Dostoyevski, bu romanda yalnız Rus xalqını deyil, bütün insanlığı təhdid edən bir sonsuz dövrdən xilas olmanın reallaşa biləcəyini vurğuladı. Yazar, John Stuart Millin iqtisadi rifah üçün fərdi eqoistləşməyi təklif edən qaydasını Semyon Zaharoviç Marmeladovun ağzından tənqid etdi. Dostoyevski, düşüncə və sənət təcrübəsini davamlı olaraq artırdı. Tanrıdan, [[ateizm]]dən, pislikdən, azadlıqdan danışan roman xarakterləri, gerçəkdə eyni şüurun fərqli anları kimidir. Bu xarakterlər vasitəsilə Dostoyevski, cinləri ruhundan uzaqlaşdırdı. Dünyagörüşü dəyişməklə birlikdə əsərləri, gerçəyin həmişə eyni həvəsli və ağrı verən axtarışı içərisindədir. == Əsərləri == === Romanları === * [[Bədbəxt insanlar]] ({{Dil-ru|Бедные люди}}) (1846) * [[Netoçka Nezvanova]] ({{Dil-ru|Неточка Незванова}}) (1849) * [[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]] ({{Dil-ru|Униженные и оскорбленные}}) (1861) [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf <nowiki>[3]</nowiki>] * [[Ölü evdən qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из мертвого дома}}) (1862) * [[Gizlindən Qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из подполья}}) (1864) * [[Cinayət və cəza (roman)|Cinayət və cəza]] ({{Dil-ru|Преступление и наказание}}) (1866) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/F.M.Dostoyevski%20-%20Cinayət%20və%20Cəza%20(vivo-book.com).pdf] * [[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz]] ({{Dil-ru|Игрок}}) (1867) * [[İdiot (roman)|İdiot]] ({{Dil-ru|Идиот}}) (1868) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/Dostoyevski-İdiot.pdf] * [[Cinlər (roman)|Cinlər]] ({{Dil-ru|Бесы}}) (1872) * [[Yeniyetmə (Roman)]] ({{Dil-ru|Подросток}}) (1875) * [[Karamazov qardaşları]] ({{Dil-ru|Братья Карамазовы}}) (1880) * [[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr]] ({{Dil-ru|Белые ночи}}) (1848) === Povest və hekayələri === * [[Oxşar (povest)|Oxşar]] ({{Dil-ru|Двойник}}) (1846) * [[Ev sahibəsi]] ({{Dil-ru|Хозяйка}}) (1847) * [[Bir kövrək ürəkli]] ({{Dil-ru|Слабое сердце}}) (1848) * [[Stepançikovo Kəndi Və Sakinləri]] (Село Степанчиково и его обитатели) (1859) * [[Əminin yuxusu]] ({{Dil-ru|Дядюшкин сон}}) (1859) * [[Nalayiq lətifə]] ({{Dil-ru|Скверный анекдот}}) (1862) * [[Əbədi ər]] ({{Dil-ru|Вечный муж}}) (1870) * [[Gülməli insanın yuxusu]] ({{Dil-ru|Сон смешного человека}}) (1877) === Elmi ədəbi əsərləri === * [[Yay təəssüratları üzərində qış xatirələri]] ({{Dil-ru|Зимние заметки о летних впечатлениях}}) (1863) * [[Yazıçının gündəliyi]] ({{Dil-ru|Дневник писателя}}) (1873–1881) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/latin_qrafikasi/kae/dfm_cc.pdf '''Cinayət və cəza'''] /Tərt. ed. və ön sözün müəllifi. M. Qocayev.- B.: Öndər, 2004.- 560 s., 1 portr. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/242208.pdf '''İdiot'''] / tərcümə ed. H. Şərif. [[Bakı]]: Şərq-Qərb, 2006.- 728 s. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf '''Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar'''] / rus dilindən tərc. ed. B. Musayev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2007.- 374, [2] s. {{Vikilər | commons = | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Fyodor Dostoyevski | n = | m = }} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Fyodor Dostoyevski| ]] [[Kateqoriya:Rusiya yazıçıları]] [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Rus məhbuslar və məhkumlar]] q7qw4f86vuc0kgiryogskyilf2azlrm 7865811 7865559 2024-11-27T11:11:19Z Nigar Isayeva 268913 7865811 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı}} '''[[Fyodor]] Mixayloviç Dostoyevski''' ({{Dil-ru|Фёдор Михайлович Достоевский}}; {{DVTY}}) — rus yazıçı, [[dünya ədəbiyyatı]]nın ən böyük yazıçılarından biri.<ref>{{cite web |url = https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190830205437/https://milliyyet.info/2016/09/13/hans-kohn-dostoyevski-milliyyetciliyi/ |archivedate = 2019-08-30 |title = Dostoyevski Millətçiliyi (tərc. Əli Kəbirli) |author = Hans Kohn – |date = |work = |publisher = Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Ред.-сост. |first=Е. Ф. Губский, Г. В. Кораблева, В. А. Лутченко. |title=Достоевский Федор Михайлович // Философский энциклопедический словарь / |publisher=: Инфра-М, |year=2003. — |isbn=586225403-X. |location=Москва |pages=576 с. |language=ru}}</ref> Uşaqlığını sərxoş ata və [[xəstə]] anasının yanında keçirən Dostoyevski, anasının ölümündən sonra [[Peterburq]]dakı [[Mühəndis]] Məktəbinə girdi. Atasının ölümünü burada xəbər aldı. [[Məktəb|Məktəbi]] müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra İstehkam Müdirliyinə girdi. Bir il sonra istefa verərək buradan ayrıldı. [[Ordu|Ordudan]] ayrıldıqdan sonra ədəbiyyata yönələn Dostoyevskinin ilk romanı ''[[Bədbəxt insanlar|"Yoxsul insanlar"]]'', 1846-cı ildə nümayiş olundu. Bu əsərinin ardından yazdığı [[Kitab|kitablarla]] gözlədiyi müvəffəqiyyətə çata bilməyən Dostoyevskinin ümidi qırıldı və [[Siyasət|siyasətlə]] maraqlanmağa başladı. 1849-cu ildə dövlət əleyhindəki bir [[sui-qəsd]]<nowiki/>ə qarışdığı iddiası ilə həbs olundu. Səkkiz ay [[Həbsxana|həbsxanada]] qalan Dostoyevski, gülləyə düzülmək üzrəykən digər səkkiz [[məhbus]] yoldaşı ilə bağışlanıldı<ref>{{Cite book |last=Масанов |first=И. Ф. |title=Словарь псевдонимов русских писателей, учёных и общественных деятелей : |publisher=Всесоюзная книжная палата, |year=1956-1960 |edition=В 4 томах. — |location=Москва |language=ru}}</ref>. Cəzası dörd il kürək, altı il də adi həbsə çevrildi. Cəzasını çəkməsi üçün [[Sibir]]də olan OMSK həbsxanasına göndərildi. Burada keçirdiyi dörd ildən sonra ər rütbəsi ilə xidmətə verildi. Zabitliyə qədər yüksəldi. 1857-ci ildə Mariya Dmitriyevna İsayeva ilə evləndi. Beş il boyunca vəzifəsini yerinə yetirən Dostoyevski, 1859-cu ildə azad edildi və [[Sankt-Peterburq|Peterburqda]] yaşamağa başladı. Peterburqa döndükdən sonra ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar"]]'' (1861) və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər"]]'' (1862) adlı əsərləri yazdı. Qardaşıyla birlikdə iki jurnal çıxardı. 1862-ci ildə arzuladığı [[Avropa]] səyahətini reallaşdırdı. Xəstəliyi və qumar asılılığı ucbatından maddi baxımdan çətinliyə düşdü. Bu dövrdə "''[[Gizlindən Qeydlər]]"'' (1864), ''[[Cinayət və cəza (roman)|"Cinayət və cəza]]"'' (1866), "''[[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz"]]'' (1866), ''[[İdiot (roman)|"İdiot]]'' "(1868), ''Əbədi ər'' (1870) və ''[[Cinlər (roman)|"Cinlər"]]'' (1872) kimi əsərləri yazdı. Yoldaşının ölümündən sonra katibəsi ilə evləndi. Yenidən borclandı və [[Qumarxana|qumarxanalarda]] gəzməyə başladı. Qızının ölümünün ardından böyük bir sarsıntı keçirdi. ''[[Yeniyetmə|"Yeniyetmə"]]'' (1875), ''[[Yazıçının gündəliyi|"Yazıçının gündəliyi]]"'' (1876) və ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları]]"'' (1880) adlı əsərlərində yazıçılıq həyatı boyunca yazdığı mövzuları yenidən ələ aldı. ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları"]]'' adlı əsərini iki ildə bitirən Dostoyevski bir ciyər qanamasıyla yatağa düşdü və 28 yanvar 1881-ci ildə vəfat etdi. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881 tarixində təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasından getdi. [[Dünya ədəbiyyatı]]<nowiki/>na ən çox təsir edən və ən çox oxunan yazıçılardan biri olan Dostoyevskinin əsərləri bir çox 20-ci əsr yazıçılarının fikirlərinə dərindən təsir etdi. Dostoyevskinin əsərləri [[Ceyms Coys]], [[Virciniya Vulf]], [[Fridrix Nitsşe]], [[Ernest Heminquey]], [[Knut Hamsun]], [[Lüdviq Vitgenşteyn]], [[Alberto Moravia]], [[Aleksandr Soljenitsın]], [[Çarlz Bukovski]], [[Marsel Prust]], [[Ayn Rand]], [[Ziqmund Freyd]], [[Frans Kafka]], [[Orxan Pamuk]] və [[Lev Tolstoy]] kimi bir çox yazıçıların əsərlərinə işıq tutdu. [[Fridrix Nitsşe]] ''"O mənim psixianaliz haqqında bir şeylər öyrəndiyim yeganə insandır. O mənim həyatımın ən böyük sevincidr."'' == Həyatı == [[Fayl:Wki Dostoyevsky Street 2 Moscow Mariinsky Hospital.jpg|thumb|right|270px|Dostoyevskinin doğum yeri olan Moskvadakı Mariinski Xəstəxanası]] === Uşaqlığı və gəncliyi === Dostoyevski, Mixail və Maria Dostoyevskinin oğlu olaraq 11 [[noyabr]] 1821 tarixində [[Moskva]]da doğuldu. Altı uşaqlı ailənin ikinci uşağı idi. Atası Mixail, [[Hərbi cərrahiyyə|hərbi cərrah]]<nowiki/>lıqdan təqaüdə çıxdıqdan sonra Mariinsky Xəstəxanasında yoxsullara xidmət etməyə başladı. Xəstəxana [[Moskva|Moskvanın]] ən pis yerlərindən birində yerləşirdi. Dostoyevski də bu xəstəxana da doğuldu<ref>{{Cite book |last=Сараскина |first=Л. И. |title=Достоевский. — 2-е изд.. |publisher=Молодая гвардия, . |year=2013. |isbn=978-5-235-03595-9. |location=Москва: |pages=— 825 с. — 7000 экз. |language=ru}}</ref>. Dostoyevskinin anası Maria isə bir [[tacir]] qızı idi. Mixail Andreyeviç Dostoyevski olduqca sərt bir adam idi. Ən böyük məşğuliyyəti içki idi və ailəsini möhkəm bir intizam altında idarə edirdi. Böyük qız olduqları halda qızlarının tək başlarına küçəyə çıxmasına icazə vermirdi. Dörd oğuluna isə bir [[baş çavuş]] kimi davranırdı. Çox tez əsəbiləşər, uşaqları isə qaçacaq yer axtarardılar. Mixailin başqa bir xüsusiyyəti də [[Xəsislik|xəsisliyi]] idi. Vəziyyətinin yaxşı olmasına baxmayaraq, uşaqları 16–17 yaşına gələnə qədər onlara cibxərcliyi belə verməmişdir. Anası Maria Dostoyevski və uşaqlar yaz aylarını [[Tula vilayəti|Tulada]] keçirirdilər<ref>{{Cite book |last=Волгин |first=И. Л. |title=Хроника рода Достоевских. |publisher=Фонд Достоевского, |year=, 2012. |isbn=5-902832-02-0. |location=Москва: |pages=— 1232 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Burada Fyodor atasına xidmət edən kəndlilərlə tanış oldu və onlara bağlandı. Bu təcrübə uşağın gələcəkdəki həyatı üzərində çox dərin təsir yaradacaqdı. Dostoyevski uşaqlığını çox vaxt [[Alkoqolizm|sərxoş]] bir ata və xəstə bir ana arasında keçirdi. Atasının işlədiyi xəstəxanadan olan xəstələr ilə vaxt keçirməyi və onların [[Hekayə|hekayələrini]] dinləməyi çox sevən Dostoyevski ilk təhsilini Moskvada aldı. Anası [[vərəm]] xəstəliyi ucbatından öldüyü zaman, sərt intizamıyla tanınan Peterburq Mühəndis Məktəbinə göndərildi. Yoldaşlarının, əsəbi və həddindən artıq həssas bir quruluşa sahib olduğu üçün "Alovlu Fedya" ləqəbini verdikləri Dostoyevski Peterburqda zamanını kitab oxuyaraq, düşüncələrə dalaraq, ya da qardaşı Mixail ilə söhbətləşərək keçirdi. Atasının 1839-dakı ani ölümünü burada öyrəndi. Arvadının ölümündən sonra özünü tamamilə içkiyə yönəldən Mixail Dostoyevski isə artıq çalışa bilməz hala gəldi. Burada kəndlilərə və kölələrinə o qədər pis davrandı ki, ən sonunda özünü öldürmələrinə gətirib çıxardı. Atasının ölümünü Peterburqda xəbər alan Dostoyevski onun ölümünü istədiyi düşüncəsi səbəbiylə [[Depressiya|depressiyaya]] girdi. Xəstəliyinin ilkini həyatının bu mərhələsində keçirməyə başladı. Peterburq Mühəndis Məktəbindəki təhsilini müvəffəqiyyətlə bitirərək, [[kiçik leytenant]] rütbəsiylə Peterburqdakı İstehkam Müdirliyində vəzifəyə verildi. Özü üçün heç bir mənası olmayan bir həyata başlamışdı. Bohem mühütə dadandı, maaşına və torpaqdakı payından götürdüyü illik 5.000 [[Rubl|rublluq]] gəlirə qarşılıq davamlı çətinlik içində idi. [[Bilyard]]a maraq salmışdı və həmişə uduzurdu. Həyatı boyunca avara həyatı səbəbiylə, son illərində kitablarından təmin etdiyi gəlirin xaricində həmişə yoxsulluq içində yaşadı<ref>{{Cite book |last=Фридлендер |first=Г. М. |title=Достоевский // История русской литературы. |publisher=Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). — |year=1956. — Т. 9. — С. 7—118. |location=Москва |pages=6. — Т. 9. — С. 7—118. |language=ru}}</ref>. Bu qəribə davranışlarına qarşılıq, həyatını başdan başa dəyişdirəcək hadisə yaxınlaşırdı. Ədəbiyyatla maraqlanmağa başlamışdı və işə [[Onore de Balzak|Balzak]]ın "''Eugenie Grandet''sini" [[rus dili|ruscaya]] çevirməklə başladı. Ordudakı həyatdan da artıq sıxılmışdı. Böyük qardaşına 1843-cü ildə yazdığı məktubda, ''"Əsgərliyə kartofa nifrət etdiyim qədər nifrət edirəm"'' deyə yazmışdı. Ertəsi il də daha çox dözə bilməyərək istefa verdi. Qərarını qardaşına məktubla xəbər verərkən belə deyirdi: ''"Heç peşman deyiləm. Bir ümidim var. Romanımı bitirmək üzrəyəm. Orijinal bir əsər olacaq"''. === İlk yaradıcılıq dövrü === Ordudan ayrıldıqdan sonra roman yazmağa başladı. Dostoyevskinin ilk kitabı olan ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"'' ilk olaraq 1846-cı ildə nümayiş olundu. Dostoyevski, romanını "Oteşestvenya Zapiski" adlı məşhur bir [[ədəbiyyat]] [[Jurnal|jurnalında]] yayınlatmayı ümid etmişdi; lakin aradan bir il keçdiyi halda jurnal, [[Roman|romanında]] əhəmiyyətli dəyişikliklər etmədikcə, əsərini nəşr etməyi rədd etməyə davam edirdi. O da istənilən dəyişiklikləri etmək yerinə, əsərini özü nəşr etməyi qərarlaşdırdı və qazanacağı pulla borclarını bağlaya biləcəyi ümidiylə 1846-cı ildə ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar]]"''ı nəşr etdi<ref>{{Cite book |last=Якубович |first=И. Д. |title=Летопись жизни и творчества Ф. М. Достоевского. |publisher=: Академический проект, |year=1999. |isbn=5-7331-043-5. |location=. — Санкт-Петербург |pages=Т. 1. — С. 13—281. — 537 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. Kitabı oxuduqdan sonra zamanın usta tənqidçilərindən biri, ona bu məktubu göndərdi: "Siz problemin ruhunun ən dərinlərinə getmiş və bir neçə xəttdə böyük bir gerçəyi ortaya qoymusunuz. Sizdən xahiş edirəm, qabiliyyətinizi qiymətləndirin və ona qarşı həmişə dürüst olun. Beləcə böyük bir yazar ola bilərsiniz." Dostoyevski, cəmiyyətini mərhəmətsiz qaydalarında yaşlı bir adamın yetim bir qıza bəslədiyi sevgini iç dünyasındakı dərin qarşıdurmalarla işlədi. Xalqın rəğbətiylə qarşılanan bu kitab, tənqidçilərdən də təriflər gördü. Məşhur [[tənqidçi]] [[Vissarion Belinski|Belinski]], romanı oxuduqdan sonra Dostoyevskiyə gələcəkdə böyük bir [[Yazıçı|yazar]] olacağına dair tərif dolu sözlər söylədi. Şair Nikolay Neksarov, Dostoyevski haqqında "Yeni bir Qoqol doğuldu" deyə danışdı. Dostoyevski bir gün içində şöhrətinin zirvəyə çatdığını gördü. Böyük qardaşına, ''"Hər şey sanki bir möcüzə kimi oldu,"'' deyirdi. Lakin şöhrətə qovuşduqdan sonra yaxşıca həyasızlaşaraq özünə heyran olan insanlara sərt şəkildə davranan Dostoyevskinin bu hərəkəti, kasıb təbəqədən gəldiyi üçün lağ edilməsinə və gözdən düşməsinə səbəb oldu. ''[[Bədbəxt insanlar|"Bədbəxt insanlar"]]''ın sürətli gələn müvəffəqiyyətindən sonra durğun və müvəffəqiyyətsiz bir dövr keçirdi. Təcavüzkar hərəkətləri üzündən tənha qalan yazarın borcları başına dərd oldu. Bu səbəbdən də yazmağa kafi zamanı ayıra bilməz olmuşdu. İlk müvəffəqiyyətini təkrar tuta bilməyəcəkmiş kimi görünürdü. Ədəbiyyat dünyasının özünə qarşı yuxarıdan aşağı baxan tutumu isə artaraq davam etməkdə idi. 1846-cı ildə ''[[Oxşar (povest)|"Oxşar"]]'' əsəri nümayiş olundu. Yazıçı bu romanda, özünü ortadan qaldırmağa çalışan bənzəriylə davamlı qarşıdurma halında olan bir məmurun hekayəsini izah etdi. Bu romanda ələ aldığı cüt şəxsiyyət temasını daha sonra bəzi romanlarında istifadə etsə də roman, Belinski daxil heç bir tənqidçi tərəfindən bəyənilmədi. Tənqidçilər romanı sıxıcı adlandırdı. 1847-ci ildə isə "''Ev sahibəsi"'' adlı əsəri nümayiş olundu. Dostoyevski bu əsəri ilə də gözlədiyi təriflərin əksinə tənqidlərlə qarşılaşdı. Dostoyevski, ruhi çöküntüyə düşdü və kədərdən xəstə oldu. Ancaq yazıçılığı buraxmayan Dostoyevski, 1848-ci ildə "''[[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr"]]'' və "''Bir kövrək ürəkli"'' adlı kitabları işıq üzü gördü. ''Bir kövrək ürəkli'', yazıçıya etibarını yenidən qazandırsa da gözlədiyi müvəffəqiyyəti əldə edə bilməyən Dostoyevski ümidini itirdi. Yazıçılıqdan ümidini üzən Dostoyevski, siyasətlə maraqlanmağa başladı və gənc [[Liberalizm|liberalların]] (Tetrashevski) qrupuna girdi. === Sibir sürgünü === 23 aprel 1849-cu ildə Çarlıq polisi tərəfindən yatağında həbs olunan Dostoyevski, qrupun digər iyirmi üzvüylə birlikdə 22 dekabrda gülləyə düzülmək üzrə [[Semyonovski adası|Semyonovski]] sahəsinə aparıldı. Güllələnəcəyi zaman ölüm cəzasının həbs cəzasına çevrilməsiylə [[Omsk|Omska]] göndərildi. [[Fayl:Valikhanov.jpg|thumb|220px|upright|Dostoyevski (sağda) və Qazaxıstanlı alim Şokan Valixanuli 1859-cu ildə]]Dostoyevski, dörd il boyunca çəkdiyi ağrıları, 1861-ci ildə nəşr olunan ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"''də izah etmişdir. Sürgündə keçirdiyi dörd ildən sonra 1854-cü ildə kürək cəzasından xilas olaraq ər rütbəsi ilə hərbi xidmətə təyin olundu. Semipalatinskdə zəruri iqamətə məhkum edildi. Burada olan Alayın Yeddinci Xətt Batalyonunda beş il vəzifə yerinə yetirdi. [[Zabit|Zabitliyə]] qədər yüksəldi. 1857-ci ilin [[fevral]] ayında, vərəmli və dul Maria Dmitrievna Isayeva ilə, zabit ərinin ölümündən sonra evləndi<ref>{{Cite book |last=Мирский |first=Д. С. |title=// История русской литературы с древнейших времен до 1925 года = «Contemporary Russian Literature. 1881—1925» (London 1926); «A History of Russian Literature From the Earliest Times to the Death of Dostoyevsky (1881)» (London 1927) |publisher=London: Overseas Publications Interchange Ltd, |year=1992. |isbn=1 870128 18 4. |location=London: |pages=— С. 416—437. |language=en}}</ref>. [[Fayl:Annagrigdost.jpg|thumb|200px|Dostoyevskinin ikinci həyat yoldaşı Anna]] === İkinci yaradıcılıq dövrü === 1859-da ordudan tərxis edilərək [[Moskva]] xaricində kiçik bir yerdə qalmağa məcbur edilən Dostoyevski, azadlığına qovuşduqdan sonra Peterburqa döndü. Qardaşı Mixail və yoldaşı N. N. Straxov ilə birlikdə "Vremya" ("Zaman") və sonra da "Epoxa" ("Dövr") adlı jurnalları hazırladı. Bu jurnallarda Slavçı düşüncəni müdafiə etdiyini ifadə edən yazılar yazdı. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar|"Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]"'' və ''[[Ölü evdən qeydlər|"Ölü evdən qeydlər]]"'' ilə yenidən tanındı. Arvadı [[Vərəm|vərəmə]] tutulmuş, [[Sibir|Sibirdəki]] [[Tver]] şəhərinə dönmüşdü. Dostoyevski bundan faydalanıb ilk dəfə xaricə çıxdı; 1862-ci ildə [[Paris]], [[London]] və [[Cenevrə]]ni ziyarət etdi. 1863-cü ildə [[Roma]]ya keçdi. Ardından [[Almaniya]] və [[Danimarka]]nı gəzdi. Arvadının və uşağının xərclərini qarşılaya bilmək üçün, ədəbiyyatdan qazandıqlarını artırmaq həvəsiylə qumara başladı. Rulet oynayırdı. Şansı yaxşı olan yazıçı bir gecədə 10.000 frank qazandı və ertəsi gecə 3000 frank daha əlavə etdi. Amma bir gecə sonra 5.000 xaricində qazandıqlarının hamısını itirdi. 1864-cü ildə arvadını, böyük qardaşı Mixaili, dostu və həmkarı Apallon Grigoriyevi itirdi. 1862 və 1863 illəri arasında [[Avropa|Avropaya]] birlikdə getdiyi yoldaşı Apollinariya Suslova ilə evlənərək, ilk bədbəxt evliliyini unutmağa çalışdı. Ancaq Polina, verdiyi sözdən daşındı. Bu sırada Dostoyevski "[[Cinayət və cəza]]" üzərində çox möhkəm bir şəkildə işləyirdi və fikrini dağıtmamaq üçün Wiesbadenə getmişdi. Polina da bunu bəhanə edib aralarındakı əlaqəni kəsdi. Dostoyevskinin [[Visbaden|Visbadendə]] olduğu vaxt ''[[Gizlindən Qeydlər|"Gizlindən Qeydlər]]"'' nəşr olundu. Yeni bir dahilik ortaya çıxırdı və bu tənqidçilərin ciddi şəkildə maraqlarını cəlb etməyə başlamışdı. Bu zaman böyük qardaşı Mixailin arxasında buraxdığı borcları da boynuna götürən Dostoyevski, yenə maliyyə problemləri yaşayirdı. "Cinayət və cəza" 1866-cı ildə hissələr halında nəşr olundu. Bu səbəblə borclarından xilas ola bilər, maddi istiqamətdən bolluğa qovuşa bilərdi, lakin bunun yerinə daha da pis vəziyyətə düşdü. [[Kitab|Kitabı]] müxtəlif reaksiyalarla qarşılaşdı. Dövrünün çox irəlisində yazan yazıçı heç cür tam olaraq başa düşülmürdü. Dostoyevski əsərini ilk dəfə yazarkən qardaşı Mixailə göndərdiyi bir məktubda kitab haqqında ''"Mövzusu həqiqətən çox gözəldir. Qəhrəmana gəlincə, bu günə qədər heç sınanmamış bir adamdır. Amma bu günün [[Rusiya]]sına baxacaq olsaq, belə bir adam qarşımıza tez-tez çıxmaqdadır. Xalqın başındakı yeni fikirləri anlayaraq bu nəticəyə gəldim. Elə hiss edirəm ki, yeni fikirlər və mövzularla döndüyüm zaman, romanımı genişlətməkdə müvəffəqiyyətli olacağam. Adam tələsiyə gəlməməlidir dostum. Və insan yaxşı olanın xaricində heç bir şey etməməlidir"'' deyə yazdı. Dostoyevski, bu əsərində bir Rus ziyalısı olan [[Rodion Raskolnikov|Raskolnikovun]] öz doğrusu adına işlədiyi cinayətləri və vicdanıyla hesablaşmasını qələmə aldı. Yazıçı, kiçik bir [[Mehmanxana|otel]] otağında və pis bir vəziyyətlə yazdığı "Cinayət və cəza"nı 1866-cı ildə tamamlamışdı. Mümkün olduğu qədər çox yazmaq böyük yazıçı üçün bir ehtiras olmuşdu və buna görə gözləri pozuldu. Bu səfər gənc bir stenoqrafçı tutdu. Adı Anna Snitkina olan stenoqrafçı ilə ilk dəfə 4 oktyabr 1866-cı ildə tanış oldular və 8 noyabrda da nişanlandılar. 1867-ci ildə [[Pasxa]] bayramından əvvəl evlənib bal ayı üçün [[Avropa]]ya getdilər. Yola çıxarkən, niyyətləri xaricdə iki-üç ay qalmaq idi; lakin dörd il keçmədən Rusiyaya dönmədilər. Dostoyevski ən sonunda xoşbəxt bir evliliyə qovuşmuşdu<ref>{{Cite book |last=Волгин |first=И. Л. |title=Хроника рода Достоевских. |publisher=Фонд Достоевского, |year=2012. |isbn=5-902832-02-0. |location=Москва: |pages=— 1232 с. — 1000 экз. |language=ru}}</ref>. [[Fayl:Staraya Russa asv2018-07 Dostoevsky House img01.jpg|thumb|220px|left|Dostoyevskinin Staroy Russadaki ev muzeyi]] Yenidən borclanan və [[Qumarxana|qumarxanalrda]] gəzməyə başlayan Dostoyevskinin, həmin vaxt bir qız uşağı oldu. Ancaq qızı çox yaşaya bilmədi və doğulduqdan qısa müddət sonra öldü. Dostoyevski də buna görə böyük bir sarsıntı keçirdi. Arvadı əlindən gəldiyincə ərinə kömək edirdi. Yazıçının yalnız kitablarına adaptasiya olması üçün, borc verənlərlə və səs-küyçü qohumlarıyla Anna başa çıxırdı. Xarici ölkələrdə olduğu vaxt ərzində, Dostoyevski əsl şöhrətini təmin edən beş böyük romanından üçünü yazdı; "''[[İdiot (roman)|İdiot"]]'', "''Əbədi ər"'' və "Cinlər". [[Anna Dostoyevskaya|Anna Qriqoryevnan]]ın ustaca rəhbərliyi sayəsində bütün borclar yavaş-yavaş ödəndi və artıq yalnız rahat bir həyat yaşayacaq qədər pula sahib oldular. Böyük yazıçı, həyatında ilk dəfə xoşbəxt idi və Rusiyanın gələcəyi üzərinə fikirlərinə və jurnalistikaya ayıracaq zaman tapa bilirdi. Amma Dostoyevskinin getdikcə pisləşən sağlamlığı, xoşbəxtliklərinə kölgə salırdı. Daha uşaqlığında ağır xəstəliklər keçirən yazıçı gəncliyinin başından etibarən bu xəstəlikdən əzab çəkməyə başlamışdı. İndi yaxşıca başına bəla olan xəstəliyi yazıçını hər an yazmaqdan saxlasa da 1879-cu ildə bəlkə də əsərlərinin ən böyüyü "''[[Karamazov qardaşları]]"'' üzərində işə başladı. Eyni ilin sonunda roman, "Russkiy Vestnik" [[Jurnal|jurnalında]] hissə halında nəşr edildi, ondan sonrakı il boyunca da nəşr olunmağa davam etdi. 8 noyabr 1880-ci ildə [[Roman|romanın]] son hissəsini nəşriyyata göndərdi. Həyatı boyunca əsərlərində işlədiyi mövzuları yenidən ələ aldığı, insan duyğularının dərinliyinə enən əsərlər yazan Dostoyevski, ''[[Karamazov qardaşları|"Karamazov qardaşları"]]'''da İvan və Alyoşa Karamazov adlı xarakterlər üçün [[filosof]] Vladimir Serqeyeviç Solovyovdan ilham aldı. Zosima və Alyoşanın önə çıxacağı "''Bir böyük günahkarın həyatı"'' adlı əsəri tamamlaya bilmədi. === Ölümü === 25 yanvar 1881-ci ildə ciyər qanamasıyla yenidən yatağa düşdü. Gecə xəstələniyin ağırlaşmasından sonra artıq çox zamanı qalmadığı aydın olmuşdu. Xəstə yatağında arvadından ona ''"Pozğunluqdan dönən oğul"''dan parçalar oxumasını istədi. Bir [[keşiş]] də başında dua oxuyurdu. Son nəfəsini verənə qədər ağlı başında qaldı və 28 yanvar axşam saat 8:30-da əbədiyyətə qovuşdu. Ölümündən sonra kitabları böyük tirajla nəşr olunan böyük yazar, yalnız Rus ədəbiyyatında deyil dünya ədəbiyyatının inkişafında da böyük rol oynayan əsərlər yaratdı. Dostoyevski üçün 31 yanvar 1881-ci ildə təşkil edilən dəfn mərasimində təxminən 30.000 adam tabutunun arxasında getdi. ''"Yüksək və sərt bir qayalıqda, ancaq iki ayağımın sığa biləcəyi, dar bir çıxıntıda, dörd bir tərəfim uçurumlar, okeanlar, sonsuz bir gecə, sonsuz bir yalnızlıq və heç bitməyəcək bir fırtınayla əhatələnmiş bir vəziyyətdə yaşamaq məcburiyyətində olsam və bütün ömrüm boyu, min il boyunca, hətta sonsuza qədər o bir qarış torpaqda dayanmaq məcburiyyətində olsam da o şəkildə yaşamaq, bu anda yarım saat sonra ölü olmaqdan çox daha yaxşıdır. Yetərki yaşasın, sırf yaşasın! Necə olursa olsun, amma yetər ki yaşasın!"'' == Mövzular == Dostoyevski, rəğbətlə qarşılanan ilk romanı ''"[[Bədbəxt insanlar|Yoxsul insanlar]]"''dan sonra yazdığı "Oxşar" və "Ev sahibəsi" ilə tənqidlərə məruz qaldı və ruhdan düşdü. Ancaq yazıçı, özünü mənəvi çöküşə aparan düşüncələrdən uzaqlaşmağı bacardı. Xarici dünyadan qopan zehninin parçalanmasını özü həll edən yazıçının əsərlərindəki psixoloji baxımdan ən zəngin mövzu da cüt şəxsiyyət temasıdır. Özünü yox etməyə çalışan oxşarıyla davamlı qarşıdurma halı içərisində olan bir məmuru izah etdiyi "Oxşar" adlı əsərində daha sonra da işləyəcəyi bir mövzu olan cüt şəxsiyyət temasını işləmişdi. Əlli yaşlarında içinə bəzən bir [[pessimizm]] və ağırlıq çökən Dostoyevski, bu vəziyyəti ikinci həyat yoldaşı Anna Grigoriyevna Snitkinaya "Sanki bir cinayət törətmişəm kimi bir növ səbəbsiz hüzn və kədər içindəyəm" deyə açıqlamışdı. "Cinlər"də Stavrogini bir uşağa təcavüz etdirmiş olması səbəbiylə də özünü həmişə günahlandırmışdı. Dostoyevski öz uşaqlığında, anasına əzab çəkdirməsindən, davamlı sərxoş olmasından və xidmətçilərə pis davranmasından ötəri atasından nifrət edirdi. Əsərlərində istifadə etdiyi, taleyinə boyun əyən və itaətli qadın nümunəsini öz evində; anasında gördü. Qadının vecinə almamağı, kişini daha da hirsləndirməkdən başqa bir işə yaramayacağını görmüşdü. Çox həssas biri olan Dostoyevski, buna görə atasına kin saxlayırdı. Atasının ölümünü xəbər aldığında, "Atamın ölümündə mənim heç bir günahım yoxdur, amma bu ölümün cəzasını çəkməyə hazıram, çünki içimdən onu öldürmək keçirdi" deyərək ''[[Karamazov qardaşları]]'' adlı romanında iştirak edən Dimitri Karamazovun reaksiyasının bənzərini göstərdi. Dostoyevski, atasının ölümünü istədiyini düşünərək depressiyaya girdi. Sigmund Freud və bir çox psikanalizci, ataya qarşı bəslənilən bu nifrətə və bunu izləyən günahkarlıq düşüncəsinə söykənərək Dostoyevskinin xəstəliyinin əsəbi mənşəli olduğunun ortaya çıxardı. Andre Gide, ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' adlı romanın, alçaldılmışlığın insanı [[cəhənnəm]]lik etdiyi, alçaqkönüllülüyün ise müqəddəsləşdirdiyi fikriylə dolu olduğunu söyləmişdi. Corc Steiner isə Dikkensvari bir havanın olduğunu söylədiyi. ''[[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]]'' əsərində da olan mövzunun ''[[Əbədi ər]]'', ''"Cinlər"'' və ''[[Karamazov qardaşları|Karamozov qardaşları]]'' əsərlərində də var olduğunu söylədi. Nikolay Berdyaev, Dostoyevskinin bütün yaradıcı gücünü insana və insanın taleyi temasına həsr etdiyini, bunun da onu ölümsüz etməyə çatdığını ifadə etdi. Dövlət əleyhində bir sui-qəsdə qatıldığı iddiası ilə həbs olunduqdan sonra səkkiz ay həbsxanada qalan Dostoyevski, cinayət və cəza anlayışlarıyla ən sıx şəkildə burada qarşılaşdı. Edam edilmək üzrəykən bağışlanıldı. Cəzası dörd il kürək və altı il adi həbsə çevrildi. Dörd ilin sonunda ər rütbəsi ilə orduya verildi və 1859-cu ildə tərxis edildi. "Cinayət və cəza" adlı əsərini 1858-ci ildə meydana gətirməyə başladı. Bu əsərində əxlaq anlayışını və siyaseti xırmanladı. Dostoyevski, bu romanda yalnız Rus xalqını deyil, bütün insanlığı təhdid edən bir sonsuz dövrdən xilas olmanın reallaşa biləcəyini vurğuladı. Yazar, John Stuart Millin iqtisadi rifah üçün fərdi eqoistləşməyi təklif edən qaydasını Semyon Zaharoviç Marmeladovun ağzından tənqid etdi. Dostoyevski, düşüncə və sənət təcrübəsini davamlı olaraq artırdı. Tanrıdan, [[ateizm]]dən, pislikdən, azadlıqdan danışan roman xarakterləri, gerçəkdə eyni şüurun fərqli anları kimidir. Bu xarakterlər vasitəsilə Dostoyevski, cinləri ruhundan uzaqlaşdırdı. Dünyagörüşü dəyişməklə birlikdə əsərləri, gerçəyin həmişə eyni həvəsli və ağrı verən axtarışı içərisindədir. == Əsərləri == === Romanları === * [[Bədbəxt insanlar]] ({{Dil-ru|Бедные люди}}) (1846) * [[Netoçka Nezvanova]] ({{Dil-ru|Неточка Незванова}}) (1849) * [[Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar]] ({{Dil-ru|Униженные и оскорбленные}}) (1861) [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf <nowiki>[3]</nowiki>] * [[Ölü evdən qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из мертвого дома}}) (1862) * [[Gizlindən Qeydlər]] ({{Dil-ru|Записки из подполья}}) (1864) * [[Cinayət və cəza (roman)|Cinayət və cəza]] ({{Dil-ru|Преступление и наказание}}) (1866) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/F.M.Dostoyevski%20-%20Cinayət%20və%20Cəza%20(vivo-book.com).pdf] * [[Qumarbaz (roman)|Qumarbaz]] ({{Dil-ru|Игрок}}) (1867) * [[İdiot (roman)|İdiot]] ({{Dil-ru|Идиот}}) (1868) [http://vivo-book.com/blog/Kitab/Dostoyevski-İdiot.pdf] * [[Cinlər (roman)|Cinlər]] ({{Dil-ru|Бесы}}) (1872) * [[Yeniyetmə (Roman)]] ({{Dil-ru|Подросток}}) (1875) * [[Karamazov qardaşları]] ({{Dil-ru|Братья Карамазовы}}) (1880) * [[Bəyaz gecələr (povest)|Bəyaz gecələr]] ({{Dil-ru|Белые ночи}}) (1848) === Povest və hekayələri === * [[Oxşar (povest)|Oxşar]] ({{Dil-ru|Двойник}}) (1846) * [[Ev sahibəsi]] ({{Dil-ru|Хозяйка}}) (1847) * [[Bir kövrək ürəkli]] ({{Dil-ru|Слабое сердце}}) (1848) * [[Stepançikovo Kəndi Və Sakinləri]] (Село Степанчиково и его обитатели) (1859) * [[Əminin yuxusu]] ({{Dil-ru|Дядюшкин сон}}) (1859) * [[Nalayiq lətifə]] ({{Dil-ru|Скверный анекдот}}) (1862) * [[Əbədi ər]] ({{Dil-ru|Вечный муж}}) (1870) * [[Gülməli insanın yuxusu]] ({{Dil-ru|Сон смешного человека}}) (1877) === Elmi ədəbi əsərləri === * [[Yay təəssüratları üzərində qış xatirələri]] ({{Dil-ru|Зимние заметки о летних впечатлениях}}) (1863) * [[Yazıçının gündəliyi]] ({{Dil-ru|Дневник писателя}}) (1873–1881) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/latin_qrafikasi/kae/dfm_cc.pdf '''Cinayət və cəza'''] /Tərt. ed. və ön sözün müəllifi. M. Qocayev.- B.: Öndər, 2004.- 560 s., 1 portr. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/242208.pdf '''İdiot'''] / tərcümə ed. H. Şərif. [[Bakı]]: Şərq-Qərb, 2006.- 728 s. * Fyodor Mixayloviç Dostoyevski. [http://www.anl.az/el/Kitab/252385.pdf '''Alçaldılmış və təhqir olunmuşlar'''] / rus dilindən tərc. ed. B. Musayev.- Bakı: Şərq-Qərb, 2007.- 374, [2] s. {{Vikilər | commons = | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Fyodor Dostoyevski | n = | m = }} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Fyodor Dostoyevski| ]] [[Kateqoriya:Rusiya yazıçıları]] [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Rus məhbuslar və məhkumlar]] 2gd6kdr5c2pg959csydsl82ebodwhc5 0 30007 7864864 7840178 2024-11-26T16:10:17Z 62.217.158.220 Kdkdk 7864864 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} '''Say''' — Canlı və cansız varlıqların sırasını və ya miqdarını bildirən əsas [[nitq hissəsi]]. "Neçə?", "nə qədər?", "neçənci?" suallarından birinə cavab verir. Məsələn: iki (uşaq), beş (kitab), birinci (sinif) və s. Sıra sayları — əşyanın sırasını bildirən, neçənci?, bəzən də hansı? sualına cavab olan saylardır. Sıra sayları samitlə bitən müəyyən miqdar saylarının sonuna -ıncı⁴, saitlə bitənlərin sonuna -ncı⁴ şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs: beş-inci, altı-ncı və s. Əvvəl, axır, son, filan tipli sözlər də -ıncı⁴ şəkilçi qəbul edərək sıra məzmunu ifadə edə bilir. Məs: axır-ıncı (adam), əvvəl-inci (şəkil) və s. Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur. == Sayın quruluşca növləri == Saylar quruluşca üç növə bölünür: sadə, düzəltmə və mürəkkəb saylar. ''Sadə saylar'' bir kökdən ibarət olur. Məsələn: bir, üç, yeddi, on, əlli, səksən, doxsan, milyon və s. Saylara aid heç bir qrammatik yoxdur. ''Düzəltmə saylar'' kök və leksik şəkilçidən ibarət olur. İsim və sifətdən fərqli olaraq, düzəltmə saylar başqa nitq hissələrindən yox, yalnız sayların özündən düzəlir. Düzəltmə saylar sadə saylara -ıncı⁴ şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Bu şəkilçi yalnız saya aid şəkilçidir: qırx''ıncı'', səkkiz''inci'', on''uncu''. -la² və -ca² şəkilçilərinin köməyi ilə düzələn onlar''la'', yüzlər''lə'', onlar''ca'', minlər''cə'' tipli saylar da quruluşca düzəltmədir. "Çoxlu" sayı da quruluşca düzəltmədir. ''Mürəkkəb saylar'' da, əsasən, saylardan yaranır. Məsələn: üç-dörd, beş-altı, on-on beş, on iki, otuz üç, yüz iyirmi beşinci, bir çox, bir az, bir qədər, beşdə üç, ikidə bir və s. İki-üç, üç-dörd tipli mürəkkəb qeyri-müəyyən miqdar sayları defislə, qalanları isə ayrı yazılır. Bitişik yazılan mürəkkəb say yoxdur. [[Defis]]lə yazılan mürəkkəb saylar əsl mürəkkəb saylar, ayrı yazılan saylar isə tərkibi saylar sayılır. == Sayın mənaca növləri == Sayın mənaca 2 növü vardır. === Müəyyən miqdar sayları: === Müəyyən miqdar sayları əşyanın konkret miqdarını və kəmiyyətini bildirir və "neçə?", "nə qədər?" suallarına cavab verir. Məsələn: beş, on, yüz, otuz üç, yüz on və s. Azərbaycan dilində quruluşca sadə olan müəyyən miqdar saylarının cəmi 23-dür: bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan, milyon. Bu sözlərdən üçü alınma sözdür, qalanları isə Azərbaycan-türk sözləridir. Sıra sayları və mürəkkəb müəyyən miqdar sayları bu 23 sayın əsasında yaranır. '''Müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər yalnız təkdə işlənir.''' Məsələn, "on beş şagird", "beş kitab" və s. Bu isimləri cəmdə işlətmək (''beş kitablar'' şəklində) qrammatik cəhətdən səhvdir. Müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında çox vaxt numerativ sözlər işlənir. Həmin sözlər aşağıdakılardır: * ''Nəfər'' — insan bildirən isimlərlə işlənir: iki nəfər şagird, on nəfər tələbə və s. * ''Baş'' — əsasən, heyvan bildirən isimlərlə işlənir: on baş öküz, yüz baş qoyun, iki baş keçi və s, lakin danışıq dilində "baş" sözü bəzi hallarda insanlara da şamil edilə bilir. * ''Ədəd, dənə'' — cansız əşya bildirən isimlərlə işlənir beş dənə nar, iki ədəd qələm və s. * ''Cüt, dəst'' — qoşalıq bildirmək üçün isimlərin əvvəlində işlənir: bir cüt ayaqqabı, iki dəst paltar (kostyum) və s. * ''Göz, tikə, parça, dəstə, top və s.'' numerativ sözlər də müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında işlənir: üç göz otaq, bir tikə ət, bir parça çörək, iki dəstə gül, bir top çit və s. ==== Qeyri-müəyyən miqdar sayları ==== Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın dəqiq olmayan miqdarını bildirir və "nə qədər?" sualına cavab verir. Məsələn beş-altı (kitab), üç-dörd (uşaq) və s. Azərbaycan dilində ən çox işlənən qeyri-müəyyən miqdar sayları aşağıdakılardır az, çox, xeyli, bir qədər, bir çox, bir az, bir sıra, az-çox, çoxlu, onlarla, yüzlərlə, minlərlə, bir-iki, on-on beş və s. "Az" və "çox" sayları ən, lap, daha [[ədat]]ları ilə də işlənə bilər: ən az, lap çox, daha çox və s. "Az" sayından sonra gələn isim təkdə işlənır: az adam. "Bir çox", "bir sıra" saylarından sonra gələn isimlər isə cəmdə işlənir: bir çox alimlər, bir sıra şəhərlər və s. Çox, onlarla, yüzlərlə, minlərlə və s. saylarından sonra gələn isimlər isə həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilir: çox uşaq, çox adamlar, onlarla şagird, yüzlərlə tələbə və s. Başqa qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər isə təkdə işlənir: xeyli adam, bir qədər odun və s. Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli qeyri-müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında da nəfər, baş, ədəd, dənə, dəst, kimi numerativ sözlər işlədilir: üç-dörd nəfər uşaq, bir-iki dənə alma, beş-altı dəstə gül və s. Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli saylara təqribi və ya təxmini miqdar sayları da deyilir. ==== Kəsr sayları nağarersan ==== Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və kəsr sayları "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və kəsr sayları-da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca yalnız mürəkkəb (tərkibi) olur. ==== Kəsr sayları ==== Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və -da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca yalnız mürəkkəb (tərkibi) olur. === Sıra sayları === Sıra sayları əşyanın sırasını bildirir və "neçənci?" sualına cavab verir. Sıra sayları müəyyən miqdar saylarına -ıncı⁴ şəkilçisini artırmaqla düzəlir: altmışıncı, səksəninci, doqquzuncu, dördüncü. Kökü saitlə bitən saylara qoşulduqda bu şəkilçinin ilk saiti düşür: altıncı, ikinci və s. Əvvəl, axır, filan, son sözləri də -ıncı⁴ şəkilçisi ilə işləndikdə sıra sayı məzmununu bildirir: əvvəlinci (sıra), axırıncı (dərs), sonuncu (zəng), filanıncı (il) və s. Sıra sayları bəzən "hansı?" sualına da cavab verir. Məsələn, birinci (hansı?) mərtəbə, axırıncı (hansı?) cərgə və s. Sıra saylarından sonra gələn isimlər bəzən cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Məsələn: beşinci siniflər, 30-cu illər, birinci sıralar və s. Sıra sayları başqa saylara nisbətən daha çox isimsiz işlənə bilir, yəni isimləşir. Məsələn: Onuncular irəlidədirlər. Birincilərə mükafat verdilər. və s. Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur. Sıra sayları üç cür yazılır: # Sözlə: birinci, altıncı, on beşinci və s. # Ərəb rəqəmləri və -ıncı⁴ şəkilçisinin ixtisar forması olan –cı⁴ şəkilçisi ilə: 6-cı, 1-ci, 4-cü, 35-ci və s. Sıra saylarını ərəb rəqəmləri ilə yazıb, onlardan sonra nöqtə və ya yarımmötərizə (nöqtəsiz) işarəsi qoymaqla da göstərmək olar. Bu halda -cı⁴ şəkilçisindən istifadə edilmir. Məsələn: 1), 1. və s. # [[Rum rəqəmləri|Roma rəqəmləri]] ilə: [[XX əsr]], IX sinif, VI fəsil və s. Roma rəqəmlərindən sonra heç bir şəkilçi işlədilmir və defis ışarəsi də qoyulmur. Roma rəqəmləri 7 işarə ilə göstərilir: I (1), V (5), X (10), XX (20), L (50), C (100), D (500), M (1000). Bunların müxtəlif şəkildə birləşməsi ilə qalan rəqəmlər də yazılır: XL (60-cı), LX (60-cı) və s. == Sayın isim kimi işlənə bilməsi == Say da sifət kimi ismi əvəz edə bilir. İsmi əvəz edən say isimsiz işlənir, yəni özü isimləşir. İsimləşmiş say ismə məxsus hal, cəm və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edir, ismin sualına cavab olur və cümlədə mübtəda, tamamlıq və bəzən də xəbər vəzifəsində işlənir: Məsələn: Beşincilər (kim?) yarışda qalib gəldirlər. Beşlərimdən (nədən?) xoşum gəlir. Beş (nə?) üçdən (nədən?) çoxdur. Gələn onunculardır (kimdir?). == Bəzi sayların yazılışı və deyilişi == Azərbaycan dilində bəzi sayların yazılışı və tələffüzü fərqlənir. Bu cür saylar, əsasən aşağıdakılardır: dörd — [dört], səkkiz — [səkgiz], doqquz — [dokquz], altmış — [atmış], əlli altı — [əllaltı], səksən – [səysən] s. Dörd sayı -üncü şəkilçisini qəbul etdikdə isə kökdəki sonuncu samit sait səsdən əvvəl gəldiyi üçün cingiltili tələffüz olunur: [dordüncü]. == Sayın təhlil qaydası == Say aşağıdakı qaydada təhlil olunur: # Ümumi qrammatik mənası, sualı # Hansı isimlə bağlı olması # Quruluşca növü # Mənaca növü # Cümlədə rolu Məsələn: Birinci sinif şagirdi dərslərindən beş qiymət alır. Birinci — əşyanın sırasını bildirir, neçənci? sualına cavab olur. Sinif isimi ilə bağlıdır, quruluşca düzəltmədir. Sıra sayıdır, cümlədə təyindir. Beş — əşyanın miqdarını bildirir, neçə? sualına cavab olur. Qiymət ismi ilə bağlıdır, quruluşca sadədir. Müəyyən miqdar sayıdır, cümlədə təyindir. == Həmçinin bax == * [[Nitq hissəsi]] {{Nitq hissələri}} [[Kateqoriya:Nitq hissələri]] gjelxdt229zc9p3ijzyiwcgkakjy8hj 7864867 7864864 2024-11-26T16:10:34Z 62.217.158.220 7864867 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} '''Say''' — Canlı və cansız varlıqların sırasını və ya miqdarını bildirən əsas [[nitq hissəsi]]. "Neçə?", "nə qədər?", "neçənci?" suallarından birinə cavab verir. Məsələn: iki (uşaq), beş (kitab), birinci (sinif) və s. Sıra sayları — əşyanın sırasını bildirən, neçənci?, bəzən də hansı? sualına cavab olan saylardır. Sıra sayları samitlə bitən müəyyən miqdar saylarının sonuna -ıncı⁴, saitlə bitənlərin sonuna -ncı⁴ şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs: beş-inci, altı-ncı və s. Əvvəl, axır, son, filan tipli sözlər də -ıncı⁴ şəkilçi qəbul edərək sıra məzmunu ifadə edə bilir. Məs: axır-ıncı (adam), əvvəl-inci (şəkil) və s. Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur. == Sayın quruluşca növləri == Saylar quruluşca üç növə bölünür: sadə, düzəltmə və mürəkkəb saylar. ''Sadə saylar'' bir kökdən ibarət olur. Məsələn: bir, üç, yeddi, on, əlli, səksən, doxsan, milyon və s. Saylara aid heç bir qrammatik yoxdur. ''Düzəltmə saylar'' kök və leksik şəkilçidən ibarət olur. İsim və sifətdən fərqli olaraq, düzəltmə saylar başqa nitq hissələrindən yox, yalnız sayların özündən düzəlir. Düzəltmə saylar sadə saylara -ıncı⁴ şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Bu şəkilçi yalnız saya aid şəkilçidir: qırx''ıncı'', səkkiz''inci'', on''uncu''. -la² və -ca² şəkilçilərinin köməyi ilə düzələn onlar''la'', yüzlər''lə'', onlar''ca'', minlər''cə'' tipli saylar da quruluşca düzəltmədir. "Çoxlu" sayı da quruluşca düzəltmədir. ''Mürəkkəb saylar'' da, əsasən, saylardan yaranır. Məsələn: üç-dörd, beş-altı, on-on beş, on iki, otuz üç, yüz iyirmi beşinci, bir çox, bir az, bir qədər, beşdə üç, ikidə bir və s. İki-üç, üç-dörd tipli mürəkkəb qeyri-müəyyən miqdar sayları defislə, qalanları isə ayrı yazılır. Bitişik yazılan mürəkkəb say yoxdur. [[Defis]]lə yazılan mürəkkəb saylar əsl mürəkkəb saylar, ayrı yazılan saylar isə tərkibi saylar sayılır. == Sayın mənaca növləri == Sayın mənaca 2 növü vardır. === Müəyyən miqdar sayları: === Müəyyən miqdar sayları əşyanın konkret miqdarını və kəmiyyətini bildirir və "neçə?", "nə qədər?" suallarına cavab verir. Məsələn: beş, on, yüz, otuz üç, yüz on və s. Azərbaycan dilində quruluşca sadə olan müəyyən miqdar saylarının cəmi 23-dür: bir, iki, üç, dörd, beş, altı, yeddi, səkkiz, doqquz, on, iyirmi, otuz, qırx, əlli, altmış, yetmiş, səksən, doxsan, milyon. Bu sözlərdən üçü alınma sözdür, qalanları isə Azərbaycan-türk sözləridir. Sıra sayları və mürəkkəb müəyyən miqdar sayları bu 23 sayın əsasında yaranır. '''Müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər yalnız təkdə işlənir.''' Məsələn, "on beş şagird", "beş kitab" və s. Bu isimləri cəmdə işlətmək (''beş kitablar'' şəklində) qrammatik cəhətdən səhvdir. Müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında çox vaxt numerativ sözlər işlənir. Həmin sözlər aşağıdakılardır: * ''Nəfər'' — insan bildirən isimlərlə işlənir: iki nəfər şagird, on nəfər tələbə və s. * ''Baş'' — əsasən, heyvan bildirən isimlərlə işlənir: on baş öküz, yüz baş qoyun, iki baş keçi və s, lakin danışıq dilində "baş" sözü bəzi hallarda insanlara da şamil edilə bilir. * ''Ədəd, dənə'' — cansız əşya bildirən isimlərlə işlənir beş dənə nar, iki ədəd qələm və s. * ''Cüt, dəst'' — qoşalıq bildirmək üçün isimlərin əvvəlində işlənir: bir cüt ayaqqabı, iki dəst paltar (kostyum) və s. * ''Göz, tikə, parça, dəstə, top və s.'' numerativ sözlər də müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında işlənir: üç göz otaq, bir tikə ət, bir parça çörək, iki dəstə gül, bir top çit və s. ==== Qeyri-müəyyən miqdar sayları ==== Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın dəqiq olmayan miqdarını bildirir və "nə qədər?" sualına cavab verir. Məsələn beş-altı (kitab), üç-dörd (uşaq) və s. Azərbaycan dilində ən çox işlənən qeyri-müəyyən miqdar sayları aşağıdakılardır az, çox, xeyli, bir qədər, bir çox, bir az, bir sıra, az-çox, çoxlu, onlarla, yüzlərlə, minlərlə, bir-iki, on-on beş və s. "Az" və "çox" sayları ən, lap, daha [[ədat]]ları ilə də işlənə bilər: ən az, lap çox, daha çox və s. "Az" sayından sonra gələn isim təkdə işlənır: az adam. "Bir çox", "bir sıra" saylarından sonra gələn isimlər isə cəmdə işlənir: bir çox alimlər, bir sıra şəhərlər və s. Çox, onlarla, yüzlərlə, minlərlə və s. saylarından sonra gələn isimlər isə həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilir: çox uşaq, çox adamlar, onlarla şagird, yüzlərlə tələbə və s. Başqa qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər isə təkdə işlənir: xeyli adam, bir qədər odun və s. Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli qeyri-müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında da nəfər, baş, ədəd, dənə, dəst, kimi numerativ sözlər işlədilir: üç-dörd nəfər uşaq, bir-iki dənə alma, beş-altı dəstə gül və s. Bir-iki, üç-dörd, beş-altı tipli saylara təqribi və ya təxmini miqdar sayları da deyilir. ==== Kəsr sayları ==== Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və kəsr sayları "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və kəsr sayları-da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca yalnız mürəkkəb (tərkibi) olur. ==== Kəsr sayları ==== Kəsr sayları ya tamın (bütövün) hissəsini, ya da tam və hissəsini bildirir və "nə qədər?", "neçə hissə?" suallarına cavab verir. Kəsr sayları müəyyən miqdar sayları və -da² şəkilçisinin köməyi ilə yaranır. Məsələn: beşdə üç (3/5), iki tam onda beş (2,5) və s. Kəsr sayları quruluşca yalnız mürəkkəb (tərkibi) olur. === Sıra sayları === Sıra sayları əşyanın sırasını bildirir və "neçənci?" sualına cavab verir. Sıra sayları müəyyən miqdar saylarına -ıncı⁴ şəkilçisini artırmaqla düzəlir: altmışıncı, səksəninci, doqquzuncu, dördüncü. Kökü saitlə bitən saylara qoşulduqda bu şəkilçinin ilk saiti düşür: altıncı, ikinci və s. Əvvəl, axır, filan, son sözləri də -ıncı⁴ şəkilçisi ilə işləndikdə sıra sayı məzmununu bildirir: əvvəlinci (sıra), axırıncı (dərs), sonuncu (zəng), filanıncı (il) və s. Sıra sayları bəzən "hansı?" sualına da cavab verir. Məsələn, birinci (hansı?) mərtəbə, axırıncı (hansı?) cərgə və s. Sıra saylarından sonra gələn isimlər bəzən cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Məsələn: beşinci siniflər, 30-cu illər, birinci sıralar və s. Sıra sayları başqa saylara nisbətən daha çox isimsiz işlənə bilir, yəni isimləşir. Məsələn: Onuncular irəlidədirlər. Birincilərə mükafat verdilər. və s. Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur. Sıra sayları üç cür yazılır: # Sözlə: birinci, altıncı, on beşinci və s. # Ərəb rəqəmləri və -ıncı⁴ şəkilçisinin ixtisar forması olan –cı⁴ şəkilçisi ilə: 6-cı, 1-ci, 4-cü, 35-ci və s. Sıra saylarını ərəb rəqəmləri ilə yazıb, onlardan sonra nöqtə və ya yarımmötərizə (nöqtəsiz) işarəsi qoymaqla da göstərmək olar. Bu halda -cı⁴ şəkilçisindən istifadə edilmir. Məsələn: 1), 1. və s. # [[Rum rəqəmləri|Roma rəqəmləri]] ilə: [[XX əsr]], IX sinif, VI fəsil və s. Roma rəqəmlərindən sonra heç bir şəkilçi işlədilmir və defis ışarəsi də qoyulmur. Roma rəqəmləri 7 işarə ilə göstərilir: I (1), V (5), X (10), XX (20), L (50), C (100), D (500), M (1000). Bunların müxtəlif şəkildə birləşməsi ilə qalan rəqəmlər də yazılır: XL (60-cı), LX (60-cı) və s. == Sayın isim kimi işlənə bilməsi == Say da sifət kimi ismi əvəz edə bilir. İsmi əvəz edən say isimsiz işlənir, yəni özü isimləşir. İsimləşmiş say ismə məxsus hal, cəm və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edir, ismin sualına cavab olur və cümlədə mübtəda, tamamlıq və bəzən də xəbər vəzifəsində işlənir: Məsələn: Beşincilər (kim?) yarışda qalib gəldirlər. Beşlərimdən (nədən?) xoşum gəlir. Beş (nə?) üçdən (nədən?) çoxdur. Gələn onunculardır (kimdir?). == Bəzi sayların yazılışı və deyilişi == Azərbaycan dilində bəzi sayların yazılışı və tələffüzü fərqlənir. Bu cür saylar, əsasən aşağıdakılardır: dörd — [dört], səkkiz — [səkgiz], doqquz — [dokquz], altmış — [atmış], əlli altı — [əllaltı], səksən – [səysən] s. Dörd sayı -üncü şəkilçisini qəbul etdikdə isə kökdəki sonuncu samit sait səsdən əvvəl gəldiyi üçün cingiltili tələffüz olunur: [dordüncü]. == Sayın təhlil qaydası == Say aşağıdakı qaydada təhlil olunur: # Ümumi qrammatik mənası, sualı # Hansı isimlə bağlı olması # Quruluşca növü # Mənaca növü # Cümlədə rolu Məsələn: Birinci sinif şagirdi dərslərindən beş qiymət alır. Birinci — əşyanın sırasını bildirir, neçənci? sualına cavab olur. Sinif isimi ilə bağlıdır, quruluşca düzəltmədir. Sıra sayıdır, cümlədə təyindir. Beş — əşyanın miqdarını bildirir, neçə? sualına cavab olur. Qiymət ismi ilə bağlıdır, quruluşca sadədir. Müəyyən miqdar sayıdır, cümlədə təyindir. == Həmçinin bax == * [[Nitq hissəsi]] {{Nitq hissələri}} [[Kateqoriya:Nitq hissələri]] m5ay9xjhd2572f6el9zfc0r059vwykg 0 30084 7865081 7197996 2024-11-26T20:14:46Z White Demon 75303 White Demon [[Akif Cəfərovun briqadası (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Akif Cəfərovun briqadası]] olaraq dəyişdi. 7197996 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Akif Cəfərovun briqadası |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Zeynəb Kazımova]] |ssenarist = Pyotr Simonov |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Arif Nərimanbəyov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı<br/>bioqrafik |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1960]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>290 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Akif Cəfərovun briqadası''''' filmi rejissor [[Zeynəb Kazımova]] tərəfindən [[1960]]-cı ildə çəkilmişdir. Film [["Azərbaycanfilm" kinostudiyası]]<nowiki/>nda istehsal edilmişdir. ==Məzmun== Kinolent mühəndis-geoloq, geologiya-mineralogiya elmləri namizədi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Gürganneft Mədənlər İdarəsində mədən müdiri işləmiş [[Akif Cəfərov (neftçi)|Akif Cəfərov]]un başçılıq etdiyi kollektivin əmək fəaliyyətindən söhbət açır. Filmdə göstərilir ki, Akif Cəfərov respublikamızda zərbəçi kommunist əməyi briqadaları yaradılmasının təşəbbüsçülərindən olmuş və onun rəhbərlik etdiyi briqada ilk dəfə bu ada layiq görülmüşdür.<ref name ="Aydın Kazımzadə">Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh.73</ref> ==Filmin üzərində işləyənlər== Ssenari müəllifi: Pyotr Simonov<br/> Rejissor: [[Zeynəb Kazımova]]<br/> Operator: [[Arif Nərimanbəyov]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 170-179. ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1960-cı ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1960-cı illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1960-cı ilin filmləri]] [[Kateqoriya:1960-cı ilin Azərbaycan filmləri]] 3oqj0pam8jvgwe6xu4oc0vc8rltynrx 0 30086 7865039 7198016 2024-11-26T20:06:32Z White Demon 75303 White Demon [[Alagöz yaylağında (film, 1955)]] səhifəsinin adını [[Alagöz yaylağında]] olaraq dəyişdi. 7198016 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Alagöz yaylağında |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[İsmayıl Əfəndiyev]] |ssenarist = [[Əhmədağa Qurbanov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Tofiq Quliyev]] |rollarda = |operator = [[Əlibala Ələkbərov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1955]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>282 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Alagöz yaylağında''''' qısametrajlı sənədli filmi rejissor [[İsmayıl Əfəndiyev]] tərəfindən [[1955]]-ci ildə çəkilmişdir. Film [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]<nowiki/>nda istehsal edilmişdir. Film [[Qax]] rayonunun [[Sarıbaş]] kəndinin çobanlarına həsr olunmuşdur. ==Məzmun== Film [[Qax]] rayonunun [[Sarıbaş]] kəndinin çobanlarına həsr olunmuşdur.<ref>Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 65</ref> ==Filmin üzərində işləyənlər== Ssenari müəllifi: [[Əhmədağa Qurbanov]]<br/> Rejissor: [[İsmayıl Əfəndiyev]]<br/> Operator: [[Əlibala Ələkbərov]]<br/> Bəstəkar: [[Tofiq Quliyev]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1955-ci ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1950-ci illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1955-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Sarıbaş]] 9qpemk849qmkho9cbdafmsztsgq5gx8 0 30150 7865085 7198273 2024-11-26T20:14:55Z White Demon 75303 White Demon [[Atom insana xidmət edir (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Atom insana xidmət edir]] olaraq dəyişdi. 7198273 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Atom insana xidmət edir |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Atom insana xidmət edir (film, 1960).jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Əlibala Ələkbərov]] |ssenarist = [[Əlibala Ələkbərov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Əlibala Ələkbərov]] |səs operatoru = S. Dolgina |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı |ilk baxış = |dil = [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]] |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = ağ-qara |vaxt = 9 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1960]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>284 metr<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Atom insana xidmət edir''''' qısametrajlı sənədli filmi rejissor [[Əlibala Ələkbərov]]<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> tərəfindən [[1960]]-cı ildə<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> çəkilmişdir. Film [["Azərbaycanfilm" kinostudiyası]]<nowiki/>nda<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> istehsal edilmişdir. Kinolentdə atomun səhiyyədə-onkoloji xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunmasından və onun müsbət nəticələrindən danışılır. == Məzmun == Kinolentdə atomun səhiyyədə-onkoloji xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunmasından və onun müsbət nəticələrindən danışılır.<ref name ="Aydın Kazımzadə">Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 73</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1960-cı ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1960-cı illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] == Xarici keçid == [https://www.youtube.com/watch?v=HBDA0BTcuKw Filmi izlə] [[Kateqoriya:1960-cı ilin filmləri]] [[Kateqoriya:1960-cı ilin Azərbaycan filmləri]] d3v35z3w9tw849a5jgpgcvap52n9f99 0 30223 7865041 7198564 2024-11-26T20:06:44Z White Demon 75303 White Demon [[Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi (film, 1955)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi]] olaraq dəyişdi. 7198564 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi (film, 1955).jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Həbib İsmayılov]] |ssenarist = [[Həbib İsmayılov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = Vladimir Zbudski |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1955]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 3 hissə<br/>812 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi''''' qısametrajlı sənədli filmi rejissor [[Həbib İsmayılov]] tərəfindən [[1955]]-ci ildə çəkilmişdir. [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]<nowiki/>nda istehsal edilmişdir. Filmdə pambıqçılığın inkişafında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsinin səmərəsindən danışılır. [[1955]]-ci ildə rejissor [[Həbib İsmayılov]] filmə görə ÜİKTS-in Gümüş Medalına layiq görülmüşdür. ==Məzmun== Elmi-kütləvi filmdir. Filmdə pambıqçılığın inkişafında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsinin səmərəsindən danışılır.<ref name ="Aydın Kazımzadə">Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 65</ref> ==Mükafat== [[1955]]-ci ildə rejissor [[Həbib İsmayılov]] filmə görə ÜİKTS-in Gümüş Medalına layiq görülmüşdür.<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> ==Filmin üzərində işləyənlər== Ssenari müəllifi: [[Həbib İsmayılov]]<br/> Rejissor: [[Həbib İsmayılov]]<br/> Operator: Vladimir Zbudski == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1955-ci ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1950-ci illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1955-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda pambıqçılıq]] kgp8c6df2t3d1kkhatqdv8u6q7seeto 0 30288 7865063 7198688 2024-11-26T20:11:28Z White Demon 75303 White Demon [[Bakı bu gün (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Bakı bu gün]] olaraq dəyişdi. 7198688 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Bakı bu gün |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Rasim Ocaqov]] |ssenarist = Hüseyn Nəcəfov |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Rasim Ocaqov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1958]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>254 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Bakı bu gün''''' qısametrajlı sənədli filmi rejissor [[Rasim Ocaqov]] tərəfindən [[1958]]-ci ildə çəkilmişdir. [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]<nowiki/>nda istehsal edilmişdir. Film [[Azərbaycan]]ın paytaxtı-qədim [[Bakı]]nın bu günündən, tanınmış sakinlərindən, tarixi abidələrindən, görməli yerlərindən, yeni tikililərindən söhbət açır. Film ilk genişekranlı sənədli filmdir. ==Məzmun== Film [[Azərbaycan]]ın paytaxtı-qədim [[Bakı]]nın bu günündən, tanınmış sakinlərindən, tarixi abidələrindən, görməli yerlərindən, yeni tikililərindən söhbət açır.<ref>Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 68</ref> ==Film haqqında== Film ilk genişekranlı sənədli filmdir. ==Filmin üzərində işləyənlər== Ssenari müəllifi: Hüseyn Nəcəfov<br/> Rejissor: [[Rasim Ocaqov]]<br/> Operator: [[Rasim Ocaqov]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1958-ci ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1950-ci illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1958-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Bakı haqqında filmlər]] r30lrzihoscjvlugmytexn197ffzis6 0 30313 7865052 7456968 2024-11-26T20:10:00Z White Demon 75303 White Demon [[Bakı və bakılılar (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Bakı və bakılılar (film)]] olaraq dəyişdi. 7456968 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Bakı və bakılılar |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Bakı və bakılılar (film, 1957).jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Lətif Səfərov]] |ssenarist = [[Lətif Səfərov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Arif Nərimanbəyov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = [[Bakı]] |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı<br/>tarixi |ilk baxış = |dil = [[Rus dili|rusca]] |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = ağ-qara |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1957]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 3 hissə<br/>842 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Bakı və bakılılar''''' filmi rejissor [[Lətif Səfərov]] tərəfindən [[1957]]-ci ildə çəkilmişdir. [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]nda istehsal edilmişdir. Filmdə inqilabdan əvvəlki [[Bakı]] bugünkü, müasir Bakı ilə müqayisə edilərək, neft şəhəri və onun əməksevər adamları, elm və sənət xadimləri barədə söhbət açılır. == Məzmun == Filmdə inqilabdan əvvəlki [[Bakı]] bugünkü, müasir Bakı ilə müqayisə edilərək, neft şəhəri və onun əməksevər adamları, elm və sənət xadimləri barədə söhbət açılır. Kinolentdə Müsavat hökuməti, XI Qırmızı Ordu hissələrinin və onun rəhbərlərinin Bakıya gəlməsi, [[Azərbaycan]]da Sovet hakimiyyətinin qurulmasının birinci ildönümünün bayram edilməsi öz əksini tapmışdır.<ref name ="Aydın Kazımzadə">Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 68</ref> Kadrlar bir-birini əvəz etdikcə ekranda Bakının 40 ildən sonrakı həyatı canlanır. Azərbaycanın paytaxtında yeni küçələr salınmış və binalar tikilmişdir.<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> İnsan və onun əməyi filmdə əsas yer tutur, tanınmış neftçilərdən [[Yusif Kərimov (neftçi)|Yusif Kərimov]] və [[Fuad Səmədov]], kimyaçılardan [[Yusif Məmmədəliyev]] və Xudu Məmmədov, həkim [[Mustafa Topçubaşov]] haqqında danışılır. Publisistik kino-hekayədə reportaj çəkilişlərdən istifadə edilmişdir.<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> == Festival və mükafat == [[1958]]-ci ildə [[Moskva]]da Sovet Filmlərinin Ümumittifaq Festivalında filmə III dərəcəli diplom verilmişdir.<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> ==Filmin üzərində işləyənlər== Ssenari müəllifi: [[Lətif Səfərov]]<br/> Rejissor: [[Lətif Səfərov]]<br/> Operator: [[Arif Nərimanbəyov]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * [[Şəmsəddin Abbasov]]. “Sovet Azərbaycanının kinosu” //Kommunist.- 1958.- 29 avqust. * Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 13. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 130-139. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814. ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1957-ci ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1950-ci illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1957-ci ilin Azərbaycan filmləri]] akk8sov6kdzesc9qwrny8gchdkov39h 0 30329 7865034 7199239 2024-11-26T20:05:42Z White Demon 75303 White Demon [[Balaca uşaqların bədənini möhkəmləndirin (film, 1954)]] səhifəsinin adını [[Balaca uşaqların bədənini möhkəmləndirin]] olaraq dəyişdi. 7199239 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Balaca uşaqların bədənini möhkəmləndirin |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = |ssenarist = |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı<br/>uşaq |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1954]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>286 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Balaca uşaqların bədənini möhkəmləndirin''''' qısametrajlı sənədli filmi [[1954]]-cü ildə [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]<nowiki/>nda istehsal edilmişdir. Kinolent insan sağlamlığı üçün hələ balaca yaşlarından uşaqların səhhətinin qayğısına qalmağın vacibliyindən və onu möhkəmlətmə yollarından danışır. ==Məzmun== Elmi-kütləvi filmdir. Kinolent insan sağlamlığı üçün hələ balaca yaşlarından uşaqların səhhətinin qayğısına qalmağın vacibliyindən və onu möhkəmlətmə yollarından danışır.<ref>Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 63</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1954-cü ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1950-ci illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1954-cü ilin filmləri]] [[Kateqoriya:1954-cü ilin Azərbaycan filmləri]] mzre783pkg4t69s4g81x8wssb0l8b44 0 30373 7865055 7199355 2024-11-26T20:10:26Z White Demon 75303 White Demon [[Bəsləsən atlas olar tut yarpağından (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Bəsləsən atlas olar tut yarpağından]] olaraq dəyişdi. 7199355 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Bəsləsən atlas olar tut yarpağından |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[İsmayıl Əfəndiyev]] |ssenarist = Azər Mustafayev<br/>[[İsmayıl Əfəndiyev]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = Vladimir Zbudski |səs operatoru = Əziz Şeyxov |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1957]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 4 hissə<br/>1116 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Bəsləsən atlas olar tut yarpağından''''' qısametrajlı sənədli filmi rejissor [[İsmayıl Əfəndiyev]] tərəfindən [[1957]]-ci ildə çəkilmişdir. [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]nda istehsal edilmişdir. Elmi-kütləvi filmdə respublikamızda baramaçılığın inkişafında elmin nailiyyətlərinin tətbiqindən bəhs olunur. ==Məzmun== Elmi-kütləvi filmdir. Filmdə respublikamızda baramaçılığın inkişafında elmin nailiyyətlərinin tətbiqindən bəhs olunur.<ref>Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 67</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1957-ci ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1950-ci illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1957-ci ilin filmləri]] [[Kateqoriya:1957-ci ilin Azərbaycan filmləri]] ccxhe4cf46hgbglwt2of79ws7ra8bwm 0 30427 7865065 7199478 2024-11-26T20:11:41Z White Demon 75303 White Demon [[Bizim Bakıda (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Bizim Bakıda]] olaraq dəyişdi. 7199478 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Bizim Bakıda |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = |ssenarist = |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1958]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 2 hissə<br/>589 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Bizim Bakıda''''' qısametrajlı sənədli filmi [[1958]]-ci ildə [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı kinostudiyası]]nda istehsal edilmişdir. Film qədim və həmişəcavan [[Bakı]]ya həsr olunmuşdur. ==Məzmun== Film qədim və həmişəcavan [[Bakı]]ya, onun qaynar həyatına, bu şəhəri daha da gözəlləşdirən və abadlaşdıran əmək adamlarına həsr olunmuşdur.<ref>Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 68</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1958-ci ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1950-ci illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1958-ci ilin Azərbaycan filmləri]] maphkycwfus4o7uij9kdcjbm5g61ubv 0 30451 7865093 7199487 2024-11-26T20:16:21Z White Demon 75303 White Demon [[Bizim Gülbala (film, 1961)]] səhifəsinin adını [[Bizim Gülbala]] olaraq dəyişdi. 7199487 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Bizim Gülbala |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Bizim Gülbala (film, 1961).jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = İsmayıl Xəlilov |ssenarist = [[Əfqan Əsgərov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = Vladimir Konyagin |səs operatoru = Əziz Şeyxov |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = sənədli<br/>qısametrajlı<br/>bioqrafik |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1961]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>284 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''''Bizim Gülbala''''' qısametrajlı sənədli filmi rejissor İsmayıl Xəlilov tərəfindən [[1961]]-ci ildə çəkilmişdir. [["Azərbaycanfilm" kinostudiyası]]<nowiki/>nda istehsal edilmişdir. Film məşhur fəhlə-neftçi, Azərbaycan neftçilərinin ağsaqqalı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycanın neft ustası [[Gülbala Əliyev]]ə həsr olunmuşdur. ==Məzmun== Film məşhur fəhlə-neftçi, Azərbaycan neftçilərinin ağsaqqalı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Azərbaycanın neft ustası [[Gülbala Əliyev]]ə həsr olunmuşdur.<ref name ="Aydın Kazımzadə">Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 78</ref> O əmək fəaliyyətinə [[1898]]-ci ildə [[Bibiheybət]] neft mədənlərində başlamış, Bibiheybət buxtasının qurudulmasının fəal iştirakçısı olmuş, neft mədənlərində fəhlə, usta, mühəndis işləmişdir. Neft sahəsində mütəxəssislərin hazırlanmasında Gülbala Əliyevin böyük xidmətləri vardır.<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> Kinooçerkdə neft ustasının həyat və əmək fəaliyyətinin ayrı-ayrı anları canlandırılmışdır.<ref name ="Aydın Kazımzadə" /> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 170-179. ==Həmçinin bax== [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]]<br/> [[1961-ci ilin Azərbaycan filmləri]]<br/> [[1960-cı illər Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:1961-ci ilin filmləri]] [[Kateqoriya:1961-ci ilin Azərbaycan filmləri]] t1riwe1gdbgdz0gi4yiqfm7avjyqp6l 0 30514 7865233 7863904 2024-11-27T01:51:54Z Samral 29509 /* Həmçinin bax */ 7865233 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} {{Film |adı = Cırtdan |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Cırtdan (film, 1969).jpg |şəklin ölçüsü = 250 |şəklin izahı =Cizgi filmdə Cırtdanın təqdimatı (1969) |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] |ssenarist = [[Alla Axundova]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Oqtay Zülfüqarov]] |rollarda = |operator = [[Aleksandr Milov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Aslanov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = 17 fevral 1969 |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = [[rəngli film|rəngli]] |vaxt = 10 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1969]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>274 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} [[Fayl:Cırtdan 50 il.jpg|thumb|right|"Cırtdan" 50 il]] '''“Cırtdan”''' — rejissor [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]]in animasiya filmi. Filmin təsviri həllinə gəldikdə maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, müəlliflər filmdə [[Azərbaycan xalçaları|Azərbaycan xalçası]] stilistikasından istifadə ediblər. Bu animasiya filminin bütün qəhrəmanları, eləcə də, predmetlər və fonlar “[[xalça]]” üslubunda işlənib. Bu zaman xalça elementi kinematoqrafiya üslubunda istifadə edilib – xalça motivli fon predmet və personajlarla qarışmasın deyə, tez-tez fokusdan yayındırılıb.<ref name="azertag"/> Filmin bəstəkarı [[Oqtay Zülfüqarov]] qərb [[Musiqi aləti|musiqi alətləri]] ilə birlikdə [[tar]]ın da səsləndiyi çox gözəl milli musiqi mövzusu düşünüb hazırlayıb. Məhz özünün yenilikçi stilistikasına görə “Cırtdan” filmi köhnəlmir və müasir tamaşaçı üçün də maraqlı olaraq qalır.<ref name="azertag">{{Cite web |url=https://azertag.az/xeber/Berpa_edilmis_Azerbaycanin_ilk_animasiya_filmi_beynelxalq_festivallarin_diqqet_merkezinde-2435033 |title=Bərpa edilmiş Azərbaycanın ilk animasiya filmi beynəlxalq festivalların diqqət mərkəzində |access-date=2023-01-05 |archive-date=2023-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230705194645/https://azertag.az/xeber/Berpa_edilmis_Azerbaycanin_ilk_animasiya_filmi_beynelxalq_festivallarin_diqqet_merkezinde-2435033 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230705194645/https://azertag.az/xeber/Berpa_edilmis_Azerbaycanin_ilk_animasiya_filmi_beynelxalq_festivallarin_diqqet_merkezinde-2435033 |deadurl=live }}</ref> == Məzmun == Bu multiplikasiya filmində balaca [[Cırtdan]]ın başına gələn sərgüzəştlərdən, ağlı və tədbirliyi sayəsində güclü, lakin axmaq divə qalib gəlməsindən, özünü və qardaşlarını bəladan xilas etməsindən danışılır. == Film haqqında == Applikasiya filmidir. Film [[Cırtdan|eyniadlı]] Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. 2022-ci ildə [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin]] dəstəyi ilə, kuratorunun [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|“ANİMAFİLM” Beynəlxalq Animasiya Festivalının]] direktoru [[Rəşid Ağamalıyev|Rəşid Ağamalıyevin]] olduğu “[[Azərbaycan animasiyası|Azərbaycan animasiyasının]] 50 illiyi” adlı proqrama daxil edilmiş digər keçmiş və müasir milli animasiya filmlərilə [[Özbəkistan|Özbəkistanın]] paytaxtı [[Daşkənd|Daşkənddə]] keçirilən I [[Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumun|Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumunda]] (Tashkent International Animation Forum) göstərilib.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2022-04-20 |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda - FOTO |url=https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://sputnik.az/20220420/azerbaycan-animasiya-filmleri-ozbekistanda---foto-441262692.html |archive-date=2024-07-10 |access-date=2024-07-10 |website=[[Sputnik İA|Sputnik Azərbaycan]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan animasiya filmləri Özbəkistanda təqdim olunacaq |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_animasiya_filmleri_ozbekistanda_teqdim_olunacaq-2089901 |website=[[Azərtac]]}}</ref> Forumda rəssam assistenti [[Elçin Hami Axundov|Elçin Hami Axundova]] “Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə” mükafatı verilib. Ona mükafatı forumun direktoru Dante Rustav təqdim edib.<ref>{{Cite web |date=2022-07-17 |title=Özbəkistanda keçirilən birinci Daşkənd Beynəlxalq Animasiya Forumu başa çatıb. |url=https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |access-date=2024-07-10 |website=[[Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası|anima.az]] |language=az |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926202423/https://anima.az/2022/07/ozbekistanda-kecirilen-birinci-daskend-beynelxalq-animasiya-forumu-basa-e/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Animasiyanın inkişafına verdiyi töhfəyə görə |url=https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |access-date=2024-07-10 |website=[[medeniyyet.az]] |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710234410/https://medeniyyet.az/page/news/62199/Animasiyanin-inkisafina-verdiyi-tohfeye-gore.html |url-status=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Yalçın Əfəndiyev (kinorejissor)|Yalçın Əfəndiyev]] :'''Ssenari müəllifi:''' [[Alla Axundova]] :'''Operator:''' Aleksandr Milov :'''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Aslanov]] :'''Quruluşçu rəssamın assistenti:''' [[Elçin Axundov]] :'''Multiplikasiya rəssamları:''' [[Bəhmən Əliyev]], Lev Jdanov, [[Nazim Məmmədov]] :'''Bəstəkar:''' [[Oqtay Zülfüqarov]] :'''Səs operatoru:''' [[Ələkbər Həsənzadə]] == Bərpası == [[Fayl:Cırtdan 2023.jpeg|thumb|right|Cizgi filminin bərpa olunmuş versiyası]] 2022-ci ildə [[Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası]] [[Böyük Britaniya]]nın Kino Klassika Fondu, [[Mədəniyyət Nazirliyi (Azərbaycan)|Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi]], prodüser-restavrator [[Daniel Bird]] və [[Polşa]]da fəaliyyət göstərən [[Fixafilm]] ilə birlikdə Azərbaycanın bu ilk uşaq animasiya filmini müasir üsullarla restavrasiya edib. Bütün restavrasiya prosesi təxminən üç il çəkib. Bərpa olunmuş “Cırtdan”ın 5-ci [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı]]nda mümkün olan ən yüksək keyfiyyətdə (DCP formatında) premyerası da olub. Bərpa olunmuş film Böyük Britaniyada yerləşən “Klassiki” striminq platformasında yayımlanıb. Bərpa edilmiş versiya 4 dekabr 2022-ci ildə “[[Azərbaycanfilm]]” kinostudiyasının yutub kanalında da yayımlanıb.<ref name="azertag"/> == Həmçinin bax == * [[Cırtdanın yeni sərgüzəşti]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin oxu == * "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti. 20 may 1967-ci il. * "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti. 6 iyun 1970-ci il. * "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti. 13 yanvar 1973-cü il. * Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 13. * “Həccə gedən tülkü ilə Cırtdanın yaradıcısı” [Onun ən böyük arzusu balacaları sevindirmək idi] //7 gün.- 2001. * "Cizgi filmi — "Cırtdan" (1969)". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 166-169. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 815. * [https://web.archive.org/web/20221204175727/https://www.kinoklassikafoundation.org/project/jirtdan/ Jirtdan (1969)] == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=5KjREIl2-5A İzlə] * [https://www.youtube.com/watch?v=PdGP0XOuq7Y Bərpa edilmiş versiya] [[Kateqoriya:1969-cu ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 6id07xy5awden1et9iiedk3e7ubs4vb 0 30515 7864959 7696220 2024-11-26T18:20:58Z Samral 29509 /* Film haqqında */ 7864959 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan və div |orijinal adı = Про Джыртдана великана |digər adı = Cırtdan-"pəhləvan": ikinci film |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = L.Dadaşidze<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 10 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = 1983 |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>270 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan və div''' və ya orijinal adı ilə '''Cırtdan-"pəhləvan": ikinci film''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана Великана — 2}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Filmdə Cırtdanın başına gələn sərgüzəştlərdən, divə qalib gəlməsindən söhbət açılır. == Film haqqında == Film [[SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsi]]nin sifarişi ilə 1983-cü ildə C. Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində “ReAnimasiya” sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]] : '''Ssenari müəllifi:''' L. Dadaşidze, Aleksandr Timofeyevski : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref>{{Cite web |title=“Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?” |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] : '''Səs operatoru:''' Marat İsgəndərov : '''Cizgi rəssamı:''' [[Bəhmən Əliyev]], Vaqif Məmmədov, [[Rauf Dadaşov]], Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Hüseyn Cavid İsmayılov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirdilər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)]] * [[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=RBrCRIZi6ow Про Джыртдана Великана 2] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=NqyI8AK-X18 Cırtdan-pəhləvan. İkinci film (1983) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [http://old.audiovisual.az/index.php?options=content&id=1228 Cırtdan və div] [[Kateqoriya:1983-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] sun9pxd5468mn28ln0g08u8wws2kfa4 7864960 7864959 2024-11-26T18:21:28Z Samral 29509 /* Məzmun */ 7864960 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan və div |orijinal adı = Про Джыртдана великана |digər adı = Cırtdan-"pəhləvan": ikinci film |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = L.Dadaşidze<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 10 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = 1983 |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>270 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan və div''' və ya orijinal adı ilə '''Cırtdan-"pəhləvan": ikinci film''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана Великана — 2}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film Cırtdan Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Filmdə Cırtdanın başına gələn sərgüzəştlərdən, divə qalib gəlməsindən söhbət açılır. == Film haqqında == Film [[SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsi]]nin sifarişi ilə 1983-cü ildə C. Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində “ReAnimasiya” sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]] : '''Ssenari müəllifi:''' L. Dadaşidze, Aleksandr Timofeyevski : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref>{{Cite web |title=“Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?” |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] : '''Səs operatoru:''' Marat İsgəndərov : '''Cizgi rəssamı:''' [[Bəhmən Əliyev]], Vaqif Məmmədov, [[Rauf Dadaşov]], Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Hüseyn Cavid İsmayılov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirdilər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)]] * [[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=RBrCRIZi6ow Про Джыртдана Великана 2] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=NqyI8AK-X18 Cırtdan-pəhləvan. İkinci film (1983) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [http://old.audiovisual.az/index.php?options=content&id=1228 Cırtdan və div] [[Kateqoriya:1983-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] jiy4diwam7te29guate8nxia9s357s3 7864961 7864960 2024-11-26T18:23:00Z Samral 29509 /* Xarici keçidlər */ 7864961 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Cırtdan və div |orijinal adı = Про Джыртдана великана |digər adı = Cırtdan-"pəhləvan": ikinci film |şəkil = Cırtdan-"pəhləvan".jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Bəhmən Əliyev]] |ssenarist = L.Dadaşidze<br>Aleksandr Timofeyevski |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] |rollarda = |operator = Antonina Korotnitskaya |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elçin Axundov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Uşaq filmi|uşaq]] |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı cizgi filmi |rəng = rəngli |vaxt = 10 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = 1983 |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>270 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Cırtdan və div''' və ya orijinal adı ilə '''Cırtdan-"pəhləvan": ikinci film''' ({{Dil-ru|Про Джыртдана Великана — 2}}) — Azərbaycan cizgi filmi. == Məzmun == Film Cırtdan Azərbaycan xalq nağılının motivləri əsasında yaradılmışdır. Filmdə Cırtdanın başına gələn sərgüzəştlərdən, divə qalib gəlməsindən söhbət açılır. == Film haqqında == Film [[SSRİ Televiziya və Radio Verilişləri Dövlət Komitəsi]]nin sifarişi ilə 1983-cü ildə C. Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” kinostudiyasında hazırlanıb. Applikasiya filmidir. Bu film 2018-ci ildə "[[Peri Film]]" MMC şirkəti tərəfindən xüsusi olaraq [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı|Animafilm 1-ci Azərbaycan Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] üçün [[Buta Film]] kinostudiyası, rejissor [[İlqar Nəcəf]] və prodüser [[Vidadi Rüstəmov]]un da texniki dəstəyi ilə [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə və dublaj edilib.<ref>{{Cite web |title=Bakı Beynəlxalq Animasiya Filmləri Festivalı çərçivəsində “ReAnimasiya” sərgisi açılıb |url=https://azertag.az/xeber/1206241 |access-date=2019-08-10 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210515213035/https://azertag.az/xeber/1206241 |deadurl=live }}</ref> == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === : '''Rejissor:''' [[Bəhmən Əliyev]] : '''Ssenari müəllifi:''' L. Dadaşidze, Aleksandr Timofeyevski : '''Quruluşçu rəssam:''' [[Elçin Axundov]]<ref>{{Cite web |title=“Bizim uşaqların, xaricilərin uşaqlarından nəyi əskikdir?” |url=http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |access-date=2019-08-10 |archive-date=2019-08-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-08-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190810151515/http://www.anl.az/down/meqale/zaman/2014/yanvar/346626.htm |deadurl=live }}</ref> : '''Operator:''' Antonina Korotnitskaya : '''Bəstəkar:''' [[Rauf Əliyev (bəstəkar)|Rauf Əliyev]] : '''Səs operatoru:''' Marat İsgəndərov : '''Cizgi rəssamı:''' [[Bəhmən Əliyev]], Vaqif Məmmədov, [[Rauf Dadaşov]], Arifə Hatəmi, Gülşən Quliyeva, Hüseyn Cavid İsmayılov == Dublaj == : '''Prodüser:''' [[Rəşid Ağamalıyev]] : '''Səs rejissoru:''' Hüseyn Həsənov : '''Səsləndirdilər:''' Kəmalə Rövşən, [[Elçin Hami Axundov]] : '''Mətnin tərcüməsi:''' Gülşən Hüseynova : '''Şeirlərin tərcüməsi:''' Sevinc Elsevər, Gülşən Hüseynova == Həmçinin bax == * [[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)]] * [[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan cizgi filmi (1969)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 314. == Xarici keçidlər == * [https://youtu.be/UDxYehBfBJg?si=DOAtp1r3b1iQv9rT Про Джыртдана Великана] {{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=NqyI8AK-X18 Cırtdan-pəhləvan. İkinci film (1983) — Azərbaycan dilində] {{ref-az}} * [[Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyası]]nın sabiq rəsmi saytında — [http://old.audiovisual.az/index.php?options=content&id=1228 Cırtdan və div] [[Kateqoriya:1983-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı cizgi filmləri]] [[Kateqoriya:Macəra filmləri]] [[Kateqoriya:Uşaq filmləri]] kcoaztf6c66vyh9cxz8zucyccb8x59u 0 30632 7865074 7199852 2024-11-26T20:14:03Z White Demon 75303 White Demon [[DQMV (film, 1959)]] səhifəsinin adını [[DQMV (film)]] olaraq dəyişdi. 7199852 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = DQMV |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Rəşid Atamalıbəyov]] |ssenarist = [[Nadejda İsmayılova]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Vladimir Konyagin]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1959]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 2 hissə<br>549 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Filmdə Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağın gözəl təbiəti, tarixi abidələri, məşhur ədəbiyyat və incəsənət xadimləri barədə söhbət açılır. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Rəşid Atamalıbəyov]] :'''Ssenari müəllifi:''' [[Nadejda İsmayılova]] :'''Operator:''' [[Vladimir Konyagin]] :'''Səs operatoru:''' L.Qoldşteyn [[Kateqoriya:1959-cu ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] 6mpi4ccwxs8kyvnuvzh2zfuswsch0xb 0 30638 7865087 7199858 2024-11-26T20:15:21Z White Demon 75303 White Demon [[Doğma torpaq, Azərbaycan (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Doğma torpaq, Azərbaycan]] olaraq dəyişdi. 7199858 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Doğma torpaq, Azərbaycan |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Muxtar Dadaşov]] |ssenarist = [[Muxtar Dadaşov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Muxtar Dadaşov]]<br>[[Əlibala Ələkbərov]]<br>Vladimir Zbudski |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Tarixi film|tarixi]] |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = tammetrajlı sənədli film |rəng = rəngli |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1960]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 6 hissə<br>2016 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Film Sovet hakimiyyətinin 40 ili ərzində Azərbaycanın iqtisadiyyat sahəsində və mədəni həyatda qazandığı nailiyyətlər haqqındadır. Filmdə Şərqin azad olunmuş qadını mövzusuna üstünlük verilmişdir. Burada biz Natəvanın heykəl portretini, rəssam [[Əzim Əzimzadə]]nin rəsmlərini, xoreoqrafiya məktəbinin gənc balerinalarını, "Sevil" operasından bir səhnəni, "Çinar" rəqs ansamblını, professor [[Umnisə Musabəyova]]nı, məşhur pambıqçı [[Şamama Həsənova]]nı, şairə [[Mirvarid Dilbazi]]ni görürük. Neft Daşlarında yanğının söndürülməsi epizodu da filmə daxil edilmişdir. Xalqlar dostluğu mövzusu filmin ana xəttini təşkil edir. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Muxtar Dadaşov]] :'''Ssenari müəllifi:''' [[Muxtar Dadaşov]] :'''Operator:''' [[Muxtar Dadaşov]], [[Əlibala Ələkbərov]], Vladimir Zbudski :'''Səs operatoru:''' Əziz Şeyxov == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 170-179. [[Kateqoriya:1960-cı ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Tammetrajlı sənədli filmlər]] [[Kateqoriya:Tarixi filmlər]] 3th5pe0w60jemgmx3r9b78epdvrj28c 0 30977 7865028 7840872 2024-11-26T20:03:48Z White Demon 75303 White Demon [[Xəzər neftçiləri haqqında dastan (film, 1953)]] səhifəsinin adını [[Xəzər neftçiləri haqqında dastan]] olaraq dəyişdi. 7840872 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Xəzər neftçiləri haqqında dastan |orijinal adı = |digər adı = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Roman Karmen]] |ssenarist = İosif Osipov<br>[[İmran Qasımov]]<br>[[Roman Karmen]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Qara Qarayev]] |rollarda = |operator = [[Roman Karmen]]<br>[[Cavanşir Məmmədov]]<br>Arkadi Zenyavin<br>[[Sergey Medınski]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = tammetrajlı bədii-sənədli film |rəng = rəngli |vaxt = 53 dəq. |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = 1953 |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 6 hissə<br>1547 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |vikianbar = }} == Məzmun == 1949-1953-cü illərdə Bakı neftçiləri tərəfindən [[Xəzər dənizi]]ndə neft yataqlarından istifadə olunması haqqında poetik hekayədir. Bu bədii-sənədli film nəinki Azərbaycan kinosunda, həm də bütünlükdə sovet sənədli kinematoqrafiyasının inkişafında görkəmli rol oynamışdır. Kino əsəri dünyada ilk dəfə dənizin dibindən neft çıxarmağa başlayan Bakı neftçilərinin əmək qəhrəmanlığından bəhs edir. Burada Neft daşlarının yaradılmasından, əmək qəhrəmanları [[Qurban Abbasov]], [[Mixail Kaveroçkin]] və başqa neftçilərin hünərindən, ilk buruğun neft fontanı vurmasından, neftçilərin qəhrəmanlıq göstərərək buruqda baş verəcək fəlakətin-yanğının qarşısını almalarından danışılır. == Festivallar və mükafatlar == :1) 1960-cı ildə :Rejissor Roman Karmen, operatorlar Cavanşir Məmmədov, Sergey Medınski filmə görə Lenin Mükafatı almışdır. == Film haqqında == 2008-ci ildə filmin ilk rəngli elektron nüsxəsi Rusiya arxivindən Dövlət Film Fonduna hədiyyə olunmuşdur. O vaxta qədər fondda filmin ağ-qara versiyası saxlanılırdı. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Roman Karmen]] :'''Ssenari müəllifi:''' İosif Osipov, [[İmran Qasımov]], [[Roman Karmen]] :'''Operator:''' [[Roman Karmen]], [[Cavanşir Məmmədov]], Arkadi Zenyavin, [[Sergey Medınski]] :'''Bəstəkar:''' [[Qara Qarayev]] :'''Səs operatoru:''' [[Ağahüseyn Kərimov]] :'''İkinci rejissor:''' [[Məmməd Əlili]] :'''Sualtı çəkilişlərin operatoru:''' F. Leontoviç :'''Mahnıları ifa edən:''' [[Rəşid Behbudov]] === Filmdə iştirak edən === :[[Rəşid Behbudov]] == Mənbə == * [[Şəmsəddin Abbasov]]. "Sovet Azərbaycanının kinosu" //Kommunist. — 1958.- 29 avqust. * М. Рзаева. О двух фильмах Романа Кармена. "Изв. АН Азерб. ССР (серия общ. наук), 1962, № 9. * Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 13. * [[Xamis Muradov]]. Kinofabrikdən başlanan yol. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 5. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 118; 130-139. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814. == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=fAq9X0vEhy4 Filmi izlə] == Həmçinin bax == * [[Dənizi fəth edənlər (film, 1959)]] {{Qara Qarayev |vəziyyət=autocollapse}} [[Kateqoriya:1953-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Tammetrajlı bədii-sənədli filmlər]] qh98stqmns461pw556u9slqmsx9cwch 0 31378 7865100 7751671 2024-11-26T20:21:54Z White Demon 75303 White Demon [[Məkanın melodiyası (film, 2004)]] səhifəsinin adını [[Məkanın melodiyası]] olaraq dəyişdi. 7751671 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Məkanın melodiyası |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Məkanın Melodiyası (2004).jpg |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Hüseyn Mehdiyev]] |ssenarist = [[Ramiz Rövşən]]<br>[[Hüseyn Mehdiyev]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Azər Dadaşov]] |rollarda = [[Ələddin Abbasov]]-Murad<br>[[Ayan Mirqasımova]]-Rəna<br>[[Mehriban Zəki]]-Gülya |operator = [[Nadir Mehdiyev]] |səs operatoru = [[Əsəd Əsədov]]<br>[[Nataliya Nuriyeva]] |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Mayis Ağabəyov]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = [[Nelli Dadaşova]] |redaktoru = |çəkiliş yeri = [[Bakı]]<br>[[Quba]] |şüar = |janr = [[Dram (film janrı)|Dram]]<br>[[Məhəbbət (film janrı)|Məhəbbət]] |ilk baxış = |dil = [[Azərbaycan dili]] |ölkə = {{AZE}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = tammetrajlı bədii film |rəng = [[rəngli film|rəngli]] (ağ-qara kadrlarla) |vaxt = 84 [[dəqiqə]] |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = 2004 |büdcə = 180 min $ |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 9 hissə<br>2370 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = 0470859 |vikianbar = }} == Məzmun == : 80 yaşlı violençelist — Murad(''[[Ələddin Abbasov]]'') özünün ad günündə, ömrünün boş və hədər keçdiyini hiss edib sarsılır. Gəncliyindən bəri ürəyində gəzdirdiyi melodiyanı heç cür tamamlaya bilməyən qəhrəmanın fikrindən hətta intihar da keçir. Amma parkda təsadüfən rastlaşdığı Rəna (''[[Ayan Mirqasımova]]'') ilə tanışlığı onu bu fikirdən daşındırır. Çünki özünün [[Xərçəng xəstəliyi|xərçəng xəstələyi]]<nowiki/>nə tutulduğundan şübhələnən rəqqasə Rəna da, az qala intihar ərəfəsindədir. Bunu bilən Murad o cavan qadının xilaskarına çevrilir. Rəna isə bu xeyirxah qocanın haçansa gənclik illərində ilk baxışdan görüb sevdiyi, amma iradəsizlik göstərib həmişəlik itirdiyi Minanın axtarışına çıxır. Bu, həm də o nakam sevginin ifadəsi olan itirilmiş melodiyanın axtarışıdır. Tamaşaçının bir çox dramatik məqamlarıyla rastlaşdığı bu film qəhrəmanın uzun ömrünün cəmi iki gününü göstərsə də, əslində onun bütün həyatını əhatə edir. : [[Film]]də söhbət idealların məhv olmasından gedir. Və idealların məhv olması fonunda insanların arasında olan münasibətlərin dəyişməsi, eləcə də onların psixoloji məqamları diqqət mərkəzindədir. Bu filmin qəhrəmanı bütün ömrü boyu cəmiyyətin [[qanun]]<nowiki/>ları ilə yaşayıb. Cəmiyyətdə mövcud olan əxlaqi-mənəvi dəyərlər çərçivəsindən kənara çıxmayıb. Və cavanlığında özü də fərqinə varmadan təbiətinə qarşı çıxıb və bu addımı ilə də bütün həyatı və yaradıcılığı qarşısına sədd çəkib. Qəhrəman bu səddi yalnız həyatının sonunda duyur, başa düşür. Və bu səddə üsyan edir. Ancaq artıq gecdir. Onun bu üsyanı ölümü ilə nəticələnir. == İştirak etdiyi Festivallar == : 1)Bakı – Şərq-Qərb Beynəlxalq Festivalı : 2)MDB və Baltikyanı dövlətlərin Anapa beynəlxalq kinofestivalı ([[Rusiya]], 2004) : 3)"AsoloArtFilmFestival" Beynəlxalq Kino Festivalı ([[İtaliya]]-2004) == Film haqqında == :* Film 1999-cu ildən kinostudiyanın planına salınmışdı. :* Filmin çəkilişləri 2004-cü ilin yayında tamamlandı. :* Film 180 min [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] dollarına başa gəlmişdir. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === : '''Ssenari müəllifi :''' [[Ramiz Rövşən]], [[Hüseyn Mehdiyev]] : '''Quruluşçu rejissor :''' [[Hüseyn Mehdiyev]] : '''Quruluşçu operator :''' [[Nadir Mehdiyev]] : '''Quruluşçu rəssam :''' [[Mayis Ağabəyov]] : '''Bəstəkar :''' [[Azər Dadaşov]] : '''Geyim rəssamı :''' [[Mehriban Əfəndiyeva]] : '''Montaj edən :''' [[Nelli Dadaşova]] : '''İkinci Rejissor :''' [[Süleyman Əhmədov]] : '''Qrim rəssamı :''' [[Rəna Əliyeva]] : '''Səs operatoru :''' [[Əsəd Əsədov]], Nataliya Nuriyeva : '''İcraçı prodüser :''' [[Nadir Əliyev]] === Rollarda === : [[Ələddin Abbasov]]-Murad : [[Ayan Mirqasımova]]-Rəna : [[Mehriban Zəki]]-Gülya : [[Mobil Əhmədov]]-dirijor : [[Şəfiqə Qasımova]] : [[Təzəgül Məmmədova]] : [[Muxtar Avşarov]] : [[Məmmədkamal Kazımov]]-çəkməçi : [[Elmira Şabanova]] — Rənanın xalası : Natəvan Hacıyeva : Nizami Şıxməmmədov : Fuad Abbaszadə : [[Gülxar Həsənova]] : [[Zümrüd Qasımova]] === Filmi səsləndirənlər === : [[Yaşar Nuri]]-Murad ([[Ələddin Abbasov]]) (titrlərdə yoxdur) : Rəqs müəlliməsi ([[Sona Mikayılova]]) (titrlərdə yoxdur) == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 380. == Həmçinin bax == [[Azərbaycan filmlərinin siyahısı]] [[Kateqoriya:2004-cü ilin filmləri]] [[Kateqoriya:Dram filmləri]] [[Kateqoriya:Məhəbbət filmləri]] abburzex8a5k4ppy8h40tzxyfhw8wnj 0 31491 7865079 7201230 2024-11-26T20:14:27Z White Demon 75303 White Demon [[Naxçıvan MSSR (film, 1959)]] səhifəsinin adını [[Naxçıvan MSSR (film)]] olaraq dəyişdi. 7201230 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Naxçıvan MSSR |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Naxçıvan MSSR (film, 1959).jpg |şəklin ölçüsü = 350 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Şamil Mahmudbəyov (rejissor)|Şamil Mahmudbəyov]] |ssenarist = Nazim Sadıqov |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Əlibala Ələkbərov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1959]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 2 hissə<br>549 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Naxçıvan MSSR''' — Rejissor [[Şamil Mahmudbəyov (rejissor)|Şamil Mahmudbəyovun]] filmi. == Məzmun == Filmdə [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası]]nın təbiəti, memarlıq abidələri, abad şəhərləri və zəhmətsevər insanları ilə tanış oluruq. Film meyvə yığılması, onun Ordubad konserv zavodunda emal olunması, üzümçülərin və ipəkçilərin işləri, heyvandarların, pambıq və tütün plantasiyalarında çalışanların əməyi haqqındadır. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Şamil Mahmudbəyov (rejissor)|Şamil Mahmudbəyov]] :'''Ssenari müəllifi:''' Nazim Sadıqov :'''Operator:''' [[Əlibala Ələkbərov]] :'''Musiqi tərtibatı:''' [[German Krupkin]] :'''Səs operatoru:''' M.Berenboym == Mənbə == * Fərəcov, M; Qurbanov, T. “Naxçıvan MSSR” adlı sənədli film çəkilir ["Azərbaycanfilm" kinostudiyası tərəfindən çəkilməkdə olan həmin adlı film haqqında] //Şərq qapısı.- 1959.- 6 sentyabr. == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=ELHpS9XVXg4 Filmi izlə] [[Kateqoriya:Naxçıvan haqqında filmlər]] [[Kateqoriya:1959-cu ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] biqe78dbq80q58v2bj3p123ykcno7qj 0 31520 7865044 7201263 2024-11-26T20:08:25Z White Demon 75303 White Demon [[Neft ustaları (film, 1955)]] səhifəsinin adını [[Neft ustaları]] olaraq dəyişdi. 7201263 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Neft ustaları |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Neft ustaları (film, 1955).jpg |şəklin ölçüsü = 350 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Mirzə Mustafayev]] |ssenarist = Leonid Qoldberq |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Mirzə Mustafayev]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1955]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>283 metr<br/>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Film "qara qızıl" çıxarmaq sahəsində hünər göstərən qabaqcıl neft ustalarına həsr olunmuşdur. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Mirzə Mustafayev]] :'''Ssenari müəllifi:''' Leonid Qoldberq :'''Operator:''' [[Mirzə Mustafayev]] :'''Səs operatoru:''' Əziz Şeyxov == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=hhAyMWJuj-c Filmi izlə] [[Kateqoriya:1955-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda neft sənayesi]] nt48l05l0zw3hr974o4khw0dl30c8y2 7865048 7865044 2024-11-26T20:08:40Z White Demon 75303 7865048 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Neft ustaları |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 350 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Mirzə Mustafayev]] |ssenarist = Leonid Qoldberq |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Mirzə Mustafayev]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1955]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br/>283 metr<br/>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Film "qara qızıl" çıxarmaq sahəsində hünər göstərən qabaqcıl neft ustalarına həsr olunmuşdur. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Mirzə Mustafayev]] :'''Ssenari müəllifi:''' Leonid Qoldberq :'''Operator:''' [[Mirzə Mustafayev]] :'''Səs operatoru:''' Əziz Şeyxov == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=hhAyMWJuj-c Filmi izlə] [[Kateqoriya:1955-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda neft sənayesi]] fxqtb1btop8nyjv7gqhrpos7ufzjrma 0 31603 7865070 7572680 2024-11-26T20:13:06Z White Demon 75303 White Demon [[Onun 150 yaşı var (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Onun 150 yaşı var]] olaraq dəyişdi. 7572680 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Onun 150 yaşı var |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Şamil Mahmudbəyov (rejissor)|Şamil Mahmudbəyov]] |ssenarist = Nikolay Paniyev |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Hacıyev]] |rollarda = |operator = [[Teyyub Axundov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |şüar = |janr = [[Bioqrafik film|bioqrafik]] |ilk baxış = |dil = [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]] |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = ağ-qara |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1958]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 2 hissə<br>547 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Film kinoportret janrında çəkilmiş və planetimizin ən qocaman sakinlərindən olan [[Mahmud Eyvazov]]a həsr olunmuşdur. Müəlliflər mövzunu işlərkən bu adamın uzun ömürlülüyünün obyektiv və subyektiv səbəblərini göstərməyə, qocanın həyat tərzinin səciyyəvi cəhətlərini açmağa çalışmışlar. Lerik rayonunun sakini olan bu qoca ömrü boyu işləmiş, zəhmətlə dolanmışdır. Sonra biz onu çobanların, məktəblilərin yanında, böyük ailəsinin əhatəsində, [[Moskva]]da ÜİKTS-in (Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Sərgisi) Azərbaycan pavilyonunda görürük. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Şamil Mahmudbəyov (rejissor)|Şamil Mahmudbəyov]] :'''Ssenari müəllifi:''' Nikolay Paniyev :'''Operator:''' [[Teyyub Axundov]] :'''Bəstəkar:''' [[Rauf Hacıyev]] :'''Səs operatoru:''' Sabir İsgəndərov == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=kCTry9iMsYQ Filmi izlə] [[Kateqoriya:1958-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Bioqrafik filmlər]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] [[Kateqoriya:Şəxslər haqqında filmlər]] [[Kateqoriya:Ağ-qara filmlər]] 2eb4prdz4xmegoyriddrslcispw8p19 0 31684 7865089 7201452 2024-11-26T20:15:30Z White Demon 75303 White Demon [[Pambıq tarlalarının mexanizatorları (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Pambıq tarlalarının mexanizatorları]] olaraq dəyişdi. 7201452 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Pambıq tarlalarının mexanizatorları |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Ağarza Quliyev]] |ssenarist = [[Ədhəm Qulubəyov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Əlibala Ələkbərov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1960]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>289 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Film Azərbaycanın pambıq tarlalarında əsl əmək qəhrəmanlığı göstərən qabaqcıl mexanizatorlardan söhbət açır. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Ağarza Quliyev]] :'''Ssenari müəllifi:''' [[Ədhəm Qulubəyov]] :'''Operator:''' [[Əlibala Ələkbərov]] :'''Musiqi tərtibatı:''' [[Şamil Kərimov]] :'''Səs operatoru:''' Sabir İsgəndərov == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 170-179. [[Kateqoriya:1960-cı ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] bn6s647fuxxtuy3887708lk33vwa98t 0 31707 7865037 7201557 2024-11-26T20:06:06Z White Demon 75303 White Demon [[S. M. Kirov adına körfəzdə (film, 1954)]] səhifəsinin adını [[S. M. Kirov adına körfəzdə]] olaraq dəyişdi. 7201557 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = S.M.Kirov adına körfəzdə |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Cavanşir Məmmədov]] |ssenarist = [[Ədhəm Qulubəyov]]<br>[[Cavanşir Məmmədov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = |rollarda = |operator = [[Cavanşir Məmmədov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = rəngli |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1954]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 1 hissə<br>296 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Qızılağac körfəzi bütün dünyada köçəri quşlar qoruğu kimi məşhurdur. Filmdə bu qoruqda məskən salmış quşlar haqqında danışılır. Bu qoruğa qışlamaq üçün Sovet İttifaqının, Şimali Avropanın və Asiyanın hər tərəfindən çoxlu köçəri quşlar uçub gəlir. Biz qoruqda köçəri quşların yaşayış tərzini öyrənmək, nəsli azalmış lələklilərin müxtəlif növlərinin qorunub saxlanması üzrə aparılan elmi işlərlə tanış oluruq. Operator körfəzin gözəl guşələrini, lələklilər aləminin rəngarəngliyini kinolentdə əks etdirmişdir. Qoruğun canlı təbiətini göstərməklə yanaşı, filmdə bu təbiətin zənginliklərini öyrənməklə məşğul olan elmi işçilərin fəaliyyətinə də yer verilmişdir. == Festivallar və mükafatlar == :1) 1955-ci ildə [[Venesiya]]da ([[İtaliya]]) Beynəlxalq Bədii və Sənədli Filmlər Festivalı :*Filmə Diplom verilmişdir. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Cavanşir Məmmədov]] :'''Ssenari müəllifi:''' [[Ədhəm Qulubəyov]], [[Cavanşir Məmmədov]] :'''Operator:''' [[Cavanşir Məmmədov]] :'''Musiqi tərtibatı:''' [[German Krupkin]] :'''Səs operatoru:''' Əziz Şeyxov == Mənbə == * Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 13. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 130-139. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814. [[Kateqoriya:1954-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] pzamk1hfa1iwbui9ib13uqd4qilchlc 0 31756 7865061 7201642 2024-11-26T20:11:02Z White Demon 75303 White Demon [[Səadət və əmək mahnıları (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Səadət və əmək mahnıları]] olaraq dəyişdi. 7201642 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Səadət və əmək mahnıları |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Seyfulla Bədəlov]] |ssenarist = [[Hüseyn Nəcəfov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Rauf Hacıyev]] |rollarda = |operator = [[Xan Babayev]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = [[Elbəy Rzaquliyev]] |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = qısametrajlı sənədli film |rəng = rəngli |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = 1957 |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 3 hissə<br>840 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Kinoreportaj Gənclər və Tələbələrin III Respublika Festivalına həsr olunmuşdur. Filmdə [[Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası]] tələbələrinin və gənc neftçilərin festivala hazırlığının əsas mərhələləri öz əksini tapmışdır. Festivalın açılışı, Bakının küçə və meydanlarında festival iştirakçılarının çıxışları filmin kulminasiyasını təşkil edir. Respublikanın rayonlarında da çoxlu çəkilişlər aparılmışdır. Misal üçün, kənd qızlarının festivala hazırlaşmaları, yaylaqda çobanların rəqsi və s. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Seyfulla Bədəlov]] :'''Ssenari müəllifi:''' [[Hüseyn Nəcəfov]] :'''Baş operator:''' [[Xan Babayev]] :'''Operator:''' [[Seyfulla Bədəlov]] :'''Rəssam:''' [[Elbəy Rzaquliyev]] :'''Bəstəkar:''' [[Rauf Hacıyev]] :'''Səs operatoru:''' [[Ağahüseyn Kərimov]] [[Kateqoriya:1957-ci ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Qısametrajlı sənədli filmlər]] 1euip2aic5t4k0ebir52vxu1vn0jwxe 0 31757 7865050 7572538 2024-11-26T20:09:14Z White Demon 75303 White Demon [[Səadət yolu ilə (film, 1956)]] səhifəsinin adını [[Səadət yolu ilə]] olaraq dəyişdi. 7572538 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Səadət yolu ilə |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 300 |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Muxtar Dadaşov]] |ssenarist = M.Musayev<br>[[Muxtar Dadaşov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Zakir Bağırov]] |rollarda = |operator = [[Muxtar Dadaşov]]<br>[[Seyfulla Bədəlov]]<br>Vladimir Zbudski |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{AzSSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = tammetrajlı sənədli film |rəng = rəngli |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1956]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 8 hissə<br>2400 metr<br>35 mm |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} == Məzmun == Tammetrajlı sənədli film Azərbaycanın xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində qazandığı nailiyyətlərlə, qabaqcıl əmək adamları, elm və mədəniyyət xadimləri ilə, bərəkətli Azərbaycan torpağının nemətləri ilə bizi tanış edir. Ekranda ucu-bucağı görünməyən gözəl dağ çəmənlikləri, "ağ qızıl"-pambıq tarlaları, üzüm bağları, ətirli çay və tütün plantasiyaları bir-birini əvəz edir. Heyvandarlıq və quşçuluq fermaları, yun, barama, meyvə bağları-bütün bunlar zəhmət adamlarının əməyi ilə hasil edilmişdir. Biz həmin zəhmət adamları-[[Bəsti Bağırova]], [[Şamama Həsənova]], [[Sürəyya Kərimova]], Məleykə Quliyeva, [[Qızqayıt Həsənova]], Gilas Verdiyeva, Zərqələm Hacıyeva və onların briqadaları ilə tanış oluruq. Filmdə 148 yaşlı [[Mahmud Eyvazov]]u, məşhur müğənnilərimizdən [[Bülbül (müğənni)|Bülbül]], [[Rəşid Behbudov]]u, [[Gülağa Məmmədov]]u, neftçi [[Gülbala Əliyev]]i və Mingəçevir SES-in mühəndisi [[Sarvan Salmanov]]u görürük. Xalqlar dostluğu mövzusu filmdə əsas yeri tutur. == Festivallar və mükafatlar == :1) 1956-cı ildə :*Rejissor [[Muxtar Dadaşov]] filmə görə ÜİKTS-in Qızıl medalına layiq görülmüşdür. == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Rejissor:''' [[Muxtar Dadaşov]] :'''Ssenari müəllifi:''' M.Musayev, [[Muxtar Dadaşov]] :'''Operator:''' [[Muxtar Dadaşov]], [[Seyfulla Bədəlov]], Vladimir Zbudski :'''Bəstəkar:''' [[Zakir Bağırov]] :'''Səs operatoru:''' Əziz Şeyxov :'''Mahnıların mətni:''' [[Zeynal Cabbarzadə]] == Mənbə == * Азербайджанской ССР кинематография. Кино: Энциклопедический словарь / Гл. ред. [[Sergey Yutkeviç|С. И. Юткевич]]; Редкол.: Ю. С. Афанасьев, В. Е. Баскаков, И. В. Вайсфельд и др. — Москва: Советская энциклопедия, 1987. — стр. 13. * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 130-139. * Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 814. [[Kateqoriya:1956-cı ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Tammetrajlı sənədli filmlər]] h25l41qsrk8q43vn6osyc27emumomxq 0 32530 7865434 7762970 2024-11-27T06:46:58Z Turan Etibaroğlu 97281 7865434 wikitext text/x-wiki {{Kino sənətçisi |adı = Muxtar Maniyev |orijinal adı = Muxtar Qəmbər oğlu Maniyev |şəkil = Muxtar Maniyev.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = Nəsibə Maniyeva<ref>{{Cite web | title = Xalq artisti Muxtar Maniyev reanimasiyaya yerləşdirilib | url = http://news.lent.az/news/210928 | access-date = 2015-08-07 | archive-date = 2015-08-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150808210433/http://news.lent.az/news/210928 | url-status = dead }}</ref> |uşağı = Müslüm Maniyev<br>Tural Maniyev<br>Müşfiq Maniyev |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının xalq artisti|2000}} {{Azərbaycan SSR əməkdar artisti|1982}} }} '''Muxtar Maniyev''' ({{DVTY}}<ref>[http://www.kepeztv.az/?q=muxtar-maniyev-0 Muxtar Maniyev KTV] {{Dead link | date = September 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref>) — Azərbaycan Milli kino sənətinin görkəmli nümayəndəsi, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]]. == Həyatı == Ömür də kino kimidir. Bu qədər filmə çəkilmək hər aktyora qismət olmur. [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti|Xalq artisti]] Muxtar Maniyev 157 filmə çəkilib. Muxtar Maniyev 1935-ci ildə [[Bakı]]da doğulub. İlk təhsilini də şəhərin 199 saylı məktəbində alıb. Deyəsən, uşaqlıq illərində heç aktyor olmaq həvəsi də yox imiş. Neft-Kimya İnstitutunda mühəndis ixtisası alıb. Ancaq sonradan [[Aktyor|aktyorluq sənəti]] onu sanki ovsunlayır. Mühəndis diplomu aldıqdan sonra o, çox fikirləşmədən sənədlərini [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti|Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutuna]] təqdim edərək, ikinci təhsil ardınca gedib. Muxtar Maniyevin kinoya gəlişi "[[Onu bağışlamaq olarmı?]]" filmi ilə başlayıb. Çox keçmədən ardınca "Koroğlu" filminə çəkilib. Kinorejissor [[Hüseyn Seyidzadə]] bu filmə aktyor axtarışı üçün instituta gələndə, Muxtarı elə ilk baxışdan gözü tutub və onu dəmirçi oğlu Polad rolunda çəkib. O vaxt Muxtar Maniyev hələ birinci kursda oxuyurdu. Bu möhtəşəm qəhrəmanlıq dastanında ona həvalə edilən Poladın obrazı haqqında o vaxt tənqidçilər də müsbət fikir söyləmişdilər. Deyirdilər ki, kinoya yeni nəfəs, yeni ampluada aktyor gəlib. Sonrakı illər bir-birinin ardınca "[[İnsan məskən salır]]", "[[O qızı tapın]]", "[[Bizim Cəbiş müəllim]]" filmlərində Muxtar çox uğurlu qəhrəmanları ekranda canlandırmaqla özünü təsdiq edib. "[[İnsan məskən salır]]" filmində (rej. A. Babayev) Muxtarın qəhrəmanı ekranda az görünsə də, filmin konflikti məhz onun üzərində qurulmuşdur. Hadisələr [[Neft Daşları]]nda cərəyan edir. Filmin qəhrəmanı Ramizin yeni təyin edildiyi briqadanın əvvəlki başçısı qəzaya uğrayıb həlak olmuşdur. Amma iş yoldaşlarının o qədər məhəbbətini qazanmışdır ki, indi onlar Məcidin yerində başqasını görə bilmirlər. Doğrudur, biz onunla ünsiyyətdə olmasaq da, onun xəyal kimi görünən obrazı çox şeylər danışır və M. Maniyev öz sənətkarlıq bacarığı ilə obrazı filmin əsas personajı kimi tamaşaçıya təqdim edə bilir. Bir aktyor kimi M. Maniyevin konkret ampluası yoxdur, o müxtəlif xarakterli insanların obrazını ekranda uğurla yaradır. Onun qəhrəmanları bəzən fırıldaqçı, bəzən hadisələrə açıq gözlə baxmağı bacaran dəyərli insan, bəzən isə şux zarafatları ilə tamaşaçılara sevinc bəxş edən personajlardır. Onları birləşdirən isə Muxtar müəllimin istedadı və yaradıcı intellektidir. Muxtar Maniyev yaradıcılığı bizim kinematoqrafın böyük bir dövrü ilə bağlıdır. Onun 60–70-ci illərdən başlanan yaradıcılıq yolu bu gün də inamla davam edir. [[Aktyor]]un bütün rollarını xatırlatmaq fikrindən uzağıq. Lakin bir məsələni xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, 40 ildən artıq yaradıcılığı dövründə Muxtar müəllim milli kinomuz üçün qiymətli obrazlar yaradıb. Bu qəhrəmanlar kinomuzda özünəməxsus yeri olan sənət nümunələridir. Azərbaycan kinosunu onsuz təsəvvür etmək çətindir. Doğrudan da, milli kinomuzun inkişafında Muxtar müəllim əvəzsiz xidmətlər göstərmişdir. Onun rolları milli, xarakterlidir, əsl azərbaycanlılardır. Çox maraqlıdır ki, rejissorlar da ona elə bu tip rolları həvalə edirdilər. "[[Bəxt üzüyü]]"ndəki zırpı rolunu xatırlayırsınızmı? Yaxud, "[[Ölsəm... bağışla|Ölsəm…bağışla]]" filmindəki Seyidrza rolunu gözləriniz qarşısına gətirin. Seyidrza müharibənin ağır illərində insanlara etdiyi zülmün, axır ki, nəticəsini gördü. Amma "[[Bəyin oğurlanması]]" filmindəki qonaq rolu daha canlı alınıb. Bu rolda biz onu komik qəhrəman kimi görürük və aydın hiss olunur ki, o həm də bu tip rolların gözəl ifaçısıdır. "[[Bakıda küləklər əsir]]", "[[Bizim Cəbiş müəllim]]", "[[Sizi dünyalar qədər sevirdim (film, 1985)|Sizi dünyalar qədər sevirdim]]" və digər filmlərdə Muxtar müəllim müharibə dövrünün müxtəlif xarakterli insanlarının çox maraqlı obrazlarını yarada bilmişdir. Muxtar Maniyev məhsuldar çalışan sənətçilərdəndir. "[[Azərbaycanfilm]]" kinostudiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən kinoaktyor teatr studiyasında çalışmışdır.<ref>Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 276–277.</ref> Əvvəllər, demək olar ki, hər il bir-iki filmə çəkilirdi. "Mozalan" satirik kinojurnalının isə əksər bədii süjetlərində onun yaddaqalan rolları var. Ömrünün kamillik dövründə o yenə də filmlərə çəkilir, tədbirlərdə iştirak edir, xatirələrini yazır və s. Deyir ki, imkanı olsa bir saat belə çəkiliş meydançasından aralı dayanmaz. Çünki insandan yalnız onun əməlləri yadigar qalır. Böyük sənətkar Muxtar Maniyev uzun illər ürək-qan dövranının pozulması və şəkər xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Vəziyyəti getdikcə pisləşən sənətkarın 2015-ci il 11 avqust tarixində sol ayağı, 2016-cı ilin mart ayının 15-də isə sağ ayağı Elmi Cərrahiyyə Mərkəzində amputasiya olunmuşdur. Vəziyyəti stabil olan aktyorun səhhəti 22 dekabrda yenidən pisləşmiş, səhər saatlarında dünyasını dəyişmişdir.<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan kinosunun əvəzolunmaz sənətkarı Xalq artisti Muxtar Maniyev vəfat edib | url = http://publika.az/news/magazin1/180825.html | access-date = 2016-12-22 | archive-date = 2016-12-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20161225073930/http://publika.az/news/magazin1/180825.html | url-status = live }}</ref> Sağlığında etdiyi vəsiyyətinə əsasən, Qala qəsəbəsində valideynlərinin yanında torpağa tapşırılmışdır.<ref>{{cite web | url = https://www.youtube.com/watch?v=Ht-wU_8bkBI | title = Muxtar Maniyev Qala qəbiristanlığında dəfn olundu | author = APA TV | date = 22.12.2016 | work = | publisher = [http://www.youtube.com Youtube.com] | accessdate = 2016-12-25 | language = az | archive-date = 2023-08-01 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230801034147/https://www.youtube.com/watch?v=Ht-wU_8bkBI | url-status = live }}</ref> [[Bakı]]nın Yasamal rayonu [[Sovetski]] ərazisində bir neçə məhəlləyə Muxtar Maniyevin adı verilib == Mükafatları == * Azərbaycan SSR əməkdar artisti — 01.12.1982<ref name="kino01.12.1982">[http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf Respublika kino sənəti xadimlərinə Azərbaycan SSR fəxri adları verilməsi haqqında Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1 dekabr 1982-ci il tarixli '''Fərmanı'''] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf | date = 2020-01-16 }} — '''anl.az''' saytı</ref> * Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti — 08.12.2000<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Respublikasının kino xadimlərinə fəxri adların verilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI | url = http://e-qanun.az/framework/138 | access-date = 2016-12-23 | archive-date = 2021-07-09 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210709181306/http://e-qanun.az/framework/138 | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdlərinin verilməsi haqqında Azərbaycan Prezidentinin Fərmanı | url = http://e-qanun.az/framework/1976 | access-date = 2020-09-07 | archive-date = 2017-12-19 | archive-url = https://web.archive.org/web/20171219220321/http://e-qanun.az/framework/1976 | url-status = live }}</ref> == Filmoqrafiya == {{columns-list|2| # 100 (film, 1985) (qısametrajlı bədii film-Mozalan № 100) # [[777 №-li iş (film, 1992)]] (tammetrajlı bədii film) # 777 №-li sexdə (film, 1979) (qısametrajlı bədii süjet-Mozalan № 47) # [[Ad günü (film, 1977)]] (tammetrajlı bədii film)-rol: briqadir # [[Adi əhvalat (film, 1991)]] (qısametrajlı bədii süjet-Mozalan № 161)-rol: idarə rəisi # [[Ağ dünya (film, 1995)]] # [[Axırıncı maqın sonu (film, 1974)]] # [[Alman klinikasına şəxsi səfər (film, 1988)]] (tammetrajlı bədii film)-səsləndirən: Kovrov (Boris Aleksandrov) # [[Anlamaq istəyirəm (film, 1980)]] (ikiseriyalı bədii film)-rol: Həsənin iş yoldaşı # [[Babək (film, 1979)]] # [[Bakıda küləklər əsir (film, 1974)]] # [[Bala-başa bəla! (film, 1995)]] # [[Bəxt üzüyü (film, 1991)]] # [[Bəyin oğurlanması (film, 1985)]] # [[Bir ailəlik bağ evi (film, 1978)]] # Bir nömrəli... (film, 1980) # [[Birisigün, gecəyarısı... (film, 1981)]] # [[Bizim Cəbiş müəllim (film, 1969)]] # [[Bomba (film, 2005)]] # Bu da bir naxışdır (film, 1987) # Bumeranq (film, 1982) # [[Cin mikrorayonda (film, 1985)]] # [[Çarvadarların izi ilə (film, 1974)]] # [[Çətirimiz buludlardır (film, 1976)]] # Daha bir fənd (film, 1978) # [[Dairə (film, 1989)]] # [[Diplom işi (film, 1979)]] # Diplomlu mütəxəssis (film, 1974) # [[Doğma sahillər (film, 1989)]] # [[Dörd bazar günü (film, 1975)]] # [[Durnalar qayıtdı (film, 2003)]] # [[Etiraf (film, 1992)]] # [[Əgər bir yerdəyiksə (film, 1975)]] # Əla kəsici (film, 1975) # [[Əlavə iz (film, 1981)]] # [[Əlvida, cənub şəhəri (film, 2006)]] # Fəallıq (film, 1975) # [[Fədakar aktyor. Muxtar Maniyev (film, 2015)]] # [[Firəngiz (film, 1975)]] # [["Fransız" (film, 1995)]] # [[Gecə qatarında qətl (film, 1990)]] # Gedərgəlməz (film, 1984) # Gedərsən bizə... (film, 1990) # Gethagetdə (film, 1983) # Gözbağlıcı (film, 1986) # [[Gözlə məni (film, 1980)]] # [[Gümüşü furqon (film, 1982)]] # [[Günlərin bir günü... (film, 1976)]] # Günlərin bir günü... (film, 1981) # [[Həm ziyarət, həm ticarət... (film, 1995)]] # [[Hər şey yaxşılığa doğru]] # Heydər Əliyev (film) # [[Hökm (film, 1994)]] # [[Hücum (film, 1989)]] # Xəbərdarlıq (film, 1985) # [[Xoşbəxtlik qayğıları (film, 1976)]] # [[Xüsusi vəziyyət (film, 1986)]] # [[İnsan məskən salır (film, 1967)]] # İntizam (film, 1983) # [[İşarəni dənizdən gözləyin (film, 1986)]] # [[İşgüzar adamlar (film, 1977)]] # [[Kinorejissor Həsən Seyidbəyli (film, 2002)]] # Kontor (film, 1978) # [[Koroğlu (film, 1960)]] # [[Köhnə bərə (film, 1984)]] # [[Qanlı zəmi (film, 1985)]] # [[Qanun naminə (film, 1968)]] # [[Qara "Volqa" (film, 1994)]] # [[Qara gölün cəngavərləri (film, 1984)]] # [[Qatır Məmməd (film, 1974)]] # [[Qərib cinlər diyarında (film, 1977)]] # [[Qəzəlxan (film, 1991)]] # [[Qızıl uçurum (film, 1980)]] # [[Qorxma, mən səninləyəm]] # [[Lətifə (film, 1989)]] # Maqarıç (film, 1973) # Məşədi İbad-80, yaxud köhnə tanışlar (film, 1980) # Mühazirə (film, 1986) # Müqavilə (film, 1978) # [[Nə gözəldir bu dünya... (film, 1999)]] # [[Nəsimi (film, 1973)]] # Nəvəmin nəvəsinin nəvəsi (film, 1985) # [[Nizami (film, 1982)]] # [[O qızı tapın (film, 1970)]] # [[Od içində (film, 1978)]] # [[Onu bağışlamaq olarmı? (film, 1959)]] # Oqtay Ağayev. Ötən günlər (film, 2004) # [[Otel otağı (film, 1998)]] # [[Ölsəm... bağışla (film, 1989)]] # [[Ömrün ilk saatı (film, 1973)]] # [[Ömrün səhifələri (film, 1974)]] # [[Özgə ömür (film, 1987)]] # [[Papaq (film, 2007)]] # [[Park (film, 1983)]] # [[Sahilsiz gecə (film, 1989)]] # [[Salur Qazanın evi talandığı boy (film, 2001)]] # [[Sarı gəlin (film, 1998)]] # [[Sevinc buxtası (film, 1977)]] # [[Səmt küləyi (film, 1973)]] # [[Sən həmişə mənimləsən (film, 1987)]] # [[Sizi dünyalar qədər sevirdim (film, 1985)]] # Sizi, kiçik toy məclisinə dəvət edirik. (film, 1979) # [[Skripkanın sərgüzəşti (film, 1972)]] # [[Son döyüş (film, 1996)]] # Su bulandıranlar (film, 1991) # [[Sürəyya (film, 1987)]] # Sürpriz (film, 1977) # [[Şahid qız (film, 1990)]] # [[Şeytan göz qabağında (film, 1987)]] # [[Təxribat (film, 1989)]] # [[Tələ (film, 1990)]] # Təşəkkür (film, 1978) # Toya dəvətnamə (film, 1973) # [[Uşaqlığın son gecəsi (film, 1968)]] # Ümid (film, 2002) # [[Üzü küləyə (film, 1977)]] # [[Var olun, qızlar... (film, 1972)]] # [[Vulkana doğru (film, 1977)]] # Yanlış da bir naxışdır (film, 1984) # [[Yanmış körpülər (film, 2007)]] # [[Yaramaz (film, 1988)]] # [[Yarımçıq qalmış mahnı (film, 1979)]] # Yaxşı qurtardıq (film, 1985) # [[Yay gününün xəzan yarpaqları (film, 1986)]] # Yeddi qoyun nağılı (film, 1983) # Yeganə çıxış yolu (film, 1980) # [[Yol əhvalatı (film, 1980)]] # Yoxlama (2006) # Bumeranq (film,1989) (tammetrajlı bədii süjet — Mozalan №¹³⁹)}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=5Vjljrt2krE Səda — Xalq artisti Muxtar Maniyevin doğum günüdür (04.04.2016)] * [https://www.youtube.com/watch?v=zv1Akkskyik "157 özgə həyat…" filmi] * [https://www.youtube.com/watch?v=7WhovoHF6I8 Muxtar Maniyevlə vida mərasimi keçirilib] [[Kateqoriya:Azərbaycan aktyorları]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüləri]] [[Kateqoriya:Şəkərli diabetdən ölənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR əməkdar artistləri]] 1xl7f2w7p5b9qt1zw494n4vf6g47wdg 0 32787 7865903 7837949 2024-11-27T11:44:59Z Turan Etibaroğlu 97281 7865903 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi |adı = |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |fon rəngi = bəstəkar |doğum adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |fəaliyyəti = [[bəstəkar]] |janr = |musiqi aləti = |səs tembri = |fəaliyyət illəri = |albom şirkəti = |əlaqələri = |təhsili = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Şərəf" ordeni|2020}} {{"Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|2014}} {{"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918-2018)" yubiley medalı|2019}}<br>{{Azərbaycan Respublikasının xalq artisti|2005}} {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi|1998}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Siyavuş Əşrəf oğlu Kərimi''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan bəstəkarı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (2005), professor, [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın rektoru (201-2024) == Həyatı == Siyavuş Kərimi 1954-cü il noyabrın 9-da Bakıda dünyaya gəlib.<ref>{{Cite web |title=Siyavuş Kərimi: "İlk məhəbbət hisslərini mən..." |url=http://www.kanals.az/news/culture/6663 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140717001009/http://www.kanals.az/news/culture/6663 |archive-date=2014-07-17 |access-date=2013-09-01}}</ref> 1961–69-cu illərdə Bakıda 159 sayılı tam orta məktəbdə təhsil alıb. 1969–72-ci illərdə Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin tar sinfini bitirib, ustad musiqiçi Əhsən Dadaşovun tələbəsi olub. 1972–77-ci illərdə Ü. Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təhsilini davam etdirib. 1979-cu ildən başlayaraq Rəşid Behbudov adına Dövlət Mahnı Teatrının orkestrində solist musiqiçilərdən biri, "Azkonsert", "Aşıqlar" qrupunun, "Cəngi" estrada-folklor ansamblının, Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun estrada-simfonik orkestrinin üzvü, C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının Rafiq Babayev adına musiqi studiyasında bədii rəhbər vəzifələrində çalışıb. Bu illərdə birgə çalışdığı Xalq Artisti Rafiq Babayevlə yaxın dost olub və onun musiqisindən təsirlənib. S. Kərimi çağdaş musiqi tariximizin beynəlxalq miqyaslı bir çox layihələrinin müəllifi kimi tanınır. 1997-ci ildə Azərbaycan-Norveç, 2002-ci ildə Azərbaycan-Cənubi Amerika musiqi layihələri onun rəhbərliyi altında uğurla gerçəkləşib. S. Kərimi "Sarı gəlin", "Sonuncu döyüş", "Əlvida, cənub şəhəri", "Girov" və s. geniş ekranlı bədii, 9 seriyalı "Heydər Əliyev" televiziya filmlərinin, 2 animasiya filminin və 10 teatr tamaşasının musiqi müəllifidir. 2003-cü ildə Akedemik Milli Dram Teatrının səhnəsində qoyulan "Hamlet" tamaşasına yazdığı musiqiyə görə "Qızıl Dərviş" mükafatına layiq görülüb. S. Kərimi "Saz məktəbi" dərsliyinin həmmüəllifi, iki cilddən ibarət "Azərbaycan xalq mahnıları" məcmuəsinin tərtibçisidir. Siyavuş Kərimi 2014-cü ildə musiqi təhsili sahəsində səmərəli fəaliyyətinə görə "Şöhrət" ordeni ilə, 31 dekabr 2020-ci ildə isə Azərbaycanda milli musiqi təhsilinin inkişafındakı xidmətlərinə görə "Şərəf" ordeni ilə təltif edilib.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Milli Konservatoriyasının əməkdaşlarının təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=http://president.az/articles/49777 |access-date=2020-12-31 |archive-date=2021-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210922120901/https://president.az/articles/49777 |url-status=live }}</ref> 2024-cü ilin noyabr ayında Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb.<ref>{{Cite web |title=S.Ə.Kərimiyə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünün verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://azertag.az/xeber/sekerimiye_azerbaycan_respublikasi_prezidentinin_ferdi_teqaudunun_verilmesi_haqqinda__azerbaycan_respublikasi_prezidentinin_serencami-3266176}}</ref> 27 noyabr 2024-cü ildə Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru vəzifəsindən azad edilib. == Filmoqrafiya == {{columns-list|2| * [[Ailə (film)]] (tammetrajlı bədii film)-rol: Teymur * [[Acılar bitməz (film, 2009)]] (tammetrajlı bədii film)-bəstəkar * [[Bakı, mən səni sevirəm (film, 2015)]] * [[Biz qayıdacağıq (film, 2007)]] * Biz qayıdacağıq (veriliş, 2007) (II) * [[Çalışan adam (film, 1996)]] * [[Dərvişin qeydləri (film, 2013)]] * [[Dünən qəfildən gəldi (film, 2009)]] * [[Əlvida, cənub şəhəri (film, 2006)]] * [[Girov (film, 2005)]] * [[Heydər Əliyev (film, 1999-2013)]] * [[Hər şey yaxşılığa doğru]] * [[Həsən Əbluc (film, 1999)]] * [[İlahi məxluq (film, 2011)]] * [[İstanbul reysi (film, 2010)]] * [[Kabusun gözüylə (film, 2010)]] * [[Kədərimiz... Vüqarımız...]] * [[Kəsişməyən yollar (film, 2002)]] * [[Qaravəlli (film, 1989)]] * [[Qaravəlli-2 (film, 1992)]] * Mənə inanın! (film, 2007) * [[Məşədi İbad-94 (film, 2005)]] * [[Ovsunçu (film, 2002)]] * [[Ömür payı. Səməndər Rzayev (film, 2015)]] * [[Ömür və tale (film, 1998)]] * [[Sarı gəlin (film, 1998)]] * [[Son arzu (film, 2003)]] * [[Son döyüş (film, 1996)]] * [[Şahid qız (film, 1990)]] * [[Yuxu (film, 2001)]] }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Sərvər Şirinin [http://teleqraf.com/news/88286 Siyavuş Kərimi ilə müsahibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160222230044/http://teleqraf.com/news/88286 |date=2016-02-22 }} [[Kateqoriya:Azərbaycan aktyorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan film bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Milli Konservatoriyasının müəllimləri]] a99ksi878wha03hkxqturdbj2z1ojyl 7865916 7865903 2024-11-27T11:48:57Z Turan Etibaroğlu 97281 /* Həyatı */ 7865916 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi |adı = |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |fon rəngi = bəstəkar |doğum adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |fəaliyyəti = [[bəstəkar]] |janr = |musiqi aləti = |səs tembri = |fəaliyyət illəri = |albom şirkəti = |əlaqələri = |təhsili = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Şərəf" ordeni|2020}} {{"Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|2014}} {{"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918-2018)" yubiley medalı|2019}}<br>{{Azərbaycan Respublikasının xalq artisti|2005}} {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi|1998}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Siyavuş Əşrəf oğlu Kərimi''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan bəstəkarı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (2005), professor, [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın rektoru (201-2024) == Həyatı == Siyavuş Kərimi 1954-cü il noyabrın 9-da Bakıda dünyaya gəlib.<ref>{{Cite web |title=Siyavuş Kərimi: "İlk məhəbbət hisslərini mən..." |url=http://www.kanals.az/news/culture/6663 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140717001009/http://www.kanals.az/news/culture/6663 |archive-date=2014-07-17 |access-date=2013-09-01}}</ref> 1961–69-cu illərdə Bakıda 159 sayılı tam orta məktəbdə təhsil alıb. 1969–72-ci illərdə Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin tar sinfini bitirib, ustad musiqiçi Əhsən Dadaşovun tələbəsi olub. 1972–77-ci illərdə Ü. Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təhsilini davam etdirib. 1979-cu ildən başlayaraq Rəşid Behbudov adına Dövlət Mahnı Teatrının orkestrində solist musiqiçilərdən biri, "Azkonsert", "Aşıqlar" qrupunun, "Cəngi" estrada-folklor ansamblının, Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun estrada-simfonik orkestrinin üzvü, C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının Rafiq Babayev adına musiqi studiyasında bədii rəhbər vəzifələrində çalışıb. Bu illərdə birgə çalışdığı Xalq Artisti Rafiq Babayevlə yaxın dost olub və onun musiqisindən təsirlənib. S. Kərimi çağdaş musiqi tariximizin beynəlxalq miqyaslı bir çox layihələrinin müəllifi kimi tanınır. 1997-ci ildə Azərbaycan-Norveç, 2002-ci ildə Azərbaycan-Cənubi Amerika musiqi layihələri onun rəhbərliyi altında uğurla gerçəkləşib. S. Kərimi "Sarı gəlin", "Sonuncu döyüş", "Əlvida, cənub şəhəri", "Girov" və s. geniş ekranlı bədii, 9 seriyalı "Heydər Əliyev" televiziya filmlərinin, 2 animasiya filminin və 10 teatr tamaşasının musiqi müəllifidir. 2003-cü ildə Akedemik Milli Dram Teatrının səhnəsində qoyulan "Hamlet" tamaşasına yazdığı musiqiyə görə "Qızıl Dərviş" mükafatına layiq görülüb. S. Kərimi "Saz məktəbi" dərsliyinin həmmüəllifi, iki cilddən ibarət "Azərbaycan xalq mahnıları" məcmuəsinin tərtibçisidir. Siyavuş Kərimi 2014-cü ildə musiqi təhsili sahəsində səmərəli fəaliyyətinə görə "Şöhrət" ordeni ilə, 31 dekabr 2020-ci ildə isə Azərbaycanda milli musiqi təhsilinin inkişafındakı xidmətlərinə görə "Şərəf" ordeni ilə təltif edilib.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Milli Konservatoriyasının əməkdaşlarının təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=http://president.az/articles/49777 |access-date=2020-12-31 |archive-date=2021-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210922120901/https://president.az/articles/49777 |url-status=live }}</ref> 2024-cü ilin noyabr ayında Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb.<ref>{{Cite web |title=S.Ə.Kərimiyə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünün verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://azertag.az/xeber/sekerimiye_azerbaycan_respublikasi_prezidentinin_ferdi_teqaudunun_verilmesi_haqqinda__azerbaycan_respublikasi_prezidentinin_serencami-3266176}}</ref> 27 noyabr 2024-cü ildə Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru vəzifəsindən azad edilib.<ref>{{Cite web |title=S.Ə.Kəriminin Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru vəzifəsindən azad edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|url=https://president.az/az/articles/view/67406}}</ref> 27 noyabr 2024-cü ildə Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru vəzifəsindən azad edilib. == Filmoqrafiya == {{columns-list|2| * [[Ailə (film)]] (tammetrajlı bədii film)-rol: Teymur * [[Acılar bitməz (film, 2009)]] (tammetrajlı bədii film)-bəstəkar * [[Bakı, mən səni sevirəm (film, 2015)]] * [[Biz qayıdacağıq (film, 2007)]] * Biz qayıdacağıq (veriliş, 2007) (II) * [[Çalışan adam (film, 1996)]] * [[Dərvişin qeydləri (film, 2013)]] * [[Dünən qəfildən gəldi (film, 2009)]] * [[Əlvida, cənub şəhəri (film, 2006)]] * [[Girov (film, 2005)]] * [[Heydər Əliyev (film, 1999-2013)]] * [[Hər şey yaxşılığa doğru]] * [[Həsən Əbluc (film, 1999)]] * [[İlahi məxluq (film, 2011)]] * [[İstanbul reysi (film, 2010)]] * [[Kabusun gözüylə (film, 2010)]] * [[Kədərimiz... Vüqarımız...]] * [[Kəsişməyən yollar (film, 2002)]] * [[Qaravəlli (film, 1989)]] * [[Qaravəlli-2 (film, 1992)]] * Mənə inanın! (film, 2007) * [[Məşədi İbad-94 (film, 2005)]] * [[Ovsunçu (film, 2002)]] * [[Ömür payı. Səməndər Rzayev (film, 2015)]] * [[Ömür və tale (film, 1998)]] * [[Sarı gəlin (film, 1998)]] * [[Son arzu (film, 2003)]] * [[Son döyüş (film, 1996)]] * [[Şahid qız (film, 1990)]] * [[Yuxu (film, 2001)]] }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Sərvər Şirinin [http://teleqraf.com/news/88286 Siyavuş Kərimi ilə müsahibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160222230044/http://teleqraf.com/news/88286 |date=2016-02-22 }} [[Kateqoriya:Azərbaycan aktyorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan film bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Milli Konservatoriyasının müəllimləri]] sqiqgtlakzwznk5t24m6jyiiyzibifu 7865917 7865916 2024-11-27T11:49:12Z Turan Etibaroğlu 97281 /* Həyatı */ 7865917 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi |adı = |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |fon rəngi = bəstəkar |doğum adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |fəaliyyəti = [[bəstəkar]] |janr = |musiqi aləti = |səs tembri = |fəaliyyət illəri = |albom şirkəti = |əlaqələri = |təhsili = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Şərəf" ordeni|2020}} {{"Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|2014}} {{"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918-2018)" yubiley medalı|2019}}<br>{{Azərbaycan Respublikasının xalq artisti|2005}} {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi|1998}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Siyavuş Əşrəf oğlu Kərimi''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan bəstəkarı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (2005), professor, [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın rektoru (201-2024) == Həyatı == Siyavuş Kərimi 1954-cü il noyabrın 9-da Bakıda dünyaya gəlib.<ref>{{Cite web |title=Siyavuş Kərimi: "İlk məhəbbət hisslərini mən..." |url=http://www.kanals.az/news/culture/6663 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140717001009/http://www.kanals.az/news/culture/6663 |archive-date=2014-07-17 |access-date=2013-09-01}}</ref> 1961–69-cu illərdə Bakıda 159 sayılı tam orta məktəbdə təhsil alıb. 1969–72-ci illərdə Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin tar sinfini bitirib, ustad musiqiçi Əhsən Dadaşovun tələbəsi olub. 1972–77-ci illərdə Ü. Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında təhsilini davam etdirib. 1979-cu ildən başlayaraq Rəşid Behbudov adına Dövlət Mahnı Teatrının orkestrində solist musiqiçilərdən biri, "Azkonsert", "Aşıqlar" qrupunun, "Cəngi" estrada-folklor ansamblının, Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun estrada-simfonik orkestrinin üzvü, C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının Rafiq Babayev adına musiqi studiyasında bədii rəhbər vəzifələrində çalışıb. Bu illərdə birgə çalışdığı Xalq Artisti Rafiq Babayevlə yaxın dost olub və onun musiqisindən təsirlənib. S. Kərimi çağdaş musiqi tariximizin beynəlxalq miqyaslı bir çox layihələrinin müəllifi kimi tanınır. 1997-ci ildə Azərbaycan-Norveç, 2002-ci ildə Azərbaycan-Cənubi Amerika musiqi layihələri onun rəhbərliyi altında uğurla gerçəkləşib. S. Kərimi "Sarı gəlin", "Sonuncu döyüş", "Əlvida, cənub şəhəri", "Girov" və s. geniş ekranlı bədii, 9 seriyalı "Heydər Əliyev" televiziya filmlərinin, 2 animasiya filminin və 10 teatr tamaşasının musiqi müəllifidir. 2003-cü ildə Akedemik Milli Dram Teatrının səhnəsində qoyulan "Hamlet" tamaşasına yazdığı musiqiyə görə "Qızıl Dərviş" mükafatına layiq görülüb. S. Kərimi "Saz məktəbi" dərsliyinin həmmüəllifi, iki cilddən ibarət "Azərbaycan xalq mahnıları" məcmuəsinin tərtibçisidir. Siyavuş Kərimi 2014-cü ildə musiqi təhsili sahəsində səmərəli fəaliyyətinə görə "Şöhrət" ordeni ilə, 31 dekabr 2020-ci ildə isə Azərbaycanda milli musiqi təhsilinin inkişafındakı xidmətlərinə görə "Şərəf" ordeni ilə təltif edilib.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Milli Konservatoriyasının əməkdaşlarının təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=http://president.az/articles/49777 |access-date=2020-12-31 |archive-date=2021-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210922120901/https://president.az/articles/49777 |url-status=live }}</ref> 2024-cü ilin noyabr ayında Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülüb.<ref>{{Cite web |title=S.Ə.Kərimiyə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdünün verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://azertag.az/xeber/sekerimiye_azerbaycan_respublikasi_prezidentinin_ferdi_teqaudunun_verilmesi_haqqinda__azerbaycan_respublikasi_prezidentinin_serencami-3266176}}</ref> 27 noyabr 2024-cü ildə Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru vəzifəsindən azad edilib.<ref>{{Cite web |title=S.Ə.Kəriminin Azərbaycan Milli Konservatoriyasının rektoru vəzifəsindən azad edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|url=https://president.az/az/articles/view/67406}}</ref> == Filmoqrafiya == {{columns-list|2| * [[Ailə (film)]] (tammetrajlı bədii film)-rol: Teymur * [[Acılar bitməz (film, 2009)]] (tammetrajlı bədii film)-bəstəkar * [[Bakı, mən səni sevirəm (film, 2015)]] * [[Biz qayıdacağıq (film, 2007)]] * Biz qayıdacağıq (veriliş, 2007) (II) * [[Çalışan adam (film, 1996)]] * [[Dərvişin qeydləri (film, 2013)]] * [[Dünən qəfildən gəldi (film, 2009)]] * [[Əlvida, cənub şəhəri (film, 2006)]] * [[Girov (film, 2005)]] * [[Heydər Əliyev (film, 1999-2013)]] * [[Hər şey yaxşılığa doğru]] * [[Həsən Əbluc (film, 1999)]] * [[İlahi məxluq (film, 2011)]] * [[İstanbul reysi (film, 2010)]] * [[Kabusun gözüylə (film, 2010)]] * [[Kədərimiz... Vüqarımız...]] * [[Kəsişməyən yollar (film, 2002)]] * [[Qaravəlli (film, 1989)]] * [[Qaravəlli-2 (film, 1992)]] * Mənə inanın! (film, 2007) * [[Məşədi İbad-94 (film, 2005)]] * [[Ovsunçu (film, 2002)]] * [[Ömür payı. Səməndər Rzayev (film, 2015)]] * [[Ömür və tale (film, 1998)]] * [[Sarı gəlin (film, 1998)]] * [[Son arzu (film, 2003)]] * [[Son döyüş (film, 1996)]] * [[Şahid qız (film, 1990)]] * [[Yuxu (film, 2001)]] }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Sərvər Şirinin [http://teleqraf.com/news/88286 Siyavuş Kərimi ilə müsahibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160222230044/http://teleqraf.com/news/88286 |date=2016-02-22 }} [[Kateqoriya:Azərbaycan aktyorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan film bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Milli Konservatoriyasının müəllimləri]] ahl1ith7sd3wopieysa4qot3td4fzd6 0 33949 7864983 7787945 2024-11-26T18:59:07Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864983 wikitext text/x-wiki {{üçün|Azərbaycanlı müğənni|Çingiz Mustafayev (müğənni)}} {{Şəxs |şəkil = Çingiz Mustafayev2.jpg |şəklin ölçüsü = 280px |mükafatları = {{Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı|1992}} }} '''Çingiz Fuad oğlu Mustafayev''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlı]] jurnalist, [[Qarabağ müharibəsi]] iştirakçısı, [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]]. Çingiz Mustafayevin əsasını qoyduğu "215 kl" studiyasında reportajları informasiya blokadasında olan Azərbaycan haqqında gerçəkliklərin [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] və [[Avropa]]nın aparıcı teleagentlikləri və televiziyalarına yol tapmışdır. 1983-cü ildə dünyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilində "[[Dünənki keçdi (mahnı)|Dünənki keçdi]]" [[rep]] janrlı mahnını səsləndirib. Çingiz Mustafayevin [[Xocalı soyqırımı]] haqda çəkdiyi filmi ilə [[Ermənistan]]ın reputasiyası bütün dünyada ciddi sarsıntıya məruz qalmışdır. O, 1992-ci ilin iyun ayının 15-də [[Əsgəran rayonu]]nun [[Naxçıvanlı|Naxçıvanik kəndində]] çəkiliş zamanı aldığı mərmi qəlpəsindən həlak olmuşdur. == Həyatı == === Erkən illəri === [[Fayl:Building on 23 Murtuza Mukhtarov Street.jpg|thumbnail|left|240px|Çingiz Mustafayevin Bakıda yaşadığı bina]] Çingiz Mustafayev 1960-cı il avqustun 29-da [[Həştərxan]] vilayətinin [[Axtyubinsk rayonu|Vladimirovski rayonunun]] [[Kapustin Yar (kənd)|Kapustin Yar kəndində]] [[Fuad Mustafayev]] və Naxış Mustafayevanın ailəsində anadan olub.<ref name="rap" /> Əslən [[Şəki|Şəkidəndir]].<ref>{{Cite web|url=https://axar.az/news/hadise/401713.html|title=Çingiz Mustafayev necə şəhid olub? 10 fakt - Video|date=29 avq 2019|website=Axar.Az|access-date=2024-08-05|archive-date=2024-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240805131330/https://axar.az/news/hadise/401713.html|url-status=live}}</ref> 1964-cü ildə ailəsi ilə [[Bakı şəhəri]]nə köçmüşdür. Atası onu hərbçi görmək istədiyindən, Çingizi [[Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi litsey|Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi liseyə]] yollamışdı.<ref name=rap /> O, burada 3-cü sinifdən 10-cu sinfə qədər təhsil aldı.<ref name=esger /> Nəhayət, o, hərbi məktəbi tərk edib, müntəzəm orta məktəbə daxil olmuşdur. 1977-ci ildə [[Yasamal rayonu]]nda 167 saylı məktəbi bitirmişdir.<ref name=rap /> Özünü islahatçı-novator görən Ç. Mustafayev 1970-ci illərdə [[SSRİ]]-də və Azərbaycanda ilk disko-klubun yaradıcısı olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycanda rep |url=http://www.azerbaijans.com/content_288_az.html |access-date=2015-08-23 |archive-date=2015-09-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150913023355/http://www.azerbaijans.com/content_288_az.html |url-status=live }}</ref> O, Azərbaycanın ilk [[Dj|DJ]] kimi tanınır. 1981-ci ilin sentyabr ayında Mustafayevin başçılığı altında, 12 nəfərdən "light DJ" və "texnik"lərdən ibarət olan "3M" adlı qrup yaratmışdır. Anası onu həkim görmək istədiyindən, Çingiz Mustafayev 1977-ci ildə [[Azərbaycan Tibb İnstitutu]]na daxil olmuş, 1983-cü ildə institutu müvəffəqiyyətlə bitirir. Təhsilini başa vuran Ç. Mustafayev təyinatla [[Şabran (rayon)|Şabran rayonunda]] üç il həkim işləmişdir. Tibb İnstitutunu bitirdikdən sonra, o, İnşaat Mühəndisləri İnstitutunun yataqxanasında baş həkim təyin edilmişdi.<ref name=rap /> 1983-cü ildə dünyada ilk dəfə olaraq [[Azərbaycan dili]]ndə "[[Dünənki keçdi]]" [[rep]] janrlı mahnını səsləndirib. Həmin müddət vaxtı Çingiz Mustafayev Bakıda "Sevinc" adlı kiçik kafe açmışdı. 1985-ci ildə yaratdığı "Cəngi" birliyindəki fəaliyyəti Azərbaycan gəncləri arasında populyarlıq qazanmışdır. Birlik Sovet İttifaqında başlanan yenidənqurma prosesinin Azərbaycanda təşəkkül tapan ilk yetkin təzahürü idi.<ref name=rap>{{Cite web |title=Documenting the Horrors of Karabakh |url=http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/73_folder/73_articles/73_chingiz.html |access-date=2015-08-23 |archive-date=2021-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211112102153/http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/73_folder/73_articles/73_chingiz.html |url-status=live }}</ref> 1990-cı illərdə Azərbaycan televiziyasında "Ekspromt", "Cümə axşamı" verilişlərinin, "Gənclik" estrada tamaşasının və "[[Ozan (musiqi qrupu)|Ozan]]" rok qrupunun yaradıcısı olmuşdur.<ref name=rap /> === Jurnalist fəaliyyəti === [[Fayl:Çingiz Mustafayevin Turgut Özalla müsahibəsi.jpg|thumb|right|260px|Çingiz Mustafayev [[Turqut Özal]]dan müsahibə alır.]] 1990-cı il [[Qara Yanvar|20 Yanvar hadisələri]] zamanı Çingiz Mustafayev klinikanı terapevt mərkəzi kimi istifadə edirdi. 1991-ci ilin noyabr ayından jurnalist və [[Azərbaycan Dövlət Televiziyası]]nda reportyor kimi fəaliyyət göstərmişdir. Ancaq [[Azərbaycan]] miqyasında fəaliyyət göstərməklə kifayətlənmədi. Onun reportajları informasiya blokadasında olan Azərbaycan haqqında gerçəkliklərin [[Amerika]] və [[Avropa]]nın aparıcı teleagentlikləri və televiziyalarına yol tapdı.<ref name=rap /> Dövlət televiziyasında mövcud olan senzura və ciddi yasaqlar Mustafayevi geniş fəaliyyət imkanlarından məhrum edirdi. Ona görə də Çingiz əlahiddə olaraq "215 kl" studiyası kimi muxtar qurumun yaradılmasının təşəbbüskarı və yaradıcısı oldu. Onun reportajları bir qayda olaraq cəbhədən olduğundan, bir çox tamaşaçılar 215 kl studiyasını məhz müharibədən məlumat verən telequrum kimi qəbul edirdilər.<ref>{{Cite web |title=Keçmiş deputat: "Heydər Əliyevə dedim ki, bizi ailəliklə Sibirə də göndərsəniz gedərik" — MÜSAHİBƏ |url=http://modern.az/articles/68545/1/ |access-date=2015-08-23 |archive-date=2015-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150525102326/http://modern.az/articles/68545/1/ |url-status=live }}</ref> Ölkənin döyüş gedən bütün bölgələrindən operativ xəbərlər, ayrı-ayrı əsgərlər haqqında xüsusi reportajlar və bütün bunlarla yanaşı Azərbaycanda gedən siyasi proseslər barədə ətraflı informasiyalar onun müəllif yaradıcılığı idi.<ref name=omur /> ==== Qarabağ müharibəsində iştirakı ==== Çingiz Mustafayev səkkiz ay ərzində [[Qarabağ müharibəsi]] haqqında 18 sənədli film çəkmişdir.<ref name=rap /> Mustafayev döyüş zonalarına yalnız reportyor kimi yollanmırdı. O, cəbhədə bir əsgər, zabit və hətta komandan kimi çox vəzifəni öz üzərinə götürürdü. [[Laçın]]dan çıxan əsgərlərlə onun geri qayıtmaq bərədə verdiyi kəskin və qısa göstərişlər, bu əmrlərin yerinə yetirilmədiyi təqdirdə Çingizin emosional davranışı teletarixin dramatik səhifələri kimi yadda qalmışdır.<ref name=omur /> Teletənqidçi [[Elşad Quliyev (professor)|Elşad Quliyev]] Çingiz Mustafayevi "[[Görüş yerini dəyişmək olmaz]]" filmindəki Jeqlov obrazı ilə müqayisə etmişdi: {{cquote|müəllif=|''Çingizdə öz həssaslığı və romantizmi ilə əsl azərbaycanlı xarakteri var idi. O, həmişə haqlı olsa da, heç vaxt öz həqiqəti uğrunda döyüşməyib. O, həmişə qorxaqlara, satqınlara qarşı amansız olub. Bununla belə o, yoldaşı ilə axırıncı çörək tikəsini də bölməyə hazır idi. Ən əsası – Çingiz Mustafayev Vətəni təmənnasız olaraq sevirdi.<ref name=esger>{{Cite web |title=Vahid Mustafayev: "Çingiz və Mübariz: jurnalist və əsgərin şücaəti" |url=http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=88338 |access-date=2015-08-23 |archive-date=2011-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110228165057/http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=88338 |url-status=dead }}</ref>''}} ==== Xocalı faciəsi ==== [[Allahverdi Bağırov]]un Vitali Balasanyanla apardığı danışıqlar nəticəsində hərbi operator [[Seyidağa Mövsümlü]] və Çingiz Mustafayevin [[Xocalı soyqırımı|Xocalı hadisələrinin]] görüntülərini lentə alması mümkün olmuşdu.<ref name=Vitali>{{Cite web |title=İşğal altında qalan qəhrəman məzarına gül aparan erməni (FOTO-VİDEO) I və II hissələr |url=http://ideologiya.az/2014/06/isgal-altinda-qalan-q%C9%99hr%C9%99man-m%C9%99zarina-gul-aparan-erm%C9%99ni-foto-video-i-v%C9%99-ii-hiss%C9%99l%C9%99r/ |access-date=2015-08-23 |archive-date=2015-09-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150912065545/http://ideologiya.az/2014/06/isgal-altinda-qalan-q%C9%99hr%C9%99man-m%C9%99zarina-gul-aparan-erm%C9%99ni-foto-video-i-v%C9%99-ii-hiss%C9%99l%C9%99r/ |url-status=live }}</ref> Çingiz Mustafayev Azərbaycan tamaşaçısına hər bir reportajı ilə tanış olsa da, dünya onu daha çox Xocalıda çəkdiyi filmlə tanıdı. Çingiz Mustafayevin məhz bu filmi ilə [[Ermənistan]]ın reputasiyası bütün dünyada ciddi sarsıntıya məruz qaldı.<ref name=omur /> Çingiz Mustafayev isə həmin hadisəni Seyidağa Mövsümlüdən iki gün sonra fevralın 28-də lentə ala bilmişdi. Sonradan, 1993-cü ilin əvvəllərində Seyidağa öz çəkdiyi kadrlar əsasında "Xocalı əsrin faciəsi" adlı film hazırladı. Bu Xocalı soyqırımı hadisə haqqında ilk film idi.<ref name=salname>{{Cite web |title=Qarabağ müharibəsinin əfsanəvi salnaməçisi |url=http://modern.az/articles/68353/1/ |access-date=2015-08-23 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304200049/http://modern.az/articles/68353/1/ |url-status=live }}</ref> === Vəfatı === [[Fayl:Çingiz Mustafayevin məzarı.jpg|thumb|Çingiz Mustafayevin [[Bakı]]dakı [[Şəhidlər xiyabanı]]nda məzarı]] 1992-ci ilin iyun ayının 15-də [[Əsgəran rayonu]]nun [[Naxçıvanlı|Naxçıvanik]] kəndində çəkiliş zamanı aldığı mərmi qəlpəsindən həyatını itirmişdir. Vahid Mustafayevin sözlərinə görə, Çingiz "ABC News" üçün material hazırlayırdı və yaranan çətin vəziyyətə baxmayaraq həmin hücumu çəkdi. Minaatandan atəş zamanı Çingiz qəlpələrdən ağır yaralandı, onun sağ ayağının bud sümüyündən arterial damarı zədələndi və o, sürətli qan axmasından döyüş meydanında dünyasını dəyişdi. Lakin Çingiz Mustafayevin kamerası çəkməkdə davam edirdi.<ref name=esger /> 2015-ci ildə Qarabağ qazisi Bakir Behbudovun verdiyi müsahibədən: {{cquote|müəllif=|''Bircə onu deyim, Çingiz Mustafayev heç nədən öldü. Boş söhbətdir ki, guya onu bizimkilər vurub. Çünki döyüş zamanı hamıdan arxada dayanmışdı. Onu ermənilər vurub. Güllə ona təsadüfən, "rekaşetlə" dəyib.<ref>{{Cite web|url=http://aztoday.az/news/6803.html|title="Erməninin başını kəsdiyimiz bıçaq indi də məndədir…"}}{{Dead link|date=August 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>''}} 2017-ci ildə Çingiz Mustafayev yoldaşı və bəstəkar [[Rasim Müzəffərli]]nin verdiyi müsahibədən {{cquote|müəllif=|'' Təəssüf ki, hələ də Çingizin arxadan, özümüzünkülər tərəfindən vurulduğunu iddia edənlər var. Azərbaycan zabitinə, əsgərinə bu boyda şər atmaq vicdansızlıqdan başqa bir şey deyil. Orada Çingizin yanında olan adamlar onu öz bədəni ilə qoruyanlardır. Burada faktlar da var. Mən çox təəssüflənirəm ki, bəzi detalları açıb deməyə məcbur oluram. Amma demək lazımdır. Çingizin cənazəsi yuyularkən orada olan insanardan biri kimi mən onun yarasını da görmüşəm, yarasının öndən olduğunu da, yarasının böyük dəlik olmasını da. Böyük dəlik o deməkdir ki, yəni güllə deyil, qəlpədir. Yaxından atılmış olsa, qəlpə öndən deşib arxadan çıxmalı idi, amma o çıxmamışdı. Şah damarından tutmuşdu. O da nəyə görə, əlini qaldırıb çəkiliş etdiyi üçün bronjileti yuxarı qalxmışdı. Çingizin ailəsindən və onu sevənlərdən dönə-dönə üzr istəyirəm, ancaq bu sözləri demək məcburiyyətində oldum.<ref>{{cite web |title=Rasim Müzəffərli: "Çingiz Mustafayevin yarasını da görmüşəm, yaranın yerini də…" – VİDEO |url=http://medianews.az/2017/10/08/rasim-muzefferli-cingiz-mustafayevin-yarasini-da-gormusem-yaranin-yerini-de-video |website=medianews.az |publisher=medianews.az |accessdate=4 avqust 2019 |archive-date=2019-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190804210943/http://medianews.az/2017/10/08/rasim-muzefferli-cingiz-mustafayevin-yarasini-da-gormusem-yaranin-yerini-de-video |url-status=live }}</ref>''}} Çingiz Mustafayevin təxliyyə olunduğu, o dövr üçün Ağdam rayon Mahrızlı kənd orta məktəbinin binasında fəaliyyət göstərən hərbi hospitalın sabiq, ehtiyatda olan hərbi həkimi Ali Qurbanlının 2024-cü ildə verdiyi müsahibədən:<ref name=":0">{{Cite web |title=Çingiz Mustafayevin ölümündən 32 il ötür: Yaralı qəhrəmanın təxliyəsi necə həyata keçirilib? |url=https://oxu.az/siyaset/cingiz-mustafayevin-olumunden-31-il-otur-yarali-qehremanin-texliyesi-nece-heyata-kecirilib |access-date=2024-06-15 |website=Oxu.az |language=az |archive-date=2024-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240615192744/https://oxu.az/siyaset/cingiz-mustafayevin-olumunden-31-il-otur-yarali-qehremanin-texliyesi-nece-heyata-kecirilib |url-status=live }}</ref>{{sitat|Çingiz Mustafayev hospitala gətiriləndə biz bütün hazırlıq işlərini görmüşdük. Ancaq o, bizim yanımıza çatdırılana qədər aldığı güllə yarasından həyatını itirmişdi - şəhid olmuşdu. ... İlkin baxışdan güllə yarasına oxşayırdı. Ancaq biz onu həm artıq həyatın itirdiyi üçün, həm də yaralılar çox olduğu üçün tam müayinə edə bilmədik. Böyük ehtimalla Çingiz Mustafayev qanaxmadan həyatını itirmişdi. Çünki onun yarası qarnının aşağı ətrafının üçdə bir hissəsində idi. Mənim yaddaşımda qalan bir güllə yarası almışdı.}}Çingiz Mustafayevin təxliyyə olunduğu, o dövr üçün Ağdam rayon Mahrızlı kənd orta məktəbinin binasında fəaliyyət göstərən hərbi hospitalın mühafizə taqımının komandiri vəzifəsində xidmət etmiş İntiqam Əsədovun 2024-cü ildə verdiyi müsahibədən:<ref name=":0" />{{sitat|Vəziyyət gərgin olsa da biz təxliyə əməliyyatlarını dayandırmırdıq. Çingiz çox ağır şəraitdə - atəş pərdəsi altında götürüldü. Məsafə və yaranın güclü qanaxma yaşama ehtimalını sıfıra endirirdi. Mən sonradan Çingizin gətirildiyi qanlı xərəyi götürüb kənd ərazisində yerləşən Rahib Məmmədov adına döyüş şöhrəti muzeyində eksponat kimi saxladım. Çingiz Mustafayevi tibb xidmət mənsubları Elmidar Vəliyev və Gültəkin Əsgərova təxliyə etmişdilər.}}Elmidar Vəliyev və Gültəkin Əsgərova isə cəmi bir gün sonra, Naxçıvanlı kəndində qarşı tərəfin atdığı minaatan mərmisinin partlayışı nəticəsində həlak olublar. [[Gültəkin Əsgərova]] ölümündən sonra göstərdiyi xüsusi şücaətlərinə görə "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adına, [[Elmidar Vəliyev]] isə "Azərbaycan Bayrağı Ordeni" ilə təltif olunublar.<ref name=":0" /> Çingiz Mustafayev 1992-ci ildə Bakıda [[Şəhidlər xiyabanı]]nda dəfn edilib.<ref>{{Cite web |title=ABŞ səfiri Şəhidlər xiyabanını ziyarət edib &#91;Fotoqalereya&#93; |url=http://www.amerikaninsesi.org/content/robert_sekuta/2658207.html |access-date=2015-08-23 |archive-date=2015-06-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150602124403/http://www.amerikaninsesi.org/content/robert_sekuta/2658207.html |url-status=live }}</ref> === Şəxsi həyatı === 1979-cu ildən 1983-cü ilə kimi aktyor [[Lütfəli Abdullayev]]in qızı Gülnarə Abdullayeva ilə nişanlı olub.<ref>{{cite web|title=Nazir gəlini, nəhəng sənətkarın qızı: "Çingiz Mustafayevlə 4 il nişanlı olmuşam"|url=http://publika.az/news/art/184907.html|website=publika.az|publisher=publika.az|accessdate=11 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170209223046/http://publika.az/news/art/184907.html|archivedate=2017-02-09|url-status=live}}</ref> Evli idi, Fuad adlı oğlu var.<ref name=milli /> [[ANS TV|ANS Şirkətlər Qrupunun]] prezidenti [[Vahid Mustafayev]] və televiziya prodüseri [[Seyfulla Mustafayev]]in qardaşıdır.<ref name=milli /> == İrsi == [[Fayl:Çingiz Mustafayevin barelyefi.jpg|thumb|Çingiz Mustafayevin yaşadığı binada barelyefi]] Bakıda yaşadığı binanın önündə barelyefi vurulub.<ref name=milli>Vüqar Əsgərov. "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları" (Yenidən işlənmiş II nəşr). Bakı: "Dərələyəz-M", 2010, səh. 220.</ref> Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi liseydə büstü qoyulub.<ref name=milli /> [[Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyi]]nin [[Şüvəlan]]dakı istirahət guşəsi, Bakı küçələrindən biri, [[ANS ÇM]] radiostansiyası, "[[Palmali]]" şirkətlər qrupuna məxsus tanker onun adını daşıyır.<ref name=milli /><ref>{{Cite web |title=Azərbaycanda uşaqların istirahəti |url=http://www.azadliq.org/content/article/161992.html |access-date=2015-08-23 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305010421/http://www.azadliq.org/content/article/161992.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Deputatların sayı 150 olsun |url=http://www.azadliq.org/content/article/25234002.html |access-date=2015-08-23 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304194328/http://www.azadliq.org/content/article/25234002.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Çingiz vətənə qayıtdı (VİDEO) |url=http://www.anspress.com/index.php?a=2&cid=31&lng=az&nid=286426 |access-date=2015-08-23 |archive-date=2014-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140815001630/http://anspress.com/index.php?a=2&cid=31&lng=az&nid=286426 |url-status=dead }}</ref> 2010-cu il avqustun 28-də [[ABŞ]]-nin [[CNN]] telekanalı Mustafayevin həyat və yaradıcılığına, onun lentə aldığı Xocalı faciəsinə dair reportaj yayımlayıb.<ref name=CNN>{{Cite web |title=CNN broadcasts Chingiz Mustafayev's documentary on Nagorno-Karabakh war |url=http://www.today.az/news/society/72743.html |access-date=2015-08-23 |archive-date=2017-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170421124152/http://www.today.az/news/society/72743.html |url-status=dead }}</ref> Jurnalist [[Sevinc Osmanqızı]]nın müəllifi olduğu süjet Xocalıda ermənilər tərəfindən törədilmiş vəhşilikləri dünyaya çatdıran Çingiz Mustafayevin çəkdiyi kadrlar üzərində qurulub.<ref name=CNN /> 2011-ci il 31 avqustda [[Almaniya]]da 3 min nüsxə ilə Mustafayevin təsviri olan poçt markası buraxılıb.<ref>{{Cite web |title=В Германии выпущена почтовая марка, посвященная Чингизу Мустафаеву |url=http://news.day.az/society/286032.html |access-date=2011-08-31 |archive-date=2015-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150910121544/http://news.day.az/society/286032.html |url-status=live }}</ref> 2013-cü ildə [[Şabran]]da onun vaxtilə işlədiyi və adını daşıyan parkın açılışı olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Çingiz Mustafayev adına parkın açılışı oldu (VİDEO) |url=http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=222549 |access-date=2015-08-23 |archive-date=2021-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210127184455/http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=222549 |url-status=dead }}</ref> === Çingiz zirvəsi === "Çingiz zirvəsi" kimi tanınan [[Şahdağ (zirvə)|Şahdağda]] 4062 metr hündürlükdə yerləşən zirvə onun adını daşıyır və ilk dəfə 2000-ci ildə fəth olunub.<ref name=zirve>{{Cite web |title=Çingiz Mustafayev zirvəsinə yürüş artıq ənənəyə çevrilib |url=http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=164086 |access-date=2015-08-23 |archive-date=2015-08-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150809081603/http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=164086 |url-status=dead }}</ref><ref name=yurush>{{Cite web |title="Çingiz zirvəsinə" yürüş başladı (VİDEO) |url=http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&cid=111&nid=357207 |access-date=2015-08-23 |archive-date=2015-08-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150807172127/http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&cid=111&nid=357207 |url-status=dead }}</ref><ref name=yurush /> Zirvədə onun adını daşıyan lövhə var.<ref name=zirve /> === Çingiz Mustafayev adına Fond === 1999-cu ildən [[Çingiz Mustafayev adına Fond]] fəaliyyət göstərir. Atası Fuad Mustafayev fondun prezidentidir. Fond "[[Azərbaycanda ilin adamı mükafatı|İlin adamı]]", "Ən yaxşı jurnalist" mükafatları və "Vətənpərvər və hərbi mahnı müsabiqəsi"ni həyata keçirib. Fondun təşəbbüsü ilə [[Şəki]]də "Çingiz Klubu" yaradılıb. Fond KİV işçilərinin təhsil almasına və "Çingiz Mustafayev" adına düşərgəyə yardım edib.<ref name=omur>{{Cite web |title=Çingiz Mustafayev −52: ömür yolu… |url=http://modern.az/articles/27970/1/ |access-date=2015-08-23 |archive-date=2015-07-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150709060530/http://modern.az/articles/27970/1 |url-status=live }}</ref> === Musiqidə === 1996-cı ildə [[Dəyirman (qrup)|Dəyirman]]ın sayca 2-ci olan "[[Qurd (albom)|Qurd]]" albomundan olan "[[Ya Qarabağ, Ya Ölüm (mahnı)|Ya Qarabağ, Ya Ölüm]]" mahnısı Çingiz Mustafayevin [[Xocalı soyqırımı]] haqqında çəkdiyi filmlə [[remiks]] olunub. 2004-cü ildə repçi [[Hüseyn Dərya]] "[[Oyan bəxtim (albom)|Oyan bəxtim]]" albomundan olan "Çingiz Mustafayev" mahnısını jurnalistə həsr edib. === Filmoqrafiya === # [[Adam cinsi arasında cins adam]] (qısametrajlı sənədli film) # [[Azərbaycana namus və sevgiylə (film, 2006)]] # [[Bəd xəbər gətirən qəribə insanlar-2 (film, 2005)]] # [[Bəd xəbərlər gətirən qəribə adamlar (film, 1993)]] # [[Özgə ömür (film, 1987)]] # [[Payızın 17 anı (film, 2007)]] # [[Yaramaz (film, 1988)]] == Təltif və mükafatları == Azərbaycan Respublikası prezidentinin 6 noyabr 1992-ci il tarixli 294 saylı fərmanı ilə Mustafayev Çingiz Fuad oğlu ölümündən sonra "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adına layiq görülmüşdür.<ref>{{cite web|title=S.Ə. Əsgərovaya, A. M. Mustafayevə və Ç. F. Mustafayevə "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adı verilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI|url=http://www.e-qanun.az/framework/7839|website=e-qanun.az|accessdate=26 aprel 2020|archive-date=2020-05-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20200505121446/http://www.e-qanun.az/framework/7839|url-status=live}}</ref> * {{Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı|1992}} (1992) — [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]]<ref>{{cite web|title=Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevin doğum günü anıldı|url=http://www.moderator.az/news/53529.html|website=www.moderator.az|accessdate=28 October 2015|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304222101/http://www.moderator.az/news/53529.html|url-status=live}}</ref> == Qalereya == <center><gallery> Çingiz Mustafayev studiyada.jpg|Çingiz Mustafayev studiyada </gallery></center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Chingiz Mustafayev}} * [https://web.archive.org/web/20180409023513/http://www.chingizmustafayev.com/biography.php Çingiz Mustafayevin bioqrafiyası] * [http://zengilan.com/qehreman.php?subaction=showfull&id=1198521876&archive=&start_from=&ucat=10& Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20141022094523/http://zengilan.com/qehreman.php?subaction=showfull&id=1198521876&archive=&start_from=&ucat=10& |date=2014-10-22 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=rblb7SKFXSQ Unudulmayanlar: Çingiz Mustafayev] {{Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları}} {{Azərbaycan hip-hopu}} [[Kateqoriya:Azərbaycanın Milli Qəhrəmanları]] [[Kateqoriya:Rusiyada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Birinci Qarabağ müharibəsi iştirakçıları]] [[Kateqoriya:Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunanlar (Bakı)]] [[Kateqoriya:Birinci Qarabağ müharibəsində həlak olanlar]] [[Kateqoriya:Hərbi münaqişələrin işıqlandırılması zamanı həlak olan jurnalistlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan milliyətçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Hərbi reportyorlar]] flvn71j7rngo41kg3hx488eoaze0sk0 0 35273 7865131 7853029 2024-11-26T20:31:42Z 95.86.136.35 Vikiləşdirmə 7865131 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı}} {{vikiləşdirmək}}<br> {{Yazıçı |adı = |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Hikmət Ziya.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = |doğum yeri = [[Şəki]], [[1995-ci il ]][[Azərbaycan ]], [[ZSFSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = {{Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi|2019}} |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Əfəndiyev Hikmət Ziya oğlu''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] şairi, tərcüməçi, [[Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]]nın üzvü (1958), Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının üzvü (1959), Qabaqcıl maarif xadimi (1978), [[Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi]] (1986). == Həyatı == Hikmət Ziya 1929-cu il mayın on üçündə Azərbaycanın Şəki şəhərində anadan olmuşdur. Ağdam şəhərində 1 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra ADU-nun filologiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsində təhsil almışdır (1947–1952). "[[Azərbaycan pioneri (qəzet)|Azərbaycan pioneri]]" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, ədəbiyyat və incəsənət şöbəsinin müdiri (1952–1969), "Göyərçin" jurnalı redaksiyasında poeziya şöbəsinin müdiri (1969–1984), məsul katib vəzifələrində işləmişdir (1984). Ədəbi yaradıcılığa 1952-ci ildə "Azərbaycan pioneri" qəzetində çap edilən "Qoqola" adlı ilk şeiri ilə başlamışdır. Sonra dövri mətbuatda vaxtaşırı çıxış edir. İlk satirik şeirləri, eyni zamanda "Atamın hədiyyəsi" (1957), "Bahar gözəldir, ya qış?" (1959), "Milçək ürəyi" (1960) kitabları Hikmət Əfəndiyev imzası ilə çap olunmuşdur. "Sınaq", "Ekiz qardaşlar" pyesləri tamaşaya qoyulmuşdur. Librettolarına ("Nənəmin nağılı", "İkilərinin sərgüzəştləri", "Solğun çiçəklər") və şeirlərinə musiqi bəstələnmişdir. Əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur. O özü də bədii tərcüməyə qayğı ilə yanaşmışdır. Ölkənin ayrı-ayrı şəhərlərində keçirilən uşaq və gənclər kitabı həftələrində, eləcə də təşviqat qatarı ilə səfərlərdə, yubiley təntənələrində iştirak etmişdir. "[[Mozalan (kinojurnal)|Mozalan]]" satirik kino-jurnalı bədii şurasının, Ümumittifaq uşaq və gənclər ədəbiyyatı şurasının, "Azərbaycan pioneri" və "Ədəbiyyat Azərbaycan" jurnalı redaksiya heyətinin üzvüdür. Əfəndiyev Hikmət Ziya oğlu 1995-ci il avqustun 2-də Azərbaycanın [[Bakı]] şəhərində dünyasını dəyişmişdir. Hikmətli sözləri-"Qısa yazmaq, fikri yığcam ifadə etmək böyük ustalıq tələb edir. Buna nail olmaq üçün daim çalışmaq lazımdır". == Mükafatları == Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı ilə təltif edilmişdir (1988). == Xatirəsi == Onun adına "Hikmət Ziya" ədəbiyyat mükafatı təsis edilmişdir. == Əsərləri == # Atamın hədiyyəsi. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1956, 20 səh. # Bahar gözəldir, ya qış? Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1959, 27 səh. # Milçək ürəyi. Bakı: Azərnəşr, 1960, 46 səh. # Şeirlər və təmsillər. Bakı: Azərnəşr, 1963,64 səh. # Ulduzların söhbəti. Bakı: Azərnəşr, 1964, 51 səh. # Qısa təmsillər. Bakı: Azərnəşr, 1965, 55 səh. # Xatirə. Bakı: Azərnəşr, 1966, 101 səh. # Tülkü arayışında. Bakı: Gənclik, 1967, 67 səh. # Buludlar. Bakı: Gənclik, 1968, 57 səh. # Mənim dovşanım. Bakı: İşıq, 1970, 26 səh. # Qısqanc qarışqa. Bakı: Gənclik, 1971, 87 səh. # Günəş və ləkələr. Bakı: Azərnəşr, 1972, 67 səh. # Leylək yuvası. Bakı: Gənclik, 1973, 121 səh. # Mənim misralarım. Bakı: Gənclik, 1975, 139 səh. # Qardaşlar ovda. Bakı: Gənclik, 1978, 143 səh. # Qərib cinlər diyarında. Bakı: Gənclik, 1980, 134 səh. # Təmsillər. Bakı: Yazıçı, 1982, 237 səh. # İlin balaları. Bakı: Gənclik, 1983, 126 səh. # Qardaşlığın qüdrəti (Bəstəkar M. Mirzəyevlə şərikli). Bakı: İşıq, 1983, 65 səh. # Təmsillər. Bakı: Gənclik, 1985, 120 səh. # Ömrümün payı. Bakı: Yazıçı, 1986, 235 səh. # Vətənim mənim. Bakı: Gənclik, 1988, 120 səh. # Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1992, 295 səh. # Kərgədan və Qarışqa. == Tərcümələri == === Ruscadan === # İ. A. Krılov. Təmsillər. Bakı: Gənclik, 1982, 80 səh. == Filmoqrafiya == # [[Əli Bayramlı (film, 1971)(I)]] # [[Azərbaycan qadını (film, 1974)]] # [[Qərib cinlər diyarında (film, 1977)]] # [[Dəcəl dovşan (film, 1981)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Ssenaristlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Şəkidə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] 7ejzc5z9d8ppmsb7ohk1s9v0yk0tvnm 0 37315 7864926 7858676 2024-11-26T17:35:45Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864926 wikitext text/x-wiki {{səhv salma|Zülfüqar Əhmədzadə}} {{Şəxs |adı = Zülfüqar Rüfətoğlu |orijinal adı = Zülfüqar Rüfət oğlu Əhmədzadə |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |atası = [[Rüfət Əhmədzadə]] |dini = |ixtisası = tərcümə-jurnalistika |fəaliyyəti = |tanınır = |mükafatları = [[Qızıl qələm mükafatı]] |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Əhmədzadə Zülfüqar Rüfət oğlu''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan jurnalisti, ssenarist. [[Şirbalanın məhəbbəti (film, 1991)|Şirbalanın məhəbbəti]] filminin ssenari müəllifi, "[[Səhər (qəzet)|Səhər]]" qəzetinin təsisçilərindən biri, "Mavigözlü ögey ana" kitabının müəllifi [[Qızıl qələm mükafatı|Qızıl qələm mükafatlı]] azərbaycanlı jurnalist, yazıçı. Uzun illər [[BBC Azərbaycanca]] xidmətində fəaliyyət göstərib. == Həyatı == Zülfüqar Rüfətoğlu 1958-ci il iyunun 22-də [[Bakı]] şəhərində anadan olub. 1965–1975-ci illərdə 172 saylı orta məktəbdə təhsil alıb. 1975-ci ildə həmin məktəbi qızıl medalla bitirib. 1975–1980-ci illərdə [[Azərbaycan Dillər Universiteti|Azərbaycan Dövlət Xarici Dillər İnstitutu]]nda təhsil alıb, 1980-ci ildə buranı fərqlənmə diplomi ilə bitirib. Hərbi xidmətdən sonra 1985-ci ildə "[[Azərbaycan qadını (jurnal)|Azərbaycan qadını]]" jurnalında jurnalistika fəaliyyətinə başlayıb. 1986-cı ildə isə "Sovet kəndi" qəzetində, 1987-ci ildən isə "[[Kommunist (qəzet, 1919)|Kommunist]]" qəzetində fəaliyyətə göstərib. "Kommunist" qəzetinin əlavəsi olan və 1989-cu ildən çıxan [[Səhər (qəzet)|"Səhər" qəzetinin]] yaradıcılarından biri olub. Müxtəlif illərdə "[[Xalq qəzeti]]" və "[[Azərbaycan (qəzet, 1989)|Azərbaycan]]" qəzetlərində çalışıb. 1990-cı ildə "Kommunist" qəzetinin ən gənc şöbə müdiri olub. 1990-cı ildə atası [[Rüfət Əhmədzadə]]nin pyesi əsasında "[[Şirbalanın məhəbbəti (film, 1991)|Şirbalanın məhəbbəti]] filminin ssenarisini yazıb. 1985–1994-cü illər arasında bir çox mahnı sözləri bəstələyib. [[Emin Sabitoğlu]], [[Eldar Mansurov]], [[Cavanşir Quliyev]] kimi bəstəkarlarla birgə çalışıb. 1991-ci ildə [[Qızıl qələm mükafatı|"Qızıl qələm" mükafatı]]na layiq görülüb. 1980–1994-cü illər ərzində isə "[[Elm və həyat (jurnal)|Elm və həyat]]" jurnalında dilçiliklə bağlı yazdığı məqalələr dərc olunub. 1993-cü ildə [[Reuters]] agentliyinin kurslarında dəvət olunub və burada təhsil alıb. 1994-cü ilin dekabr ayından isə [[BBC Azərbaycanca|BBC Azərbaycan]] xidmətində işləməyə başlayıb. 1996-cı ildə [[Qarabağ müharibəsi]] başlandığı tarixdən sonra [[Ermənistan]]a, [[Şuşa]] və [[Xankəndi]]yə səfər edən ilk azərbaycanlı jurnalistdir. Bu səfərindən sonra 10 hissədən ibarət "Atəşkəs kölgəsində" radiooçerklər silsiləsi yaranıb. 2000–2001-ci illər ərzində BBC Azərbaycan xidmətinin prodüseri kimi fəaliyyət göstərib. Daha sonra BBC Azərbaycanın əsas müxbirlərindən biri olub. Fəaliyyət göstərdiyi müddətdən burada "Çətin sual", "Sənin səsin" adlı həftəlik proqramları yaradıb. 2011-ci ildə BBC radio yayımından veb-səhifə yayımına keçərkən Zülfüqar Rüfətoğlu ixtisara düşüb<ref>{{Cite web |title=Əlvida, Zülfüqar Rüfətoğlu və onun dövrü - Nərmin Kamal |url=https://kulis.az/xeber/edebi-tenqid/elvida-zulfuqar-rufetoglu-ve-onun-dovru-nermin-kamal-57464 |access-date=2024-11-23 |website=Kulis.az |language=az}}</ref>. Bundan sonra müstəqil jurnalist kimi fəaliyyət göstərib. 2014-cü ildə ağır xəstələnərək komaya düşüb.<ref>{{cite web |author=Misranə Həsənzadə |date=5 mart 2014 |title=Komaya düşən jurnalist Zülfüqar Rüfətoğlu anasının dəfninə gəlibmiş |url=https://modern.az/az/news/53020 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190821043147/https://modern.az/az/news/53020 |archivedate=2019-08-21 |accessdate= |work= |publisher=modern.az |language=}}</ref> Z.Rüfətoğlu uşaqlıqdan şeir yazırdı və gənclik illərindən bədii tərcümə ilə də məşğul olurdu, onun "Gecəyarı qapıları döyməyin", "Hər gün Şuşaya gedirəm" və s. şeirləri mətbuatda çap olunub və sevilib. 2019-cu ildə "Mavi gözlü ögey ana" <ref>{{Cite web |title=Zülfüqar Rüfətoğlunun kitabı çap olunub |url=https://kulis.az/xeber/media/xeber______________________-25786 |access-date=2024-11-23 |website=Kulis.az |language=az}}</ref>şeir və bədii tərcümə kitabı işıq üzü görüb. 2024-cü il noyabrın 9-da [[İngiltərə]]nin paytaxtı [[London]]da vəfat edib.<ref>{{Cite news |title=Jurnalist Zülfüqar Əhmədzadə vəfat edib |language=az |work=[[Azadlıq Radiosu]] |url=https://www.azadliq.org/a/zulfuqar-ehmedzade-vefat-edib/33196138.html |access-date=2024-11-11 |archive-date=2024-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241111060326/https://www.azadliq.org/a/zulfuqar-ehmedzade-vefat-edib/33196138.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |last= |date=2024-11-09 |title=Zülfüqar Əhmədzadənin vəfat etdiyi bildirilir |url=https://www.meydan.tv/az/article/zulfuqar-ehmedzadenin-vefat-etdiyi-bildirilir/?tztc=1 |access-date=2024-11-11 |website=[[Meydan TV]] |language=az |archive-date=2024-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241111050234/https://www.meydan.tv/az/article/zulfuqar-ehmedzadenin-vefat-etdiyi-bildirilir/?tztc=1 |url-status=live }}</ref> Vəfatından sonra qələm dostlatı onun haqqında xatirə yazıları yazıblar<ref>{{Cite web |title=Əlvida, Zülfüqar Rüfətoğlu və onun dövrü - Nərmin Kamal |url=https://kulis.az/xeber/edebi-tenqid/elvida-zulfuqar-rufetoglu-ve-onun-dovru-nermin-kamal-57464 |access-date=2024-11-23 |website=Kulis.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |date=2024-11-09 |title=Zülfüqar Rüfətoğlu dostlarının xatirəsində: "Bakı üçün darıxırdı" |url=https://www.bbc.com/azeri/articles/c7894ngg3l5o |access-date=2024-11-23 |website=BBC News Azərbaycanca |language=az |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112205117/https://www.bbc.com/azeri/articles/c7894ngg3l5o |url-status=live }}</ref>. == Əsərləri == === Filmoqrafiya === * [[Şirbalanın məhəbbəti (film, 1991)]] (ssenari müəllifi ([[Hacıbaba Bağırov]]la birgə); mahnıların mətninin müəllifi ([[Rüfət Əhmədzadə]] ilə birgə) === Kitabları === * Mavigözlü ögey ana. Bakı, 2019. == Ailəsi == Azərbaycanlı şair, publisist, tərcüməçi və ictimai-siyasi xadim [[Zülfüqar Əhmədzadə|Zülfüqar Əhməd oğlu Əhmədzad]]ə Zülfüqar Rüfətoğlunun babasıdır. 1918-ci ildə "[[Hümmət]]" təşkilatının üzvü olmuş, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bir çox vəzifələrdə işləmişdir. O, 1920–1922-ci illərdə [[Lerik]] rayonu Qosmalyon kəndində İcraiyyə Komitəsinin sədri, 1922–1923-cü illərdə [[Lənkəran]] qəzasında Torpaq şöbəsinin müdiri, 1923–1925-ci illərdə [[Lənkəran rayonu]] Maarif Şöbəsinin müdiri, 1925–1926-cı illərdə [[Laçın rayonu]]nun, 1926–1928-ci illərdə [[Zaqatala]] rayonunun, 1928–1929-cu illərdə [[Ağdam]] rayonunun İcraiyyə Komitəsinin sədri seçilmişdir. Zülfüqar Əhmədzadə 1929–1930-cu illərdə Lənkəran Rayon Pedoqoji Texnikumunun direktoru vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1930-cu ildə isə o, Mərkəzi Komitəya çağrılmiş və [[Astara rayonu|Astara]] Rayonu İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edilmişdir. 1937-ci ildə SSRİ cinayət məcəlləsinin 64-cü maddəsiylə: "Sovet hökumətinə qarşı silahlı mübarizə aparan təşkilatın üzvü kimi" ittiham olunuraq həbs edilib sürgün edilir. 1942-ci ildə sürgündə dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web |url = http://www.miq.az/az/ser-zulfuqar-talislarin-ruslarin-ve-ingilislerin-tanidii/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190820192244/http://www.miq.az/az/ser-zulfuqar-talislarin-ruslarin-ve-ingilislerin-tanidii/ |archivedate = 2019-08-20 |title = Ser... Zülfüqar! |author = Aydın Canıyev |date = 11 dekabr 2018 |work = |publisher = miq.az |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> Atası [[Rüfət Əhmədzadə]] məşhur azərbaycanlı yazıçı və satirik şairdir. [[SSRİ Yazıçılar İttifaqı]]nın və [[SSRİ Jurnalistlər İttifaqı]]nın üzvü olan Rüfət Əhmədzadə 11 kitab, 4 musiqili komediya, 3 televiziya tamaşasının müəllifidir. 15 dekabr 1988-ci ildə [[Bakı]]da dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web |url = https://kulis.az/news/12380 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190820191713/https://kulis.az/news/12380 |archivedate = 2019-08-20 |title = Tanınmış satirikin oğlu: “Öləcəyi günü bilirdi...” |author = Şərif Ağayar |date = 25 mart 2019 |work = |publisher = kulis.az |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> Qardaşı [[Rəşad Əhmədzadə]] [[Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı]]nın direktoru 2011-ci ildən isə "UNİMA" Azərbaycan Milli Mərkəzinin Prezidentidir. 9 mart 2017-ci ildə Azərbaycanın [[Əməkdar mədəniyyət işçisi]] fəxri adına layiq görülüb.<ref>{{cite web|url=http://president.az/articles/23035|title=Azərbaycan Respublikasının teatr xadimlərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|author=President.az|date=09.03.2017|work=|publisher=[http://www.president.az President.az]|language=az|access-date=2019-08-20|archive-date=2021-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20210929013158/https://president.az/articles/23035|url-status=live}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Zülfüqar Əhmədzadə]] * [[Rüfət Əhmədzadə]] * [[Rəşad Əhmədzadə]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Cite web |date=2024-11-09 |title=Zülfüqar Rüfətoğlu dostlarının xatirəsində: "Bakı üçün darıxırdı" |url=https://www.bbc.com/azeri/articles/c7894ngg3l5o |access-date=2024-11-11 |website=BBC News Azərbaycanca |language=az}} * [https://www.youtube.com/watch?v=9WUDxizEFrQ Zülfüqar Rüfətoğlunun müəllifi olduğu "31 Mart hadisələri" sənədli filmi/ BBC Azərbaycanca] * [https://www.youtube.com/watch?v=4nRV3TflTU4 Zülfüqar Rüfətoğlunun şeirləri Həsən Əblucun səsləndirməsində] {{Xarici keçidlər}} apii5mas3g1xy9erce8owlv7dflc2dm 0 38285 7865686 7841620 2024-11-27T10:19:44Z Araz Yaquboglu 17991 7865686 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Vəzifəli şəxs}} '''Asif Abbas oğlu Hacıyev''' ({{DVTY}}) — filologiya elmləri doktoru, [[professor]], [[Bakı Slavyan Universiteti]]nin rektoru (2014–2016), ədəbiyyatşünas, folklorşünas, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü. == Həyatı == Asif Abbas oğlu Hacıyev 3 aprel 1960-cı ildə [[Gürcüstan SSR]]-nin [[Borçalı]] mahalının [[Marneuli|Sarvan]] şəhərində, [[Nayvəlilər]] ocağında anadan olub. 1977-ci ildə Bakı şəhər 246 saylı orta məktəbini, 1982-ci ildə [[BDU Filologiya|Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini]] fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1982–1986-cı illərdə [[Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi lisey]]də taqım komandiri işləyib, Bakı şəhər Xətai rayon gənc müəllimlər şurasının sədri olub. 1986-cı ildən [[Bakı Slavyan Universiteti|Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda]] müəllim kimi fəaliyyətə başlayıb. Gənc alimlər şurasının, Tələbə Elmi Cəmiyyətinin sədri olub. Tərcümə kafedrasında müəllim, Rus ədəbiyyatı tarixi kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent işləyib. 1992-ci ildən 2016-cı ilə qədər Ədəbiyyat nəzəriyyəsi kafedrasında çalışıb, kafedranın professoru olub. Ədəbiyyatşünaslığa giriş, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, rus ədəbi tənqidi tarixi, poetika, ədəbiyyatşünasliğın tarixi və metodologiyası fənlərindən mühazirələr və xüsusi seminarlar aparır. 1987-ci ildə namizədlik, 1998-ci ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib. 2000-ci ilin may ayından 2014-cü ilin mart ayına qədər [[Bakı Slavyan Universiteti]]nin tədris işləri üzrə prorektoru işləyib. 2014-cü ilin mart ayından 2016-cı ilin iyun ayına qədər Bakı Slavyan Universitetinin rektoru işləyib. 2016-cı ilin sentyabr ayından Azərbaycan Universitetinin Aərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının professoru vəzifəsində işləyir. === Ailəsi === * Borçalının öndər şəxsiyyəti [[Nayvəli]]nin kötücəsidir, * Sarvanlı el ağsaqqalı Məhəmməd Hacı oğlunun nəvəsidir, * Sarvanlı el ağsaqqalı, tanınmış pedaqoq Rüstəm Hacı oğlunun qardaşı nəvəsidir, * Professor [[Abbas Hacıyev]]in oğludur, * Filosof-alim Cümşüd Məhəmməd oğlunun qardaşı oğludur, * Filoloq-alim [[Vəkil Hacılı]]nın qardaşı oğludur, * Gürcüstanın siyasi və dövlət xadimi, pedaqoq [[Tofiq Hacıyev (siyasətçi)]]in qardaşı oğludur. * Pedaqoq, ictimaiyyətçi Xanlar Hacıyevin qardaşı oğludur. * Borçalı məktəblərinin müəllimləri Rafiq, Tariyel, Cavad Rüstəm oğlu Hacıyevlərin əmisi nəvəsidir. * Gürcüstanın tanınmış sənaye və dövlət xadimi Ələkbər Gərəkməzlinin bacısı oğludur. == Elmi-pedaqoji fəaliyyəti == Asif Hacılı [[ədəbiyyat nəzəriyyəsi]], türk folklorunun poetikası, tarixi poetika, müasir ədəbiyyat, [[mifologiya]] və [[folklorşünaslıq]] üzrə tədqiqatlar aparır, tərcüməçiliklə məşğul olur, mətbuatda ədəbi-tənqidi məqalələrlə çıxış edir. Mifopoetik təfəkkürün fəlsəfi-estetik məsələlərinə, rus ədəbiyyatının tarixinə, müasir rus nəsrinin mifopoetik aspektlərinə, rus ədəbiyyatında islam və Şərq motivlərinin bədii-fəlsəfi dərkinə, bayatıların struktur-semiotik təhlilinə, müasir Azərbaycan və rus ədəbiyyatının poetikasına, mifologizm və folklorizm probleminə aid monoqrafiyaların və məqalələrin müəllifidir. Türk epik ənənəsinin tarixi-poetik xüsusiyyətlərinə, milli şüurdakı etnopoetik konseptlərə, müasir ədəbi prosesə, avrasiyaçılığa dair məqalələri dərc olunmuşdur. Avrasiyaçılığa dair mətnlərin, XX əsr ədəbi manifestlərinin bir sıra nümunələrini tərcümə etmişdir. Rus ədəbiyyatında Qurani-Kərim mövzusuna (Bakı və Türkiyə nəşrləri) və XX əsr rus ədəbi nəsrinin mifopoetikasına (Azərbaycan və Almaniya nəşrləri)dair monoqrafiyaları, ədəbiyyatşünaslığın tarixinə və metodologiyasına və rus şəbəkə ədəbiyyatına aid dərslkləri (Azərbaycan və Rusiya nəşrləri) xarici müətəxssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və Rusiyanın və Avropa ölkələrinin universitetlərində, eləcə də tədqiqatçılar tərəfindən tədrisdə və elmi araşdırmalarda geniş istifadə olunur. Bu mövzularda, eləcə də türkologiyanın aktual məsələlərinə dair rusiyalı və türkiyəli tələbə və müətəxəssislərə mühazirələr oxuyur, elmi məcmuələrdə və nüfuzlu onlayn görüşlərdə çıxış edir. Elmi yaradıcılığında [[Borçalı]] və [[Axısqa türkləri]]nin folklorunun toplanması, tədqiqi və nəşri xüsusi yer tutur. 1986-cı ildən Borçalı və Axısqa türklərinin folklorunun toplanması ilə məşğuldur. Axısqa türklərinin mifologiyasına, folkloruna, etnik tarix və etnoqrafiyasına həsr olunmuş kitabları türkologiyanın bu sahəsinə aid ilk sanballı əsərlər kimi yüksək qiymətləndirilmişdir. Bu sahədə tədqiqatlarından və topladığı folklor-etnoqrafik materiallarından ibarət məqalələri və kitabları [[Azərbaycan]]da və [[Türkiyə]]də dərc olunub. Mütəmadi olaraq, müxtəlif ölkələrdə yaşayan Ahıskalı tələbə və gənc mütəxəssislərə Ahıskanın tarixinə və etnik mədəniyyətinə dair əyani və onlayn şəkildə elmi məruzəlrlə çıxışlar edir. Borçalı türk folklorunun toplanması, tədqiqi və təbliğindəki xidmətlərinə görə [[Borçalı İctimai Cəmiyyəti]]nin Fəxri diplomu ilə təltif olunub. Türkologiyada çox az öyrənilmiş türkdilli xristian xalq olan urumların tarix və folkloruna dair, xarici alimlərin yüksək qiymətləndirdiyi və haqında rəylər dərc etdirdiyi kitabın müəllifidir. Əsərləri [[Rusiya]], [[Türkiyə]], [[İran]], [[Almaniya]], [[Ukrayna]], [[Bolqarıstan]], [[Belarus]], [[Özbəkistan]], [[Tacikistan]], [[Gürcüstan]], [[Bolqarıstan]] və b. yerlərdə çap edilib. 200-ə qədər elmi əsərin, o cümlədən monoqrafiyaların və dərs vəsaitlərinin müəllifidir. 50-dən çox monoqrafiya, elmi məcmuə, dərslik və s. elmi redaktoru, məsləhətçisi, rəyçisidir. 30-a qədər dissertasiya işinə opponentlik edib, bir-neçə doktorantın elmi rəhbəridir. [[Moskva]], [[Kiyev]], [[Ankara]], [[İstanbul]], [[Bursa]], [[Kayseri]], [[Astana]], [[Daşkənd]], [[Aşqabad]], [[Düşənbə]], [[Drezden]], [[Tbilisi]], [[Roma]], [[Minsk]], [[Sankt-Peterburq]], [[Volqoqrad]], [[Varna]] və b. şəhərlərdə beynəlxalq elmi konfranslarda iştirak edib. Türk Dövlət və Cəmiyyətlərinin X və XI Dostluq, Qardaşlıq və Əməkdaşlıq Qurultaylarının iştirakçısı, XI Qurultayın "Beynəlxalq əlaqələr, Media və İnformasiya Texnologiyaları" komissiyasının katibi olmuşdur. Həmin qurultaylarda Borçalı və Axısqa türklərinin problemləri, xüsusən, milli maarif və mədəniyyət, [[repatriasiya]] məsələləri üzrə məruzələr etmiş, məruzələrin müddəaları qurultayların qərarlarında əks olunmuşdur. "Borçalı" və "Qaraçöp" cəmiyyətlərinin idarə heyətinin üzvü, I Uluslararası Ahıska türkləri qurultayının, Ahısqa türkləri "Vətən" cəmiyyəti qurultaylarının iştirakçısı olub. Azərbaycan və Türk Diaspor Təşkilatları Rəhbərlərinin I Forumunun iştirakçısı, Dünya Azərbaycanlıları Xartiyasını hazırlayan işçi qrupunun üzvü olub. Orta məktəblər və universitetlər üçün bir sıra proqram və dərsliklərin müəllifidir. Təlim rus dilində olan ümumtəhsil məktəbləri ücün "Ədəbiyyat" fənni üzrə kurrikulumun hazırlanması üzrə [[Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi]] işçi qrupunun sədri, həmin məktəblərin 5–11-ci sinifləri üçün "Ədəbiyyat" fənni üzrə proqram və dərsliklərin hazırlanması üzrə Təhsil Nazirliyi müəlliflər qrupunun rəhbəri və dərsliklər kompleksinin elmi redaktorudu və müəlliflərindən biri olmuşdur. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-metodik Şurasının Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bölməsinin, Təhsil Nazirliyinin Fasiləsiz Pedaqoji Təhsil üzrə Koordinasiya Şurasının və Elmi-Koordinasiya Şurasının üzvü kimi fəaliyyət göstərib. Azərbaycanın umumtəhsil məktəblərinin V–IX sinifləri ucun "Qiymətləndirmə Standartlarının təkmilləşdirilməsi" və "Umumi təhsil məktəblərində və ilk peşə-ixtisas təhsili muəssisələrində təhsilalanların qiymətləndirilməsi və yekun dövlət attestasiyasının aparılması Qaydaları" əsasında fənn muəllimləri uçun muvafiq təlimatların hazırlanması üzrə təlim rus dilində olan umumtəhsil məktəbləri uçun "Ədəbiyyat" fənni üzrə İşçi qrupunun sədri olub. Rus dilinə dəstək Beynəlxalq Pedaqoji Cəmiyyətinin ([[Moskva]]) təsisçilərindən biri və üzvüdür (2004). Bu cəmiyyətin Ekspert-konsultativ şurasının üzvüdür (2008). Moskva Humanitar Pedaqoji İnstitutunun Elmi Şurasının 26.09.2006-cı il tarixli qərarı (№ 12) ilə Asif Hacıyevə bu İnstitutun Fəxri professoru adı verilmşdir. Rossotrudniçestvanın "Dostluq və əməkdaşlığa görə" ("За дружбу и сотрудничество") Fəxri nişanı (2014), Rus dilinə dəstək beynəlxalq pedaqoji cəmiyyətinin (Moskva) "Müəllim adına sədaqət" ("За верность учительскому призванию") medalı (2014), Rusiya Federasiyasının A. S. Puşkin medalı (22 aprel 2016) ilə təltif olunmuşdur. Heydər Əliyev İrsini Araşdırma Mərkəzinin Elmi-Redaksiya Şurasının üzvüdür. Qafqaz Universitetlər Birliyi Elmi şurasının üzvüdür (Türkiyə). AMEA [[Folklor İnstitutu]] elmi-nəzəri seminarın sədri, AMEA-nın Nizami adına [[Ədəbiyyat İnstitutu]] nəzdində və BSU nəzdində dissertasiya şuralarının üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası Filologiya üzrə Ekspert Şurasının üzvü (2007–2011) olub. AMEA Folklor İnstitutu nəzdində Folklorşünaslıq üzrə problem şuranın üzvüdür. Bakı Slavyan Universiteti nəzdində elmlər doktoru və fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan dissertasiyaların müdafiəsini keçirən D.02.071 Dissertasiya Şurasının sədri olub (2011–2016). Azərbaycan Tərcümə mərkəzinin Elmi-bədii Şurasının üzvüdür. "BSU Elmi əsərləri"nin baş redaktoru, "Rus dili və ədəbiyyatı Azərbaycanda", "Literaturnıy Azerbaydjan", "[[Qarapapaqlar (jurnal)|Qarapapaqlar]]" ([[Gürcüstan]]), "Vestnik MQLU" ("Вестник МГЛУ", Россия, Москва), "Elmi dialoq" ("Научный диалог", Россия, Екатеринбург) jurnallarının, "Filoloqun kitabxanası", "Azərbaycan multikulturalizminin qaynaqları" seriyalarının, "Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri", "Elm və cəmiyyət" məcmuələrinin redaksiya heyətlərinin, Yakov Qoqebaşvili adına Milli Pedaqoji Elmlər İnstitutunun "SAZRİSİ" ("Fikir", Gürcüstan, Tbilisi) Elmi əsərlərinin Elmi-konsultativ Şurasının üzvü, "Avrasya" Uluslar Arasi Araştirmalar Dergisinin ([[Türkiyə]]) Dış Temsilcisi və hakimi kimi fəaliyyət göstərib və göstərməkdədir. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvüdür. == Kitabları == # Epik ənənə və müasir bədii nəsr. [[Bakı]]:Bilik, 1984–48 s. # Qəribəm bu vətəndə. Ahıska türklərinin etnik mədəniyyəti. [[Bakı]]:"Gənclik", 1992–216 s. # Мифологизм и фольклоризм современной прозы. Б., Изд-во АПУ им. Н. Туси, 1993–148 s. # Поэтика современной прозы. Вопросы мифологического и фольклорного генезиса. Б., Мутарджим, 1997–204 с. # Теория литературы. Учебное пособие. Б., Мутарджим, 1997–204 стр. – C. 125–140 (автор раздела "Литературный процесс") # [http://kitab.az/cgi-bin/catlib2/item.cgi?lang=ru&item=20040223060520690 Axısqa türk folkloru.(tərtib, ön söz, toplayıcılıq, redaktə). B., Mütərcim, 1998] {{Dead link|date=May 2022 |bot=InternetArchiveBot }}. — 228 s. # [http://www.kaynakca.info/eser/1019341/bayati-poetikasi Bayatı poetikası. B., "Elm", 2000] — 162 s. # [http://www.akmb.gov.tr/index.php?Page=Yayinlar&KitapNo=73 Ahıska türk folkloru. [[Ankara]], 2001] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140630142026/http://www.akmb.gov.tr/index.php?Page=Yayinlar&KitapNo=73 |date=2014-06-30 }} # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Mifopoetik təfəkkür [[fəlsəfə]]si. B., Mütərcim, 2002]. — 164 s. # [http://www.kaynakca.info/eser/1055032?slug= Русская проза. Вторая половина XX века. Опыт мифопоэтического толкования. Б., изд-во "Китаб алями", 2003]. — 192 c. # Литература. Учебник для 8 класса азербайджанских школ с русским языком обучения. Б., "ХХI-YNЕ", 2006, 2010, 2012. 224 c. (соавтор и научный редактор) # Литература. Учебник для 9 класса азербайджанских школ с русским языком обучения. Б., "ХХI-YNЕ", 2007 (соавтор и научный редактор) # [https://www.academia.edu/9617480/Asif_Hac%C4%B1l%C4%B1..._Ah%C4%B1ska_t%C3%BCrk_folkloru Axısqa türk folkloru.(Ön söz və şərhlərin müəllifi, folklor mətnlərinin toplayıcısı). B., Nurlan, 2008]. — 280 s. # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Qurani Kərim rus ədəbiyyatında. B., Kitab aləmi, 2009]. — 248 s. # [https://web.archive.org/web/20150601122238/http://kitabxana.net/files/books/file/1335937174.pdf Ahıska türkləri: Vətən bilgisi. İstanbul, 2009]<ref>[ http://www.ahiska.org.tr/wp_pdf/sayi20/parcali/43_sayi20.pdf] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120320111335/http://www.ahiska.org.tr/wp_pdf/sayi20/parcali/43_sayi20.pdf |date=2012-03-20 }}</ref> # [https://s3.amazonaws.com/kaynakca/2085a751-6968-4c72-b787-6b6178260d01/a.hacili.pdf Kamal Abdulla: seçimin morfologiyası. B., "Mütərcim, 2010]. 132 s. # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Ədəbiyyatşünaslığın tarixi və metodologiyası. B., Mütərcim, 2011]. — 32 s. # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 История и методология литературоведения. Б., Мутарджим, 2011]. — 36 c. # [http://www.dunyakitap.com/asif-hacili/rus-edebiyatinda-kur-an-i-kerim.htm Rus Edebiyatında Kur'an-ı Kerim. İstanbul, Doğu Kütüphanesi, 2012] {{Dead link|date=June 2022 |bot=InternetArchiveBot }}. — 250 s. (türkçe) # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Сетература: история, типология и поэтика русской сетевой литературы. Баку, Мутарджим, 2012]. — 76 c. # [http://www.kaynakca.info/eser/1041840/i Типология русской прозы рубежа ХХ и ХХI веков. Баку, Мутарджим, 2012]. — 36 c. # Национальный куррикулум по литературе для школ с русским языком обучения (V–XI классы). Министерство Образования Азербайджанской Республики. Баку, 2012 (председатель рабочей группы). # [http://82.194.5.14/images/kurikulumTam/edebiyyatrus.pdf Образовательная программа (куррикулум) по литературе (с русским языком обучения) для общеобразовательных школ Азербайджанской Республики (V–XI классы). – Баку, МО АР, Институт проблем образования АР, 2013] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170802124804/http://82.194.5.14/images/kurikulumTam/edebiyyatrus.pdf |date=2017-08-02 }} (председатель рабочей группы) # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Axısqalı Aşıq Molla Məhəmməd Səfili. [[Bakı]], Mutərcim, 2014]. — 84 s. # [https://www.academia.edu/9617552/Asif_Hac%C4%B1l%C4%B1._Urumlar._Tarix_ve_folklor Urumlar: tarix və folklor. [[Bakı]],, Mütərcim, 2014] {{Dead link|date=June 2022 |bot=InternetArchiveBot }}. — 104 s. # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Ahıska türkləri: inanc dünyası. [[Bakı]],, Mütərcim, 2014]. — 108 s. # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Ahıska türklərinin sürgün folkloru. [[Bakı]], Mutərcim, 2014]. — 100 s. # [https://bsu-az.academia.edu/%D0%90%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2 Axısqalı şair Usta Mürtəz. [[Bakı]], Mütərcim, 2015] # Мифопоэтика русской прозы. Вторая половина ХХ века. – LAP LAMBERT Academic Publishing, 2018. — 180 c. # XX əsr ədəbi düşüncələr tarixi (xatirələr, manifestlər, konsepsiyalar). Bakı: AU, 2018. — 340 s. # История и методология литературоведения : учебно-методическое пособие / — Саратов : Вузовское образование, 2019.- 37 c. # Русская сетевая литература: контекст, история, типология, поэтика : учебное пособие / — Саратов : Вузовское образование, 2019. — 87 c. # Bayatı poetikası: struktur, semantika, praqmatika. – Bakı: "Elm", 2019, – 242 səh. (yenidən işlənmiş və genişləndirilmiş ikinci nəşri). # "قرآنکریمدرادبیاتروس" (Müqəddəs Quran rus ədəbiyyatında). Fars dilində. İran, "Rusiya-İran dostluq assosiasiyası", "Mirasmaktoob", 2021 http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news/11016 # Asif Abbas oğlu Hacıyev. XX və XXI əsrlərin qovşağı rus nəsri. Əsas istiqamət və cərəyanlar : tədris-metodik vəsait. — Saratov: Ali təhsil nəşriyyatı, 2022. 50 s. — Elektron mətn /// Гаджиев, Асиф Аббас оглы. Русская проза рубежа ХХ и ХХI веков. Основные направления и течения : учебно-методическое пособие / А. А. Гаджиев. — Саратов : Вузовское образование, 2022. — 50 с. — (Высшее образование). — Текст : электронный. # Asif Abbas oğlu Hacıyev. XX əsrin ikinci yarısı rus nəsri. Mifopoetika məsələləri: dərs vəsaiti. — Saratov: Ali təhsil nəşriyyatı, 2022. — 178 s. — Elektron mətn. /// Гаджиев, Асиф Аббас оглы. Русская проза второй половины ХХ века. Вопросы мифопоэтики : учебное пособие / А. А. Гаджиев. — Саратов : Вузовское образование, 2022. — 178 с. — (Высшее образование). — Текст : электронный. # Şuşa: ədəbi-mədəni mühit. – Bakı, CBS Polygrafic production, 2022, 256 s. === Müəllifi, tərtibatçısı olduğu dərslik, vəsait və proqramlar === # Мифологизм и фольклоризм в современной прозе. Учебное пособие. — Б., Изд-во АПУ, 1993. # Теория литературы. Учебное пособие. — Б., Мутарджим, 1997 (соавтор). # Русская проза. Вторая половина XX века. Опыт мифопоэтического толкования. Учебное пособие. — Б., Изд-во "Китаб алеми", 2003. # Типология русской прозы 1990-х годов. Программа лекционного курса. Баку, 2003 # Русский постмодернизм. Программа лекционного курса. Баку, 2003 # Литература: учебник для 8 класса общеобразовательных школ с русским языком обучения /А. А. Гаджиев, Т. Г. Джафаров, И. М. Джарчиева, Р. А. Исаева; науч. ред. А. А. Гаджиев. — Баку: XXI-YNE, 2006, 2010, 2012 (соавтор и научный редактор). # Литература: Учебник для 9-го класса общеобразовательных школ с русским языком обучения /А. Гаджиев, А. Гаджиев, Г. Гулиев и др.; науч. ред. А. А. Гаджиев. — Баку: XXI-YNE, 2007 (соавтор и научный редактор). # Ədəbiyyatşünaslığın tarixi və metodologiyası (mühazirə tezisləri). — B., Mütərcim, 2011. # История и методология литературоведения (тезисы лекций). — Б., Мутарджим, 2011. # Сетература: история, типология и поэтика русской сетевой литературы. Учебное пособие. — Баку: Мутарджим, 2012. # Типология русской прозы рубежа XX и XXI веков. Учебное пособие. — Б., Мутарджим, 2012. # Программа курса "Практикум по литературе" /составитель/. Б., АПИРЯЛ им. М. Ф. Ахундова, 1992/1993 уч. г. # Программа и методические указания по курсу "Практикум по литературе" // "Программы по кафедре теории литературы", Б., БСУ, 2002. # Программа курса "Ведение в литературоведение" // "Программы по кафедре теории литературы", Б., БСУ, 2002. (соавтор: Х. А. Касимова) # Программа по литературе для V–XI классов общеобразовательных школ с русским языком обучения. Утверждено МО АР. Б., 2006 (руководитель группы и соавтор) # Ədəbiyyatşünaslığın tarixi və metodologiyası (fənn proqramı). B., Mütərcim, 2010 # История и методология литературоведения (программа курса). Б., Мутарджим, 2010 # Образовательная программа (куррикулум) по Литературе для общеобразовательных школ с русским языком обучения. (V–XI классы). Министерство образования Азербайджанской Республики, Институт проблем образования Азербайджанской Республики. Баку, 2013 (председатель рабочей группы) https://web.archive.org/web/20140702081128/http://kurikulum.az/images/kurikulumTam/edebiyyatrus.pdf # Maarifçi-tənqidi realist ədəbiyyat. Ali təhsilin magistratura pilləsinin "filoloq" ixtisası üzrə fənn proqramı. Tərtibçi: prof. Asif Hacıyev, redaktor: dos. Ülviyyə Rəhimova, rəyçi: prof. Qorxmaz Quliyev. – Bakı: Azərbaycan Universiteti, 2018. # Ümumtürk ədəbiyyatı tarixi. Ali təhsilin magistratura pilləsinin "filoloq" ixtisası üzrə fənn proqramı. Tərtibçi: prof. Asif Hacıyev, redaktor: dos. Ülviyyə Rəhimova, rəyçi: prof. Qorxmaz Quliyev. – Bakı: Azərbaycan Universiteti, 2018. # Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XX əsrin birinci yarısı). Ali təhsilin bakalavr pilləsinin "filoloq" ixtisası üzrə fənn proqramı. Tərtibçi: prof. Asif Hacıyev, redaktor: dos. Ülviyyə Rəhimova, rəyçi: prof. Qorxmaz Quliyev. – Bakı: Azərbaycan Universiteti, 2018. # Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsr). Ali təhsilin bakalavr pilləsinin "filoloq" ixtisası üzrə fənn proqramı. Tərtibçi: prof. Asif Hacıyev, redaktor: dos. Ülviyyə Rəhimova, rəyçi: prof. Qorxmaz Quliyev. – Bakı: Azərbaycan Universiteti, 2018. # Ədəbi tənqid tarixi. Ali təhsilin bakalavr pilləsinin "filoloq" ixtisası üzrə fənn proqramı. Tərtibçi: prof. Asif Hacıyev, redaktor: dos. Ülviyyə Rəhimova, rəyçi: prof. Qorxmaz Quliyev. – Bakı: Azərbaycan Universiteti, 2018. # XX əsr ədəbi düşüncələr tarixi (xatirələr, manifestlər, konsepsiyalar). Dərs vəsaiti. Bakı: AU, 2018, 340 s. # Русская сетевая литература: контекст, история, типология, поэтика : учебное пособие / — Саратов : Вузовское образование, 2019 # История и методология литературоведения : учебно-методическое пособие / — Саратов : Вузовское образование, 2019 # Asif Abbas oğlu Hacıyev. XX və XXI əsrlərin qovşağı rus nəsri. Əsas istiqamət və cərəyanlar : tədris-metodik vəsait. — Saratov: Ali təhsil nəşriyyatı, 2022. 50 s. — Elektron mətn /// Гаджиев, Асиф Аббас оглы. Русская проза рубежа ХХ и ХХI веков. Основные направления и течения : учебно-методическое пособие / А. А. Гаджиев. — Саратов : Вузовское образование, 2022. — 50 с. — (Высшее образование). — Текст : электронный. # Asif Abbas oğlu Hacıyev. XX əsrin ikinci yarısı rus nəsri. Mifopoetika məsələləri: dərs vəsaiti. — Saratov: Ali təhsil nəşriyyatı, 2022. — 178 s. — Elektron mətn. /// Гаджиев, Асиф Аббас оглы. Русская проза второй половины ХХ века. Вопросы мифопоэтики : учебное пособие / А. А. Гаджиев. — Саратов : Вузовское образование, 2022. — 178 с. — (Высшее образование). — Текст : электронный. === Tərcümələri === # İlya Erenburq. İnsanlar, illər, həyat // "Ruh", 03–05.2003, № 1–10 # Filippo Tommazo Marinetti. Futurizmin ilk manifesti // "Ruh", 05–06.2003, № 11–12 # Filippo Tommazo Marinetti. Futurist ədəbiyyatın texniki manifesti // "Ruh", 05–06.2003, № 11–12 # Xuqo Ball. Dadaistlərin Sürixdə ilk gecəsinə manifest // "Ruh", 06,2003, № 13 # Rixard Hülzenbek. 1918-ci ilin dadaist manifesti // "Ruh", 06, 2003, № 13 # Hausman, Hülzenbek, Qolişeff. Dadaizm nədir və Almaniyada hansı məqsədlər güdür? // " Ruh", 06,2003, № 13 # Salvador Dali. Fotoqrafiya — ruhun azad yaradıcılığı// "Səhifələr", № 1, 15–22.05.2004 # İvan Qoll. Sürrealizm manifesti // "Səhifələr", № 1, 15–22.05.2004 # Kazimir Edşmid. Ekspressionizm poeziyada // "Səhifələr", № 3, 1–07.06.2004 # Nikolay Qumilyov. Simvolizm irsi və akmeizm. // "Səhifələr", № 4, 08-15-06.2004 # Osip Mandelştam. Akmeizmin səhəri// "Səhifələr", № 4, 08-15-06.2004 # Vladimir Solovyov. İncəsənətin ümumi mənası // "Səhifələr", № 5, 05–22.06.2004 # Nikolay Berdyayev. İnsanın köləliyi və azadlığı haqqında// "Səhifələr", № 5, 05–22.06.2004 # Yohan Heyzinqa. Oyun və yarış mədəniyyətin formalaşması funksiyası kimi // Səhifələr, № 7, 29–06.07.2004 # Harri Martinson. Modernizm// Səhifələr, № 8, 6–13.07.2004 # Espen Hovardsholm. Modernizm. Anlayışın tarixi-fəlsəfi planda tədqiqi // Səhifələr, № 8, 6–13.07.2004 # Umberto Eko. Postmodernizm, kinayə, həzz // Səhifələr№ 10, 20–27.07.2004 # N. S. Trubetskoy. Rus mədəniyyətində Turan elementi haqqında // "Səhifələr", № 12, 13, 14, avqust, 2004 # Blas de Otero. Manifest // "Səhifələr", 24 – 31 avqust, 2004 # Alfonso Sastre. İncəsənətin vəzifələri haqqında on bir müddəa// "Səhifələr", 24 – 31 avqust, 2004 # Valeri Bryusov. Sirlərin açarı. "Səhifələr", 31 avqust-sentyabr,2004 # Semyuel Hantinqton. Modernləşmə və vesternləşmə // "Səhifələr", 7 – 14 sentyabr, 2004 # Seyid Hüseyn Nəsr. Qərb və islam sivilizasiyaları prinsiplərinin toqquşması haqqında //"Səhifələr", 7 – 14 sentyabr, 2004 # Cino Cermani. Modernləşmə və urbanizasiya //"Səhifələr", 7 – 14 sentyabr, 2004 # Alfred Kreber. Üslub və sivilizasiya//"Səhifələr", 7 – 14 sentyabr, 2004 # İbn Xaldun.// Səhifələr, 14 – 21 sentyabr, 2004 # Arnold Toynbi. Ruhda parçalanma // Səhifələr, 14 – 21 sentyabr, 2004 # Mirça Eliade. Müasir incəsənətdə "dünyanın sonu" // Səhifələr, 14 – 21 sentyabr, 2004 # Çezare Lombrozo. Dahilik və dəlilik//"Səhifələr", 21 – 28 sentyabr, 2004 # Ernst Kreçmer. Demoniklik // "Səhifələr", 24 noyabr, 2004 # [http://manera.az/edebiyyat/4182-asif-hacili-avanqard-edebi-herekati.html Salvador Dali, Luis Montaya, Sebastyan Qaş. Katalon antibədii manifesti, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4182-asif-hacili-avanqard-edebi-herekati.html Sebastyan Qaş. Sənətin ləğvinə dair, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4208-asf-hacl-ultra-edeb-cereyan.html Xavyer Boveda və b. Ultra (Gənc yazıçıların manifesti), 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4208-asf-hacl-ultra-edeb-cereyan.html Gilyermo de Torre Ultramanifestlər, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4263-professor-asif-haciyev-ekzistensalizm-edebi-cerayani.html Jan Pol Sartr. "Kənar adam"ın izahı, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4285-profasif-hacili-artizm-edebi-cereyani.html Alberto Arbazino. "İtalyan qardaşlar"a 1977-ci ilin son sözü, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4318-prof-asif-hacili-neoqonqorizm-edebi-cereyani.html Federiko Qarsia Lorka. Təxəyyül və ilham haqqında, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4346-prof-asif-hacili-yeni-tenqid-herekati.html Tomas Sternz Eliot. "Ənənə və fərdi istedad", 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4379-prof-asif-hacili-klarte-edebi-qrupu.html Anri Barbüs."Klarte" qrupu, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4421-profasif-hacili-olum-ve-medeniyyet.html Lev Tolstoy. Həyat anlayışı, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4421-profasif-hacili-olum-ve-medeniyyet.html Vladimir Solovyov. Həyatın mənəvi mənası onun ilkin anlamında, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4512-profasif-hacili-strukturalizm-ve-poststrukturalizm.html Rolan Bart. Dram, poema, roman, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4604-profasif-hacili-ay-ishigi-adamlari.html Vasili Rozanov. Ay işığı adamları. Xristianlığın metafizikası, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/4698-prof-asif-hacili-sirden-chixib-sirre-qayidanlar.html Con Qolsuorsi. Romançının inamı, 2017] # [http://manera.az/edebiyyat/5045-profasif-hacili-shozizm-edebi-cereyani.html Alən Rob-Qriye. "Köhnəlmiş bir-neçə anlayış barədə", 2017] == Jurnal və dövri nəşrlərin redaksiya heyəti üzvlüyü == # "Литературный Азербайджан" (Азербайджан) # Ученые записки БСУ (Азербайджан) # "Русский язык и литература в Азербайджане"" (Азербайджан) # "Мультикультурализм" (Азербайджан) # "Карапапахи" (Грузия) # "Вестник МГЛУ" (Россия, Москва) # "Научный диалог" (Россия, Екатеринбург) # Ученые записки Национального института педагогических наук им. Якова Гогебашвили "Сазриси" (Грузия) # Международный журнал евразийских исследований (зарубежный представитель и член редколлегии) (Турция) # "Последователи "Бейтус-Сефа" (литературно-художественный, научно-публицистический журнал) (Азербайджан) Məcmuə, seriya, topluların redaksiya heyəti üzvlüyü # "Актуальные проблемы изучения гуманитарных наук" # "Библиотека филолога" # "Источники азербайджанского мультикультурадизма" # "Наука и общество" # "Восток и Запад""Şərq və Qərb" # "Голос Влстока" (газета) # "ZiM. Az" (сайт) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Abbas Hacıyev]] * [[Nayvəlilər]] * [[Nayvəli]] * [[Vəkil Hacılı]] * [[Tofiq Hacıyev (siyasətçi)]] * [[Nadir Abdullayev]] [[Kateqoriya:Nayvəlilər (Hacıyevlər)| ]] [[Kateqoriya:Gürcüstan azərbaycanlıları]] [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tənqidçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı folklorşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı pedaqoqlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Folklor toplayıcıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı filoloqlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan türkoloqları]] [[Kateqoriya:Axısqa türkləri]] [[Kateqoriya:Bakı Slavyan Universitetinin professorları]] [[Kateqoriya:Bakı Slavyan Universitetinin rektorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Universitetinin professorları]] [[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə yazıçı və şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tərcüməçiləri]] 5oniftvqj6oxkda6hw2lc7j47l4sa5z 0 38606 7865625 6445055 2024-11-27T09:17:37Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865625 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Gülər Abdullabəyova |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 16.12.1946 |doğum yeri = [[Bakı]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Abdullabəyova Gülər Həsən qızı''' — ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, 1989-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri namizədi (1980). == Həyatı == Gülər Abdullabəyova 1946-cı il dekabrın 16-da Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. Burada 6 saylı şəhər məktəbini bitirmişdir (1963). ADU-nun fılologiya fakültəsində təhsil almışdır (1963–1968). M.F.Axundov adına Rus dili və ədəbiyyatı Pedaqoji İnstitutunda müəllim (1970–1974), Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun ədəbi əlaqələr şöbəsində aspirant olmuş (1974–1978), hazırda elmi işçi vəzifəsində çalışır (1978-ci ildən). 1973-cü ildə ilk məqaləsi "İnqilabçı şair Adam Mitskeviç" "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində dərc olunmuşdur. Bundan sonra dövrü mətbuatda Azərbaycan-Polşa ədəbi əlaqələr mövzusunda müntəzəm elmi məqalələrlə çıxış etmişdir. Onun 50-dən artıq elmi məqalələri müxtəlif dillərdə çap olunmuşdur. Kiyevdə Beynəlxalq Slavyan ədəbiyyatı qurultayında (1983), Varşavada tənqid və ədəbiyyatşünaslığın aktual problemləri elmi konfransında (1986) iştirak etmişdir. Polşada Elmlər Akademiyasında elmi ezamiyyətdə olmuşdur (1986). Slavistlərin XV Beynəlxalq qurultayında (Bratislava, 1993), V Beynəlxalq elmi konfransda (Lublin, 1993) və VIII Beynəlxalq konqresində (Regensburq, 1994) iştirak etmişdir. == Əsərləri == * 1.Перекличка друзей. (Азербайджанско-Польские литературные связи 1945–1980). Баку: Язычы, 107 стр. [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] 4znlafy4zy1yal5u969loxo0rqkh6gy 0 38658 7865605 7777463 2024-11-27T09:11:43Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865605 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı |adı = Mikayıl Rəfili |digər adları = |şəkil = Mikayıl Rəfili.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 25.4.1905 |doğum yeri = [[Borsunlu (Goranboy)|Borsunlu]], [[Yelizavetpol qəzası]], [[Yelizavetpol quberniyası]], [[Rusiya imperiyası]]<br><small>(hazırkı [[Goranboy]], [[Azərbaycan]])</small> |vəfat tarixi = 25.4.1958 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{flaqifikasiya|Rusiya İmperiyası}}→<br>{{ADR}}→<br>{{SSRİ}} |milliyyəti = |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = {{"Şərəf nişanı" ordeni|1946}} |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Mikayıl Həsən oğlu Rəfili''' ({{DVTY}}) — şair, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, 1935-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1944), professor (1945). == Həyatı == Mikayıl Rəfili 1905-ci il aprelin 25-də [[Yelizavetpol qəzası]]nın (indiki [[Goranboy rayonu]]) [[Borsunlu (Goranboy)|Borsunlu]] kəndində varlı kəndli ailəsində doğulmuşdur. Yelizavetpol klassik gimnaziyasında təhsil almışdır. Bu dövrdə bədii yaradıcılığa başlamışdır. Onun "Mikayıl Rəfizadə" imzası ilə ilk qələm təcrübələri "Mücadileyi-həyat" hekayəsi, "Elmə doğru" şeiri və "Qərb mədəniyyəti" məqaləsi "Əfkari-Mütəəllimin" jurnalında (1919, 2,3 nömrələrində) dərc olunmuşdur. Azərbaycanda [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet hakimiyyəti]] qurulduqdan sonra Borsunlu kəndində müəllim və məktəb müdiri olmuş, kəndin mədəni həyatında fəal çalışmış, [[komsomol]] sıralarına qəbul olunmuşdur. 1921-ci ildə orta təhsil almaq məqsədilə [[Gəncə]]yə gəlmiş, eyni zamanda ictimai işlərdə fəallıq göstərmiş, III Azərbaycan qurultayına nümayəndə seçilmişdir. "Rosta" qəzetində iştirak etmişdir. [[Bakı]]da [[Azərbaycan Politexnik İnstitutu]]na daxil olmuş, həm də [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin Şərq dilləri fakültəsində məşğələlərin dinləyicisi, 1924-cü ildə olur. "Maarif və mədəniyyət" jurnalı redaksiyasında işləyir. 1926–1927-ci illərdə bütün qüvvəsini ədəbi fəaliyyətə həsr edir. 1927-ci ildə [[Moskva Dövlət Universiteti]]ndə təhsil alır. Bu dövrdə Kremldə qanunların Azərbaycan mətnlərinin redaktoru işləyir. Bakıda [[Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı]]nda bədii şöbənin müdiri işlədiyi zaman Azərbaycan Proletar Yazıçıları Birliyində fəal çalışır. 1929-cu ildə Moskvaya I Ümumittifaq Proletar Yazıçılarının Qurultayına nümayəndə seçilir. [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu]]nda [[rus ədəbiyyatı]] kafedrasında müəllim, sonra dosent (1930–1935) işləmiş, eyni zamanda [[Bakinski raboçi (qəzet)|"Bakinski raboçi" qəzeti]] redaksiyasında mədəniyyət şöbəsinin müdir müavini olmuşdur. Bu dövrdə SSRİ yazıçılarının təşkilat komitəsinin üzvü seçilmişdir. Həm də "Hücum" və "Qabaqcıl" ("Udarnik") jurnalları redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur. [[Maksim Qorki|Qorki]], [[Vladimir Mayakovski|Mayakovski]], Serafimoviç haqqında [[monoqrafiya]], "Sevastopol" və "Leninqrad" poemalarını qələmə almışdır. 1934–1935-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında elmi işçi işləmişdir. Sovet Yazıçılarının I Ümumittifaq Qurultayına nümayəndə seçilmişdir. 1935–1936-cı illərdə [[SSRİ Elmlər Akademiyası|SSRİ EA-]]nın (Leninqrad) aspiranturasında təhsil almış, orada "Azərbaycan ədəbiyyatının rus mədəniyyəti ilə əlaqələri haqqında" mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Sonra "Puşkinin həyat və yaradıcılığı", "Puşkin və Azərbaycan", "[[Mirzə Fətəli Axundov|M.F.Axundov]]" əsərlərini yazmışdır (1935–1937). Nizami yubiley komitəsi tərkibində məsul katib olmuşdur. 1938-ci ildən [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda]] və Azərbaycan Dövlət Universitetində professor olmuş, [[Azərbaycan ədəbiyyatı]] tarixi kursunu aparmışdır. [[İkinci Dünya müharibəsi]] illərində radioda, [[Qızıl Ordu]] hissələrində, hərbi xəstəxanalarda çıxışlar etmiş, "Səbuhi" ssenarisini<ref>Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 65.</ref>, "Şirvanşah İbrahim" pyesini yazmışdır. SSRİ Yazıçıları İdarəsinin üzvü olmuşdur. 1944-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Xidmətlərinə görə [["Şərəf nişanı" ordeni]] və medallarla təltif olunmuşdur. 1958-ci il aprelin 25-də vəfat etmişdir. == Əsərləri == * Pəncərə (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1929, 72 səh. * Lirik şeirlər. Bakı: Azərnəşr, 1930, 50 səh. * M. Qorki. Bakı: Azərnəşr, 1932, 71 səh. * V. Mayakovski. Bakı: Azərnəşr, 1932, 48 səh. * Durna (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1934, 168 səh. * Yeni tarix (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1935, 113 səh. * Serafimoviç. Bakı: Azərnəşr, 1938, 14 səh. * T. Şevçenko. Bakı: Azərnəşr, 1939, 50 səh. * M. F. Axundov. Bakı: Azərnəşr, 1939, 36 səh. * A. S. Puşkin. Bakı: Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1941, 24 səh. * [https://www.avetruthbooks.com/kollektiv-muxteser-azerbaycan-edebiyyati-tarixi-i-cild-1943 Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild.] Baki: EAAzF nəşriyyatı, 1943, s. 3-18. * A. P. Çexov. Bakı: Azərnəşr, 1944, 46 səh. * M. F. Axundov (həyat və yaradıcılığı). Bakı: Azərnəşr, 1957, 393 səh. * N. Nərimanov. Bakı: Azərnəşr, 1956, 56 səh. * Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş. Bakı: Azərnəşr, 1958, 282 səh. * Mirzə Fətəli Axundov (həyatı, mühiti və yaradıcılığı). Bakı: Elm, 1990, 256 səh. == Tərcümələri == (ruscadan) * 1. [[Viktor Hüqo|V.Hüqo]]. [[Gülən adam]]. Bakı: Azərnəşr, 1927, 419 səh. * 2. V.Hüqo. [[Paris Notr-Dam kilsəsi (roman)|Paris Notr-dam kilsəsi]]. Bakı: Azərnəşr, 1936, 580 səh. * 3. V.Hüqo. [[Səfillər]] (I hissə). Bakı: Azərnəşr, 1933, 301 səh. * 4. V.Hüqo. Səfillər (II hissə). Bakı: Azərnəşr, 1933, 172 səh. * 5. V.Hüqo. Səfillər (III hissə). Bakı: Azərnəşr, 1934, 229 səh. * 6. V.Hüqo. Səfillər (VI hissə). Bakı: Azərnəşr, 1935, 278 səh. * 7. V.Hüqo. Səfillər (V hissə). Bakı: Azərnəşr, 1935, 264 səh. * 8. A.S.Puşkin. [[Baxçasaray fontanı|Bağçasaray fontanı]]. Bakı: Azərnəşr, 1937, 32 səh. * 9. A.S.Puşkin. [[Ərzurum]] səyahəti. Bakı: Azərnəşr, 1937, 77 səh. * 10. A.S.Puşkin. Tunc atlı. Bakı: Azərnəşr, 1937, 22 səh. * 11. [[Onore de Balzak]]. Ögey ana. Bakı: Azərnəşr, 1943, * 12. [[Lev Tolstoy|L.N.Tolstoy]]. [[Dirilmə (roman)|Dirilmə]] (I hissə). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1951, 292 səh. * 13. L.N.Tolstoy. Dirilmə (II hissə). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1951, 382 səh. * 14. Onore de Balzak. Novellalar. Bakı: Azərnəşr, 1949, 292 səh. * 15. Onore de Balzak. Qorio ata. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1952, 312 səh.. * 16. Onore de Balzak. Qobsek. Bakı: Gənclik, 1969, 68 səh. * 17. Onore de Balzak. Qorio ata. Bakı: Yazıçı, 1978, 296 səh. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Goranboy rayonunda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Gəncə Kişi Gimnaziyasının məzunları]] 0cb35wzbtrs0iks1qxwajfuw109mq2b 7865606 7865605 2024-11-27T09:11:56Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865606 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı |adı = Mikayıl Rəfili |digər adları = |şəkil = Mikayıl Rəfili.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 25.4.1905 |doğum yeri = [[Borsunlu (Goranboy)|Borsunlu]], [[Yelizavetpol qəzası]], [[Yelizavetpol quberniyası]], [[Rusiya imperiyası]]<br><small>(hazırkı [[Goranboy]], [[Azərbaycan]])</small> |vəfat tarixi = 25.4.1958 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{flaqifikasiya|Rusiya İmperiyası}}→<br>{{ADR}}→<br>{{SSRİ}} |milliyyəti = |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = {{"Şərəf nişanı" ordeni|1946}} |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Mikayıl Həsən oğlu Rəfili''' ({{DVTY}}) — şair, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, 1935-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1944), professor (1945). == Həyatı == Mikayıl Rəfili 1905-ci il aprelin 25-də [[Yelizavetpol qəzası]]nın (indiki [[Goranboy rayonu]]) [[Borsunlu (Goranboy)|Borsunlu]] kəndində varlı kəndli ailəsində doğulmuşdur. Yelizavetpol klassik gimnaziyasında təhsil almışdır. Bu dövrdə bədii yaradıcılığa başlamışdır. Onun "Mikayıl Rəfizadə" imzası ilə ilk qələm təcrübələri "Mücadileyi-həyat" hekayəsi, "Elmə doğru" şeiri və "Qərb mədəniyyəti" məqaləsi "Əfkari-Mütəəllimin" jurnalında (1919, 2,3 nömrələrində) dərc olunmuşdur. Azərbaycanda [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet hakimiyyəti]] qurulduqdan sonra Borsunlu kəndində müəllim və məktəb müdiri olmuş, kəndin mədəni həyatında fəal çalışmış, [[komsomol]] sıralarına qəbul olunmuşdur. 1921-ci ildə orta təhsil almaq məqsədilə [[Gəncə]]yə gəlmiş, eyni zamanda ictimai işlərdə fəallıq göstərmiş, III Azərbaycan qurultayına nümayəndə seçilmişdir. "Rosta" qəzetində iştirak etmişdir. [[Bakı]]da [[Azərbaycan Politexnik İnstitutu]]na daxil olmuş, həm də [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin Şərq dilləri fakültəsində məşğələlərin dinləyicisi, 1924-cü ildə olur. "Maarif və mədəniyyət" jurnalı redaksiyasında işləyir. 1926–1927-ci illərdə bütün qüvvəsini ədəbi fəaliyyətə həsr edir. 1927-ci ildə [[Moskva Dövlət Universiteti]]ndə təhsil alır. Bu dövrdə Kremldə qanunların Azərbaycan mətnlərinin redaktoru işləyir. Bakıda [[Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı]]nda bədii şöbənin müdiri işlədiyi zaman Azərbaycan Proletar Yazıçıları Birliyində fəal çalışır. 1929-cu ildə Moskvaya I Ümumittifaq Proletar Yazıçılarının Qurultayına nümayəndə seçilir. [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu]]nda [[rus ədəbiyyatı]] kafedrasında müəllim, sonra dosent (1930–1935) işləmiş, eyni zamanda [[Bakinski raboçi (qəzet)|"Bakinski raboçi" qəzeti]] redaksiyasında mədəniyyət şöbəsinin müdir müavini olmuşdur. Bu dövrdə SSRİ yazıçılarının təşkilat komitəsinin üzvü seçilmişdir. Həm də "Hücum" və "Qabaqcıl" ("Udarnik") jurnalları redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur. [[Maksim Qorki|Qorki]], [[Vladimir Mayakovski|Mayakovski]], Serafimoviç haqqında [[monoqrafiya]], "Sevastopol" və "Leninqrad" poemalarını qələmə almışdır. 1934–1935-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında elmi işçi işləmişdir. Sovet Yazıçılarının I Ümumittifaq Qurultayına nümayəndə seçilmişdir. 1935–1936-cı illərdə [[SSRİ Elmlər Akademiyası|SSRİ EA-]]nın (Leninqrad) aspiranturasında təhsil almış, orada "Azərbaycan ədəbiyyatının rus mədəniyyəti ilə əlaqələri haqqında" mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Sonra "Puşkinin həyat və yaradıcılığı", "Puşkin və Azərbaycan", "[[Mirzə Fətəli Axundov|M.F.Axundov]]" əsərlərini yazmışdır (1935–1937). Nizami yubiley komitəsi tərkibində məsul katib olmuşdur. 1938-ci ildən [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda]] və Azərbaycan Dövlət Universitetində professor olmuş, [[Azərbaycan ədəbiyyatı]] tarixi kursunu aparmışdır. [[İkinci Dünya müharibəsi]] illərində radioda, [[Qızıl Ordu]] hissələrində, hərbi xəstəxanalarda çıxışlar etmiş, "Səbuhi" ssenarisini<ref>Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 65.</ref>, "Şirvanşah İbrahim" pyesini yazmışdır. SSRİ Yazıçıları İdarəsinin üzvü olmuşdur. 1944-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Xidmətlərinə görə [["Şərəf nişanı" ordeni]] və medallarla təltif olunmuşdur. 1958-ci il aprelin 25-də vəfat etmişdir. == Əsərləri == * Pəncərə (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1929, 72 səh. * Lirik şeirlər. Bakı: Azərnəşr, 1930, 50 səh. * M. Qorki. Bakı: Azərnəşr, 1932, 71 səh. * V. Mayakovski. Bakı: Azərnəşr, 1932, 48 səh. * Durna (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1934, 168 səh. * Yeni tarix (şeirlər). Bakı: Azərnəşr, 1935, 113 səh. * Serafimoviç. Bakı: Azərnəşr, 1938, 14 səh. * T. Şevçenko. Bakı: Azərnəşr, 1939, 50 səh. * M. F. Axundov. Bakı: Azərnəşr, 1939, 36 səh. * A. S. Puşkin. Bakı: Azərb.SSR EA nəşriyyatı, 1941, 24 səh. * [https://www.avetruthbooks.com/kollektiv-muxteser-azerbaycan-edebiyyati-tarixi-i-cild-1943 Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild.] Baki: EAAzF nəşriyyatı, 1943, s. 3-18. * A. P. Çexov. Bakı: Azərnəşr, 1944, 46 səh. * M. F. Axundov (həyat və yaradıcılığı). Bakı: Azərnəşr, 1957, 393 səh. * N. Nərimanov. Bakı: Azərnəşr, 1956, 56 səh. * Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş. Bakı: Azərnəşr, 1958, 282 səh. * Mirzə Fətəli Axundov (həyatı, mühiti və yaradıcılığı). Bakı: Elm, 1990, 256 səh. == Tərcümələri == (ruscadan) * 1. [[Viktor Hüqo|V.Hüqo]]. [[Gülən adam]]. Bakı: Azərnəşr, 1927, 419 səh. * 2. V.Hüqo. [[Paris Notr-Dam kilsəsi (roman)|Paris Notr-dam kilsəsi]]. Bakı: Azərnəşr, 1936, 580 səh. * 3. V.Hüqo. [[Səfillər]] (I hissə). Bakı: Azərnəşr, 1933, 301 səh. * 4. V.Hüqo. Səfillər (II hissə). Bakı: Azərnəşr, 1933, 172 səh. * 5. V.Hüqo. Səfillər (III hissə). Bakı: Azərnəşr, 1934, 229 səh. * 6. V.Hüqo. Səfillər (VI hissə). Bakı: Azərnəşr, 1935, 278 səh. * 7. V.Hüqo. Səfillər (V hissə). Bakı: Azərnəşr, 1935, 264 səh. * 8. A.S.Puşkin. [[Baxçasaray fontanı|Bağçasaray fontanı]]. Bakı: Azərnəşr, 1937, 32 səh. * 9. A.S.Puşkin. [[Ərzurum]] səyahəti. Bakı: Azərnəşr, 1937, 77 səh. * 10. A.S.Puşkin. Tunc atlı. Bakı: Azərnəşr, 1937, 22 səh. * 11. [[Onore de Balzak]]. Ögey ana. Bakı: Azərnəşr, 1943, * 12. [[Lev Tolstoy|L.N.Tolstoy]]. [[Dirilmə (roman)|Dirilmə]] (I hissə). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1951, 292 səh. * 13. L.N.Tolstoy. Dirilmə (II hissə). Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1951, 382 səh. * 14. Onore de Balzak. Novellalar. Bakı: Azərnəşr, 1949, 292 səh. * 15. Onore de Balzak. Qorio ata. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1952, 312 səh.. * 16. Onore de Balzak. Qobsek. Bakı: Gənclik, 1969, 68 səh. * 17. Onore de Balzak. Qorio ata. Bakı: Yazıçı, 1978, 296 səh. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Goranboy rayonunda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Gəncə Kişi Gimnaziyasının məzunları]] tkdhtjpc8g0p4xby69smjxp6avaw5jt 0 39722 7865938 7830117 2024-11-27T11:57:18Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Milyonçular]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] əlavə olundu 7865938 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |mükafatları = + }} '''Hacı Zeynalabdin Tağı oğlu Tağıyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan milyonçusu,<ref>Bakı milyonçusu H. Z. Tağıyevin həyatı haqqında. / Varlıq ensiklopedik toplu. – Bakı: "Zaman", 1998.- S.198.</ref> mesenat, [[Rusiya imperiyası]]nın Həqiqi Dövlət Müşaviri, müsəlman Şərqində [[Tağıyevin qızlar məktəbi|ilk qızlar məktəbinin]] (Tağıyevin qızlar məktəbi) yaradıcısı.<ref>"Müasirləri Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında" kitabı barədə // Palitra.- 2013.- 24 sentyabr. –S.15.</ref> II və III dərəcəli laureatı.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Nailə Vəlixanlı |başlıq="Müasirləri Hacı Zeynalabidin Tağıyev Haqqında" |yer=Bakı şəhəri |nəşriyyat="Ziya" NPM |il=2013 |səhifə=4 }}</ref> == Həyatı == === Erkən illəri === Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1838-ci ildə<ref>Nərimanov N. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaətə xidmətləri// Müasirləri Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında. Tərtib edəni F. Cabbarov. Bakı, 2013, səh.22)</ref><ref>{{ASE|9|121}}</ref><ref name=":1">Cabbarov, F. R. [https://www.academia.edu/106858157/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%BE_%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%92%D1%8B%D0%BF%D1%83%D1%81%D0%BA_11&nav_from=7358ba25-80bc-4fd9-944b-ce69ce2a1b0f&rw_pos=0 Bir daha Hacı Zeynalabdin Tağıyevin doğum tarixi məsələsinə dair] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240111141317/https://www.academia.edu/106858157/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%BE_%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%92%D1%8B%D0%BF%D1%83%D1%81%D0%BA_11%26nav_from%3D7358ba25-80bc-4fd9-944b-ce69ce2a1b0f%26rw_pos%3D0 |date=2024-01-11 }}, ''Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri'', '''11''', 2023, səh. 61</ref>(başqa mənbədə isə 1823-cü ildə<ref>Ибрагимов М. Дж. Предпринимательская деятельность Г. З. Тагиева. — Баку: Азербайджанской гос. изд-во, 1990. с. 14–15.</ref>) Bakıda kasıb başmaqçı Məşhədi Məhəmməd-Tağı Dostməhəmməd oğlunun ailəsində anadan olmuşdur: o təxmini 1791-ci ildə<ref name=":1" />, [[Miyanə]] mahalının məşhur [[Tikmədaş]] kəndində dünyaya gəlmiş, gənc yaşında [[Şamaxı]]ya gələrək məskunlaşmış, yetkin dövründə Bakıya köçmüş, burada ([[Bilgəh]] kəndindən olan xanımla) evlənmişdir. Zeynalabidinin anası Ümmü-xanım onun 10 yaşı olanda vəfat edir. Özündən 3 yaş kiçik Əliqulu adlı qardaşı vardı. İkinci nikahdan atasının daha beş övladı dünyaya gəlir. Kiçik Zeynalabdin uşaqlıqdan təmkinli və zəhmətkeş idi. On yaşında atası onu bir bənnanın yanına usta köməkçisi işinə qoyur. 12 yaşına çatanda o artıq daş yonurdu, 15 yaşında ikən bənnalıq etməyə başlamışdı. Bir müddətdən sonra Tikinti ustası və təşkilatçısı kimi tanınmağa başlayır. Müəyyən qədər vəsait toplayaraq Tağıyev artıq 20 yaşında ev tikintisi və daşyonma işləri təşkil edir. Özünün sonrakı tikinti işlərinə də şəxsən nəzarət edirdi. Tikdirdiyi binalarda, məsələn, [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi|özünün yaşadığı binada]] və şəxsən açdırdığı [[AMEA Əlyazmalar İnstitutu|qızlar məktəbinin binasında]] onun dəsti-xətti hiss edilir.<ref>{{kitab3 |müəllif=İlkin Q. |başlıq=Bakı və bakılılar |cavabdeh= |link= |yer=Bakı |nəşriyyat=Nurlar |il=2006 |cild= |səhifələr=234-243 |səhifə= |isbn= |ref= }}</ref> == Fəaliyyəti == Sonradan o özünü ticarətdə və yüngül sənayedə də sınayır. Hər ikisində qabiliyyəti ilə uğur qazanır, dükanlara və manufakturaya sahib olur. O, həm də Bakı neftini, Xəzər dənizi və Qafqaz dəmir yolu vasitəsilə ixrac edən ən böyük sahibkarlardan idi. Məqsədyönlü tədbirləri nəticəsində Tağıyev Azərbaycan iqtisadiyyatının müstəmləkə xarakterinə zərbə vuran, onu sındıran ilk milli sənayeçiliərdən idi.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Azərbaycan Milli Ensiklopediyası |başlıq=Azərbaycan mədəniyyəti, maarifi və iqtisadiyyatının inkişafında böyük rolu olmuş H.Z.Tağıyev haqqında. |yer=Bakı |nəşriyyat=Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi |il=2007 |səhifə=268 }} </ref> ==== Neft sənayesi və nəqliyyat ==== 1870-ci ildə Tağıyevin artıq iki qazanxanadan ibarət kerosin zavodu var idi. Kerosin zavodu ilə yanaşı o, 1872-ci ildə ''"Hacı Zeynalabdin"'' şirkətini yaradır. 1872-ci ildə neftli torpaqlar hərraca qoyulduqda Tağıyev də iki ortağı ilə birlikdə [[Bibiheybət]]də icarəyə torpaq götürüb, buruq quraraq quyu qazmağa başlayır, lakin beş il ərzində heç bir nəticə olmur, xərclər artır, neft isə çıxmırdı. Ortaqlar "zərərli biznesdən" çıxmaq qərarına gəldilər. Zeynalabdin isə onlar tərəfindən qoyulan kapitalı qaytarmaq məcburiyyətində idi. Buna baxmayaraq o, inadla "qara qızıl" axtarmağa davam edirdi. 1878-ci ildə dörd quyudan birində neft fontan vurdu. Bu hadisə həmin andan Z. Tağıyevin şirkətini neft sahəsində öndə gedən müəssisələr sırasına çıxardı. Nəticədə onun gəlirləri sürətlə artmağa başlayırdı. Üç il sonra [[Balaxanı]]da və [[Bibiheybət]]də yerləşən 30 desyatin neft verən torpaq, neft məhsullarının daşınması üçün iki şxun, Tsaritsında (indiki [[Volqoqrad]]), [[Nijni Novqorod]]da, [[Moskva]]da anbarlar, iki – ağ neft və sürtgü yağı zavodu Tağıyevin şirkətinə məxsus idi. Şirkətin illik səmərəliliyi 1 milyon barelə yaxın xam və emal edilmiş məhsul təşkil edirdi. Onu Bakıdakı müsəlman, rus, erməni və yəhudi cəmiyyəti xeyriyyələrinin hamısı özlərinə fəxri sədr seçmişdilər. Bu dövrlərdə Bakı əsl [[Azərbaycanda neft sənayesi|neft səltənətinə]] çevrilmişdi. Bakı ətrafındakı kəndlərdə torpaqlar [[Rusiya]]dan və xaricdən gəlmiş sərmayədarlar tərəfindən alınıb, onlarda neft buruqları ucaldılırdı. Bu Hacını da maraqlandırır və podratçılığı buraxaraq, neft işinə qurşanır. 1882-ci ildə Tağıyev 1-ci gildiya tacir rütbəsinə layıq görülür. 1896-cı ildə onun neft şirkəti hasilatda ən yüksək göstəriciyə nail olur. 32 milyon pud (512 kq) neft hasil edir. "Mazut" şirkətinin yaranması ilə əlaqədar, yerli varlılardan [[Ağabala Quliyev|Çolaq Ağabala Quliyev]]in başçılığı ilə "Bakı-Batum" neft kəməri aksioner şirkətini yaradırlar. O zaman üçün nəhəng inşaat hesab edilən bu neft kəməri Bakıdan başlayaraq Kür düzənliyindən keçib, Qafqaz dağlarının ətəyini və [[Suram qalası]]nın yamacını aşıb, Reon düzənliyindən ötərək 800 kilometr məsafədə uzanıb Xəzər sahilini Qara dəniz sahili ilə birləşdirəcəkdi. Bakı nefti okeanlara, uzaq-uzaq ölkələrə, beynəlxalq bazarlara yol açacaqdı. Kəməri uzatmağa 1897-ci ildə başlayıb, 1907-ci ildə tamamlamışdılar. 29 oktyabr 1897-ci ildə Londonda "Rusiya nefti və maye yanacağın hasil edilməsi cəmiyyəti" (və ya "[[Oleum]]") təsis olunarkən Z. Tağıyev Şuranın 6 üzvündən biri olur.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Y. Əhmədova; red. P. Qasımova, N. Əsgərova. |başlıq=''El atası'' |yer=Sumqayıt |nəşriyyat=Sumqayıt şəhər Mərkəzi kitabxanası |il=2016 |səhifə=3 }} </ref> Bundan başqa Tağıyev "Kaspi" birliyi ilə əməkdaşlığını sürətli inkişaf etdirir ki, orada da o,1889-cu ilə qədər 738 pay haqqına, müxtəlif illərdə 100-dən 250-yə qədər fəhlənin çalışdığı 3 gəmiyə, iki quru doka (Q. Ş. Dadaşovla birgə) və körpüyə sahib idi.<ref>H. Z. Tağıyevin "Kaspi" yə etdiyi himayədarlığı haqqında // Kaspi. – 2015. – 7 aprel. – S.3.</ref> ==== Toxuculuq sənayesi ==== 1897-ci ildə neft mədənlərini Britaniya şirkətlərindən birinə satan Tağıyev qeyri-neft sektoruna sərmayə qoyur. 1900-cü ildə isə [[Qafqaz]]da ilk toxuculuq istehsalatı olan toxuculuq fabriki açır. Onun inşa etdirdiyi Bakı toxuculuq fabriki Azərbaycanda yeni istehsal sahəsində başlanğıc olur. Toxuculuq fabrikini xammalla təmin etmək məqsədilə Tağıyev Yevlax rayonunda pambıq əkini üçün torpaq sahəsi alır və 1909-cu ildə Cavadda pambıqtəmizləmə zavodu tikdirir. Bakının ən iri ticarət mərkəzi sayılan ticarət evini də Tağıyev təşkil etmişdir.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Hüseynov Ə. |başlıq=XX əsrin 100 görkəmli azərbaycanlısı |yer=Bakı |nəşriyyat= "Sumqayıt" nəşriyyatı |il=2002 |səhifə=140-141 }}</ref> ==== Balıqçılıq sənayesi ==== İmperator [[II Nikolay]]ın qardaşı böyük knyaz [[Mixail Aleksandroviç]] polyak qızı ilə evlənib, taxt-tacından əl götürəndən sonra Tağıyevdən xahiş edir ki, [[Yevlax]] ətrafı meşələrdə ov edib dincəlmək üçün ona icazə versin. O, Hacıya cəvahiratla bəzədilmiş bir qızıl çarka (peymanə) bəxşiş göndərmişdi. Xəzərin Azərbaycan sahillərindən tutmuş [[Dağıstan]]ın sahillərinə, [[Dərbənd]], [[Mahaçqala|Port-Petrovsk]] daxil olmaqla uzunluğu 300 kilometr olan torpaq sahəsi alıb vətəgə salmışdı. Kür qırağındakı vətəgələri dövlətdən icarəyə götürmüşdü. 1890-cı ildə balıq sənayesinə güclü sərmayə qoyan Tağıyev iri balıqçılıq vətəgələrinə sahib olmuşdur. O, balıq məhsullarının saxlanmasını təmin etmək üçün Mahaçqala şəhərində soyuducu zavodu, buz istehsalı zavodu, çəllək zavodu inşa etmişdir. Hacı Zeynalabdin Tağıyev balıqçılığın zəiflədiyini görüb, qızıl üzüyünü balığın ağızına atıb balığı dənizə buraxmışdır. Və bunu eşidən balıqçılar həmin balığı tutmaq arzusu ilə dənizə tökülüşmüşdülər.<ref>{{Kitab3 |müəllif=İsmayıl, M., İbrahimov |başlıq=Görkəmli sənayeçi, el ağsaqqalı Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında |yer=Bakı |nəşriyyat=Azərnəşr |il=1994 |səhifə=124 }} </ref> ==== Enerji sənayesi ==== 1899-cu ildən H. Z. Tağıyev enerji sektoruna qoşulur. Onun bu istiqamətdəki fəaliyyəti 1899-cu ildə "Enerji gücü" səhmdar cəmiyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Burada Tağıyev sədr müavini vəzifəsində çalışırdı. Artıq XX yüzilliyin əvvəllərinə yaxın Ağ Şəhərdə və Bayıl burnunda səhmdar cəmiyyətinin balansında iki elektrik stansiyası vardı. ==== Mülkiyyəti ==== O, üç ilə şəhərin mərkəzində (1895–1897-ci illər) böyük bir [[Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sarayı|saray]] tikdirir. Bu sarayın hər dörd fasadı və damdakı nəhəng qübbələr diqqəti uzaqdan cəlb edir. Bir üzü Bariyantinski, digəri Starıy politseyski, üçüncüsü Merkuri, dördüncüsü isə Qarçakov küçələrinə baxır. Hər cəhətdən, həm xarici arxitekturasına, həm də daxili bər-bəzəyinə görə şəhərin ən yaraşıqlı binalarından biri sayılır. Layihənin müəllifi [[Yuzef Qoslavski]] əsasən Avropa order memarlıq üslübundan istifadə edib, fərdi kompozisiya yaradıb. Binanın hər dörd tinində və baş girəcəyinin qabağında nəhəng qaz fanarı yanırdı. === Qız məktəbinin açılmasına mane olanlarla mübarizə === Qız məktəbinin açılmasına yerli ruhanilər mane olurdular. Ruhanilər qızlara təhsil vermək təklifindən qəzəblənir və camaatı ayağa qaldırırdılar.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Fərəcov, S. |başlıq=Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maliyyə dəstəsi ilə Bakıda açılan qız məktəbi haqqında |yer=Bakı |nəşriyyat=Mədəniyyət |il=2014 |səhifə= 13}} </ref> Köhnə fikirli ruhanilər məktəb açmaq təklifini bəyənmiş qazi Mir Məhəmməd Kərimi qapısına ağ neft töküb yandırmaqla hədələyirdilər.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Mərdanov M. |başlıq=Azərbaycan təhsil tarixi |yer=Bakı|nəşriyyat=Təhsil |il=2011 |səhifə=115-144 }} </ref> Məktəbin məhz azərbaycanlı qızlar üçün təsis edilməsi maarifçi mesenatın həyatını böyük təhlükə qarşısında qoyurdu.<ref>{{Kitab3 |müəllif= Əhmədov S. |başlıq=Azərbaycan tarixindən 100 şəxsiyyət. |yer=Bakı |nəşriyyat=Ayna Mətbu Evi |il=2006 |səhifə=151-153 }}</ref> Dövrün köhnə fikirli, mühafizəkar adamları azərbaycanlı qızların oxumasını böyük bir qəbahət saydıqlarına görə Hacı Zeynalabdin Tağıyevi də öldürmək istəyirdilər. "Qaragüruhçu iri əmmaməli, qara əbalı ruhanilər, yekəqarın enliqurşaq, saqqalı hənalı hacılar ortaya çıxıb isməti-nisvandan danışa-danışa, Qurandan ayələr, peyğənbər, xəlifə, imamlardan hadisələr və sübutlar gətirərək bu işi küfr adlandırıb. Hacı Zeynalabdin Tağıyevi dindən kənar əməllərdə günahlandırırdılar.<ref>{{Kitab3 |müəllif= |başlıq=Azərbaycan tarixi |yer=Bakı |nəşriyyat="Elm" |il=2008 |səhifə=231-234 }} </ref> Tapançalı-xəncərli qoçular isə təhdidə keçirdilər"<ref>{{Kitab3 |müəllif=[[Manaf Süleymanov]] |başlıq= Hacı Zeynalabdin Tağıyev |yer=Bakı |nəşriyyat="Gənclik" |il=1996 |səhifə=17 }}</ref> Lakin Hacının xalq arasında olan nüfuzu və ətrafındakı adamların onu mühafizə etməsi bu bədxahlığın baş tutmasına imkan vermirdi. Müsəlman qaragüruhçularının sözünü kəsmək üçün Hacı Zeynalabdin Tağıyev nüfuz sahibi olan Molla Mirzə Məhəmməd oğluna çoxlu pul və hədiyyələr verib müqəddəs yerlərə – Məkkəyə, Mədinəyə, Kərbalaya, Qahirəyə, İstanbula, Tehrana göndərmiş və tapşırmışdı ki, oradakı möhtəbər, rəsmi din xadimlərindən mücdəhidlərindən hamısından imza və möhürlə təsdiq edilmiş rəsmi sənədlər alsın ki, müsəlman qızları da oğlanlar kimi şəriət məktəblərindən başqa, müasir məktəblərdə də təhsil ala bilərlər.<ref>Dadaşova S. Bakı-tarixin səhifələri. – Bakı : "Şərq- Qərb" Nəşriyyat Evi, 2013. – S.42–44.</ref> Bu müqəddəs işdə şəriətə zidd heç nə yoxdur. Hacının gördüyü tədbirlər səmərə vermirdi. Ona görədə o, məcbur olub məsciddə ruhanilər qarşısında çıxış etməli oldu: "Camaat, qızlarımızın zəmanə dərsi oxumaları vacibdir. Gözləri açılar, külfətlə rəftarı xoş olar.<ref>Böyük İqtisadi Ensiklopediya. 5 cilddə. V cild. – Bakı : "Şərq Qərb" Nəşriyyat Evi, 2012. – S.30–33.</ref> İngilistana, Firəngistana gedib oxuyan cavanlarımız hərəsi oralarda qollarına bir arvad keçirib gətirirlər. Çünki qızlarımızla məcazları tutmur, dolana bilmirlər. Əcnəbi arvadlardan doğulan uşaqlar bütün varidatımıza vərəsə çıxırlar. İşlər belə getsə, ata-baba ocağımız qalacaq Quransız, namazsız, şəriətsiz. Təzə məktəblərdə qızlara ehkami-şəriyyət, paltar tikmək, toxuculuq, mətbəx işləri, müsəlman (Azərbaycan) və rus dilində oxuyub-yazmaq, elm-hesab, tifillərə tərbiyə vermək öyrədiləcək. Burda nə pis iş var? Molla Əli Hacı Xəlil oğlu! Qulaq as! Mən qızları ismətsiz etmək istəmirəm, naməhrəmlə üzü açıq olmağa çağırmıram. Sırağa gün gecə iyirmi yaşlı ortancıl qızın sancılanmışdı, az qalmışdı ölsün. Lopabığ Ambarsum həkimi gətizdirdin, qızı yoxladı, dava dərman elədi, qız ölümdən qurtardı. İndi de görüm, Lopabığ Ambarsumun əvəzinə müsəlman arvad həkimi olsaydı, şəriətə hansı düzgün gələrdi? Arvad həkimlərinə, müəllimlərinə ehtiyacımız çoxdur. O məktəbi mən bizə padşahlıqdan vəhşi deyiləndən sonra qərara gəldim, açdırdım. Ətək dolusu pul töküb bu məqsədlə bina tikdirmişəm. Dərs deyənlər zənən xeylağı olacaq." === Behbudov işi === 1911-ci il Bakıda Tağıyevin köməkçilərindən biri [[Lütfəli bəy Behbudov]] ilə bağlı yaşadığı məhkəmə işi ilə yadda qalmışdı. Xeyriyyəçiliyi və neft sənayesində nüfuzu ilə tanınan Tağıyev Behbudovu Sona Ərəblinskayaya qarşı nalayiq davranışda ittiham etmişdi. Bu ittiham fiziki qarşıdurmaya qədər yüksəldi və yüksəksəviyyəli məhkəmə prosesinə səbəb oldu. Tağıyev və onun ehtimal olunan altı şəriki 1912-ci il martın 11-də təqsirləndirilərək məhkum edildilər.<ref>{{Cite web |last=Dennis |first=Robert |date=2020-03-21 |title=Tağıyev-Behbudov məsələsi: XX əsrin əvvəllərində Qafqazın müsəlman elitləri arasındakı qarşıdurma |url=https://bakuresearchinstitute.org/the-taghiyev-behbudov-affair-conflict-among-caucasian-muslim-elites-in-the-early-xx-century-2/ |access-date=2024-01-11 |website=Bakı Araşdırmalar İnstitutu |language=az |archive-date=2024-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240111141316/https://bakuresearchinstitute.org/the-taghiyev-behbudov-affair-conflict-among-caucasian-muslim-elites-in-the-early-xx-century-2/ |url-status=live }}</ref> == Xeyriyyəçilik == {{Main|Tağıyevin qızlar məktəbi}} 1873-cü ildə icarəyə yer götürərək neft quyusu qazdırıb. 1888-ci ildə H. Z. Tağıyev Bakıda açılan orta-texniki məktəbin 1897-ci ildən fəxri himayəçisi olmuş, həmin ildən daimi olaraq bu məktəbə maddi yardım göstərmişdi.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Əhmədov H. |başlıq=Azərbaycanda xeyriyyə cəmiyyətlərinin maarifçilik fəaliyyəti. |yer=Bakı |nəşriyyat=Mütərcim |il=1997 |səhifə=38-47 }} </ref> H. Z. Tağıyev [[Mərdəkan]]da bağçılıq məktəbi açmışdı. 1895-ci ildən fəaliyyətə başlayan bağçılıq məktəbinin xərclərini Tağıyev öz üzərinə götürmüşdür.<ref>{{Kitab3 |müəllif=XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyəti |başlıq=Azərbaycan tarixi |yer=Bakı |nəşriyyat="Bakı Universiteti" nəşriyyatı |il=2014 |səhifə=234 }} </ref> 1896-cı ildə [[Gəncə]]də və [[Naxçıvan]]da, 1897-ci ildə [[Şamaxı]]da, 1906-cı ildə [[Tiflis]]də açılan məktəblərin xeyrinə pul ödəmişdir. Tağıyev Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması məqsədilə külli miqdarda vəsait ödəmişdir.<ref>{{Kitab3 |müəllif=İlkin Q. |başlıq=Şəxsiyyət |yer=Bakı |nəşriyyat=Şur |il=1995 |səhifə=3-25 }}</ref> [[Azərbaycan Respublikası]] Dövlət vəsaiti hesabına 100 nəfəri xarici ölkələrə oxumağa göndərmişdi. Onlardan 10 nəfəri İngiltərəyə, 23 nəfəri İtaliyaya, 45 nəfəri [[Fransa]]ya, 9 nəfəri [[Türkiyə]]yə, 13 nəfəri isə [[Almaniya]] və [[Rusiya]]ya getmişdi. H. Z. Tağıyev həmin tələbələrə də maddi yardım göstərmişdi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1901-ci ildə 300 min manatlıq vəsait sərf edərək, Bakıda [[Tağıyevin qızlar məktəbi|ilk qızlar məktəbi]] tikdirir. Bəzi mənbələrdə qızlar məktəbinin inşasını Sona xanımın təklif etdiyi göstərilir. Çünki gənc yaşda Hacıya arvad olan Sona xanım təhsil ala bilməmişdi. Bu bütün Zaqafqaziyada yeganə qızlar məktəbi idi. Binanı 1898-ci ildə tikməyə başlayırlar. 1900-cü ildə hazır olur. Bu məktəb Nikolayevski (Kommunist) küçəsində (Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Əlyazmaları fondunun binası) yerləşir. Qızlar məktəbinin binası memarlıq baxımından Azərbaycan memarlığının milli-romantik üslubundadır. Əsas fasaddakı divar bir cərgə ağ, digər cərgə isə qızılı daşdan hörülüb.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası 2 cilddə. II cild |başlıq=Tağıyev Hacı Zeynalabdin Məmmədtağı oğlu (1823-1924) |yer=Bakı |nəşriyyat= Lider Nəşriyyat |il=2005 |səhifə=347-391 }} </ref> Hacı Zeynalabdin Tağıyev bütün Rusiyada birinci növbədə öz mesenatlığı və maarifpərvərliyi ilə tanınmışdır. Onun maarifpərvər xidmətləri əsasən XX əsrin əvvələrindən başlayır. Bu da təsadüfü deyildi. [[Rusiyada 1905-1907-ci illər inqilabı|1905-ci il inqilabından]] sonra hökumətin Oktyabr bəyannaməsi ölkədə mədəni-maarif işlərinin canlanmasına səbəb oldu. Ölkənin hər yerində xeyriyyə məqsədilə bir sıra cəmiyyətlər yarandı. Qəzet və jurnallar çap edilməyə başladı. Bu cəmiyyətlərin yaradılması, qəzet və jurnalların çap edilməsi birinci növbədə Tağıyevin adı ilə bağlıdır. Bu işdə Tağıyev bir növ təşkilatçı rolunu oynayırdı. Xeyriyyə məqsədilə yaradılan cəmiyyətlər ya Tağıyevin şəxsi iştirakı və vəsaiti ilə, ya da onun yaxından köməyi ilə yaradılmışdır. Bundan əlavə Tağıyevin vəsaiti hesabına 1885-ci ildə Bakının əsas qəzeti olan [[Kaspi (qəzet)|"Kaspi" qəzeti]] dərc olunurdu. 1896-cı ildə memar K. B. Skureviçin layihəsi əsasında onun tərəfindən tikilən pasaj (BUM) bu gün də şəhərin ən yaxşı ticarət mərkəzlərindən biridir.<ref>{{Kitab3 |müəllif=Seyidov Y. |başlıq=Azərbaycan dili. Böyük mesenat və xeyriyyəçi H. Z.Tağıyevin həyatı haqqında |yer=Bakı |nəşriyyat=akı Universiteti nəşriyyatı |il=2014 |səhifə=68-69 }} </ref> İlk xeyriyyə cəmiyyəti 1905-ci ildə yaranmış Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti idi. Bundan başqa "Nəşr və maarif", "Nicat" cəmiyyətlərinin yaranmasında da Hacı Zeynalabdin Tağıyevin yaxından köməyi olmuşdur.<ref>{{Kitab3 |müəllif=İlkin, Q. |başlıq=1905-ci ildə Bakıda H.Z.Tağıyev tərəfindən yaradılmış "Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti" və 1906-cı ildə yaradılmış "Nicat" mədəni- maarif cəmiyyəti haqqında |yer=Bakı |nəşriyyat=Bərəkət |il=1991 |səhifə= }}</ref> O zamanlar dustaqları [[Nargin]] adasında saxlayırdılar. Camaat ora gedib-gələndə yaman əziyyət çəkirdi. Axırda Zeynalabdinə müraciət edirlər ki, bu işdə bizə kömək elə, dərdimizə bir çarə qıl. O da, o zaman şəhərin ucqar yeri hesab edilən Quba (Füzuli) meydanı ilə Kömürçü meydanı arasında tikdirdiyi beşmərtəbəli dəyimanı (indiki şirniyyat fabrikini) dustaqxana üçün verir. Digər istinadlara əsasən, Bakıya yüksəkrütbəli təzə məmur təyin edilir. Hacı onun görüşünə gedir və deyir ki, sizə nə kömək lazımsa, utanmayın, söyləyin, mən padşahlıqdan heç nə müzayiqə edən deyiləm. Yüksəkrütbəli şəxs izah edir ki, "dustaqları Nargin adasında saxlayırıq, işçilər gedib-qayıtmağa çox vaxt sərf edirlər. Həm də əziyyət çəkirlər; mümkünsə bu işdə bizə kömək edin". Hacı Zeynalabdin tikilib qurtarmış dəyirman binasını dustaqxana üçün hökumətə verir. Xaricdən gətirdiyi dəyirman avadanlığını toxuculuq fabriki yerləşən əraziyə daşıtdırır, orda dəyirman tikdirir. Özü və ailəsi yaşamaq üçün fabrikin yaxınlığında xüsusi mülk tikdirmişdi və vaxtaşırı orda qalırdılar. ==== Bakı-Şollar su kəmərinin tikintisi ==== [[Fayl:Şollar su kəmərinin çəkilişi.jpg|thumb|Şollar su kəmərinin çəkilişi, rəssam: Çingiz Mehbaliyev]] Tağıyev həm də [[Bakı-Şollar su kəməri]]nin tikintisi üçün şəxsi vəsaitindən pul ayırıb. Lindleyin xaricdən dəvət etdiyi mühəndislərdən ibarət ekspedisiya qrupu Xudatdan şimal-şərqə doğru meşədə şəffaf, təmiz bulaq suyu olduğunu aşkarlayır. Buna baxmayaraq, Bakı sakinlərinə sərinlik və firavanlıq gətirəcək Şollar kəmərinin çəkilişi bir tərəfdən lazımi vəsaitin tapılmamasından, digər tərəfdən isə layihənin əleyhdarlarının apardıqları əkstəbliğat səbəbindən uzanırdı. Yalnız [[II Nikolay]]ın 6 oktyabr 1909-cu il tarixli fərmanı ilə Bakı şəhərinə 27 milyon rubldan çox olmamaq şərtilə istiqraz buraxılmasına icazə verməsindən sonra Şollar su kəməri layihəsi fəal tikinti mərhələsinə qədəm qoyur.<ref>H. Z. Tağıyevin Bakıya su kəmərinin çəkilməsində olan böyük rolu və köməyi haqqında // Azərbaycan müəllimi. – 2015. – 12 dekabr.- S.11.</ref> Layihənin müəllifi Lindleyin qətiyyəti və inadkarlığı sayəsində kəmərin çəkilişi üçün lazım olan bütün avadanlıq xaricdən alınıb gətirlir. Hətta [[Birinci Dünya Müharibəsi|Birinci Dünya müharibəsinin]] qızğın çağında belə tikinti işləri səngimir. Kəmərin, anbarların, şəhərdaxili şəbəkənin inşası anbaan sürətlənir. Nəhayət, V. Lindleyin və onun mütəxəssis komandasının, Bakı Dumasının və onun azərbaycanlı deputatlarının, şəhər idarəsinin, tikintidə çalışan minlərlə Azərbaycan kəndlisinin, Bakı fəhlələrinin möhkəm iradəsi və gərgin əməyi hesabına 1916-cı ilin dekabrında Şollar-Bakı su kəmərinin birinci növbəsi, 1917-ci ildə bu gün Bakını ən yaxşı içməli su ilə təmin edən 160 kilometrlik su kəmərinin çəkilməsi başa çatır.<ref>{{Kitab3 |müəllif= Nərimanov N. |başlıq= Nərimanov N. Seçilmiş əsərləri. –H. Z. Tağıyevin 50 illiyi, məişətə və cəmaətə xidmətləri |yer=Bakı |nəşriyyat="Lider nəşriyyat" |il=2004 |səhifə=397-410 }}</ref><ref>{{Kitab3 |müəllif=Fərəcov, S. |başlıq=H.Z.Tağıyevin təklifi və köməyi nəticəsində Bakıya şollar su kəmərinin çəkilməsi haqqında |yer=Bakı |nəşriyyat=Mədəniyyət |il=2015 |səhifə=15 }}</ref> == Ailəsi == [[Fayl:Hacı_Zeynalabdin_Tağıyev_və_uşaqları.jpg|thumb|296x296px|Hacı Zeynalabdin Tağıyev və uşaqları]]Hacı Zeynalabdin iki dəfə evlənmişdir. Birinci həyat yoldaşı öz əmisi qızı Zeynəb xanım idi. Zeynəb xanımdan onun iki oğlu, bir qızı olmuşdur: # [[İsmayıl Tağıyev]] (1865–1930) # Sadıx (1868–1943) # Kazım (kiçik yaşda vəfat edib)<ref>"Hacı Zeynalabdin Tağıyev", MAS Matbaacılık, İstanbul, 2010, səh.165–166. Redaktor: Araz Abbasov</ref> # Xanım (1871–1916) İkinci həyat yoldaşı məşhur general leytenant [[Balakişi bəy Ərəblinski]]nin qızı Sona xanım idi. Ərəblinskinin iki qızından böyüyü Hacının oğlu İsmayılın həyat yoldaşı idi. Hacı oğlugildə olarkən Balakişi bəy Ərəblinskinin kiçik qızı Sonanı görüb, bəyənmiş və onunla evlənmişdir. Yəni Hacı öz oğlu ilə bacanaq idi. Sona xanım 16 yaşında ikən 73 yaşlı<ref>{{Cite web |url=https://www.anl.az/down/meqale/hurriyyet/2021/mart/736985.htm |access-date=2024-01-29 |website=www.anl.az |title=Arxivlənmiş surət |archive-date=2024-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240129135952/https://www.anl.az/down/meqale/hurriyyet/2021/mart/736985.htm |url-status=live }}</ref> Tağıyevə ərə verilmişdi. Balakişi bəy Tağıyevin mülkünə ortaq olmaq üçün kiçik qızını Hacıya vermişdi. Sona xanımdan Tağıyevin üç qızı və iki oğlu olmuşdur: # Məmmədtağı (20 avqust 1900<ref name=":1" /> – 1918) — "[[Dikaya diviziya]]"-nın zabiti olarkən [[Lənkəran]]da intihar etmişdir # Məmmədkazım (22 fevral 1903<ref name=":1" /> – 1931) # İlyas (xəstəliyə tutularaq ölmüşdür)<ref>{{Kitab3|müəllif=|başlıq=Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 10 cilddə. IX cild.|yer=|nəşriyyat=Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baş redaksiyası|il=1986|səhifə=121-122}} </ref> # Leyla (16 yanvar 1898<ref name=":1" /> – 1947) — [[Şəmsi Əsədullayev]]in oğlu Əli Əsədullayevlə evlənmişdir. # Sara xanım Sarayeva-Tağıyeva (10 may 1899<ref name=":1" /> – 1991) # Sürəyya (12 aprel 1904<ref name=":1" /> – 1975)<ref>{{Kitab3|müəllif=Araz Abbasov|başlıq="Hacı Zeynalabdin Tağıyev"|yer=İstanbul|nəşriyyat=MAS Matbaacılık|il=2010|səhifə=165-166}}</ref><ref>"Hamının sevimlisi (H. Z. Tağıyev haqqında), Bakı, 2012, səh.165–166. "Təknur". Müəllif: Əşir Bəşiroğlu</ref> === Leyla Əsədullayevanın taleyi === Leyla və Əli Əsədullayevaların Əli, Nadir, Gülnar və Zeynal adlı övladları olmuşdur. Zeynal Türkiyədə anadan olmuşdur. Əli Əsədullyev 1920-ci illərdə ailəsini götürərək əvvəlcə İrana, sonra isə Türkiyəyə mühacirət etmiş, daha sonra ailə Parisə köçmüşdür. Qızları Gülnar Əsədullayev Parisin Sorbonna Universitetini bitirdikdən sonra Leyla Əsədullayeva ilə İstanbula kömüşdür. Leyla Əsədullayeva 1948-ci ildə İstanbulda vəfat etmişdir. Onun məzar daşında bu sözlər qeyd edilmişdir:<ref name=":0">{{kitab3|müəllif=Dilqəm Əhməd|başlıq="Bir ildən yüz ilə"|link=|cavabdeh=|yer=Bakı|nəşriyyat="TEAS Press"|il=2018|cild=|səhifə=29-30|səhifələr=228|isbn=978 9952 310 47 4|doi=|ref=}}</ref> {{cquote|müəllif=|Hacı Zeynalabdin Tağının qızı Leyla Əsədullah". Bakı 17 yanvar 1896, İstanbul 23 fevral 1948.}} "Yeni Kafkasya" jurnalında Leyla Əsədullayevin adına rast gəlinir. "Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəfatının birinci ildönümü" adlı xəbərdə qeyd olunmuşdur:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Bundan bir il əvvəl Bakıda Azərbaycan xeyriyyəçilərindən Hacı Zeynalabdin Tağıyev vəfat etmişdir. Ötən cümə qızı Leyla xanım və yeznəsi Əsədullahzadə Əli bəy tərəfindən mərhumu yad etmək üçün Teşvikiyə məscidində mövlud oxunulub. Mövludda Azərbaycan qaçqınları ilə yerli türklər də iştirak ediblər.}} Leyla Əsədullayevin adına "Qurtuluş" jurnalında da rast gəlinir. Belə ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə Şimali Qafqazın liderlərindən Heydər Bammat arasında olan qarşıdurma ilə bağlı bir xəbərdə onun adı keçmiş, məktubu yayımlanmışdır:<ref name=":0" /> {{cquote|müəllif=|Başda mərhum Əlimərdan bəyin ailəsi olmaqla, azərbaycanlılardan bir çoxu onlara göndərilmiş Parisdə çıxan "Qafqaz" məcmuəsini qəbul etməyərək geri gönədriblər. Onlardan bir qismi banderolun arxasına "gəldiyi yerə qaytarılır" qeydi ilə yetinməyərək məcmuənin müdiri Heydər Bammata bu hərəkətlərinin səbəbini xüsusi qeyd etməyi lüzum görüblər. Buna nümunə olaraq, Azərbaycanın məşhur simalarından mərhum Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızı hörmətli Leyla xanım Əsədullahın məcmuə idarəsinə göndərdiyi məktubun surətinin özünün icazəsilə dərc edirik: "Çox möhtərəm Heydər bəy! "Qafqaz" məcmuəsini geri göndərirəm. Onu diqqətlə oxudum. Fəqət orada, fikrimcə, Qafqazın ortaq işinə zərər verən nifərtlə dolu çıxışlardan başqa məni maraqlandıracaq bir şey tapmadım. Bundan başqa, evimdə nə oxumaları ilə məşğul olduğum gənclər yetişir. "Qafqaz"ı oxumaq isə ruhun vətənsevərliyi üzərində ancaq mənfi təsir göstərər. Hörmətlə, L.Əsədullah"}} == Vəfatı == Sovet Rusiyasının 28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycanı işğal etməsi ilə vəziyyət kökündən dəyişir. İnsanların mülküyyəti əlindən alınır, milli kadrlar və ziyalılar təqib edilməyə başlanır, hər şey Rusiyanın maraqlarına yönəlir. Yerli əhalinin xahişi ilə yeni hakimiyyətin rəhbərlərindən biri olan [[Nəriman Nərimanov]]un göstərişi ilə Tağıyevə mülk seçmək imkanı verilir. O özünün artıq əlindən alınmış keçmiş mülkiyyətlərindən ancaq [[Mərdəkan]]dakı bağ evini seçir. Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1924-cü il sentyabrın 1-də, axşam səkkizin yarısında, 85 yaşında (bəzi mənbələrə görə 86 yaşında) vəfat etmiş və sentyabrın 4-də dəfn edilmişdir<ref>{{Cite web |title=Bu gün Hacı Zeynalabdin Tağıyevin doğum günüdür |url=https://oxu.az/politics/687979 |access-date=2023-02-22 |archive-date=2023-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230222190102/https://oxu.az/politics/687979 |url-status=live }}</ref>. Onun dəfninə çox böyük izdiham toplanmışdı. İnsanlar yas mərasiminə bütün Bakı və ətraf kəndlərdən ərzaq gətirirdilər. Nəriman Nərimanovun köməkliyi ilə Bakının "[[Kommunist (qəzet, 1919)|Kommunist]]" və "[[Bakinski raboçi (qəzet)|Bakinskiy raboçi]]" qəzetlərində onunla bağlı nekroloq çap edildi. == Təltif və mükafatları == * [["Müqəddəs Stanislav" ordeni]] * [[Şiri-Xurşid ordeni]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Misir Mərdanov. Azərbaycanın təhsil tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2011-ci il. Bakı, I cild, 295 s. == Xarici keçidlər == {{Vikilər | commons = | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Hacı Zeynalabdin Tağıyev | n = | m = }} * [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai102_folder/102_articles/102_taghiyev_residence.html Articles about Taghiyev in Azerbaijan International] * [https://www.youtube.com/watch?v=LOP6AQ9OAY8 Sara Tağıyevanın şəxsi arxivi Bakıya gətirilib] * [http://www.islaminsesi.info/payitaht-abdulhamid-filmindeki-saxta-haci-zeynalabidin-tagiyev-sehnesi-bele-ifsa-edildi-tarixi-fakt--84731.html "Payitaht Abdulhamid" filmindəki saxta Hacı Zeynalabidin Tağıyev səhnəsi belə ifşa edildi — Tarixi fakt] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190301032305/http://www.islaminsesi.info/payitaht-abdulhamid-filmindeki-saxta-haci-zeynalabidin-tagiyev-sehnesi-bele-ifsa-edildi-tarixi-fakt--84731.html |date=2019-03-01 }} * [http://www.enter.news/az/news/interesting/56295/haci-zeynalabdin-tagiyevin-osmanli-sultanina-tarixi-hediyyesi-niye-misirden-getirilib-dediler Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Osmanlı sultanına tarixi hədiyyəsi — NİYƏ MİSİRDƏN GƏTİRİLİB DEDİLƏR?] * [https://teleqraf.com/news/art/99298.html Ərəblinskini Tağıyev öldürtdürüb? — İDDİAAALARA CAVAB VERİLDİ] * [https://www.azadliq.info/111094.html Zeynalabdin Tağıyevin heykəlini zibilliyə atdılar FOTO] == Həmçinin bax == * [[Tağıyevin qızlar məktəbi]] * [[Ümid valsı (balet)]] [[Kateqoriya:Hacı Zeynalabdin Tağıyev]] [[Kateqoriya:Azərbaycan iş adamları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] [[Kateqoriya:Xeyriyyəçilər]] [[Kateqoriya:Hacılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan uzunömürlüləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı uzunömürlülər]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Mesenatlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan mesenatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan incəsənət kolleksiyaçıları]] [[Kateqoriya:Tağıyevlər]] [[Kateqoriya:Bakı Şəhər Dumasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Bakı Şəhər Dumasının I çağırış üzvləri]] bzbhyyuk8z5mrsfnqvqrzrvyk1sxc4m 0 40022 7865556 7622929 2024-11-27T07:59:42Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865556 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = İmir Məmmədli |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = İmir Məmmədov |təxəllüsü = |doğum tarixi = 7.8.1957 |doğum yeri = [[Paşiyan]], [[Kaspi rayonu]], [[Gürcüstan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}<br>{{AZE}} |milliyyəti = |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''İmir Məmməd oğlu Məmmədov (Məmmədli)''' ({{DVTY}}) — şair, nasir, tərcüməçi, dramaturq, ictimai xadim, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Gürcüstan Dövlət mükafatı laureatı (2001). == Həyatı == İmir Məmmədli 1957-ci il 17 avqustda [[Gürcüstan]]ın Kaspi rayonununda anadan olmuşdur. Orta məktəbini bitirdikdən sonra [[Tbilisi]] Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1975–1980). İmir Məmmədli 1980-ci illərdə Tbilisiyə köçmüş və 1985-ci ildən 1990-cı ilədək Gürcüstan Dövlət Radio və Televiziya Şirkətində, Gürcüstan Yazıçılar İttifaqında, "Sovet Gürcüstanı" qəzeti redaksiyasında çalışmışdır. 1990-cı illərin axırlarında Gürcüstan dövlət başçısı aparatında məsləhətçi, müşavir (1992–1996), Gürcüstan Dövlət Dəftərxanasında millətlərarası münasibətlər üzrə referent (1996–2000) olmuş, Gürcüstan Prezidenti Regional Siyasət və İdarəetmə Xidmətinin rəis müavini vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. Gürcüstan Yazıçılar İttifaqı nəzdində Azərbaycan Yazıçılar Bölməsinin sədri olmuşdur (1995–2003). 2004-cü ildən 2019-cu ilədək İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətində radionun "Ədəbiyyat və İncəsənət" departamentinin direktoru vəzifəsində çalışmışdır. 2019-cu ildən [[Azərbaycan Dövlət Tərcümə Mərkəzi|Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti nəzdində Dövlət Tərcümə Mərkəzində]] çalışır. Ədəbi fəaliyyətə orta məktəb illərindən başlamışdır. Azərbaycan və gürcü dillərində yazıb yaradır. Yeddi orijinal, 10-dan çox tərcümə edilmiş kitab müəllifidir. Onun ssenariləri əsasında 9 bədii film çəkilib; bunlardan bir tammetrajlı bədii film və 5 serialı bədii film Dövlət sifarişi ilə, bir tammetrajlı film isə türk kinematoqrafçıları tərəfindən ekranlaşdırılıb; Dörd pyesi Azərbaycan teatrlarında səhnələşdirilib. Şota Rustavelinin "Pələngdərili cəngavər" poemasını ilk dəfə orijinaldan Azərbaycan dilinə poetik tərcümə etmişdir. Məhəmməd peyğəmbərin kəlamlarını, Yunus İmrənin şeirlər toplusunu, Aşıq Ələsgərin əsərlərini, Çağdaş Azərbaycan nəsrnin antologiyasını, İsa Muğannanın Povest və Yekayələr toplusunu və müasir Azərbaycan poeziyasından nümunələri gürcü dilinə çevirmişdir. Azərbaycan Ziyalılar Cəmiyyətinin Fəxri üzvü (1997), Dünya Azərbaycanlılarının Mədəniyyət Mərkəzinin üzvü (1998), Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayında Dünya Azərbaycanlılarının Əlaqələndirmə Şurasının üzvü (2001) seçilmişdir. Xidmətlərinə görə bir çox dövlət və ədəbi mükafatlara layiq görülmüşdür: Azərbaycan Respublikası Prezident mükafatçısı (2010), [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı|Milli Qəhrəman]] [[Mübariz İbrahimov]]un xatirəsinə həsr olunmuş müsabiqənin xüsusi mükafatçısı (2011), Gürcüstan Dövlət mükafatı laureatı (2001), "Maçabeli" mükafatı (1997), Tbilisi Sədaqət medalı (1999), [["Şərəf" ordeni (Gürcüstan)|"Şərəf" ordeni]] (2000), Yazıçılar Birliyinin "UGART" mükafatı laureatı (2005). == Kitabları == {{Div col}} * İstəsəm də istəməsəm də (Azərbaycan dilində) * Novellalar (azərbaycan dilində) * Kişilərə mesaj (azərbaycan dilində) * Qapı (azərbaycan dilində) * İmirə dediklərim (azərbaycan dilində) * Bir novella, bir pyes (azərbaycan dilində) * Qışda danışılan yay əhvalatları (azərbaycan dilində) * Günorta (azərbaycan dilində) * Aha (azərbaycan dilində) * Baş tutmayan bayram (gürcü dilində) * Fikir sayğacı (gürcü dilində) * Gürcüstan ozan nəğməsi (gürcü dilində) * Şairin yüz şeiri (gürcü dilində) {{Div col end}} == Dram == * Açar (komediya) – Gənclər teatrı * İşıq tozu (psixoloji komediya) — İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı * Çarə (dramma) — [[Bakı]] Uşaq Teatrı * Oğru doğru (komediya) — İrəvan Dövlət Dram Teatrı == Tərcümələri == {{Div col}} * [[Şota Rustaveli]] – Pələngdərili cəngavər * [[Yunis İmrə]] — şeirləri * Məhəmməd peyğəmbərin kəlamları * [[Aşıq Ələsgər]] – şeirləri * [[Vaqif Səmədoğlu]] şeirləri * [[Nüsrət Kəsəmənli]] –şeirləri * Şağdaş azərbaycan nəsr antologiyası * [[Afaq Məsud]] – Azadlıq (Roman, hekayə və esselər) * Afaq Məsud – Qatarın altına atılan qadın (pyes) * [[Quram Pancikidze]] – Saf daş (roman) * [[Arçil Kikodze]] – Cənub fili (roman) * [[Aka Morçiladze]] – Yetim * [[Elquca Marğia]] – Rübailər {{Div col end}} == Filmoqrafiya == * [[Balqabaq (film, 2007)]] * [[Azarkeş (film, 2008)]] * [[Qovğalı kəndinin gecələri (film, 2008)]] * [[Sovqat (film, 2009)]] * [[Gəl təzədən evlənək (film, 2012)]] * Köşk (film, 2018) * Horoz bayram (film, 2018) ([[Türkiyə]]) == Xarici keçidlər == * [https://aydinyol.aztc.gov.az/newsview/1816/Imir-Memmedli İmir Məmmədli] * [http://edebiyyatqazeti.az/news/proza/4235-ar-ve-cinayet "Ar" və "Cinayət"] * [https://525.az/site/?name=xeber&news_id=118811#gsc.tab=0 Sevgimizin tərcümeyi-halı] * [http://az.kvira.ge/186193-2/ İmir Məmmədlinin "Toy" hekayəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20191223084500/http://az.kvira.ge/186193-2/ |date=2019-12-23 }} * [https://axar.az/news/kult/54963.html Sifarişlə yazmamışam] * [https://aztc.gov.az/az/posts/id:965 AFAQ MƏSUD GÜRCÜ DİLİNDƏ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20191223092422/https://aztc.gov.az/az/posts/id:965 |date=2019-12-23 }} * [http://zim.az/edebi-elaqeler/3024-tbilisid-yaz-dramatuq-mir-mmmdlinin-srlri-il-bal-dissertasiya-mdafi-olunub.html Tbilisidə yazıçı-dramatuq İmir Məmmədlinin əsərləri ilə bağlı dissertasiya müdafiə olunub] * [http://mediapress.az/news/poetry/122-omrun-gunortasini-yasayan-sair Ömrün günortasını yaşayan şair] {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Gürcüstan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Gürcüstan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Ssenaristlər]] [[Kateqoriya:Gürcüstan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] j4ltxhd34s45a82lj7l1r9lncc0v51d 0 40377 7865162 7768005 2024-11-26T21:08:46Z Yousiphh 175220 7865162 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |şəkil = Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin binasının pəncərəsində İzzəddin Həsənoğlu rəsmi (1).JPG |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin binasının pəncərəsində İzzəddin Həsənoğlu rəsmi. }} '''İzzəddin Həsənoğlu''' ({{DVTY}}) — [[XIII əsr|XIII]]–[[XIV əsr]]lərdə<ref>H. Javadi and K. Burrill. [http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130201033259/http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x |date=2013-02-01 }}:"''It was in the 13th and 14th centuries that a stylized poetry began to develop, partly due to Eastern Turkic traditions brought from Khorasan during the Mongol occupation. An early example is a couple of verses of Turkish and Persian poetry attributed to the late-13th-century minor poet Sheikh ʿEzz-al-Din Esfarāʾini, known as Ḥasanoḡlu or Pur-e Ḥasan (cf. Heyʾat, 1979, p. 26).''"</ref><ref name="s33">{{Harvnb|Sadıqova|2011|p=33}}</ref> yaşayıb, yaratmış, [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]]<ref>{{Cite news | title=History of Azerbaijan-Information about Azerbaijan history | url=http://azerbaijan.orexca.com/azerbaijan_history.shtml | publisher=Oriental Express Central Asia | date= | accessdate= | archive-date=2016-12-02 | archive-url=https://web.archive.org/web/20161202213925/http://azerbaijan.orexca.com/azerbaijan_history.shtml | url-status=live }}</ref> və [[farsca]] şeirlər yazmış [[sufi]]<ref>{{cite news |title=ORTA ƏSRLƏR ƏDƏBİYYATI |author= |url=http://www.azerbaijan.az/_Culture/_Literature/literature_03_a.html |publisher=azerbaijan.az |date= |accessdate=2015-02-14 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150214113735/http://www.azerbaijan.az/_Culture/_Literature/literature_03_a.html |archivedate=2015-02-14 |url-status=dead }}</ref> [[şair]].<ref>A. Caferoglu, "Adhari (azeri)", in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. 1, (Leiden, 1986).</ref> Həsənoğlunun həyat və yaradıcılığı haqqında ilk məlumat [[XV əsr]]də yaşamış [[təzkirəçi]] [[Dövlətşah Səmərqəndi]]nin 1487-ci ildə tərtib etdiyi "[[Təzkirətüş-şüəra]]" əsərindən aşkar edilmişdir.<ref>Даулет-шах Алайе Самарканди, Тезкерет-ош-шаорае, Тегеран, 1337 с. г. х. (1958).</ref><ref name="mz157">Mustafa Zərir, "Yusif və Züleyxa", Bakı, 1991, səh. 157–158</ref><ref name="zmn">http://zaman.az/site/shownews.php?news_id=14975 {{dead link}}</ref><ref name="s33" /> İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan dilli poeziyanın bilinən ilk nümayəndəsi hesab edilir. == Həyatı == İzzəddin Həsənoğlunun həyatı haqqında orta əsr qaynaqlarında kifayət qədər məlumat yoxdur. Onu müasir elmi ədəbi-ictimaiyyətə ilk dəfə tanıdan və haqqında məlumat verən türk alimi M. F. Köprülü olmuşdur. Köprülünün "Azəri Ədəbiyyatına dair notlar: Həsənoğlu-Həbib" adlı məqaləsində verdiyi məlumata görə, Əsfərayin türklərindən olan şair Şeyx Rədiyüddin Əli Lələ xilafətindən Şeyx Cəmaləddin Əhməd Zakirin şagirdidir. Buna əsasən İzzəddin Həsənoğlunun XIII əsrin birinci yarısında yaşamış olduğu ehtimal edilir. ХIV əsrin tatar-qıpçaq şairi Seyfi Sarayi (1321–1396) Şeyx İzzəddinin "Apardı könlümü…" qəzəlinə nəzirə yazmış, həm həmin qəzəl, həm də nəzirə S. Sarayinin S. Şirazinin "Gülüstan" əsərini türkcəyə etdiyi tərcüməyə əlavə olunmuşdur. Bu, о deməkdir ki, Həsənoğlu ya S. Sarayi ilə cağdaş idi, ya da ondan əvvəl yaşamışdı. Beləki, türk alimlərindən M. F. Köprülü, I. Hikmət, N. S. Banarlı və başqaları da şairin ХIII yüzilliyin sonu və ХIV yüzilliyin əvvəllərində yaşadığını qəbul edirlər.{{Sfn|Bababyev|2009|p=15}} Həsənoğlu barədə orta əsr mənbələrində ilk məlumata XV əsrdə rast gəlinir. ''{{Sfn|Demiroğlu|1994|p=244}}''Teymuri Şahrux Mirzənin lələsi Əmir Alaüddəvlə-i Əsfərayinin oğlu Dövlətşah Səmərqəndinin 1487-ci ildə tamamladığı "[[Təzkirətüş-şüəra]]" əsərində İzzəddin Həsənoğludan bəhs edərkən yazır: ''"O, müdrik, müvahhid, fədai və məczub bir şəxs olub, İslam və müsəlmanların şeyxi Raziyü’l Haq və Din Əli ibn Səid Lalənin xəlifələrindən Şeyx Cəmaləddin Əhməd Zakirin şagirdidir. O, divanı həm də Azərbaycanda çox məşhur sufi şairidir…Türkidə Həsənoğlu, farsidə Purhəsən təxəllüsü işlədirdi."{{Sfn|Bababyev|2009|p=15}}'' [[Fayl:Azerbaijani Turkish Ghazal Apardi Konlumu by Hasanoghlu.jpg|250px|thumb|left|Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan,[İzzəddin Həsənoğlunun ''"Apardı könlümü"'' qəzəlinin 1391-ci ildə Seyfi Sarayı tərəfindən tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. ''"Or. 1553"'' kodlu əlyazma hazırda [[Leyden Universiteti]] Kitabxanasında saxlanılır.{{sfn|Flemming|2018|p=73|loc="The Turkish poem bearing the taḫalluṣ Ḥasan oġlï, which according to general consensus belongs to Şayḫ ʿIzzed-dīn Asfarāʾinī, has been preserved in an appendix to Sayf-i Sarāyī’s Turkish translation of Saʿdī’s Gulistān, which was completed in Egypt in 1391 and has survived in a single manuscript written in that country"}}]]Səmərqəndi Həsənoğlunu " Əsfəraini" nisbəsi il ə xatırladır. Xorasan vilayətindəki Cahan dağının ətəyində, Herdə dağının şimalında yerləşən Əsfərain qədim bir yaşayış məntəqəsidir. Tarixi mənbələr, о cümlədən "Mücmələt-t əvarix vəl-Qisəs", "Lübabül Əbvab", "Tarixi-Cahangüşa", "Qamusüləlam", "Reyhann ətülədəb" və s. kimi mötəbər məxəzlər Əsfəraində bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər, elm, ürfan, fəzil ət sahibləri və dövlət adamları yetişdiyini, burada qədimlərdən türklərin və farsların bir yerdə yaşadığını xəbər verirlər. Doğulduğu və yaşadığı Əsfəraində də vəfat etmiş və elə orada da dəfn edilmişdir. Məzarı bir neçə dəfə dağıdılıb.<ref>{{Cite web |title=Həsənoğlunun məzarının dağıdılması İranın iyrənc simasını göstərir – Azərbaycanl alım |url=https://www.bakupost.az/az/hesenoglunun-mezarinin-dagidilmasi-iranin-iyrenc-simasini-gosterir-azerbaycanl-alim |access-date=2023-02-10 |archive-date=2023-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230210133833/https://www.bakupost.az/az/hesenoglunun-mezarinin-dagidilmasi-iranin-iyrenc-simasini-gosterir-azerbaycanl-alim |url-status=live }}</ref> Bu barədə Seyfəddin Altaylı özünün " İzzəddin Həsənoğlu ve Altı Balkan Şairinin Şeirlərində Türk Mifiologiyasına Aid Bəzi Ortaq Motiflər" adlı məqaləsində yazır: ''Həsənoğlunun İsferayin yolu üzərində Şah Cahan dağına söykənmiş təpədə olan məzarı uçub. Bölgədəki dostlarla əlaqə qurub, bəzi zəruri işlər həyata keçirşrşk, adına layiq məzarlıq ucaldılsa da, təsəvvüf şairinin irsi onun xalqda milli kimliyi gücləndirəcəyindən qorxan, İran coğrafiyasındakı şovinist təfəkkürlü insanlar tərəfindən məhv edilib.{{Sfn|Altaylı|2023|p=183}}'' == Yaradıcılığı == Qeyd etdiyimiz kimi İzzəddin Həsənoğlunu Həsənoğlunu Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə ilk daxil edən Fuat Köprülü olduğu məlumdur. Bütün tədqiqatçılar onun iki türk, iki fars şeiri olduğunu qeyd etmişlər. Fuad Körpülü onun üç türk şeirini tapılıb nəşr etmişdir. === Azərbaycan türkcəsində şeirləri === ==== "Apardı könlümü.." qəzəli ==== Türk şeirlərində Həsənoğlu, fars dilində şeirlərində isə Pürhəsən təxəlllüsündən istifadə edən şair Azərbaycan ədəbiyyətında ana dilli ilk qəzəl olan "apardı könlümü.." qəzəlinin müəllifidir. M. F. Köprülü tərəfindən Avropa şərqşünası Kramersin yaxından köməkliyi ilə üzə çıxarılan yeddi beytlik qəzəl Seyfi Sarayinin "Gülüstan" tərcüməsinə əlavə edilmişdir. Qəzəlin poetik forması (daxili mükalimə) klassik şərq şeirində daha qədim dövrlərdə işlənmiş "Rəddül-əcəz" formasıdır. Əsl adı "Rəddül-əciləsul-sədr"dir. Yəni əvvəlin inkarı və ya onun izahıdır. Qəzəl əruzun bütov həzc bəhrində, məfAİlün təfiləsinin 4 dəfə təkrarlanması ilə başa çatdırılıb.{{Sfn|Ercan|2017|p=179}} <blockquote>Apardı könlümü bir xoş qəməryüz canfəza dilbər;<br>Nə dilbər, dilbəri-şahid, nə şahid, nə şahidi-sərvər.</blockquote> "Apardı könlümü" qəzəlində işlənən nə əvəzliyi beytin ikinci misralarında (onların sayı 7-dir) suallıqdan çıxır, misraya heyranlıq, məftunluq məzmunu gətirir. Lirik qəhrəman "canfəza dilbər"in, "qəməryüz"ün gözəlliyi qarşısında dərin hisslər, duyğular içərisindədir. O, bu gözəllik, füsunkarlıq, bənzərsizlik qarşısında vəcdə gəlmişdir.{{Sfn|Ercan|2017|p=179}} <blockquote>''Mən ölsəm sən, büti-şəngül, sürahi eyləmə qülqül,''<br>''Nə qülqül? Qülqüli-badə. Nə badə? Badeyi-əhmər.''</blockquote> Sənətkar bu beytdə bir müqayisə – bənzətmə yaradır. Belə ki, gözəlin qaməti sürahiyə bənzədilir. Bu dilbərin boyu da sürahi kimi uca, mütənasib və zərifdir. Boğazı sürahininki kimi incə və xoşagələndir. Sürahinin içərisindəki şərab badəyə süzülərkən onun dar boğazından keçən maye "qül-qül" deyə zərif səs çıxarır. Gözəl də danışarkən onun da boğazından gələn səs lətif və ürəyəyatan "qül-qül" avazını xatırladır. Deməli, gözəlin həm boyu, həm də danışığı sürahi və ondan süzülən şəraba bənzədilir. {{Sfn|Bababyev|2009|p=19}} İ. Həsənoğlunun haqqında danışdığımız qəzəli lirik-aşiqanə mövzuda yazılmışdır. Lakin son dövrlərdə yazılmış bir sıra əsərlərdə o, sufi şeiri kimi də qiymətləndirilir. Məsələn, "XII-XVI əsrlər Azərbaycan şeirində təsəvvüf" adlı monoqrafik tədqiqatında X. Hümmətova yazır: "Apardı könlümü" adlı qəzəli məna semantikası baxımından şairin sufiyanə görüşlərini əks etdirən bir qəzəldir". Bu qəzəllə bağlı A. Rüstəmova yazır: "Şairin "Apardı könlümü" qəzəli onun istedadlı bir şəxs olub, azəri türkcəsində kamil əsərlər yaratdığına dəlalət edir. İlahi eşqin simvollarla əyaniləşdirilməsi kimi, dildən uzun əsrlər ərzində formalaşa biləcək ifadə imkanı tələb edən mürəkkəb bir formada mükəmməl qəzəl nümunəsi olan Həsənoğlunun bu şeiri qəzəl janrının tələbləri baxımından kamildir".{{Sfn|Əliyev|2017|p=8}} Qəzəldə işlənən "dilbər", "Dilbəri şahid", "şahidi sərvər", "büt", sürahi, "badə" və s. söz-simvollardan istifadə edilməsi klakssik şeirimizə xas olan xüsusiyyətlərdir. Həmçinin, "sevgili", "sultan", "məhbub", "şərab", "ağız", (dəhan) "qönçeyi-xəndan" və s. kimi söz və ifadələr də bədii təsvir vasitələridir".{{Sfn|Ercan|2017|p=183}} Qəzəldə Ərəb-fars söz və ifadələri Azərbaycan dilinin sintaktik sisteminə və cümlə quruluşuna məharətlə uyuşdurulmuşdur. "Apardı könlümü…", "başımdan getm ədi", "canım içində yazıldı" və s. kimi ifadələr sadə və canlı xalq dilindən xəbər verir. Həsə noğludan s onra istər türk və istərsə də fars dilində "Apardı könlümü…" qəzəlinə çoxlu sayda nəzirələr yazılmışdır. Türk dilində bənzətmə yazanlardan Seyfi Sarayini, ХV əsrin Anadolu şairi Əhməd Daini, Azərbaycan sənətkarlarından Möhnəti Bakuini (ХIVəsr), Şəkili Nəbini (ХVIII əsr), Şirvanlı Salehi (ХVIII əsr), Əbdülxalıq Cənnətini (1855–1931) və s., farsca nəzirə qələmə alanlardan isə "Ima" təxəllüslü bir şairi, Tüfeylini (ХV-ХVI əsrlər), ХVII yüzillikdə Hindistanda ömür sürmüş Bidili və b. göstərmək olar.{{Sfn|Bababyev|2009|p=22}} ==== "Bənim" rədifli qəzəli ==== İzzəddin Həsənoğlunun bizə məlum olan türkcə ikinci qəzəli isə "Necəsən, gəl ey yüzü ağum bənüm" misrası ilə başlayan qəzəlidir. Həmin şeiri alman şərqşünası, Hamburq Universitetinin professoru Barbara Flemminq aşkara çıxarmış, 27–29 sentyabr 1972-ci il tarixlərdə Türkiyədə keçirilmiş I Türk Dili Bilimsəl Qurultayında etdiyi "Sultan Qavri divanında naməlum şeirlər" adlı məruzəsində bu barədə elmi ictimaiyyətə məlumat vermişdir.{{Sfn|Həşimli|2016|p=3}} Daha sonra Azərbaycan alimi Fərhad Zeynalov alman şərqşünası B. Flemminqin aşkarladığı qəzəl barədə Bakıda çıxan "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin 25 noyabr 1972-ci il tarixli sayında dərc olunmuş "Həsənoğlunun azərbaycanca yeni şeiri" adlı yığcam məqaləsində məlumat vermiş, şeirin mətnini də oxuculara çatdırmışdır.{{Sfn|Zeynalov|1972|p=}} <blockquote>"''Necəsən, gəl, ey yüzü ağum bənüm?''<br>''Sən əritdün odlara yağum bənüm."''</blockquote> Bu şeirdə Apardı könlümü qəzəli kimi məhəbbəd mövzusundadır. İlk beytdə qəhrəman sevgilisinə xitab edir, onun gəlişini arzulayır, bildirir ki, nigarın eşqinin ucbatından aşiqin bədəninin yağı odlarda ərimişdir.{{Sfn|Ercan|2017|p=180}}{{Sfn|Həşimli|2016|p=4}} <blockquote> "''And içərəm səndən artuq sevməyəm,'' ''Sənün ilə xoş keçər çağum bənüm."''</blockquote> Bu beytdə qəhrəman sevgilisinə öz sədaqətini vurğulayır, onunla keçən günləri xoş sayır.{{Sfn|Həşimli|2016|p=4}} <blockquote>"''Hüsn içində sana manənd olmaya,''<br>''Əsli yuca, gönlü alçağum bənüm."''</blockquote> Üçüncü beytdə aşiq sevgilisinin tərənnümünə yer vermişdir. Onun gözəlliyi ilə yanaşı mənəvi keyfiyyətlərini mədh edir.{{Sfn|Ercan|2017|p=181}}{{Sfn|Həşimli|2016|p=4}} <blockquote>"''Al əlimi irəyim məqsuduma,''<br>''Qoma yürəkdə yana dağum bənüm"''</blockquote> Bu beytdə aşiq çəkdiyi hicrandan danışır, vüsal arzusunu ifadə edir.{{Sfn|Həşimli|2016|p=4}} <blockquote>"''Sən rəqibə sirrini faş eylədün,''<br>''Anun ilə oldu şiltağum bənim."''</blockquote> 5-ci beytdə aşiqin giley-güzarı görünür.{{Sfn|Həşimli|2016|p=4}} <blockquote>"''Qışladum qapunda itlərün ilə,''<br>''Оldu kuyin uşda yaylağum bənüm."''</blockquote> 6-cı beytdə aşiq sevgilinin yaşadığı yerin önündə daimi məskən salmışdır, qışı onun qapısında itlərlə qışlayır, yayda isə yar yaşayan küçəni özünə yaylaq edir.{{Sfn|Həşimli|2016|p=4}} <blockquote>"''Bən ölücək yolına gömün bəni,'' ''Baxa dursun yara toprağum bənüm'' ''Toprağumdan bitə həsrətlə ağac,'' ''Qıla zari cümlə yaprağum bənüm."''</blockquote> 7–8-ci beytlərdə aşiq hətta dünyasını dəyişəndən sonra da bu eşqə sadiqliyinin, nigara hüdudsuz məhəbbətinin bilinməsini istəyir.{{Sfn|Ercan|2017|p=184}} <blockquote>"''Bu Həsənoğlu sənin bəndəndürür,''<br>''Anı rədd etmə, yüzi ağum bənüm."''</blockquote> Sonuncu beytdə İzzəddin Həsənoğlu özündən bəhs edərək özünü onun bəndəsi sayır və eşqinə cavab gözlədiyini bildirir.{{Sfn|Həşimli|2016|p=4}} İ. Həsənoğlunun "Apardı könlümü…" şeiri ilə müqayisədə "Necəsən, gəl…" qəzəlinin dili daha sadədir. Bunun bir səbəbi ilk qəzəldə subyekt-atribut münasibətlərinin təqdiminə xidmət göstərən poetik strukturun, ifadə tərzinin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq bütün beytlərin ikinci misralarının izafət birləşmələri üzərində qurulmasıdır ki, bu da özlüyündə şeirin dilində müəyyən ağırlaşma yaratmışdır. Beytlərdə ilk misralarla müqayisədə ikinci misraların nisbətən qəlizliyi, onlarda alınma sözlərin çoxluğu (hərçənd ki, bunların da böyük əksəriyyəti dilimizdə əsrlərdən bəridir ki, vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır) da ilk növbədə bununla bağlıdır.{{Sfn|Həşimli|2016|p=5}} Türkiyəli alim Ersen Ersoy 2013-cü ildə yayınlanmış "XIV-XVI. yüzyıllar arasında yazılmış bazi şiirleri ihtiva eden bir mecmua ve İbn-i Ömerin şiirleri" məqaləsində Parisdə milli kitabxanada saxlanılan bir əlyazmada bir sıra şairlərin əsərləri ilə yanaşı, İ. Həsənoğlunun vaxtı ilə Barbara Fleminq tərəfindən aşkarlanmış qəzəlinə də rast gəldiyini nəzərə çatdırmışdır. E. Ersoyun yazdığına görə, Paris kitabxanasındakı əlyazmada qeydə alınan Həsənoğlu qəzəli B. Flemminq nüsxəsi ilə müqayisədə bir neçə beyt artıqdır.{{Sfn|Həşimli|2016|p=8}} İzzəddin Həsənoğlunun Azərbaycan türkcəsində bilinən 3-cü qəzəli "Kim" rədifli qəzəlidir.{{Sfn|Babayev|2009|p=25}} <blockquote>''Əcəb bilsəm, bəni şeyda qılan kim?'' ''Bana bu eşq odun peyda qılan kim?'' ''Əcəblərəm, əcəb qaldum ilahi'' ''İman əhlin dutub tərsa qılan kim?''</blockquote> Bu şeiri ritorik sual üzərində qurulmuş lakonik və məzmunlu tövhidnamə adlandırırlar. Qəzəl sadə, axarlı və ekspressiv bir dilə malikdir.{{Sfn|Babayev|2009|p=25}} === "Kitabi-Sirətin-Nəbi" məsnəvisi === Əsər İlhan Şimşək tərəfindən 2009-cu ildə Finlandiyadakı şəxsi kolleksionerdən satın alınaraq Türkiyəyə gətirilmiş, Türk Dil Qurumuna verilmiş və qurumun kitabxanasında “əlyazma 766, 15/2554” nömrə ilə qeyd edilmişdir. Əsərin ölçüsü 17x23,5-12x18 sm, 366 vərəqdən ibarətdir. Filiqranlı Avropa kağızına hərəkəli nəsx xətti ilə yazılıb. Əsərin hərəkəli olması orijinal nüsxədə də hərəkələrin olması fikrini gücləndirir. Məsnəvinin əsli indiyədək tapılmayıb. Əsər 12390 beytdən ibarətdir. Qissə başlıqları, ayələr qırmızı hərflərlə yazılıb.{{Sfn|Altaylı|2023|p=242}}{{Sfn|Altaylı|2021|p=83}} Həsənoğlunun Kitab-i Sirətin-Nəbi adlı məsnəvisi Hz. Məhəmmədə həsr olunmuş dini-ədəbi əsərdir. Məsnəvinin dili XIII əsr Azərbaycan türkcəsidir. 17 Səfər 1217 (miladi 1802) tarixində İstanbulda köçürülüb tədqiq edilmiş və hazırlanmış bir nüsxədir. Mənzum şəkildə olan əsərin mövzusu Əbül Həsən əl Bekri əl-Kasasinin Sirətün-Nəbi adlı əsərindən götürülüb. Həsənoğlu bir neçə beytə "Əbül Həsən Bəkri rəvayət edir ki" cümlələri ilə başlayır. Müəllif əsərin xətiməsində ''“Həsənoğlu bu xidmətin eşiyində, Üzün oldu türab əl-həmdü li-l-lah”'' yazıb,öz imzasını atmışdır. Məsnəvinin bölmələri aşağıdakılardır:{{Sfn|Altaylı|2021|p=85}} # Ağazı qissə-i vəladeti Seyyidil Mürsəlin ve Ḫətəmi Nəbiyyin ve Həbibi Rəbbil Aləmin; # Qissə-i Resul Həzrətinin mübarək gözləri ağrıyub kəndü ağız yari şefa olduğı qissədir; # Qissə-i kiştəni giriftani Mustafa bə Əbu Cəhil leini-bi-vəfa; # Qissə-i mühacirəti Mustafa berayi Xədicə əl Kübra radiallahi anha; # Qissə veladət əmirül möminin ve imami əl müttəḳin imam Əli kərrəmallahü vəchə; # Qissə-i-amiden vəhyi Peyğəmbər sellallahu əleyhə və səllləm; # Qissə-i Müselman şidden Əbu Bəkir ve Osman ibn Affan radiallahü anhuma; # Zikr-i İslam Ömər radiallahü anha; # Zikr-i mirac Rəsūlullah səlləllahü əleyhi vəsəlləm; # Zikr qissə-i inşikakı kəmər və Həbib Müsəlman olduğı; # Qissə-i ərzə kərdən Rəsulullah ḫud ra bər kəbaili ərəb; # Zikr-i ta Pəyğəmbərin ḳaftani olan Yəhudi Tayan qissəsidir; # Qissə-i hicrət Pəyğəmbər səllallahu əleyhi ve səlləm; # Qissə-i Miḳdad-ı ibn Əsvəd əl kəndi ba siyasə dəhdər həbbə birin məzahim; # Zikri qəza-i Bədir ba küffarı Qureyş ve həlak şoden-i Əbu Cəhl-i lein; # Zikr-i qəza-i Uhud və şəhid şodeni Həmzə pəhləvan radiyallahu anha; # Zikr-i qissə-i qəzai Xeybər; # Zikr-i qəzayə Bəni Qureyzə Şah-ı Mərdan mancılığa qoyub qalaya atdıqları qissədir; # Əmirül möminin Əbu Bəkrin oğlu Əbdürrəhman Müsəlman olduğu qissədir; # Tanrı qılıcı Xalid ibn-i Vəlid müsəlman olduğu ve Tanrı düşmanı Vəlid ibn-i Muğərəylə cəngi qissəsidir; # Qurab qalasının alındığı qəza ve andağı əcayiblər ve Samam olduğu ve Zatil Nəvar ağacın kəsdikləri ve Şah-ı Mərdanun cəngi qissəsidir; # Mirkal ibn-i Fəṣahül-Əbtal qəzasının qissəsidir ve Şahın ulu cəngidür; # Zatil-Əbatilde Əsəd ve Qeys leinle olan cəng qissəsidir ve Tuḳun qız ile olan qəzasıdır; # Məkkənin Şərəfellahu Təala fəth olduğu qezadur bu qissə. Əsər İslam dininin ilk dövrlərində cəngnamələrinə və ədəbiyyatımızda cəngnamələrin görünməyə başladığı dövrlərə aiddir. Həmin dövrdə bu cür əsərlərin yazılmasında əsas məqsəd, bir tərəfdən, türk cəmiyyətində davam edən müharibələr dövründə türklərə İslamı qəbul etmə prosesində köməklik etmək, digər tərəfdən isə, Türk cəmiyyətində fəth ruhunu təşviq etmək idi. Əsərin bir çox yerində “Dədə Qorqud dastanları” və ilkin dini-əfsanəvi məsnəvilərin üslubu üstünlük təşkil edir.{{Sfn|Altaylı|2021|p=86}}Məs: “''Dedi sənə söylərəm ey can igid'' ''Canım olsun yoluna qurban igid”'' Əsərdəki bəzi hekayələr müstəqil əsər xarakteri daşıyır. Bunlar “Qissə-i Miḳdad-ı ibn Əsvəd əl kəndi ba siyasə dəhdər həbbə birin məzahim”, “Zikr-i qissə-i qəzai Xeybər”, “Zikr-i qəzayə Bəni Qureyzə” bölmələridir. Əsərdə türk dili baxımından diqqət çəkən mühüm məsələ bu gün Güney Azərbaycanda danışılan dilin, hətta Bakı kəndlərində danışılan ləhcənin bütün əsərə hakim olmasıdır. Əsrlər boyu Cənubi Azərbaycanda yazılı ədəbiyyata icazə verilməsə də, hətta Səlcuqlu imperiyasının dövlət dilinin fars dili olması və sonrakı əsrlərdə bu coğrafiyaya hakim olan siyasi güclər müstəsna illər istisna olmaqla, eyni vəziyyəti davam etdirmiş, xalq öz dilini şifahi ədəbiyyat vasitəsilə işlətmiş, mifoloji dövrlərdən bu günə qədər toxunulmaz şəkildə daşımışdır. Bu fikrə əsaslanaraq, İzzəddin Həsənoğlunun Xorasan bölgəsində doğulsa da, Cənubi Azərbaycanda, xüsusən də Təbriz bölgəsində yaşamış olduğu və orada yaşayan türk dilini mənimsədiyi güman edilir.{{Sfn|Altaylı|2021|p=87}} ''Bir qoxusu var ki, müşkə bənzəməz'' ''Dünyada olmaz o qoxuya dəyməgəz'' -- ''Handa gedərsin bəri gəl bərivə'' ''Müstafa bəs döndü baxdı yuxarıva'' Bu beytlərdəki qoxuva, bərivə, yuxarıva sözləri Təbriz bölgəsində istifadə edilir. Əsərin bir çox yerində kosmik anlayış və mifik ifadələr öz əksini tapmışdır. Bu onu göstərir ki, Həsənoğlunun yaşadığı dövrdə türk millətinin min illərdir qorunub saxladığı Göy Tanrı inancı və səma anlayışı yeni qəbul olunmuş İslam dini daxilində davam etmişdir.{{Sfn|Altaylı|2021|p=87}} ''Gök atamız yer anamızdır yəqin'' ''Ol ikinizin oğluyuz biz uş həmin'' -- ''Şu kim dedin ki kimün oğlusan sən'' ''Atam göydür anam yer oğluyam mən'' Bu cür ifadələr məsnəvidə bir çox yerdə istifadə edilmişdir.{{Sfn|Altaylı|2021|p=87}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Mənbə == * Əlibəyzadə E. M. [https://www.avetruthbooks.com/elibeyzade-e-m-azerbaycan-dilinin-tarixi-iki-cildde-i-cild-2007 Azərbaycan dilinin tarixi. İki cilddə. I cild.] Bakı: Azərbaycan Tərcümə Mərkəzi, 2007, s. 620-625. * {{citation | title = Bədii mətnin linqvistik təhlili| last = Sadıqova | first = Sevda | year = 2011 | publisher =[[Bakı Universiteti (nəşriyyat)|Bakı Universiteti]] | location = Bakı | isbn = }} * Həşimli H. M. [https://www.avetruthbooks.com/hesimli-h-m-azerbaycan-dilinde-lirik-poeziyanin-inkisaf-yolu-xiii-esr-xiv-esrin-evvelleri-2017 Azərbaycan dilində lirik poeziyanın inkişaf yolu (XIII əsr-XIV əsrin əvvəlləri)]. Dərs vəsaiti. Bakı: "Elm və təhsil" NPM, 2017, s. 37-118. * Hüseyn Həşimli. İzzəddin Həsənoğlunun ədəbi irsi. Bakı: Elm və təhsil, 2016, 136 səh. * {{cite book |last1=Flemming |first1=Barbara |title=Essays on Turkish Literature and History|date=2018 |publisher=Brill|language=en}} * {{cite book |last1=Əliyev |first1=Məmməd |title=İlk anadilli qəzəlimiz|date=13 sentyabr 2017 |publisher=525-ci qəzet|language=az|year=2017|pages=8}} * {{kitab3|müəllif=Seyfəddin Altaylı|başlıq=İzzeddin Hasanoğlu ve Altı Balkan Şairinin Şiirlerinde Türk Mitolojisine Ait Bazı Ortak Motifler|link=|cavabdeh=BALTED|yer=|nəşriyyat=Balkanlarda Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları|il=2023|cild=5|səhifə=|səhifələr=181-203|isbn=|doi=10.47139|ref=Altaylı|hissə=}} * {{kitab3|müəllif=Seyfəddin Altaylı|başlıq=MİTOLOJİDEN İZZEDDİN HASANOĞLU’NA GÖK ARKETİPİ|link=https://www.acarindex.com/pdfs/738762|cavabdeh=|yer=|nəşriyyat=Milli Folklor Dergisi|il=2021|cild=17|səhifə=|səhifələr=72-89|isbn=|doi=|ref=|hissə=}} * {{kitab3|müəllif=Seyfəddin Altaylı|başlıq=İZZEDDİN HASANOĞLU’NUN “KİTAB-I SİRETÜ’N NEBİ” MESNEVİSİNDE HZ. ALİ CENKNAMELERİNİN İZLERİ|link=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3021274|cavabdeh=Karadeniz Araştırmaları|yer=|nəşriyyat=|il=2023|cild=XX|səhifə=|səhifələr=237-258|isbn=|doi=|ref=|hissə=}} * {{kitab3|müəllif=HÜSEYN HƏŞİMLİ|başlıq=İZZƏDDİN HƏSƏNOĞLUNUN BİR QƏZƏLİ HAQQINDA|link=|cavabdeh=|yer=Naxçıvan|nəşriyyat=NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. Qeyrət nəşriyyat|il=2016|cild=4|səhifə=|səhifələr=3-9|isbn=|doi=|ref=Həşimli|hissə=}} * {{kitab3|müəllif=Babayev Y. M.|başlıq=XIII-XIV əsrlər ana dilli lirik şeirimizin inkişaf yоlu|link=https://www.avetruthbooks.com/babayev-y-m-xiii-xiv-esrler-ana-dilli-lirik-seirimizin-inkisaf-yolu-2009|cavabdeh=|yer=Bakı|nəşriyyat="Elm və təhsil" NPM|il=2009|cild=|səhifə=256|səhifələr=|isbn=|doi=|ref=Babayev|hissə=}} * {{kitab3|müəllif=Özlem Ercan|başlıq=AZERÎ ŞAİR HASANOĞLU’NUN BİR GAZELİNE AHMEDÎ VE AHMED-İ DÂ’Î TARAFINDAN YAZILMIŞ NAZİRELER|link=|cavabdeh=|yer=|nəşriyyat=Turkish Studies (Elektronik)|il=2017|cild=12|səhifə=|səhifələr=177-192|isbn=|doi=|ref=Ercan|hissə=}} == Həmçinin bax == {{VikiMənbə|Müəllif:İzzəddin Həsənoğlu}} * [[Şeyx Səfi]] == Xarici keçidlər == * [http://www.rasekhoon.net/mashahir/show-102444.aspx İzzəddin Həsənoğlu] Rasexun saytı {{Azərbaycan ədəbiyyatı}} {{Təsəvvüf}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:XIII əsrdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:XIV əsrdə vəfat edənlər]] isb1hzsq7hz3s5pi7n0qobeya827yt8 0 41125 7865007 7830467 2024-11-26T19:34:10Z Bikar 250702 /* Multumedia */ 7865007 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}}{{Yazıçı |adı = Gülhüseyn Hüseynoğlu |orijinal adı = Gülhüseyn Hüseyn oğlu Abdullayev |digər adları = |şəkil = Gülhüseyn Hüseynoğlu.gif |ilk adı = Gülhüseyn Abdullayev |təxəllüsü = |milliyyəti = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = "Ana" hekayəsi (1944) |tanınmış əsərləri = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının xalq yazıçısı|2005}} |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Gülhüseyn Hüseynoğlu''' (tam adı: '''Gülhüseyn Hüseyn oğlu Abdullayev'''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] [[yazıçı]], [[nasir]], [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], 1958-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]] (1988), [[Azərbaycan Respublikasının xalq yazıçılarının siyahısı|Azərbaycanın Xalq yazıçısı]] (2005). Antisovet "[[İldırım təşkilatı|İldırım]]" təşkilatının qurucularından biri.<ref>{{cite web |url = https://azertag.az/xeber/Gulhuseyn_HuseynogluGulhuseyn_Huseyn_oglu_Abdullayev-24868 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20230720155914/https://azertag.az/xeber/Gulhuseyn_HuseynogluGulhuseyn_Huseyn_oglu_Abdullayev-24868 |archivedate = 2023-07-20 |title = Gülhüseyn Hüseynoğlu |author = |date = |work = |publisher = gulhuseynhuseynoglu.com |accessdate = |language = Azərbaycanca |url-status = live }}</ref><ref>{{cite web |url = http://modern.az/az/news/41452#gsc.tab=0 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210616144229/https://modern.az/az/news/41452#gsc.tab=0 |archivedate = 2021-06-16 |title = Mərhum yazıçı Gülhüseyn Hüseynoğlu haqda BİLMƏDİKLƏRİMİZ... |author = |date = |work = |publisher = gulhuseynhuseynoglu.com |accessdate = |language = Azərbaycanca |url-status = live }}</ref> == Həyatı == Gülhüseyn Hüseynoğlu 16 oktyabr 1923-cü ildə [[Masallı]] rayonunun [[Mollaoba]] kəndində anadan olub. O, kiçik yaşlarında ikən ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçüb və burada 1942-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) filologiya fakültəsinə qəbul olub. 1947-ci ildə ali təhsilini başa vuran Gülhüseyn Hüseynoğlu elə həmin il universitetin aspiranturasına daxil olub, lakin şəxsiyyətə pərəstiş dövründə həbs olunub, 25 il azadlıqdan məhrum edilib. 1942-ci ildə sovet rejimi ilə mübarizə aparmaq və [[Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümü münasibətilə təntənə (film, 1919)|Azərbaycanın müstəqilliyi]]ni əldə etmək üçün yaradılmış antisovet "İldırım" təşkilatının qurucularından biri olub. Təşkilatın məqsədləri Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etmək, 1937–1938-ci illərdə həbs olunub xalq düşməni kimi damğalanan və Sibirə göndərilib güllələnən yazıçıların işinə yenidən baxılmasına, onlara bəraət verilməsinə nail olmaq və Azərbaycan türkcəsini dövlət dili səviyyəsinə qaldırmaq idi. Təşkilatın qurucularından olan İsmixan Rəhimov, daha sonra Gülhüseyin Hüseynoğlu və digərlərini həbs edirlər. Ali Məhkəmənin qərarıyla onlardan üçünə güllələnmə cəzası verilir. O illərdə güllələnmə hökmü müvəqqəti götürüldüyündən hökm 25 il həbslə əvəzlənir. Yazıçı həmin üç nəfərdən biri kimi Sibirə sürgün edilir. Apardığı azadlıq hərəkatına görə Tayşet və Bodaybo arasında 7 il ağac kəsməyə məhkum olunur. Nəhayət, Stalin öləndə bir çox məsələlər kimi bu işə də yenidən baxmağa qərar verilir və 1955-ci ilin mayında "İldırım"çılar evlərinə qayıdırlar. O, 1956-cı ildə tam bəraət qazanıb Azərbaycan Dövlət Universitetinin aspiranturasına bərpa edilib. Bundan sonra onun sakit, dinc həyatı başlanır. Əmək fəaliyyətinə hələ tələbə ikən, 1942-ci ildə "[[Xalq qəzeti|Kommunist]]" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi olaraq başlayan Gülhüseyn Hüseynoğlu 1945–1947-ci illərdə "Ədəbiyyat qəzeti" redaksiyasında, 1947–1948-ci illərdə isə Gənc Tamaşaçılar Teatrının pedaqoji şöbəsində işləyib. O, 1957-ci ildən etibarən taleyini Azərbaycan Dövlət Universiteti ilə bağlayıb, filologiya fakültəsinin müasir Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent və professor vəzifələrində çalışaraq, ömrünün yarım əsrdən artıq bir dövrünü ölkəmizdə təhsilin inkişafına həsr edib. Görkəmli söz ustası 1958-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Yazıçılar İttifaqının V qurultayından ömrünün sonunadək birliyin idarə heyətinin üzvü və nəsr bölməsinin rəhbəri olmuşdur. İndiyədək otuza yaxın kitabı kütləvi tirajla buraxılmışdır. Müasir Azərbaycan nəsrinin tanınmış nümayəndələrindən olan Gülhüseyn Hüseynoğlu 1944-cü ildən etibarən ədəbi yaradıcılığa başlayıb, yetmiş ilə yaxın müddət ərzində ədəbiyyatımızın inkişafı naminə çalışıb. Onun özünəməxsus üslubu ilə seçilən əsərləri müasirlərimizin həyatını, mənəvi aləmini dolğun əks etdirir. Nasir 69 ilin 8 ilini özündən aslı olmayaraq həbsxana və Stalin düşərgəsində əzab, sıxıntı içərisində keçirmişdir. 8 ildə o, yazmaq imkanından məhrum olsa da dərindən müşahidəçilik qabiliyyətinin gördüklərini saf-çürük eləmək, gələcək bədii ümumiləşdirmələrinə lazım olacaq zəngin həyat təcrübəsi qazanmaq ixtiyarını ondan heç kəs ala bilməmişdir. Gülhüseyn Hüseynoğlu şairliyi, yazıçılığı ilə yanaşı bütün yaradıcılığını həm də Mikayıl Müşfiqin tədqiqatına həsr edib. Müşfiqin yaradıcılıq aləmi, onun özünəməxsus şair fərdiyyəti ilk dəfə Gülhüseyn müəllimin dissertasiyasında öz həllini tapıb. O, Müşfiq vurğunu idi. Müşfiqin şeirlərindən çox ilham almışdı. 8 il Sibirin ən şaxtalı, çətin yerlərində olan, qayıtdıqdan sonra heç vaxt əyilməyən o cür möhkəm kişinin yeganə kövrək yeri Mikayıl Müşfiq olub. Çox heyfslənirdi ki, bu cavan yaşında insan bu qədər yaratdı və cavan yaşında da getdi. Yəni, yaşasaydı, daha çox yazıb-yarada bilərdi. Hətta bir dəfə Müşviqi xatırlayarkən ağlayaraq deyib, Müşviq sən indi mənim oğlum yaşındasan. O, Müşfiqin əsərlərinin nəşrinə də qayğısını əsirgəmədi. Gülhüseyn Hüseynoğlu ədəbiyyatımızda mənsur şeirin ilk və dəyərli nümunələrini yaradıb. Azərbaycan nəsrində bədii-poetik struktur baxımından yeni olan bir janrda meydana gətirilən həmin əsərlər ədəbi tənqidin diqqətini daim özünə cəlb edib və həmişə təqdirlə qarşılanıb. Gülhüseyn Hüseynoğlu ilk hekayəsi "Ana"dan (1944), ilk mənsur şeiri "Bənövşə əfsanəsi"dən (1946) başlayaraq, ilhamlı fədakar yaradıcılıq yollarında özünəməxsus addımlarla irəliləməyə başlamışdır. M. Müşfiq barədə elmi monoqrafik əsərin, çoxlu tədqiqat xarakterli məqalələrin müəllifidir. Oçerk, povest və elmi-tədqiqat əsərləri yazsa da, bədii yaradıcılığında mənsur şeir və hekayə başlıca yer tutur. Azərbaycan ədəbiyyatında mənsur şerin yaradıcısı kimi tanınır. Yazıçının "Nigaranşılığın sonu", "Ay nur çiləyəndə", "Mənsur şeirlər", "İtmiş keçi", "İnsan", "Gözəl", Sübh çağı", "Mücrü", "Seçilmiş əsərləri", "Ömrümüz boyu", "Qatar gedir", "Çətin yol", "Yana-yana", "Məhəbbətdirmi bu?", "Müşfiqin yolu", "Müsfiq", "Etiraf", Bir ömrün çıraqları" adlı bədii kitabları, monoqrafiyası, dərs vəsaiti və yüzlərcə elmi-publistik məqalələri geniş oxucu kütləsi tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. Həmin kitablar görkəmli yazıçının çətin və şərəfli bir yaradıcılıq yolu keçdiyinə gözəl sübutdur. Şair və yazıçılarımızdan [[Səməd Vurğun]], [[Mehdi Hüseyn]], [[Rəsul Rza]], [[Mir Cəlal]], [[İsmayıl Şıxlı]], Sabir Rüstəmxanlı, rus yazıçılarından Konstantin Fedin, Viktor Telpuqov, tənqidçi və ədəbiyyatşunaslar Məhəmmər Arif, Əkrəm Cəfər, Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev, Firidun Hüseynov, Ağamusa Axundov, Pənah Xəlilov, Musa Adilov və onlarca başqaları Gülhüseyn Hüseynoğlunun yaradıçılıq yolu, dəst-xəttinin özünəməxsusluğu, ədəbiyyatımızdakı mövqeyi barədə bəhs acmışdılar. Sitatlar: Akademik Aslan Aslanov: "Gülhüseyn Hüseynoğlunun əsərlərində irəliyə sürdüyü, təbliğ etdiyi fikirlərlə özünün şəxsiyyəti arasında tam bir uyğunluq vardır. İnsana hörmət, bütövlük, nəciblik və paklıq onun şəxsiyyətinin ən səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Onun bir yazıçı kimi təbliğ etdiyi fikirlərinin oxucuların qəlbinə dərhal yol tapmasında, bizcə, bunun da böyük rolu vardır". [[Mir Cəlal|Professor Mir Cəlal]]: "Gülhüseyn heç kimə bənzəməyən, özünün dəsti-xətti, üslubu olan, həmişə axtaran, poetik kəşflər edən, özünə tələbkar, əsərləri üzərində zərgər dəqiqliyi ilə işləyən, oxucusuna və ümumən ədəbiyyata hörmət bəsləyən, az yazmağı, mənalı yazmağı sevən yazıçıdır". Şair Sabir Rüstəmxanlı: "Gülhüseyn Hüseynoğlu — hekayələrində sakit, təmkinli yazı manerası olan, konkret detallarla danışan, ciddi, realist yazıçıdır. O, artıq təfərrüatdan, yersiz ricətlərdən qaçır, mövzunun baş ideyasını həssaslıqla qabardır. Balaca bir hekayədə iri əsərlərə bəs edə biləcək zəngin həyat materialını sığışdırır. Surətlərin mənəvi-psixoloji aləmini dərindən duyur və göstərir. Bu sözlər onun uşaq və valideynlərə həsr olunan əsərlərinə də aiddir, satirik hekayələrinə də". Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında xidmətlərinə görə Gülhüseyn Hüseynoğlu bir sıra mükafatlara və təltiflərə, o cümlədən 2005-ci ildə "Xalq Yazıçısı" fəxri adına layiq görülmüşdür. O, 2002-ci ildən [[Prezident Administrasiyası (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Prezidentinin]] fərdi təqaüdçüsü idi.<ref>{{cite web|title= Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdlərinin verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|url= http://www.e-qanun.az/framework/985|publisher= [[e-qanun.az]]|language= az|accessdate= 04.10.2023|archive-date= 07.09.2022|archive-url= https://web.archive.org/web/20220907151506/https://e-qanun.az/framework/985|url-status= live}}</ref> Tanınmış nasir, istedadlı ədəbiyyatşünas, mahir pedaqoq və səmimi insan Gülhüseyn Hüseynoğlunun işıqlı xatirəsi onu tanıyanların qəlbində hər zaman yaşayacaq. Gülhüseyn Hüseynoğlu 2013-cü il iyulun 8-də vəfat edib. === Təhsili === 3–4 yaşındaikən ailəsi [[Bakı]]ya köçdüyündən orta təhsilini burda almışdır. 1947-ci ildə [[ADU]]-nun [[filologiya]] fakültəsini bitirmişdir. aspiranturaya qəbul olunmuş, lakin şəxsiyyətə pərəstiş dövründə həbs edilmiş, 25 il azadlıqdan məhrum olunmuşdur. 1956-cı ildə ona tam bəraət verilmiş, aspiranturaya bərpa edilmişdir. == Fəaliyyəti == === Əmək fəaliyyəti === Əmək fəaliyyətinə hələ tələbə ikən, 1942-ci ildə [[Kommunist qəzeti|"Kommunist" qəzeti]] redaksiyasında ədəbi işçi olaraq başlayan Gülhüseyn Hüseynoğlu 1945–1947-ci illərdə "[[Ədəbiyyat qəzeti]]" redaksiyasında, 1947–1948-ci illərdə isə [[Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın pedaqoji şöbəsində işləmişdir. Mikayil Müşfiq adina 18 N-li məktəbdə dərs demişdir. === Elmi fəaliyyəti === 1957-ci ildə Universitetdə müəllim saxlanmışdır. Universitetin Filologiya fakültəsində Müasir Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı kafedrasında müəllim, baş müəllim, [[dosent]] və [[professor]] vəzifələrində çalışmışdır. M. Müşfiq barədə elmi monoqrafik əsərin, çoxlu tədqiqat xarakterli məqalələrin müəllifidir. O, şəxsiyyətə pərəstişin ilk qurbanlarından olan [[Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi|Mikayıl Müşfiq]] haqqında ilk [[monoqrafiya]]nın, ilk [[dissertasiya]]nın və ali məktəblər üçün ilk dərs vəsaitinin müəllifidir. === Ədəbi fəaliyyəti === "Ana" adlı ilk hekayəsi 1944-cü ildə, "[https://gulhuseynhuseynoglu.com/az/post/26/benovse-efsanesi-mensur-seir-1678987501 Bənövşə əfsanəsi]" adlı ilk [[mənsur şeir]]i isə 1946-cı ildə işıq üzü görmüşdür. Gülhüseyn Hüseynoğlu [[ədəbiyyat]]ımızda mənsur şerin ilk nümunələrini yaratmışdır. M. Müşfiq barədə elmi monoqrafik əsərin, çoxlu tədqiqat xarakterli məqalələrin müəllifidir. [[Oçerk]], [[povest]] və elmi-tədqiqat əsərləri yazsa da, bədii yaradıcılığında mənsur şeir və hekayə başlıca yer tutur. [[Azərbaycan]] ədəbiyyatında mənsur şerin yaradıcısı kimi tanınır. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]]nın V qurultayından idarə heyətinin üzvü olmuşdur. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin X qurultayında birliyin nəsr bölməsinin rəhbəri seçilmişdir. Əsərləri keçmiş [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur. İndiyədək otuza yaxın kitabı kütləvi tirajla buraxılmışdır. == "İldırım" təşkilatı == {{əsas|İldırım təşkilatı}}Antisovet İldırım təşkilatı – 1942-ci ildə sovet rejimi ilə mübarizə aparmaq və [[Azərbaycan]]ın müstəqilliyini əldə etmək üçün qurulmuşdu.<ref>{{cite web |url = https://azer.com/aiweb/categories/magazine/ai134_folder/134_articles/134_gulhusein.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210625072616/https://azer.com/aiweb/categories/magazine/ai124_folder/124_articles/124_tribute_ismikhan.html |archivedate = 2024-10-31 |title = Miscalculations: Resisting the System and Proud of It (Exiled for 7 Years). |author = Gulhusein Huseinoghlu |date = Winter 2005 |work = |publisher = AZER.com, ''Azerbaijan International'', Vol. 13:4, pp. 52-57. |accessdate = |language = İngiliscə |url-status = live |site = gulhuseynhuseynoglu.com }}</ref> Məqsədləri [[Azərbaycan]]ı [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovetlər Birliyi]]ndən ayırmaq, [[Azərbaycan]]ın müstəqilliyini əldə etmək, 1937–1938-ci illərdə həbs olunub xalq düşməni kimi damğalanan və [[Sibir]]ə göndərilib güllələnən yazıçıların işinə yenidən baxılmasına, onlara bəraət verilməsinə nail olmaq, [[Azərbaycan Türkcəsi|Azərbaycan türkcəsi]]ni dövlət dili səviyyəsinə qaldırmaq idi. Təşkilatda daxilində yeganə yazıçı olan Gülhüseyn Hüseynoğlu xalq içində təbliğat işi aparmalı idi. Sonralar təşkilat üzvləri qərara gəlirlər ki, o zamanın öndə gedən sovet şairi [[Səməd Vurğun]]a azərbaycanlı olduğunu əsas götürərək məktub yazıb dəstək istəsinlər. G. Hüseynoğlunun diktəsilə [[İsmixan Rəhimov]] çap hərflərinə bənzər bir xətdə məktub yazır. Ümid edir ki, "Dönməzlər" imzasıyla yazılmış bu məktub əl hərflərilə yazılmadığından, ələ keçsə, xəttini tanımayacaqlar. Sən demə, yanılırmış. [[Səməd Vurğun]]a qohumları vasitəsilə məktub göndəriləndən bir sürə sonra şair onları ələ verir. 1945-ci ildə universitetlərdə bütün tələbələrin xətlərini yoxlama yazı işi bəhanəsilə əldə edirlər. Xəttatlıq elmi [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovetlər Birliyi]]ndə elə inkişaf edibmiş ki, İsmixanın xəttini minlərlə tələbə arasından tanıyırlar. 9 ay izləyəndən sonra onu, daha sonra G. Hüseynoğlunu və digərlərini həbs edirlər. Ali Məhkəmənin qərarıyla onlardan üçünə ([[İsmixan Rəhimov]], Gülhüseyn Hüseynoğlu, [[Hacı Zeynalov]]) güllələnmə cəzası verilir. O illərdə güllələnmə hökmü müvəqqəti götürüldüyündən hökm 25 il həbslə əvəzlənir. Digərləri isə 10 il həbs cəzasına məhkum edilirlər. Tanınmış romançı həmin üç nəfərdən biri kimi [[Sibir]]ə sürgün edilir. Apardığı azadlıq hərəkatına görə, [[Tayşet]] və [[Bodaybo]] arasında 7 il ağac kəsməyə məhkum olunur. Nəhayət, [[İosif Stalin|Stalin]] öləndən sonra bir çox məsələlər kimi bu işə də yenidən baxmağa qərar verilir və 1955-ci ilin mayında "İldırım"çılar evlərinə qayıdırlar." Beləliklə də, Gülhüseyn Hüseynoğlu [[Azərbaycan]]ın ilk [[dissident]]lərindən hesab olunur. == Nəşr == # İki damla göz yaşı # İnsanlar və dalğalar # Ömrümüz boyu == Əsərləri == # Mənsur şeirlər ustası # Müşfiq # Nizami Cəfərovun yazıçı Gülhüseyn Hüseynoğlu haqqında kitabı # Полет Орлов — Стихотворения в прозе и рассказы # Gülhüsüyn Hüseynoğlunun seçilmiş əsərləri… # Məhəbbətdirmu bu?! == Poeziya == 1. Yuxun şirin olsun, balası! ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 2. Полет Орлов — Стихотворения в прозе и рассказы 3. Zirvələr sırasında — Mənsur şeir 4. Tatar qızları — Mənsur şeir 5. Səninlə neyləyim?!. — Mənsur şeir 6. Özün kimi — Mənsur şeir 7. Ömür gün — Mənsur şeir 8. Ömrümüz boyu — Mənsur şeir 9. O sayaq — Mənsur şeir 10. Müjdəçi — Mənsur şeir 11. Mənsur şeirlərim mənim — Mənsur şeir 12. Məhəbbət — Mənsur şeir 13. Küsülülər — Mənsur şeir 14. İşıq və zülmət — Mənsur şeir 15. İlk qədəm — Mənsur şeir 16. Humaniz — Mənsur şeir 17. Həsrətəm — Mənsur şeir 18. Hanı — Mənsur şeir 19. Gürcü gözəli — Mənsur şeir 20. Gül ömrü — Mənsur şeir 21. Gücünə bax, gücünə!..- Mənsur şeir 22. Gözəl — Mənsur şeir 23. Görüşürlər — Mənsur şeir 24. Gənc ananın etirafı — Mənsur şeir 25. Dünyanın qəribə işləri var — Mənsur şeir 26. Dünyada bir qadın yaşayır — Mənsur şeir 27. Bir söz — Mənsur şeir 28. Bir mahnı var — Mənsur şeir 29. Bənzəyiş — Mənsur şeir 30. Bal arısı — Mənsur şeir 31. Qatar gedir… — Mənsur şeir 32. Payız — Mənsur şeir 33. Payım mənim — Mənsur şeir 34. Ay nur çiləyəndə… — Mənsur şeir 35. Axar su — Mənsur şeir 36. Anın hökmü — Mənsur şeir 37. Ana və torpaq — Mənsur şeir 38. Ağaclarım -Mənsur şeir 39. Ağ şanı — Mənsur şeir 40. Abdulla Şaiqin xatirəsinə — Mənsur şeir 41. "Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən 42. Simic ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 43. "Biri varmış, biri yoxmuş…" ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 44. Kişi kimi ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 45. Nizaminin dostu — Hekayə 46. Adını siz deyin ("Günlərin bir günündə" silsiləsindən) 47. Bir ömrün çıraqları — Hekayə 48. Yağış yağır ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 49. Özgəyə əriştə kəsən oğlan ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 50. İtmiş keçi ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 51. Çoxbilmiş ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 52. Elçinin ağacı ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 53. Ana qoynu ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 54. Ağ kəlağayı — Hekayə 55. Ana — Hekayə 56. Bənövşə əfsanəsi — Mənsur şeir 57. "Sağ ol, ana…" — Hekayə 58. Azərbaycan dili — Mənsur şeir 59. Həsrətəm — Mənsur şeir 60. Yol çəkən gözlər — Mənsur şeir 61. "Mücrü" — Mənsur şeir 62. Yana-yana == Publisistika == 1. Balaca dostlarım silsiləsindən (Sənədli hekayələr və öçerklər) 2. Dəzgahlar arasında (Sənədli hekayələr və öçerklər) 3. Gülhüsüyn Hüseynoğlunun seçilmiş əsərləri… 4. Bir ömrün çıraqları — Hekayə 5. Ağ kəlağayı — Hekayə 6. Nizaminin dostu — Hekayə 7. Qayğı (Sənədli hekayələr və öçerklər) 8. Poylunun gənc çobanı (Sənədli hekayələr və öçerklər) 9. Ömrün uzun olsun həkim… (Sənədli hekayələr və öçerklər) 10. Nə xoşdur bir hiss kimi qəlblərə girmək… (Sənədli hekayələr və öçerklər) 11. Minarə (Sənədli hekayələr və öçerklər) 12. Əməyin bəhrəsi (Sənədli hekayələr və öçerklər) 13. Əmək və şərəf (Sənədli hekayələr və öçerklər) 14. Ana-alim (Sənədli hekayələr və öçerklər) 15. Çətin yol — Mənsur şeir 16. Yaşıl təpə döşündə — Povest 17. Külək güclənirdi ("Ata düşüncələri" silsiləsindən) 18. Qurucu ("Ata düşüncələri" silsiləsindən) 19. Əməyin bəhrəsi — Oçerk (sənədli hekayə) == Müşfiq == # Müşfiq # Həmişə oxucuların yanında — Mənsur şeir # G. Hüseynoğlu ədəbiyyatşünas-Müşfiqşünasdır… # "Biri varmış, biri yoxmuş…" ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=mbnZ2hMEm4I Xalq şairi G. Hüseynoğlunun dünyaya gəlməsindən 95 il ötür] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dissidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan antikommunistləri]] jzuduc4r6hk0rzgbbveoj8bmvz2cijz 7865009 7865007 2024-11-26T19:34:59Z Bikar 250702 /* "İldırım" təşkilatı */ 7865009 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}}{{Yazıçı |adı = Gülhüseyn Hüseynoğlu |orijinal adı = Gülhüseyn Hüseyn oğlu Abdullayev |digər adları = |şəkil = Gülhüseyn Hüseynoğlu.gif |ilk adı = Gülhüseyn Abdullayev |təxəllüsü = |milliyyəti = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = "Ana" hekayəsi (1944) |tanınmış əsərləri = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının xalq yazıçısı|2005}} |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Gülhüseyn Hüseynoğlu''' (tam adı: '''Gülhüseyn Hüseyn oğlu Abdullayev'''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] [[yazıçı]], [[nasir]], [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], 1958-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]] (1988), [[Azərbaycan Respublikasının xalq yazıçılarının siyahısı|Azərbaycanın Xalq yazıçısı]] (2005). Antisovet "[[İldırım təşkilatı|İldırım]]" təşkilatının qurucularından biri.<ref>{{cite web |url = https://azertag.az/xeber/Gulhuseyn_HuseynogluGulhuseyn_Huseyn_oglu_Abdullayev-24868 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20230720155914/https://azertag.az/xeber/Gulhuseyn_HuseynogluGulhuseyn_Huseyn_oglu_Abdullayev-24868 |archivedate = 2023-07-20 |title = Gülhüseyn Hüseynoğlu |author = |date = |work = |publisher = gulhuseynhuseynoglu.com |accessdate = |language = Azərbaycanca |url-status = live }}</ref><ref>{{cite web |url = http://modern.az/az/news/41452#gsc.tab=0 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210616144229/https://modern.az/az/news/41452#gsc.tab=0 |archivedate = 2021-06-16 |title = Mərhum yazıçı Gülhüseyn Hüseynoğlu haqda BİLMƏDİKLƏRİMİZ... |author = |date = |work = |publisher = gulhuseynhuseynoglu.com |accessdate = |language = Azərbaycanca |url-status = live }}</ref> == Həyatı == Gülhüseyn Hüseynoğlu 16 oktyabr 1923-cü ildə [[Masallı]] rayonunun [[Mollaoba]] kəndində anadan olub. O, kiçik yaşlarında ikən ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçüb və burada 1942-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) filologiya fakültəsinə qəbul olub. 1947-ci ildə ali təhsilini başa vuran Gülhüseyn Hüseynoğlu elə həmin il universitetin aspiranturasına daxil olub, lakin şəxsiyyətə pərəstiş dövründə həbs olunub, 25 il azadlıqdan məhrum edilib. 1942-ci ildə sovet rejimi ilə mübarizə aparmaq və [[Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümü münasibətilə təntənə (film, 1919)|Azərbaycanın müstəqilliyi]]ni əldə etmək üçün yaradılmış antisovet "İldırım" təşkilatının qurucularından biri olub. Təşkilatın məqsədləri Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etmək, 1937–1938-ci illərdə həbs olunub xalq düşməni kimi damğalanan və Sibirə göndərilib güllələnən yazıçıların işinə yenidən baxılmasına, onlara bəraət verilməsinə nail olmaq və Azərbaycan türkcəsini dövlət dili səviyyəsinə qaldırmaq idi. Təşkilatın qurucularından olan İsmixan Rəhimov, daha sonra Gülhüseyin Hüseynoğlu və digərlərini həbs edirlər. Ali Məhkəmənin qərarıyla onlardan üçünə güllələnmə cəzası verilir. O illərdə güllələnmə hökmü müvəqqəti götürüldüyündən hökm 25 il həbslə əvəzlənir. Yazıçı həmin üç nəfərdən biri kimi Sibirə sürgün edilir. Apardığı azadlıq hərəkatına görə Tayşet və Bodaybo arasında 7 il ağac kəsməyə məhkum olunur. Nəhayət, Stalin öləndə bir çox məsələlər kimi bu işə də yenidən baxmağa qərar verilir və 1955-ci ilin mayında "İldırım"çılar evlərinə qayıdırlar. O, 1956-cı ildə tam bəraət qazanıb Azərbaycan Dövlət Universitetinin aspiranturasına bərpa edilib. Bundan sonra onun sakit, dinc həyatı başlanır. Əmək fəaliyyətinə hələ tələbə ikən, 1942-ci ildə "[[Xalq qəzeti|Kommunist]]" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi olaraq başlayan Gülhüseyn Hüseynoğlu 1945–1947-ci illərdə "Ədəbiyyat qəzeti" redaksiyasında, 1947–1948-ci illərdə isə Gənc Tamaşaçılar Teatrının pedaqoji şöbəsində işləyib. O, 1957-ci ildən etibarən taleyini Azərbaycan Dövlət Universiteti ilə bağlayıb, filologiya fakültəsinin müasir Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent və professor vəzifələrində çalışaraq, ömrünün yarım əsrdən artıq bir dövrünü ölkəmizdə təhsilin inkişafına həsr edib. Görkəmli söz ustası 1958-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Yazıçılar İttifaqının V qurultayından ömrünün sonunadək birliyin idarə heyətinin üzvü və nəsr bölməsinin rəhbəri olmuşdur. İndiyədək otuza yaxın kitabı kütləvi tirajla buraxılmışdır. Müasir Azərbaycan nəsrinin tanınmış nümayəndələrindən olan Gülhüseyn Hüseynoğlu 1944-cü ildən etibarən ədəbi yaradıcılığa başlayıb, yetmiş ilə yaxın müddət ərzində ədəbiyyatımızın inkişafı naminə çalışıb. Onun özünəməxsus üslubu ilə seçilən əsərləri müasirlərimizin həyatını, mənəvi aləmini dolğun əks etdirir. Nasir 69 ilin 8 ilini özündən aslı olmayaraq həbsxana və Stalin düşərgəsində əzab, sıxıntı içərisində keçirmişdir. 8 ildə o, yazmaq imkanından məhrum olsa da dərindən müşahidəçilik qabiliyyətinin gördüklərini saf-çürük eləmək, gələcək bədii ümumiləşdirmələrinə lazım olacaq zəngin həyat təcrübəsi qazanmaq ixtiyarını ondan heç kəs ala bilməmişdir. Gülhüseyn Hüseynoğlu şairliyi, yazıçılığı ilə yanaşı bütün yaradıcılığını həm də Mikayıl Müşfiqin tədqiqatına həsr edib. Müşfiqin yaradıcılıq aləmi, onun özünəməxsus şair fərdiyyəti ilk dəfə Gülhüseyn müəllimin dissertasiyasında öz həllini tapıb. O, Müşfiq vurğunu idi. Müşfiqin şeirlərindən çox ilham almışdı. 8 il Sibirin ən şaxtalı, çətin yerlərində olan, qayıtdıqdan sonra heç vaxt əyilməyən o cür möhkəm kişinin yeganə kövrək yeri Mikayıl Müşfiq olub. Çox heyfslənirdi ki, bu cavan yaşında insan bu qədər yaratdı və cavan yaşında da getdi. Yəni, yaşasaydı, daha çox yazıb-yarada bilərdi. Hətta bir dəfə Müşviqi xatırlayarkən ağlayaraq deyib, Müşviq sən indi mənim oğlum yaşındasan. O, Müşfiqin əsərlərinin nəşrinə də qayğısını əsirgəmədi. Gülhüseyn Hüseynoğlu ədəbiyyatımızda mənsur şeirin ilk və dəyərli nümunələrini yaradıb. Azərbaycan nəsrində bədii-poetik struktur baxımından yeni olan bir janrda meydana gətirilən həmin əsərlər ədəbi tənqidin diqqətini daim özünə cəlb edib və həmişə təqdirlə qarşılanıb. Gülhüseyn Hüseynoğlu ilk hekayəsi "Ana"dan (1944), ilk mənsur şeiri "Bənövşə əfsanəsi"dən (1946) başlayaraq, ilhamlı fədakar yaradıcılıq yollarında özünəməxsus addımlarla irəliləməyə başlamışdır. M. Müşfiq barədə elmi monoqrafik əsərin, çoxlu tədqiqat xarakterli məqalələrin müəllifidir. Oçerk, povest və elmi-tədqiqat əsərləri yazsa da, bədii yaradıcılığında mənsur şeir və hekayə başlıca yer tutur. Azərbaycan ədəbiyyatında mənsur şerin yaradıcısı kimi tanınır. Yazıçının "Nigaranşılığın sonu", "Ay nur çiləyəndə", "Mənsur şeirlər", "İtmiş keçi", "İnsan", "Gözəl", Sübh çağı", "Mücrü", "Seçilmiş əsərləri", "Ömrümüz boyu", "Qatar gedir", "Çətin yol", "Yana-yana", "Məhəbbətdirmi bu?", "Müşfiqin yolu", "Müsfiq", "Etiraf", Bir ömrün çıraqları" adlı bədii kitabları, monoqrafiyası, dərs vəsaiti və yüzlərcə elmi-publistik məqalələri geniş oxucu kütləsi tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. Həmin kitablar görkəmli yazıçının çətin və şərəfli bir yaradıcılıq yolu keçdiyinə gözəl sübutdur. Şair və yazıçılarımızdan [[Səməd Vurğun]], [[Mehdi Hüseyn]], [[Rəsul Rza]], [[Mir Cəlal]], [[İsmayıl Şıxlı]], Sabir Rüstəmxanlı, rus yazıçılarından Konstantin Fedin, Viktor Telpuqov, tənqidçi və ədəbiyyatşunaslar Məhəmmər Arif, Əkrəm Cəfər, Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev, Firidun Hüseynov, Ağamusa Axundov, Pənah Xəlilov, Musa Adilov və onlarca başqaları Gülhüseyn Hüseynoğlunun yaradıçılıq yolu, dəst-xəttinin özünəməxsusluğu, ədəbiyyatımızdakı mövqeyi barədə bəhs acmışdılar. Sitatlar: Akademik Aslan Aslanov: "Gülhüseyn Hüseynoğlunun əsərlərində irəliyə sürdüyü, təbliğ etdiyi fikirlərlə özünün şəxsiyyəti arasında tam bir uyğunluq vardır. İnsana hörmət, bütövlük, nəciblik və paklıq onun şəxsiyyətinin ən səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Onun bir yazıçı kimi təbliğ etdiyi fikirlərinin oxucuların qəlbinə dərhal yol tapmasında, bizcə, bunun da böyük rolu vardır". [[Mir Cəlal|Professor Mir Cəlal]]: "Gülhüseyn heç kimə bənzəməyən, özünün dəsti-xətti, üslubu olan, həmişə axtaran, poetik kəşflər edən, özünə tələbkar, əsərləri üzərində zərgər dəqiqliyi ilə işləyən, oxucusuna və ümumən ədəbiyyata hörmət bəsləyən, az yazmağı, mənalı yazmağı sevən yazıçıdır". Şair Sabir Rüstəmxanlı: "Gülhüseyn Hüseynoğlu — hekayələrində sakit, təmkinli yazı manerası olan, konkret detallarla danışan, ciddi, realist yazıçıdır. O, artıq təfərrüatdan, yersiz ricətlərdən qaçır, mövzunun baş ideyasını həssaslıqla qabardır. Balaca bir hekayədə iri əsərlərə bəs edə biləcək zəngin həyat materialını sığışdırır. Surətlərin mənəvi-psixoloji aləmini dərindən duyur və göstərir. Bu sözlər onun uşaq və valideynlərə həsr olunan əsərlərinə də aiddir, satirik hekayələrinə də". Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında xidmətlərinə görə Gülhüseyn Hüseynoğlu bir sıra mükafatlara və təltiflərə, o cümlədən 2005-ci ildə "Xalq Yazıçısı" fəxri adına layiq görülmüşdür. O, 2002-ci ildən [[Prezident Administrasiyası (Azərbaycan)|Azərbaycan Respublikası Prezidentinin]] fərdi təqaüdçüsü idi.<ref>{{cite web|title= Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdlərinin verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|url= http://www.e-qanun.az/framework/985|publisher= [[e-qanun.az]]|language= az|accessdate= 04.10.2023|archive-date= 07.09.2022|archive-url= https://web.archive.org/web/20220907151506/https://e-qanun.az/framework/985|url-status= live}}</ref> Tanınmış nasir, istedadlı ədəbiyyatşünas, mahir pedaqoq və səmimi insan Gülhüseyn Hüseynoğlunun işıqlı xatirəsi onu tanıyanların qəlbində hər zaman yaşayacaq. Gülhüseyn Hüseynoğlu 2013-cü il iyulun 8-də vəfat edib. === Təhsili === 3–4 yaşındaikən ailəsi [[Bakı]]ya köçdüyündən orta təhsilini burda almışdır. 1947-ci ildə [[ADU]]-nun [[filologiya]] fakültəsini bitirmişdir. aspiranturaya qəbul olunmuş, lakin şəxsiyyətə pərəstiş dövründə həbs edilmiş, 25 il azadlıqdan məhrum olunmuşdur. 1956-cı ildə ona tam bəraət verilmiş, aspiranturaya bərpa edilmişdir. == Fəaliyyəti == === Əmək fəaliyyəti === Əmək fəaliyyətinə hələ tələbə ikən, 1942-ci ildə [[Kommunist qəzeti|"Kommunist" qəzeti]] redaksiyasında ədəbi işçi olaraq başlayan Gülhüseyn Hüseynoğlu 1945–1947-ci illərdə "[[Ədəbiyyat qəzeti]]" redaksiyasında, 1947–1948-ci illərdə isə [[Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın pedaqoji şöbəsində işləmişdir. Mikayil Müşfiq adina 18 N-li məktəbdə dərs demişdir. === Elmi fəaliyyəti === 1957-ci ildə Universitetdə müəllim saxlanmışdır. Universitetin Filologiya fakültəsində Müasir Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı kafedrasında müəllim, baş müəllim, [[dosent]] və [[professor]] vəzifələrində çalışmışdır. M. Müşfiq barədə elmi monoqrafik əsərin, çoxlu tədqiqat xarakterli məqalələrin müəllifidir. O, şəxsiyyətə pərəstişin ilk qurbanlarından olan [[Mikayıl Müşfiqin Xatirə Muzeyi|Mikayıl Müşfiq]] haqqında ilk [[monoqrafiya]]nın, ilk [[dissertasiya]]nın və ali məktəblər üçün ilk dərs vəsaitinin müəllifidir. === Ədəbi fəaliyyəti === "Ana" adlı ilk hekayəsi 1944-cü ildə, "[https://gulhuseynhuseynoglu.com/az/post/26/benovse-efsanesi-mensur-seir-1678987501 Bənövşə əfsanəsi]" adlı ilk [[mənsur şeir]]i isə 1946-cı ildə işıq üzü görmüşdür. Gülhüseyn Hüseynoğlu [[ədəbiyyat]]ımızda mənsur şerin ilk nümunələrini yaratmışdır. M. Müşfiq barədə elmi monoqrafik əsərin, çoxlu tədqiqat xarakterli məqalələrin müəllifidir. [[Oçerk]], [[povest]] və elmi-tədqiqat əsərləri yazsa da, bədii yaradıcılığında mənsur şeir və hekayə başlıca yer tutur. [[Azərbaycan]] ədəbiyyatında mənsur şerin yaradıcısı kimi tanınır. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]]nın V qurultayından idarə heyətinin üzvü olmuşdur. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin X qurultayında birliyin nəsr bölməsinin rəhbəri seçilmişdir. Əsərləri keçmiş [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuşdur. İndiyədək otuza yaxın kitabı kütləvi tirajla buraxılmışdır. == "İldırım" təşkilatı == {{əsas|İldırım təşkilatı}} Antisovet İldırım təşkilatı – 1942-ci ildə sovet rejimi ilə mübarizə aparmaq və [[Azərbaycan]]ın müstəqilliyini əldə etmək üçün qurulmuşdu.<ref>{{cite web |url = https://azer.com/aiweb/categories/magazine/ai134_folder/134_articles/134_gulhusein.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210625072616/https://azer.com/aiweb/categories/magazine/ai124_folder/124_articles/124_tribute_ismikhan.html |archivedate = 2024-10-31 |title = Miscalculations: Resisting the System and Proud of It (Exiled for 7 Years). |author = Gulhusein Huseinoghlu |date = Winter 2005 |work = |publisher = AZER.com, ''Azerbaijan International'', Vol. 13:4, pp. 52-57. |accessdate = |language = İngiliscə |url-status = live |site = gulhuseynhuseynoglu.com }}</ref> Məqsədləri [[Azərbaycan]]ı [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovetlər Birliyi]]ndən ayırmaq, [[Azərbaycan]]ın müstəqilliyini əldə etmək, 1937–1938-ci illərdə həbs olunub xalq düşməni kimi damğalanan və [[Sibir]]ə göndərilib güllələnən yazıçıların işinə yenidən baxılmasına, onlara bəraət verilməsinə nail olmaq, [[Azərbaycan Türkcəsi|Azərbaycan türkcəsi]]ni dövlət dili səviyyəsinə qaldırmaq idi. Təşkilatda daxilində yeganə yazıçı olan Gülhüseyn Hüseynoğlu xalq içində təbliğat işi aparmalı idi. Sonralar təşkilat üzvləri qərara gəlirlər ki, o zamanın öndə gedən sovet şairi [[Səməd Vurğun]]a azərbaycanlı olduğunu əsas götürərək məktub yazıb dəstək istəsinlər. G. Hüseynoğlunun diktəsilə [[İsmixan Rəhimov]] çap hərflərinə bənzər bir xətdə məktub yazır. Ümid edir ki, "Dönməzlər" imzasıyla yazılmış bu məktub əl hərflərilə yazılmadığından, ələ keçsə, xəttini tanımayacaqlar. Sən demə, yanılırmış. [[Səməd Vurğun]]a qohumları vasitəsilə məktub göndəriləndən bir sürə sonra şair onları ələ verir. 1945-ci ildə universitetlərdə bütün tələbələrin xətlərini yoxlama yazı işi bəhanəsilə əldə edirlər. Xəttatlıq elmi [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovetlər Birliyi]]ndə elə inkişaf edibmiş ki, İsmixanın xəttini minlərlə tələbə arasından tanıyırlar. 9 ay izləyəndən sonra onu, daha sonra G. Hüseynoğlunu və digərlərini həbs edirlər. Ali Məhkəmənin qərarıyla onlardan üçünə ([[İsmixan Rəhimov]], Gülhüseyn Hüseynoğlu, [[Hacı Zeynalov]]) güllələnmə cəzası verilir. O illərdə güllələnmə hökmü müvəqqəti götürüldüyündən hökm 25 il həbslə əvəzlənir. Digərləri isə 10 il həbs cəzasına məhkum edilirlər. Tanınmış romançı həmin üç nəfərdən biri kimi [[Sibir]]ə sürgün edilir. Apardığı azadlıq hərəkatına görə, [[Tayşet]] və [[Bodaybo]] arasında 7 il ağac kəsməyə məhkum olunur. Nəhayət, [[İosif Stalin|Stalin]] öləndən sonra bir çox məsələlər kimi bu işə də yenidən baxmağa qərar verilir və 1955-ci ilin mayında "İldırım"çılar evlərinə qayıdırlar." Beləliklə də, Gülhüseyn Hüseynoğlu [[Azərbaycan]]ın ilk [[dissident]]lərindən hesab olunur. == Nəşr == # İki damla göz yaşı # İnsanlar və dalğalar # Ömrümüz boyu == Əsərləri == # Mənsur şeirlər ustası # Müşfiq # Nizami Cəfərovun yazıçı Gülhüseyn Hüseynoğlu haqqında kitabı # Полет Орлов — Стихотворения в прозе и рассказы # Gülhüsüyn Hüseynoğlunun seçilmiş əsərləri… # Məhəbbətdirmu bu?! == Poeziya == 1. Yuxun şirin olsun, balası! ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 2. Полет Орлов — Стихотворения в прозе и рассказы 3. Zirvələr sırasında — Mənsur şeir 4. Tatar qızları — Mənsur şeir 5. Səninlə neyləyim?!. — Mənsur şeir 6. Özün kimi — Mənsur şeir 7. Ömür gün — Mənsur şeir 8. Ömrümüz boyu — Mənsur şeir 9. O sayaq — Mənsur şeir 10. Müjdəçi — Mənsur şeir 11. Mənsur şeirlərim mənim — Mənsur şeir 12. Məhəbbət — Mənsur şeir 13. Küsülülər — Mənsur şeir 14. İşıq və zülmət — Mənsur şeir 15. İlk qədəm — Mənsur şeir 16. Humaniz — Mənsur şeir 17. Həsrətəm — Mənsur şeir 18. Hanı — Mənsur şeir 19. Gürcü gözəli — Mənsur şeir 20. Gül ömrü — Mənsur şeir 21. Gücünə bax, gücünə!..- Mənsur şeir 22. Gözəl — Mənsur şeir 23. Görüşürlər — Mənsur şeir 24. Gənc ananın etirafı — Mənsur şeir 25. Dünyanın qəribə işləri var — Mənsur şeir 26. Dünyada bir qadın yaşayır — Mənsur şeir 27. Bir söz — Mənsur şeir 28. Bir mahnı var — Mənsur şeir 29. Bənzəyiş — Mənsur şeir 30. Bal arısı — Mənsur şeir 31. Qatar gedir… — Mənsur şeir 32. Payız — Mənsur şeir 33. Payım mənim — Mənsur şeir 34. Ay nur çiləyəndə… — Mənsur şeir 35. Axar su — Mənsur şeir 36. Anın hökmü — Mənsur şeir 37. Ana və torpaq — Mənsur şeir 38. Ağaclarım -Mənsur şeir 39. Ağ şanı — Mənsur şeir 40. Abdulla Şaiqin xatirəsinə — Mənsur şeir 41. "Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən 42. Simic ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 43. "Biri varmış, biri yoxmuş…" ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 44. Kişi kimi ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 45. Nizaminin dostu — Hekayə 46. Adını siz deyin ("Günlərin bir günündə" silsiləsindən) 47. Bir ömrün çıraqları — Hekayə 48. Yağış yağır ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 49. Özgəyə əriştə kəsən oğlan ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 50. İtmiş keçi ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 51. Çoxbilmiş ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 52. Elçinin ağacı ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 53. Ana qoynu ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) 54. Ağ kəlağayı — Hekayə 55. Ana — Hekayə 56. Bənövşə əfsanəsi — Mənsur şeir 57. "Sağ ol, ana…" — Hekayə 58. Azərbaycan dili — Mənsur şeir 59. Həsrətəm — Mənsur şeir 60. Yol çəkən gözlər — Mənsur şeir 61. "Mücrü" — Mənsur şeir 62. Yana-yana == Publisistika == 1. Balaca dostlarım silsiləsindən (Sənədli hekayələr və öçerklər) 2. Dəzgahlar arasında (Sənədli hekayələr və öçerklər) 3. Gülhüsüyn Hüseynoğlunun seçilmiş əsərləri… 4. Bir ömrün çıraqları — Hekayə 5. Ağ kəlağayı — Hekayə 6. Nizaminin dostu — Hekayə 7. Qayğı (Sənədli hekayələr və öçerklər) 8. Poylunun gənc çobanı (Sənədli hekayələr və öçerklər) 9. Ömrün uzun olsun həkim… (Sənədli hekayələr və öçerklər) 10. Nə xoşdur bir hiss kimi qəlblərə girmək… (Sənədli hekayələr və öçerklər) 11. Minarə (Sənədli hekayələr və öçerklər) 12. Əməyin bəhrəsi (Sənədli hekayələr və öçerklər) 13. Əmək və şərəf (Sənədli hekayələr və öçerklər) 14. Ana-alim (Sənədli hekayələr və öçerklər) 15. Çətin yol — Mənsur şeir 16. Yaşıl təpə döşündə — Povest 17. Külək güclənirdi ("Ata düşüncələri" silsiləsindən) 18. Qurucu ("Ata düşüncələri" silsiləsindən) 19. Əməyin bəhrəsi — Oçerk (sənədli hekayə) == Müşfiq == # Müşfiq # Həmişə oxucuların yanında — Mənsur şeir # G. Hüseynoğlu ədəbiyyatşünas-Müşfiqşünasdır… # "Biri varmış, biri yoxmuş…" ("Balaca dostlarım üçün" silsiləsindən) == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=mbnZ2hMEm4I Xalq şairi G. Hüseynoğlunun dünyaya gəlməsindən 95 il ötür] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dissidentləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan antikommunistləri]] 1cqgqgfj4jv29bc8vb1ue0b3hfb7sxe 0 41132 7865551 7748586 2024-11-27T07:59:04Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */ 7865551 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|Sabir Əhmədov}} {{Yazıçı |adı = Sabir Əhmədli |orijinal adı = Sabir Məhəmməd oğlu Əhmədli |digər adları = |şəkil = Sabir Əhmədli.jpg |şəklin ölçüsü = 250 px |şəklin izahı = |ilk adı = Sabir Əhmədov |təxəllüsü = |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi]] |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = "Poçtalyon" |tanınmış əsərləri = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının xalq yazıçısı|1992}} {{Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi|1984}}<br>{{"Xalqlar Dostluğu" ordeni}} {{"Qırmızı əmək bayrağı" ordeni}} |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Əhmədli Sabir Məhəmməd oğlu''' ({{DVTY}}) — nasir, publisist, 1955-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinın üzvü, Azərbaycanın Xalq yazıçısı (1992), Əməkdar incəsənət xadimi (1984), Prezident təqaüdçüsü.<ref name=":0">{{cite web |url = http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/edebiyyat_aprel2009/76626.htm |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190201134757/http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/edebiyyat_aprel2009/76626.htm |archivedate = 1 fevral 2019 |title = Sabir Əhmədli |author = |date = |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = Azərbaycan-dili }}</ref> == Həyatı və fəaliyyəti == Sabir Əhmədli 1930-cu il iyulun 10-da [[Azərbaycan]]ın [[Cəbrayıl rayonu]]nun Cəbrayıl kəndində anadan olmuşdur. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra 1946–1951-ci illərdə [[Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi]]ndə təhsil almışdır. 1951–1954-cü illərdə Cəbrayıl rayon mərkəzində müəllim işləmişdi. 1955–1956-cı illərdə Şükürbəyli kəndində orta məktəbin direktoru işləmişdir. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti redaksiyasında ədəbi işçi, Nəsr şöbəsinin müdiri (1956–1993), baş redaktor (1993–1996) işləmişdir. 1955-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]]nın üzvüdür. Sabir Əhmədli Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının [[Mirzə Fətəli Axundov]] adına ədəbi mükafat komissiyasının sədri seçilmişdir. [[Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı|Ədəbi]] [[fəaliyyət]]ə 1951-ci ildən "Pioner" jurnalında çap olunan "Poçtalyon" hekayəsi ilə başlamışdır. Bədii əsərlər və publisistik məqalələri ilə dövri mətbuatda müntəzəm çıxış etmişdir. 1961-ci ildə onun "Bir payız axşamı" kitabı çıxmışdı. 1989-cu ildə [[Azərnəşr]]də ikicildlik əsərləri çap edilmişdir. [[Qarabağ müharibəsi|Qarabağ hadısələrinə]] həsr etdiyi irihəcmli ədəbi-publisistik məqalələri — "Qarabağın gecikmiş yazı", "Qarabağın qarlı səngərləri" "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin 1992–1993-cü illərdə dərc edilmişdir. Əsərləri keçmiş [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] xalqlarının və xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə edilmişdir.<ref name=":0" /> * [[İkinci Dünya müharibəsi]] qəhrəmanı [[Cəmil Əhmədov]]un qardaşı idi. * Oğlu Məhəmməd Əhmədov 1994-cü il fevral ayının 12-də ad günündə Murovda şəhid olub. Sabir Əhmədli 2009-cu il aprelin 17 Bakıda vəfat etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycanın xalq yazıçısı Sabir Əhmədli vəfat edib |url=http://azerbaycanli.org/az/news-112.html |access-date=2018-08-28 |archive-date=2018-08-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180826183344/http://azerbaycanli.org/az/news-112.html |url-status=dead }}</ref> == Kitabları == * "Kütlə" * "Axirət sevdası"(2003) * "Şəhid ruhu"(2004) == Mükafatları == * "Əmək şöhrətinə görə" medalı ilə təltif edilmişdir (1975) * "Əməkdar incəsənət xadimi" fəxri adı (1984) * "Qızıl sünbül" ədəbi mükafatı laureatı (1991) * "Azərbaycanın Xalq yazıçısı" fəxri adı (1992) * "Xalqlar Dostluğu" ordeni * "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni == Əsərləri == {{columns-list|2| * "Aran" ikihissəli roman (1962) * "Pillələr" (1964) * "Yamacda nişanə" (1973) * "Toğana" (1981) * "Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü" (1984) * "Mavi günbəz" povestlər (1984) * "Gedənlərin qayıtmağı" * "Yasaq edilmiş oyun, Gülməli kişinin axırı" (1988) * "Kütlə" (1999) * "Bir lotunun arvadı" * "Öpmə məni öpərəm səni" * "Sevişməyin cəzası" * "Görünməz dalğa" * "Dünyanın arşını" (1985) * "Yanvar hekayələri" }} == Filmoqrafiya == # [[Evlənmək istəyirəm (film, 1983)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı publisistlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan memuarçıları]] soyl9yza5c9amggjy03efpj17blzsym 0 41853 7865437 5695701 2024-11-27T06:52:50Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865437 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Eyni ad-soyadlı|Vaqif Vəliyev}} {{Alim |adı = Vaqif Vəliyev |orijinal adı = Vəliyev Vaqif Əli oğlu |digər adları = |şəkil = Vaqif Vəliyev (ədəbiyyatşünas).jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = |doğum yeri = [[Pirili (Ağstafa)|Pirili]], [[Qazax qəzası]], [[Azərbaycan SSR]], [[ZSFSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Vəliyev Vaqif Əli oğlu''' ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, 1962-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1972), professor (1976). [[Ülviyyə Hacıbəyova|Ülviyyə Hacıbəyovanın]] (Vəliyeva) atası, [[Soltan Hacıbəyov|Soltan Hacıbəyovun]] qudası, [[İsmayıl Hacıbəyov|İsmayıl Hacıbəyovun]] qaynatasıdır. [[Pirili (Ağstafa)|Pirili]] kəndindəndir, [[Qazax rayonu|Qazax rayonununda]] anadan olub. == Həyatı == Vaqif Vəliyev 1924-cü il dekabrın 31-də [[Qazax qəzası]]nın [[Pirili (Ağstafa)|Pirili kəndi]]ndə doğulmuşdur. Qazax şəhər 1 saylı orta məktəbində təhsil almışdır (1932-1941). Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan KP MK Qazax rayon Partiya Komitəsində texniki katib kimi başlamışdır (1941). Sovet Ordusu sıralarında xidmət etmişdir (1943-1949), ADU-nun filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1949-1954). Orada aspiranturaya daxil olmuş, "Səməd Vurğunun poemaları" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş (1957), Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent vəzifələrində işləmişdir (1958-ci ildən). "Azərbaycan folkloru janrları" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş (1972), 1976-cı ildən həmin kafedranın professoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. Dövri mətbuatda şifahi xalq ədəbiyyatı problemlərinə dair vaxtaşırı məqalələri çıxmışdır. "Ayrım bəzəmələri" (1983) və "Bayatılar" (1985) kitablarını toplayıb tərtib etmişdir. 1998-ci il sentyabrın 19-da vəfat etmişdir. == Əsərləri == *1.Azərbaycan xalq dastanları. Bakı: ADU-nun nəşriyyatı, 1968, *2.Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: ADU-nun nəşriyyatı, 1970, 439 səh. *3.Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanları. Bakı: ADU-nun nəşriyyatı, 1980, 76 səh. *4.Qaynar söz çeşməsi. Bakı: Yazıçı, 1981, 150 səh. *5.Azərbaycan folkloru. Bakı: Maarif, 1985, 411 səh. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] qbbzs9w40orbe2ek5mbaz254slw10dl 7865438 7865437 2024-11-27T06:53:05Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] əlavə olundu 7865438 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Eyni ad-soyadlı|Vaqif Vəliyev}} {{Alim |adı = Vaqif Vəliyev |orijinal adı = Vəliyev Vaqif Əli oğlu |digər adları = |şəkil = Vaqif Vəliyev (ədəbiyyatşünas).jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = |doğum yeri = [[Pirili (Ağstafa)|Pirili]], [[Qazax qəzası]], [[Azərbaycan SSR]], [[ZSFSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Vəliyev Vaqif Əli oğlu''' ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, 1962-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1972), professor (1976). [[Ülviyyə Hacıbəyova|Ülviyyə Hacıbəyovanın]] (Vəliyeva) atası, [[Soltan Hacıbəyov|Soltan Hacıbəyovun]] qudası, [[İsmayıl Hacıbəyov|İsmayıl Hacıbəyovun]] qaynatasıdır. [[Pirili (Ağstafa)|Pirili]] kəndindəndir, [[Qazax rayonu|Qazax rayonununda]] anadan olub. == Həyatı == Vaqif Vəliyev 1924-cü il dekabrın 31-də [[Qazax qəzası]]nın [[Pirili (Ağstafa)|Pirili kəndi]]ndə doğulmuşdur. Qazax şəhər 1 saylı orta məktəbində təhsil almışdır (1932-1941). Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan KP MK Qazax rayon Partiya Komitəsində texniki katib kimi başlamışdır (1941). Sovet Ordusu sıralarında xidmət etmişdir (1943-1949), ADU-nun filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1949-1954). Orada aspiranturaya daxil olmuş, "Səməd Vurğunun poemaları" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş (1957), Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent vəzifələrində işləmişdir (1958-ci ildən). "Azərbaycan folkloru janrları" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş (1972), 1976-cı ildən həmin kafedranın professoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. Dövri mətbuatda şifahi xalq ədəbiyyatı problemlərinə dair vaxtaşırı məqalələri çıxmışdır. "Ayrım bəzəmələri" (1983) və "Bayatılar" (1985) kitablarını toplayıb tərtib etmişdir. 1998-ci il sentyabrın 19-da vəfat etmişdir. == Əsərləri == *1.Azərbaycan xalq dastanları. Bakı: ADU-nun nəşriyyatı, 1968, *2.Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: ADU-nun nəşriyyatı, 1970, 439 səh. *3.Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanları. Bakı: ADU-nun nəşriyyatı, 1980, 76 səh. *4.Qaynar söz çeşməsi. Bakı: Yazıçı, 1981, 150 səh. *5.Azərbaycan folkloru. Bakı: Maarif, 1985, 411 səh. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] l8uygncqimibe3cbkoila8zdou6q5tc 0 42654 7865288 7839483 2024-11-27T05:05:07Z Qwfjgp 289874 7865288 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] '''Qrafik redaktorlar''' — [[informatika]]nın xüsusi bölməsi olub yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər etmək üçün istifadə edilir. Belə proqramlara [[Microsoft Paint]], [[Adobe Photoshop]], [[CorelDRAW]], [[Adobe Flash]], Paint.net, [[Adobe Dreamweaver]], [[Ulead Gif Animator]] və s. missal göstərmək olar. [[Kompüter]]in diskində saxlanılan şəkillər rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Belə ki, [[kompüter]]in yaddaşında bütün şəkillər rəqəm şəklində (0 və 1) saxlanılır.<ref>{{Cite web |title=Kimi əlavə font Paint Net |url=https://paintnet-download.ru/shrifty/ |access-date=2020-10-02 |archive-date=2020-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201205075108/https://paintnet-download.ru/shrifty/ |url-status=live }}</ref> Qrafik redaktorlar üç qrupa bolünürlər: [[Kompüter_qrafikası#Rastr_qrafika |rastr]] ([[piksel]]), [[Kompüter_qrafikası#Vektor_qrafika |vektor]] və [[Kompüter_qrafikası#Fraktal_qrafika |fraktal]]. == Həmçinin bax == * [[İnformatika]] * [[kompüter Əməliyyat Sistemləri]] * [[Qurğular]] * [[Kompüter qrafikası]] * [[kompüter şəbəkələri]] * [[kompüter proqramları]] == Keçidlər == * http://elm.az * http://ikt.az * http://www.express.com.az {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090827124728/http://www.express.com.az/ |date=2009-08-27 }} * http://www.az-muallimi.com/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071216091124/http://www.az-muallimi.com/ |date=2007-12-16 }} * http://www.netacad.az/itessaz.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://www.akademiya.net/ * http://www.load.az * http://www.internet.news.az/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071025051242/http://www.internet.news.az/ |date=2007-10-25 }} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:Kompüter proqramları]] ihbi7k0e19cs2ty6zk4ycg1itb7l4pe 7865293 7865288 2024-11-27T05:08:19Z Qwfjgp 289874 7865293 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] '''Qrafik redaktorlar''' — [[informatika]]nın xüsusi bölməsi olub yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər etmək üçün istifadə edilir. Belə proqramlara [[Microsoft Paint]], [[Adobe Photoshop]], [[CorelDRAW]], [[Adobe Flash]], Paint.net, [[Adobe Dreamweaver]], [[Ulead Gif Animator]] və s. missal göstərmək olar. [[Kompüter]]in diskində saxlanılan şəkillər rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Belə ki, [[kompüter]]in yaddaşında bütün şəkillər rəqəm şəklində (0 və 1) saxlanılır.<ref>{{Cite web |title=Kimi əlavə font Paint Net |url=https://paintnet-download.ru/shrifty/ |access-date=2020-10-02 |archive-date=2020-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201205075108/https://paintnet-download.ru/shrifty/ |url-status=live }}</ref> Qrafik redaktorlar üç qrupa bolünürlər: [[Kompüter_qrafikası#Rastr_qrafika |rastr]] ([[piksel]]), [[Kompüter_qrafikası#Vektor_qrafika |vektor]] və [[Kompüter_qrafikası#Fraktal_qrafika |fraktal]]. == Məşhur qrafik redaktorlar === Rastr qrafik redaktorları === [[Adobe Photoshop]] [[GIMP]] [[KolourPaint]] [[Krita]] [[Microsoft Paint]] === Vektor qrafik redaktorları === [[Adobe Flash]] [[Adobe Illustrator]] [[CorelDRAW]] [[Inkscape]] == Həmçinin bax == * [[İnformatika]] * [[kompüter Əməliyyat Sistemləri]] * [[Qurğular]] * [[Kompüter qrafikası]] * [[kompüter şəbəkələri]] * [[kompüter proqramları]] == Keçidlər == * http://elm.az * http://ikt.az * http://www.express.com.az {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090827124728/http://www.express.com.az/ |date=2009-08-27 }} * http://www.az-muallimi.com/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071216091124/http://www.az-muallimi.com/ |date=2007-12-16 }} * http://www.netacad.az/itessaz.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://www.akademiya.net/ * http://www.load.az * http://www.internet.news.az/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071025051242/http://www.internet.news.az/ |date=2007-10-25 }} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:Kompüter proqramları]] j2zx9x2yjmc0hbvxsexlcwuzt8gd58x 7865294 7865293 2024-11-27T05:08:34Z Qwfjgp 289874 7865294 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] '''Qrafik redaktorlar''' — [[informatika]]nın xüsusi bölməsi olub yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər etmək üçün istifadə edilir. Belə proqramlara [[Microsoft Paint]], [[Adobe Photoshop]], [[CorelDRAW]], [[Adobe Flash]], Paint.net, [[Adobe Dreamweaver]], [[Ulead Gif Animator]] və s. missal göstərmək olar. [[Kompüter]]in diskində saxlanılan şəkillər rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Belə ki, [[kompüter]]in yaddaşında bütün şəkillər rəqəm şəklində (0 və 1) saxlanılır.<ref>{{Cite web |title=Kimi əlavə font Paint Net |url=https://paintnet-download.ru/shrifty/ |access-date=2020-10-02 |archive-date=2020-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201205075108/https://paintnet-download.ru/shrifty/ |url-status=live }}</ref> Qrafik redaktorlar üç qrupa bolünürlər: [[Kompüter_qrafikası#Rastr_qrafika |rastr]] ([[piksel]]), [[Kompüter_qrafikası#Vektor_qrafika |vektor]] və [[Kompüter_qrafikası#Fraktal_qrafika |fraktal]]. == Məşhur qrafik redaktorlar == === Rastr qrafik redaktorları === [[Adobe Photoshop]] [[GIMP]] [[KolourPaint]] [[Krita]] [[Microsoft Paint]] === Vektor qrafik redaktorları === [[Adobe Flash]] [[Adobe Illustrator]] [[CorelDRAW]] [[Inkscape]] == Həmçinin bax == * [[İnformatika]] * [[kompüter Əməliyyat Sistemləri]] * [[Qurğular]] * [[Kompüter qrafikası]] * [[kompüter şəbəkələri]] * [[kompüter proqramları]] == Keçidlər == * http://elm.az * http://ikt.az * http://www.express.com.az {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090827124728/http://www.express.com.az/ |date=2009-08-27 }} * http://www.az-muallimi.com/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071216091124/http://www.az-muallimi.com/ |date=2007-12-16 }} * http://www.netacad.az/itessaz.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://www.akademiya.net/ * http://www.load.az * http://www.internet.news.az/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071025051242/http://www.internet.news.az/ |date=2007-10-25 }} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:Kompüter proqramları]] qh8hosg96s7dyqxdvr4gbcdb8kt98at 7865296 7865294 2024-11-27T05:08:59Z Qwfjgp 289874 7865296 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] '''Qrafik redaktorlar''' — [[informatika]]nın xüsusi bölməsi olub yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər etmək üçün istifadə edilir. Belə proqramlara [[Microsoft Paint]], [[Adobe Photoshop]], [[CorelDRAW]], [[Adobe Flash]], Paint.net, [[Adobe Dreamweaver]], [[Ulead Gif Animator]] və s. missal göstərmək olar. [[Kompüter]]in diskində saxlanılan şəkillər rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Belə ki, [[kompüter]]in yaddaşında bütün şəkillər rəqəm şəklində (0 və 1) saxlanılır.<ref>{{Cite web |title=Kimi əlavə font Paint Net |url=https://paintnet-download.ru/shrifty/ |access-date=2020-10-02 |archive-date=2020-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201205075108/https://paintnet-download.ru/shrifty/ |url-status=live }}</ref> Qrafik redaktorlar üç qrupa bolünürlər: [[Kompüter_qrafikası#Rastr_qrafika |rastr]] ([[piksel]]), [[Kompüter_qrafikası#Vektor_qrafika |vektor]] və [[Kompüter_qrafikası#Fraktal_qrafika |fraktal]]. == Məşhur qrafik redaktorlar == === Rastr qrafik redaktorları === [[Adobe Photoshop]] [[GIMP]] [[KolourPaint]] [[Krita]] [[Microsoft Paint]] === Vektor qrafik redaktorları === [[Adobe Flash]] [[Adobe Illustrator]] [[CorelDRAW]] [[Inkscape]] == Həmçinin bax == * [[İnformatika]] * [[kompüter Əməliyyat Sistemləri]] * [[Qurğular]] * [[Kompüter qrafikası]] * [[kompüter şəbəkələri]] * [[kompüter proqramları]] == Keçidlər == * http://elm.az * http://ikt.az * http://www.express.com.az {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090827124728/http://www.express.com.az/ |date=2009-08-27 }} * http://www.az-muallimi.com/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071216091124/http://www.az-muallimi.com/ |date=2007-12-16 }} * http://www.netacad.az/itessaz.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://www.akademiya.net/ * http://www.load.az * http://www.internet.news.az/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071025051242/http://www.internet.news.az/ |date=2007-10-25 }} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:Kompüter proqramları]] 2gde5pqzzbs6kbua1w7u9jkh4sdro9d 7865297 7865296 2024-11-27T05:09:49Z Qwfjgp 289874 7865297 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] '''Qrafik redaktorlar''' — [[informatika]]nın xüsusi bölməsi olub yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər etmək üçün istifadə edilir. Belə proqramlara [[Microsoft Paint]], [[Adobe Photoshop]], [[CorelDRAW]], [[Adobe Flash]], Paint.net, [[Adobe Dreamweaver]], [[Ulead Gif Animator]] və s. missal göstərmək olar. [[Kompüter]]in diskində saxlanılan şəkillər rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Belə ki, [[kompüter]]in yaddaşında bütün şəkillər rəqəm şəklində (0 və 1) saxlanılır.<ref>{{Cite web |title=Kimi əlavə font Paint Net |url=https://paintnet-download.ru/shrifty/ |access-date=2020-10-02 |archive-date=2020-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201205075108/https://paintnet-download.ru/shrifty/ |url-status=live }}</ref> Qrafik redaktorlar üç qrupa bolünürlər: [[Kompüter_qrafikası#Rastr_qrafika |rastr]] ([[piksel]]), [[Kompüter_qrafikası#Vektor_qrafika |vektor]] və [[Kompüter_qrafikası#Fraktal_qrafika |fraktal]]. == Məşhur qrafik redaktorlar == === Rastr qrafik redaktorları === *[[Adobe Photoshop]] *[[GIMP]] *[[KolourPaint]] *[[Krita]] *[[Microsoft Paint]] === Vektor qrafik redaktorları === *[[Adobe Flash]] *[[Adobe Illustrator]] *[[CorelDRAW]] *[[Inkscape]] == Həmçinin bax == * [[İnformatika]] * [[kompüter Əməliyyat Sistemləri]] * [[Qurğular]] * [[Kompüter qrafikası]] * [[kompüter şəbəkələri]] * [[kompüter proqramları]] == Keçidlər == * http://elm.az * http://ikt.az * http://www.express.com.az {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090827124728/http://www.express.com.az/ |date=2009-08-27 }} * http://www.az-muallimi.com/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071216091124/http://www.az-muallimi.com/ |date=2007-12-16 }} * http://www.netacad.az/itessaz.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://www.akademiya.net/ * http://www.load.az * http://www.internet.news.az/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071025051242/http://www.internet.news.az/ |date=2007-10-25 }} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:Kompüter proqramları]] 0255b97ov22jix2a78hqs1prtfh7dwg 7865299 7865297 2024-11-27T05:15:37Z Qwfjgp 289874 7865299 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] '''Qrafik redaktorlar''' — [[informatika]]nın xüsusi bölməsi olub yeni şəkillər çəkmək, hazır şəkillər üzərində müxtəlif dəyişikliklər etmək üçün istifadə edilir. Belə proqramlara [[Microsoft Paint]], [[Adobe Photoshop]], [[CorelDRAW]], [[Adobe Flash]], Paint.net və s. missal göstərmək olar. [[Kompüter]]in diskində saxlanılan şəkillər rəqəmsal təsvirlər adlanırlar. Belə ki, [[kompüter]]in yaddaşında bütün şəkillər rəqəm şəklində (0 və 1) saxlanılır.<ref>{{Cite web |title=Kimi əlavə font Paint Net |url=https://paintnet-download.ru/shrifty/ |access-date=2020-10-02 |archive-date=2020-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201205075108/https://paintnet-download.ru/shrifty/ |url-status=live }}</ref> Qrafik redaktorlar üç qrupa bolünürlər: [[Kompüter_qrafikası#Rastr_qrafika |rastr]] ([[piksel]]), [[Kompüter_qrafikası#Vektor_qrafika |vektor]] və [[Kompüter_qrafikası#Fraktal_qrafika |fraktal]]. == Məşhur qrafik redaktorlar == === Rastr qrafik redaktorları === *[[Adobe Photoshop]] *[[GIMP]] *[[KolourPaint]] *[[Krita]] *[[Microsoft Paint]] === Vektor qrafik redaktorları === *[[Adobe Flash]] *[[Adobe Illustrator]] *[[CorelDRAW]] *[[Inkscape]] == Həmçinin bax == * [[İnformatika]] * [[kompüter Əməliyyat Sistemləri]] * [[Qurğular]] * [[Kompüter qrafikası]] * [[kompüter şəbəkələri]] * [[kompüter proqramları]] == Keçidlər == * http://elm.az * http://ikt.az * http://www.express.com.az {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090827124728/http://www.express.com.az/ |date=2009-08-27 }} * http://www.az-muallimi.com/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071216091124/http://www.az-muallimi.com/ |date=2007-12-16 }} * http://www.netacad.az/itessaz.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://www.akademiya.net/ * http://www.load.az * http://www.internet.news.az/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071025051242/http://www.internet.news.az/ |date=2007-10-25 }} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:Kompüter proqramları]] h0bvborzk2qwqqegmyx1yel20etpm61 0 46796 7864973 7863295 2024-11-26T18:43:59Z Scherbatsky12 160539 /* Əsərləri */ 7864973 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir: ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir. Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir. === Müsibəti Fəxrəddin === == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] tv3658wvj3sl1jl600nwzf2enm7qryf 7864985 7864973 2024-11-26T19:01:28Z Scherbatsky12 160539 7864985 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir. Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür. Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir. ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir. ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] 68wn8f42vlbpd514y4iga8ob5811bsh 7864994 7864985 2024-11-26T19:10:07Z Scherbatsky12 160539 /* Müsibəti Fəxrəddin */ 7864994 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir. Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür. Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] tcgde3mhj4vw4ne8u2z0jpe77kbhavf 7864997 7864994 2024-11-26T19:13:53Z Scherbatsky12 160539 7864997 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir.''{{Sfn|Akın|2018|p=93}}'' Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=94}}'' 1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və [[Hüseyn Ərəblinski]], [[Hüseynqulu Sarabski]] kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında [[Mirzağa Əliyev|Mirzağa Əliyevin]] iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "''Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq''".''{{Sfn|Qurbanov|1964|p=18}}'' == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] 4ub4u5qp4a9171fojie4xs4g2qlcjck 7864999 7864997 2024-11-26T19:17:34Z Scherbatsky12 160539 /* Əsərləri */ 7864999 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir.''{{Sfn|Akın|2018|p=93}}'' Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=94}}'' 1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və [[Hüseyn Ərəblinski]], [[Hüseynqulu Sarabski]] kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında [[Mirzağa Əliyev|Mirzağa Əliyevin]] iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "''Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq''".''{{Sfn|Qurbanov|1964|p=18}}'' Bundan başqa yazıçının “Vay şələküm məəlləküm”, “Nə əkərsən onu biçərsən”, “Keçmişdə qaçaqlar”, “Təzə əsrin ibtidası”, “Pül düşkünü Hacı Fərəc”, “Mehdi xan Tabasarani” adlı əsərləri də dram əsərləri sırasındadır. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] o8rcf9ro6w35gp0elnuvn3o9y8cck1e 7865004 7864999 2024-11-26T19:23:17Z Scherbatsky12 160539 7865004 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir.''{{Sfn|Akın|2018|p=93}}'' Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=94}}'' 1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və [[Hüseyn Ərəblinski]], [[Hüseynqulu Sarabski]] kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında [[Mirzağa Əliyev|Mirzağa Əliyevin]] iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "''Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq''".''{{Sfn|Qurbanov|1964|p=18}}'' Bundan başqa yazıçının “Vay şələküm məəlləküm”, “Nə əkərsən onu biçərsən”, “Keçmişdə qaçaqlar”, “Təzə əsrin ibtidası”, “Pül düşkünü Hacı Fərəc”, “Mehdi xan Tabasarani” adlı əsərləri də dram əsərləri sırasındadır. Nəcəf bəy Vəzirovun ''“Şəhər və Kənd”'', ''“Vətən”'', ''“İsrafil və Şərəf”'' kimi pyeslərinin olduğu iddia edilsə də, bu əsərlər nə onun şəxsi arxivində, nə də 1954 və 2005-ci illərdə çap olunan ''“Nəcəf bəy Vəzirov əsərləri”'' kitablarında yer almayıb. Bu mövzuya yalnız Feyzulla Qasımzadənin 1955-ci ildə ''“Ədəbiyyat və İncəsənət”'' qəzetindəki məqaləsində toxunulub. Ancaq əsərlərin Vəzirova aid olub-olmaması ilə bağlı dəqiq sübut yoxdur. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] dzeicas131mf5ax6kqp1wtpdrdllmh6 7865005 7865004 2024-11-26T19:25:33Z Scherbatsky12 160539 /* İstinadlar */ 7865005 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir.''{{Sfn|Akın|2018|p=93}}'' Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=94}}'' 1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və [[Hüseyn Ərəblinski]], [[Hüseynqulu Sarabski]] kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında [[Mirzağa Əliyev|Mirzağa Əliyevin]] iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "''Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq''".''{{Sfn|Qurbanov|1964|p=18}}'' Bundan başqa yazıçının “Vay şələküm məəlləküm”, “Nə əkərsən onu biçərsən”, “Keçmişdə qaçaqlar”, “Təzə əsrin ibtidası”, “Pül düşkünü Hacı Fərəc”, “Mehdi xan Tabasarani” adlı əsərləri də dram əsərləri sırasındadır. Nəcəf bəy Vəzirovun ''“Şəhər və Kənd”'', ''“Vətən”'', ''“İsrafil və Şərəf”'' kimi pyeslərinin olduğu iddia edilsə də, bu əsərlər nə onun şəxsi arxivində, nə də 1954 və 2005-ci illərdə çap olunan ''“Nəcəf bəy Vəzirov əsərləri”'' kitablarında yer almayıb. Bu mövzuya yalnız Feyzulla Qasımzadənin 1955-ci ildə ''“Ədəbiyyat və İncəsənət”'' qəzetindəki məqaləsində toxunulub. Ancaq əsərlərin Vəzirova aid olub-olmaması ilə bağlı dəqiq sübut yoxdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=131}}'' == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsi |last2= |first2= |publisher=Elm |year=1985 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] h0hjp2qx648brtqn5y7brp1fvtdc1ul 7865072 7865005 2024-11-26T20:13:18Z Scherbatsky12 160539 7865072 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir.''{{Sfn|Akın|2018|p=93}}'' Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=94}}'' 1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və [[Hüseyn Ərəblinski]], [[Hüseynqulu Sarabski]] kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında [[Mirzağa Əliyev|Mirzağa Əliyevin]] iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "''Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq''".''{{Sfn|Qurbanov|1964|p=18}}'' Bundan başqa yazıçının “Vay şələküm məəlləküm”, “Nə əkərsən onu biçərsən”, “Keçmişdə qaçaqlar”, “Təzə əsrin ibtidası”, “Pül düşkünü Hacı Fərəc”, “Mehdi xan Tabasarani” adlı əsərləri də dram əsərləri sırasındadır. Nəcəf bəy Vəzirovun ''“Şəhər və Kənd”'', ''“Vətən”'', ''“İsrafil və Şərəf”'' kimi pyeslərinin olduğu iddia edilsə də, bu əsərlər nə onun şəxsi arxivində, nə də 1954 və 2005-ci illərdə çap olunan ''“Nəcəf bəy Vəzirov əsərləri”'' kitablarında yer almayıb. Bu mövzuya yalnız Feyzulla Qasımzadənin 1955-ci ildə ''“Ədəbiyyat və İncəsənət”'' qəzetindəki məqaləsində toxunulub. Ancaq əsərlərin Vəzirova aid olub-olmaması ilə bağlı dəqiq sübut yoxdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=131}}'' === Hekayələri === Nəcəf bəy Vəzirov Moskvada təhsil aldığı illərdə bir tərəfdən dram əsərləri yazarkən, digər tərəfdən də qısa hekayələr yazmışdır. Yazarın xüsusilə “Mənim vaqiəm "və “Paho” hekayələri geniş oxucu kütləsinə çatmışdır. 1876-cı ildə yazılan “Mənim vaqiəm” hekayəsi XIX əsr Azərbaycan nəsrinin inkişafı baxımından əhəmiyyətli bir nümunə təşkil edir. Onun ilk hekayəsi tələbəlik illərində yazdığı “Ağıçı”dır. Vəzirov bu hekayəni, “Əkinçi” qəzetində çap etmək üçün 28 avqust 1875-ci ildə Zərdabiyə göndərmişdir. Bu hekayə həm Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında məlumat verir, həm də realist nəsr tarixinə bir töhfədir. “Ağıçı” hekayəsi Nəcəf bəyin ilk ədəbi təcrübələrindən sayılır. Hekayədə, ölü evində ağı oxumaq üçün pul qarşılığında tutulan peşəkar ağıçılardan bəhs edilir. Nəcəf bəy, bu vəziyyəti hekayəsində ironik baxış açısıyla təqdim etmişdir. “Ağıçı” hekayəsinin mövzusu XIX əsr Azərbaycan həyatından götürülmüşdür. '''Mənim vaqiəm.''' Yazarın ikinci hekayəsi, yenə Moskva'da tələbəlik illərində yazdığı "Mənim vaqiəm"dır. Bu hekayə, ilk hekayəsindən daha uğurlu sayılır. Yazar, "Mənim vaqiəm" hekayəsini 1876-cı ildə "Əkinçi" qəzetində yayımlanması üçün Zərdabiyə göndərmiş, lakin hekayənin sərt üslubla müəllimləri, mollaları tənqid etməsi səbəbilə Zərdabi tərəfindən qəzetdə dərc edilməmişdir. Yazar, hekayədə hadisələrin içindədir və onları öz dilindən danışır. Bir yuxudan oyandıqdan sonra başlayan bu hekayə, qəflət yuxusunda yatmış molla, imam, şeyx və dərvişlərə qarşı tənqid etmək məqsədilə yazılmışdır. Hekayədə Vəzirov, qəflət yuxusundan oyandıqdan sonra düzgün bir yolun təhsil olduğunu göstərir. '''Paho!.''' == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsi |last2= |first2= |publisher=Elm |year=1985 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] djber5498jak16t6s6lkf9heak3ktm4 7865095 7865072 2024-11-26T20:17:04Z Scherbatsky12 160539 /* Hekayələri */ 7865095 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir.''{{Sfn|Akın|2018|p=93}}'' Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=94}}'' 1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və [[Hüseyn Ərəblinski]], [[Hüseynqulu Sarabski]] kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında [[Mirzağa Əliyev|Mirzağa Əliyevin]] iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "''Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq''".''{{Sfn|Qurbanov|1964|p=18}}'' Bundan başqa yazıçının “Vay şələküm məəlləküm”, “Nə əkərsən onu biçərsən”, “Keçmişdə qaçaqlar”, “Təzə əsrin ibtidası”, “Pül düşkünü Hacı Fərəc”, “Mehdi xan Tabasarani” adlı əsərləri də dram əsərləri sırasındadır. Nəcəf bəy Vəzirovun ''“Şəhər və Kənd”'', ''“Vətən”'', ''“İsrafil və Şərəf”'' kimi pyeslərinin olduğu iddia edilsə də, bu əsərlər nə onun şəxsi arxivində, nə də 1954 və 2005-ci illərdə çap olunan ''“Nəcəf bəy Vəzirov əsərləri”'' kitablarında yer almayıb. Bu mövzuya yalnız Feyzulla Qasımzadənin 1955-ci ildə ''“Ədəbiyyat və İncəsənət”'' qəzetindəki məqaləsində toxunulub. Ancaq əsərlərin Vəzirova aid olub-olmaması ilə bağlı dəqiq sübut yoxdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=131}}'' === Hekayələri === Nəcəf bəy Vəzirov Moskvada təhsil aldığı illərdə bir tərəfdən dram əsərləri yazarkən, digər tərəfdən də qısa hekayələr yazmışdır. Yazarın xüsusilə “Mənim vaqiəm "və “Paho” hekayələri geniş oxucu kütləsinə çatmışdır. 1876-cı ildə yazılan “Mənim vaqiəm” hekayəsi XIX əsr Azərbaycan nəsrinin inkişafı baxımından əhəmiyyətli bir nümunə təşkil edir. Onun ilk hekayəsi tələbəlik illərində yazdığı “Ağıçı”dır. Vəzirov bu hekayəni, “Əkinçi” qəzetində çap etmək üçün 28 avqust 1875-ci ildə Zərdabiyə göndərmişdir. Bu hekayə həm Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında məlumat verir, həm də realist nəsr tarixinə bir töhfədir. “Ağıçı” hekayəsi Nəcəf bəyin ilk ədəbi təcrübələrindən sayılır. Hekayədə, ölü evində ağı oxumaq üçün pul qarşılığında tutulan peşəkar ağıçılardan bəhs edilir. Nəcəf bəy, bu vəziyyəti hekayəsində ironik baxış açısıyla təqdim etmişdir. “Ağıçı” hekayəsinin mövzusu XIX əsr Azərbaycan həyatından götürülmüşdür. '''Mənim vaqiəm.''' Yazarın ikinci hekayəsi, yenə Moskva'da tələbəlik illərində yazdığı "Mənim vaqiəm"dır. Bu hekayə, ilk hekayəsindən daha uğurlu sayılır. Yazar, "Mənim vaqiəm" hekayəsini 1876-cı ildə "Əkinçi" qəzetində yayımlanması üçün Zərdabiyə göndərmiş, lakin hekayənin sərt üslubla müəllimləri, mollaları tənqid etməsi səbəbilə Zərdabi tərəfindən qəzetdə dərc edilməmişdir. Yazar, hekayədə hadisələrin içindədir və onları öz dilindən danışır. Bir yuxudan oyandıqdan sonra başlayan bu hekayə, qəflət yuxusunda yatmış molla, imam, şeyx və dərvişlərə qarşı tənqid etmək məqsədilə yazılmışdır. Hekayədə Vəzirov, qəflət yuxusundan oyandıqdan sonra düzgün bir yolun təhsil olduğunu göstərir. '''Paho!.''' Yazıçının 1884-cü ildə yazdığı son hekayəsi "Paho", digər hekayələrindən fərqli bir tərzdə yazılmışdır. Bu hekayə 1884-cü ildə "[[Ziyayi-Qafqaziyyə]]" qəzetində dərc olunmuşdur. Tamamilə monoloqlardan ibarət olan hekayədə, yazar 1880-ci illərdə Azərbaycan cəmiyyətində böyüyən bir problemi – oğurluq məsələsini ələ alıb. Qısa hekayə olan "Paho", yazıçı ilə Kərbəlayı adlı şəxs arasında qarşılıqlı söhbətlə başlayır və yenə eyni şəkildə sona çatır. Vəzirov, Kərbəlayı obrazında qəzetlərdə yazdığı f yazılarında da istifadə edib. Hekayədə başqasının malına sahib çıxan Kərbəlayı, etdiklərini bəzi əsaslandırmalarla izah edir. Bu vəziyyət qarşısında heyrətlənən yazıçı, hekayəyə "Paho" adını verir. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsi |last2= |first2= |publisher=Elm |year=1985 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] sbk8g4jk0aw2xdaq4uayqvg5wn34y0z 7865097 7865095 2024-11-26T20:17:23Z Scherbatsky12 160539 /* İstinadlar */ 7865097 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Yazıçı}} '''Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı [[yazıçı]] və [[dramaturq]]. Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir. Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən “Əkinçi”yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” (1875), “Gəmi lövbərsiz olmaz” (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes “Pəhlivanani zəmanə” (1898-1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur. == Həyatı == Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə “Səfa” cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-halım” əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir. Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir. {{Sfn|Akın|2018|p=34}} Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri “Tərcümeyi-halım” əsərində belə təsvir edir: {{Sfn|Məmmədov|1995|p=5}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=5}} <blockquote>…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxоş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qоhum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur.”</blockquote> Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə “Tərcümeyi-halım”da yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}}{{Sfn|Qasımzadə|1958|p=51}} <blockquote>Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.</blockquote> Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının “Tərcümeyi-halı”ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=6}} ''"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."'' Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.{{Sfn|Teatr Ensiklopediyası|1961|p=883}} İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir.<ref name=":0">{{Cite web |last=Əhmədalılar |first=Tahir |title=Məşəqqəti-həyat, səadəti-ad... |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/950/Meseqqetiheyat-seadetiad.html?lang=az |access-date=2024-11-21 |website=www.medeniyyet.az |language=az}}</ref> Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=8}} Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun ''“Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri”,'' aprel ayının 17-də isə “''Hacı Qara”'' komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır.{{Sfn|Rəhimli|2003|p=4}} Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy “Hacı Qara” tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.{{Sfn|Rəhimli|2005|p=34}} Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}}<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |last=Qaraoğlu |first=Fazil |title=Tarixdə iz buraxanlar: Nəcəf bəy Vəzirov |url=https://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |access-date=2024-11-23 |website=www.anl.az |archive-date=2022-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116135756/http://www.anl.az/down/meqale/baki_xeber/2017/dekabr/567342.htm |url-status=live }}</ref> <blockquote>...Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin ''“Hacı Qara”'' komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: ''“Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.''</blockquote>Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} O yazır: <blockquote>Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.</blockquote>1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır.{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.{{Sfn|Əsgərli|1998|p=7}} Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır: ''1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim “Dərviş” qaldı.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=10}}'' Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır. N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N.İ. Jeleznov, P.A. Şıkov, N.N. Kufman, V.S. Praff, A.Babuxin, K.A. Tmiryazev, M.P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N.Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi.{{Sfn|Sultanlı|1960|p=320}} Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V.Q. Korolenko{{Sfn|Quliyev|2010|p=134}} və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F.N.Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V.Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub “Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə” cümləsi ilə bitirdi.{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}} Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə “İmdadiyyə” adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.<ref name=":2">{{cite book |author= |url=https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |title=Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası |publisher=Lider nəşriyyat |year=2004 |isbn=9952-417-14-2 |volume=I |location=[[Bakı]] |page=389 |access-date=2022-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306071331/https://www.ebooks.az/view/iDeYnxc8.pdf |archive-date=2022-03-06 |url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |last=Abdullayev |first=Adil |date=2022-09-30 |title=Həsən bəy Zərdabinin maarifçilik və xeyriyyəçilik fəaliyyəti |url=https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20220930101705/https://www.azerbaijan-news.az/posts/detail/hesen-bey-zerdabinin-maarifcilik-ve-xeyriyyecilik-fealiyyeti-1626558851 |archive-date=2022-09-30 |access-date=2024-05-10 |website=Azərbaycan qəzeti}}</ref><ref>{{Cite web |title=Bu gün yazıçı və dramaturq Nəcəf bəy Vəzirovun doğum günüdür |url=http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200217205624/http://az.baku-art.com/az/bu-gun-yazich-ve-dramaturq-nec-f-b-y-v-zirovun-dogum-g-n-d-r |archive-date=2020-02-17 |access-date=2024-05-10 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: ''“Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək.”'' Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: ''“Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq.”{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' “İmdadiyyə” cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları A.Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar. Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də “İmdadiyyə” dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=10}}''Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:[[Fayl:Afişa Müsibəti-Fəxrəddin.jpg|thumb|280px|Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)]] “Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada “İmdadiyyə” adlı dərnək təşkil etmişdir.”''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=25}}'' 1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, [[Tərtər]] nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də [[Qafqaz canişinliyi|Qafqaz Canişinliyi]]<nowiki/>nin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web |url=https://nk.gov.az/az/document/3685/ |title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=nk.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124112548/https://nk.gov.az/az/document/3685/ |url-status=live }}</ref>Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə “həqiqi student” adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=24}}'' 90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir “petrovist” kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=26}}'' “Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular.” 1895-ci ildə Vəzirov [[Bakı|Bak]]<nowiki/>ıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.''{{Sfn|Akın|2018|p=42}}'' 1903-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=40}}{{Sfn|Məmmədov|1995|p=201}}'' 1913-cü il noyabrın 15-də [[Tağıyev Teatrı|H.Z.Tağıyev teatrı]]<nowiki/>nda Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar “Milli bayram” sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: “Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır”. Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları [[Nəriman Nərimanov]], [[Cahangir Zeynalov]], [[Mahmud bəy Mahmudbəyov]], Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=49}}''Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' === Ölümü === 1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin “Artıq işləyə bilməzsən” sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə [[Şamaxı]]<nowiki/>nın [[Çuxuryurd]] kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=172}}{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}'' Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=173}}'' Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də “''[[Bakinski raboçi|Bakinskiy Raboçi]]''” qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=174}}''<blockquote>''Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.''</blockquote>“''Maarif və Mədəniyyət'' ” qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=55}}''<blockquote>''Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!..Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..''</blockquote>Yazıçının ölümü barədə “Kəndli”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]” qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur. === Ailəsi === Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.<center><gallery> Fayl:Xurşid xanım Vəzirova.jpg|Xurşid xanım Vəzirova Fayl:Şamil bəy Vəzirov.jpg|Şamil bəy Vəzirov Fayl:Sara xanım Vəzirova.jpg|Sara xanım Vəzirova Fayl:Sürəyya xanım Vəzirova.jpg|Sürəyya xanım Vəzirova </gallery></center> * Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova'' — [[Bakı]]dakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə [[Şuşa]] şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib. * Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov'' — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə [[Ağdam]] bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.{{Sfn|Məmmədov|1960|p=27}}'' * Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova'' — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.'' * Sürəyyə Vəzirova — Bakı ikinci rus-türk qız məktəbində müdir, müəllim. Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar. * Birinci mərhələ: 1873-1900 - cü illər; * İkinci mərhələ: 1902-1913 - cü illər; * Üçüncü mərhələ: 1913-1921- ci illər Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, “Əti sənin, sümüyü mənim” pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. “Qara günlü” isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=5}}'' 1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.''{{Sfn|Akın|2018|p=46}}'' Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi.''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=18}}'' O yazır: <blockquote>“Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, “zülmət səltənəti”ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.”''{{Sfn|Əsgərli|1998|p=19}}''</blockquote> Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər.''{{Sfn|Məmmədov|1956|p=145}}'' Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.''{{Sfn|Sultanlı|1948|p=2}}'' Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı “Ağıçı” adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu “''Əkinçi”'' qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875-1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.<ref>{{Cite web |date=1970-01-01 |title=“Əkinçi”nin ilk müxbirləri |url=https://azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |access-date=2024-11-23 |website=https://azerbaijan-news.az |language=az |archive-date=2022-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220724024143/https://www.azerbaijan-news.az/az/posts/detail/ekincinin-ilk-muxbirleri-1658438515 |url-status=live }}</ref>''{{Sfn|Qarayev|1999|p=311}}'' ''Əkinçi'' qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında “keçmişdən xilas olma” prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.''{{Sfn|Akın|2018|p=48}}''Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=11}}''Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi “Dərviş” təxəllüsünü sеçmişdi. Hətta “Əkinçi”də işlətdiyi ilk poеtik sərlövhə də “Nalеyi-Dərviş” idi.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=4}}'' Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yеni mərhələ hamıdan əvvəl N.Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə idеya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini gеnişləndirir, səhnədə ictimai gеriliyin tənqidini və rеalist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar еdilir, müsbət-rеzonеr surətlərin səhnədə birbaşa bəyan еtdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yеniliyin məzmunu izah olunur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (1890), “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” (1890), “Adı var, özü yox” (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən “müsəlman avamlığının” təhlilinə həsr еdilmişdir. 1892-1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=29}}{{Sfn|Ədəbiyyatımızın canlı həyat ədibi|2014|p=5}}'' Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” və “Sonrakı pеşmançılıq fayda vеrməz” komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=50}}''1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının “işıq şəhəri”nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898-1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” (1895) pyеsi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874-1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyеsin təhlilində qabarıq mеydana çıxır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=6}}'' Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902 - ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.''{{Sfn|Rəhimli|2003|p=5}}'' Birinci rus inqilabı və Şərqdə “oyanan Asiya” dövrü N.Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. “Əkinçi” nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yеni dövrün “Həyat”, “Tazə həyat”, “Irşad”, “Yеni Irşad”, “Tərəqqi”, “Sədayi-həqq”, “Açıq söz”, “Еl həyatı” kimi müxtəlif qəzеt və məcmuələrində də tеz-tеz çıxış еdir. Oxucular tanış “Dərviş” imzasını bu dəfə artıq “Balaca mütəfəqqirələr” başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı “Vay şəlküm məəlləküm” (1909), “Nə əkərsən, onu biçərsən” (1911), “Keçmişdə qaçaqlar” (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun “İvan Qroznının Ölümü” (1910) əsərini “Yavuz İvan” adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.''{{Sfn|Akın|2018|p=52}}'' === Yaradıcılığının 40-cı ili === Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi. Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir. "İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır: ''"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."'' Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur. Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır: * Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib. * Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb. * Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib. * Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İl Redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * İrəvan Dram Cəmiyyətinin Müsəlman Üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib. * Kiyev Türk Tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb. * Molla Nəsrəddin Nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * İqbal Qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Yubiley Komitəsinin Sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir. * Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Qırğız Qəzeti Nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Müsəlman Opera Heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır. * F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. * Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir. * Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil. * Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb. Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :<blockquote>"...Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."</blockquote>Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan ''"Ayna"'' jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir. === Yaradıcılığının son mərhələsi === Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi talеyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yеni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-еstеtik qanunauyğunluğa sadiq qalır. == Əsərləri == === Dram əsərləri === '''Ev tərbiyəsinin bir şəkli'''. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (''Vostoçnıy Sbornik'') adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Ev tərbiyəsinin bir şəkli” əsəri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2857-necef-bey-vezirovun-ev-terbiyesinin-bir-sekli-eseri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Ev tərbiyəsinin bir şəkli |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498292.html |access-date=2024-11-25}}</ref> '''Daldan atılan daş topuğa dəyər.''' Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən “Nəcəf bəy Vəzirov” kitabında “Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər” əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan “Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə” adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır.<ref name=":1">{{Cite web |date=2021-02-09 |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |url=https://www.faktinfo.az/news/necef-bey-vezirovun-daldan-atilan-das-topuga-deyer-eserinde-cemiyyetde-genis-yayilan-cadugerliyin-ifsasi |access-date=2024-11-25 |website=Nəcəf bəy Vəzirovun “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə geniş yayılan cadugərliyin ifşası • Faktinfo.az |language=Azerbijani}}</ref> Nəcəf bəy Vəzirov “Daldan atılan daş topuğa dəyər” əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite news |last=AzadlıqRadiosu |date=2011-04-19 |title=Nəcəf bəy Vəzirov. Daldan atılan daş topuğa dəyər |language=az |work=Azadlıq Radiosu |url=https://www.azadliq.org/a/9498303.html |access-date=2024-11-25}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=206}}'' '''Adı var özü yox'''. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-Zamane", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan Çıxdıq, Yağmura Düşdük", "Ev Tərbiyəsinin Bir Şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komеdiyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komеdiyasında mülkədar həyatındakı problemlərin parlaq bədii təsviri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/3247-necef-bey-vezirovun-adi-var-ozu-yox-komediyasinda-mulkedar-heyatindaki-problemlerin-parlaq-bedii-tesviri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref>''{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük.''' Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan “Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə” kitabında yer alıb. Əsər, 1880-90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi.''{{Sfn|Akın|2018|p=89}}'' Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qaradəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=8}}'' Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyеsin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi idеyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik еhkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş еlçilik adət-ənənəsinə qədər hər şеyə maarifçi mövqеdən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyеsin həm “yağış”, həm də “yağmur” hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli gеtmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, “yağış vaxtı” baş vеrən “böhranlı” hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət еdir, yalnız böhran kеçəndən sonra isə yеni “müasir” qaydada Cəvahir xanıma еvlənmək təklifi еləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – “yağış vaxtı” iştirak еdir, “yağmur” mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın - Hacı Qənbərin başına gələn yеni hadisədə isə Dilbər və Yеtər daha fəal iştirak еdir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yеtər yеrinə yеtirir.<ref>{{Cite web |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesinin müasirliyi əks etdirmə cəhdləri |url=https://dalidag.az/poeziya-nesr/2974-necef-bey-vezirovun-yagisdan-cixdiq-yagmura-dusduk-pyesinin-muasirliyi-eks-etdirme-cehdleri.html |access-date=2024-11-25 |website=Dalidag.az}}</ref> Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. [[Səfa Cəmiyyəti|Səfa Maarif Cəmiyyəti]] tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=92}}{{Sfn|Məmmədova|2021|p=208}}'' '''Pəhlivanani-zəmanə.''' Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. “Pəhləvanani-zəmanə” əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə “Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə” adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:''{{Sfn|Məmmədov|1995|p=82}}'' ''“...Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:'' ''‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!'' ''Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!”'' Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. “Pəhləvanani-zəmanə” əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=102}}'' Vəzirov “Pəhləvaneyi-Zamanə” əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan “Kaspi” qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi “Bakıda Vəkillik” adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə “Pəhləvanani-zəmanə” əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.''{{Sfn|Vəzirov|2005|p=10}}'' === Müsibəti Fəxrəddin === Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən ''“Müsibəti-Fəxrəddin”{{Sfn|Qurbanov|1964|p=221}}'' həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi ''“Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə”'' adlı kitaba daxildir.''{{Sfn|Akın|2018|p=93}}'' Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən ''“Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı”'' adını ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.''{{Sfn|Əsgərli|1985|p=100}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.''{{Sfn|Zəkiyeva|2019|p=79}}'' ''“Müsibəti-Fəxrəddin”'' faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.''{{Sfn|Akın|2018|p=94}}'' 1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və [[Hüseyn Ərəblinski]], [[Hüseynqulu Sarabski]] kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında [[Mirzağa Əliyev|Mirzağa Əliyevin]] iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "''Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq''".''{{Sfn|Qurbanov|1964|p=18}}'' Bundan başqa yazıçının “Vay şələküm məəlləküm”, “Nə əkərsən onu biçərsən”, “Keçmişdə qaçaqlar”, “Təzə əsrin ibtidası”, “Pül düşkünü Hacı Fərəc”, “Mehdi xan Tabasarani” adlı əsərləri də dram əsərləri sırasındadır. Nəcəf bəy Vəzirovun ''“Şəhər və Kənd”'', ''“Vətən”'', ''“İsrafil və Şərəf”'' kimi pyeslərinin olduğu iddia edilsə də, bu əsərlər nə onun şəxsi arxivində, nə də 1954 və 2005-ci illərdə çap olunan ''“Nəcəf bəy Vəzirov əsərləri”'' kitablarında yer almayıb. Bu mövzuya yalnız Feyzulla Qasımzadənin 1955-ci ildə ''“Ədəbiyyat və İncəsənət”'' qəzetindəki məqaləsində toxunulub. Ancaq əsərlərin Vəzirova aid olub-olmaması ilə bağlı dəqiq sübut yoxdur.''{{Sfn|Akın|2018|p=131}}'' === Hekayələri === Nəcəf bəy Vəzirov Moskvada təhsil aldığı illərdə bir tərəfdən dram əsərləri yazarkən, digər tərəfdən də qısa hekayələr yazmışdır. Yazarın xüsusilə “Mənim vaqiəm "və “Paho” hekayələri geniş oxucu kütləsinə çatmışdır. 1876-cı ildə yazılan “Mənim vaqiəm” hekayəsi XIX əsr Azərbaycan nəsrinin inkişafı baxımından əhəmiyyətli bir nümunə təşkil edir. Onun ilk hekayəsi tələbəlik illərində yazdığı “Ağıçı”dır. Vəzirov bu hekayəni, “Əkinçi” qəzetində çap etmək üçün 28 avqust 1875-ci ildə Zərdabiyə göndərmişdir. Bu hekayə həm Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında məlumat verir, həm də realist nəsr tarixinə bir töhfədir. “Ağıçı” hekayəsi Nəcəf bəyin ilk ədəbi təcrübələrindən sayılır. Hekayədə, ölü evində ağı oxumaq üçün pul qarşılığında tutulan peşəkar ağıçılardan bəhs edilir. Nəcəf bəy, bu vəziyyəti hekayəsində ironik baxış açısıyla təqdim etmişdir. “Ağıçı” hekayəsinin mövzusu XIX əsr Azərbaycan həyatından götürülmüşdür. '''Mənim vaqiəm.''' Yazarın ikinci hekayəsi, yenə Moskva'da tələbəlik illərində yazdığı "Mənim vaqiəm"dır. Bu hekayə, ilk hekayəsindən daha uğurlu sayılır. Yazar, "Mənim vaqiəm" hekayəsini 1876-cı ildə "Əkinçi" qəzetində yayımlanması üçün Zərdabiyə göndərmiş, lakin hekayənin sərt üslubla müəllimləri, mollaları tənqid etməsi səbəbilə Zərdabi tərəfindən qəzetdə dərc edilməmişdir. Yazar, hekayədə hadisələrin içindədir və onları öz dilindən danışır. Bir yuxudan oyandıqdan sonra başlayan bu hekayə, qəflət yuxusunda yatmış molla, imam, şeyx və dərvişlərə qarşı tənqid etmək məqsədilə yazılmışdır. Hekayədə Vəzirov, qəflət yuxusundan oyandıqdan sonra düzgün bir yolun təhsil olduğunu göstərir. '''Paho!.''' Yazıçının 1884-cü ildə yazdığı son hekayəsi "Paho", digər hekayələrindən fərqli bir tərzdə yazılmışdır. Bu hekayə 1884-cü ildə "[[Ziyayi-Qafqaziyyə]]" qəzetində dərc olunmuşdur. Tamamilə monoloqlardan ibarət olan hekayədə, yazar 1880-ci illərdə Azərbaycan cəmiyyətində böyüyən bir problemi – oğurluq məsələsini ələ alıb. Qısa hekayə olan "Paho", yazıçı ilə Kərbəlayı adlı şəxs arasında qarşılıqlı söhbətlə başlayır və yenə eyni şəkildə sona çatır. Vəzirov, Kərbəlayı obrazında qəzetlərdə yazdığı f yazılarında da istifadə edib. Hekayədə başqasının malına sahib çıxan Kərbəlayı, etdiklərini bəzi əsaslandırmalarla izah edir. Bu vəziyyət qarşısında heyrətlənən yazıçı, hekayəyə "Paho" adını verib. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} * == Ədəbiyyat == * {{Cite book |last=Məmmədov |first=Kamran |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Azərnəşr |year=1995 |isbn=5-552-00920-7 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Vəzirov |first=Nəcəf bəy |url=https://anl.az/el/v/vn_e.pdf |title=Əsərləri |last2= |first2= |publisher=“Şərq-Qərb” |year=2005 |isbn=9952-418-49-0 |edition= |location=Bakı |pages= |language=az|editor-last=Məmmədova|editor-first=Dilarə}} * {{Cite book |last=Rəhimil |first=İlham |url=https://www.anl.az/el/r/Az_teatri_3_esr.pdf |title=ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) |last2= |first2= |publisher=“QAPP-POLİQRAF” |year=2003 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Rəhimli |first=İlham |url=http://anl.az/el/r/ri_att.pdf |title=AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ |last2= |first2= |publisher=[[Çaşıoğlu]] |year=2005 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Məmmədov |first=S. |url= |title=Həyat səhifələri |last2= |first2= |publisher= |year=1960 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages=70-76 |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=20653&pno=7 |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher=Şuşa nəşriyyatı |year=1998 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Əsgərli |first=Zaman |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsi |last2= |first2= |publisher=Elm |year=1985 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=az}} * {{Cite book |last=Qasımzadə |first=Feyzulla |url= |title=Nəcəf bəy Vəzirov |last2= |first2= |publisher= |year=1958 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Həsən |first=Quliyev |url= |title=Azərbaycan ədəbiyyatı |last2= |first2= |publisher=Elm və Təhsil |year=2010 |isbn= |edition= |location=Bakı |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last= |first= |url= |title=Театральная энциклопедия |last2= |first2= |publisher= |year=1961 |isbn= |edition= |volume=I |location=Moskva |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Sultanlı |first=Əli |url= |title=Азербайcан Едебийаты Тарихи |last2= |first2= |publisher=Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты |year=1960 |isbn= |edition= |volume=II |location=[[Bakı]] |pages= |language=az}} * {{cite journal|last=Sultanlı|first=Əli|last2=|first2=|date=1948-04-12|title=Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası|url=|journal=Ədəbiyyat qəzeti|publisher=|volume=10|issue=|pages=|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədov|first=Mehdi|last2=|first2=|date=1956|title=Böyük Rus Dramaturqu|url=|journal=Azərbaycan jurnalı|publisher=|volume=6|issue=|pages=145-153|doi=|access-date=}} * {{cite journal|last=Məmmədova|first=Leyla|last2=|first2=|date=2021|title=Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi|url=|journal=Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri|publisher=|volume=1|issue=|pages=206-210|doi=|access-date=}} * {{Cite book |last=Qarayev |first=Yaşar |url=https://books.google.com.tr/books/about/Belli_ba%C5%9Fl%C4%B1_d%C3%B6nemleri_ve_zirve_%C5%9Fahsi.html?id=RKU0AAAACAAJ&redir_esc=y |title=Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı |last2= |first2= |publisher=Ötüken Neşriyat |year=1999 |isbn=9754372845, 9789754372847 |edition= |volume= |location=İstanbul |pages= |language=tr}} * {{Cite book |last=Qurbanov |first=Şıxəli |url=https://books.google.com.tr/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%8B_%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%8F_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0.html?id=qtNHAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в |last2= |first2= |publisher=Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР |year=1964 |isbn= |edition= |volume= |location= |pages= |language=ru}} * {{Cite book |last=Zəkiyeva |first=Aygün |url=https://www.researchgate.net/publication/381879452_NCF_BY_VZIROVUN_MUSIBTI-FXRDDIN_SRIND_DRAMATURJI_KONFLIKT |title="Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI |last2= |first2= |publisher= |year=2019 |isbn=978-605-031-620-9 |edition= |volume= |location= |pages= |language=az|chapter=NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN “MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN” ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT}} * [http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati Nəcəf bəy Vəzirov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071116121529/http://some.azeriblog.com/2007/11/14/necef-bey-vezirovun-heyati |date=2007-11-16 }} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Najaf bey Vazirov}} * {{cite web |url=http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |title=Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926) |author= |date=2013 |work="Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı |publisher=virtualkarabakh.az |accessdate=2014-10-14 |language=az |archive-date=2017-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222220216/http://www.virtualkarabakh.az/read.php?lang=1&menu=17&id=31#.VD0JhFefB1I |url-status=dead }} {{Xarici istinadlar}}{{Azərbaycan dili}} [[Kateqoriya:Vəzirovlar (II)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dramaturqları]] [[Kateqoriya:Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Şuşa yazıçıları]] [[Kateqoriya:İttihad Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:İmdadiyyə dərnəyinin üzvləri]] rj4jrqlkay2jk0bamj77b0upjwsy1ya 0 48091 7864803 7440595 2024-11-26T14:24:25Z User278388282 304162 Daha mənalı ifadə etmə 7864803 wikitext text/x-wiki '''İnnovasiya''' ({{Dil-en|innovation}}, {{Dil-la|innovato}} — '''yenilənmə''', '''yaxşılaşma, təkmilləşmə''' deməkdir) — yüksək səmərəlilik və tərəqqi məqsədilə yeniliyin tətbiqi, başqa sözlə insanın intellektual fəaliyyətinin, kəşfinin, ixtirasının son nəticəsinin və ya təkmilləşdirilmiş halının cəmiyyətə təqdim edilməsi.<ref name=":1">{{cite web|url=http://www.businessdictionary.com/definition/innovation.html|title=What is innovation?|publisher=Businessdictionary.com|4=|access-date=2020-07-31|archive-date=2020-08-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200828025627/http://www.businessdictionary.com/definition/innovation.html|url-status=dead}}</ref> == İnnovasiyanın növləri == Müasir dövrdə innovasiyanın kateqoriyalaşdırılması və onun dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsi "İnnovasiya matris"i əsasında həyata keçirilir. Mahiyyət etibarı ilə 4 sektordan (sırası ilə '''İnqilabi, Dəstəkləyici, Bəsit və Dağıdıcı İnnovasiya''') ibarət olan matris innovasiyaya zərurət duyulan sahə ilə bu zərurəti şərtləndirən problem arasındakı əlaqəni tədqiq edir. İnnovasiya kortəbii bir proses olmadığından, onun labüdlüyünün ölçülməsi və mümkün nəticələrinin səmərəlilik baxımından qiymətləndirilməsi nəticə etibarilə müvəffəqiyyət üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.<ref name=":2">{{cite web|url=https://fins.az/analitika/243518/innovasiyanin-siyasi-iqtisadiyyati/|title=İnnovasiyanın siyasi iqtisadiyyatı|author=Nicat Muradzadə|publisher=Fins.az|archive-url=https://web.archive.org/web/20201118202138/https://fins.az/analitika/243518/innovasiyanin-siyasi-iqtisadiyyati/|archive-date=2020-11-18|access-date=2020-07-31|url-status=live}}</ref> == İqtisadiyyatda innovasiya == İqtisadi proseslərə innovasiyanın elmi cəhətdən inteqrasiyası avstriyalı iqtisadçı Yozef Şumpeterin "İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi" (1911) kitabı ilə başlayaraq sonrakı dövrlərdə bir qisim müfəssəl tədqiqatlar əsasında daha da geniş vüsət aldı. Qeyd edilən əsərdə təqdim edilən "Kreativ destruksiya" yaxud "Şumpeter fırtınası" anlayışı, iqtisadi quruluşu fasiləsiz olaraq daxildən dəyişdirən, davamlı olaraq sistemdə mövcud olan köhnə elementi dağıdarkən yenisini formalaşdıran transformasiya prosesini ifadə edir.<ref name=":2" /> == Elmdə innovasiya == İlk dəfə innovasiya termini Amerika iqtisadçısı [[Yozef Şumpeter]]in (1883–1950) 1912-ci ildə yazdığı "İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi" əsəri ilə dövriyyəyə çıxarılmışdır. İnnovasiya anlayışı ixtira və kəşf terminlərindən fərqlənir. Burada ümumiliklər qədər də yetərli müxtəlifliklər vardır. Kəşf və ixtira əvvəllər mövcud və ictimaiyyət üçün aşkar olmayan, kardinal və inqilabi mexanizmləri ifadə edərək yeni fundamental həqiqətlərin təsdiqinə əsaslanır. == Texnologiyada innovasiya == Geniş mənada innovasiya elmi-texniki, intellektual potensialı səfərbər edərək, səmərəliliyi və digər iqtisadi fərqlənmələrə nail olmanı əhatə edən tədbirlər sistemidir. Texnologiya istehsalı sferasında və idarəetmədə yeniliyi ifadə edən latın mənşəli isim kimi innovasiya yeniləşmə mənasında şərh olunur. Məqsədyönlü, dəqiqləşdirilmiş, kollektiv nəticənin məhsulu olaraq innovasiyanın məramı daha çox praktiki tətbiq səciyyəlidir, iqtisadi inkişafın ölçüsü artdıqca innovasiya anayışı daha məzmunlu əhəmiyyət kəsb edir. İnnovasiya əvvəllər yalnız texnologiya sferası ilə məhdudlaşırdısa, müasir zamanda o, istehsal idarəetməsinin təşkilati metodlarını da əhatə dairəsinə qatmışdır. == İnnovasiya prosesi == === Mərhələləri === Müvəffəqiyyətli innovasiyanın 5 əsas mərhələsi aşağıdakılardır: # İdeyanın formalaşdırılması və mobilizasiyası # İdeyanın mühakiməsi # İdeyanın təcrübədən keçirilməsi # İdeyanın kommersiyalaşdırılması # İdeyanın tətbiqi<ref name=":3">{{cite web |url=https://sloanreview.mit.edu/article/the-five-stages-of-successful-innovation/|title=The Five Stages of Successful Innovation|author=Alissa Mariello|publisher=Sloanreview.mit.edu |}}</ref> === Prosesə təsir edən amillər === {| class="standard" "style="text-align:center"; align="center | "scope="col" style="width: 800px; ! colspan="3"| |- ! Amillər qrupu !! İnnovasiya fəaliyyətinə mane olan amillər !! İnnovasiya fəaliyyətinə rəvac verən amillər |- | İqtisadi, texnoloji || İnnovasiya layihələrinin m aliyyələşdirilm əsi üçün vəsaitin kifayət etməməsi, maddi və elmi-texniki bazanın zəifliyi, ehtiyat güclərin olmaması, cari istehsal maraqlarının dom inantlığı|| [[Maliyyə]] və maddi-texniki vasitələr ehtiyatı, mütərəqqi texnologiyalar, vacib təsərrüfat və elmi-texniki infrastrukturun mövcudluğu |- | Siyasi, hüquqi|| Antiinhisar, [[vergi]], [[amortizasiya]], [[patent]]-[[lisenziya]] qanunvericiliyi tərəfindən məhdudiyyətlər|| İnnovasiya fəaliyyətini dəstəkləyən qanunvericilik tədbirləri (xüsusən, güzəştlər), innovasiyaya dövlət dəstəyi |- | Sosial psixoloji, mədəni|| Əməkdaşların statusunun dəyişilməsi, yeni iş yerlərinin axtarılmasının vacibliyi, işin yenidənqurulması, köhnəlmiş fəaliyyət üsullarının yenidənqurulması, mövcud stereotiplərin dəyişdirilməsi, qeyri-müəyyənlik qorxusu, uğursuzluğa görə cəzadan qorxma kimi dəyişikliklərə müqavimət|| İnnovasiya prosesinin iştirakçılarının mənəvi dəstəklənməsi, ictimai məşhurluq, özünü reallaşdırma imkanlarının yaradılması, əmək kollektivində normal psixoloji mühit |- | Təşkilati idarəetmə|| Şirkətin köhnə idarəetmə strukturu, həddən artıq mərkəzləşdirmə, avtoritar idarəetmə üsulu, şaquli informasiya axınının üstünlüyü, təşkilati qapalılıq, sahələrarası və təşkilatlararası əlaqələrin çətinliyi, sərt planlaşdırma, mövcud bazarlara istiqamətlənmə, innovasiya prosesi iştirakçılarının maraqlarının əlaqələndirilməsində çətinlik|| Təşkilati strukturların çevikliyi, demokratik idarəetmə üsulu, üfüqi informasiya axınının üstünlüyü, özünü idarəetmə, əks mərkəzləşdirmə, muxtariyyət, məqsədli işçi qruplarının yaradılması<ref>{{kitab3 | müəllif = Ziyad Əliabbas oğlu Səmədzadə | başlıq = BÖYÜK İQTİSADİ ENSİKLOPEDİYA | link = https://ebooks.az/view/v1MPnpOJ.pdf | cavabdeh = | yer = Bakı | nəşriyyat = | il = 2012 | cild = III İJKQLM | səhifə = 9-10 | səhifələr = | isbn = | doi = | ref = }}</ref> |} == Həmçinin bax == * [[Elm]] * [[İqtisadiyyat]] * [[Texnologiya]] * [[Kasıb innovasiyası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Elm və texnologiya tədqiqatları}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İnvestisiya]] [[Kateqoriya:İnnovasiya]] [[Kateqoriya:İqtisadi terminlər]] [[Kateqoriya:Elm və texnologiya tədqiqatları]] [[Kateqoriya:Dizayn]] [[Kateqoriya:Məhsulun idarə edilməsi]] l1hq2xb3rt67zz9c4kjkmcmfyxbtz91 0 48547 7865457 7771160 2024-11-27T07:17:55Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Torpaqşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan torpaqşünasları]] əlavə olundu 7865457 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Məhərrəm Babayev |orijinal adı = Məhərrəm Pirverdi oğlu Babayev |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 13.1.1937 |doğum yeri = [[Bərdə şəhəri]], [[Azərbaycan SSR]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = Pirverdi Babayev |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor,[[AMEA]]-nın həqiqi üzvü |elmi adı = professor |iş yeri = [[AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu]] |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = “Şərəf nişanı”ordeni (1986),<br>Azərbaycan SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin “Fəxri fərmanı” (1987) <br> AMEA-nın “Fəxri Fərmanı” (1997) <br> AMEA-nın “Fəxri Fərmanı” (2006) |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Babayev Məhərrəm Pirverdi oğlu ''' — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru (1981), professor (2000), AMEA [[Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu]]nun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü (2014).<ref name=":1">{{cite web |url = http://www.science.gov.az/forms/deystvitelnyie-chlenyi/1151 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20200331185810/http://www.science.gov.az/forms/deystvitelnyie-chlenyi/1151 |archivedate = 17 noyabr 2015 |title = Babayev Məhərrəm Pirverdi oğlu |author = |date = |work = |publisher = science.gov.az |accessdate = |language = Azərbaycan }}</ref><ref name=":0" /> == Həyatı == Məhərrəm Babayev 13 yanvar 1937-ci ildə [[Bərdə|Bərdə şəhərində]] anadan olmuşdur. O, 1961-ci ildə [[Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti|Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutu]]nu bitirmişdir. [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] [[AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu|Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu]]nda fəaliyyətə başlamışdır. Babayev 1963–1966-cı illərdə institutun əyani aspirantı kimi təhsilini davam etdirmişdir.<ref name=":0">{{cite web |url = https://http://anl.az/down/teqvim-2017.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20201225155803/https://http//anl.az/down/teqvim-2017.pdf |archivedate = 2020-12-25 |title = Əlamətdar və tarixi günlər təqvimi |author = |date = |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = Azərbaycan |url-status = live }}</ref> 12 yanvar 2022 — AMEA-nın Fəxri fərmanı ilə təltif edilmişdir. == Fəaliyyəti == === Əmək fəaliyyəti === Məhərrəm Babayev 1966–1971-ci illərdə institutda elmi işçi, 1971–1975-ci illərdə baş elmi işçi olaraq çalışmışdır. Akademik 1975–1981-ci illərdə laboratoriya rəhbəri, eyni zamanda 1981–1985-ci illərdə Meyvə-Tərəvəz Təsərrüfatı Nazirliyi Elmi Tədqiqat Tərəvəzçilik İnstitutunda direktor vəzifəsini icra etmişdir. O, 1986–1989-cu illərdə [[Aqrar-sənaye kompleksi|Aqrar Sənaye Komitəsinin]] sədr müavini vəzifələrində çalışmışdır.<ref name=":0" /> Məhərrəm Babayev 1995-ci ildən [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın [[AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu|Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu]]nda Torpaqların genezisi, coğrafiyası və xəritəçiliyi laboratoriyasının rəhbəri olmuş, 2001–2014-cü ilədək isə institutun direktoru kimi fəaliyyət göstərmişdir.<ref name=":0" /> == Əsas elmi nailiyyətləri == [[Azərbaycan]] torpaqlarının [[genezis]]i, [[Təkamül biologiyası|təkamülü]], morfogenetik diaqnostikası, nomenklaturası və təsnifatı, xəritələşdirilməsi, torpaqların torpaq-coğrafi məlumat bazasının hazırlanması.<ref name=":1" /><ref name=":0" /> == Elmi əsərlərinin adları == # Деградация почв под влиянием возрастающего антропогенного воздействия. Тез. док. III съезда Докучаевского общ.почв-в, Москва, 2000,. С.10–11 # Degradation of soil in Azerbaijan influence increasing antropogen effect EUR 1723EN // European communities,- Italy, 2000, Р.71–74 # Экологический мониторинг биогеоценозов Кура-Араксинской низменности // Тез.док. всес. межд. конф., Сыктывкар # Роль термоустойчивых микроорганизмов в самоочищении и рекультивации нефтезагрязненных почв сухих субтропиков Азербайджана — Матер. науч. межд. конф.,- Владимир,-Россия, 2004,. С. 244–245 # Management of the processes of degraded soils rehabilitation in Azerbaijan by traditional methods. Elista, Republic of Kalmyk (Russian Federation), 2004,. Р. 7–8 # Management of degraded soil rehabilitation processes in Azerbaijan traditional methods — UNESCO-MAB Dry lands series -France, Paris, No 4, 2005, p. 45–52 # Современная классификация почв Азербайджана // Почвоведение, Москва, № 11, 2006,. С. 1307–1314 # About the stability of soils to oil contamination along North Export Pipeline- 18th World Congress of soil science, Philadelphia, Pennsylvania, USA, 2006, Р/1–2 # Biological methods of fertility reproduction of antropogen degraded irrigated soils in Azerbaijan dry subtropics Euro Soil 2008, (Vienna, Austria) p 106–107 # Новая классификация антропогенных почв Азербайджана, 2010 г., г. Томск, Россия, Т.1, стр. 11–13, ISBN 5-91302-090-X # Developed characters of degradation of the irrigative soils in arid and subtropics zone of Azerbaijan Samsun-Turkey, may 26–28, 2010, p. 881–886, ISBN 978-975-7636-69-4 # The methods of fertility reproduction of soils and the growth of high-quality fodder in Azerbaijan, Lozenge, Bulgaria, 2011, p. 12–17, ISSN 1313–7735 # Исследование зависимости плодородия хлопчатника от концентрации солей в лугово- сероземных орошаемых почвах (Irragri Gleyic Calsisols) на Муганской равнине Азербайджанской Республики. Съезд Общ.,Поч-ов., Науч. Конф., Кн. 1, Петрозаводск, Москва, "Карельский научный центр РАН", 2012, с. 445 # Biological indices–an obligatory component in the creation of the informational soil-geographical database4thInternational Congress Eurosoil, Bari-Italy, 2012, p.2234 # The Institute of Soil Science and Agrochemistry of Azerbaijan National Academy of Sciences in independence years (1991–2011) Eurasian Soil Wokrshop, Samsun 2013, Turkey, p. 46–47 # National Reference Base of Anthropogenic Soil Resources in the Azerbaijan RepublicBishkek, Kyrgyzstan, 2013, Volume 2, Number 2 (1), Special Issue for Agricasia "1st Central Asia Congress on Modern Agricultural Techiques and Plant Nutrition ", p. 885–890 == Seçilmiş əsərləri və monoqrafiyaları == # Орошаемые почвы Кура-Араксинской низменности и их производительная способность Баку: Элм, АН Аз. ССР, 1983 г., 175 стр. # Почвенная карта Азербайджана БККИ СССРИ НС, Москва, 1991 г., 1 стр. # Azərbaycanın torpaq xəritəsi BKKİ SSRİ NC, Moskva, 1991., 1 səh. # Tərəvəzçinin məlumat kitabı, Azərnəşr, II nəşr, 1992, 228 s. # Azərbaycanın torpaq təsnifatının WRB sistemi ilə korrelyasiyası, Bakı: Elm, 2002, 250 s. # Cənab Heydər Əliyəvin torpaqşünaslığın inkişafında rolu Bakı, 2003, 12 s. # Azərbaycan torpaqlarının morfo-genetik profili (az və rus. dil) Bakı:Elm, 2004, 202 s. # Şəkər çuğundurunun becərilmə texnologiyasının torpaq ekoloji və qidalanma şəraiti. Bakı, Elm, 2005, 79 s. # Ekoetika haqqında Azərbaycanda ilk dəyərli monoqrafiya. Bakı, 2005, 176 s. # Müxtəlif torpaq ekoloji şəraitdə tərəvəz bitkilərindən yüksək məhsul almağın idarə olunması. Bakı, Elm, 2007, 240 s. # Azərbaycanda torpaq ekspedisiyası və mühafizəsi. Bakı, 2010, 216 s. # Suvarılan torpaqların bərpası və qorunub saxlanılması. Bakı, 2010, 220 s. # Azərbaycan torpaqlarının morfogenetik diaqnostikası, nomenklaturası və təsnifatı. Bakı, 2011, 452 s. # Natural factors that can create danger for that part of the Baku – Tbilisi –Ceyhan oil pipeline passing through the Azerbaijan Republic and intending measures for preservation Baku: Elm, 2012, 112 p. == Digər fəaliyyəti == * 2001–2008-ci illər Azərbaycan MEA İnstitutu nəzdindəki doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi üzrə D.01.41 Dissertasiya Şurasının sədri * 2009–2011-ci illər [[Azərbaycanın Prezidenti yanında Ali Atestasiya Komissiyası|Ali Attestasiya Komissiyası]] Biologiya və Kənd təsərrüfatı elmləri üzrə ekspert komissiyasının sədri * 2011-ci ildən hal-hazıra kimi yenidən doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi üzrə D.01.41 Dissertasiya Şurasının sədri * 2007-ci il [[Azərbaycan MEA]] Biologiya bölməsinin büro üzvü və akademik katibinin müavini * 2012-ci ildə [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası|АМЕА]]-nın nəzdində yeni yaradılmış Aqrar Bölmənin büro üzvü == Respublika, beynəlxalq və xarici ölkələrin elmi qurumlarında üzvlüyü == * [[Dünya Torpaqşünaslar Cəmiyyəti]]nin üzvü * [[Rusiya Torpaqşünaslar Cəmiyyəti]]nin Rəyasət Heyətinin üzvü * [[Avropa Torpaqşünaslar Cəmiyyəti]]nin üzvü * [[Azərbaycan Torpaqşünaslar Cəmiyyəti]]nin sədr müavini == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Vikikitab|Məhərrəm Babayev/Biblioqrafiya}} [[Kateqoriya:AMEA-nın həqiqi üzvləri]] [[Kateqoriya:Kənd təsərrüfatı elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan torpaqşünasları]] c0snk2z6stevw2ywbj68jcx2ix0lq2b 0 48887 7865391 7848042 2024-11-27T06:30:51Z Lawyer.F 268268 /* Tarixi */ Bələdiyyələrdə dəyişikliklərlə bağlı məlumatlr əlavə edildi. Yol infrastrukturuna aid məsələ tarixcə üslubunda yazıldığına görə tarix hissəsinə keçirildi. Kəndin mövcud yol infrastrukturuna dair səhih məlumatlar əldə edildikdə, ayrıca bağlı altında təsvir edilə bilər. 7865391 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Üçoğlan |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = Ağdam rayonu |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhali = |əhali_il = |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt_indeksi = AZ0246<ref>{{cite web |url=http://www.azerpost.az/?options=content&id=188 |archiveurl=https://archive.today/20160419064256/http://www.azerpost.az/?options=content&id=188 |archivedate=2016-04-19 |title=İndekslər |author=[[Azərpoçt]] |date= |work= |publisher=www.azerpost.az |accessdate=2016-04-19 |language=az |url-status=live }}</ref> |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Ağdam rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Üçoğlan''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Ağdam rayonu]]nun Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> == Tarixi == Kənd ərazisində aşağıdakı tarixi obyektlər yerləşir: # neolit dövrünə aid edilən Bəşirtəpə və Kərimtəpə (Üçoğlandan şimali-şərqə) yaşayış yerləri; # Qədim qəbiristanlıq təpəsi, kurqan, Böyüktəpə və Qaçaytəpə yaşayış məntəqələri, tunc dövrünə aid nekropol; # orta əsrə aid Abıştəpə yaşayış məntəqəsi<ref name="История">{{cite web|url=http://www.karabakhmonuments.az/view.php?lang=ru&menu=41&id=97|title=Список памятников Агдама|url-status=dead}}{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. 1999-cu ildə kənd ərazisində [[Ağdam bələdiyyələri|Üçoğlan Bələdiyyəsi]] təşkil edilmiş, onun ilk nizanaməsi qəbul edilmiş, 20.10.2016-cı ildə isə yeni Nizamnaməsi qəbul edilmişdir<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/33964 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref>. Üçoğlan Bələdiyyəsi 2000-ci ildə “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-01 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq yaradılmış Ağdam rayonu Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurasının üzvülüyünə qəbul edilib. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Alıbəyli, Böyükbəyli və Kiçikli kəndlərində [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=v%C9%99%20Ki%C3%A7ikli%20k%C9%99ndl%C9%99rind%C9%99-,Al%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Alıbəyli bələdiyyəsi] təşkil edilib. [[7 avqust]] [[2014-cü il]] tarixində [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti]] Ağdam rayonunun [[Quzanlı]]-Üçoğlan-[[Xındırıstan]]-[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] avtomobil yolunun tikintisi məqsədilə Sərəncam imzalamışdır. Həmin Sərəncama əsasən Azərbaycan Respublikasının 2014-cü il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan Ağdam Rayon İcra Hakimiyyətinə, 3,2 milyon manat ayrılmışdır.<ref>[http://president.az/articles/12503 Ağdam rayonunun Quzanlı-Üçoğlan-Xındırıstan-Səfərli avtomobil yolunun tikintisi ilə bağlı tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 7 avqust 2014-cü il tarixli Sərəncamı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170305054332/http://www.president.az/articles/12503|date=2017-03-05}} [[president.az]] {{ref-az}}</ref> 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə<ref name=":02">{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq, Üçoğlan Bələdiyyəsi [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] üzvü olmuşdur. "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında" 18.11.2025-ci il tarxili Qanunun<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> [https://president.az/az/articles/view/67393#:~:text=Al%C4%B1b%C9%99yli%20v%C9%99%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin%20%C9%99hat%C9%99%20etdiyi%20Birinci%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20Birinci%20Baharl%C4%B1%2C%20%C4%B0kinci%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20%C4%B0kinci%20Baharl%C4%B1%2C%20S%C9%99f%C9%99rli%20q%C9%99s%C9%99b%C9%99l%C9%99rind%C9%99%20v%C9%99%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20Ballar%2C%20B%C3%B6y%C3%BCkb%C9%99yli%2C%20G%C3%BCl%20Baharl%C4%B1%2C%20Ki%C3%A7ikli%2C%20Orta%20Q%C4%B1%C5%9Flaq%2C%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2C%20Yusifli%20k%C9%99ndl%C9%99rind%C9%99%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2DAl%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si 7.1-ci bəndinə] əsasən: "A''lıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi Birinci Alıbəyli, Birinci Baharlı, İkinci Alıbəyli, İkinci Baharlı, Səfərli qəsəbələrində və Alıbəyli, Ballar, Böyükbəyli, Gül Baharlı, Kiçikli, Orta Qışlaq, Üçoğlan, Yusifli kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi''" yaradılmışdır (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir). Həmin Bələdiyyənin mərkəzi Üçoğlan kəndidir. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə" 18.11.2025-ci il tarixli Qanunun<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsinin] [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Eyvazl%C4%B1%2C%20%C4%B0mamqulub%C9%99yli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,7.,-%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2DAl%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si 7-ci bəndində] "Üçoğlan-Alıbəyli" bələdiyyəsi qeyd olunub. == Üçoğlan-Alıbəyli Bələdiyyəsi == "Bələdiyyə əraziləri tə torpaqları haqqında" Qanunun<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> "[https://e-qanun.az/framework/5230#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. Ağdam rayonu" hissəsinin] [https://e-qanun.az/framework/5230#:~:text=Eyvazl%C4%B1%2C%20%C4%B0mamqulub%C9%99yli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,7.,-%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2DAl%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si 7-ci bəndində] qeyd edilmiş Üçoğlan-Alıbəyli Bələdiyyəsinin mərkəzi Üçoğlan kəndidir. Həmin Bələdiyyənin ərazi hüquqlarında aşağıdkı yaşayış məntəqələri mövcuddur: {| class="wikitable" |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli |- |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi |- |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi |} ==Şəxslər== * [[Səlim bəy Behbudov]] — ziyalı, tərcüməçi. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Ağdam rayonu-qaralama}} {{kənd-qaralama}} {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonunun kəndləri]] 2r2cbvwlbxvq6q3tv6ck53504v8hw7l 0 48891 7865351 7850271 2024-11-27T06:07:41Z Lawyer.F 268268 /* Tarixi */ Bələdiyyənin ləğvi ilə bağlı qanunlar nəzərə alınaraq dəyişiklik edildi 7865351 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Alıbəyli }} {{YM |ad = Alıbəyli |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = Ağdam rayonu |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhali = 3366 |əhali_il = |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Ağdam rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Alıbəyli''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Ağdam rayonu]]nun Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> ==Adı== Keçmiş adı Tərəkəmə Alıbəylidir. Kəndi tərəkəmə elatının alıbəyli tirəsi saldığı üçün belə adlandırılmışdır. Sonralar toponimin birinci komponenti düşmüşdür. Etnooykonimdir. 1933-cu ildə Cəlilabad rayonunun Qaralı inzibati ərazi vahidində də eyniadlı kənd qeydə alınmışdır<ref>"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. [[Bakı]], [[Şərq-Qərb nəşriyyatı|"Şərq-Qərb"]], [[2007]].</ref>. == Tarixi == Azərbaycan SSR-in 1926-cı il tarixli inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən Alıbəyli kəndi Ağdam qəzasının Xındırıstan dairəsinə aid edilib<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/agdam26.html Население Агдамского уезда на 1926 года] {{Wayback|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/agdam26.html|date=20180221101132}}.</ref>. 1929-cu il inzibati ərazi islahatı nəticəsində Alıbəyli kəndi Azərbaycan SSR Üçoğlan kənd Şurasının (Sovetliyinin) tərkibində aid edilib. 1961 - 1977-ci illərdə Alıbəyli Üçoğlan Sovetliyində fəaliyyət göstərib<ref>{{книга|автор=|заглавие=Административное деление Азербайджанской ССР на 1 января 1961 года|ответственный=|ссылка=|место=Баку|издательство=Азернешр|год=1961|том=|страниц=|страницы=|isbn=}}</ref><ref>{{книга|автор=|заглавие=Административное деление Азербайджанской ССР на 1 января 1977 года|ответственный=|ссылка=http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf|место=Баку|издательство=Азернешр|год=1979|том=|страниц=215|страницы=|isbn=|archivedate=2018-11-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181127110409/http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf}} {{Cite web|url=http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf|title=Архивированная копия|access-date=2017-03-06|archive-date=2018-11-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20181127110409/http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf|deadlink=unfit}}</ref>. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Alıbəyli, Böyükbəyli və Kiçikli kəndlərində [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=v%C9%99%20Ki%C3%A7ikli%20k%C9%99ndl%C9%99rind%C9%99-,Al%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Alıbəyli bələdiyyəsi] təşkil edilmiş, onun nizamnaməsi qəbul edilmişdir. Həmin vaxt Bələdiyyənin ərazisinə aşağıdakı inzibati ərazi vahidləri aid edilmişdi: {| class="wikitable" |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli kəndi |}Alıbəyli Bələdiyyəsi 2004-cü ildə “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-01 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq yaradılmış Ağdam rayonu Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurasının üzvülüyünə qəbul edilmişdi. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə<ref name=":02">{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq, Alıbəyli Bələdiyyəsi [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] üzvü olmuşdu. "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında" 18 oktyabr 2024-cü il tarixli Qanunun<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> [https://president.az/az/articles/view/67393#:~:text=Al%C4%B1b%C9%99yli%20v%C9%99%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin%20%C9%99hat%C9%99%20etdiyi%20Birinci%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20Birinci%20Baharl%C4%B1%2C%20%C4%B0kinci%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20%C4%B0kinci%20Baharl%C4%B1%2C%20S%C9%99f%C9%99rli%20q%C9%99s%C9%99b%C9%99l%C9%99rind%C9%99%20v%C9%99%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20Ballar%2C%20B%C3%B6y%C3%BCkb%C9%99yli%2C%20G%C3%BCl%20Baharl%C4%B1%2C%20Ki%C3%A7ikli%2C%20Orta%20Q%C4%B1%C5%9Flaq%2C%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2C%20Yusifli%20k%C9%99ndl%C9%99rind%C9%99%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2DAl%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si 7.1-ci bəndinə] əsasən "Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi Birinci Alıbəyli, Birinci Baharlı, İkinci Alıbəyli, İkinci Baharlı, Səfərli qəsəbələrində və Alıbəyli, Ballar, Böyükbəyli, Gül Baharlı, Kiçikli, Orta Qışlaq, Üçoğlan, Yusifli kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi" yaradılıb və həmin bələdiyyənin mərkəzi Üçoğlan kəndidir. Bununla yanaşı, “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə" 18 oktyabr 2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş Əlavənin [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsinin] [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Eyvazl%C4%B1%2C%20%C4%B0mamqulub%C9%99yli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,7.,-%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2DAl%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si 7-ci bəndində] "Üçoğlan-Alıbəyli" bələdiyyəsi təsbit edilmişdir. ==Əhalisi== === Şəxsiyyətləri === * [[Azər Rüstəmov]] — Xalq Artisti [[Qədir Rüstəmov]]un birinci xanımından olan oğlu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Ağdam rayonu-qaralama}} {{kənd-qaralama}} {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonunun kəndləri]] gjw3b7e43ani3nhbi3sgxsnx81xek8j 7865355 7865351 2024-11-27T06:10:26Z Lawyer.F 268268 /* Tarixi */ Qanunların qüvvəyə minmə tarixləri və yeni istinadlar qeyd edildi 7865355 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Alıbəyli }} {{YM |ad = Alıbəyli |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = Ağdam rayonu |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhali = 3366 |əhali_il = |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Ağdam rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Alıbəyli''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Ağdam rayonu]]nun Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> ==Adı== Keçmiş adı Tərəkəmə Alıbəylidir. Kəndi tərəkəmə elatının alıbəyli tirəsi saldığı üçün belə adlandırılmışdır. Sonralar toponimin birinci komponenti düşmüşdür. Etnooykonimdir. 1933-cu ildə Cəlilabad rayonunun Qaralı inzibati ərazi vahidində də eyniadlı kənd qeydə alınmışdır<ref>"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. [[Bakı]], [[Şərq-Qərb nəşriyyatı|"Şərq-Qərb"]], [[2007]].</ref>. == Tarixi == Azərbaycan SSR-in 1926-cı il tarixli inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən Alıbəyli kəndi Ağdam qəzasının Xındırıstan dairəsinə aid edilib<ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/agdam26.html Население Агдамского уезда на 1926 года] {{Wayback|url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/agdam26.html|date=20180221101132}}.</ref>. 1929-cu il inzibati ərazi islahatı nəticəsində Alıbəyli kəndi Azərbaycan SSR Üçoğlan kənd Şurasının (Sovetliyinin) tərkibində aid edilib. 1961 - 1977-ci illərdə Alıbəyli Üçoğlan Sovetliyində fəaliyyət göstərib<ref>{{книга|автор=|заглавие=Административное деление Азербайджанской ССР на 1 января 1961 года|ответственный=|ссылка=|место=Баку|издательство=Азернешр|год=1961|том=|страниц=|страницы=|isbn=}}</ref><ref>{{книга|автор=|заглавие=Административное деление Азербайджанской ССР на 1 января 1977 года|ответственный=|ссылка=http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf|место=Баку|издательство=Азернешр|год=1979|том=|страниц=215|страницы=|isbn=|archivedate=2018-11-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181127110409/http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf}} {{Cite web|url=http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf|title=Архивированная копия|access-date=2017-03-06|archive-date=2018-11-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20181127110409/http://elibrary.bsu.az/yenii/ebookspdf/az_ssri.pdf|deadlink=unfit}}</ref>. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Alıbəyli, Böyükbəyli və Kiçikli kəndlərində [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=v%C9%99%20Ki%C3%A7ikli%20k%C9%99ndl%C9%99rind%C9%99-,Al%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Alıbəyli bələdiyyəsi] təşkil edilmiş, onun nizamnaməsi qəbul edilmişdir. Həmin vaxt Bələdiyyənin ərazisinə aşağıdakı inzibati ərazi vahidləri aid edilmişdi: {| class="wikitable" |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi |- |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli kəndi |}Alıbəyli Bələdiyyəsi 2004-cü ildə “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-01 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq yaradılmış Ağdam rayonu Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurasının üzvülüyünə qəbul edilmişdi. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə<ref name=":02">{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq, Alıbəyli Bələdiyyəsi [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] üzvü olmuşdu. "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında" 18 oktyabr 2024-cü il tarixli Qanunun<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> [https://president.az/az/articles/view/67393#:~:text=Al%C4%B1b%C9%99yli%20v%C9%99%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin%20%C9%99hat%C9%99%20etdiyi%20Birinci%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20Birinci%20Baharl%C4%B1%2C%20%C4%B0kinci%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20%C4%B0kinci%20Baharl%C4%B1%2C%20S%C9%99f%C9%99rli%20q%C9%99s%C9%99b%C9%99l%C9%99rind%C9%99%20v%C9%99%20Al%C4%B1b%C9%99yli%2C%20Ballar%2C%20B%C3%B6y%C3%BCkb%C9%99yli%2C%20G%C3%BCl%20Baharl%C4%B1%2C%20Ki%C3%A7ikli%2C%20Orta%20Q%C4%B1%C5%9Flaq%2C%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2C%20Yusifli%20k%C9%99ndl%C9%99rind%C9%99%20%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2DAl%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si 7.1-ci bəndinə] əsasən "Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi Birinci Alıbəyli, Birinci Baharlı, İkinci Alıbəyli, İkinci Baharlı, Səfərli qəsəbələrində və Alıbəyli, Ballar, Böyükbəyli, Gül Baharlı, Kiçikli, Orta Qışlaq, Üçoğlan, Yusifli kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi" yaradılıb və həmin bələdiyyənin mərkəzi Üçoğlan kəndidir (bu Qanun 25.11.2024-cü il tarixindən qüvvədədir). Bununla yanaşı, “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə" 18 oktyabr 2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikasının Prezidetinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref> təsdiq edilmiş Əlavənin [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsinin] [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Eyvazl%C4%B1%2C%20%C4%B0mamqulub%C9%99yli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,7.,-%C3%9C%C3%A7o%C4%9Flan%2DAl%C4%B1b%C9%99yli%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si 7-ci bəndində] "Üçoğlan-Alıbəyli" bələdiyyəsi təsbit edilmişdir (bu Qanun 25.11.2024-cü il tarixindən qüvvədədir). ==Əhalisi== === Şəxsiyyətləri === * [[Azər Rüstəmov]] — Xalq Artisti [[Qədir Rüstəmov]]un birinci xanımından olan oğlu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Ağdam rayonu-qaralama}} {{kənd-qaralama}} {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonunun kəndləri]] 40mq1zh2etdz6ozo8fakwhc6h0hlymx 0 49571 7865624 6990782 2024-11-27T09:17:29Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865624 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Qulamrza Səbri Təbrizi |orijinal adı = Qulamrza Hacı Məhəmmədəli oğlu Səbri Təbrizi |digər adları = |şəkil = Qulamrza Səbri Təbrizi.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = Məhəmmədəli Təbrizi |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunun fəxri professoru; Kipr, Balkanlar və Avrasiya Türk Ədəbiyyat Qurumunun Türk dilinə xidmət ödülü |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Qulamrza Hacı Məhəmmədəli oğlu Səbri Təbrizi''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan əsilli [[şair]], [[filosof]], ədəbiyyatşünas və [[tərcüməçi]], fəlsəfə elmləri doktoru (1969), [[professor]] (1994), [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin fəxri üzvü. <ref name=":0">{{kitab3 | müəllif = Teymur Əhmədov | başlıq = "Azərbaycan yazıçıları (XX-XXI yüzillikdə)" | link = | cavabdeh = | yer = Bakı | nəşriyyat = "Nurlar" NPM | il = 2011 | cild = | səhifə = | səhifələr = 1056 | isbn = 978 9952 460 06 3 | doi = | ref = }}</ref><ref name=":2" /> == Həyatı == Qulamrza Səbri Təbrizi 1934-cü il martın 21-də İranın Təbriz şəhərinin Şəkili məhəlləsində anadan olmuşdur. Atası Hacı Məhəmmədəli xalça fabrikinin sahibi idi. Burada [[1940]]-[[1944]]-cü illərdə ibtidai dini məktəbi, sonra 1944-1953-cü illərdə Məhəmmədiyyə, Nizami və Firdovsi mədrəsələrini bitirmişdir. O, [[1953]]-[[1958]]-ci illərdə Təbriz Universitetinin Fars, ingilis dili və pedaqogika fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. <ref name=":0" /><ref name=":2">{{cite web |url = http://anl.az/down/meqale/respublika/2014/sentyabr/392541.htm |archiveurl = https://web.archive.org/web/20210108150125/http://anl.az/down/meqale/respublika/2014/sentyabr/392541.htm |archivedate = 2021-1-8 |title = Qulamrza Səbri Təbrizi: “Getdiyim hər yerdə Azərbaycanın “səfiri” olmuşam” |author = Zülfüqar Şahsevənli |date = |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = Azərbaycan }}</ref><ref name=":1">{{cite web |url = http://anl.az/el/Kitab/2017/08/cd/2017-567.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190728191945/http://anl.az/el/Kitab/2017/08/cd/2017-567.pdf |archivedate = 30.10. 2017 |title = Güney Azərbaycan nəsri |author = Vaqif Sultanlı, İrəc İsmayıl |date = |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = Azərbaycan }}</ref> Qulamrza Səbri Təbrizi tələbəlik illərində orta məktəblərdə müəllim kimi fəaliyyət göstərməklə yanaşı, 1956-1958-ci illərdə Amerikanın İrandakı hərbi idarəsində tərcüməçi olaraq çalışmışdır. 1958-ci ildə [[İstanbul]] şəhərində Bayazid Universitetinin İngilis dili və ədəbiyyatı fakültəsində magistr qəbul olmuş, lakin ölkədəki mürəkkəb durumla bağlı təhsilini yarımçıq qoyub Təbrizə qayıtmışdır. Daha sonra [[1959]]-[[1963]]-cü illərdə isə London Universitetinin Kinqs kollecində magistr təhsili almışdır.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":1" /> == Fəaliyyəti == Qulamrza Səbri Təbrizi 1960-1963-cü illərdə London BBC radiostansiyasında Şərq və Orta Asiya üzrə ədəbi və siyasi icmalçı, həm də "Nəzər saatı"nın aparıcısı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Təbrizi 1963-1969-cı illərdə Edinburq Universitetinin İngilis dili və Ədəbiyyatı Departamentinə doktoranturaya daxil olmuş, "Vilyam Bleykin dialektik fikirləri" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək fəlsəfə elmləri doktoru elmi dərəcəsi almışdır. Bu müddətdə Edinburq Universitetinin Şərqşünaslıq İnstitutunda, eləcə də dünyanın bir sıra ali məktəblərində məruzələrlə çıxış etmişdir. O, [[İran İslam İnqilabı]] dövründə Təbrizdə elmi-pedaqoji və siyasi fəaliyyətini davam etdirmişdir.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":1" /> Qulamrza Səbri Təbrizi burada din xadimlərinin təqibinə məruz qaldığı üçün Böyük Britaniyaya qayıtmış və 1978-1995-ci illərdə televiziya şirkətlərində icmalçı olmuşdur. Təbrizi 1989-1990-cı illərdə Məhəmmadəli Mahmudla birlikdə türk və fars dillərində "''Odlar ölkəsi''" adlı aylıq qəzet nəşr etdirmişdir. O, həmçinin 1995-ci ildə [[Edinburq Universiteti]]ndə akademik məsləhətçi olmuşdur. 1997-2003-cü illərdə Azərbaycanın ali məktəblərində XIX-XX əsrlər ingilis ədəbiyyatı, Şekspir və Bleykin yaradıcılığı mövzusunda mühazirələr oxumuşdur.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Qulamrza Səbri Təbrizi bədii yaradıcılığa tələbəlik dövründən başlamışdır. Onun elmi-kütləvi məqalələri, şeirləri, müsahibələri ingilis, türk, rumın dillərində çap olunmuşdur. [[London]] və [[Nyu-York]]da "Vilyam Bleyk cənnəti və cəhənnəmi" (1973) adlı monoqrafiyası, burada və Nyu-Yorkda 1989-cu ildə "''İran: bir uşağın xatirəsi, böyüyün xatirəsi''" kitabı ingilis dilində çap olunmuşdur. Təbrizi [[2001]]-ci ildə Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin İsveçin Malmo şəhərində keçirilən V qurultayının iştirakçısıdır. Həmin il Dünya Azərbaycanlılarının [[Bakı]]da keçirilən qurultayında məruzə ilə çıxış etmiş, Dünya Azərbaycanlıları Əlaqələndirmə Şurasının sədr müavini seçilmişdir.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":1" /> == Mükafatları == * 1997-ci ildə Azərbaycan Dövlət Dillər İnstitutunun fəxri professoru seçilmişdir. * 2003-cü ildə Kipr, Balkanlar və Avrasiya Türk Ədəbiyyat Qurumunun Türk dilinə xidmət ödülünə layiq görülmüşdür.<ref name=":0" /> ==Əsərləri== {{columns-list|2| * "Vətən həsrəti". Bakı: BDU nəşri, 1993, 39 səh. * "Mənimikidünyam". Bakı: Səda, 1997, 110 səh. * "Fikir dalğaları". Bakı: Şirvannəşr, 1997, 109 səh. * "Həyat fəlsəfəsi". Bakı: Şirvannəşr, 1997,108 səh. * "Baxışlar, düşüncələr, arzular". Bakı: Şirvannəşr, 212 səh. * "Sönməz ocaq". Bakı: Şirvannəşr, 2001, 172 səh. * "Seçmə şeirlər". Bakı: Şirvannəşr, 2002, 252 səh. * "Ümid çırağı". Bakı: Şirvannəşr, 2002,160 səh. * "Qürbət harayı". Bakı: Azərnəşr, 2003, 220 səh. * "Xudafərin" B., "Turan evi", 2005, 380 səh. * "Azərbaycanın Güneyi: tarixin canlı mənzərələri", B., Turan evi, 2006, 144 səh. * "Zamanın nəbzi", B., Turan evi, 2006, 336 səh. * "Müdriklik fəlsəfəsi", B., Turan evi, 2006, 272 səh. * "Körpü", İstanbul, Avrupa Yakası yayınları, 2008, 168 səh. * "Xatirə mahnılar" (Tofiq Bakıxanovla), B., Mütərcim, 2008, 24 səh. * "Səssiz haray", B, Turan evi, 2009. 204 səh. * "Sahilsiz dəniz", B., Azərnəşr, 2009, 228 səh. * "Pozulmuş dünya", B., Azərnəşr, 2010, 218 səh. }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlısı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filosofları]] [[Kateqoriya:XX əsr Azərbaycan filosofları]] [[Kateqoriya:XXI əsr Azərbaycan filosofları]] 22vm6yn2yokapcq8qm602uz7himi2n6 0 49666 7865499 7853987 2024-11-27T07:42:22Z Lawyer.F 268268 /* Tarixi */ Bələdiyyələr haqqında 11.18.2024-cü il tarixli qanunlar nəzərə alınaraq, dəyişiklik edildi 7865499 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Mərzili |xəritə = |xəritə miqyas = |xəritə məlumat = |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhali = |əhali_il = |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = AZ0237<ref>{{cite web |url=http://www.azerpost.az/?options=content&id=188 |archiveurl=https://archive.today/20160419064256/http://www.azerpost.az/?options=content&id=188 |archivedate=2016-04-19 |title=İndekslər |author=[[Azərpoçt]] |date= |work= |publisher=www.azerpost.az |accessdate=2016-04-19 |language=az |url-status=live }}</ref> |ölkə = Azərbaycan |region = Ağdam rayonu |rayon = Ağdam rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Mərzili''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Ağdam rayonu]]nun Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin nəzarətindədir. ==Tarixi== Rusiya İmperiyasının əhali siyahıyalaması nəticəsində hazırlanmış "Qafqaz Təqvimi" adlanan reyestr məlumatlrının 1886-cı ilə aid qeyrlərinə əsasən "Marzulu" kəndi Yelizaverpol Qurbermniyasının Şuşa qəzasında yerləşir, əhalisi 273 evdə yaşayan 1079 nəfər Qafqaz diyarının tatarından (azərbaycanlıdan) ibarətdir və hamısı şiə müsəlmanıdır<ref name="tsc">{{cite book |title=Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. |date=1893 |publisher=Transcaucasian Statistical Committee |location=Tiflis |page=[https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01005403186?page=276 276]}}</ref>. Həmin reyestrin 1912-ci ilə aid qeydlərinə görə "Marzulu" kəndi Yelizaverpol Qurbermniyasının Şuşa qəzasında yerləşir, əhalisi 1625 nəfər tatarlardan (Azərbaycanlılardan) ibarətdir<ref name="caucasian">{{Cite book |url=https://www.prlib.ru/item/417317 |title=Кавказский календарь на 1912 год |publisher=Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom |year=1912 |edition=67th |location= |publication-place=Tiflis |pages=181 |language=Russian |trans-title=Caucasian calendar for 1912 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211211164139/https://www.prlib.ru/item/417317 |archive-date=11 December 2021}}</ref>. Mərzili kəndində Azərbaycan SSR dövründə Ağdam rayonunun ikinci böyük kolxozu yerləşirdi. Mərzili kəndi 1993-cü il iyunun 11-də Ermənistan ordusu tərəfindən işğal olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Ağdam Ağrıları - Baxşeyiş Abbasoğlu, "Şuşa" nəşriyyatı, 2003-cü il |url=http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/agdamagr.pdf |access-date=2011-10-16 |archive-date=2012-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120725104822/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/agdamagr.pdf |url-status=dead }}</ref> Lakin buna baxmayaraq Azərbaycan kəşfiyyatçıları bu kəndin ərazisində tez-tez diversiya əməliyyatları keçirirdilər. Belə əməliyyatların birində ABŞ-dən olan erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] 708-ci hərbi hissənin 258-ci PDM ekipajlari [[Şaiq Kəlbiyev]]<ref>{{Cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=eGLxo5lLHkc |title=Səda - Qəhrəman tankçı (06.05.2016) |access-date=2016-05-06 |archive-date=2023-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230804093511/https://www.youtube.com/watch?v=eGLxo5lLHkc |url-status=live }}</ref> və [[Asəf Mütəllimov]] tərəfindən öldürülür. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə Mərzili kənd sakinlərinin xahişi nəzərə alınaraq, kənd sakinlərinin toplandığı ərazidə [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=M%C9%99rzili%20k%C9%99ndinin%20%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n%20M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si%20t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] təşkil edilmişdir. 2004-cü ildə Mərzili Bələdiyyəsi “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-01 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq yaradılmış Ağdam rayonu Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurasının üzvülüyünə qəbul edilib. 2004-2020-ci illər arasında Mərzili bələdiyyəsi Azərbaycan Respublikası ərazisində yeganə bələdiyyə olmuşdur ki, onun ərazisi tam olaraq işğal altındadır, lakin bələdiyyə qərarları və normativ xarakterli aktları qəbul edilmişdir. Mərzili bələdiyyəsinin birinci Nizamnaməsi 2004-cü ildə, yenisi isə 30.08.2017-ci il tarixində qəbul eidlmişdir<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/36404 |access-date=2024-11-01 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref>. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240521134602/https://e-qanun.az/framework/10403 |url-status=live}}</ref> uyğun olaraq, Mərzili bələdiyyəsi [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] üzvü olmuşdur. [[2006-cı il]]də [[Helsinki Vətəndaş Assambleyası]] Azərbaycan Milli Komitəsinin sədri [[Arzu Abdullayeva]] qurumun [[Dağlıq Qarabağ]] üzrə nümayəndəsi Karen Ohacanyana istinadən məlumat verib ki, Mərzili kəndi yaxınlığında 21 [[azərbaycanlı]]nın basdırıldığı kütləvi məzarlıq aşkarlanıb. <ref>{{Cite web |title=Arzu Abdullayeva: Ağdamın Mərzili kəndi yaxınlığında 21 azərbaycanlının basdırıldığı kütləvi məzarlıq aşkarlanıb |url=http://www.deyerler.org/484-arzu-abdullayeva-adamgn-mrzili-kndi-yaxgnlggnda.html |access-date=2021-01-08 |archive-date=2011-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110605072845/http://deyerler.org/484-arzu-abdullayeva-adamgn-mrzili-kndi-yaxgnlggnda.html |url-status=dead }}</ref> Mərzili kəndi işğal olan zaman mülki şəxslərdən Əli Zeynalov ermənilərlə döyüşərək qəhrəmancasına şəhid oldu. Kənd sakinlərindən Behbudalı Qasımov, Sumbat Qasımov, Süleyman və həyat yoldaşı Qızyetər, Eyvaz, həyat yoldaşı Gülxanım və qızı 4 yaşlı Solmaz ermənilər tərəfindən qətlə yetirildilər. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref /> təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı '''qeyd olunmayıb'''. == Toponomikası == Mərzili — [[Ağdam rayonu]]nda [[kənd]] adı. [[Qarabağ]]da yaşamış Mərzili tayfasının adındandır. [[XIX əsr]]in sonlarında Mərzəli Kənd icmasında Birinci Mərzili. Mərzili-İsmayıl bəy (indi bu kənd İsmayıl bəyli adlanır) və Mərzili-Cəfərquluağa adlı üç məntəqə vardı. Qarabağda orta XIX əsrdə yaşamış Mərzili elinin oturaqlaşması nəticəsində yaranmış kəndlərdəndir. Bu el [[1845]]-ci ildə cəmi 19 ailədən ibarət idi. Mosul, Goranlı, Molday Rəsullu və Zeynalabdinbəyli köçləri Şirvan xalqı Musfata xana məxsus olmuş, lakin xanlıq ləğv edildikdən sonra Araz sahillərinə köçürülmüşdür. F.Deminskinin yazdığına görə Mərəzəli (Mərzilik) eli 5 qoldan ibarət olmuşdur. Ulu-Şıxlı, Əmirli, Danayerli, Kürə-Çullu və Sofulu sonra el böyüyərək 8 tirədən ibarət idi:Mehterli, Şirvanlı, Bapaxçı, Hacımanlı, Dəlləkli, Novruzlu, Həmzəlilər və Daşdəmirlər.<ref>B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Yuxarı Qarabağın Toponimləri. Bakı, 2005</ref> ==Əhalisi== === Mərzili əhalisi barədə ümumi statistik məlumatlar === İşğaldan yeni azad olunan Mərzili kəndinin təxmini 8.000 əhalisi respublikanın müxtəlif bölgələrində məskunlmışdır. Mərzili kəndi Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 36 nəfər hərbi 9 nəfər isə mülki şəhid vermişdir. === Şəxsiyyətləri === * [[Elxan Feyziyev]] — [[SHXÇDX]]-nın Nəsimi rayon idarəsinin rəisi, [[Polkovnik-leytenant]] * [[Xudu Məmmədov]] — [[AMEA]]-nın müxbir üzvü, [[Geologiya]]-[[mineralogiya]] elmləri doktoru, [[professor]] * [[Fazil Vəliyev]] - Xudu Məmmədovun yaxın qohumu , alim professor * [[Misir Rəhimov]] — [[fizika]]-[[riyaziyyat]] elmləri doktoru, [[professor]] *[[Qoca Gözelov]] — Qarabağın adlı sanlı ağsaqqalı *[[Mikayıl Gözelov]] — Şuşa şəhərinin qəhrəman icra başçısı, ictimai xadim * [[Mirəli Feyziyev]] — [[FHN]]- nın Qarabağ Regional idarəsinin rəisi, polkovnik *[[Yusif Semedov]] - görkemli alim texnika üzrə fəlsəfə doktoru *[[Rüstem Ezizov]] - görkemli jurnalist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru *[[Boran Ezizov]] - tarixçi alim *Zabil Bayramlı - tarixçi alim *Valeh Baxşəli - professor * Semedov Mehemmed - kend tesserüfatı elmler namizedi * [[Asif Mərzili]] — [[publisist]], [[yazıçı]] * [[Mirələm Vəliyev]] — [[psixologiya]] elmləri namizədi, [[dosent]] * [[Sultan Mərzili]] — şair, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Məmməd Mərzili]] — yazıçı, [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Feyruz Mustafayev]] — İctimai xadim, Sosialist əməyi qəhrəmanı * Tofiq Babayev — [[DTX]]-nın General- Mayoru * [[Bəhlul Bayramov]] — Sosialist əməyi qəhrəmanı * [[Şahlar Həsənoğlu]] — yazıçı,[[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]-nin üzvü tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Ramil Mərzili]] — [[AYB]]- nin üzvü, şair * [[Şakir Bayramov]] — professor, [[Sankt-peterburq Aviasiya Universietiti]]nin professoru * [[Əvəz Bayramov]] — Sankt-Peterburq Aviasiya Universiteti]]nin professoru * [[Şahin Bayramov]] — [[Mingəçevir Dövlət Universiteti]]nin Rektoru, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru professor * [[İmdat Bayramov]] — professor * [[Surxay Məmmədov]] — Mərzili kəndinin ilk ziyalılarından biri, [[Sankt-Peterburq Mühəndislik İnistutunun məzunu, ictimai xadim * [[Əlikişi Vəliyev]] — ictimai xadim * [[Saday Bayramov]] — professor * Əsgər Məmmədov - [[Azərbaycan Respulikası]] və [[Rusiya Federasiyası]]nın rəssamlar ittifaqının üzvü, Rusiyanın əməkdar rəssamı * [[Nizami Şükürov]] — oftomoloq, göz cərrahı 1-ci Qarabağ müharibəsinin şəhidi * [[Hacı Ramazan Hüseynov]] — din xadimi * [[Hüseynalı Hüseynov]] — kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * Tofiq Abdullayev — [[DİN]] in istefada olan polkovniki * [[Rəfael Əzizov]] — [[DİN]] in istefada olan polkovniki * [[Səfər Şirinov]] — [[DİN]] in istefada olan mayoru * [[Yavər Səmədov]] — texnika elmlər doktoru * [[Arif Əzimov]] — kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru * Akif Məmmədov — tarix üzrə fəlsəfə doktoru * Əbülfət Məmmədov — kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Yaqub Səmədov]] — tarix elmləri doktoru, professor * [[Hüseyn Hacıyev]] — Azərbaycan Pedoqoji Universitetinin nəşriyyat şöbəsinin müdiri * [[Elçin Xıdırov]] — tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Piri Şükürov]] — geologiya- mineralogiya üzrə fəlsəfə doktoru * [[Şahlar Əzizov]] — geologiya-mineralogiya üzrə fəlsəfə doktoru * Vaqif Qasımov — kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Şükür Şükürov]] — kimya elmləri doktoru * [[Cavanşir Muradov]] — filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Vidadi Əzizov]] — fizika-riyaziyyat elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Sevinc Sarıyeva]] — xanəndə ==Digər== * [[258 №-li piyada döyüş maşınının ekipajı (film, 2014)]] * Orxan Məmmədov (Baharlı). Ağdamın adlı-sanlı pedaqoqları, alimləri. Bakı, Sabah, 2001 == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Ağdam rayonu-qaralama}} {{kənd-qaralama}} {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonunun kəndləri]] qerqdd8qt5rux2ogpxyh8hxa2cw133u 7865502 7865499 2024-11-27T07:43:27Z Lawyer.F 268268 /* Tarixi */ texniki qüsur 7865502 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Mərzili |xəritə = |xəritə miqyas = |xəritə məlumat = |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhali = |əhali_il = |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = AZ0237<ref>{{cite web |url=http://www.azerpost.az/?options=content&id=188 |archiveurl=https://archive.today/20160419064256/http://www.azerpost.az/?options=content&id=188 |archivedate=2016-04-19 |title=İndekslər |author=[[Azərpoçt]] |date= |work= |publisher=www.azerpost.az |accessdate=2016-04-19 |language=az |url-status=live }}</ref> |ölkə = Azərbaycan |region = Ağdam rayonu |rayon = Ağdam rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Mərzili''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Ağdam rayonu]]nun Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin nəzarətindədir. ==Tarixi== Rusiya İmperiyasının əhali siyahıyalaması nəticəsində hazırlanmış "Qafqaz Təqvimi" adlanan reyestr məlumatlrının 1886-cı ilə aid qeyrlərinə əsasən "Marzulu" kəndi Yelizaverpol Qurbermniyasının Şuşa qəzasında yerləşir, əhalisi 273 evdə yaşayan 1079 nəfər Qafqaz diyarının tatarından (azərbaycanlıdan) ibarətdir və hamısı şiə müsəlmanıdır<ref name="tsc">{{cite book |title=Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. |date=1893 |publisher=Transcaucasian Statistical Committee |location=Tiflis |page=[https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01005403186?page=276 276]}}</ref>. Həmin reyestrin 1912-ci ilə aid qeydlərinə görə "Marzulu" kəndi Yelizaverpol Qurbermniyasının Şuşa qəzasında yerləşir, əhalisi 1625 nəfər tatarlardan (Azərbaycanlılardan) ibarətdir<ref name="caucasian">{{Cite book |url=https://www.prlib.ru/item/417317 |title=Кавказский календарь на 1912 год |publisher=Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom |year=1912 |edition=67th |location= |publication-place=Tiflis |pages=181 |language=Russian |trans-title=Caucasian calendar for 1912 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211211164139/https://www.prlib.ru/item/417317 |archive-date=11 December 2021}}</ref>. Mərzili kəndində Azərbaycan SSR dövründə Ağdam rayonunun ikinci böyük kolxozu yerləşirdi. Mərzili kəndi 1993-cü il iyunun 11-də Ermənistan ordusu tərəfindən işğal olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Ağdam Ağrıları - Baxşeyiş Abbasoğlu, "Şuşa" nəşriyyatı, 2003-cü il |url=http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/agdamagr.pdf |access-date=2011-10-16 |archive-date=2012-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120725104822/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/agdamagr.pdf |url-status=dead }}</ref> Lakin buna baxmayaraq Azərbaycan kəşfiyyatçıları bu kəndin ərazisində tez-tez diversiya əməliyyatları keçirirdilər. Belə əməliyyatların birində ABŞ-dən olan erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] 708-ci hərbi hissənin 258-ci PDM ekipajlari [[Şaiq Kəlbiyev]]<ref>{{Cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=eGLxo5lLHkc |title=Səda - Qəhrəman tankçı (06.05.2016) |access-date=2016-05-06 |archive-date=2023-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230804093511/https://www.youtube.com/watch?v=eGLxo5lLHkc |url-status=live }}</ref> və [[Asəf Mütəllimov]] tərəfindən öldürülür. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə Mərzili kənd sakinlərinin xahişi nəzərə alınaraq, kənd sakinlərinin toplandığı ərazidə [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=M%C9%99rzili%20k%C9%99ndinin%20%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n%20M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si%20t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] təşkil edilmişdir. 2004-cü ildə Mərzili Bələdiyyəsi “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-01 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> uyğun olaraq yaradılmış Ağdam rayonu Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurasının üzvülüyünə qəbul edilib. 2004-2020-ci illər arasında Mərzili bələdiyyəsi Azərbaycan Respublikası ərazisində yeganə bələdiyyə olmuşdur ki, onun ərazisi tam olaraq işğal altındadır, lakin bələdiyyə qərarları və normativ xarakterli aktları qəbul edilmişdir. Mərzili bələdiyyəsinin birinci Nizamnaməsi 2004-cü ildə, yenisi isə 30.08.2017-ci il tarixində qəbul eidlmişdir<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/36404 |access-date=2024-11-01 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref>. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240521134602/https://e-qanun.az/framework/10403 |url-status=live}}</ref> uyğun olaraq, Mərzili bələdiyyəsi [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] üzvü olmuşdur. [[2006-cı il]]də [[Helsinki Vətəndaş Assambleyası]] Azərbaycan Milli Komitəsinin sədri [[Arzu Abdullayeva]] qurumun [[Dağlıq Qarabağ]] üzrə nümayəndəsi Karen Ohacanyana istinadən məlumat verib ki, Mərzili kəndi yaxınlığında 21 [[azərbaycanlı]]nın basdırıldığı kütləvi məzarlıq aşkarlanıb. <ref>{{Cite web |title=Arzu Abdullayeva: Ağdamın Mərzili kəndi yaxınlığında 21 azərbaycanlının basdırıldığı kütləvi məzarlıq aşkarlanıb |url=http://www.deyerler.org/484-arzu-abdullayeva-adamgn-mrzili-kndi-yaxgnlggnda.html |access-date=2021-01-08 |archive-date=2011-06-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110605072845/http://deyerler.org/484-arzu-abdullayeva-adamgn-mrzili-kndi-yaxgnlggnda.html |url-status=dead }}</ref> Mərzili kəndi işğal olan zaman mülki şəxslərdən Əli Zeynalov ermənilərlə döyüşərək qəhrəmancasına şəhid oldu. Kənd sakinlərindən Behbudalı Qasımov, Sumbat Qasımov, Süleyman və həyat yoldaşı Qızyetər, Eyvaz, həyat yoldaşı Gülxanım və qızı 4 yaşlı Solmaz ermənilər tərəfindən qətlə yetirildilər. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı '''qeyd olunmayıb'''. == Toponomikası == Mərzili — [[Ağdam rayonu]]nda [[kənd]] adı. [[Qarabağ]]da yaşamış Mərzili tayfasının adındandır. [[XIX əsr]]in sonlarında Mərzəli Kənd icmasında Birinci Mərzili. Mərzili-İsmayıl bəy (indi bu kənd İsmayıl bəyli adlanır) və Mərzili-Cəfərquluağa adlı üç məntəqə vardı. Qarabağda orta XIX əsrdə yaşamış Mərzili elinin oturaqlaşması nəticəsində yaranmış kəndlərdəndir. Bu el [[1845]]-ci ildə cəmi 19 ailədən ibarət idi. Mosul, Goranlı, Molday Rəsullu və Zeynalabdinbəyli köçləri Şirvan xalqı Musfata xana məxsus olmuş, lakin xanlıq ləğv edildikdən sonra Araz sahillərinə köçürülmüşdür. F.Deminskinin yazdığına görə Mərəzəli (Mərzilik) eli 5 qoldan ibarət olmuşdur. Ulu-Şıxlı, Əmirli, Danayerli, Kürə-Çullu və Sofulu sonra el böyüyərək 8 tirədən ibarət idi:Mehterli, Şirvanlı, Bapaxçı, Hacımanlı, Dəlləkli, Novruzlu, Həmzəlilər və Daşdəmirlər.<ref>B.Budaqov, Q.Qeybullayev. Yuxarı Qarabağın Toponimləri. Bakı, 2005</ref> ==Əhalisi== === Mərzili əhalisi barədə ümumi statistik məlumatlar === İşğaldan yeni azad olunan Mərzili kəndinin təxmini 8.000 əhalisi respublikanın müxtəlif bölgələrində məskunlmışdır. Mərzili kəndi Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 36 nəfər hərbi 9 nəfər isə mülki şəhid vermişdir. === Şəxsiyyətləri === * [[Elxan Feyziyev]] — [[SHXÇDX]]-nın Nəsimi rayon idarəsinin rəisi, [[Polkovnik-leytenant]] * [[Xudu Məmmədov]] — [[AMEA]]-nın müxbir üzvü, [[Geologiya]]-[[mineralogiya]] elmləri doktoru, [[professor]] * [[Fazil Vəliyev]] - Xudu Məmmədovun yaxın qohumu , alim professor * [[Misir Rəhimov]] — [[fizika]]-[[riyaziyyat]] elmləri doktoru, [[professor]] *[[Qoca Gözelov]] — Qarabağın adlı sanlı ağsaqqalı *[[Mikayıl Gözelov]] — Şuşa şəhərinin qəhrəman icra başçısı, ictimai xadim * [[Mirəli Feyziyev]] — [[FHN]]- nın Qarabağ Regional idarəsinin rəisi, polkovnik *[[Yusif Semedov]] - görkemli alim texnika üzrə fəlsəfə doktoru *[[Rüstem Ezizov]] - görkemli jurnalist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru *[[Boran Ezizov]] - tarixçi alim *Zabil Bayramlı - tarixçi alim *Valeh Baxşəli - professor * Semedov Mehemmed - kend tesserüfatı elmler namizedi * [[Asif Mərzili]] — [[publisist]], [[yazıçı]] * [[Mirələm Vəliyev]] — [[psixologiya]] elmləri namizədi, [[dosent]] * [[Sultan Mərzili]] — şair, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Məmməd Mərzili]] — yazıçı, [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Feyruz Mustafayev]] — İctimai xadim, Sosialist əməyi qəhrəmanı * Tofiq Babayev — [[DTX]]-nın General- Mayoru * [[Bəhlul Bayramov]] — Sosialist əməyi qəhrəmanı * [[Şahlar Həsənoğlu]] — yazıçı,[[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]-nin üzvü tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Ramil Mərzili]] — [[AYB]]- nin üzvü, şair * [[Şakir Bayramov]] — professor, [[Sankt-peterburq Aviasiya Universietiti]]nin professoru * [[Əvəz Bayramov]] — Sankt-Peterburq Aviasiya Universiteti]]nin professoru * [[Şahin Bayramov]] — [[Mingəçevir Dövlət Universiteti]]nin Rektoru, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru professor * [[İmdat Bayramov]] — professor * [[Surxay Məmmədov]] — Mərzili kəndinin ilk ziyalılarından biri, [[Sankt-Peterburq Mühəndislik İnistutunun məzunu, ictimai xadim * [[Əlikişi Vəliyev]] — ictimai xadim * [[Saday Bayramov]] — professor * Əsgər Məmmədov - [[Azərbaycan Respulikası]] və [[Rusiya Federasiyası]]nın rəssamlar ittifaqının üzvü, Rusiyanın əməkdar rəssamı * [[Nizami Şükürov]] — oftomoloq, göz cərrahı 1-ci Qarabağ müharibəsinin şəhidi * [[Hacı Ramazan Hüseynov]] — din xadimi * [[Hüseynalı Hüseynov]] — kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * Tofiq Abdullayev — [[DİN]] in istefada olan polkovniki * [[Rəfael Əzizov]] — [[DİN]] in istefada olan polkovniki * [[Səfər Şirinov]] — [[DİN]] in istefada olan mayoru * [[Yavər Səmədov]] — texnika elmlər doktoru * [[Arif Əzimov]] — kənd təsərrüfatı üzrə fəlsəfə doktoru * Akif Məmmədov — tarix üzrə fəlsəfə doktoru * Əbülfət Məmmədov — kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Yaqub Səmədov]] — tarix elmləri doktoru, professor * [[Hüseyn Hacıyev]] — Azərbaycan Pedoqoji Universitetinin nəşriyyat şöbəsinin müdiri * [[Elçin Xıdırov]] — tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Piri Şükürov]] — geologiya- mineralogiya üzrə fəlsəfə doktoru * [[Şahlar Əzizov]] — geologiya-mineralogiya üzrə fəlsəfə doktoru * Vaqif Qasımov — kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Şükür Şükürov]] — kimya elmləri doktoru * [[Cavanşir Muradov]] — filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Vidadi Əzizov]] — fizika-riyaziyyat elmləri üzrə fəlsəfə doktoru * [[Sevinc Sarıyeva]] — xanəndə ==Digər== * [[258 №-li piyada döyüş maşınının ekipajı (film, 2014)]] * Orxan Məmmədov (Baharlı). Ağdamın adlı-sanlı pedaqoqları, alimləri. Bakı, Sabah, 2001 == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Ağdam rayonu-qaralama}} {{kənd-qaralama}} {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonunun kəndləri]] 6iukknz4h2ql2ddsp4gvq2mtgs5oss3 0 53390 7864627 7676931 2024-11-26T12:25:13Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Təbrizdə yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] 7864627 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş məqalə}} {{vikiləşdirmək}} {{yeniləmə}} {{Digər məna|Göy məscid}} {{Tarixi abidə |adı = Göy məscid |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Blue (Kabud) Mosque - 1, Tabriz, Iran.jpg|300px]] |şəkil_izah = |ölkə = [[İran]] |status = |şəhər = [[Təbriz]] |yerləşir = Xaqani parkı |aidiyyatı = [[Qaraqoyunlu dövləti]] |sifarişçi = [[Cahanşah Həqiqi]] |tikilmə_tarixi = 1465 |Xəritəsi = {{Yer xəritəsi |İran |label=Göy məscid|label_size=100 |lat=38.073586 |long=46.301078 |mark=Locator Dot.gif |marksize=8 |position=bottom |width=300 |float=center |caption=}} }} '''Göy məscid''' ({{Dil-fa|مسجد کبود}} ''Məsced-i Kabud'') — [[Təbriz]] şəhərində yerləşən məşhur tarixi memarlıq abidəsi, Azərbaycan memarlığının ən dəyərli nümunələrindən biri.<ref name="Azərbaycan incəsənəti. Bakı: 2007">Azərbaycan incəsənəti. Bakı: 2007</ref><ref>[http://www.irs-az.com/pdf/090621141215.pdf Архитектура средневековья]</ref><ref>{{Cite web |title=Архитектура |url=http://www.azembassy.kz/?mod=culture |access-date=2011-02-20 |archive-date=2011-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110425115440/http://www.azembassy.kz/?mod=culture |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |title=Гияси. Архитектура азербайджанского средневековья |url=http://www.az.ee/tkrea/rus/irs-200519.shtml%7C%D0%94%D0%B6%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80 |access-date=2021-01-19 |archive-date=2016-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160325172624/http://www.az.ee/tkrea/rus/irs-200519.shtml%7C%D0%94%D0%B6%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80 |url-status=dead }}</ref> Abidədə yüzilliklərin yetkinləşmiş bədii memarlıq üslubu, məscid planının ustalıqla hazırlanması, kompozisiya kamilliyi, Azərbaycan memarlığında geniş yayılmış motiv və formaların yüksək bədii tərzdə yaradılması, zəngin memarlıq bəzəyindəki nəfislik əks olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Искусство Азербайджана – Всеобщая история искусств. Том 2, книга вторая |url=http://www.artprojekt.ru/library/arthistory2.2/st009.html |access-date=2011-02-20 |archive-date=2020-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200219210933/http://www.artprojekt.ru/library/arthistory2.2/st009.html |url-status=live }}</ref> [[Qaraqoyunlular]] dövrünün yadigarı, vaxtı ilə böyük və əzəmətli memarlıq kompleksindən ibarət olan bu tikili hazırda xarabalıq şəklindədir. İnşası zamanı 52 metr uzunluğunda olmuş baş fasadın qarşısında geniş həyət vardı. Arkadalı hasara alınmış məscid həyətində hovuz olmuşdur. Mərkəzi günbəzli məscidin özünəməxsus planına, binalarına Azərbaycanın başqa dini binalarında rast gəlinmir. == Tarixi == [[Fayl:Blmquake2.jpg|thumb|200px|left|[[Təbriz]]də baş verən zəlzələdən sonra Göy məscidin xarabalıqları]] [[XV əsr]]də [[Təbriz]] özünün memarlıq – planlaşdırma inkişafının əhəmiyyətli çağlarından birini keçirirdi. [[Qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlu]] hökmdarları – [[Cahanşah Həqiqi]] (1438–1467), [[Uzun Həsən]] (1453–1478) və [[Sultan Yaqub]] (1478–1490) bu zaman Azərbaycanın paytaxt şəhərində düşüncə genişliyi ilə seçilən şəhərsalma tədbirləri görürlər. Təbrizdə bir sıra iri memarlıq kompleksləri – Müzəffəriyyə, [[Qeysəriyyə]], Nəsriyyə, Maqsudiyyə, [[Həşt Behişt saray kompleksi]] və Baqe Şemal və başqa [[Azərbaycan memarlığı]]nın maraqlı və dəyərli nümunələri olan memarlıq kompleksləri meydana gəlir.<ref>{{Cite web |title=Кара-Коюнлу |url=http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8.%20%D0%9C%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA%20VII-XV/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0-%D0%9A%D0%BE%D1%8E%D0%BD%D0%BB%D1%83/ |access-date=2021-01-19 |archive-date=2014-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222140547/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B8.%20%D0%9C%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA%20VII-XV/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0-%D0%9A%D0%BE%D1%8E%D0%BD%D0%BB%D1%83/ |url-status=dead }}</ref> Mərkəzi meydan – Sahibabad meydanı ətrafında inzibati, dini və ticarət binalarının gərgin tikintisi nəticəsində Təbrizin ümumi şəhər mərkəzi xeyli böyüyür və daha mütəşəkkil olur.<ref>{{Cite web |title=История Азербайджана |url=http://www.jartour.ru/info/azerbaijan_history.html |access-date=2011-02-20 |archive-date=2022-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220328231442/https://www.jartour.ru/info/azerbaijan_history.html |url-status=live }}</ref> Böyük Azərbaycan sərkərdəsi və dövlət xadimi, yüksək təhsilli hakim və incəsənət hamisi olan Cahanşah "Həqiqi" təxəllüsü ilə [[Azərbaycan türkcəsi]]ndə şeirlər yazırdı. Cahanşahın tikdirdiyi çoxsaylı gözəl binalar sifarişçinin bədii fəallığını və incə zövqünü yaxşı əks etdirir. Bu abidələrin çoxunun adı türk alim–səyyahı [[Övliya Çələbi]]nin (XVII əsr) kitabından bəllidir. O, Təbrizin ən yaxşı tikililərini sadalayaraq onlardan bir neçəsinin də adını çəkir – "Cahan şah imarəti", "Cahan şah hamamı", "Cahan şah karvansarası", "Cahan şah binası" – və qeyd edir ki, "Təbrizdə ən böyük mədrəsə Cahan şah mədrəsəsidir".<ref>Övliya Çələbi. Səyahətnamə. Bakı: 1993</ref> Cahan şah dövrünün ən görkəmli abidəvi tikintisi 1467-ci ildə tamamlanmış Müzəffəriyyə memarlıq kompleksidir. Onun tərkibinə cümə məscidi, [[xanəgah]], kitabxana, [[mədrəsə]], [[türbə]] və digər tikililər daxil olmuşdur. Kompleksin qərb hissəsində isə Cahan şah hamamı yerləşmişdir. Bu nəhəng memarlıq kompleksindən dövrümüzə yalnız kompleksin baş tikilisi – memarlıq tarixinə ''Göy məscid'' adı ilə daxil olmuş əzəmətli cümə məscidi qalmışdır. == Müəllifləri == [[Quran]] yazıları ilə örtülmüş və məscidin giriş baştağının dərin tağçasını dövrələyən "П" formalı çərçivə içərisindəki yazı Müzəffəriyyə kompleksinin tikilmə tarixini (870<ref>[[Hicri-qəməri təqvim|H. Q.]] 01.01.870–30.12.870 = [[Miladi təqvim|M.]] [[1 sentyabr|01.09.]]1465-[[21 avqust|21.08.]]1466</ref>) göstərməklə "Əqəl-əl–ibad (aciz qul) Neymətullah bin Məhəmməd əl–Bəvvab" sözləri ilə bitir.<ref>[http://www.worldlingo.com/ma/enwiki/en/Blue_Mosque,_Tabriz#Calligraphy Blue Mosque, Tabriz] {{Dead link|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Bir qrup araşdırmaçı bu yazıya əsaslanaraq güman edirlər ki, Göy məscidin inşaatçısı – memar Neymətullah Bəvvabdır.<ref name="Cəfər Qiyasi 1972">Cəfər Qiyasi. Təbrizin Göy məscidi. Qobustan, 1972, № 1</ref> Lakin burda məsələni dolaşdıran odur ki, usta orta əsr abidələrinin inşaat epiqrafikalarının bir çoxunda olduğu kimi öz inşaat adını göstərməmişdir. Burda isə konkret halda Neymətullah Bəvvabın şəxsiyyətini və kimliyini bəzi orta əsr müəllifləri işıqlandırır. Lakin onların hamısı təbrizli [[Neymətullah Bəvvab]]ı yalnız dövrün mahir xəttatı kimi təqdim edirlər. Məlumatlara görə bu sənətkar təkcə Müzəffəriyyə kompleksinin deyil, həm də [[Cahanşah Həqiqi]]nin inşa etdirdiyi iri dövlət müəssisələrinin dekorativ yazılarını icra etmişdir.<ref>Azərbaycan incəsənəti. Bakı: 2007, səh. 241</ref> Neymətullah Bəvvab memarlıq–tikinti fəaliyyəti göstərsəydi, bu fakt həmin müəlliflərin, xüsusilə Təbrizin memarlıq abidələrini geniş işıqlandıran Hüseyn Kərbəlayinin (XVI əsr) diqqətindən çətin yayınardı. XVI əsr müəllifi Qazi Əhməd öz risaləsində açıqca bildirmişdir ki, Müzəffəriyyə tikilisinin yazılarının "hamısı onun (Neymətullah Bəvvabın) xəttindəndir". Göy məscidin müəllifinin şəxsiyyəti haqqında başqa, daha öncəki bir versiya da sənədli və elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır. XX əsrin əvvəllərində alman alimi E. Dits [[Məşhəd]]dəki Şah məscidini Təbrizin Göy məscidi ilə müqayisə edərək yazır: "Böyük inamla demək olar ki, bu iki abidə bir memara – Şah məscidinin kitabəsində adı olan Əhməd Təbriziyə məxsusdur". O, dövrün bir çox alimi kimi, E. Dits də yanlış olaraq Göy məscidin Şah məscidindən tez inşa edildiyini güman edir və belə bir fərziyyə irəli sürürdü ki, Əhməd Təbrizi gözəl Təbriz məscidini tikdikdən sonra məşhur memar olmuş və Məşhədə çağırılmışdır. Lakin Cəfər Qiyasi qeyd edir ki, "aydın göründüyü kimi Göy məscidin yanında Şah məscidi təkcə ölçücə deyil (onun böyük günbəzinin diametri 6 metrdən bir az çoxdur), həm də memarlıq bədii keyfiyyətlərinə görə çox aşağıdır. Kiçik ölçülü Məşhəd məscidində Təbriz məscidinin parlaq xüsusiyyətləri – planın klassik ciddiliyi və dəqiq rəsmi, iç məkanın üzvi birliyi çatışmır. Göy məscid kimi nadir və mükəmməl tarixi–memarlıq abidəsini yaratdıqdan sonra memarın Şah məscidi kimi ortabab bir bina inşa etməsi isə inandırıcı deyil".<ref name="Cəfər Qiyasi 1972"/> Tarixi gerçəklik olduğu kimi verildikdə belə (Göy məscid Şah məscidindən 14 il sonra ucaldılmışdır), bu abidələrin bədii ifadəliliyi arasındakı kəskin fərqi Əhməd Təbrizinin 14 illik yaradıcılıq təcrübəsinin və ustalığının artması ilə izah etmək çətindir. Göy məscidin Şah məscidinə nisbətən memarlıq–bədii səciyyəsi çox yüksəkdir. Bu abidələrin memarlıq–planlaşma həlli arasında olan oxşarlıq onların bir memarın yaradıcılıq səpkisinə deyil, bir memarlıq məktəbinin arealına aid olması ilə bağlıdır. Özünün "Rouzat əl–cinan və cənnət əl cinan" (Cənnət bağları və cənnətlər cənnəti) əsərində Hafiz Hüseyn bildirir ki, Cahan şahın sevimli arvadı Xatunxan Bəyim saraya xüsusi çağırılmış hörmətli adamlar içərisində Müzəffəriyyə kompleksinin əsasını qoymaq üçün Küçəçi kəndindən Şeyxlər nəslindən olan Xacə Məhəmməd ibn Xacə Osmanı seçdi. XVI əsr müəllifi bildirir ki, "buna görə bu binanın əsasını o (Xacə Əli) qoydu. Deyirlər ki, onun planlaşdırmasına görə bu binanın çox yüksək bədii forması var".<ref name="ReferenceA">Hafiz Hüseyn. Rouzat əl–cinan və cənnət əl cinan. II cild, Tehran, 1343</ref> Sonra, Təbriz yaxınlığındakı Lala kəndindən söz düşəndə Hafiz Hüseyn daha aydın yazır: "Xacə Əli tikinti ixtisasından tam xəbərdar olduğuna görə, o bu yerlərin binalarının çoxunu tikmiş və planlarını tərtib etmişdir".<ref name="ReferenceA"/> Bu sətirlər artıq şübhə yeri qoymur ki, bu iki keyfiyyətin bir şəxsdə birləşməsinə görə Xatunxan Bəyim onu iri Müzəffəriyyə kompleksinin tikintisinə başçılıq etmək üçün seçmişdir. XX əsrin 70-ci illərində Göy məscidin "təmizlənməsi" və "bərpası" zamanı üstü yazılı kvadrat kaşı lövhə tapılmışdır. Onun üstündə qabarıq hərflərlə nəsx xətti ilə yazılmışdır: "Be sərkareye İzzətdin Qapuçi ibn Məlik". Beləliklə, Göy məscidin inşasına başçılıq edən mütəxəssislər müəyyənləşdirilmişdir: baş memar – Xacə Əli Küçəçi, monumentalist xəttat – Mövlanə Nemətullah Bəvvab və baş iş icraçısı – İzzətdin Qapuçi. Bu yüksək ixtisaslı yerli ustalar Təbriz memarlıq məktəbinin zəngin ənənələri mühitində, təsiri Azərbaycanın hüdudlarından kənara çıxan nadir memarlıq əsəri yaratmışlar. == Göy məscid – Yaşıl Cami paralelləri == XX əsrin əvvəllərində türk alimi C. Ə. Ərsevən qeyd edir ki, "Təbrizdə [[sünni]] məscidinin (Göy məscidin) planı [[Bursa]]dakı [[Yaşıl cami]]ni (1413–1421) çox xatırladır". Bu fikri sonralar bir çox alimlər də bölüşmüşlər. [[Cəfər Qiyasi]] isə qeyd edir ki, "istənilən memarlıq əsərinin, xüsusilə Göy məscid kimi epoxal tikintinin müəyyən memarlıq–bədii məktəbə şamil edilməsi onun genetik köklərinin və memarlıq planlaşma xarakteristikasının aydınlaşdırılmasını tələb edir. Konkret halda ancaq Yaşıl cami və Göy məscidin planlaşma quruluşunun təkamülünü izləmək, onları tutuşdurmaq yolu ilə Yaxın Şərqin bu məşhur abidələrinin – iki türk memarlıq nümunəsinin paralelliyini və özümlüyünü dəqiqləşdirmək olar".<ref name="Cəfər Qiyasi">Cəfər Qiyasi. Təbriz Göy Məscidi. Qobustan, № 1, Bakı, 1974</ref> [[Fayl:JahanShah1.JPG|left|200px|thumb|[[Cahanşah Həqiqi]]nin Göy məsciddəki məzarı]] Bursadakı Yaşıl cami ilk osmanlı məscidlərinin ən yetkin örnəyi olub daha çox zaviyyə kimi tanınır və planı "T" formalıdır. Görkəmli türk araşdırmaçısı E. H. Ayverdinin "qanadlı cami" adlandırdığı<ref>Ekrem Hakkı Ayverdi. Osmanlı Mimarisinin İlk Devri. İstanbul, 1989, səh 345</ref> bu tip məscidlər Bursada XIV–XV yüzilliklərdə formalaşmışdır. Yan qanadları olan ilk məsciddə – [[Orxan camisi]]ndə (1339) türk memarları birinci dəfə sadə fəndlərlə çoxsütunlu məscidin dağınıq planını yığcam planlaşma ilə əvəz etdilər. Onun düzbucaqlı ibadət salonu aralarında tağ olan və günbəzlə örtülü iki kvadrat hissədən ibarətdir. Vestibül və yan otaqlar salonun şimal hissəsi ətrafında simmetrik yerləşmişdir. Planın belə sadə qurulması özünü müəyyən iqtisadi və konstriktiv cəhətdən doğrultmuş, az vəsaitlə sütunlara bölünməyən xeyli böyük ibadət salonu əldə etməyə imkan vermişdir. Daha monumental formalarla həll edilmiş Yaşıl camidə də bu ideya gözlənilmişdir. Qanadlı Bursa məscidlərinin ibadət salonları əslində tağla birəşmiş planda kvadrat biçimli iki səlcuq məscididir. Təbriz zonasında isə belə uzunsov salonlar adətən tağ tavanla örtülürdü. Cəfər Qiyasi qeyd edir ki, Göy məscid və Yaşıl caminin planlarının oxşarlığı ancaq onların "T" formalı ümumi biçimlərindədir.<ref name="Cəfər Qiyasi"/> Hər bir məsciddə isə otaqların tərkibi və qruplaşması özümlü həll edilmişdir. Yaşıl Caminin plan quruluşunda funksional ayrılma kəskin bölgü və hər yerləşgənin izolə edilməsi yolu ilə aparılmışdır. Onun planının kompozisiyasını qapalı, funksional, sərbəst və bir–biri ilə dəhlizsiz birləşən otaqlar təşkil edir. Ondan fərqli olaraq Göy məsciddə bina içərisində məkanların salon sistemi ilə qruplaşması fəndi işlədilmişdir. Göy məscidin əsas hissəsi bir–birindən izolə edilməmiş yerləşgələrdən – mərkəzi günbəzli salon, onu üç tərəfdən dövrələyən qalereyalar və kiçik örtülü künc salonlardan ibarətdir. Bütün yerləşgələrin sıx qarşılıqlı əlaqəsi yolu ilə vahid məkan – salon əldə edilmişdir. Göy məscidin iç məkanının üzvi bütövlüyünü nəzərə alan başqa bir türk alimi O. Aslanapa ona daha yaxın analogiya gətirərək östərmişdir ki, [[Van]]dakı böyük kərpic məscidin planını ancaq Təbrizin Göy məscidi ilə tutuşdurmaq olar. Araşdırmaçının müşahidəsinə görə, hər iki məsciddə "bütün məkanın sadə günbəz və tağlar sistemi ilə birləşdirilməsi heyrət doğurur".<ref>Aslanapa, O. "Anadolu Selçuklu Sanatı". I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, C: I, Konya, 2001</ref> Cəfr Qiyasi isə qeyd edir ki, Cahan şahın atası, [[Qaraqoyunlu]] türk sülaləsinin banisi [[Qara Yusif]]in (1389–1400) hakimiyyəti dövründə inşa edilmiş [[Böyük Van Məscidi]] Təbriz memarlıq məktəbi arealına daxildir. Həcm–məkan quruluşunun təşkili və memarlıq dekorunun xarakterinə görə isə Van məscidi [[Cümə məscidi (Mərənd)|Mərənd]] və [[Cümə məscidi (Urmiya)|Urmiyanın]] cümə məscidlərinə yaxındır.<ref name="Cəfər Qiyasi"/> == Memarlıq xüsusiyyətləri == [[Fayl:Matrakçı_Nasuh_Map_of_Tabriz-002.jpg|thumb|150px|left|[[Matrakçı Nasuh]]un "Təbriz" miniatüründə Göy məscidin təsviri]] Göy məscid, yaxud "Cahan şah məscidi" tikildikdən az sonra Təbrizin ən bəlli memarlıq abidəsi olub, bu günəcən çoxlu memar, səyyah və alimlərin diqqətini özünə çəkir. Göy məscidin iki əsas hissədən ibarət olan planı ox simmetriyalıdır. Onun düzbucaqlı hissəsini mərkəzi kvadrat salon (16,5 x 16,5), ona üç tərəfdən birləşən qalereyalar və iki künc salonu əmələ gətirir. Planda kvadrat biçimli olan üçüncü salon – Göy salon cənub tərəfdən mərkəzi salona bitişir və məscidin planına bütövlükdə "T" şəkilli biçim verir. Məscid planının kompozisiya mərkəzində yerləşdirilmiş kvadrat salon (16 x 16) sferik formalı günbəzlə örtülü olmuşdur. Salon geniş eyvanlar vasitəsilə günbəzlərlə örtülü kvadrat otaqlarla əlaqələndirilmişdi. Nisbətən böyük olan iki künc otaqları baş fasadın yan tərəflərini bağlayaraq dar keçidlər vasitəsilə iki minarə ilə əlaqədar imiş. Mərkəzi salonun arxasında, baş kompozisiya oxu üzərində bir qədər kiçik (9 x 9 m) günbəzli salon yerləşmişdi. Divarında mehrab olan bu otaq ibadətgah, məbəd vəzifəsini görürmüş. Konstruktiv dayanıqlılığı təmin etmək üçün, ayrıca olaraq böyük günbəzin (diametri 16,5) yıxıcı qüvvəsinin söndürülməsi üçün ibadət salonunun mərkəzi məkanı ilə yan qalereyaları arasında yoğun dayaqlar qoyulmuş və onların arasında dərin tağ açırımları yaradılmışdır. Onlardan fərqli olaraq cənub dayaqları arasındakı açırımlar dayazdr – bu hissədə dayaqların kəsimi kvadrata yaxındır. Bunun sayəsində ibadət salonuna giriş qarşısında dəhlizvari məkan yaranmasının qarşısı alınmışdır. İbadət üçün nəzərdə tutulmuş ümumi sahəni xeyli genişləndirən şərq və qərb qalereyaları, həmçinin künc salonlarının bir hissəsi, qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş və mərkəzi salondan xüsusi pərdələr və ağac şəbəkələrlə ayrılmışdır. Şimal qalereyası özümlü vestibül – bölüşdürücü olmuşdur. Orta əsr şərq memarlığında ikinci dərəcəli otaqların aydın ifadə olunmuş özək – kvadrat salon ətrafında yerləşdirilməsi Göy məsciddə özünün yetgin və çox orijinal həllini almışdır. Bir sıra müəlliflər Göy məscidin plan quruluşunun özümlüyünü ötəri qeyd etməyə, ayrı–ayrı alimlər isə onun analogiyasını səthi tutuşdurma yolu ilə tapmağa cəhd etsələr də, indiyəcən onun planının genezisi ilə heç kim məşğul olmamışdır. == Planlanlaşdırılma tarixi == [[Fayl:Göy məscidin planı.jpg|thumb|220px|right|Göy məscidin "T" şəkilli planı]] XI–XII yüzilliklərdə [[Azərbaycan]]da əsas monumental məscid tipi planda kvadrat biçimli salonu olan, tək sferik günbəzlə örtülən yerli "köşk" tipli məscid idi. Onun cənub divarı adətən qapalı olub, içəri səthində mehrab quraşdırılırdı. İbadət salonunun qalan divarlarında enli tağ açırımları olurdu. Belə həcm–məkan quruluşu sonralar, zərurət yarananda, yeni yerləşgələr birləşdirilməklə ibadət salonunu üç istiqamətdə genişləndirməyə imkan verirdi. Adətən artırılan yerləşgələr çoxsütunlu salonlar kimi bir–biri ilə sivri tağlarla birləşən sütunlardan əmələ gəlirdi. Səlcuq köşkü ətrafında bir neçə əsr ərzində [[Cümə məscidi (Mərənd)|Mərənd]] və [[Cümə məscidi (Urmiya)|Urmiya]] cümə məscidləri beləcə yaranmış və asimmetrik həcm–planlaşma quruluşu almışdır. Azərbaycanın bu iki dəyərli tarixi memarlıq abidəsi ilə eyni planlaşma sxemi olan Böyük Van məscidi də belə inşa edilmişdir. Eyni zamanada [[Atabəylər Memarlıq Kompleksi]]nə daxil olan [[Cümə məscidi (Naxçıvan)|Naxçıvan Cümə məscidinin]] də dövrümüzə çatan təsvirlərindən görünür ki, planda kvadrat biçimli mərkəzi məkana bitişən yan yerləşgələr var imiş. Təbriz zonasında Cümə məscidlərinin sonrakı təkamülünü P. Dyubronun rəsmindən bəlli olan və XIII əsrin sonu – XIV əsrin əvvəllərinə aid edilən [[Sultaniyyə]]dəki məscid təmsil edir. Bu məscid göstərir ki, artıq Elxanilər dövründən başlayaraq Azərbayanda yan qanadları olan məscidlər əmələ gəlir. Dövrün artan tələbini ödəyən iri vahid məkan almaq üçün memarlar günbəzli kvadrat və çoxsütunlu salonları bütöv bir vəhdətdə birləşdirirlər. Tikintinin bir mərhələli olması nəticəsində onlar belə məsciddə simmetrik kompozisiya verirdilər. Bu məscidlərin kompozisiya simmetrikliyini mərkəzi salona cənubdan birləşən və baş oxda çıxıntı şəklində yerləşən mehrab otağı, yaxud türbə daha da gücləndirir. Təbriz memarlıq–bədii zonasında "T" formalı planı olan məscidlər belə yaranmışdır. Qeyd edilməlidir ki, bu dövrün klassik əsərləri, Azərbaycan memarlığının incilərindən biri olan Olcaytu Xudabəndə türbəsinin (XIV əsrin əvvəlləri) planı da "T" formalıdır. Bu formanı əsas həcmə cənubdan birləşən günbəzli kiçik salon əmələ gətirir. Təbriz zonasında cümə məscidlərinin plan quruluşunun inkişafı XV yüzildə yerli ənənələrin kamilləşməsi yolu ilə getmişdir. Bu baxımdan göy məscid həmin regionda bu tip tikililərin təkamülünün yekunu olmuşdur.<ref>Cəfər Qiyasi. Təbrizin Göy məscidi. Qobustan, № 1, Bakı, 1974</ref> Bu məsciddə memar mərkəzi kvadrat salonun məkanını üç tərəfdən dövrələmə qalereyalar və künc salonları ilə genişləndirib Mərənd, Van, Urmiya və Sultaniyyə məscidlərinin planlaşma ideyasını yaxşılaşdırmış və inkişaf etdirmişdir. Göy məscidin planı quruluş yığcamlığına, cizgi dəqiqliyinə və funksional məsələlərin düşünülmüş təşkilinə görə öz sələflərindən fərqlənir. Təbriz məscidi həm də daha iri miqyaslıdır – onda mərkəzi günbəzin aşırımı böyüdülmüş, uyğun iri elementlər – dövrələmə qalereyalar və künc salonları işlədilmişdir. Bununla yanaşı, Göy məsciddə bütün elementlər güclü şəkildə mərkəzi salona tabe edilmişdir ki, bu daha əvvəlki dövrə aid cümə məscidlərində zəif hiss olunur. Bundan başqa Mərənd, Van, Urmiya, hətta Süleymaniyyənin göstərilən məscidlərində planlaşma quruluşu hələ inkişaf üçün açıqdırsa, Göy məscidin planının tam bitkin sistemi var. Sistemin bitkinliyi iki künc minarəsi ilə daha qabarıq gözə çarpdırılmışdır. Bütün sadalanan faktları nəzərə alan əksər tədqiqatçılar Göy məscidin planının Mərkəzi Azərbaycan məscidlərinin yerli memarlıq tipinin təkamülü nəticəsində yaranması və onun kökünün yerli ənənələrlə bağlı olmasını bildirirlər.<ref>Azərbaycan incəsənəti. Bakı: 2007, səh. 124</ref> Monumental saray məscidi Təbriz şəraitində daha yetkin və özümlü ifadəsini Göy məsciddə almışdır. Bu abidəvi tikilidə Təbriz bədii zonası ənənələrinin konstruktiv, kompozisiya–plastik və dekorativlik–ornamental baxımdan sonrakı təkamülünü izləmək olar. == Kaşı işləmələri == Təbrizin Göy məscidi, başlıca olaraq özünün fasad və interyerlərinin nəfis və ecazkar bəzəkləri ilə şöhrət tapmışdır. Bu memarlıq dekorasiyalarında tətbiq edilmiş bədii üsul və vasitələr olduqca çox olmuşdur. Baş fasadda, kiçik salonun kürsülüyündə və oyma mərmər şəbəkələrdə tətbiq edilən daş hissələrlə yanaşı binanın bəzəyində yüksək dərəcəli bədiiliyə malik keramik dekorlardan da geniş istifadə olunmuşdur. Burada keramik bəzəklərin iki növü var. Onlardan biri iri ölçülü kaşı lövhələrdən, ikincisi isə xırda, standart formada kəsilmiş, mozaika tipli kaşı bəzəyindən ibarətdir.<ref>{{Cite web |title=Азербайджанского средневековья |url=http://www.az.ee/tkrea/rus/irs-200519.shtml%7C%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0 |access-date=2021-01-19 |archive-date=2016-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160325171702/http://www.az.ee/tkrea/rus/irs-200519.shtml%7C%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0 |url-status=dead }}</ref> Əvvəlki dövrə nisbətən bu binada keramik bəzəyin rəng qamması xeyli genişlənmişdir. Burada yenə də əvvəlki kimi şirlə işlənmiş süd rəngli dümağ yazılar və firuzəyi rəngli, mürəkkəb formalı nəbati naxışlar tünd göy rəngli yerlikdə verilirdi. Ustalar göy rəngin bənövşəyidən başlamış firuzəyi rəngə qədər bütün çalarlarından məharətlə istifadə etmişlər. Kaşı bəzəklərində göy şirdən başqa açıq yaşıl, sarı şirlərdən də istifadə edilmişdir. Göy və firuzəyi kaşı lövhələrin üzərində naxışlar cızmaqla bədii kompozisiyanın rəng qamması saxsının üzə çıxmış qırmızı rəngi hesabına daha da zənginləşdirilib. Məscidin böyük günbəzini bəzəmiş əlvan naxışlar çox orijinaldır. Kiçik salonun günbəzinin tünd göy rəngi üzərində ağ ulduzlar, böyük salonun günbəzinin yaşıl rəngi üzərində isə çiçəklər təsvir edilmişdir. XIV əsrdə Təbrizdə olmuş [[İbn Batuta]] bu şəhərdəki abidələrin bədii keramik dekorlarının [[Əndəluz]]un və Şimali Afrikanın kaşı bəzəklərindən üstün olduğunu qeyd etmişdi. Məscidin kufi və nəsx xəttləri ilə yazılmış yazıları onun memarlıq bəzəyinin mühüm cəhətlərindəndir. Dini məzmunlu yazılar ya medalyonların daxilində yerləşdirilmiş, ya da ki, bordyur formasında nümayiş etdirilmişdir. Göy məscidin kerammik dekorları ona dünya şöhrəti qazandırmışdır. == Fasadı == Mühəndis–konstruktiv cəhətdən Göy məscid Təbriz memarlıq məktəbinin ən böyük nailiyyətlərindəndir. Bu məktəbin XIV əsr incisi [[Sultaniyyə]]dəki [[Olcaytu Xudabəndə türbəsi]]ndə olduğu kimi Göy məsciddə də mərkəzi günbəzin üfüqi yıxıcı qüvvəsi bütün quruluş boyu bərabər paylanır. Bu məsciddə vahid konstruktiv sistemin hər bir hissəsi təkcə daşıyıcı kimi deyil, həm də dairəvi qalereya və köməkçi otaqlar şəklində faydalı məkan yaradıcı kimi işlədilmişdir. Onun ifadəsi iç məkanlarının təşkili və xarakterində günbəz və tağ konstruksiyalarının uğurlu birləşməsi həlledici rol oynamışdır. Zəlzələ və baxımsızlıq üzündən Göy məscidin örtükləri uçmuşdur. Buna görə də indiki görkəmi onun həcm–məkan quruluşu haqqında dolğun təsəvvür yaratmır. Lakin qrafik bərpa yolu ilə, bərpa sxemləri çəkməklə bu klassik memarlıq əsərinin bədii surəti haqqında təsəvvür yaratmağa, onun bayır memarlıq həllini dəyərləndirməyə cəhdlər edilmişdir. Məscidin planından da göründüyü kimi, Göy məscidin baş fasadının simmetrik quruluşu var. Fransız araşdırmaçısı P. Kostanın XIX əsrdə məscidin ancaq baş fasadının sxemini verməsini də bəzi tədqiqatçılar bununla izah edirlər. Bu ilk bərpa sxemində Göy məscidin baş fasadına çox sadə memarlıq həlli verilmişdir: mərkəzdə həcmlə ayrılmış baştağ verilmiş, ona bitişən yan qanadlar minarələrlə qapanmışdır. Baştağın arxasında – simmetriya oxunda mərkəzi salonun nəhəng qübbəsi ucalır. Türk rəssamı [[Nasuh Matrakçı]]nın XVI əsrin I yarısında çəkdiyi "Təbriz" miniatürünə əsaslanan V. Muradov isə fransız tədqiqatçının təklifinə əsaslı düzəlişlər etmişdir. Matrakçının həmin miniatürünün yuxarı sağ küncündə çəkilən monumental dini tikili ilə həm kompozisiya, həm də şəhər quruluşunda yerləşməsinə görə, şübhsiz ki, rəssam Göy məscidin baş fasadın təsvir etmişdir. Azərbaycan memarlıq tarixi üçün olduqca dəyərli sənəd olan bu təsvir göstərir ki, Göy məscidin baş fasadının P. Kostanın təsəvvür etdiyindən daha mürəkkəb və plastik memarlıq həlli olmuşdur.<ref name="Cəfər Qiyasi"/> Türk rəssamının təsvirində məscidin mərkəzi günbəzindən başqa simmetrik qoyulmuş hündür barabanlı iki kiçik günbəz də göstərilir. Burdan belə nəticəyə gəlinir ki, künc salonların, eləcə də Göy salonun günbəz örtükləri (diametrləri uyğun olaraq 8,5 m və 9 m) Göy məscidin ümumi gövdəsindən xeyli hündürə qalxmış, beləliklə, ilkin halda mərkəzi günbəzin ətrafında ucalan beş kiçik günbəz də Göy məscidin kompozisiyasında əhəmiyyətli rol oynayırmış. Matrakçının miniatüründə mərkəzi günbəzin barabanı daha uca və münasibdir, minarələrin biçimi, nisbətləri və ucalığı isə daha inandırıcıdır. P. Kostanın təklifində günbəzin abrisi, baştağın üst hissəsi və minarə şərəfəsinin biçimi şübhə doğurur və formaca XV yüzilin [[Azərbaycan memarlığı]]nın Təbriz məktəbinin memarlıq abidələrinin uyğun elementləri ilə düz gəlmir. Göy məscidin uçulmamışdan qabaq – 1537-ci ildə naturadan çəkilmiş rəsmində türk rəssamının təsviri həmin regionun sağ qalmış XV əsr abidlərinin memarlıq kompozisiyasına oxşardır. Lakin bu təsvir də obyekti olduğu kimi verməmiş və o, miniatür sənətinin səciyyəsindən irəli gələn şərtlilik nəticəsində müəyyən deformasiyalar uğramışdır. Professor Cəfər Qiyasi isə Matrakçının miniatürü və P. Kostanın ölçü çertyojları, eləcə də həmin dövrün sağ qalmış digər memarlıq əsərləri əsasında Göy məscidin daha düzgün və dolğun bərpa sxemini işləmişdir. Mütəxəssis qeyd edir ki, məscidin yeni bərpa sxemini işləyərkən, xüsusilə onun baştağı və mərkəzi günbəzinin biçimlərini aydınlaşdırarkən Təbrizdən olan Azərbaycan memarının tikdiyi və Göy məscidə memarlıq–planlaşma və konstruktiv xüsusiyyətlər cəhətdən yaxın olan [[Məşhəd]]dəki Şah məscidə (1451) xüsusi diqqət ayırmışdır. Göy məscidin bərpa sxemi əsasında demək olar ki, müəllif iç quruluşla tam uyğun olan dış memarlıq həlli seçmişdir. Memar əsas otaqları – ibadət salonlarını həcmlə ayırmışdır. Onların müxtəlif ölçülü, hündür barabanlı günbəzləri yapıx biçimli əsas tutumun damı üzərində ucalırdı. İncə silindrik minarələrin vertikalları məscidin kompozisiya quruluşunda həcmlərin bölgüsünü tamamlayırdı. İç məzmundan irəli gələn belə mürəkəb həcm quruluşu məscidin əsas hissələrini gözə qabarıq çatdırırdı. Simmetriya oxunda yerləşən mərkəzi günbəz bütün hissələri bir yerə toplayaraq onları vahid və ahəngdar məkan sistemində birləşdirirdi. == İnteryeri == Həcm elementlərinin – kritik nöqtələrin Göy məscid tikilisində sayca artması binanın siluetini zənginləşdirir və onun həcm–məkan quruluşunu daha da strukturlu edirdi. Binanın üst qatını təşkil edən həcmlərin plastik biçimləri və ritmləri kompozisiyaya təkcə ifadəli fəzalıq yox, həm də təsirli görkəm verirdi. Memarlıq bəzəyinin qeyri–adi zənginliyi və incəliyi ilə memar bu əsas ideyanı davam və inkişaf etdirmişdir. Göy məscid orta əsr Azərbaycan memarlıq dekorunun az qala bütün nailiyyətlərini özündə toplamışdır. Onun zəngin ornamental kompozisiyaları müxtəlif materiallarla və müxtəlif üsullarla yerinə yetirilmişdir: yığma kaşı mozaikası, mərmər və gəc üzərində oyma, bişmiş və şirəli kərpiclərin naxışlı hörgüsü və sair. Buna baxmayaraq Göy məscidin bəzəyi hər şeydən öncə inkişaf etmiş kaşı bəzəyidir ki, bu bəzək də öz yüksək bədii və texniki keyfiyyətləri ilə bütün görkəmli Yaxın Şərq memarlığı araşdırmaçılarının (O. Aslanapa<ref>Oktay Aslanapa. Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri. Ankara: 1996, səh. 256</ref>, B. Denike<ref>Б. Денике – Искусство Востока. Казань: 1923</ref> və b.) diqqətini cəlb etmişdir. Onların çoxu bu regionda keramik memarlıq dekorunun inkişafında Təbrizin rolunu yüksək qiymətləndirmiş və göstərmişlər ki, kaşı mozaikası özünün ən yüksək səviyyəsini göy məsciddə almışdır. Həm interyer, həm də fasad bəzəyinin rəng koloritində göy rəng üstün olduğundan abidə Göy məscid adını almışdır.<ref>{{Cite web |title=Blue Mosque Britannika |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/70288/Blue-Mosque |access-date=2011-02-20 |archive-date=2014-01-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140131002238/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/70288/Blue-Mosque |url-status=live }}</ref> Göy məscidin bütün gövdəsini örtən kaşı üzlüyünün heyrətləndirici maviliyi və parlaqlığı isə başqa bir adın – "İslamın firuzəsi"<ref name="Cəfər Qiyasi"/><ref>{{Cite web |title=Blue Mosque |url=http://www.irantour.org/Iran/mosque/Blue%20Mosque%20Tabriz.html |access-date=2011-02-20 |archive-date=2017-12-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171225124407/http://www.irantour.org/Iran/mosque/Blue%20Mosque%20Tabriz.html |url-status=live }}</ref> epitetinin də yaranmasına səbəb olmuşdur. Göy məscidin ornamental dekorunda rəngli xırda kaşı lövhələrindən əmələ gələn incə və mürəkkəb bitki motivləri üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda onda səkkizbucaqlı ulduz və çoxbucaqlı formalı kaşı lövhələrindən quraşdırılmış həndəsi ornamentlər də işlədilmişdir. Onların iç səthləri bitki və epiqrafik naxışlarla doldurulmuşdur. Rəsmin çox xırdalanması (ayrı–ayrı kaşı detallarının ölçüsü 2–3 sm-ə qədər xırdalanır), bitki ornamentləri elementlərinin natural formalara yaxınlığı Göy məscidin bəzəyinə onu [[Orta Asiya]] və Şimal–Şərqi İranın [[Teymurlular sülaləsi|Teymurlular]] dövrü tikililərinin kaşı bəzəyindən fərqləndirən özümlülük verir. [[Fayl:Blue mosque.JPG|300px|thumbnail|Göy məscidin interyeri]] Göy məscidin fasad və interyerlərinin tamam kaşı üzlüyünə tutulması tədqiqatçı Q. Puqaçenkova tərəfindən Teymurluların monumental memarlığının təsirləri ilə bağlanmışdır.<ref>Пугаченкова Г. А., Ремпель Л. И. Выдающиеся памятники архитектуры Узбекистана. Таш., 1958</ref> Lakin Cəfər Qiyasi bu məsələnin mübahisəli olduğunu yazaraq, bildirir ki, "əksinə, Teymurlu dövrünün bir yandan [[Məşhəd]], [[Herat]], [[Səmərqənd]] və [[İsfahan]], başqa yandan [[Bursa]] və [[Konya]] memarlıq abidələrinin kaşı bəzəyində görünən oxşarlığı hər iki zonada ustaları çalışmış Təbrizin müəyyən təsiri ilə izah edən araşdırmaçıların fikrində daha çox inandırıcılıq vardır".''<ref name="Cəfər Qiyasi"/> Göy məscidin kaşı üzlüyü yerli köklərlə bağlı olub, elxanilər dövründə Təbriz zonasında yaranmış və kökləri Marağa–Naxçıvan memarlıq məktəbinin ənənələrinə gedir.<ref name="Azərbaycan incəsənəti. Bakı: 2007"/> Orta və [[Kiçik Asiya]]da, [[İran]]da, Volqa boyunda aktiv yaradıcılıq ilə məşğul olan Təbrizin orta əsr memarlıq bəzəyi ustaları, sanki bütün bacarıqlarını Göy məsciddə nümayiş etdirərək kaşı mozaikasının təkamülünü başa çatdırmışlar. Göy məscid dekoru və incə üslubu ilə orta əsr Azərbaycan memarlığında memarlıq bəzəyinin zəriflik, zənginlik, əlvanlıq və gözəllik zirvəsidir.<ref name="Cəfər Qiyasi"/> == Analogiyaları == Öz həcm–məkan həllinə görə Göy məscid [[Azərbaycan memarlığı]]nda yeganə olmamışdır. Göy məsciddən qabaq və sonra tikilmiş iki abidə göstərir ki, XV əsrdə [[Təbriz]] arealında bu məscidin də daxil olduğu dini tikililərin xüsusi tiplolji qrupu olmuşdur. Həmin abidələrdən birincisi [[Məşhəd]]dəki şah məscididir. Araşdırmaçların fikrincə memar [[Əhməd Təbrizi]] bu məscidi tikməklə Təbriz memarlıq məktəbi ənənələrini [[Xorasan]]a gətirmişdir. Məşhəd məscidinin mərkəzi günbəzli salonu hər tərəfdən qalereya və yerləşgələrlə əhatə olunmuşdur. Şah məscidinin Göy məscidlə tip ümumiliyi planların ümumi həllində, xüsusilə simmetrik quruluşlu baş fasadın işlənməsində özünü göstərir. Matrakçının "Təbriz" miniatüründə 1478–1485-ci illərdə tikilmiş Uzun Həsən məscidi də təsvir edilmişdir. Bu təsvir göstərir ki, Göy məscid və Uzun Həsən məscidləri təkcə xronoloji cəhətdən deyil, həm də tipoloji baxımdan yaxın tikililər olmuşlar. Göstərilən hər üç abidənin müqayisəsi nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki, Göy məscid bu tipoloji qrupda əsas mövqe tutmuşdur. Özünün bütün kyfiyyətləri – funksional–texniki və memarlıq bədii göstəriciləri ilə bu məscid Təbriz memarlıq məktəbinin yetkin dövrünün zirvəsi olub, dünya memarlıq inciləri sırasına daxil edilmişdir.<ref name="Cəfər Qiyasi"/> == Şəkilləri == <center> <gallery caption="Təbrizin Göy məscidi" perrow="5" widths="150px" heights="115px"> Fayl:Blue Mosque of Tabriz.jpg|Göy məscid Fayl:Detail tabriz blue mosque.jpg Fayl:Tabriz-BlueMosque-05.jpg Fayl:Interior of Blue (Kabud) Mosque - 2, Tabriz, Iran.jpg Fayl:Tabriz-BlueMosque-01.jpg Fayl:Tabriz-BlueMosque-02.jpg Fayl:مسجد کبود-2.jpg Fayl:Masjed Kaboud.jpg </gallery> </center> == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * [http://www.mozafariyeh.ir/en Göy məscid resmi sitesi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171028145435/http://www.mozafariyeh.ir/en |date=2017-10-28 }} * [http://www.360cities.net/image/blue-mosque-iran Göy məscid 360° Panorama] * [http://www.azadliq.info/component/content/article/357-kiv/8678-islamn-firuzsi-goey-mscid.html "İslamın firuzəsi" — Göy məscid] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150125230711/http://www.azadliq.info/component/content/article/357-kiv/8678-islamn-firuzsi-goey-mscid.html |date=2015-01-25 }} {{Vikianbar kateqoriyası|Blue_Mosque_(Tabriz)}} {{Təbrizin görməli yerləri}} [[Kateqoriya:İran məscidləri]] [[Kateqoriya:1465-ci ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Təbrizin tarixi abidələri]] [[Kateqoriya:Təbriz abidələri]] [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] ow9s73ih7vsoy58q1rhmb1a6sbgeous 0 53506 7865604 7627175 2024-11-27T09:11:33Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865604 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |vəzifə = [[Müsavat Partiyası]] başqanının konseptual məsələlər üzrə müavini |bayraq = Logo of Müsavat Party.svg |bayraq2 = Logo of Müsavat Party.svg |başlanğıc = May 2001 |son = ? |əvvəlki = ''Vəzifə təsis edildi.'' |sonrakı = |vəzifə_1 = [[Müsavat Partiyası]]nın konseptual məsələlər üzrə katibi |bayraq_1 = Logo of Müsavat Party.svg |bayraq2_1 = Logo of Müsavat Party.svg |başlanğıc_1 = 1992 |son_1 = May 2001 |əvvəlki_1 = ''Vəzifə təsis edildi.'' |sonrakı_1 = ''Vəzifə ləğv edildi.'' |başlıq1_1 = Başqan |mətn1_1 = [[İsa Qəmbər]] }} '''Niyazi Mehdi''' (tam adı: '''Mehdiyev Niyazi Musa oğlu''') — filosof, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, 1989-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru. == Həyatı == Niyazi Mehdi 1951-ci il fevralın 26-da Bakı şəhərində qulluqçu ailəsində anadan olmuşdur. Ağdam 1 saylı şəhər məktəbində ibtidai, Bakı 158 saylı şəhər məktəbində orta təhsil almışdır. [[BDU Filologiya|Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini]] bitirmişdir (1968–1973). M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin fəlsəfə fakültəsində estetika üzrə təhsil almışdır (1973–1976). M. A. Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun fəlsəfə kafedrasında müəllim (1977–1982), baş müəllim (1982–1984) işləmişdir. Hazırda həmin kafedrada dosent vəzifəsində çalışır (1984-cü ildən). "Kinematoqrafın estetik təhlilində semiotik yenidən araşdırmanın yeri" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir (1979). Doktorluq dissertasiyası Orta çağ müsəlman, eləcə də Azərbaycan mədəniyyətinin semiotik-struktur təhlili üzərində qurulub<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://amm.aznet.org/08.htm |access-date=2008-03-07 |archive-date=2008-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080413013546/http://amm.aznet.org/08.htm |url-status=live }}</ref>. Ədəbi fəaliyyətə 1970-ci illərdən başlamışdır. Milli ədəbiyyat və estetik mədəniyyət tarixini müasir elmi-nəzəri meyar və fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə tədqiq edir. Bədii dil, fəlsəfə, ədəbiyyat və incəsənət problemləri ilə ardıcıl məşğul olur. Dövri mətbuatda müntəzəm çıxış edir. İngilis dilindən elmi tərcümələri var. Niyazi Mehdi 1992-ci ildən 2003-cü ilə kimi [[Müsavat Partiyası]]nın konseptual məsələlər üzrə başqan müavini və divan üzvü olmuşdur<ref>{{Cite web |title=Tanınmış filosof Niyazi Mehdi Müsavatı tərk edib |url=http://www.mia.az/w108231/share/ |access-date=2014-08-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304222509/http://www.mia.az/w108231/share/ |url-status=live }}</ref>. == Əsərləri == # Çətin və dolaşıq durumların kulturolojisi (Şərq və Qərb mədəniyyətlərində virtual örtüyün "kosmoqoniyası")<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://amm.aznet.org/kit08-1-1.htm |access-date=2008-03-07 |archive-date=2008-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080413013550/http://amm.aznet.org/kit08-1-1.htm |url-status=live }}</ref>. # Azərbaycan bilinmələrindən pıçıldayan nəsələr (Nəsələrlə nəsnələr arasında). Bakı: 2002<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://amm.aznet.org/kit08-2-1.htm |access-date=2008-03-07 |archive-date=2007-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070830053020/http://amm.aznet.org/kit08-2-1.htm |url-status=live }}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=12&article_id=20110224065631254 Niyazi Mehdi-60] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filosofları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı filosoflar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:XX əsr Azərbaycan filosofları]] [[Kateqoriya:XXI əsr Azərbaycan filosofları]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyasının başqan müavinləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Mərkəzi Seçki Komissiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Bakı və Kəndlər Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyasının katibləri]] [[Kateqoriya:Müsavat Partiyası Divanının üzvləri]] 2yq3roap3nazhz5mko5w3taeg76z7au 0 54039 7865032 7198171 2024-11-26T20:05:09Z White Demon 75303 White Demon [[Arazın sahillərində (film, 1953)]] səhifəsinin adını [[Arazın sahillərində]] olaraq dəyişdi. 7198171 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Arazın sahillərində |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Muxtar Dadaşov]] |ssenarist = [[Mirzə İbrahimov]] |əsərin müəllifi = |prodüser = |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = [[Cahangir Cahangirov]] |rollarda = |operator = [[Muxtar Dadaşov]]<br/>[[Əsgər İsmayılov]]<br/>[[Əlibala Ələkbərov]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = |ilk baxış = |dil = |ölkə = {{USSR}} |istehsalçı = [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]] |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = tammetrajlı sənədli film |rəng = |vaxt = |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[1953]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 6 hissə<br/>1800 metr |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = |vikianbar = }} '''Arazın sahillərində''' tammetrajlı sənədli filmi rejissor [[Muxtar Dadaşov]] tərəfindən 1953-cü ildə çəkilmişdir. Film [["Azərbaycanfilm" Kinostudiyası|Bakı Kinostudiyası]]nda istehsal edilmişdir. Araz çayının hər iki sahillərində yaşayan bir xalqın-azərbaycanlıların taleyi haqqındadır. == Məzmun == Film Araz çayının hər iki sahillərində yaşayan bir xalqın-azərbaycanlıların taleyi haqqındadır.<ref>Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898-2002)). Bakı: 2003, səh. 60</ref> == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Ssenari müəllifi:''' [[Mirzə İbrahimov]] :'''Rejissor:''' [[Muxtar Dadaşov]] :'''Operator:''' [[Muxtar Dadaşov]], [[Əsgər İsmayılov]], [[Əlibala Ələkbərov]] :'''Bəstəkar:''' [[Cahangir Cahangirov]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:1953-cü ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Tammetrajlı sənədli filmlər]] kk2qjc471pxbeqno3tpx1yp0ua2xsco 0 54413 7865861 7739749 2024-11-27T11:34:09Z Araz Yaquboglu 17991 7865861 wikitext text/x-wiki {{Ədəbi əsər}} [[Fayl:Frans Kafka. Məhkəmə.jpg|thumb|285x285px|Romanın azərbaycanca nəşri]] '''''Məhkəmə''''' ({{Dil-de|Der Prozess}}) — [[Frans Kafka]]nın yazdığı, ancaq tamamlaya bilmədiyi yarımçıq qalmış roman. Roman Kafkanın ölümündən sonra çap olunmuşdur. Bu roman müəllifin həyatında baş verən vacib hadisələr dövründə meydana gəlmişdir (1914–1915-ci illər). 1914-cü ilin iyulunda o Felise Bauer ilə nişanlanır. Bu vaxtda Birinci dünya müharibəsi başlayır. Həmin ilin payızından başlayaraq ailəsindən ayrı otaqda yaşamağa başlayır. Roman üzərində iş onun protaqonisti Yozefin ölümü ilə başa çatır. Məhkəmə prosesi Kafkanın orijinal əsərlərindəndir. Bu kitab Kafkaya XX əsrin ikinci yarısında teatr və kinoda hökm sürən postmodernizmdə böyük ad qazandırır. Romanda təsvir olunan proses "heç nədən" başalyır və heç də "əhəmiyyətli olmayan ölümlə" başa çatır. == Qəhrəmanlar == '''K. Yozef''' : Yozef bankda işləyir, sübaydır. Atası rəhmətə gedib. '''Xanım Bürstner''' : Yozefin qonşusu. '''Vəkil Huld''' : Yozefin əmisinin tanışı. Xəsətədir, yataqda yatır, vəkildir. '''Leni''' : Vəkil Huldun qulluqçusudur. '''Titorelli''' : Məhkəmə zamanı rəsm çəkən rəssam. '''Həbsxana keşişi''' : "Qanun qarşısında" Yozefə əfsanə söyləyir. == Süjeti == {{məzmun}} Yozefin otuz yaşı tamam olduğu gün hər hansı bir idarənin əməkdaşları tərəfindən səbəbi deyilmədən həbs olunur. Ancaq Yozef əvvəlki kimi öz həyatını davam etdirir, çünki idarə onun qaçmamağından əmindirlər. Bütün bu vaxt ərzində o həbs olunmasının səbəbini anlamağa çalışır, amma ətrafda mövcud olan bürokratik mühitdən buna nail ola bilmir. Səhnələrin birində Yozefin kilsədə təsadüfən rastlaşdığı həbsxana keşişi ona idarə qarşısında düzgünlüyünü sübut etməyi rəmzi ifadə edən "qanun qarşısında" əfasnəvi əhvalat danışır. Uzun sürən məhkəmə prosesindən sonra, Yozefə ölüm hökmü kəsilir. Onun 31 yaşı tamam olduğu gün idarə məmurları tərəfindən yenə də həbs olunaraq aparılır. O müqavimət göstərmək istəyir, anacq sonra fikrini dəyişərək özü onlarla gedir. O bir daşlığa gətirilir və döşünə bıçaq vurulmalqa qətlə yetirlir. Məmurların gözü qarşısında Yozef əzabla ölür. '''Xəbərdarlığın sonu''' == Nəşri == Roman "Der Prozeß", ilk dəfə 1925-ci ildə Berlində "Die Schmiede" nəşriyyatında çap olunur. Kitabın əlyazması Kafkanın yaxın dostu [[Maks Brod]] tərəfindən çapa hazırlanmışdır. O kitabı Kafka ilə söhbətlərinə əsaslanaraq struklaşdırmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{cite web|url=http://www.qanun.az/product/məhkəmə-frans-kafka/|title=MƏHKƏMƏ – FRANS KAFKA|author=|date=|work=|publisher=qanun.az|accessdate=2014-05-15|language=az|archive-date=2016-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20160306100416/http://www.qanun.az/product/m%C9%99hk%C9%99m%C9%99-frans-kafka/|url-status=dead}} == Həmçinin bax == * [[Frans Kafka]] * [[XX əsrin 100 kitabı (Le Monde)]] {{Frans Kafka}} [[Kateqoriya:Frans Kafkanın əsərləri]] [[Kateqoriya:1925-ci ilin romanları]] [[Kateqoriya:Alman dilində romanlar]] [[Kateqoriya:Absurdist uydurma]] [[Kateqoriya:Avstriya romanları]] [[Kateqoriya:Antiutopik romanlar]] [[Kateqoriya:Qanun Nəşriyyatı]] [[Kateqoriya:Uydurmada bürokratiya]] [[Kateqoriya:Yazıçısının ölümündən sonra nəşr olunmuş romanlar]] 09nghdhx7v3iejt5swcd7vveeutxpgd 0 54425 7865860 7690393 2024-11-27T11:33:28Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865860 wikitext text/x-wiki {{Ədəbi əsər}} '''Qəsr''' ([[Alman dili|almanca]]: ''Das Schloss'') – [[Frans Kafka]]nın yazmağa başladığı, ancaq tamamlaya bilmədiyi romanı. O, Kafkanın ölümündən sonra 1926-cı ildə çap olunmuşdur. == Məzmunu == Əsərin əvvəlində protaqonist K. bir qəsrin sahibi olan kəndə gəlir. Ondan kənddə qalmaq üçün icazə haqqında soruşanda o deyir ki, bəs o yer (torpaq) ölçəndir və onu Qraf özü dəvət edib. Kəndin qapçısı ilə söhbətindən məlum olur ki, onun bu icazəsi diskussiya mövzusu olsa da onun bu icazəyə malik olub-olmaması naməlum qalır. Beləliklə, ona kənddə yalnız məktəb qulluqçusu kimi qalmağa icazə verirlər. Çünki yer ölçüsü kimi ona iş tapılmır. Ona həm də yerli əhali tərəfindən inamsızlıq duyulur, hamı onunla məsafədən danışır. Yaşamaq uğrunda mübarizədə özünün başa düşülməyən, rasional olmayan bir mühitə düşdüyünü dərk edir. Öz mürəkkəb və bürokratik apparatı ilə Qəsr hər şeyi və hər kəsi nəzarət və idarə edir, eyni zamanda hamı üçü əlçatmaz qalır. Bu aparatın başında Qəsrin məmurları dururlar. Qəsrdə yaçayan hər bir kəs məmuralrın xeyri və bununla da Qəsrin xeyrinə çalışırlar, hər bir kəsin həyaı daimi nəzarətdə saxlanır və qanunla, qaydalarla tənzimlənir. Bu qnunları pozmaq çox dəhşətli nəticə gözləyr. Beləliklə K. burada öz işinə başlayır və Qəsrə yaxınlaşmağa can atır. Tezliklə o başa düşür ki, onun Qəsrlə yaxınlığı kənd icmasında daxil olmaqdan asılıdır. Ancaq onun cəhdləri boşa çıxır. Çünki o yad adam kimi kəndçilər və Qəsr arasında olan proseslərdən xəbərsiz idi. Buna görə də, Qəsr və kənd onun üçün başa düşülməz bir yad əşya kimi görünür, hansı ki, onun vəziyyətində ümidsizliyə aparır. Prosesin gedişi K.nın gecələrin birində Qəsr məmurlarının birini yanına çağırılması ilə dəyişir. Bu zaman ö öz durumunu yaxşılaşdırmaq şansını əldən verir. Təsadüfi olaraq o səhv qapını açır və beləliklə, başqa daha çəkili məmurla rastlaşır. Ancaq söhbət zamanı onu yorğunluq basır. O Qəsrə daxil olmaq üçün əlinə düşən yeganə imkanı buraxır. Kənd icmasına da o yaxınlaşa bilmir. Qəsrdə baş verən mürəkkəb proseslərə müadixlə imkanlarını əldən verərək düşdüyü vəziyyət, K.-da öz düşüncəsinə inamsızlıq yaradır. Bununla fraqment başa çatır. romanın Kafka tərəfindən yazdığı sonluğu yoxdur. Kitab onun ölümündən sonra [[Maks Brod]] tərəfindən rekonstruksiya edilib. Belə ki, kitabın sonunda K. yedinci gün fiziki və mənəvi üzülmədən sonra, həm gün ki, Qəsr ona icmaya daxil olma üçün etdiyi cəhdləri nəzərə alaraq yarım yaşamaq haqqı verdiyi anda, o vəfat edir. == Nəşri == * ''Das Schloss''<!-- sic! -->. München: Kurt Wolff, 1926. == Filmə çəkilişi == * 1968: Rudolf Noelte, Maksimilian Şhell, Kordula Trantov, Trudik Daniel və Hans Pözenbaxer * 1997: Mixael Haneke, Ulrih Mühe və Suzanne Lothar == Xarici keçidlər == * [http://www.digbib.org/Franz_Kafka_1883/Das_Schloss DigBib. Org: "Das Schloss"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080226064716/http://www.digbib.org/Franz_Kafka_1883/Das_Schloss |date=2008-02-26 }} Əsərin tam mətni (almanca) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Frans Kafka}} [[Kateqoriya:Frans Kafkanın əsərləri]] [[Kateqoriya:Uydurmada bürokratiya]] [[Kateqoriya:Yazıçısının ölümündən sonra nəşr olunmuş romanlar]] 8x28sb9ohiol1ara1oob9s5kn5klkra 0 54492 7865857 4150249 2024-11-27T11:31:02Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865857 wikitext text/x-wiki {{Ədəbi əsər}} '''Hökm''' — [[Frans Kafka]] tərəfindən 1912-ci ildə yazılmış hekayə. Burada oğulun evlənmə mərasimi ilə əlaqədar olaraq ata-oğul-konflikti təsvir edilmişdir. Uğurlu, gənc bir ticarətçi oğlan atası tərəfindən qəbul edilmir. Ata oğluna ölüm hökmü verir və onu həqiqətən yerinə yetirir. Hekayənin əsas qəhrəmanı Qeorq Bendman bir ticarətçi oğludur. O nişanlıdır və dostu ilə Peterburqda çalışır. Bunu gizlətmək üçün o məktublarda öz həyatı haqqında çox şeyi yazmır. Uzun sürən fikirləşmədən sonra o, qarşıda duran toyu haqqında danışmaq qərarına gəlir. Qeorq məktubla atasının yanlna getdikdə disput baş verir. Atası ilə mübahisə zamanı ona məlum olur ki, atası Peterburqda yaşayan dostu ilə əlaqəyə girib və onun haqqında olanları artıq öyrənib. Atası ona şər atır ki, o Pterburqdakı işin idarəçiliyini başı-başına buraxıb və bu sözlərlə qurtarır: "''Mən sənə suda boğulmaqla ölmək hökmünü verirəm''!". Bu sözlərdən sonra oğul evdən qaçır və çaya yıxılaraq həlak olur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://rezoaliyev.wordpress.com/2013/08/07/frans-kafka-hokm/ Hekayənin azərbaycanca tam mətni] * [http://www.zeno.org/Literatur/M/Kafka,+Franz/Erz%C3%A4hlungen+und+andere+Prosa/ Hökm, almanca tam mətni] {{Frans Kafka}} [[Kateqoriya:Frans Kafkanın əsərləri]] [[Kateqoriya:1912-ci ilin əsərləri]] 1owbje17vfmv448n5b5yvoadq1ka0sx 0 54523 7865859 7044532 2024-11-27T11:32:13Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865859 wikitext text/x-wiki {{Ədəbi əsər}} '''Atama məktub''' — [[Frans Kafka]]nın 1919-cu il noyabr ayında atası Hermana yazdığı, ancaq göndərilməmiş məktub<ref>F. Kafka, "Atama məktub", Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2023, 88 səh.</ref>. Məktub onun vəfatından sonra [[Maks Brod]] tərəfindən çap etdirilmişdir. Məktubun mətni Kafkanın şəxsi həyatına toxunur və bununla onun haqqında psixoanalitik və bioqrafik araşdırmalar üçün əsas sayılır. 1919-cu ilin yanvarında Kafka Şlesendə (almanca ''Schelesen'') kurortda müalicə olunan zaman Yuliya Voriçek ilə tanış olur və bir neçə ay sonra onunla nişanlanır. Buna Kafkanın atası pis münasibət bəsləyir. Güman edilir ki, bu Kafkanın atasına belə uzun məktub yazmağa məcbur etmişdir. Məktub 10–13 noyabr 1919-cu ildə yazılmışdır. Kafkanın toyu noyabr ayına təyin edilsə də, baş tutmur. Səbəb kimi guya mənzil problemi adlandırılır. Yüz səhifə əlyazmasından ibarət olan bu məktubda Kafka atası ilə konflikti yazmaqla çözməyə çalışır. Bu münasibətdəki problemləri o, atası ilə fiziki və mənəvi cəhətdən uyğunsuzluqla əlaqələndirir. Məktubun sonunda o ümid edir ki, bundan sonra onların hər ikisi də müəyyən qədər sakitləşəcək, yaşamaq və ölüm asanlaşacaqdır. == Məktubun qısa analizi == Kafkanın atasına yazdığı məktub atası, özü və cüzi şəkildə qeyd edilən anasına toxunan çətin ədəbi dildə yazılmış şikayət və müdafiə mətnidir. Kafka ata-oğul mətnini böyük hüquqi məntiqlə və ədəbi texnika ilə təsvir etmişdir. Bununla o, öz həyatının analizini verməyə çalışır. Əsas mövqedə qorxu və mübarizə durur. Əlbəttə, bu məktub, belə götürüldükdə, heç bir ədəbi əsər sayılmır. === Məktubda müazikə olunan mövzular === Məktubda, ilk növbədə, iki vücudun bir-biri ilə yola gedə bilməməsi təsvir edilmişdir. Herman, Kafkanın atası impulsiv, qəzəbli, savadsız və buna baxmayaraq, cəmiyyətdə müəyyən qədər dirçələ bilən şəxsdir. Oğlu Frans yumşaq, atasının dövləti nəticəsində sərbəst olmayan, qorxaq və öz daxili aləminə qapılmış bir şəxsdir. Burada uşağın yüksək savada yiyələnməsi sayəsində adi ailələrdə baş verən konflikt izah olunur. Əgər uşaq bu arada ailədən aralanıb öz həyat yolu ilə gedə bilsəydi, hadisələr belə acınacaqlı olmazdı. Elə bunu oğul istəmir və edə bilmir. O, yetişmiş gənc olduqda belə ailəsinin yanında yaşayır. Bundan başqa o, mənəvi cəhətdən atasından aralana bilmir və bütün həyatını atasına uyğunlaşdırmağa cəhd edir. O, atasına olan məhəbbət-nifrətdən azad ola bilmir. O, atasını həqiqətən sevirdi. Onun bacıları ataları ilə müxtəlif şəkildə rəftar edirlər, buna baxmayaraq onların ataları ilə münasibətdə konfliktləri qardaşlarınınkı ilə müqayisə oluna bilməz. Valli anası kimi atasının dediyi ilə otutub durur. Elli çox passiv bir uşaq idi. O dolğun yaşa çatdıqdan sonra Kafka ailəsindən aralanır, öz ailəsini qurur və normal həyat tərzi keçirir. Ottla isə atası ilə münasibətdə daha qəddar mövqe tutsa da, sonra təslim olur. Kafkanın anası uşaqları ilə atası arasında qalmışdır. O, hər şeyi analar kimi insancasına həll etməyə çalışırdı. Onun ailədə baş verən proseslərin (əsasən münaqişələrin) axarına təsiri, demək olar ki, yox idi. Bu məktub Kafkanın atasından uzaqlaşmaq üçün atdığı əsas addım sayırdı. Atası ilə olan problemlərə baxmayaraq, Kafka həmişə ona bağlı olmuş və onun rəğbətini qazanmağa çalışmıdır. Məktubdakı yazıda deyilir:"Mənim məktubum sənin haqqındadır, burada mən yalnız sənin qarşında edə bilmədiyim şikayətlərimi verirəm". Məktubda qabaqca və sonra Kafkanın əsərlərində təsvir olunmuş müxtəlif motivlərərə rast gəlinir. Əsasən, "Hökm" hekayəsində oxşar əhvalat, harada ki, böyüklük və narazlılıq hisslərinə malik, özünə inamsız olan oğluna qarşı həmlələr edən və onun nişanlanmasını pisləyən ata obrazı verilir. Məktubda əsas mövzulardan biri də ailə olmuşdur. Məktubda anası haqqında da o, az yazmışdır. == Məktubda adı çəkilən şəxslər == * Herman Kafka — F. Kafkanın atası * Ottlo — Kafkanın kiçik bacısı * Valli və Elli — Kafkanın digər bacıları * Karl Herman — Ellinin həyat yoldaşı * Feliks — Ellinin oğlu * Qert — Ellinin qızı * Pepa — Vallinin həyat yoldaşı * Filipp, Ludviq və Haynrix — Kafkanın əmiləri * Robert Kafka- Kafkanın əmisi oğlu * İrma — Kafkanın əmisi qızı == Mənbə == * Peter-André Alt: ''Franz Kafka: Der ewige Sohn. Eine Biographie''. München: Verlag C. H. Beck, 2005, ISBN 3-406-53441-4. * Ralph Lilienthal: ''Franz Kafkas "Brief an den Vater" – Der Schlüssel zu Kafka?'' (Text aus einem Seminar der Universität Freiburg von 1995/96; == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Frans Kafka}} [[Kateqoriya:Frans Kafkanın əsərləri]] bg2zfzzyvuyrlb78vp3sa4s86t4j207 0 54747 7865858 7686716 2024-11-27T11:31:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865858 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Ədəbi əsər}} '''Qardaş qətli''' — [[Frans Kafka]]nın müəllifi olduğu qısa hekayədir. Bu hekayə 1917-ci ildə ilkin formada "Qətl" adı altında "Kənd həkimi" kitabında çap olunmuşdur. Hekayədə qatil Şmar və onun qurbanı Vese arasında olan bir kriminal hadisədən söhbət gedir. == Məzmun == Şmar öz qurbanı Veseni onun iş yeri ilə evi arasında olan yolda izləyir. Şmar onunla danışır, qatilin öz qurbanını yaxşı tanıdığı aydındır, sonra o Veseni bıçaqla vurur. Qatil əvvəl və cinayət zamanı həyəcanlı olur, titrəyən səslə danışır. Qətl hadisəsi onu özündən çıxarır. Hadisə zamanı cəsəd onda elə də bir təsir yaratmır. Başqa birisi, Pallas adlı şəxs hadisəni kənardan müşahidə edir. Hadisədən xəbər tutan, Vesenin arvadı qətlə yetirilmiş ərinə tərəf tələsir. O özünü cəsədin üstünə atır və bununla hadisə yerinə yığışmış camaatın cəsədə tamaşa etməsinin qarşısını alır. Eyni zamanda ürəkbulanması ilə çarpışan Şmar onun cangüdəni tərəfindən hadisə yerindən uzaqlaşdırılır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Frans Kafka}} [[Kateqoriya:Frans Kafkanın əsərləri]] oawua4rgvmlfjw60sogtyh4wi16k4oc 14 54919 7864572 6115678 2024-11-26T12:14:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dini tikililər]] əlavə olundu 7864572 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|Mosques}} [[Kateqoriya:İslam memarlığı]] [[Kateqoriya:Məbədlər]] [[Kateqoriya:İslamın müqəddəs yerləri]] [[Kateqoriya:Dini tikililər]] 73s5qfgs0o56zft3yf0gdmnf63ln13h 0 56624 7865482 7353511 2024-11-27T07:32:57Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya aqronomları]] əlavə olundu 7865482 wikitext text/x-wiki {{Hərbi xadim |adı = HENRİX HİMMLER |orijinal adı = {{Dil-de|Heinrich Himmler}} |digər adı = |şəkil = Bundesarchiv_Bild_183-R99621,_Heinrich_Himmler.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |mənsubiyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |qoşun növü = |xidmət illəri = |rütbə = |hissə = |komandanlıq etməsi= |vəzifəsi = |döyüşlər = |əlaqələr = |istefada = |təltifləri = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Henrix Himmler''' ({{Dil-de|Heinrich Luitpold Himmler}}; {{DVTY}}) — [[III Reyx]]in əsas hərbi və siyasi xadimlərindən biri, [[SS]] reyxsfüreri. Çoxsaylı hərbi cinayətlərdə və soyqırımda təqsirli bilinib. == Həyatı == Himmler 7 oktyabr 1900-cü ildə [[Münhen]] şəhərində, müəllim ailəsində anadan olub. Uşaqlıqdan hərbçi olmaq istəyib. Hərbi məktəbi bitirdikdən sonra, "Könüllü korpusun" bölmələrindən birinə daxil olub. Münhen Texniki İnstitutunun Kənd təsərrüfatı fakültəsində təhsil alıb. 1923-cü il [[Pivə qiyamı]]nda iştirak edib. 1925-ci ildə [[Alman Nasional Sosialist Fəhlə Partiyası]]na qəbul edilir və partiyanın rəhbərlərindən olan [[Qreqor Ştrasser]]in şəxsi katibi olur. Bir müddət sonra [[Bavariya]] federal əyalətində [[NSDAP]]-nin [[qaulayter]]i təyin edilir. 1928-ci ildə Prussiya zadəganlarından olan [[Marqaret fon Boden]]lə evlənir. 6 yanvar 1929-cu ildə Hitlerin qərarı ilə SS reyxsfüreri vəzifəsinə təyin edilir. 1931-ci ildə Himmler öz şəxsi gizli təşkilatı olan SD-nin yaradılması ilə məşğul olur və bu təşkilatın rəhbəri vəzifəsinə [[Reynhard Heydrix]]i təyin edir. 1933-cü ildə Himmler Münhen polisinin rəhbəri vəzifəsinə təyin edilir. Hitlerin göstərişi ilə o, 1933-cü ildə [[Dahau]]da konslager yaradır. 20 aprel 1934-cü ildə [[Herman Görinq]] Himmleri Prussiya Gestaposunun rəhbəri vəzifəsinə təyin edir. 17 iyun 1936-cı ildə Hitlerin əmri ilə [[Almaniya]]nın həm hərbi, həm də mülki polis xidmətləri Himmlerin tabeçiliyi altına keçir. Himmlerin rəhbərliyi altında SS qoşunu da yaradılır. 1943-cü ildə İmperiya Daxili İşlər naziri vəzifəsinə keçir, uğursuz 1944-cü il iyul sui-qəsdindən sonra isə ehtiyat ordunun komandanı təyin edilir. 1943-cü ilin yay aylarından başlayaraq öz etibarlı şəxsləri vasitəsilə qərb xüsusi xidmət orqanları ilə separatçı sülh bağlamaq məqsədilə əməkdaşlıq etməyə başlayır. Üçüncü reyxin dağılmasına yaxın bundan xəbər tutan Hitler Himmleri bütün tutduğu vəzifələrdən azad edir və xəyanətkar kimi onu NSDAP-dən xaric edir. Himmler 21 may 1945-ci ildə [[Danimarka]] sərhədini keçməyə çalışarkən Britaniya hərbi qüvvələri tərəfindən yaxalanmışdır. 23 may 1945-ci ildə o zəhər qəbul edərək öz həyatına son qoymuşdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{vikisitat}} {{NSAFP |vəziyyət=collapsed}} [[Kateqoriya:Almaniya siyasətçiləri]] [[Kateqoriya:Alman siyasətçilər]] [[Kateqoriya:Üçüncü Reyx şəxsləri]] [[Kateqoriya:Münhendə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Almaniyada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:İntihar edən şəxslər]] [[Kateqoriya:Almaniya aqronomları]] [[Kateqoriya:Həbsdə ölən şəxslər]] j7xvpsmsdcawrvp4ldkvs7ey0c7ujtc 0 57687 7865275 7789848 2024-11-27T04:42:24Z Gadir 136647 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865275 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş məqalə}} [[Fayl:Paolo Monti - Servizio fotografico (Napoli, 1969) - BEIC 6353768.jpg|thumb|right|Stoaçılığın banisi hesab edilən [[Kitiyalı Zenon]]un büstü.]] {{Antik fəlsəfə}} '''Stoaçılıq''',<ref>{{cite book|url=http://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-289695.pdf|title=Antik fəlsəfə tarixi|accessdate=2016-08-16|archivedate=2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160816053722/http://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-289695.pdf|date=2016|pages=s. 162-171|location=|publisher=3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC|author-link=Aydın Əlizadə |first=Aydın |last=Əlizadə|isbn=5-89968-061-X}}</ref> '''stoyaçılıq'''<ref>{{cite book|last=Əlizadə|first=Aydın|date=2007|title=Antik fəlsəfə tarixi|url=https://www.ebooks.az/book_shUNpGOw.html|publisher=Əbilov, Zeynalov və oğulları|isbn=5-87459-013-7|access-date=2023-10-18|archive-date=2023-10-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20231016015455/https://www.ebooks.az/book_shUNpGOw.html|url-status=live}}</ref> və ya '''stoisizm'''<ref>{{Citation |page=51 |title=Fəlsəfə nədir? Fəlsəfə dünyagörüşü kimi. Fəlsəfənin predmeti. Fəlsəfi biliyin strukturu |url=http://azkurs.org/felsefe-nedir-felsefe-dunyagorusu-kimi-felsefenin-predmeti-fel.html |chapter=Stoiklər |work=azkurs.org }}</ref> — [[Qədim Yunanıstan]]da və [[Qədim Roma]]da çiçəklənmiş [[Ellinizm|ellinist]] fəlsəfə məktəbi.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/Stoicism|title=Stoicism|website=Britannica|last=Jason Lewis Saunders|access-date=2023-10-18|archive-date=2023-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20230628193627/https://www.britannica.com/topic/Stoicism|url-status=live}}</ref> Stoiklər evdemoniyaya – səadətli, çiçəklənən bir həyata nail olmaq üçün [[fəzilət]] təcrübəsinin kifayət olduğuna inanırdılar. Stoiklər buna nail olmağın yolunu gündəlik həyatda cəsarət və ya təmkinlilik kimi müəyyən fəzilətləri tətbiq etmək, ya da təbiətə uyğun yaşamaq kimi müəyyən etmişdilər. E.ə. 300-cü ildə [[Kitiyalı Zenon]] tərəfindən qədim [[Afina]] [[aqora]]sında qurulmuşdur. [[Aristotel etikası]] ilə yanaşı, stoik ənənə fəzilət etikasının əsas qurucu yanaşmalarından birini təşkil edir.<ref>Sharpe, Matthew, [http://dro.deakin.edu.au/eserv/DU:30059463/sharpe-stoicvirtue-2013.pdf Stoic Virtue Ethics] {{Wayback|url=http://dro.deakin.edu.au/eserv/DU:30059463/sharpe-stoicvirtue-2013.pdf |date=20181113015946 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181113015946/http://dro.deakin.edu.au/eserv/DU:30059463/sharpe-stoicvirtue-2013.pdf|date=13 November 2018}}, ''Handbook of Virtue Ethics'', 2013, 28–41</ref> Stoiklər xüsusilə insanlar üçün "fəzilətin yeganə xeyir" olduğunu və sağlamlıq, zənginlik və zövq kimi xarici şeylərin özlüyündə yaxşı və ya pis olmadığını ([[adiafora]]), "fəzilətin hərəkət etməsi üçün material" kimi dəyərə malik olduğunu öyrətməklə tanınırlar. [[Lusi Anney Seneka|Seneka]] və [[Epiktet]] kimi bir çox stoiklər vurğulayırdılar ki, "xoşbəxtlik üçün fəzilət kifayət" olduğuna görə bir müdrik bədbəxtliyə emosional olaraq dözümlü olmalıdır. Stoiklər həmçinin, müəyyən dağıdıcı emosiyaların mühakimədə buraxılan səhvlərdən qaynaqlandığını düşünürdülər və insanlar "təbiətə uyğun" olan bir iradəni (proharez adlanır) saxlamağı özlərinə hədəf seçməlidirlər. Bu səbəbdən stoiklər fərdlərin fəlsəfəsinin ən yaxşı göstəricisinin insanın dedikləri deyil, insanın necə davranması olduğunu düşünürdülər.<ref>John Sellars. ''Stoicism'', 2006, p. 32.</ref> Yaxşı bir həyat sürmək üçün hər şeyin təbiətdən qaynaqlandığına inandıqları üçün təbii nizamın qaydalarını başa düşmək lazım idi. Stoaçılıq bütün Roma və yunan dünyasında b.e. III əsrinə qədər çiçəklənmiş və onun tərəfdarları arasında imperator [[Mark Avreli]] də var idi. B.e. IV əsrində [[xristianlıq]] dövlət dini olduqdan sonra tənəzzülə uğramışdır. O vaxtdan bəri, xüsusilə [[İntibah dövrü]]ndə ([[neostoaçılıq]]) və müasir dövrdə ([[müasir stoaçılıq]]) canlanmalara şahid olmuşdur.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=NbqFt3RPsuQC|title=A New Stoicism|access-date=10 August 2017|archive-date=8 July 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230708093213/https://books.google.com/books?id=NbqFt3RPsuQC|date=2001|location=Princeton|publisher=[[Princeton University Press]]|first=Lawrence C.|last=Becker|isbn=978-1-4008-2244-7|author-link=Lawrence C. Becker|url-status=live}}</ref> == Tarixi == <timeline> DateFormat = yyyy ImageSize = width:1000 height:250 PlotArea = left:15 right:10 bottom:20 top:0 Colors = id:bleuclair value:rgb(0.56,0.56,0.86) id:rouge value:red id:rougeclair value:rgb(0.86,0.56,0.56) id:bleu value:rgb(0.76,0.76,0.96) id:grilleMinor value:rgb(0.86,0.86,0.86) id:grilleMajor value:rgb(0.56,0.56,0.56) id:protohistoire value:rgb(1,0.7,0.7) id:noir value:black id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97) id:Holo value:rgb(0.4,0.8,0.7) id:PSup value:rgb(0.5,1,0.5) id:PMoy value:rgb(0.6,1,0.6) id:PInf value:rgb(0.7,1,0.7) # vert clair id:Plio value:rgb(0.8,1,0.8) # vert p�le id:gris value:gray(0.80) id:grilleMajor value:rgb(0.80,0.80,0.80) id:Timeperiod value:red id:Timeperiod2 value:rgb(0.86,0.56,0.56) Period = from:-400 till:300 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy AlignBars = justify ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-400 gridcolor:grilleMinor ScaleMajor = unit:year increment:50 start:-400 gridcolor:grilleMajor BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas BarData= bar:Timeperiod barset:auteurs Define $marquerouge = text:"*" textcolor:rouge shift:(0,-3) fontsize:10 PlotData= width:15 fontsize:M textcolor:noir align:center # Époques bar:Timeperiod color:Timeperiod shift:(0,-3) from:start till:end color:gris # Arrière plan from:-400 till:300 text: "Əsas stoiklər" color:Timeperiod2 # auteurs width:6 align:left fontsize:M shift:(5,-5) anchor:till barset:auteurs from:-335 till:-264 text:"[[Kitiyalı Zenon]]" color:Pinf from:-330 till:-232 text:"[[Kleanf]]" color:Pinf from:-281 till:-205 text:"[[Xrissip]]" color:Pinf from:-240 till:-152 text:"[[Babilistanlı Diogen]]" color:Pinf from:-210 till:-129 text:"[[Tarslı Antipatr]]" color:Pinf from:-180 till:-100 text:"[[Rodoslu Paneti|Paneti]]" color:Pinf from:-140 till:-51 text:"[[Posidoni]]" color:Pinf from:-4 till:65 text:"[[Lusi Anney Seneka|Seneka]]" color:Pinf from:25 till:95 text:"[[Qay Muzoni Ruf|Muzoni Ruf]]" color:Pinf from:55 till:135 text:"[[Epiktet]]" color:Pinf from:121 till:180 text:"[[Mark Avreli]]" color:Pinf </timeline> Stoaçılıq adı adı "[[naxışlı stoya]]" ({{Dil-grc|ἡ ποικίλη στοά}}) ifadəsindən gəlir. Bu, e.ə. IV əsrin sonlarına yaxın [[Kitiyalı Zenon]] və onun ardıcıllarının öz fikirlərini müzakirə etmək üçün toplaşdıqları [[Afina]] [[aqora]]sının şimal tərəfində mifik və tarixi döyüş səhnələri ilə bəzədilmiş [[kolonna]] idi.<ref>{{Cite book|title=A History of Western Ethics|page=27|location=New York|publisher=Routledge|year=2003|first=Lawrence|last=Becker|isbn=978-0-415-96825-6}}</ref> [[Epikürçülük|Epikürçülərdən]] fərqli olaraq, Zenon öz fəlsəfəsini ictimai məkanda öyrətməyi seçmişdi. Stoaçılıq əvvəlcə zenonizm kimi tanınırdı. Bu ad tezliklə gündəmdən düşmüşdür. Mütəxəssislərin təxmininə görə, stoiklər öz qurucularını mükəmməl müdrik hesab etmədikləri və fəlsəfədə [[şəxsiyyətə pərəstiş]] etmək riskindən yayınmaq məqsədilə bunu etmişdilər.<ref name=":1">{{Cite book|title=Stoicism and the Art of Happiness|location=Great Britain|publisher=[[John Murray (publishing house)|John Murray]]|year=2018|first=Donald|last=Robertson}}</ref> Zenonun ideyaları qurucu atası [[Sokrat]]ın şagirdi [[Antisfen]] olmuş [[Kinik məktəbi|kiniklərin]] ([[Fivli Kratet]] tərəfindən gətirilmişdir) ideyasından törəyərək inkişaf etmişdir. Zenonun ən nüfuzlu varisi, məktəbin lideri olaraq [[Kleanf]]ın davamçı olmuş və indi stoaçılıq adlanan anlayışın formalaşmasına cavabdeh olan [[Xrisippus]] idi.<ref>{{Cite web|url=https://iep.utm.edu/chrysippus/|title=Chrysippus {{!}} Internet Encyclopedia of Philosophy|access-date=31 August 2023|archive-date=9 October 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231009152625/https://iep.utm.edu/chrysippus/|url-status=live}}</ref> Stoaçılıq ellinist dünya və [[Roma imperiyası]]nın təhsilli elitaları arasında ən populyar fəlsəfəyə çevrilmişdi.<ref>{{Cite book|title=These Were the Greeks|location=Chester Springs|publisher=Dufour Editions|year=1982|first=H.|last=Amos|isbn=978-0-8023-1275-4|oclc=9048254}}</ref> Gilbert Mürreyə görə, "[[Makedoniyalı İsgəndər|İsgəndərin]] demək olar ki, bütün davamçıları […] özlərini stoik elan etmişdilər".<ref>Gilbert Murray, ''The Stoic Philosophy'' (1915), p. 25. In Bertrand Russell, ''A History of Western Philosophy'' (1946).</ref> Sonrakı Roma stoikləri kainatda harmoniya içində həyatı təşviq etməyə diqqət yetirmişdilər. Alimlər<ref>Sedley, D. (2003) The School, from Zeno to Arius Didymus. In: B. Inwood (ed.) The Cambridge Companion to the Stoics. Cambridge University Press.</ref> adətən stoaçılığın tarixini üç mərhələyə bölürlər: Zenonun onu yaratmasına [[Tarslı Antipatr|Antipatra]] qədər olan erkən stoa, [[Rodoslu Paneti|Paneti]] və [[Posidoni]] daxil olmaqla orta stoa, [[Gaius Musonius Rufus|Musonius Rufus]], [[Lusi Anney Seneka|Seneka]], [[Epiktet]] və [[Mark Avreli]] daxil olmaqla son stoa. Stoaçılığın ilk iki mərhələsindən heç bir tam əsər qalmamışdır. Yalnız son stoa dövründən Roma mətnləri salamat qalmışdır.<ref>A. A. Long, ''Hellenistic Philosophy'', p. 115.</ref> == Fəlsəfi sistem == {{Sitat|Fəlsəfə insan üçün xarici bir şey təmin etməyi vəd etmir, əks halda, o, öz mövzusundan kənarda olan bir şeyi qəbul etmiş olar. Dülgərin materialı ağacdan, heykəlli tuncdan olduğuna görə yaşayış sənəti mövzusu hər bir insanın öz həyatıdır.|Epiktet|''[[Mühazirələr (Epiktet)|Mühazirələr]]'' 1.15.2}}Stoiklər [[məntiq]], [[Monizm|monistik]] fizika və [[Naturalizm (fəlsəfə)|naturalistik]] etika ideallarından qurulmuş dünyanın vahid hesabını təqdim edirdilər. Bunlardan onlar etikanı insan biliyinin əsas mərkəzi kimi vurğulamışdılar, lakin onların məntiqi nəzəriyyələri sonrakı filosofları daha çox maraqlandırmışdır. Stoaçılıq dağıdıcı [[emosiya]]ların öhdəsindən gəlmək vasitəsi kimi özünü idarəetmə və möhkəmlik inkişaf etdirməyi öyrədir. Fəlsəfə belə hesab edir ki, aydın və qərəzsiz mütəfəkkir olmaq ümumbəşəri fikri (''[[loqos]]'') dərk etməyə imkan verir. Stoaçılığın əsas cəhəti fərdin etik və əxlaqi rifahının yaxşılaşdırılmasını əhatə edir: "Fəzilət təbiətlə uzlaşan iradədən ibarətdir".<ref name="Russell">Russell, Bertrand. ''A History of Western Philosophy,'' p. 254</ref> Bu prinsip şəxsiyyətlərarası münasibətlər sahəsinə də aiddir – "qəzəbdən, paxıllıqdan və qısqanclıqdan azad olmaq"<ref name="Russell1">Russell, Bertrand. ''A History of Western Philosophy'', p. 264</ref> və hətta kölələri də "başqa insanlarla bərabər qəbul etmək, çünki bütün insanlar eyni təbiətin məhsuludur".<ref name="Russell5">Russell, Bertrand. ''A History of Western Philosophy'', p. 253.</ref> Stoaçı etika [[Determinizm|determinist]] bir perspektivi müdafiə edir. [[Kleanf]] stoaçı fəzilətdən məhrum olanlarla bağlı söyləmişdir ki, bir murdar adam "arabaya bağlanmış itə bənzəyir və onun getdiyi yerə getməyə məcburdur".<ref name="Russell" /> Fəzilət stoaçısı, əksinə, dünyaya uyğun olmaq üçün iradəsini dəyişdirir və [[Epiktet]]in sözlərinə görə, "xəstədir və bununla belə xoşbəxtdir, təhlükədədir və bununla belə xoşbəxtdir, ölür və bununla belə xoşbəxtdir, sürgündədir və bununla belə xoşbəxtdir, rüsvay olub və bununla belə xoşbəxtdir".<ref name="Russell1" /> Beləliklə, həmin şəxs "tamamilə muxtar" fərdi iradə və eyni zamanda "qəti deterministik vahid bütöv" olan bir kainat ortaya qoyur. Bu baxış bucağı daha sonra "[[klassik panteizm]]" kimi təsvir edilmişdir və holland filosofu [[Benedikt Spinoza|Barux Spinoza]] tərəfindən qəbul edilmişdir.<ref>Charles Hartshorne and William Reese, "Philosophers Speak of God," Humanity Books, 1953 ch 4</ref> === Məntiq === Zenonun müəllimlərindən biri olan [[Diodor Kron]] [[müddəa məntiqi]] adlanan məntiqə ilk dəfə yanaşmanı təqdim edən və inkişaf etdirən filosof hesab olunur. Bu, [[Aristotel]]in [[termin məntiqi]]ndən xeyli fərqlənən və terminlərə yox, müddəalara əsaslanırdı. [[Xrisipp]] daha sonra stoaçı məntiq kimi tanınan və Aristotelin sillogistikasına rəqib sayılan stoaçı sillogistika deduktiv sistemini özündə birləşdirən bir sistem hazırlamışdır. Stoaçı məntiqə yeni maraq XX əsrdə meydana çıxmışdır ki, bu dövrdə məntiq üzərində aparılan mühüm inkişafların təklif məntiqinə əsaslanırdı. Suzanna Bobziyen yazmışdır ki, "Xrisippin fəlsəfi məntiqi ilə [[Qottlob Frege]] arasında çoxlu yaxın oxşarlıqlar xüsusilə diqqəti cəlb edir".<ref name="SEP2">{{Citation|last=Bobzien|first=Susanne|title=Ancient Logic|date=2020|url=https://plato.stanford.edu/archives/sum2020/entries/logic-ancient/|encyclopedia=The Stanford Encyclopedia of Philosophy|editor-last=Zalta|editor-first=Edward N.|access-date=2023-06-18|edition=Summer 2020|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|archive-date=26 March 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220326035003/https://plato.stanford.edu/archives/sum2020/entries/logic-ancient/|url-status=live}}</ref> [[Fayl:Chrysippos BM 1846.jpg|thumb|right|Stoaçılıq məktəbinin üçüncü rəhbəri olan [[Xrisipp]] məntiqə dair 300-dən çox kitab yazmışdır. Onun əsərləri itmişdir, lakin Xrisippin məntiqi sisteminin konturunu fraqmentlərdən və şəhadətlərdən yenidən qurmaq mümkündür.]] Bobziyen onu da qeyd etmişdir ki, "Xrisipp bu gün məntiqlə bağlı faktiki olaraq istənilən mövzunu, o cümlədən [[nitq aktı]] nəzəriyyəsi, cümlə təhlili, tək və cəm ifadələri, [[Predikat (riyazi məntiq)|predikat]] növləri, [[İndekslik|indekslər]], [[Ekzistensial kəmiyyətləşdirmə|ekzistensial müddəalar]], [[Məntiqi əməliyyat|sentensial bağlayıcılar]], [[İnkar|inkarlar]], [[Dizyunksiya|disyunksiyalar]], [[Şərti sübut|şərtilər]], [[məntiqi nəticə]], [[Etibarlılıq (məntiq)|etibarlı arqument]] formaları, [[deduksiya]] nəzəriyyəsi, müddəa məntiqi, [[modal məntiq]], [[müvəqqəti məntiq]], [[epistemik məntiq]], [[Fərziyyə nəzəriyyəsi|fərziyyə məntiqi]], [[İmperativ məntiq|imperativlər məntiqi]], qeyri-müəyyənlik və məntiqi [[paradoks]]ları özündə əks etdirən məntiqə dair 300-dən çox kitab yazmışdır".<ref name="SEP2" /> ==== Kateqoriyalar ==== Stoiklər hesab edirdilər ki, bütün [[Mövcudluq|varlıqlar]] ({{Dil|grc|ὄντα}}), hərçənd hər şey (τινά) buna daxil olmasa da, [[Materiya (fizika)|maddidir]].<ref>Jacques Brunschwig, ''Stoic Metaphysics'' in ''The Cambridge Companion to Stoics'', ed. B. Inwood, Cambridge, 2006, pp. 206–232</ref> Onlar mövcud varlıqlardan başqa dörd qeyri-cismani (asomata) anlayışı qəbul etmişdilər: zaman, yer, boşluq və söylənilən.<ref>[[Sextus Empiricus]], ''Adversus Mathematicos'' 10.218. (chronos, topos, kenon, lekton)</ref> Universallara belə bir status verilmədiyi halda, onlar sadəcə olaraq "yaşayan" hesab edilirdilər.<ref>Marcelo D. Boeri, ''The Stoics on Bodies and Incorporeals'', The Review of Metaphysics, Vol. 54, No. 4 (Jun., 2001), pp. 723–752</ref> Beləliklə, onlar Aristotel və [[Anaksaqor]]un fikrini qəbul etmişdilər ki, əgər obyekt istidirsə, bunun səbəbi universal istilik cisminin bir hissəsinin obyektə daxil olmasıdır. Buna baxmayaraq, Aristoteldən fərqli olaraq, onlar bütün [[aksidensiya]]ları əhatə etmək fikrini genişləndirmişdilər. Beləliklə, əgər bir cisim qırmızıdırsa, bu, universal qırmızı cismin bir hissəsinin obyektə daxil olması deməkdir. Onlar hesab edirdilər ki, dörd [[Stoaçı kateqoriyalar|kateqoriya]] var: # [[Substansiya]] ({{Dil|grc|ὑποκείμενον}}): Obyektlərin əmələ gəldiyi ilkin maddə, formasız substansiya (''ousia''). # [[Xarakteristika]] ({{Dil|grc|ποιόν}}): Fərdi obyekti əmələ gətirmək üçün maddənin təşkili; Stoik fizikasında, məsələni məlumatlandıran fiziki tərkib hissəsi (''[[Pnevma (stoaçılıq)|pneuma]]'': hava və ya nəfəs). # Necəsə yerləşdirilmiş ({{Dil|grc|πως ἔχον}}): Ölçü, forma, hərəkət və duruş kimi obyektdə olmayan xüsusi xüsusiyyətlər # Necəsə bir şeyə münasibətdə yerləşdirilmiş ({{Dil|grc|πρός τί πως ἔχον}}): Digər hadisələrlə əlaqəli xüsusiyyətlər, məsələn, bir cismin digər obyektlərə nisbətən zaman və məkan daxilində mövqeyi Stoaçılar fərdlərin öz hərəkətlərinin, düşüncələrinin və reaksiyalarının onların nəzarətində olduğunu qeyd etmişdilər. [[Epiktet]]in "''[[Enxiridion (Epiktet)|Enxiridion]]''" əsərinin giriş bəndində kateqoriyalar belə ifadə edilir: "Dünyada bəzi şeylər bizdən asılıdır, bəziləri isə yox. Mühakimə, motivasiya, istək və ikrah qabiliyyətimiz bizdən asılıdır. Qısaca desək, hər nəyisə bizim öz əməllərimizdir".<ref>{{Cite book |last=Long |first=Anthony |title=How to Be Free – An Ancient Guide to the Stoic Life |url=https://archive.org/details/howtobefreeancie0000epic_y3z9 |publisher=Princeton University Press |year=2018 |isbn=978-0-691-17771-7 |location=Princeton, New Jersey, USA |pages=[https://archive.org/details/howtobefreeancie0000epic_y3z9/page/3 3] |language=en}}</ref> Bunlar şəxsin özündən asılı olan və ya gücü daxilində olan bir məkanı nəzərdə tutur. İstifadədə olan stoaçı kateqoriyalara sadə bir nümunə Jak Brunşviq tərəfindən verilmişdir:{{Sitat|Mən müəyyən bir materiya parçasıyam və bununla da bir maddəyəm, mövcud bir şeyəm (və indiyə qədər elə hamısı budur); Mən bir insanam, mən bu fərdi insanam, bununla da ümumi keyfiyyətə və özünəməxsus keyfiyyətə malikəm. Mən otururam və ya dayanıram, müəyyən bir şəkildə idarə edirəm. Mən övladlarımın atasıyam, həmvətənlərimin həmvətəniyəm, başqa bir şeyə münasibətdə müəyyən şəkildə yerləşdirilmişəm.<ref>Jacques Brunschwig "Stoic Metaphysics", p. 228 in Brad Inwood (ed.), ''The Cambridge Companion to the Stoics'', Cambridge University Press, 2003, pp. 206–232.</ref>}} ==== Epistemologiya ==== Stoaçılar [[Bilik|biliyin]] fikirdən istifadə etməklə əldə oluna biləcəyini irəli sürmüşdülər. Hətta praktikada yalnız təxmini hesablama aparılsa belə, [[həqiqət]]i [[yanılma]]dan ayırmaq olar. Stoaçılara görə, [[Hissiyyat|hisslər]] daim hisslər əldə edir. Bunlar cisimlərdən hisslər vasitəsilə [[ağıl]]a keçən, [[Xəyal|təxəyyüldə]] təəssürat buraxdığı pulsasiyalardır (''[[phantasiai]]''). Odur ki, ağıldan yaranan təəssürat fantazma adlanırdı.<ref name=":0">{{Cite book |last=Diogenes Laërtius |title=Lives of eminent philosophers |publisher=[[Harvard University Press]] |year=2000 |location=Cambridge, MA |author-link=Diogenes Laërtius}} VII.49</ref> Ağıl təəssüratı mühakimə etmək ({{lang|grc|συγκατάθεσις}}, ''sinkatatez''), yəni onu təsdiq və ya rədd etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu, reallığın həqiqi təsvirini yalandan ayırmağa imkan verən təəssüratdır. Bəzi təəssüratlar dərhal təsdiq oluna bilər, lakin digərləri [[İnanc|inam]] və ya rəy kimi etiketlənən, yalnız müxtəlif dərəcələrdə tərəddüdlü təsdiqlərə nail ola bilər ([[doksa]]). Yalnız ağıl vasitəsilə fərdlər aydın dərk və inanc əldə edirlər (''[[katelepsis]]''). Stoaçı müdrikin əldə edə biləcəyi [[Əminlik|müəyyən]] və həqiqi biliyə (''[[epistema]]'') yalnız öz taylarının təcrübəsi və bəşəriyyətin kollektiv mühakiməsi ilə əminliyi təsdiqləməklə əldə edilə bilər.<ref name=":0" /> === Fizika === Stoaçılara görə, [[kainat]] iki sinfə bölünən [[Materiya (fəlsəfə)|maddi]] mülahizə substansiyasıdır (''[[loqos]]''): aktiv və passiv.<ref>{{Cite book |last=Karamanolis |first=George E. |title=The Philosophy of Early Christianity |publisher=[[Routledge]] |year=2013 |isbn=978-1-84465-567-0 |edition=1st |series=Ancient Philosophies |location=[[New York City|New York]] and [[London]] |page=151 |chapter=Free will and divine providence |access-date=18 November 2021 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=ZVdsBAAAQBAJ&pg=PA151 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230708182043/https://books.google.com/books?id=ZVdsBAAAQBAJ&pg=PA151 |archive-date=8 July 2023 |url-status=live}}</ref> Passiv maddə "ləng yatan, istənilən istifadəyə hazır, lakin heç kim onu hərəkətə keçirməsə, fəaliyyət qalacağına əmin olan" maddədir.<ref>Seneca, ''Epistles'', lxv. 2.</ref> Aktiv maddə passiv maddəyə təsir edən ağıllı [[Efir (stixiya)|efir]] və ya ilkin [[od]]dur: {{Sitat|Kainatın özü tanrıdır və onun ruhunun universal axınıdır. Obyektlərin ümumi təbiəti və bütün mövcudluğu əhatə edən məcmuiyyətlə birlikdə ağıl və ağılda fəaliyyət göstərən bu dünyanın rəhbər prinsipidir. Sonra gələcəyin qabaqcadan təyin edilmiş gücü və zəruriliyidir. Sonra atəş və efir prinsipidir. Sonra su, torpaq və hava kimi təbii vəziyyəti axın və keçiddən ibarət olan elementlərdir. Sonra günəş, ay, ulduzlardır. Nəhayət, hər şeyin içində olduğu universal varlıqdır.|müəllif=[[Xrisipp]], [[Mark Tulli Siseron|Siseronun]], "''[[Tanrıların təbiəti haqqında]]''" əsərində.}} [[Fayl:L'Image et le Pouvoir - Buste cuirassé de Marc Aurèle agé - 3.jpg|thumb|Stoaçı [[Roma imperatoru]] [[Mark Avreli]].]] Stoaçı fəlsəfəyə görə, hər şey taleyin qanunlarına tabedir, çünki kainat öz təbiətinə və idarə etdiyi passiv maddənin təbiətinə uyğun hərəkət edir. İnsanların və heyvanların [[ruh]]ları bu ilkin oddan qaynaqlanır və eynilə taleyə tabedirlər: {{Sitat|Kainatı daim yaşayan bir varlıq kimi qəbul edin. Onun bir maddəsi və bir ruhu var. Hər şeyin bir qavrayışa, bu yaşayan varlığın qavrayışına necə xitab etdiyini, hər şeyin bir hərəkətlə necə fəaliyyət göstərdiyini, hər şeyin mövcud olan hər şeyin birgə səbəbləri olduğunu müşahidə edin. İpin davamlı fırlanmasını və torun quruluşunu da müşahidə edin.|müəllif=[[Mark Avreli]], "''[[Meditasiyalar]]''" əsərində.}}Fərdi ruhlar təbiətləri etibarilə tez çürüyürlər, onlar "kainatın əsas səbəbinə ("[[Stoaçılıq terminlərinin lüğəti|loqos spermatikos]]") qəbul edilərək odlu təbiətə çevrilə və yayıla bilərlər", çünki düzgün ağıl həm bəşəriyyətin, həm də kainatın təməlidir.<ref>Marcus Aurelius, ''Meditations'', iv. 21.</ref> Stoaçı teologiya [[Fatalizm|fatalist]] və [[naturalist panteizm]]dir. [[Tanrı]] heç vaxt tam transsendent deyil, həmişə [[İmmanentlik|immanentdir]] və [[təbiət]]lə eyniləşdirilir. [[İbrahimi dinlər]] tanrını dünya yaradan varlıq kimi fərdiləşdirir, lakin stoaçılıq tanrını kainatın məcmusu ilə eyniləşdirir. [[Hindu kosmologiyası|Hinduların mövcudluq anlayışına]] çox bənzəyən stoaçı [[kosmologiya]]ya görə, zamanın mütləq başlanğıcı yoxdur, çünki o, sonsuz və dövri hesab olunur. Eynilə, [[kosmos]]un və [[kainat]]ın nə başlanğıcı, nə də sonu var və əksinə onlar dövridir. Cari kainat indiki dövrədə sonsuz sayda kainatlardan sonra gələn, məhv olmağa ("[[Ekpiroz|ekiproz]]" – ''alovlanma'') və [[Palingeneziya|yenidən yaradılmağa]], ardınca digər sonsuz sayda kainatlara məhkum olan bir mərhələdir. Stoaçılıq bütün [[Mövcudluq|mövcudluğu]] dövrilik, kosmosu isə əbədi olaraq özünü yaradan və məhv edən bir şey hesab edir.<ref>[[Michael Lapidge]], ''Stoic Cosmology'', in: John M. Rist, ''The Stoics'', [[Cambridge University Press]], 1978, pp. 182–183.</ref> Stoaçılıq kainatın başlanğıcını və ya sonunu irəli sürmür.<ref name="ferg2">Ferguson, Everett. ''Backgrounds of Early Christianity''. 2003, p. 368.</ref> Stoaçılara görə, "loqos" bütün kainatı əhatə edən və canlandıran aktiv [[səbəb]] və ya "[[anima mundi]]" idi. O, maddi bir anlayış kimi düşünülmüş, adətən tanrı və ya təbiətlə eyniləşdirilmişdir. Stoaçılar həmçinin, əsas səbəbə və ya kainatdakı generasiya qanununa istinad edirdilər. Bu, cansız [[Materiya (fəlsəfə)|materiyada]] fəaliyyət göstərən aktiv səbəb prinsipi idi. İnsanların hər biri kainatı idarə edən və saxlayan ilkin od və səbəb olan ilahi "loqos"un bir hissəsinə malikdir.<ref>Tripolitis, A., ''Religions of the Hellenistic-Roman Age'', pp. 37–38. Wm. B. Eerdmans Publishing.</ref> === Etika === [[Fayl:Seneca-berlinantikensammlung-1.jpg|thumb|Roma imperatoru [[Neron]]un məsləhətçisi olan stoaçı filosof [[Lusi Anney Seneka|Senekanın]] büstü.]] Stoaçılıq etikasının əsası yaxşılığın ruhun özündə, müdriklikdə və özünü idarə etməkdə yatmasıdır. Buna görə də insan [[Stoaçı ehtiraslar|ehtiraslardan]] azad olmağa çalışmalıdır. Stoaçılar üçün ağıl məntiqdən istifadə etmək və təbiətdəki prosesləri dərk etmək demək idi. Buradakı təbiət hər şeyə xas olan "loqos" və ya universal səbəbdir.<ref>{{Cite book |last=Graver |first=Margaret |title=Stoicism and Emotion |publisher=[[University of Chicago Press]] |year=2009 |isbn=978-0-226-30558-5 |location=Chicago |oclc=430497127}}</ref> [[Yunan dili|Yunanca]] "''[[Pafos (fəlsəfə)|pafos]]''" sözü insanın çəkdiyi əziyyəti nəzərdə tutan geniş bir termin idi.<ref name="annas1032">{{Harvnb|Annas|1994|p=103}}</ref> Stoaçılar bu sözü qəzəb, qorxu və hədsiz sevinc kimi bir çox ümumi emosiyaları müzakirə etmək üçün istifadə edirdilər.<ref>{{Harvnb|Annas|1994|pp=103–104}}</ref> Onlara görə, ehtiras düzgün düşünməmək nəticəsində yaranan zehni narahat edən və aldadıcı qüvvədir.<ref name="annas1032" /> Stoaçı [[Xrisipp]]in fikrinə görə, ehtiraslar qiymətləndirici mühakimələrdir.<ref>{{Cite journal|last1=Groenendijk|first1=L.F.|last2=de Ruyter|first2=D.J.|date=2009|title=Learning from Seneca: A Stoic perspective on the art of living and education|url=https://research.vu.nl/en/publications/learning-from-seneca-a-stoic-perspective-on-the-art-of-living-and|journal=Ethics and Education|volume=4|pages=81–92|doi=10.1080/17449640902816277|s2cid=143758851|issn=1744-9642|access-date=5 July 2023|archive-date=2 December 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221202183712/https://research.vu.nl/en/publications/learning-from-seneca-a-stoic-perspective-on-the-art-of-living-and|url-status=live}}</ref> Belə bir emosiya yaşayan insan miyanə bir şeyi yanlış qiymətləndirmişdir.<ref name="annas1142">{{Harvnb|Annas|1994|p=114}}</ref> Hər bir ehtirasın kökündə mühakimədə buraxılan səhv, xeyir və ya şər haqqında bəzi yanlış təsəvvürlər dayanır. İndiki xeyirə dair yanlış mühakimə ləzzət hissi yaradır, şəhvət isə gələcəyə dair yanlış qiymətləndirmədir. Şər haqqında həqiqəti əks etdirməyən təsəvvürlər indiki zaman və ya gələcək üçün qorxuya səbəb olur. İdeal stoaçı bunun əvəzinə şeyləri həqiqi dəyəri ilə ölçməli,<ref name="capes472">{{Harvnb|Capes|1880|p=47}}</ref> və ehtirasların təbii olmadığını görməlidir. Ehtiraslardan azad olmaq özünə qapanmış bir xoşbəxtliyə sahib olmaqdır. Qorxacaq heç bir şey mövcud olmamalıdır, çünki düşüncəsizlik yeganə şərdir və qəzəbin yaranması üçün heç bir səbəb olmamalıdır.<ref name="capes482">{{Harvnb|Capes|1880|p=48}}</ref> ==== Ehtiraslar ==== Stoaçılar ehtirasları dörd başlıq altında sıralayırdılar: sıxıntı, həzz, qorxu və şəhvət.<ref name="sorabji293">{{Harvnb|Sorabji|2000|p=29}}</ref> Stoaçıların bu ehtiraslara verdikləri təriflərin bir hesabatı [[Rodoslu Andronik|Psevdoandronikin]] "''Ehtiraslar haqqında''" traktatında müşahidə edilmişdir:<ref>A. A. Long, ''Hellenistic Philosophy'', p. 411.</ref> * '''Stres''' ({{lang|grc|λύπη}}): [[stres]] [[İrrasionallıq|irrasional]] daralma, ya da insanların [[Çarəsizlik|depressiyaya düşməyə]] səbəb hesab etdiyi pis bir şeyin mövcud olduğuna dair yeni [[rəy]]dir. * '''Qorxu''' ({{lang|grc|φόβος}}): [[qorxu]] irrasional [[Riskdən imtina|ikrah]] və ya gözlənilən [[Risk (iqtisadi)|təhlükədən]] qaçmaqdır. * '''Şəhvət''' ({{lang|grc|ἐπιθυμία}}): [[şəhvət]] irrasional istək və ya gözlənilən [[Xeyir və dəyər nəzəriyyəsi|xeyir]] kimi müşahidə edilir, lakin əslində pis bir şeyə can atmaqdır. * '''Məftunluq''' ({{lang|grc|ἡδονή}}): Ləzzət irrasional bir şişkinlik və ya yaxşı bir şeyin mövcudluğu ilə bağlı təzə rəydir ki, insanlar buna [[Manik sindrom|sevinməyi]] düzgün hesab edirlər. {| class="wikitable" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none; ! !'''İndiki zaman''' !'''Gələcək zaman''' |- |'''Xeyir''' |Məftunluq |Şəhvət |- |'''Şər''' |Təhlükə |Qorxu |} Bu ehtiraslardan ikisi (kədər və həzz) indiki zamanda mövcud olan emosiyalara, ikisi (qorxu və şəhvət) gələcək zamana yönəlmiş emosiyalara aiddir.<ref name="sorabji292">{{Harvnb|Sorabji|2000|p=29}}</ref> Beləliklə, xeyir və şərin perspektivinə yönəlmiş, lakin indiki və ya gələcək zamanlarda olmalarına görə bölünən yalnız iki vəziyyət var.<ref name="graver542">{{Harvnb|Graver|2007|p=54}}</ref> Eyni sinfin çoxsaylı bölmələri ayrı-ayrı ehtirasların başı altına gətirilmişdir:<ref>Cicero's ''Tusculan Disputations'' by J. E. King.</ref> * '''Stres''': [[paxıllıq]], [[rəqabət]], [[qısqanclıq]], [[şəfqət]], [[yas]] tutmaq, [[kədər]], [[Kədər|narahatlıq]], [[məyusluq]], [[depressiya]], dilxorçuluq, ümidsizlik. * '''Qorxu''' : süstlük, [[utanc]], [[qorxu]], [[Utancaqlıq|qorxaqlıq]], çaşqınlıq, xəcalət və könülsüzlük. * '''Şəhvət''': [[Hirs|qəzəb]], [[nifrət]], [[düşmənçilik]], [[hirs]], [[Yeddi ölümcül günah|xəsislik]] və [[həsrət]]. * '''Məftunluq''': riyakarlıq, fərəh və ucaltma. [[Müdrik (fəlsəfə)|Müdrik insan]] (''sofos'') ehtiraslardan (''[[apatiya]]'') azad olan bir şəxsdir. Bunun əvəzinə bir müdrik aydın düşünülmüş xoş emosiyalar (''evpatiya'') yaşayır.<ref name="inwood7052">{{Harvnb|Inwood|1999|p=705}}</ref> Bu emosional impulslar ifrat dərəcədə deyillər, lakin onlar azalmış emosiyalar da deyillər.<ref name="annas1152">{{Harvnb|Annas|1994|p=115}}</ref><ref name="graver522">{{Harvnb|Graver|2007|p=52}}</ref> Bunun əvəzinə, onlar düzgün rasional emosiyalardır.<ref name="graver523">{{Harvnb|Graver|2007|p=52}}</ref> Stoaçılar xoş emosiyaları sevinc (''xara''), arzu (''bulez'') və ehtiyatlılıq (''evlabiya'') başlıqları altında sadalayırdılar.<ref name="annas11422">{{Harvnb|Annas|1994|p=114}}</ref> Beləliklə, həqiqətən xeyir olan bir şey varsa, müdrik insan öz ruhunda yüksəliş – sevinc (''xara'') yaşayır.<ref name="inwood7012">{{Harvnb|Inwood|1999|p=701}}</ref> Stoaçılar xoş emosiyaları da bölürdülər:<ref name="graver582">{{Harvnb|Graver|2007|p=58}}</ref> * '''Sevinc:''' zövq, şənlik, yaxşı əhval-ruhiyyə * '''Arzu:''' xoş niyyət, qonaqpərvərlik, əzizləmək, sevgi * '''Ehtiyatlılıq:''' Mənəvi utanc, hörmət ==== İntihar ==== Stoaçılar müdrik insanın fəzilətli bir həyat sürməsinə mane ola biləcək vəziyyətlərdə, məsələn, şiddətli ağrı və ya xəstəliyə qurban getdikdə<ref name="marietta153">Don E. Marietta, (1998), ''Introduction to ancient philosophy'', pp. 153–154. Sharpe</ref> intiharın icazəli olduğunu qəbul edirdilər, lakin əks halda intihar adətən öz sosial borcunu rədd etmək kimi qəbul edilirdi.<ref name="irvine200">William Braxton Irvine, (2009), ''A guide to the good life: the ancient art of Stoic joy'', p. 200. Oxford University Press</ref> Məsələn, [[Plutarx]] bildirmişdir ki, [[tiranlıq]] altında həyatı qəbul etmək [[Gənc Kato|Katonun]] stoaçı kimi öz-özünə ardıcıllığını (''konstantiya'') pozacaq və onun şərəfli əxlaqi seçimlər etmək azadlığına xələl gətirəcəkdi.<ref>{{Cite journal|title=Cato's suicide in Plutarch AV Zadorojnyi|url=https://archive.org/details/sim_classical-quarterly_2007-05_57_1/page/216|journal=The Classical Quarterly|volume=57|issue=1|pages=216–230|year=2007|doi=10.1017/S0009838807000195|last1=Zadorojnyi|first1=Alexei V.|s2cid=170834913| issn=0009-8388}}</ref> ==== Sevgi və seksuallıq ==== Erkən stoaçılar [[İnsanın seksuallığı|seksuallıq]], [[romantik sevgi]] və [[İntim münasibət|intim münasibətlərə]] baxışlarında son stoaçılardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdilər.<ref name="Comp">{{Cite book |last=Hubbard |first=Thomas K. |url= |title=A Companion to Greek and Roman Sexualities |date=2013 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-1-118-61068-8 |page= |author-link=}}</ref> Zenon ilk növbədə qanunla deyil, məhəbbətlə idarə olunan bir [[respublika]] tərəfdarı idi. Burada [[nikah]] ləğv edilməli, arvadlar ortaq tutulmalı, sevilən insanlarda [[fəzilət]] inkişaf etdirmək üçün həm oğlan, həm də qız uşaqları ilə tərbiyəvi məqsədlə [[erotizm]] tətbiq olunmalı idi.<ref name="Comp" /><ref name="Homociv">{{Cite book |last=Crompton |first=Louis |url= |title=Homosexuality and Civilization |date=2009 |publisher=Harvard University Press |isbn=978-0-674-03006-0 |pages=66–67 |author-link=}}</ref> Bununla belə, o, evliliyi eyni dərəcədə təbii bir hadisə hesab etmiş və onu özlüyündə qınamamışdır.<ref name="Comp" /> O, [[Homoseksuallıq|homoseksual münasibətlərə]] müsbət yanaşırdı. Zenon qeyd etmişdir ki, müdrik kişilərin "cismani bilikləri sevimliləri olmayanlardan nə az və çox olmalı, nə də bir qadınınkı kişidən çox olmamalıdır".<ref name="Homociv" /><ref name="Same">{{Cite book |last=Neill |first=James |url=https://archive.org/details/originsroleofsam0000neil|title=The Origins and Role of Same-Sex Relations in Human Societies |date=2011 |publisher=McFarland |isbn=978-0-7864-6926-0 |pages=[https://archive.org/details/originsroleofsam0000neil/page/210 210]–213 |author-link=}}</ref> Zenon sevgini arzudan üstün tutmuş, seksuallığın son məqsədinin fəzilət və dostluq olması lazım olduğunu bildirmişdir.<ref name="Homociv" /> Sonrakı stoaçılar arasında [[Epiktet]] [[Homoseksuallıq|homoseksual]] və [[Heteroseksuallıq|heteroseksual]] seksi bu sahədə ekvivalent olaraq saxlamış,<ref name="Same" /> yalnız insanı mühakimənin əleyhinə hərəkət etməyə vadar edən istək növünü pisləmişdir. Bununla belə, digər fikirlər ümumiyyətlə seksuallığı ehtirasla eyniləşdirməyə doğru irəliləyirdi və onlar özləri seksual əlaqəyə düşmən olmasalar da, özlərinə nəzarəti saxlamaq üçün bunların məhdudlaşdırılması lazım olduğuna inanırdılar.<ref name="Comp2">{{Cite book |last=Hubbard |first=Thomas K. |url= |title=A Companion to Greek and Roman Sexualities |date=2013 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-1-118-61068-8 |page= |author-link=}}</ref><ref name="Same" /> [[Qay Muzoni Ruf|Muzoni]] kişi və qadın arasında nikahın yoldaşlıq formasını müdafiə edən, [[nəsil artırma]] üçün nəzərdə tutulan yeganə təbii seksin tərəfdarı idi.<ref name="Comp2" /> O, yalnız həzz və ya məhəbbət üçün yaranan münasibətləri qeyri-təbii hesab edirdi.<ref name="Same" /> == Mirası == === Xristianlıq === [[Kilsə Ataları]] stoaçılığı "bütpərəst fəlsəfə" kimi qəbul etmişdilər.<ref name="Agathias2">[[Agathias]]. ''Histories,'' 2.31.</ref><ref>{{Cite book |last=Diogenes Laërtius |title=Lives of eminent philosophers |publisher=[[Harvard University Press]] |year=2000 |location=Cambridge, MA |author-link=Diogenes Laërtius}} VII.49</ref> Buna baxmayaraq, erkən xristian yazıçıları stoaçılığın bəzi mərkəzi fəlsəfi konsepsiyalarından istifadə edirdilər. Nümunələrə "lodddqovds", "[[fəzilət]]", "ruh" və "[[vicdan]]" terminləri daxildir.<ref name="ferg">Ferguson, Everett. ''Backgrounds of Early Christianity''. 2003, p. 368.</ref> Buna baxmayaraq, paralellər terminologiyanın bölüşdürülməsi və götürülməsindən xeyli kənara çıxır. Həm stoaçılıq, həm də [[xristianlıq]] xarici dünya qarşısında daxili azadlığı təsdiqləyir. Bu, insanın [[təbiət]] və ya [[tanrı]] ilə yaxınlığına inamdır. Bu, bəşəriyyətin fitri pozğunluğun – "daimi şəri"n hissidir, dünyəvi mülk və bağlılıqların puçluğu, müvəqqəti mahiyyəti. dünyəvi mülklərin və bağlılıqların mənasızlığı və müvəqqəti mahiyyətinə istinad edir. Hər ikisi insanın daha yüksək imkanları oyansın və inkişaf etsin deyə şəhvət və paxıllıq kimi ehtiraslara münasibətdə askesi təşviq edir. Stoaçılığın təsiri [[Müqəddəs Ambrosi|Milanlı Ambrosi]], [[Mark Minusi Feliks]] və [[Tertullian]]ın əsərlərində də müşahidə olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Stoicism &#124; Definition, History, & Influence &#124; Britannica |url=https://www.britannica.com/topic/Stoicism |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230628193627/https://www.britannica.com/topic/Stoicism |archive-date=28 June 2023 |access-date=2 January 2022 |website=www.britannica.com}}</ref> === Müasir dövrdə === Bu termin müasir dövrdə "hisslərini sıxışdıran və ya səbirlə dözən insan" kimi müəyyənedilmişdir.<ref>{{Cite web |last=Harper |first=Douglas |date=November 2001 |title=Stoic |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=stoic |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20161119033326/http://www.etymonline.com/index.php?term=stoic |archive-date=19 November 2016 |access-date=2006-09-02 |website=etymonline.com, Online Etymology Dictionary}}</ref> "[[Stenford fəlsəfə ensiklopediyası]]"nın stoaçılıq ilə bağlı hissəsində qeyd olunmuşdur ki, bu, "[[İngilis dili|ingilis dilində]] 'stoical' sifətinin mənası onun fəlsəfi mənşəyi ilə bağlı tamamilə yanıldıcı deyil".<ref>{{cite encyclopedia|url=http://plato.stanford.edu/entries/stoicism/|title=Stoicism|encyclopedia=Stanford Encyclopedia of Philosophy|access-date=2006-09-02|last=Baltzly|first=Dirk|date=13 December 2004|archive-date=2019-05-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190504140445/https://plato.stanford.edu/entries/stoicism/|url-status=live}}</ref> Stoaçılığın XX əsrdə dirçəlişi [[Entoni Artur Lonq]]un 1971-ci ildə nəşr edilmiş "''Stoisizmdə problemlər''" kitabına təsadüf edir.<ref name="Ellis3">{{Cite web |title=REBT Network: Albert Ellis &#124; Rational Emotive Behavior Therapy |url=http://www.rebtnetwork.org/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114001008/http://rebtnetwork.org/ |archive-date=14 November 2020 |access-date=13 January 2023 |website=www.rebtnetwork.org}}</ref><ref>{{Cite book |url=https://philpapers.org/rec/LONPIS |title=Problems in Stoicism |website=Philpapers |publisher=Athlone Press |year=1971 |access-date=13 January 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230328220147/https://philpapers.org/rec/LONPIS |archive-date=28 March 2023 |url-status=live}}</ref> Bu canlanma XX əsrin sonlarında fəzilət etikasına marağın artmasının bir hissəsi idi. Müasir stoaçılıq XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində qədim stoaçılıq ilə bağlı elmi əsərlərin nəşrlərində müşahidə olunan sıçrayışdan irəli gəlir. Bundan əlavə, mövcud stoaçı hərəkatın kökləri rasional emotiv davranış terapiyasını inkişaf etdirən [[Albert Ellis]]in, həmçinin bir çoxları tərəfindən rasional davranışçı terapiyanın erkən növlərinin banisi kimi qəbul edilən Aaron T. Bekin əsərlərinə gedib çıxır.<ref name="Ellis2">{{Cite web |title=REBT Network: Albert Ellis &#124; Rational Emotive Behavior Therapy |url=http://www.rebtnetwork.org/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114001008/http://rebtnetwork.org/ |archive-date=14 November 2020 |access-date=13 January 2023 |website=www.rebtnetwork.org}}</ref> === Psixologiya və psixoterapiya === Stoaçı fəlsəfə, xüsusən də CBT-dən əvvəl yaranmış Albert Ellisin rasional-emotiv davranış terapiyasının (REBT) vasitəçiliyi ilə müasir [[koqnitiv psixoterapiya]] üçün orijinal fəlsəfi ilham mənbəyi olmuşdur. Aaron T. Bek və digərləri tərəfindən yazılmış [[depressiya]] üçün orijinal koqnitiv terapiya müalicəsi kitabçasında qeyd olunmuşdur ki, "idrak terapiyasının fəlsəfi mənşəyi stoaçı filosoflara qədər izlənilə bilər".<ref>Beck, Rush, Shaw, & Emery (1979) ''Cognitive Therapy of Depression'', p. 8.</ref> Ənənəvi REBT-nin ilkin sessiyaları zamanı əksər müştərilərə [[Epiktet]]in "''[[Enxiridion (Epiktet)|Enxiridion]]''" əsərindən bir sitat Ellis və onun ardıcılları tərəfindən öyrədilmişdir: "Bizi narahat edən hadisələr deyil, hadisələrlə bağlı mühakimələrimizdir".<ref name="Robertson_20102">{{Cite book |author=Robertson, D |url=https://books.google.com/books?id=XsOFyJaR5vEC |title=The Philosophy of Cognitive-Behavioural Therapy: Stoicism as Rational and Cognitive Psychotherapy |publisher=Karnac |year=2010 |isbn=978-1-85575-756-1 |location=London |access-date=27 January 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230708083227/https://books.google.com/books?id=XsOFyJaR5vEC |archive-date=8 July 2023 |url-status=live}}</ref> Bu, sonradan CBT-yə bir çox digər yanaşmaların sosiallaşma mərhələsində ümumi elementə çevrilmişdir. Stoaçılığın müasir psixoterapiyaya, xüsusən də REBT və CBT-yə təsiri məsələsi Donald Robertsonun "''Koqnitiv-davranış terapiyasının fəlsəfəsi''"ndə ətraflı təsvir edilmişdir. [[İsveçrə]]li nevroloq və psixoterapevt [[Pol Dübua]] tərəfindən qurulan "rasional inandırma" məktəbi klinik fəaliyyətində stoaçılıqdan çox istifadə etmiş, müştərilərini ev tapşırığı kimi [[Lusi Anney Seneka|Senekadan]] hissələr öyrənməyə təşviq etmişdir.<ref name="Robertson_2010">{{Cite book |last=Robertson, D |url=https://books.google.com/books?id=XsOFyJaR5vEC |title=The Philosophy of Cognitive-Behavioural Therapy: Stoicism as Rational and Cognitive Psychotherapy |publisher=Karnac |year=2010 |isbn=978-1-85575-756-1 |location=London |access-date=27 January 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230708083227/https://books.google.com/books?id=XsOFyJaR5vEC |archive-date=8 July 2023 |url-status=live}}</ref> Müasir stoaçılıq və üçüncü dalğa CBT arasında oxşarlıqlar da təklif edilmişdir. Depressiyanın müalicəsində onun potensialına dair fərdi hesabatlar dərc edilmişdir.<ref>{{Cite news |last=Evans |first=Jules |date=June 29, 2013 |title=Anxious? Depressed? Try Greek philosophy |url=https://www.telegraph.co.uk/lifestyle/wellbeing/10146546/Anxious-Depressed-Try-Greek-philosophy.html |url-status=live |access-date=13 January 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230326031812/https://www.telegraph.co.uk/lifestyle/wellbeing/10146546/Anxious-Depressed-Try-Greek-philosophy.html |archive-date=26 March 2023}}</ref> Qədim stoaçılığın prinsiplərinin insanın mənşəyi hekayəsinə,<ref>{{Cite journal|last1=Whiting|first1=Kai|last2=Konstantakos|first2=Leonidas|last3=Sadler|first3=Greg|last4=Gill|first4=Christopher|date=April 21, 2018|title=Were Neanderthals Rational? A Stoic Approach|journal=Humanities|language=en|volume=7|issue=2|pages=39|doi=10.3390/h7020039|doi-access=free}}</ref> ekoloji təhsilə,<ref>{{Cite journal|last1=Carmona|first1=Luis Gabriel|last2=Simpson|first2=Edward|last3=Misiaszek|first3=Greg|last4=Konstantakos|first4=Leonidas|last5=Whiting|first5=Kai|date=December 2018|title=Education for the Sustainable Global Citizen: What Can We Learn from Stoic Philosophy and Freirean Environmental Pedagogies?|journal=Education Sciences|language=en|volume=8|issue=4|pages=204|doi=10.3390/educsci8040204|doi-access=free}}</ref> [[Vegetarianlıq|vegetarianlığa]]<ref>{{Cite web |last=Whiting |first=Kai |date=February 11, 2019 |title=The Sustainable Stoic |url=https://eidolon.pub/the-sustainable-stoic-5a93db27d4f9 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230113045453/https://eidolon.pub/the-sustainable-stoic-5a93db27d4f9 |archive-date=13 January 2023 |access-date=February 18, 2019 |website=Eidolon}}</ref> və müasir davamlı inkişaf, maddi istehlak və [[konsumerizm]] maneələrinin həlli prosesində tətbiq edilməsinə də maraq var idi.<ref>{{Cite journal|last1=Whiting|first1=Kai|last2=Konstantakos|first2=Leonidas|last3=Carrasco|first3=Angeles|last4=Carmona|first4=Luis Gabriel|date=February 10, 2018|title=Sustainable Development, Wellbeing and Material Consumption: A Stoic Perspective|journal=Sustainability|language=en|volume=10|issue=2|pages=474|doi=10.3390/su10020474|doi-access=free}}</ref><ref>{{Citation|last=Modern Stoicism|title=Stoicon 2018: Kai Whiting on Stoicism and Sustainability|url=https://www.youtube.com/watch?v=9E4DT0fDLF4&t|access-date=January 29, 2019|archive-date=26 March 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230326031838/https://www.youtube.com/watch?v=9E4DT0fDLF4&t|url-status=live}}</ref><ref>{{Citation|last=Gregory B. Sadler|title=A Conversation with Kai Whiting On Stoicism and Sustainability {{!}} Ideas That Matter Interview Series|url=https://www.youtube.com/watch?v=Im9ovLBNSOA&t|access-date=January 29, 2019|archive-date=26 March 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230326031843/https://www.youtube.com/watch?v=Im9ovLBNSOA&t|url-status=live}}</ref> Şeymus MakSuyne mənəvi məşqlərin təcrübələrini [[Reflektor məşq|əks etdirən]] təcrübələrə təsir edən kimi təsvir etmişdir.<ref>{{cite journal|author=Mac Suibhne, S.|year=2009|title='Wrestle to be the man philosophy wished to make you': Marcus Aurelius, reflective practitioner|journal=Reflective Practice|volume=10|issue=4|pages=429–36|doi=10.1080/14623940903138266|s2cid=219711815}}</ref> Stoaçı ruhani məşqlər və müasir [[koqnitiv davranış terapiyası]] arasında bir çox paralellər müəyyən edilmişdir.<ref name="Robertson_20103">{{Cite book |last=Robertson, D |url=https://books.google.com/books?id=XsOFyJaR5vEC |title=The Philosophy of Cognitive-Behavioural Therapy: Stoicism as Rational and Cognitive Psychotherapy |publisher=Karnac |year=2010 |isbn=978-1-85575-756-1 |location=London |access-date=27 January 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230708083227/https://books.google.com/books?id=XsOFyJaR5vEC |archive-date=8 July 2023 |url-status=live}}</ref> Filosof [[Pyer Ado]]ya görə, bir stoaçı üçün fəlsəfə sadəcə inanclar və ya etik iddialar toplusu deyil, daimi praktika və məşq (və ya "[[Askentizm|askez]]"), daimi məşq və özünü xatırlatmanın aktiv prosesini əhatə edən həyat tərzidir. Epiktet öz "[[Mühazirələr (Epiktet)|Mühazirələr]]"ində hərəkətin üç növünü fərqləndirir: mühakimə, istək və meyl.<ref>Davidson, A. I. (1995) ''Pierre Hadot and the Spiritual Phenomenon of Ancient Philosophy'', in ''Philosophy as a Way of Life'', Hadot, P. Oxford Blackwells, pp. 9–10</ref> Ado bu üç hərəkəti müvafiq olaraq məntiq, fizika və etika ilə eyniləşdirmişdir.<ref>Hadot, P. (1992) ''La Citadelle intérieure. Introduction aux Pensées de Marc Aurèle''. Paris, Fayard, pp. 106–115</ref> Ado yazmışdır ki, "''[[Meditasiyalar]]''"da, "hər bir maksim bu çox xarakterik hərəkətlərdən ya birini, ya ikisini, ya da hər üçünü inkişaf etdirir".<ref>Hadot, P. (1987) ''Exercices spirituels et philosophie antique''. Paris, 2nd ed., p. 135.</ref> == Həmçinin bax == * ''[[Amor fati]]'' == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Əlavə ədəbiyyat == === İlkin mənbələr === {{refbegin|30em}} * Cicero, Marcus Tullius (1945 c. 1927). ''Cicero : Tusculan Disputations'' (Loeb Classical Library, No. 141) 2nd ed. trans. by J. E. King. Cambridge, Massachusetts: Harvard UP. * Long, A. A., Sedley, D. N. (1987). ''The Hellenistic Philosophers: vol. 1. translations of the principal sources with philosophical commentary''. Cambridge, England: Cambridge University Press. * Inwood, Brad & Gerson Lloyd P. (eds.) ''The Stoics Reader: Selected Writings and Testimonia'' Indianapolis: Hackett 2008. * Lucius Annaeus Seneca the Younger (transl. Robin Campbell), ''Letters from a Stoic: Epistulae Morales Ad Lucilium'' (1969, reprint 2004) {{ISBN|0140442103}} * [[George Long (scholar)|Long, George]] ''Enchiridion'' by Epictetus, Prometheus Books, Reprint ed., January 1955. * Gill C. ''Epictetus, The Discourses'', Everyman 1995. * Harvard University Press ''Epictetus Discourses Books 1 and 2'', Loeb Classical Library Nr. 131, June 1925. * Harvard University Press ''Epictetus Discourses Books 3 and 4'', Loeb Classical Library Nr. 218, June 1928. * [[Marcus Aurelius]], ''[[Meditations]]'', translated by [[Maxwell Staniforth]]; {{ISBN|0140441409}}, or translated by Gregory Hays; {{ISBN|0679642609}}. [[s:Author:Marcus Aurelius Antoninus|Also Available on wikisource translated by various translators]] {{refend}} ==== Fraqment kolleksiyalar ==== "''Qədim stoiklərin fraqmentləri''" ({{dil-la|Stoicorum Veterum Fragmenta}}) tarixi stoiklərin fraqmentləri və ifadələrindən ibarət toplusudur [[Hans fon Arnim]] tərəfindən 1903–1905-ci illərdə "[[Teybner kitabxanası]]"nın bir hissəsi kimi nəşr edilmişdir. Buraya [[Kitiyalı Zenon]], [[Xrisipp]], həmçinin onların bilavasitə davamçılarının fraqmentləri və ifadələri daxildir. Əvvəlcə əsər üç cilddən ibarət idi və [[Maksimilian Adler]] 1924-cü ildə topluya ümumi göstəricilərdən ibarət dördüncü cild əlavə etmişdir. Teybner bütün əsəri 1964-cü ildə yenidən nəşr etmişdir. * [https://archive.org/details/stoicorumveterum01arniuoft Volume 1] – Zenon və onun ardıcıllarının fraqmentləri. * [https://archive.org/details/stoicorumveterum02arniuoft Volume 2] – Xrisippin məntiqi və fiziki fraqmentləri. * [https://archive.org/details/stoicorumveterum03arniuoft Volume 3] – Xrisippin etik fraqmentləri və onun şagirdlərinin bəzi fraqmentləri. * [https://archive.org/details/stoicorumveterum04arniuoft Volume 4] – Sözlərin, xüsusi adların və mənbələrin göstəriciləri. === Tədqiqatlar === {{refbegin|30em}} * {{Citation|last=Annas|first=Julia|title=Hellenistic Philosophy of Mind|year=1994|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-07659-4|language=en}} * Bakalis, Nikolaos, ''Handbook of Greek Philosophy: From Thales to the Stoics. Analysis and Fragments'', Trafford Publishing, 2005, {{ISBN|1412048435}}{{ref-en}} * [[Lawrence C. Becker|Becker, Lawrence C.]], ''A New Stoicism'' (Princeton: Princeton Univ. Press, 1998) {{ISBN|0691016607}}{{ref-en}} * Brennan, Tad, ''The Stoic Life'' (Oxford: Oxford University Press, 2005; paperback 2006){{ref-en}} * Brooke, Christopher. ''Philosophic Pride: Stoicism and Political Thought from Lipsius to Rousseau'' (Princeton UP, 2012 [http://press.princeton.edu/titles/9737.html excerpts] {{Wayback|url=http://press.princeton.edu/titles/9737.html |date=20140429075707 }}{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140429075707/http://press.princeton.edu/titles/9737.html |date=29 April 2014 }}{{ref-en}} * {{Citation|last=Capes|first=William Wolfe|title=Stoicism|year=1880|publisher=Pott, Young, & Co.}}{{ref-en}} * de Harven, Vanessa (2010). [https://philosophy.berkeley.edu/file/666/Everythingv1.pdf Everything is Something: Why the Stoic ontology is principled, coherent and comprehensive] {{Wayback|url=https://philosophy.berkeley.edu/file/666/Everythingv1.pdf |date=20230326032013 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230326032013/https://philosophy.berkeley.edu/file/666/Everythingv1.pdf |date=26 March 2023 }}. Paper presented to Department of Philosophy, Berkeley University.{{ref-en}} * de Harven, Vanessa (2012). [https://escholarship.org/content/qt3wg7m1w0/qt3wg7m1w0.pdf The Coherence of Stoic Ontology] {{Wayback|url=https://escholarship.org/content/qt3wg7m1w0/qt3wg7m1w0.pdf |date=20230522231316 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230522231316/https://escholarship.org/content/qt3wg7m1w0/qt3wg7m1w0.pdf |date=22 May 2023 }}. PhD dissertation, Department of Philosophy, Berkeley University.{{ref-en}} * {{Citation|last=Graver|first=Margaret|title=Stoicism and Emotion|year=2007|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-30557-8}}{{ref-en}} * Hall, Ron, [https://books.google.com/books/about?id=h6AREAAAQBAJ ''Secundum Naturam (According to Nature)''] {{Wayback|url=https://books.google.com/books/about?id=h6AREAAAQBAJ |date=20230708083245 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230708083245/https://books.google.com/books/about?id=h6AREAAAQBAJ |date=8 July 2023 }}. Stoic Therapy, LLC, 2021.{{ref-en}} * {{Citation|last=Inwood|first=Brad|contribution=Stoic Ethics|editor1-last=Algra|editor1-first=Keimpe|editor2-last=Barnes|editor2-first=Johnathan|editor3-last=Mansfield|editor3-first=Jaap|editor4-last=Schofield|editor4-first=Malcolm|title=The Cambridge History of Hellenistic Philosophy|year=1999|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25028-3}}{{ref-en}} * Inwood, Brad (ed.), ''The Cambridge Companion to The Stoics'' (Cambridge: Cambridge University Press, 2003){{ref-en}} * [[John Lachs|Lachs, John]], ''Stoic Pragmatism'' (Indiana University Press, 2012) {{ISBN|0253223768}}{{ref-en}} * [[A. A. Long|Long, A. A.]], ''Stoic Studies'' (Cambridge University Press, 1996; repr. University of California Press, 2001) {{ISBN|0520229746}}{{ref-en}} * Menn, Stephen (1999). 'The Stoic Theory of Categories', in ''Oxford Studies in Ancient Philosophy'', Volume XVII. [[Oxford University Press]] {{ISBN|0198250193}}, pp. 215–247.{{ref-en}} * Robertson, Donald, ''The Philosophy of Cognitive-Behavioral Therapy: Stoicism as Rational and Cognitive Psychotherapy'' (London: Karnac, 2010) {{ISBN|978-1855757561}}{{ref-en}} * Robertson, Donald, [https://books.google.com/books?id=xGBbDwAAQBAJ ''How to Think Like a Roman Emperor: The Stoic Philosophy of Marcus Aurelius''] {{Wayback|url=https://books.google.com/books?id=xGBbDwAAQBAJ |date=20190804171626 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190804171626/https://books.google.gr/books?id=xGBbDwAAQBAJ |date=4 August 2019 }}. 'New York: St. Martin's Press, 2019.{{ref-en}} * Sellars, John, ''Stoicism'' (Berkeley: University of California Press, 2006) {{ISBN|1844650537}}{{ref-en}} * {{Citation|last=Sorabji|first=Richard|title=Emotion and Peace of Mind: From Stoic Agitation to Christian Temptation|year=2000|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-825005-0|url-access=registration|url=https://archive.org/details/emotionpeaceofmi0000sora}}{{ref-en}} * [[William O. Stephens|Stephens, William O.]], ''Stoic Ethics: Epictetus and Happiness as Freedom'' (London: Continuum, 2007) {{ISBN|0826496083}}{{ref-en}} * Strange, Steven (ed.), ''Stoicism: Traditions and Transformations'' (Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2004) {{ISBN|0521827094}}{{ref-en}} * [[Eduard Zeller|Zeller, Eduard]]; Reichel, Oswald J., ''The Stoics, Epicureans and Sceptics'', Longmans, Green, and Co., 1892{{ref-en}} {{refend}} == Xarici keçidlər == {{Vikilər}} * {{Cite EB1911|wstitle=Stoics |author-link=Robert Drew Hicks |first=Robert Drew |last=Hicks |short=x}} * [https://www.stoictherapy.com/elibrary The Stoic Therapy eLibrary] * [http://www.ibiblio.org/stoicism/ The Stoic Library] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141225040854/http://www.ibiblio.org/stoicism/ |date=25 December 2014 }} * [http://www.historyoflogic.com/logic-stoics.htm Stoic Logic: The Dialectic from Zeno to Chrysippus] * [http://www.historyoflogic.com/biblio/logic-stoics-biblio-one.htm Annotated Bibliography on Ancient Stoic Dialectic] * {{cite web|url=http://stoicfoundation.host-ed.me/bibliography.htm|title=A bibliography on Stoicism by the Stoic Foundation|archive-url=https://web.archive.org/web/20121101014307/http://stoicfoundation.host-ed.me/bibliography.htm|archive-date=1 November 2012|url-status=live|access-date=14 September 2012|df=dmy-all}} * [http://www.bbc.co.uk/radio4/history/inourtime/inourtime_20050303.shtml BBC Radio 4's ''In Our Time'' programme on Stoicism] (requires [[Adobe Flash|Flash]]) * [http://thestoicregistry.org/ The Stoic Registry (formerly New Stoa) :Online Stoic Community] * [https://modernstoicism.com/ Modern Stoicism (Stoic Week and Stoicon)] {{Stoaçılıq}} {{Fəlsəfə bölmələri}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Stoaçılıq| ]] [[Kateqoriya:Qədim Yunanıstan fəlsəfəsi]] [[Kateqoriya:Qədim Roma fəlsəfəsi]] audmb0vuiza8qq6k7qsru3uvy4y89ll 0 60884 7865103 6789414 2024-11-26T20:23:34Z White Demon 75303 White Demon [[Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi (teleserial, 1995)]] səhifəsinin adını [[Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi]] olaraq dəyişdi. 6789414 wikitext text/x-wiki {{Serial |Tam adı = Zena: Cəngavər Şahzadəsi |Orijinal adı = {{Dil-en|Xena: Warrior Princess}} |Şəkil = Xena Logo.jpg |Şəklin eni = 200px |Şəkilaltı yazı = "Cessi" serialının loqosu |İlk baxış tarixləri = |Rejissor = |Operator = |Prodüser = [[Sem Reymi]] |Yaradıcısı = |Ssenarist = |Rollarda = Lüsi Louless |Yaş reytinqi = |Şüar = |Bəstəkar = |Montaj = |Rəssam = |İstehsalçı ölkə = {{USA}}<br />{{bayraq|Yeni Zelandiya}} [[Yeni Zelandiya]] |İl = [[1995]] |Studiya = Renaissance Pictures<br />[[Universal Pictures|Universal Studios]] |Dil = [[İngilis dili]] |İlk çıxış tarixi = |Janr = Macəra |Növü = |Rəng = Rəngli |Mövsüm sayı = 6 |Seriya sayı = 134 |Seriya vaxtı = 41-44 [[dəqiqə]] |Müddəti = [[1995]]-[[2001]] |Telekanal = |Dublyaj = |DublyajAz = |imdb_id = 0112230 |Format = |Sayt = }} '''Zena: Cəngavər Şahzadəsi''' ({{Dil-en|Xena: Warrior Princess}}) — [[1995]]-[[2001]]-ci illərdə istehsal olunmuş Bədii Televiziya Teleserialıdır. İlk dəfə Azərbaycan efirində [[Azərbaycan Televiziyası]]nda göstərilmişdir. == Məzmun == Keçmişdə Zena qəddar qatil idi. Onun ordusu yollarına düşən hər şeyi məhv etmişdir. Ordusuna xidmət edən adamlar kəndliləri qarət edir və ya öldürürdü. Amma bu artıq keçmişdə qalmışdır. İndi Zena şərin tərəfindən dönüb xeyirin tərəfinə keçmişdir. Zena zəif insanların tərəfini saxlayır və onlara pis tərəflərlə mübarizə etməkdə kömək edir... == Rollarda == * Lüsi Louless - Zena, Diana, Meq və Leya * Rene O’Konnor - Qabriel * Kevin Smit - müharibə allahı Ares * Aleksandra Taydinqs - məhəbbət ilahəsi Afrodita == Mükafatlar == {| class="wikitable" |- style="background:#75b5f6;" || '''Mükafatlar''' || '''Nəticə''' |- | colspan="3" style="background:#f2d5a6;"| [[Emmi mükafatı]]: |- | Seriyalar üçün xarici musiqi kompozisiyaları | Qələbə |- | colspan="3" style="background:#f2d5a6;"| '''ASCAP Film və Televiziya Musiqi Mükafatı:''' |- | Top TV Seriyalar | Qələbə |- | Top TV Seriyalar | Qələbə |- | Top TV Seriyalar | Qələbə |- | Top TV Seriyalar | Qələbə |- | Top TV Seriyalar | Qələbə |- | colspan="3" style="background:#f2d5a6;"| '''Elmi fantastika, Fantastika və Qorxulu filmlər Akademiyası:''' |- | Ən yaxşı TV aktrisa janrı (Lüsi Louless) | Nominasiya |- | colspan="3" style="background:#f2d5a6;"| '''Yeni Zelandiya Film və TV mükafatı:''' |- | Ən yaxşı dizayna töhfə | Qələbə |} === ABŞ reytinqi === {|class="wikitable" |- !colspan="2"|Sezon !!ABŞ reytingi və gəliri !!İş !!Nömrə |- | 1 || 1995–1996 ||6.1 milyon ||Broadcast syndication ||#12 |- | 2 || 1996–1997 ||7.8 milyon ||Syndication ||#7 |- | 3 || 1997–1998 ||6.6 milyon ||Syndication ||#9 |- | 4 || 1998–1999 ||4.9 milyon ||Syndication ||#13 |- | 5 || 1999–2000 ||4.1 milyon ||Syndication ||#2 |- | 6 || 2000–2001 ||3.9 milyon ||Syndication ||#2<ref name="XenaRatings">{{cite web|url=http://www.whoosh.org/epguide/misc/ratings-xwp-episode.html|title=Xena Episodes Ratings|publisher=|accessdate=|archive-date=2021-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210224200336/http://www.whoosh.org/epguide/misc/ratings-xwp-episode.html|url-status=live}}</ref> |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Xena: Warrior Princess}} * {{IMDb|0112230}} [[Kateqoriya:ABŞ teleserialları]] [[Kateqoriya:Yeni Zelandiya teleserialları]] [[Kateqoriya:1995-ci ilin teleserialları]] l7ochu6v1nknhh0wydk744fylo5trwz 1 60942 7865105 2884833 2024-11-26T20:23:34Z White Demon 75303 White Demon [[Müzakirə:Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi (teleserial, 1995)]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi]] olaraq dəyişdi. 2884833 wikitext text/x-wiki {{müzakirə}} Bu məqalə diyəsən [[:en:Lost (TV series)|Lost serialın]] haqqında yazılıb. --[[İstifadəçi:Kimse|Kimse]] 08:00, 21 İyul 2008 (UTC) 1wsbkyfu6mgz0ixb2b5v2ngpd8kgx1z 1 64177 7865251 7683489 2024-11-27T03:24:00Z Gadir 136647 arxivləşdirmə 7865251 wikitext text/x-wiki {{müzakirə}} {|class="standard" border="1" frame="box" align="right" |- |{{Yeni başlıqlı şərh|tarix göstərmə=1}} |- |{{Arxiv qutusu|Arxiv 2008}} |} 6aqbff7w2mryl68su9pn70u01yc514n 0 64766 7865562 6986522 2024-11-27T08:07:05Z Naos 12 288575 7865562 wikitext text/x-wiki {{Digər məna|Cümə məscidi}} {{Tarixi abidə |adı = Cümə məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Ordubad cümə məscidi ümumi görünüş.jpg|270px]] |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = [[Ordubad]] |yerləşir = |aidiyyatı = [[Səfəvilər imperiyası]] |sifarişçi = [[I Abbas]] |tikilmə_tarixi = [[1604]] |üslubu = [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]] |vəziyyəti = fəaliyyət göstərir |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://mct.gov.az/service/lang/az/page/20/nid/486/ 414] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = Ölkə əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası = Juma Mosque (Ordubad) |Xəritəsi = {{Yer xəritəsi |Azərbaycan Ordubad |label=Cümə məscidi|label_size=100 |lat=38.909736 |long=46.022747 |mark=Locator Dot2.gif |marksize=15 |position=bottom |width=270 |float=center |caption=}} |plan = [[Fayl:Ordubad cümə məscidinin planı.jpg|270px|]] |plan_izah = Məscidin planı }} '''Ordubad Cümə məscidi''' və ya '''Şah Abbas məscidi'''— [[Ordubad]] [[Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu|şəhərinin tarixi mərkəzində]] yerləşən XVII əsrə aid tarixi məscid binasıdır. [[I Şah Abbas]]ın fərmanı ilə [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]] üslubundainşa edilmiş məscid, [[Ordubad]] şəhərin mərkəzi meydanında ən hündür yerdə ucaldılıb. == Tarixi == [[Ordubad]]da-orta əsrlərə aid memarlıq abidəsi.Şəhərin mərkəzi meydanının ən hündür yerində ucalan məscid möhtəşəmliyi ilə diqqəti cəlb edir. Məscidin memarlıq görkəmi 17-18 əsrlərə aid abidələrin başlıca cəhətlərini özündə daşımaqdadır.Cümə məscidinin şərq qapısı üzərindəki daş lövhədə [[I Şah Abbas]]ın nəsx xətti ilə farsca beş sətirlik fərmanı həkk edilmişdir.<ref>Hacıfəxrəddin Səfərli. Naxçıvanın məscid və ziyarətgahları. Naxçıvan:"Əcəmi" Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyi, 2018,216 səh</ref> [[1604]]-cü ilə aid olan bu fərmanda deyilir: {{cquote|''Ordubad qəsəbəsinin bütün əhalisinin ...Şah Abbas sülaləsinə etimadını, onların şiə məzhəbli olduqlarını nəzərə alaraq sənətkarlardan, əsnaflardan, bağlardan, əkin yerlərindən, dəyirmanlardan toplanan ixracat, itlaqat, nüzul, əvariz, qonalqa vergilərindən ibarət olan malcəhət və vücuhatı azaldıb (tədricən) ləğv etsinlər, onları [[Azərbaycan]] boniçesindən çıxsınlar və divan itlaqatından xaric etsinlər.''}}<ref name="a">{{Kitab3 |müəllif= |başlıq=Naxçıvan ensiklopediyası |yer=Bakı |nəşriyyat= |il=2002 |səhifə=90 }} </ref>. Bu fərman da Cümə məscidinin son orta əsrlərdə formalaşdığını deməyə əsas verir.Lakin məscidin plan quruluşu, bəzi elementləri və bədii tərtibatı onun ilkin əsasının daha qədim olduğunu göstərir. XVII əsrdə isə məscidin əsaslı şəkildə bərpa edildiyi güman olunur. Məscidin içəri divarlarındakı həndəsi formalı ornamentlər [[Naxçıvan]]ın qədim abidələrindəki rəsmləri xatırladır. Bəzi mənbələrə görə, [[1902]]-[[1903]]-cü ildə məsciddə təmir işləri aparılarkən tapılmış bir kərpicdəki yazıdan onun 12-13-cü əsrlərdə tikildiyi aydın olur. Cümə məscidinin cənubundakı meydanda vaxtilə karvansaralar, dükanlar olmuşdur. Bu meydanla məscid sahəsi o vaxtlar vahid mərkəzi kompleks təşkil edirdilər. Tədqiqatçılar Cümə məscidinin indiki görünüşünün sonradan edilən əlavələr nəticəsində yarandığını qeyd edirlər.Hazırda məscidin [[şimal]] [[şərq]]ində mədrəsə, qərbində isə zorxana binaları yerləşir. Məscid və ətraf binalar [[1987]]-ci ildə əsaslı surətdə bərpa olunmuşdur<ref name="a"/>. == Memarlıq xüsusiyyətləri == İndiki halında Ordubad cümə məscidi çoxsaylı tikinti qatlarının nəticəsidir. [[Əbdülvahab Salamzadə|Ə. Salamzadənin]] fikrincə məscidin xarici siması XVII əsrin əvvəllərində formalaşmışdır.<ref name="Саламзаде28">{{Harvnb|Саламзаде|1964|p=28}}</ref> Məscidin şərq qapısı üzərindəki kitabədə [[I Şah Abbas]]ın məscid inşası haqqında fərmanı həkk edilmiş və hicri 1012-ci il (miladi [[1604]]) tarixi göstərilmişdir.<ref>{{cite book |last=Сысоев |first=В. М. |title=Ордубадский уезд |date=1929 |location=Баку |pages=138 |edition=Изв. Азкомстариса, вып. 4, тетр. 2}}</ref> Məscidin planında xüsusi diqqət çəkərək tikilinin nüvəsini təşkil edən üçnefli mərkəzi ibadət zalı binanın ən qədim hissəsidir.<ref name="Саламзаде28"/> Bina, qumdaşı ilə üzlənmiş hündür qaya üzərində inşa edilmişdir ki, bu da onun süni stilobat üzərində tikilməsi effektini yaradır. Nəticədə o qədər də hündür olmayan bina ətraf finalar arasında daha yüksək və təntənəli görünüş əldə etmişdir.<ref name="Саламзаде28"/> Mərkəzi zalın günbəz örtüyü istisna olmaqla, binanın digər hissələrinin dam örtüyü düzdür.<ref name="Саламзаде28"/> Fasadların memarlıq həlli tamamilə XVII əsrə aiddir. Tağların düzbucaqlı çərçivəsi içində yerləşdirilmiş dərin tağlı niş motivi həmin dövr [[Səfəvi memarlığı]] üçün xarakterikdir. Məscid divarları qumdaşından tikilmiş və bişmiş kərpiclə üzlənmişdir.<ref name="Саламзаде28"/> == Qalereya == <gallery> OrdubadCame.jpg Ordubad şəhər Cümə məscidi ( Şah Abbasın fərmanı olan qapı tərəf).JPG|Ordubad şəhər Cümə məscidnin Şah Abbasın fərmanı olan qapı tərəfi Ordubad şəhər Cümə məscidi (arxadan görünüş).JPG|Cümə məscidinin arxa tərəfdən görünüşü. Ordubad şəhər Cümə məscidi.JPG|Cümə məscidinin ön tərəfdən görünüşü. Ordubad Cümə məscidi.Minbər.jpg|Məscidin minbərinin görünüşü Ordubad. Cümə məscidi.Şah Abbasın fərmanı.jpg|Şah Abbas fərmanının daş kitabəsi </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{cite book |last=Саламзаде |first=А. В. |title=Архитектура Азербайдана XVI-XIX вв. |date=1964 |publisher=Издательство Академии наук Азербайджанской ССР |location=Баку}} == Həmçinin bax == *[[Cümə məscidi (Naxçıvan)|Naxçıvan Cümə məscidi]] *[[Şah Abbas məscidi]] {{Ordubad Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu}} {{Azərbaycan məscidləri}} [[Kateqoriya:Ordubad məscidləri]] [[Kateqoriya:1604-cü ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələri]] [[Kateqoriya:XVII əsr məscidləri]] [[Kateqoriya:Ordubadın görməli yerləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı şiə məscidləri]] [[Kateqoriya:Səfəvilər dövründə tikilən məscidlər]] d3h33nqgrb8ikoknuowqn1mnvgwavz4 7865564 7865562 2024-11-27T08:07:26Z Naos 12 288575 7865564 wikitext text/x-wiki {{Digər məna|Cümə məscidi}} {{Tarixi abidə |adı = Cümə məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Ordubad cümə məscidi ümumi görünüş.jpg|270px]] |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = [[Ordubad]] |yerləşir = |aidiyyatı = [[Səfəvilər imperiyası]] |sifarişçi = [[I Abbas]] |tikilmə_tarixi = [[1604]] |üslubu = [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]] |vəziyyəti = fəaliyyət göstərir |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://mct.gov.az/service/lang/az/page/20/nid/486/ 414] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = Ölkə əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası = Juma Mosque (Ordubad) |Xəritəsi = {{Yer xəritəsi |Azərbaycan Ordubad |label=Cümə məscidi|label_size=100 |lat=38.909736 |long=46.022747 |mark=Locator Dot2.gif |marksize=15 |position=bottom |width=270 |float=center |caption=}} |plan = [[Fayl:Ordubad cümə məscidinin planı.jpg|270px|]] |plan_izah = Məscidin planı }} '''Ordubad Cümə məscidi''' və ya '''Şah Abbas məscidi'''— [[Ordubad]] [[Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu|şəhərinin tarixi mərkəzində]] yerləşən XVII əsrə aid tarixi məscid binasıdır. [[I Şah Abbas]]ın fərmanı ilə [[Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]] üslubunda inşa edilmiş məscid, [[Ordubad]] şəhərin mərkəzi meydanında ən hündür yerdə ucaldılıb. == Tarixi == [[Ordubad]]da-orta əsrlərə aid memarlıq abidəsi.Şəhərin mərkəzi meydanının ən hündür yerində ucalan məscid möhtəşəmliyi ilə diqqəti cəlb edir. Məscidin memarlıq görkəmi 17-18 əsrlərə aid abidələrin başlıca cəhətlərini özündə daşımaqdadır.Cümə məscidinin şərq qapısı üzərindəki daş lövhədə [[I Şah Abbas]]ın nəsx xətti ilə farsca beş sətirlik fərmanı həkk edilmişdir.<ref>Hacıfəxrəddin Səfərli. Naxçıvanın məscid və ziyarətgahları. Naxçıvan:"Əcəmi" Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyi, 2018,216 səh</ref> [[1604]]-cü ilə aid olan bu fərmanda deyilir: {{cquote|''Ordubad qəsəbəsinin bütün əhalisinin ...Şah Abbas sülaləsinə etimadını, onların şiə məzhəbli olduqlarını nəzərə alaraq sənətkarlardan, əsnaflardan, bağlardan, əkin yerlərindən, dəyirmanlardan toplanan ixracat, itlaqat, nüzul, əvariz, qonalqa vergilərindən ibarət olan malcəhət və vücuhatı azaldıb (tədricən) ləğv etsinlər, onları [[Azərbaycan]] boniçesindən çıxsınlar və divan itlaqatından xaric etsinlər.''}}<ref name="a">{{Kitab3 |müəllif= |başlıq=Naxçıvan ensiklopediyası |yer=Bakı |nəşriyyat= |il=2002 |səhifə=90 }} </ref>. Bu fərman da Cümə məscidinin son orta əsrlərdə formalaşdığını deməyə əsas verir.Lakin məscidin plan quruluşu, bəzi elementləri və bədii tərtibatı onun ilkin əsasının daha qədim olduğunu göstərir. XVII əsrdə isə məscidin əsaslı şəkildə bərpa edildiyi güman olunur. Məscidin içəri divarlarındakı həndəsi formalı ornamentlər [[Naxçıvan]]ın qədim abidələrindəki rəsmləri xatırladır. Bəzi mənbələrə görə, [[1902]]-[[1903]]-cü ildə məsciddə təmir işləri aparılarkən tapılmış bir kərpicdəki yazıdan onun 12-13-cü əsrlərdə tikildiyi aydın olur. Cümə məscidinin cənubundakı meydanda vaxtilə karvansaralar, dükanlar olmuşdur. Bu meydanla məscid sahəsi o vaxtlar vahid mərkəzi kompleks təşkil edirdilər. Tədqiqatçılar Cümə məscidinin indiki görünüşünün sonradan edilən əlavələr nəticəsində yarandığını qeyd edirlər.Hazırda məscidin [[şimal]] [[şərq]]ində mədrəsə, qərbində isə zorxana binaları yerləşir. Məscid və ətraf binalar [[1987]]-ci ildə əsaslı surətdə bərpa olunmuşdur<ref name="a"/>. == Memarlıq xüsusiyyətləri == İndiki halında Ordubad cümə məscidi çoxsaylı tikinti qatlarının nəticəsidir. [[Əbdülvahab Salamzadə|Ə. Salamzadənin]] fikrincə məscidin xarici siması XVII əsrin əvvəllərində formalaşmışdır.<ref name="Саламзаде28">{{Harvnb|Саламзаде|1964|p=28}}</ref> Məscidin şərq qapısı üzərindəki kitabədə [[I Şah Abbas]]ın məscid inşası haqqında fərmanı həkk edilmiş və hicri 1012-ci il (miladi [[1604]]) tarixi göstərilmişdir.<ref>{{cite book |last=Сысоев |first=В. М. |title=Ордубадский уезд |date=1929 |location=Баку |pages=138 |edition=Изв. Азкомстариса, вып. 4, тетр. 2}}</ref> Məscidin planında xüsusi diqqət çəkərək tikilinin nüvəsini təşkil edən üçnefli mərkəzi ibadət zalı binanın ən qədim hissəsidir.<ref name="Саламзаде28"/> Bina, qumdaşı ilə üzlənmiş hündür qaya üzərində inşa edilmişdir ki, bu da onun süni stilobat üzərində tikilməsi effektini yaradır. Nəticədə o qədər də hündür olmayan bina ətraf finalar arasında daha yüksək və təntənəli görünüş əldə etmişdir.<ref name="Саламзаде28"/> Mərkəzi zalın günbəz örtüyü istisna olmaqla, binanın digər hissələrinin dam örtüyü düzdür.<ref name="Саламзаде28"/> Fasadların memarlıq həlli tamamilə XVII əsrə aiddir. Tağların düzbucaqlı çərçivəsi içində yerləşdirilmiş dərin tağlı niş motivi həmin dövr [[Səfəvi memarlığı]] üçün xarakterikdir. Məscid divarları qumdaşından tikilmiş və bişmiş kərpiclə üzlənmişdir.<ref name="Саламзаде28"/> == Qalereya == <gallery> OrdubadCame.jpg Ordubad şəhər Cümə məscidi ( Şah Abbasın fərmanı olan qapı tərəf).JPG|Ordubad şəhər Cümə məscidnin Şah Abbasın fərmanı olan qapı tərəfi Ordubad şəhər Cümə məscidi (arxadan görünüş).JPG|Cümə məscidinin arxa tərəfdən görünüşü. Ordubad şəhər Cümə məscidi.JPG|Cümə məscidinin ön tərəfdən görünüşü. Ordubad Cümə məscidi.Minbər.jpg|Məscidin minbərinin görünüşü Ordubad. Cümə məscidi.Şah Abbasın fərmanı.jpg|Şah Abbas fərmanının daş kitabəsi </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{cite book |last=Саламзаде |first=А. В. |title=Архитектура Азербайдана XVI-XIX вв. |date=1964 |publisher=Издательство Академии наук Азербайджанской ССР |location=Баку}} == Həmçinin bax == *[[Cümə məscidi (Naxçıvan)|Naxçıvan Cümə məscidi]] *[[Şah Abbas məscidi]] {{Ordubad Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu}} {{Azərbaycan məscidləri}} [[Kateqoriya:Ordubad məscidləri]] [[Kateqoriya:1604-cü ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda qeydiyyata alınmış ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələri]] [[Kateqoriya:XVII əsr məscidləri]] [[Kateqoriya:Ordubadın görməli yerləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı şiə məscidləri]] [[Kateqoriya:Səfəvilər dövründə tikilən məscidlər]] 59isuwhof9166fim8ad46fnwvt1oc4e 0 65369 7865885 7808819 2024-11-27T11:40:36Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi 7865885 wikitext text/x-wiki {{Mükafat}} [[Fayl:Vant Hoff.jpg|thumb|right|150px|[[Yakob Vant-Hoff]] (1852–1911) Kimya üzrə Nobel mükafatının ilk laureatı]] '''Nobel Kimya mükafatı''' — [[Kimya]] elmində vacib kəşflər etmiş alimlər üçün nəzərdə tutlmuşdur.<ref>{{Cite web |title=All Nobel Prizes in Chemistry |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/ |access-date=2013-11-11 |archive-date=2015-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151205082252/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/ |url-status=live }}</ref> Kimya üzrə Nobel Mükafatı (isveç. Nobelpriset i kemi) kimya sahəsində elmi nailiyyətlərə görə hər il Stokholmda İsveç Kral Elmlər Akademiyası tərəfindən verilən ən yüksək mükafatdır. Mükafat laureatlarına namizədlər Kimya üzrə Nobel Komitəsi tərəfindən irəli sürülür. Mükafat 1895-ci ildən isveçli kimyaçı Alfred Nobelin (ölüb 1896) vəsiyyəti ilə təsis edilən beş mükafatdan biridir, kimya, fizika, ədəbiyyat, fiziologiya və tibb sahələrində görkəmli nailiyyətlərə və sülhə verdiyi töhfələrə görə verilir. Kimya üzrə ilk Nobel mükafatı 1901-ci ildə hollandiyalı Jacob Hendrik van't Hoff'a verilib. Hər bir laureata medal, diplom və pul mükafatı verilir, bu mükafatların məbləği illər ərzində dəyişir. Mükafat Stokholmda, Nobelin ölümünün ildönümündə, dekabrın 10-da keçirilən illik mərasimdə verilir == Tarixi ilkin şərtlər == {{əsas|Alfred Nobel}} Alfred Bernard Nobel (21 oktyabr 1833, Stokholm, İsveç) kimyaçı, mühəndis, novator, hərbi istehsalçı və dinamitin ixtiraçısı idi. Alfred Nobelin mülkiyyətində qalması kimyəvi və top istehsalına keçid üçün əhəmiyyətli bir təkan verən Bofors metallurgiya şirkətinə sahib idi — Bofors həm hərbi silahların (təyyarələr, tanklar) istehsalı, həm də barıt istehsalı ilə məşğul idi., və s. Alfred Nobel üç yüz əlli beş müxtəlif ixtiraya patent verdi, bunların arasında ən məşhuru dinamit ixtirası idi. Nobel 1896-cı ildə son illərdə yaşadığı İtaliyanın San-Remo şəhərindəki villasında anginadan öldü. Nobelin vəsiyyəti tələb edirdi ki, onun pulu fizika, kimya, sülh, fiziologiya və tibb və nəhayət, ədəbiyyat üzrə mükafatlar üçün istifadə olunsun. Alfred həyatı boyu bir neçə vəsiyyətnamə yazsa da, sonuncusu ölümündən bir il əvvəl tərtib edilmiş və 27 noyabr 1895-ci ildə Parisdə İsveç-Norveç Klubunda imzalanmışdır. Nobel bütün əmlakının 94%-ni (31 milyon İsveç kronu) beş Nobel mükafatının təsis edilməsi və təmin edilməsini vəsiyyət etdi. (2008-ci ildə bu məbləğ 186 milyon ABŞ dollarına bərabərdir.) Nobelin vəsiyyətinə əsasən, İsveç Kral Elmlər Akademiyasının kimya üzrə mükafatı vermək hüququ var. == Ədəbiyyat == {{əsas|Kimya üzrə Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı}} Ən azı iyirmi beş laureat, kimyanın hər hansı digər sahələrindən daha çox üzvi kimya sahəsinə verdiyi töhfələrə görə Nobel mükafatı almışdır. İki laureata — almanlar Richard Kuhn (1938) və Adolf Butenandt (1939) — hökuməti tərəfindən mükafatı qəbul etməyə icazə verilmədi. Sonradan medal və diplom aldılar, pul yox. İki alim kimya üzrə iki Nobel mükafatı alıb: ingilis Frederik Sanqer (1958 və 1980-ci illərdə) və amerikalı Barri Şarpless (2001 və 2022-ci illərdə). Daha iki nəfər müxtəlif fənlər üzrə iki Nobel mükafatı aldı — Mari Küri (1903-cü ildə fizika və 1911-ci ildə kimya) və Linus Pauling (1954-cü ildə kimya və 1962-ci ildə Sülh Mükafatı). 187 laureatdan (2021-ci ilə kimi) yeddisi qadındır. Kimya üzrə Nobel Mükafatının verilməsində səkkiz fasilə olub: 1916, 1917, 1919, 1924, 1933 və 1940–1942-ci illərdə. == Həmçinin bax == * [["Nobel" mükafatı]] * [[Alfred Nobel]] * [[Kimya üzrə Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı]] * [[Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} == Həmçinin bax == * [[Nobel mükafatı]] {{Nobel mükafatı}} [[Kateqoriya:Nobel mükafatı]] [[Kateqoriya:Kimya]] 44fz389kw7u34frp4w4nuebyg5x2mad 0 66043 7865436 7854527 2024-11-27T06:52:48Z Lawyer.F 268268 /* 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Təzəkənd qəsəbəsi. */ Kənd barədə ayrıca səhifə var, qəsəbə barədə yoxdur 7865436 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''Təzəkənd qəsəbəsi'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed" |+ |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ VƏ YA BİRLƏŞMƏ EHTİMALI |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |ƏRAZİSİ |- | rowspan="5" |Alıbəyli bələdiyyəsi | rowspan="5" |Hacıturallı bələdiyyəsi ilə birləşəcəyi gözlənilir |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi |- |Kiçikli kəndi |- |Çəmənli bələdiyyəsi |Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |- | rowspan="5" |Əfətli bələdiyyəsi | rowspan="5" |Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir | rowspan="5" |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |- |Hacıməmmədli kəndi |- |İsalar kəndi |- |Küdürlü kəndi |- |Məmmədbağırlı kəndi |- | rowspan="3" |Hacıturalı bələdiyyəsi | rowspan="3" |Alıbəyli bələdiyyəsi ilə birləşəcəyi gözlənilir | rowspan="3" |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi |- |Həsənxanlı kəndi |- |Qəhrəmanbəyli kəndi |- | rowspan="5" |Əhmədağalı bələdiyyəsi | rowspan="5" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> | rowspan="4" |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |- |Çıraxlı kəndi |- |Kolqışlaq kəndi |- |Mirəşelli kəndi |- |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi |- | rowspan="10" |Xındırıstan bələdiyyəsi | rowspan="10" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> | rowspan="9" |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |- |Bəybabalar kəndi |- |Birinci Yüzbaşılı kəndi |- |İkinci Yüzbaşılı kəndi |- |Baharlı kəndi |- |Dadaşlı kəndi |- |Kəlbəhüseynli kəndi |- |Paşabəyli kəndi |- |Sarıçoban kəndi |- |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi |- | rowspan="3" |Qaradağlı bələdiyyəsi | rowspan="3" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> | rowspan="3" |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |Evoğlu kəndi |- |Rzalar kəndi |- | rowspan="2" |Qərvənd bələdiyyəsi | rowspan="2" |10.09.2024-ci il tarixli 09 nömrəli protokolunda göstərilib ki, digər bələdiyyə ilə birləşəcək | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi |- |Orta Qərvənd kəndi |- | rowspan="6" |Quzanlı bələdiyyəsi | rowspan="6" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |- |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi |- |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi |- | rowspan="2" |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi |- |Çullu kəndi |- |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi |- |Mərzili bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36404</nowiki> |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- | rowspan="2" |Sarıcalı bələdiyyəsi | rowspan="2" |Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir | rowspan="2" |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |Şükürağalı kəndi |- | rowspan="4" |Təzəkənd bələdiyyəsi | rowspan="4" |Qərvənd bələdiyyəsinin 10.09.2024-ci il tarixli 09 nömrəli protokolunda göstərilib ki, o Təzəkənd bələdiyyəsi ilə birləşəcək |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi |- |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi |- |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi |- | rowspan="8" |Üçoğlan bələdiyyəsi | rowspan="8" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> | rowspan="5" |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |- |Gül Baharlı kəndi |- |Ballar kəndi |- |Orta Qışlaq kəndi |- |Yusifli kəndi |- |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi |- |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi |- |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> | rowspan="2" |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |- | |Mahrızlı kəndi |} === Bələdiyyələrin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı, Xındırıstan, Üçoğlan, Qərvənd, Çəmənli, Zənkişalı, Qaradağlı, Əfətli. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Mərzili kəndinin ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Alıbəyli, Böyükbəyli və Kiçikli kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * Təzəkənd kəndinin ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Hacıturalı, Həsənxanlı və Qəhrəmanbəyli kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Sarıcalı və Şükürağalı kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. === Bələdiyyə statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib: * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Bələdiyyələrin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib: {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] == Tanınmış şəxsləri == === Alimlər === * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri === Məşhur bəylər === * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] === '''Generallar''' === * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) === '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' === * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini === Əmək qəhrəmanları === * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi === Maarifçilər, yazıçılar === * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı === Jurnalistlər === * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü === İncəsənət adamları === * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) === '''İdmançılar''' === * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] === Milli Qəhrəmanlar === * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] axlvz8jcu9qir9cnn1ni5259x1t6mvj 7865441 7865436 2024-11-27T06:54:20Z Lawyer.F 268268 /* 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: Təzəkənd qəsəbəsi. */ Qəsəbənin başqa cür yazıldığı müəyyən olundu 7865441 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed" |+ |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ VƏ YA BİRLƏŞMƏ EHTİMALI |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |ƏRAZİSİ |- | rowspan="5" |Alıbəyli bələdiyyəsi | rowspan="5" |Hacıturallı bələdiyyəsi ilə birləşəcəyi gözlənilir |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi |- |Kiçikli kəndi |- |Çəmənli bələdiyyəsi |Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |- | rowspan="5" |Əfətli bələdiyyəsi | rowspan="5" |Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir | rowspan="5" |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |- |Hacıməmmədli kəndi |- |İsalar kəndi |- |Küdürlü kəndi |- |Məmmədbağırlı kəndi |- | rowspan="3" |Hacıturalı bələdiyyəsi | rowspan="3" |Alıbəyli bələdiyyəsi ilə birləşəcəyi gözlənilir | rowspan="3" |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi |- |Həsənxanlı kəndi |- |Qəhrəmanbəyli kəndi |- | rowspan="5" |Əhmədağalı bələdiyyəsi | rowspan="5" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> | rowspan="4" |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |- |Çıraxlı kəndi |- |Kolqışlaq kəndi |- |Mirəşelli kəndi |- |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi |- | rowspan="10" |Xındırıstan bələdiyyəsi | rowspan="10" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> | rowspan="9" |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |- |Bəybabalar kəndi |- |Birinci Yüzbaşılı kəndi |- |İkinci Yüzbaşılı kəndi |- |Baharlı kəndi |- |Dadaşlı kəndi |- |Kəlbəhüseynli kəndi |- |Paşabəyli kəndi |- |Sarıçoban kəndi |- |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi |- | rowspan="3" |Qaradağlı bələdiyyəsi | rowspan="3" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> | rowspan="3" |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |Evoğlu kəndi |- |Rzalar kəndi |- | rowspan="2" |Qərvənd bələdiyyəsi | rowspan="2" |10.09.2024-ci il tarixli 09 nömrəli protokolunda göstərilib ki, digər bələdiyyə ilə birləşəcək | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi |- |Orta Qərvənd kəndi |- | rowspan="6" |Quzanlı bələdiyyəsi | rowspan="6" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |- |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi |- |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi |- | rowspan="2" |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi |- |Çullu kəndi |- |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi |- |Mərzili bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36404</nowiki> |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- | rowspan="2" |Sarıcalı bələdiyyəsi | rowspan="2" |Digər bələdiyyə ilə birləşməsi gözlənilir | rowspan="2" |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |Şükürağalı kəndi |- | rowspan="4" |Təzəkənd bələdiyyəsi | rowspan="4" |Qərvənd bələdiyyəsinin 10.09.2024-ci il tarixli 09 nömrəli protokolunda göstərilib ki, o Təzəkənd bələdiyyəsi ilə birləşəcək |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi |- |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi |- |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi |- | rowspan="8" |Üçoğlan bələdiyyəsi | rowspan="8" |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> | rowspan="5" |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |- |Gül Baharlı kəndi |- |Ballar kəndi |- |Orta Qışlaq kəndi |- |Yusifli kəndi |- |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi |- |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi |- |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> | rowspan="2" |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |- | |Mahrızlı kəndi |} === Bələdiyyələrin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı, Xındırıstan, Üçoğlan, Qərvənd, Çəmənli, Zənkişalı, Qaradağlı, Əfətli. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Mərzili kəndinin ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Alıbəyli, Böyükbəyli və Kiçikli kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * Təzəkənd kəndinin ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Hacıturalı, Həsənxanlı və Qəhrəmanbəyli kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Sarıcalı və Şükürağalı kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. === Bələdiyyə statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib: * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Bələdiyyələrin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib: {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] == Tanınmış şəxsləri == === Alimlər === * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri === Məşhur bəylər === * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] === '''Generallar''' === * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) === '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' === * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini === Əmək qəhrəmanları === * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi === Maarifçilər, yazıçılar === * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı === Jurnalistlər === * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü === İncəsənət adamları === * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) === '''İdmançılar''' === * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] === Milli Qəhrəmanlar === * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] agskqoj6pdiij2649aiux5cp8n8xl8g 7865574 7865441 2024-11-27T08:30:05Z Lawyer.F 268268 /* Mövcud bələdiyyələr */ Bələdiyyə qanunvericiliyinə 18.11.2024-cü il tarixli qanunlarla edilmiş dəyişikliklər nəzərə alınaraq, səhifəyə düz.liş edildi 7865574 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" |RAYON |İSO |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |İNZİBATİ VAHİDİN ADI |VERGİ KODU |STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18 aprel 2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref /> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref /> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref /> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref /><ref /><ref /><ref /><ref /> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref /> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref /> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref /><ref /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref /><ref /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] == Tanınmış şəxsləri == === Alimlər === * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri === Məşhur bəylər === * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] === '''Generallar''' === * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) === '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' === * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini === Əmək qəhrəmanları === * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi === Maarifçilər, yazıçılar === * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı === Jurnalistlər === * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü === İncəsənət adamları === * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) === '''İdmançılar''' === * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] === Milli Qəhrəmanlar === * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] kiqg9qntl0el2y2e3mjrbkw0igduguj 7865576 7865574 2024-11-27T08:32:00Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları */ linklər 7865576 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" |RAYON |İSO |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |İNZİBATİ VAHİDİN ADI |VERGİ KODU |STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18 aprel 2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref /> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref /> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref /> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref /><ref /><ref /><ref /><ref /> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref /> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref /> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] == Tanınmış şəxsləri == === Alimlər === * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri === Məşhur bəylər === * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] === '''Generallar''' === * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) === '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' === * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini === Əmək qəhrəmanları === * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi === Maarifçilər, yazıçılar === * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı === Jurnalistlər === * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü === İncəsənət adamları === * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) === '''İdmançılar''' === * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] === Milli Qəhrəmanlar === * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] ofx9366fd8nqt626zb32bmauboo8488 7865578 7865576 2024-11-27T08:37:42Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi */ linklər 7865578 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" |RAYON |İSO |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |İNZİBATİ VAHİDİN ADI |VERGİ KODU |STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref /> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref /> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] == Tanınmış şəxsləri == === Alimlər === * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri === Məşhur bəylər === * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] === '''Generallar''' === * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) === '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' === * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini === Əmək qəhrəmanları === * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi === Maarifçilər, yazıçılar === * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı === Jurnalistlər === * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü === İncəsənət adamları === * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) === '''İdmançılar''' === * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] === Milli Qəhrəmanlar === * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] idf0f2ynjm747olgcep0opbb85mufag 7865582 7865578 2024-11-27T08:39:39Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi */ Linklər 7865582 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" |RAYON |İSO |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |İNZİBATİ VAHİDİN ADI |VERGİ KODU |STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] == Tanınmış şəxsləri == === Alimlər === * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri === Məşhur bəylər === * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] === '''Generallar''' === * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) === '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' === * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini === Əmək qəhrəmanları === * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi === Maarifçilər, yazıçılar === * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı === Jurnalistlər === * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü === İncəsənət adamları === * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) === '''İdmançılar''' === * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] === Milli Qəhrəmanlar === * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] 8zckq4mxm6piy8ex8mmxaqizq5t6ku1 7865592 7865582 2024-11-27T08:44:39Z Lawyer.F 268268 /* Əhalisi[22] */ Səhifənin strukturu optimallaşdırıldı 7865592 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" |RAYON |İSO |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |İNZİBATİ VAHİDİN ADI |VERGİ KODU |STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} === Ağdam rayonu əhalisi barədə ümumi məlumatlar === İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> === Tanınmış şəxsləri === ==== Alimlər ==== * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri === Məşhur bəylər === * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] ==== '''Generallar''' ==== * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) ==== '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' ==== * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini ==== Əmək qəhrəmanları ==== * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi ==== Maarifçilər, yazıçılar ==== * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı ==== Jurnalistlər ==== * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü ==== İncəsənət adamları ==== * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) ==== '''İdmançılar''' ==== * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] ==== Milli Qəhrəmanlar ==== * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] * == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] jbyp6h6lbqw8hf9vp6tmibp1kxder5m 7865593 7865592 2024-11-27T08:45:20Z Lawyer.F 268268 /* Məşhur bəylər */ 7865593 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" |RAYON |İSO |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |İNZİBATİ VAHİDİN ADI |VERGİ KODU |STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} === Ağdam rayonu əhalisi barədə ümumi məlumatlar === İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> === Tanınmış şəxsləri === ==== Alimlər ==== * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri ==== Məşhur bəylər ==== * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] ==== '''Generallar''' ==== * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) ==== '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' ==== * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini ==== Əmək qəhrəmanları ==== * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi ==== Maarifçilər, yazıçılar ==== * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı ==== Jurnalistlər ==== * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü ==== İncəsənət adamları ==== * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) ==== '''İdmançılar''' ==== * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] ==== Milli Qəhrəmanlar ==== * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] * == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] gztxzxihq0g0x1jk0sifbipkwn026r2 7865594 7865593 2024-11-27T08:46:15Z Lawyer.F 268268 /* Kütləvi informasiya vasitələri haqda məlumat */ 7865594 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud bələdiyyələr === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" |RAYON |İSO |BƏLƏDİYYƏ ADI |NİZAMNAMƏSİ |İNZİBATİ DAİRƏ ADİ |İNZİBATİ VAHİDİN ADI |VERGİ KODU |STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} === Ağdam rayonu əhalisi barədə ümumi məlumatlar === İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> === Tanınmış şəxsləri === ==== Alimlər ==== * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri ==== Məşhur bəylər ==== * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] ==== '''Generallar''' ==== * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) ==== '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' ==== * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini ==== Əmək qəhrəmanları ==== * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi ==== Maarifçilər, yazıçılar ==== * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı ==== Jurnalistlər ==== * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü ==== İncəsənət adamları ==== * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) ==== '''İdmançılar''' ==== * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] ==== Milli Qəhrəmanlar ==== * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Ağdam media vasitələri == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] * == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] sag18wg6sbl43knx8pgq38rs9e0yfpt 7865701 7865594 2024-11-27T10:24:52Z Lawyer.F 268268 /* Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi */ bələdiyyələrlə bağlı hissə təkmilləşdirildi 7865701 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud Ağdam bələdiyyələri === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !BƏLƏDİYYƏ NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !BƏLƏDİYYƏNİN VERGİ KODU !BƏLƏDİYYƏNİN STATİSTİKA KODU |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Çəmənli bələdiyyəsi | rowspan="3" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="3" |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi | rowspan="3" |3202 | rowspan="3" |60922007 |- |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |[[Şükürağalı]] kəndi |- | rowspan="8" |AĞDAM | rowspan="8" |AGM | rowspan="8" |Əfətli bələdiyyəsi | rowspan="8" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="8" |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi | rowspan="8" |3203 | rowspan="8" |60903007 |- |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi |- |[[İsalar]] kəndi |- |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi |- |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi |- |[[Həsənxanlı]] kəndi |- |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi |- |[[Məmmədbağırlı]] kəndi |- | rowspan="11" |AĞDAM | rowspan="11" |AGM | rowspan="11" |Əhmədağalı bələdiyyəsi | rowspan="11" |https://e-qanun.az/framework/36564 | rowspan="4" |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- | rowspan="10" |AĞDAM | rowspan="10" |AGM | rowspan="10" |Xındırıstan bələdiyyəsi | rowspan="10" |https://e-qanun.az/framework/57898 | rowspan="9" |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi | rowspan="10" |3206 | rowspan="10" |60921007 |- |[[Bəybabalar]] kəndi |- |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi |- |[[Dadaşlı]] kəndi |- |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi |- |[[Paşabəyli]] kəndi |- |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi |- |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Qaradağlı bələdiyyəsi | rowspan="3" |https://e-qanun.az/framework/57901 | rowspan="3" |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |[[Rzalar]] kəndi | | |- | rowspan="6" |AĞDAM | rowspan="6" |AGM | rowspan="6" |Quzanlı bələdiyyəsi | rowspan="6" |https://e-qanun.az/framework/36407 | rowspan="2" |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi | rowspan="6" |3209 | rowspan="6" |60913007 |- |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi |- |Birinci Quzanlı iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi |- |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi |- | rowspan="13" |AĞDAM | rowspan="13" |AGM | rowspan="13" |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | rowspan="13" |https://e-qanun.az/framework/33964 | rowspan="8" |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi | rowspan="13" |3213 | rowspan="13" |60919007 |- |[[Gül Baharlı]] kəndi |- |[[Ballar]] kəndi |- |[[Böyükbəyli]] kəndi |- |[[Orta Qışlaq]] kəndi |- |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi |- |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi |- |[[Kiçikli]] |- |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi |- |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |AĞDAM | rowspan="2" |AGM | rowspan="2" |Zəngişalı bələdiyyəsi | rowspan="2" |https://e-qanun.az/framework/57899 | rowspan="2" |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi | rowspan="2" |3214 | rowspan="2" |60938007 |- |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi |} === İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri === {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Pirzadlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Saybalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Boyəhmədli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Qızıl Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Salahlı Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Sofulu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əlimədətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Cinli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əliağalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Xaçındərbətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Kürdlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Qalayçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Göytəpə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Abdınlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Cavahirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Kosalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Gülablı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Abdal kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Güllücə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |İlxıçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Suma kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Tağıbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Xıdırlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Çuxurməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Əhmədavar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Qaraqaşlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Şirvanlı kəndi         |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qasımlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qurdlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Poladlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Şelli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Qiyaslı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Ətyeməzli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Keştazlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Maqsudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Çullu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Eyvazxanbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şahbulaq kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Salahsəmədlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şişpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Talışlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Təpəməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tərnöyüt kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tükəzbanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Nəmirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şotlanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şuraabad kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Umudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Novruzlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Acarlı qəsəbəsi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Papravənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Qarapirimli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qarazeynallı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qullar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Seyidli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Bozpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Sarıhacılı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Şıxbabalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Muğanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Yusifcanlı kənd iəd |Yusifcanlı  kəndi |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} === Ağdam rayonu əhalisi barədə ümumi məlumatlar === İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> === Tanınmış şəxsləri === ==== Alimlər ==== * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri ==== Məşhur bəylər ==== * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] ==== '''Generallar''' ==== * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) ==== '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' ==== * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini ==== Əmək qəhrəmanları ==== * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi ==== Maarifçilər, yazıçılar ==== * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı ==== Jurnalistlər ==== * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü ==== İncəsənət adamları ==== * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) ==== '''İdmançılar''' ==== * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] ==== Milli Qəhrəmanlar ==== * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Ağdam media vasitələri == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] * == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] 897do3nq4lz9yam75jpeawglto64bhi 7865818 7865701 2024-11-27T11:13:50Z Lawyer.F 268268 /* İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri */ cədvəllər təkmilləşdirildi 7865818 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud Ağdam bələdiyyələri === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !BƏLƏDİYYƏ NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !BƏLƏDİYYƏNİN VERGİ KODU !BƏLƏDİYYƏNİN STATİSTİKA KODU |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Çəmənli bələdiyyəsi | rowspan="3" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="3" |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi | rowspan="3" |3202 | rowspan="3" |60922007 |- |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |[[Şükürağalı]] kəndi |- | rowspan="8" |AĞDAM | rowspan="8" |AGM | rowspan="8" |Əfətli bələdiyyəsi | rowspan="8" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="8" |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi | rowspan="8" |3203 | rowspan="8" |60903007 |- |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi |- |[[İsalar]] kəndi |- |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi |- |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi |- |[[Həsənxanlı]] kəndi |- |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi |- |[[Məmmədbağırlı]] kəndi |- | rowspan="11" |AĞDAM | rowspan="11" |AGM | rowspan="11" |Əhmədağalı bələdiyyəsi | rowspan="11" |https://e-qanun.az/framework/36564 | rowspan="4" |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- | rowspan="10" |AĞDAM | rowspan="10" |AGM | rowspan="10" |Xındırıstan bələdiyyəsi | rowspan="10" |https://e-qanun.az/framework/57898 | rowspan="9" |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi | rowspan="10" |3206 | rowspan="10" |60921007 |- |[[Bəybabalar]] kəndi |- |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi |- |[[Dadaşlı]] kəndi |- |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi |- |[[Paşabəyli]] kəndi |- |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi |- |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Qaradağlı bələdiyyəsi | rowspan="3" |https://e-qanun.az/framework/57901 | rowspan="3" |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |[[Rzalar]] kəndi | | |- | rowspan="6" |AĞDAM | rowspan="6" |AGM | rowspan="6" |Quzanlı bələdiyyəsi | rowspan="6" |https://e-qanun.az/framework/36407 | rowspan="2" |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi | rowspan="6" |3209 | rowspan="6" |60913007 |- |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi |- |Birinci Quzanlı iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi |- |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi |- | rowspan="13" |AĞDAM | rowspan="13" |AGM | rowspan="13" |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | rowspan="13" |https://e-qanun.az/framework/33964 | rowspan="8" |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi | rowspan="13" |3213 | rowspan="13" |60919007 |- |[[Gül Baharlı]] kəndi |- |[[Ballar]] kəndi |- |[[Böyükbəyli]] kəndi |- |[[Orta Qışlaq]] kəndi |- |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi |- |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi |- |[[Kiçikli]] |- |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi |- |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |AĞDAM | rowspan="2" |AGM | rowspan="2" |Zəngişalı bələdiyyəsi | rowspan="2" |https://e-qanun.az/framework/57899 | rowspan="2" |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi | rowspan="2" |3214 | rowspan="2" |60938007 |- |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi |} === İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri === {| class="wikitable" !RAYON !İSO !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- | rowspan="2" |AĞDAM | rowspan="2" |AGM | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- | rowspan="5" |AĞDAM | rowspan="5" |AGM | rowspan="5" |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |[[Pirzadlı]] kəndi |- |[[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]] kəndi |- | rowspan="5" |AĞDAM | rowspan="5" |AGM | rowspan="5" |Boyəhmədli kənd iəd |[[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi |- |[[Qızıl Kəngərli]] kəndi |- |[[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- |[[Salahlı Kəngərli]] kəndi |- |[[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi |- | rowspan="7" |AĞDAM | rowspan="7" |AGM | rowspan="7" |Əlimədədli kənd iəd |[[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]] kəndi |- |[[Cinli (Ağdam)|Cinli]] kəndi |- |[[Əliağalı]] kəndi |- |[[Xaçındərbətli]] kəndi |- |[[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]] kəndi |- |[[Qalayçılar]] kəndi |- |[[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- | rowspan="4" |AĞDAM | rowspan="4" |AGM | rowspan="4" |Göytəpə iəd |[[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi |- |[[Abdınlı]] kəndi |- |[[Cavahirli]] kəndi |- |[[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Gülablı kənd iəd |[[Gülablı]] kəndi |- | rowspan="5" |AĞDAM | rowspan="5" |AGM | rowspan="5" |Gülablı kənd iəd |[[Abdal (Ağdam)|Abdal]] kəndi |- |[[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndi |- |[[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]] kəndi |- |[[Suma]] kəndi |- |[[Tağıbəyli]] kəndi |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Xıdırlı kənd iəd |[[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]] kəndi |- |[[Çuxurməhlə]] kəndi |- |[[Əhmədavar]] kəndi |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Kəngərli kənd iəd |[[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi |- |[[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]] kəndi |- |[[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]] kəndi         |- | rowspan="5" |AĞDAM | rowspan="5" |AGM | rowspan="5" |Qasımlı kənd iəd |[[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]] kəndi |- |[[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |- |[[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]] kəndi |- |[[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi |- |[[Şelli]] kəndi |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Qiyaslı kənd iəd |[[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi |- |[[Ətyeməzli]] kəndi |- |[[Keştazlı]] kəndi |- | rowspan="10" |AĞDAM | rowspan="10" |AGM | rowspan="10" |Maqsudlu kənd iəd |[[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi |- |[[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |[[Eyvazxanbəyli]] kəndi |- |[[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi |- |[[Salahsəmədlər]] kəndi |- |[[Şişpapaqlar]] kəndi |- |[[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]] kəndi |- |[[Təpəməhlə]] kəndi |- |[[Tərnöyüt]] kəndi |- |[[Tükəzbanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mərzili kənd iəd |[[Mərzili]] kəndi |- | rowspan="5" |AĞDAM | rowspan="5" |AGM | rowspan="5" |Nəmirli kənd iəd |[[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]] kəndi |- |[[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]] kəndi |- |[[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]] kəndi |- |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi |- |[[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndi |- | rowspan="2" |AĞDAM | rowspan="2" |AGM | rowspan="2" |Novruzlu kənd iəd |[[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]] kəndi |- |[[Acarlı]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |AĞDAM | rowspan="2" |AGM | rowspan="2" |Papravənd kənd iəd |[[Papravənd]] kəndi |- |[[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapiriml]]<nowiki/>i kəndi |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Sarıcalı kənd iəd |[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |[[Qarazeynallı]] kəndi |- |[[Qullar (Ağdam)|Qullar]] kəndi |- | rowspan="3" |AĞDAM | rowspan="3" |AGM | rowspan="3" |Seyidli kənd iəd |[[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi |- |[[Bozpapaqlar]] kəndi |- |[[Sarıhacılı]] kəndi |- | rowspan="2" |AĞDAM | rowspan="2" |AGM | rowspan="2" |Şıxbabalı kənd iəd |[[Şıxbabalı]] kəndi |- |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Yusifcanlı kənd iəd |[[Yusifcanlı]] kəndi |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} === Ağdam rayonu əhalisi barədə ümumi məlumatlar === İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> === Tanınmış şəxsləri === ==== Alimlər ==== * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri ==== Məşhur bəylər ==== * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] ==== '''Generallar''' ==== * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) ==== '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' ==== * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini ==== Əmək qəhrəmanları ==== * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi ==== Maarifçilər, yazıçılar ==== * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı ==== Jurnalistlər ==== * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü ==== İncəsənət adamları ==== * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) ==== '''İdmançılar''' ==== * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] ==== Milli Qəhrəmanlar ==== * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Ağdam media vasitələri == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] * == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] 6b2fdtsmchduey5gfoabvcgpsnuzz7w 7865823 7865818 2024-11-27T11:18:06Z Lawyer.F 268268 /* Mövcud Ağdam bələdiyyələri */ cədvəl təkmilləşdirildi 7865823 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud Ağdam bələdiyyələri === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" !BƏLƏDİYYƏ ADI !BƏLƏDİYYƏ NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !BƏLƏDİYYƏNİN VERGİ KODU !BƏLƏDİYYƏNİN STATİSTİKA KODU |- | rowspan="3" |Çəmənli bələdiyyəsi | rowspan="3" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="3" |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi | rowspan="3" |3202 | rowspan="3" |60922007 |- |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |[[Şükürağalı]] kəndi |- | rowspan="8" |Əfətli bələdiyyəsi | rowspan="8" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="8" |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi | rowspan="8" |3203 | rowspan="8" |60903007 |- |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi |- |[[İsalar]] kəndi |- |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi |- |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi |- |[[Həsənxanlı]] kəndi |- |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi |- |[[Məmmədbağırlı]] kəndi |- | rowspan="11" |Əhmədağalı bələdiyyəsi | rowspan="11" |https://e-qanun.az/framework/36564 | rowspan="4" |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi | rowspan="11" |3204 | rowspan="11" |60927007 |- |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi |- |[[Kolqışlaq]] kəndi |- |[[Mirəşelli]] kəndi |- |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi |- |[[Orta Qərvənd]] kəndi |- |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi |- |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi |- |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi |- |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi |- | rowspan="10" |Xındırıstan bələdiyyəsi | rowspan="10" |https://e-qanun.az/framework/57898 | rowspan="9" |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi | rowspan="10" |3206 | rowspan="10" |60921007 |- |[[Bəybabalar]] kəndi |- |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi |- |[[Dadaşlı]] kəndi |- |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi |- |[[Paşabəyli]] kəndi |- |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi |- |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |Qaradağlı bələdiyyəsi | rowspan="3" |https://e-qanun.az/framework/57901 | rowspan="3" |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi | rowspan="3" |3207 | rowspan="3" |60909007 |- |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi |- |[[Rzalar]] kəndi |- | rowspan="6" |Quzanlı bələdiyyəsi | rowspan="6" |https://e-qanun.az/framework/36407 | rowspan="2" |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi | rowspan="6" |3209 | rowspan="6" |60913007 |- |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi |- |Birinci Quzanlı iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi |- |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi |- | rowspan="13" |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | rowspan="13" |https://e-qanun.az/framework/33964 | rowspan="8" |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi | rowspan="13" |3213 | rowspan="13" |60919007 |- |[[Gül Baharlı]] kəndi |- |[[Ballar]] kəndi |- |[[Böyükbəyli]] kəndi |- |[[Orta Qışlaq]] kəndi |- |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi |- |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi |- |[[Kiçikli]] |- |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi |- |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Zəngişalı bələdiyyəsi | rowspan="2" |https://e-qanun.az/framework/57899 | rowspan="2" |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi | rowspan="2" |3214 | rowspan="2" |60938007 |- |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi |} === İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri === {| class="wikitable" !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- | rowspan="5" |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |[[Pirzadlı]] kəndi |- |[[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]] kəndi |- | rowspan="5" |Boyəhmədli kənd iəd |[[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi |- |[[Qızıl Kəngərli]] kəndi |- |[[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- |[[Salahlı Kəngərli]] kəndi |- |[[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi |- | rowspan="7" |Əlimədədli kənd iəd |[[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]] kəndi |- |[[Cinli (Ağdam)|Cinli]] kəndi |- |[[Əliağalı]] kəndi |- |[[Xaçındərbətli]] kəndi |- |[[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]] kəndi |- |[[Qalayçılar]] kəndi |- |[[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- | rowspan="4" |Göytəpə iəd |[[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi |- |[[Abdınlı]] kəndi |- |[[Cavahirli]] kəndi |- |[[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]] kəndi |- |Gülablı kənd iəd |[[Gülablı]] kəndi |- | rowspan="5" |Gülablı kənd iəd |[[Abdal (Ağdam)|Abdal]] kəndi |- |[[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndi |- |[[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]] kəndi |- |[[Suma]] kəndi |- |[[Tağıbəyli]] kəndi |- | rowspan="3" |Xıdırlı kənd iəd |[[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]] kəndi |- |[[Çuxurməhlə]] kəndi |- |[[Əhmədavar]] kəndi |- | rowspan="3" |Kəngərli kənd iəd |[[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi |- |[[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]] kəndi |- |[[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]] kəndi         |- | rowspan="5" |Qasımlı kənd iəd |[[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]] kəndi |- |[[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |- |[[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]] kəndi |- |[[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi |- |[[Şelli]] kəndi |- | rowspan="3" |Qiyaslı kənd iəd |[[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi |- |[[Ətyeməzli]] kəndi |- |[[Keştazlı]] kəndi |- | rowspan="10" |Maqsudlu kənd iəd |[[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi |- |[[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |[[Eyvazxanbəyli]] kəndi |- |[[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi |- |[[Salahsəmədlər]] kəndi |- |[[Şişpapaqlar]] kəndi |- |[[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]] kəndi |- |[[Təpəməhlə]] kəndi |- |[[Tərnöyüt]] kəndi |- |[[Tükəzbanlı]] kəndi |- |Mərzili kənd iəd |[[Mərzili]] kəndi |- | rowspan="5" |Nəmirli kənd iəd |[[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]] kəndi |- |[[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]] kəndi |- |[[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]] kəndi |- |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi |- |[[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndi |- | rowspan="2" |Novruzlu kənd iəd |[[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]] kəndi |- |[[Acarlı]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Papravənd kənd iəd |[[Papravənd]] kəndi |- |[[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapiriml]]<nowiki/>i kəndi |- | rowspan="3" |Sarıcalı kənd iəd |[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |[[Qarazeynallı]] kəndi |- |[[Qullar (Ağdam)|Qullar]] kəndi |- | rowspan="3" |Seyidli kənd iəd |[[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi |- |[[Bozpapaqlar]] kəndi |- |[[Sarıhacılı]] kəndi |- | rowspan="2" |Şıxbabalı kənd iəd |[[Şıxbabalı]] kəndi |- |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |Yusifcanlı kənd iəd |[[Yusifcanlı]] kəndi |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} === Ağdam rayonu əhalisi barədə ümumi məlumatlar === İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> === Tanınmış şəxsləri === ==== Alimlər ==== * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri ==== Məşhur bəylər ==== * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] ==== '''Generallar''' ==== * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) ==== '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' ==== * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini ==== Əmək qəhrəmanları ==== * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi ==== Maarifçilər, yazıçılar ==== * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı ==== Jurnalistlər ==== * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü ==== İncəsənət adamları ==== * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) ==== '''İdmançılar''' ==== * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] ==== Milli Qəhrəmanlar ==== * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Ağdam media vasitələri == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] * == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] hlh27gvnz4r5994yxem7xgfwnbwd0d3 7865830 7865823 2024-11-27T11:21:06Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrinin statistikası */ 7865830 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{İnzibati vahid |Status = Rayon |Xəritə = Aghdam District in Azerbaijan.svg |Daxildir = [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ]] |Sahəsi = 1150<ref>{{Cite web |date=2023-12-01 |title=Tərtər Azərbaycanda ən kiçik rayon olacaq – Səbəb |url=https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |access-date=2023-12-01 |website=Globalinfo.az |language=az |archive-date=2024-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240303211432/https://globalinfo.az/terter-azerbaycanda-en-kicik-rayon-olacaq-sebeb/ |url-status=live }}</ref> |Əhali = 202 200<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | access-date = 2020-05-02 | archive-date = 2020-06-07 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200607194104/https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip | url-status = live }}</ref> |Əhali sıxlığı = 172 |Avtomobil nömrəsi = 02 |Telefon kodu = +994 26 |Poçt indeksi = AZ 0200 |Tərkibi = 122 |Vəzifənin adı = İcra başçısı |Vəzifəli şəxs = [[Vaqif Həsənov]] |Sayt = [http://agdam-ih.gov.az/index.html agdam-ih.gov.az] |ölkə = {{AZE}} }} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Ağdam rayonu |digər mövzu = Ağdam şəhəri |digər mövzu səhifəsi = Ağdam }} '''Ağdam rayonu''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda inzibati – ərazi vahidi.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Mərkəzi [[Ağdam|Ağdam şəhəridir]]. 8 avqust 1930-cu ildə yaradılıb. Sahəsi 1150 km², əhalisi 202.200 olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Erməni işğalından]] əvvəl rayonda 54 tibb müəssisəsi, 79 mədəniyyət ocağı, 15 şərab zavod, 1 şampan zavodu, 10 istirahət mərkəzi, Qarabağın ən böyük musiqi məktəbləri bu rayonda yerləşir. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qəhrəman rayon adını alıb. Ağdamın şəhid sayı 6570 nəfər, Milli Qəhrəmanı 16 nəfər, döyüşlərdə iştirak edən ağdamlı sayı 40,000 nəfər, ağdamlı Qarabağ qazisi 4950 nəfər. Qarabağ müharibəsinin ilk şəhidlərin Ağdam rayonu verib. 22 fevral 1988-ci ildə [[Əli Hacıyev]] və [[Bəxtiyar Quliyev (şəhid)|Bəxtiyar Quliyev]]. Sərhəd rayonlar — [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi]], [[Xocavənd]], [[Xocalı]], [[Ağdərə rayonu|Ağdərə]]. == İnzibati quruluşu == {{Ağdam rayonunun inzibati bölgüsü (xəritə)}} Azərbaycan Respublikasının 2023-cü il [https://e-qanun.az/framework/55935 1043-VIQ] nömrəli Qanunu ilə bəzi kəndləri yeni yaradılan [[Ağdərə rayonu]]na verilmiş, [https://e-qanun.az/framework/55912 1044-VIQ] nömrəli Qanunu ilə [[Xocavənd rayonu]]ndan bəzi torpaq əraziləri Ağdam rayonuna qatılmışdır. Dövlət Statistiki Komitəsinin 2024-cü ildə verdiyi məlumata görə Ağdam rayonunda 1 şəhər, 14 qəsəbə, 113 kənd var (cəmi 128 yaşayış məntəqəsi)<ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası |first=Dövlət Statistika Komitəsinin 2024-cü il üzrə inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |date=29.02.2024 |title=Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı |url=https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |access-date=2024-02-29 |archive-date=2024-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |url-status=live }}</ref>. Qeyd olunan sənədə əsasən inzibati ərazi vahidləri aşağıdakı kimidir (siyahıda göstərilmiş inzibati ərazi dairələri Sovet dönəmində olan şəhər/qəsəbə/kənd sovetliklərinin ərazisi ilə üst-üstə düşür): ==== 1. Ağdam şəhər inzibati ərazi dairəsi: '''<u>[[Ağdam|Ağdam şəhəri]]</u>'''. ==== ==== 2. Bağbanlar kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 2.1. [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar kəndi]]; 2.2. [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli kəndi]]; 2.3. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]; 2.4. [[Pirzadlı|Pirzadlı kənd]]i; 2.5. [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı kəndi]]. ==== 3. Bənövşələr qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Bənövşələr|Bənövşələr qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 4. Birinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 5. Birinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Baharlı|Birinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 6. Birinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Dördyol|Birinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 7. Birinci Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Birinci Quzanlı|Birinci Quzanlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 8. Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 8.1. [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli kəndi]]; 8.2. [[Qızıl Kəngərli|Qızıl Kəngərli kəndi]]; 8.3. [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]; 8.4. [[Salahlı Kəngərli|Salahlı Kəngərli kəndi]]; 8.5. [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu kəndi]]. ==== 9. Çəmənli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 9.1. [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli kəndi]]; 9.2. [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 9.3. [[Şükürağalı|Şükürağalı kəndi]]. ==== 10. Əfətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 10.1. [[Əfətli|Əfətli kəndi]]; 10.2. [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli kəndi]]; 10.3. [[Hacıturalı|Hacıturalı kəndi]]; 10.4. [[Həsənxanlı|Həsənxanlı kəndi]]; 10.5. [[İsalar|İsalar kəndi]]; 10.6. [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü kəndi]]; 10.7. [[Qəhrəmanbəyli|Qəhrəmanbəyli kəndi]]; 10.8. [[Məmmədbağırlı|Məmmədbağırlı kəndi]]. ==== 11. Əhmədağalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 11.1. [[Əhmədağalı|Əhmədağalı kəndi]]; 11.2. [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı kəndi]]; 11.3. [[Kolqışlaq|Kolqışlaq kəndi]]; 11.4. [[Mirəşelli|Mirəşelli kəndi]]. ==== 12. Əlimədətli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 12.1. [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli kəndi]]; 12.2. [[Cinli (Ağdam)|Cinli kəndi]]; 12.3. [[Əliağalı|Əliağalı kəndi]]; 12.4. [[Xaçındərbətli|Xaçındərbətli kəndi]]; 12.5. [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər kəndi]]; 12.6. [[Qalayçılar|Qalayçılar kəndi]]; 12.7. [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar kəndi]]. ==== 13. Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 13.1. [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə kəndi]]; 13.2. [[Abdınlı|Abdınlı kəndi]]; 13.3. [[Cavahirli|Cavahirli kəndi]]; 13.4. [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar kəndi]]. ==== 14. Gülablı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 14.1. [[Gülablı|Gülablı kəndi]]; 14.2. [[Abdal (Ağdam)|Abdal kənd]]i; ==== 15. Güllücə kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 15.1. [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə kəndi]]; 15.2. [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar kəndi]]; 15.3. [[Suma|Suma kəndi]]; 15.4. [[Tağıbəyli|Tağıbəyli kəndi]]. ==== 16. Xıdırlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 16.1. [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı kəndi]]; 16.2. [[Çuxurməhlə|Çuxurməhlə kəndi]]; 16.3. [[Əhmədavar|Əhmədavar kəndi]]. ==== 17. Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 17.1. [[Xındırıstan|Xındırıstan kəndi]]; 17.2. [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı kəndi]]; 17.3. [[Bəybabalar|Bəybabalar kəndi]]; 17.4. [[Birinci Yüzbaşılı|Birinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.5. [[Dadaşlı|Dadaşlı kəndi]]; 17.6. [[İkinci Yüzbaşılı|İkinci Yüzbaşılı kəndi]]; 17.7. [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli kəndi]]; 17.8. [[Paşabəyli|Paşabəyli kəndi]]; 17.9. [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban kəndi]]. ==== 18. İkinci Alıbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 19. İkinci Baharlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Baharlı|İkinci Baharlı qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 20. İkinci Dördyol qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[İkinci Dördyol|İkinci Dördyol qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 21. İmamqulubəyli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 21.1. [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli kəndi]]; 21.2. [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu kəndi]]; ==== 22. İmamqulubəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''İmamqulubəyli qəsəbəsi'''; ==== ==== 23. Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 23.1. [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli kəndi]]; 23.2. [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı kəndi]]; 23.3. [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı kəndi]]. ==== 24. Qaradağlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 24.1. [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 24.2. [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu kəndi]]; 24.3. [[Rzalar|Rzalar kəndi]]. ==== 25. Qasımbəyli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 26. Qasımlı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 26.1. [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı kəndi]]; 26.2. [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı kəndi]]; 26.3. [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar kəndi]]; 26.4. [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı kəndi]]; 26.5. [[Şelli|Şelli kəndi]]. ==== 27. Qərvənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 27.1. [[Baş Qərvənd|Baş Qərvənd kəndi]]; 27.2. [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar kəndi]]; 27.3. [[Orta Qərvənd|Orta Qərvənd kəndi]]; 27.4. [[Ayaq Qərvənd|Ayaq Qərvənd kəndi]]; ==== 28. Qiyaslı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 28.1. [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı kəndi]]; 28.2. [[Ətyeməzli|Ətyeməzli kəndi]]; 28.3. [[Keştazlı|Keştazlı kəndi]]. ==== 29. Quzanlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: ==== 29.1. '''[[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsi]]'''; 29.2. [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı kəndi]]. ==== 30. Maqsudlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 30.1. [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu kəndi]]; 30.2. [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu kəndi]]; 30.3. [[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]; 30.4. [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq kəndi]]; 30.5. [[Salahsəmədlər|Salahsəmədlər kəndi]]; 30.6. [[Şişpapaqlar|Şişpapaqlar kəndi]]; 30.7. [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar kəndi]]; 30.8. [[Təpəməhlə|Təpəməhlə kəndi]]; 30.9. [[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]; 30.10. [[Tükəzbanlı|Tükəzbanlı kəndi]]; ==== 31. Mərzili kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Mərzili|Mərzili kəndi]]; ==== ==== 32. Nəmirli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 32.1. [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli kəndi]]; 32.2. [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı kəndi]]; 32.3. [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad kəndi]]; 32.4. [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndi]]; 32.5. [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu kəndi]]. ==== 33. Novruzlu kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 33.1. [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu kəndi]]; 33.2. '''[[Acarlı|Acarlı qəsəbəsi]]'''. ==== 34. Papravənd kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 34.1. [[Papravənd|Papravənd kəndi]]; 34.2. [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli kəndi]]. ==== 35. Sarıcalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 35.1. [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı kəndi]]; 35.2. [[Qarazeynallı|Qarazeynallı kəndi]]; 35.3. [[Qullar (Ağdam)|Qullar kəndi]]. ==== 36. Seyidli kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 36.1. [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli kəndi]]; 36.2. [[Bozpapaqlar|Bozpapaqlar kəndi]]; 36.3. [[Sarıhacılı|Sarıhacılı kəndi]]. ==== 37. Səfərli qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli qəsəbəsi]]'''; ==== ==== 38. Şıxbabalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 38.1. [[Şıxbabalı|Şıxbabalı kəndi]]; 38.2. [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı kəndi]]. ==== 39. Təzəkənd qəsəbə inzibati ərazi dairəsi: '''[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd qəsəbəsi]]'''. ==== ==== 40. Üçoğlan kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 40.1. [[Üçoğlan|Üçoğlan kəndi]]; 40.2. [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli kəndi]]; 40.3. [[Ballar|Ballar kəndi]]; 40.4. [[Böyükbəyli|Böyükbəyli kəndi]]; 40.5. [[Gül Baharlı|Gül Baharlı kəndi]]; 40.6. [[Kiçikli|Kiçikli kəndi]]; 40.7. [[Orta Qışlaq|Orta Qışlaq kəndi]]; 40.8. [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli kəndi]]. ==== 41. Yusifcanlı kənd inzibati ərazi dairəsi: [[Yusifcanlı|Yusifcanlı kəndi]]. ==== ==== 42. Zəngişalı kənd inzibati ərazi dairəsi: ==== 42.1. [[Zəngişalı|Zəngişalı kəndi]]; 42.2. [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı kəndi]]. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Muxank}} [[Fayl:Trepaned skull from Azerbaijan.jpg|200px|thumb|right|Ağdam rayonu [[Əfətli]] kəndi yaxınlığında yerləşən [[Çalağantəpə yaşayış yeri]]ndən aşkarlanmış, e.ə. V minilliyə aid ([[Eneolit]]) üzərində [[trepanasiya]] izləri olan insan kəlləsi. [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi]]]] Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə [[Ağdam qəzası]]nın (mərkəzi Ağdam şəhəri olan indiki Ağdam, Bərdə, Tərtər, Ağcəbədi rayonlarını birləşdirən inzibati-əlarzi vahidi) və sonra [[Qarabağ dairəsi]]nin ləğvi nəticəsində yaradılıb. Sahəsi 1154 km² olan rayonun relyefi əsasən düzənlik, qismən dağlıqdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində — Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl [[Qarabağ]]ın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Tanınmış arxeoloq [[İdeal Nərimanov]]un Üçoğlantəpə deyilən yerdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın oldu ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, [[Eneolit dövrü]]ndə (e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, "misdaş" dövrü adlanır) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar. Alim rayonun digər ərazilərində qədim yaşayış məskəni olmuş [[Leylatəpə]] və [[Üzərliktəpə]] deyilən yerlərdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı [[Eneolit]] və orta [[Tunc]] dövrünə aid (e.ə. II minilliyin birici yarısı) dulusçuluq, metaləritmə, zərgərlik və digər sahələrə aid maddi-mənəvi abidələr aşkar edib. Burdan tapılan taxıl və üzüm dənələri bir daha sübut etmişdir ki, yerli əhali oturaq həyat keçirmiş və yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmuşdur. Arxeoloqlar Üzərriktəpədə apardıqları tədqiqatlar nəticəsində tapılan maddi-mədəniyyət qalıqlarına əsaslanaraq qeyd edirlər ki, bura Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni və Zaqafqaziyada ən zəngin abidələri olan yerlərdən biri olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərinin ortalarında rayonun Sarıçoban kəndi yaxınlığında tapılan son Tunc və Dəmir dövrünə aid (e.ə. XIX–XIII əsrləri əhatə edir) möhtəşəm kurqan tarixi cəhətdən çox qiymətli bir abidədir. Kurqanda aşkar edilən e.ə. XII–XIII əsrlərə aid maddi tapıntılar bu abidənin varlı bir insanın qəbri olduğundan xəbər verir. Bu isə həmin dövrdə Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşunun dağılaraq sosial və əmək bərabərsizliyinin yaranmasına ən yaxşı əyani sübutdur. Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Azərbaycanda yaranmış [[Qafqaz Albaniyası|Albaniya]] dövləti idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, qədim Albaniya ərazisində 26 tayfa var idi ki, bunlardan biri yüksək mədəniyyətə malik olan [[qarqarlar]] Ağdam ərazisindəki [[Qarqarçay]] boyunca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Azərbaycan ərazisində və Qafqaz Albaniyasında ilk qanunvericilik aktı Ağdam ərazisində yerləşən Aquen kilsəsində ([[Aquen kilsə məclisi|Aquen kilsə Məclisində]]) 488-ci ildə qəbul edilmişdir. Elmi ədəbiyyatda bu akt "Aquen qanunları" adlanır, 3 fəsildə birləşdirilmiş 21 maddədən ibarətdir. "Aquen" sözü Qafqaz Albaniyasının dövət dilində "Ağ daşlardan ev" mənasına gəlir. həmin sənəddə Qafqaz Albaniyası "Ağ vəng" adlanır (Burada "vəng" hakim tayfanın adıdır). 1905–1906-cı illərdə bağ vermiş [[Azərbaycanlı-erməni qırğınları (1905-1906)|Azərbaycan- erməni müharibəsi]]nin bir sıra epizodları da Ağdam ərazisində cərəyan etmişdir. Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən dağıdılması qeyd edilən 19 kənddən aşağıdakılar Ağdam rayonunda yerləşir: [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], Kolanı (indiki [[Qalayçılar]]), [[Papravənd]], [[Şelli]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Gülablı]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]]. 1918–1920-ci illərdə baş vermiş [[Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi]] zamanı ağır döyüşlərin getdiyi ərazilərdən biri də Ağdam cəbhəsi olmuşdur. 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağla yanaşı, mərkəzi Ağdam şəhəri olmaqla [http://qarabagkitabxana.info/media/1989_DP_Quliyeva_%D0%9A_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8_%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%B0%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%A1%D0%A1%D0%A0.pdf Aran Qarabağ Muxtar Vilayətinin] yaradılması haqqında qanun layihəsi təqdim edilmiş, Moskva tərəfindən bu təklif qəbul edilməmişdir. === Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi === [[Birinci Qarabağ müharibəsi|Dağlıq Qarabağ hadisələri]] başlayandan Ağdam burada cərəyan edən hadisələrin mərkəzi olmuşdur. Mövcud dövlətini qədim Azərbaycan torpaqları üzərində qurmuş [[Ermənistan]] Azərbaycanın yeni bir ərazisini — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ni və ətraf rayonları işğal etmək məqsədilə 1988-ci ilin fevralından başladığı müharibəyə ilk olaraq məhz Ağdam rayonu cəlb olunmuş, hadisələrin ilk günlərindən ən böyük ağırlıqlar Ağdam rayonunun, onun əhalisinin üzərinə düşmüşdür. 1988-ci ilin son aylarında Ermənistandan öz ata-baba yurd yuvalarından, daha sonra [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndən doğma isti ocaqlarından silah gücünə amansız vəhşiliklərlə qovulub didərgin salınan on minlərlə azərbaycanlı məhz Ağdam rayonuna pənah gətirdi. Eyni zamanda 1988-ci idə Ağdam rayonu ərazisində yaşayın 102 nəfər erməni əsilli vətəndaş (Ağdam rayon Daxili İşlər İdarəsinin (РУВД) Pasport bölməsi tərəfindən verilmiş 1988-ci tarixli hesabatı) ərazini könüllü olaraq tərk etdi. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi|Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin]] 13 oktyabr 1992-ci il tarixli qərarı ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş, həmin rayonda yaşayan Azərbaycanlı əhalinin müdafiəsi məqsədilə onun [[Xatınbəyli]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]], [[Məlikli (Ağdərə)|Maniklu (indiki Məlikli)]], [[Baş Güneypəyə]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]], [[Yeni Qaralar]], [[Ballıqaya (Ağdərə)|Kiçan (indiki Ballıqaya]][[Ballıqaya (Ağdam)|)]] kəndləri və onlara məxsus torpaq sahələri Ağdam rayonuna verilmişdir. Beləliklə də Ağdam rayonunun kənd və qəsəbələrinins sayı 118-dən 126-ya çatdırılmışdır. 1992-ci ildə Dağlıq Qarabağı bütünlüklə işğal edən Ermənistan [[Rusiya]] ordusuna arxalanaraq, bununla kifayətlənməyərək Dağlıq Qarabağın ətraf rayonlarına da hücum etdi. Xüsusən Ağdama olan hücumların ardı-arası kəsilmirdi. 1993-cü ildə Ağdamın müdafiəsi [[Surət Hüseynov]]un [[Gəncə]]də qaldırdığı qiyam nəticəsində xeyli zəifləmişdi. Ona tabe olan qüvvələr cəbhədəki mövqeləri qoyaraq, Bakıya doğru hücuma keçmişdilər. Ermənilər bu fürsətdən çox bacarıqla istifadə etdilər. 1993-cü ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdam şəhərinin və ətraf kəndərinin süqutu ilə başa çatdı. Cəmi rayon ərazisinin 77,4% işal olundu. [http://agdam-ih.gov.az/az/dagliq-qarabag.html Ağdam rayion icra hakimiyyətinin] verdiyi məlumata əsasən Ağdam rayonunun bir hissəsinin işğalı zamanı (1993-cü il, 23 iyul) rayonun ümumi əhalisi 191 700 nəfər təşkil edib. İşğal nəticəsində onun təqribən 120 000 nəfəri məcburi köçkün statusu alıb, bu statusu almayaraq, xarici dövlətlərə köçən əhalinin sayı dəqiqləşdirilməyib. Bunda başqa, rayonun işıal altında olan ərazisində işqal gününə qədər qeydiyyatsız yaşamış əhalinin sayı barədə dəqiq məlumatlar mövcud deyil. Müxtəlif mənbələrdə 5 minə yaxın əhali göstərilir. Ağdama edilən son hücumda 6.000 nəfər erməni-rus birləşmələrinin şəxsi heyəti iştirak edib. Onların arasında çoxlu sayda xaricdən gəlmiş ermənilər və muzdlu əsgərlər və rusiya silahlı qüvvələrinin hissələri də olub. Ağdam uğrunda gedən döyüşlərin birində bədnam erməni terrorçusu [[Monte Melkonyan]] Mərzili kəndi ərazisində 258 N-li PDM-in ekipajının açdığı atəş nəticəsində məhv edilir. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub.<ref>{{Cite web | title = Ağdamın işğalından 16 il ötür | url = http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2019-03-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190325193946/http://www.adalet-az.com/new/2009/07/24/read=36429 | url-status = dead }}</ref> İşğal zamanı 122 kənd, 24 min 446 yaşayış binası, 48 sənaye və tikinti müəssisəsi, 160 məktəb binası (o cümlədən, köhnə üslubda inşa edilmiş 7 nömrəli Ağdam tam rus məktəbi), 65 səhiyyə mərkəzi, 373 mədəniyyət ocağı, 1 teatr, 3 məscid və 2 muzey yandırılıb tamamilə məhv edildi<ref>{{Cite web |title = Ağdam rayonunun ermənilər tərəfindən işğal olunmasından 21 il ötür |url = https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |access-date = 2024-02-05 |website = Yeni Azərbaycan |language = en |archive-date = 2024-02-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20240205160447/https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e17065_az.html |url-status = live }}</ref>. Erməni işlağından dərhal sonra Dağlıq Qarabağ separat rejimi Ağdam rayonunun işğal olunmuş ərazilərini [[Əsgəran rayonu]]na birləşdiriblər. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları Ağdam şəhərinin adını erməniləşdirmək məqsədilə dəyişərək "Akna" qoyublar. Separatçı rejimin internetdə dərc etdiyi məlumata görə Ağdamın işğalda olan ərazilərində 360 nəfər insan daimi məskunlaşıb.<ref>{{Cite web | title = ERMƏNİLƏR AĞDAMIN ADINI AKNA QOYUBLAR | url = http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | access-date = 2011-05-11 | archive-date = 2012-01-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120111143012/http://www.musavat.com/new/Son%20x%C9%99b%C9%99r/88288-ERM%C6%8FN%C4%B0L%C6%8FR_A%C4%9EDAMIN_ADINI_AKNA_QOYUBLAR | url-status = dead }}</ref> Ağdam rayonu işğaldan sonra 43 kəndi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ayaq Qərvənd]], [[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]], [[Ballar]], [[Bəybabalar]], [[Birinci Yüzbaşılı]], [[Böyükbəyli]], [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Dadaşlı]], [[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]], [[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]], [[Əfətli]], [[Əhmədağalı]], [[Gül Baharlı]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[Xındırıstan]], [[İkinci Yüzbaşılı]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[İsalar]], [[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]], [[Kiçikli]], [[Kolqışlaq]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qəhrəmanbəyli]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]], [[Məmmədbağırlı]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Orta Qışlaq]], [[Paşabəyli]], [[Rzalar]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]], [[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]], [[Şükürağalı]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]], [[Zəngişalı]] və 13 qəsəbəsi [[Bənövşələr]], [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[Birinci Dördyol]], [[Birinci Quzanlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[İkinci Dördyol]], [[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]], [[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]], [[Quzanlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] Azərbaycanın nəzarətində idi. === Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən azad edilməsi === 10 noyabr 2020-ci ildə Ermənistanın qol çəkdiyi [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli atəşkəs bəyanətında]] qeyd edilən Azərbaycan rayonlarının işğaldan azad edilməsi cədvəlinə uyğun olaraq, 20 noyabr 2020-ci ildə erməni silahlı birləşmələri Ağdam rayonunu tərk etdi. 20 noyabr 2020-ci ildə müzəffər Azərbaycan ordusu Ağdama daxil oldu və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri tədbirlərin icrasına başlanıldı. Ağdam şəhərinin mərkəzində Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucaldıldı və Dövlət Himni səsləndirildi. 2021-ci ilin iyun ayında Ermənistan tərəfi 15 hərçisinin azad edilməsi müqabilində Ağdam rayonunun ərazisində basdırılmış bəzi minalanmış ərazilərin xəritəsini Azərbaycan tərəfində təhvil verib<ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | title = Москва приветствует передачу азербайджанской стороной 15 военных Армении | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184538/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908691/Moskva-privetstvuet-vozvrat-Azerbaydzhanom-15-voennykh-Armenii.html | deadlink = no }}</ref><ref>{{Cite web | lang = ru | url = https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | title = Баку передал 15 пленных Еревану при активном участии грузинского премьера Гарибашвили | website = Sputnik Армения | access-date = 2021-06-13 | archive-date = 2021-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210613184530/https://ru.armeniasputnik.am/politics/20210612/27908278/Baku-peredal-15-plennykh-Erevanu-pri-aktivnom-uchastii-gruzinskogo-premera-Garibashvili.html | deadlink = no }}</ref>. [https://e-qanun.az/framework/55935 "Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikasının 5 dekabr 2023-cü il tarixli 1043-VIQ nömrəli Qanununun] 2.1-ci maddəsinə əsasən "Ağdam rayonunun Baş Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Baş Güneypəyə kəndi, Xatınbəyli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Xatınbəyli kəndi, Məlikli kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Məlikli və Qazançı kəndləri, Orta Güneypəyə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Orta Güneypəyə kəndi, Sırxavənd kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Sırxavənd, Ballıqaya, Bəşirlər və Qaraşlar kəndləri, Yeni Qaralar kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeni Qaralar kəndi" Ağdərə rayonuna daxil edilib. 20 noyabr 2020-ci ildə üç tərəfli bəyanətə uyğun olaraq [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] 1 şəhəri [[Ağdam]] 1 qəsəbəsi [[Acarlı]] və 77 kəndi [[Abdal (Ağdam)|Abdal]], [[Abdınlı]], [[Ağdamkənd]], [[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]], [[Baş Qərvənd]], [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], [[Bozpapaqlar]], [[Cavahirli]], [[Cinli (Ağdam)|Cinli]], [[Çuxurməhlə]], [[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]], [[Eyvazxanbəyli]], [[Əhmədavar]], [[Əliağalı]], [[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]], [[Ətyeməzli]], [[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]], [[Gülablı]], [[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]], [[Xaçındərbətli]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], [[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]], [[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]], [[Keştazlı]], [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]], [[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]], [[Kotanbağ]], [[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]], [[Qalayçılar]], [[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]], [[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirimli]], [[Qarazeynallı]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Qızıl Kəngərli]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Qullar (Ağdam)|Qullar]], [[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]], [[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]], [[Mərzili]], [[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]], [[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]], [[Muğanlı (Bağbanlar, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]], [[Muradbəyli (Ağdam)|Muradbəyli]], [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]], [[Nəsirbəyli]], [[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]], [[Papravənd]], [[Pərioğlu]], [[Pərioğlular (Ağdam)|Pərioğlular]], [[Pirzadlı]], [[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]], [[Salahlı Kəngərli]], [[Salahsəmədlər]], Ağdamkənd-[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]], Qaradağlı-Sarıcalı, [[Sarıhacılı]], [[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]], [[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]], [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]], [[Suma]], [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]], [[Şamlı (Ağdam)|Şamlı]], [[Şelli]], [[Şıxbabalı]], [[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]], [[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]], [[Şişpapaqlar]], [[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]], [[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]], [[Tağıbəyli]], [[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]], [[Təpəməhlə]], [[Tərnöyüt]], [[Tükəzbanlı]], [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]], [[Yusifcanlı]] [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli Qərarı ilə [[Ağdərə rayonu]] ləğv edilərkən həmin rayonun 10 kəndi [[Ağdam|Ağdam rayonunun]] tərkibinə verilmiş kəndlərdən 2-si [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] və [[Yeni Qaralar]] kəndləri 20 noyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan]]a qaytarılıb. Yerdə qalan 8 kənd isə [[Ballıqaya (Ağdərə)|Ballıqaya]], [[Baş Güneypəyə]], [[Bəşirlər]], [[Xatınbəyli]], [[Qaraşlar]], [[Məlikli (Ağdərə)|Məlikli]], [[Orta Güneypəyə]], [[Sırxavənd]] 19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli [[Qarabağda döyüşlər (2023)|antiterror əməliyyatları]] nəticəsində həmin ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir. == Bələdiyyələr == === Mövcud Ağdam bələdiyyələri === Ağdam rayonu ərazisində aşağıdakı bələdiyyələr fəaliyyət göstərir: {| class="wikitable" !BƏLƏDİYYƏ ADI !BƏLƏDİYYƏ NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !BƏLƏDİYYƏNİN VERGİ KODU !BƏLƏDİYYƏNİN STATİSTİKA KODU |- | rowspan="3" |Çəmənli bələdiyyəsi | rowspan="3" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="3" |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi | rowspan="3" |3202 | rowspan="3" |60922007 |- |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |[[Şükürağalı]] kəndi |- | rowspan="8" |Əfətli bələdiyyəsi | rowspan="8" |''İnternetdə açıqlanmayıb'' | rowspan="8" |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi | rowspan="8" |3203 | rowspan="8" |60903007 |- |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi |- |[[İsalar]] kəndi |- |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi |- |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi |- |[[Həsənxanlı]] kəndi |- |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi |- |[[Məmmədbağırlı]] kəndi |- | rowspan="11" |Əhmədağalı bələdiyyəsi | rowspan="11" |https://e-qanun.az/framework/36564 | rowspan="4" |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi | rowspan="11" |3204 | rowspan="11" |60927007 |- |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi |- |[[Kolqışlaq]] kəndi |- |[[Mirəşelli]] kəndi |- |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi |- |[[Orta Qərvənd]] kəndi |- |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi |- |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi |- |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi |- |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi |- | rowspan="10" |Xındırıstan bələdiyyəsi | rowspan="10" |https://e-qanun.az/framework/57898 | rowspan="9" |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi | rowspan="10" |3206 | rowspan="10" |60921007 |- |[[Bəybabalar]] kəndi |- |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi |- |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi |- |[[Dadaşlı]] kəndi |- |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi |- |[[Paşabəyli]] kəndi |- |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi |- |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |Qaradağlı bələdiyyəsi | rowspan="3" |https://e-qanun.az/framework/57901 | rowspan="3" |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi | rowspan="3" |3207 | rowspan="3" |60909007 |- |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi |- |[[Rzalar]] kəndi |- | rowspan="6" |Quzanlı bələdiyyəsi | rowspan="6" |https://e-qanun.az/framework/36407 | rowspan="2" |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi | rowspan="6" |3209 | rowspan="6" |60913007 |- |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi |- |Birinci Quzanlı iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi |- | rowspan="3" |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi |- |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi |- | rowspan="13" |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | rowspan="13" |https://e-qanun.az/framework/33964 | rowspan="8" |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi | rowspan="13" |3213 | rowspan="13" |60919007 |- |[[Gül Baharlı]] kəndi |- |[[Ballar]] kəndi |- |[[Böyükbəyli]] kəndi |- |[[Orta Qışlaq]] kəndi |- |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi |- |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi |- |[[Kiçikli]] |- |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi |- |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi |- |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi |- |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Zəngişalı bələdiyyəsi | rowspan="2" |https://e-qanun.az/framework/57899 | rowspan="2" |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi | rowspan="2" |3214 | rowspan="2" |60938007 |- |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi |} === İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri === {| class="wikitable" !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- | rowspan="2" |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- | rowspan="5" |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |[[Pirzadlı]] kəndi |- |[[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]] kəndi |- | rowspan="5" |Boyəhmədli kənd iəd |[[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi |- |[[Qızıl Kəngərli]] kəndi |- |[[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- |[[Salahlı Kəngərli]] kəndi |- |[[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi |- | rowspan="7" |Əlimədədli kənd iəd |[[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]] kəndi |- |[[Cinli (Ağdam)|Cinli]] kəndi |- |[[Əliağalı]] kəndi |- |[[Xaçındərbətli]] kəndi |- |[[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]] kəndi |- |[[Qalayçılar]] kəndi |- |[[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- | rowspan="4" |Göytəpə iəd |[[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi |- |[[Abdınlı]] kəndi |- |[[Cavahirli]] kəndi |- |[[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]] kəndi |- |Gülablı kənd iəd |[[Gülablı]] kəndi |- | rowspan="5" |Gülablı kənd iəd |[[Abdal (Ağdam)|Abdal]] kəndi |- |[[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndi |- |[[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]] kəndi |- |[[Suma]] kəndi |- |[[Tağıbəyli]] kəndi |- | rowspan="3" |Xıdırlı kənd iəd |[[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]] kəndi |- |[[Çuxurməhlə]] kəndi |- |[[Əhmədavar]] kəndi |- | rowspan="3" |Kəngərli kənd iəd |[[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi |- |[[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]] kəndi |- |[[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]] kəndi         |- | rowspan="5" |Qasımlı kənd iəd |[[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]] kəndi |- |[[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |- |[[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]] kəndi |- |[[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi |- |[[Şelli]] kəndi |- | rowspan="3" |Qiyaslı kənd iəd |[[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi |- |[[Ətyeməzli]] kəndi |- |[[Keştazlı]] kəndi |- | rowspan="10" |Maqsudlu kənd iəd |[[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi |- |[[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |[[Eyvazxanbəyli]] kəndi |- |[[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi |- |[[Salahsəmədlər]] kəndi |- |[[Şişpapaqlar]] kəndi |- |[[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]] kəndi |- |[[Təpəməhlə]] kəndi |- |[[Tərnöyüt]] kəndi |- |[[Tükəzbanlı]] kəndi |- |Mərzili kənd iəd |[[Mərzili]] kəndi |- | rowspan="5" |Nəmirli kənd iəd |[[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]] kəndi |- |[[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]] kəndi |- |[[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]] kəndi |- |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi |- |[[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndi |- | rowspan="2" |Novruzlu kənd iəd |[[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]] kəndi |- |[[Acarlı]] qəsəbəsi |- | rowspan="2" |Papravənd kənd iəd |[[Papravənd]] kəndi |- |[[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapiriml]]<nowiki/>i kəndi |- | rowspan="3" |Sarıcalı kənd iəd |[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |[[Qarazeynallı]] kəndi |- |[[Qullar (Ağdam)|Qullar]] kəndi |- | rowspan="3" |Seyidli kənd iəd |[[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi |- |[[Bozpapaqlar]] kəndi |- |[[Sarıhacılı]] kəndi |- | rowspan="2" |Şıxbabalı kənd iəd |[[Şıxbabalı]] kəndi |- |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |Yusifcanlı kənd iəd |[[Yusifcanlı]] kəndi |} === Ağdam bələdiyyələrinin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar === Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. === Ağdam bələdiyyələrinin statistik ərazi təsnifatı === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Ağdam bələdiyyələrinin vergi kodları === Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısında<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == Əhalisi<ref>[http://www.elibrary.az/docs/azerbaijan/gl2.pdf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası — İnzibati ərazi vahidləri : Ağdam rayonu] {{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> == {{main|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)}} === Ağdam rayonu əhalisi barədə ümumi məlumatlar === İşğaldan əvvəl rayon əhalisinin tamamı Azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Hazırda Ağdam əhalisinin böyük əksəriyyəti məcburi olaraq respublikanın digər rayon və şəhərlərində məskunlaşmışdır. * 1 yanvar, 2009-cu ilin məlumatları əsasında) {| class="standard" border="1" frame="box" align="center" |- style="background: #ffe39b;" |- ! rowspan="3" style=background:#e7dcc3| ərazi |- ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| cəmi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| kişi ! colspan="2" style=background:#e7dcc3| qadın |- | nəfər | faiz | nəfər | faiz | nəfər | faiz |- | rowspan="1" |Ağdam rayonu | 174575 | 100,0 | 80762 | 100,0 | 93813 | 100,0 |- | rowspan="1" |Şəhər əhalisi | 59261 | 33,95 | 26932 | 33,35 | 32329 | 34,46 |- | rowspan="1" |Kənd əhalisi | 115314 | 66,05 | 53830 | 66,65 | 61484 | 65,54 |- |} === Etnik tərkibi === <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1939-cu il siyahıyaalması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycan türkləri]]|| 57.654 (95,0%) |- |[[Talışlar]]|| 26 (0,1%) |- |[[Ruslar]] || 1.636 (2,7%) |- |[[Ermənilər]]|| 736 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 68 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 60.663 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1959-cu il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı (Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 64.933 (97,1%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 798 (1,2%) |- |[[Ermənilər]]|| 792 (1,2%) |- |[[Ləzgilər]] || 42 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 21 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 66.868 (100%) |- |} </center> <center> {| border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=centerr |+'''Ağdam rayonu : 1970-ci il siyahıya alması''' |- ! Etnik quplar ! əhalinin Sayı<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Əhalisi | url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | access-date = 2011-10-29 | archive-date = 2012-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120328124618/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html | url-status = live }}</ref>(Nəfər) |- | [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]]|| 92.028 (98,5%) |- |[[Talışlar]]|| — (-) |- |[[Ruslar]] || 526 (0,6%) |- |[[Ermənilər]]|| 529 (0,6%) |- |[[Ləzgilər]] || 43 (0,1%) |- |[[Gürcülər]] || 35 (0,1%) |- |Bütün rayon üzrə || 93.422 (100%) |- |} </center> === Tanınmış şəxsləri === ==== Alimlər ==== * [[Abel Məhərrəmov]] — [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın (AMEA) akademiki, kimyaçı alim, BDU-nun üzvi kimya kafedrasının müdiri * [[Adil Məmmədov (tarixçi)|Adil Məmmədov]] — [[tarix elmləri doktoru]], [[professor]] * [[Ədilə Namazova|Adilə Namazova]] — tibb elmləri doktoru, professor, SSRİ Tibb EA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü, Rusiya Federasiyası Tibb EA-nın həqiqi üzvü * [[Aida Qasımova]] — [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin professoru, filologiya elmləri doktoru * [[Akif Nağı]] — tarix elmlər namizədi, dosent, siyasətçi * [[Akif Rüstəmov (jurnalist)|Akif Rüstəmov]] — filologiya üzrə [[fəlsəfə doktoru]], professor * [[Arif Babayev (xanəndə)|Arif Babayev]] — professor (1996), [[Azərbaycan Milli Konservatoriyası]]nın "Muğam" kafedrasının sabiq müdiri * [[Arif Rəhimov]] — texnika elmləri doktoru, professor * [[Asif Məmmədov (kimyaçı)|Asif Məmmədov]] — kimyaçı, kimya elmləri doktoru, professor * [[Aydın Dadaşov]] — filologiya üzrə elmlər doktoru, professor * [[Azad Şükürov|Azad Sükürov]] — [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin (ADMİU) professoru * [[Bəxtiyar Əliyev (deputat)|Bəxtiyar Əliyev]] — professor, psixologiya elmləri doktoru * [[Çingiz Axundov (tarixçi)|Çingiz Axundov]] — tarix [[Elmlər namizədi|elmləri namizədi]], [[dosent]] * [[Ədalət Muradov]] — Azərbaycan alimi, iqtisad elmləri doktoru (1998). [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]nin rektoru (2014-cü ildən) * [[Əkbər Bayramov]] — psixologiya elmləri doktoru, Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi, professor * [[Əziz Boran]] — tarix elmləri namizədi, BDU-nun Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının dosenti * [[Əzizə Həsənova]] — fizika-riyaziyyat elimlər namizədi, dossent * [[Elçin Əliyev (iqtisadçı)|Elçin Əliyev]] — qtisad elmləri doktoru, professor * [[Elçin Mehrəliyev]] — filologiya elmləri doktoru * [[Firdovsi Naibov]] — ADMİU "Teatr rejissorluğu" kafedrasının müdiri, professor * [[Əli Əliyev (kimyaçı)|Əli Əliyev]] — kimya elmləri doktoru, professor * [[Əyyub Əyyubov]] — İqtisad elmləri doktoru, professor * [[Famil Mehdi]] — filologiya elmləri doktoru, professor * [[Habil Qurbanov]] — hüquq elmləri doktoru, professor * [[İdeal Nərimanov]] — tarix elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[İradə Ələsgərova]] — [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] (2015), Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, Azərbaycan Naşirlər və Poliqrafistlər Birliyinin (2012) üzvü * [https://unec.edu.az/i-e-n-dos-qafarov-kamil-saleh/ Kamil Qafarov] — iqtisad elmləri namizədi * [[Kamilə Sarıcalinskaya]] — "Əməkdar Hüquqşünas", hüquq elmləri doktoru, professor * [[Kərim Kərimov (geofizik)|Kərim Kərimov]] — geologiya, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. AMEA-nın müxbir üzvü * [[Lətif Hüseynov|Lətif Huseynov]] — hüquq elmləri doktoru, [[Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi|Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin]] hakimi * [[Maqbet Məmmədov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının professoru * [[Nadir Mikayılov]] — coğrafiya elmləri doktoru, professor * [[Qurban Bayramov (tənqidçi)|Qurban Bayramov]] — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), [[Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi * [[Oqtay Quliyev]] — Azərbaycan Milli Konservatoriyasının Xalq çalğı alətləri kafedrasının [[professor]]u, sənətşünaslıq namizədi, əməkdar incəsənət xadimi * [[Rafiq Əliyev (texnika elmləri doktoru)|Rafiq Əliyev]] — texnika elmləri doktoru (1975), professor (1976), AMEA-nın müxbir üzvü * [[Rəşid Göyüşov]] — Azərbaycan arxeoloqu; tarix elmləri doktoru, professor * [[Sadir Məmmədov]] — hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, polis polkovniki, * [[Samir Vəliyev]] '''-''' iqtisad elmləri namizədidir, energetika nazirinin müavini * [[Savalan Ocaqverdizadə]] — fizioloq, tibb elmləri doktoru (1959), professor (1961) * [[Süleyman Zeynalov]] — pedaqoji elmlər namizədi, dosent * [[Şamil Qafarov]] — iqtisad elmləri doktoru, professor * [[Şəmsəddin Əsədov]] — kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor * [[Tamerlan Qarayev]] — hüquq elmləri doktoru * [[Teymur Vəliyev]] — görkəmli Azərbaycan iqtisadçısı, [[AMEA-nın müxbir üzvlərinin siyahısı|AMEA-nın müxbir üzvü]] (1983), [[əməkdar elm xadimi]] (1981) * [[Tofiq Mikayılov]] — biologiya elmləri doktoru, professor * [[Tofiq Vəliyev]] — tarix elmləri doktoru * [[Xudu Məmmədov]] — geoloq-kristalloqraf * [[Zakir Məmmədov (filosof)|Zakir Məmmədov]] — fəlsəfə elmləri doktoru; professor; AMEA-nın müxbir üzvü * [[Ziyəddin Göyüşov]] — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü * [[Valeh Baxşəliyev]] — [[texnika elmləri doktoru]]. [[Azərbaycan Texniki Universiteti]]nin "Mexanika" kafedrasının müdiri ==== Məşhur bəylər ==== * [[Cabbar bəy Vəlibəyov]] * [[Kərbəlayı Şirin bəy Çəmənli]] * [[Əhməd bəy Cavanşir]] * [[Qasım bəy Bədəlbəyov]] * [[Məmməd bəy Muradov]] * [[Museyib bəy Naibov]] ==== '''Generallar''' ==== * [[Tofiq Babayev (general-mayor)|Tofiq Babayev]] — Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik nazirinin sabiq müavini, general-mayor * [[Rövşən Əkbərov]] — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, ehtiyatda olan general-leytenant * [[Süleyman bəy Əfəndiyev]] — Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti generalı * [[Murtuz Quliyev]] — [[general-mayor]], Azərbaycan SSR Ali Sovetinin IX çağırış deputatı * [[Yamən Yusifov]] — Azərbaycan Respublikası Prokurorunun müavini (1957–1962), III dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri (general) ==== '''Millət vəkilləri və digər dövlət xadimləri''' ==== * [[Bayram Bayramov]] — Azərbaycan SSR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı * [[Bahadır Vəlibəyov]] — Azərbaycan sovet partiya və dövlət xadimi, [[Azərbaycan SSR]] Respublika Prokuroru * [https://www.bakupost.az/adamli-xanim-isvecde-deputat-secildi-foto İradə Əliyeva] — İsverçə deputatı * [[Bəxtiyar Sadıqov]] — Millət vəkili * [[Çimnaz Əliyeva]] — Millət vəkili * [[Burzu Əliyev]] — [[Ukrayna]]nın [[Azərbaycan]] əsilli keçmiş [[deputat]]ı (2006), Ukrayna Alpaqut Federasiyasının prezidenti (2018) * Yelmar Qarayev — Azərbaycan SSR Nəqliyyat prokuroru * [[Aşur Hüseynov]] — 1945-ci ildə "Bunker" əməliyyatında SSRİ xüsusi təyinatlı zəbt qrupunun tərkibində döyüşmüş ilk azərbaycanlı * [[Hüseyn bəy Şərifbəyov]] — çar zabiti, unter-ofitser * [[Mirzə Fərzalı bəy Fətəlibəyov]] — məmur, çar ordusunun zabiti, Tiflis Aleksandr Müəllimlər institutunun məzunu * [[Mustafa bəy Behbudov]] — dövlət məmuru, şair, [[Qasım bəy Zakir]]in qardaşıoğlu * [[Orxan Nəzərli]] — [[İqtisadiyyat Nazirliyi (Azərbaycan)|İqtisadiyyat Nazirliyi]] yanında [[Dövlət Vergi Xidməti (Azərbaycan)|Dövlət Vergi Xidmətinin]] rəisi * [[Rəvan Həsənov]] — [[Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi]]nin icraçı direktoru * [[Adil Məhərrəmov]] — 2008–2021-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatası]] sədrinin müavini ==== Əmək qəhrəmanları ==== * [[Əminə Cəfərova]] — [[Sov.İKP]]-nin üzvü (1947), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949) * [[Sürəyya Kərimova]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948), Azərbaycan SSR pambıq ustası (1957). [["Qəhrəman Ana" fəxri adı|Qəhrəman Ana]] (1965) * [[Yaqub Rüstəmov]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] * [[Məmməd Məmmədov (pambıqçı)]] — [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1951) * [[Süleyman Sani Axundov]] — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, dramaturq, nasir, maarif xadimi ==== Maarifçilər, yazıçılar ==== * [[Allahverdi Allahverdiyev (ictimai-siyasi xadim)|Allahverdi Allahverdiyev]] — tanınmış ziyalısı, ictimai-siyasi xadim, elmi işçi * [[Aşıq Xaspolad Gülablı|Aşıq Xaspolad Gülablı (Coşqun)]] — XX əsr Azərbaycan aşığı * [[Cahangir Gözəlov]] — yazıçı, publisist, felyetonçu, əməkdar mədəniyyət işçisi * [[Cahid Hilaloğlu]] — rejissor. Sovet dövründə milli hərəkatçı, dissident * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü * [[Əlfi Qasımov]] — [[yazıçı]], [[publisist]], [[tərcüməçi]], [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü (1956) * [[Eyvaz Zeynalov]] — Azərbaycan yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Avrasiya Yazarlar Birliyinin, Gürcüstan Yazıçılar Milli Akademiyasının üzvü * [[Həmidə Məmmədquluzadə]] — Azərbaycanın ilk maarifçi * [[Mustafa Çəmənli]] — nasir, publisist, Əməkdar mədəniyyət işçisi (2018) * [[Nüşabə Məmmədli]] — yazıçı, publisist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü * [[Rimma Abdullayeva]] — Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi (2007), film direktoru * [[Səfərəli bəy Vəlibəyov]] — görkəmli maarif xadimi, pedaqoq, publisist * [[Səlimə Rüstəmova]] — maarif xadimi, müəllimə, [[Azərbaycan SSR Ali Soveti]]nin deputatı * [[Sultan Mərzili]] — şair, 1994-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü * [[Vüsal Nuru]] — Azərbaycanlı yazıçı və ssenarist * Vaqif Zeynalov -- Tanınmış coğrafiyaçı, müəllim, hörmətli və ziyalı məktəb direktoru. * Polad Zeynalov - Tanınmış ziyalı, təhsil işçisi, ictimai fəal şəxs, Məktəb direktoru, arıçı ==== Jurnalistlər ==== * [[Aqil Abbas]] — yazıçı, jurnalist, "Ədalət" (1990-cı ildən), "Boz qurd" (1993-cü ildən) qəzetlərinin baş redaktoru * [[Asif Mərzili]] — publisist, yazıçı, "Təzadlar" qəzetinin baş redaktoru * [[Aydın Bağırov]] — Azərbaycan Respublikasının Əməkdar jurnalisti, Qol.az saytının baş redaktoru, [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"in]] redaktoru * [[Baxşeyiş Hətəmli]] — əməkdar jurnalist * [[Eldar İsmayılov (jurnalist)|Eldar İsmayılov]] — [[Azərbaycan]] [[İdman]] [[Jurnalist]]ləri Assosiasiyasının (AİJA) prezidenti, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Jurnalisti * [[Etibar Toğrul]] — jurnalist, Azərbaycan Alpaqut Federasiyasının baş katibi, "Hüquqi Cəmiyyət" qəzetini təsisçisi * [[Qulu Ağsəs]] — [[Ulduz jurnalı]]nın baş redaktoru, Azərbaycanın əməkdar jurnalisti (2015) * [[Rza Quliyev]] — İctimai xadim, görkəmli jurnalist və publisist * [[Telman Qarayev (jurnalist)|Telman Qarayev]] — [[Əməkdar jurnalist]], [[publisist]] * [[Vahid Qazi]] — Azərbaycanlı yazıçı, publisist, bloger, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi|Azərbaycan]] və İsveç Yazıçılar Birliyinin üzvü, tərcüməçi * [[Vüqar Haqverdiyev]] — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü ==== İncəsənət adamları ==== * [[Almaz Mustafayeva]] — [[Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı]]nın aktrisası, Azərbaycanın əməkdar artisti * [[Aşıq Xosrov Məhəmmədoğlu]] — XX–XXI əsr Azərbaycan aşığı * [[Aşıq Məhəmməd Kolanlı]] — [[XX əsr]] Azərbaycan aşığı * [[Aydın Dadaşov]] — Azərbaycan kinoşünası, kinodramaturq, rejissor, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi]] (2005), [[Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı]] laureatı (1988) * [[Bakir Haşımov]] — XX əsr xanəndəsi * [[Cabir Abdullayev]] — Azərbaycan xanəndəsi, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti (2007) * [[Elman Bədəlov]] — kamançaçalan, [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] (1982) * [[Əhməd Ağdamski|Əhməd Bədəlbəyli (Ağdamski)]] — [[Azərbaycan]] [[opera]] müğənnisi, Azərbaycan SSR Əməkdar İncəsənət Xadimi (1943) * [[Firdovsi Naibov]] — aktyor, rejissor, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1978) * [[Günel Zeynalova]] (Azəri qızı Günel) — Əslən [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan [[Türkiyə]] [[müğənni]]si * [[Heydər Şəmsizadə]] — teatr aktyoru və rejissoru, Azərbaycan SSR əməkdar artisti (1943) * [[Xanlar Haqverdiyev]] — müğənni (lirik-dramatik tenor). Azərbaycan SSR (1956) və Türkmənistan SSR (1939) əməkdar artisti * [[Qədir Rüstəmov]] — xanəndə, muğam ifaçısı, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti (1992) * [[Mənsum İbrahimov|Məsum İbrahimov]] — [[xanəndə]], [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (2005) * [[Murad Muradov]] — aktyor, teatr xadimi, Azərbaycan SSR əməkdar artisti * [[Murad Rzayev]] — [["Qarabağ bülbülləri" ansamblı]]nın bədii rəhbəri * [[Mürşüd Məmmədov (xanəndə)|Mürşüd Məmmədov]] — [[Muğam]] ustası, xanəndə * [[Ramiz Quliyev]] — Azərbaycan musiqiçisi, görkəmli [[tarzən]], [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1988) * [[Rəhim Rəhimli]] — [[azərbaycanlı]] [[müğənni]], [[bəstəkar]], [[aktyor]] * [[Sara Qədimova]] — Azərbaycan xanəndəsi, [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] xalq artisti (1963) * [[Səxavət Məmmədov]] — Azərbaycan xanəndəsi * [[Təyyar Bayramov]] — [[Azərbaycan]] [[xanəndə]]si, [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti]] (2009) * [[Teymur Mirzəyev]] — müğənni, [["Qaya" Vokal Kvarteti|"Qaya" estrada-simfonik orkestrinin]] bədii rəhbəri, [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] (1993) * [[Tofiq Qarayev]] — [[Azərbaycan SSR]] Əməkdar artisti (1982) ==== '''İdmançılar''' ==== * [[Tofiq Bəhramov]] * [[Ceyhun Məmmədov (idmançı)|Ceyhun Məmmədov]] * [[Fariz Məmmədov]] * [[Azər Məhərrəmov]] * [[Müşfiq Hüseynov]] * [[Ramiz Məmmədov (futbolçu, 1968)|Ramiz Məmmədov]] * [[Vüqar Nadirov]] * [[Adil Nadirov]] * [[Elçin Cəfərov (idman xadimi)|Elçin Cəfərov]] ==== Milli Qəhrəmanlar ==== * [[Asif Məhərrəmov]] * [[Allahverdi Bağırov]] * [[Yelmar Edilov]] * [[Əlabbas İsgəndərov]] * [[Faiq Ağayev (milli qəhrəman)|Faiq Ağayev]] * [[Hidayət Rüstəmov]] * [[Baxşeyiş Paşayev]] * [[İxtiyar Qasımov]] * [[Rövşən Hüseynov (milli qəhrəman)|Rövşən Hüseynov]] * [[Canpolad Rzayev]] * [[Nadir Əliyev (milli qəhrəman)|Nadir Əliyev]] == Coğrafiyası == Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi 410 metr, maksimum yüksəklik 1365 metrdir. İqlimi əsasən mülayim isti, quraq subtropikdir. Dağətəyi yerlərdə yüksəklik artdıqca iqlim mülayimləşir. Ən çox yağıntı dağətəyi sahələrə düşür. İllik yağıntı 300–550 mm-dir. Rayonun ərazisindən [[Qarqarçay]] və [[Xaçınçay]] çayları axır. Ağdam rayonun ərazisi Kiçik Qafqaz dağları ilə Kür-Araz ovalığının təmas zonasında yerləşir. Rayonun sahəsi 1094 km² , əhalisi 165 min nəfərdir (1998-ci il). Coğrafi mövqeyi yaşayış və təsərrüfat üçün çox əlverişli şərait yaradır. Rayon əsasən, Qarabağ düzünün dağətəyi hissəsində yerləşir. Burada düzənlik 40 kvadratkilometr (Ağdam şəhərinin yuxarısında), 20 kv.kl.m. ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]]-[[Qızıl Kəngərli]] sahəsində), 13 kv.kl.m. (Ağdam şəhərindən aşağıda) və 10 kv.kl.m. ([[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] -[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri sahəsində) meyilliliyə malik olub, 450–500 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxır. Dağlarla düzənlik arasında relyefdə yaxşı təzahür edən dərin tektonik yarıq keçir. Bu relyef kəskin keçid əlamətləri yaradır. Şimal-Şərq istiqamətində Qarabağ düzənliyinin yüksəkliyi tədricən azalır və Ağdam rayonunun [[Tərtər]], [[Bərdə]], [[Ağcabədi rayonu|Ağcəbədi]] rayonları ilə sərhəddində 120–130 m qədər alçalır. Meyilliyin az olması ilə əlaqədar düzənliyin cəthi çox zəif parçalanmışdır. [[Eroziya|Erroziya]] kəsimi yalnız [[Qarqarçay]], [[Xaçınçay]] çayları və onların tərk edilmiş qollarının yataqlarında artır və 6–7 metrə, 10–15 metrə çatır. Relyefin bu xüsusiyyəti bütün ərazini əkinçilik üçün yararlı olmasını təmin edir, suvarma işlərini və kənd təsərrüfatı maşınlarının istifadəsini asanlaşdırır, torpaqları erroziya proseslərindən qoruyur, onların münbitliyini və məhsuldarlığını artırır. Səthin və torpaqların yuyulması başlıca olaraq suvarma ilə əlaqədar olub, çox cüzidir. Rayon ərazisi Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartı, Paprəvənd (Gülyataq), Gülablı çaylarının dərəsi boyunca 15–16 km. Qarabağ silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərinə qədər uzanır. Bu yerlərdə mütləq yüksəklik 600–700 metrə çatır. Maksimum hündürlük 1365 ([[Kolanı]]) metrdir. Rayonun bu hissəsi, xüsusiilə, Xaçın çayının aşağılarında, Dərbənd çökəkliyində çox genişlənir. Dağların Ağdam rayonu ərazisinə düşən hissəsində bir sıra silsilə, tirə və təpələr yerləşmişdir. [[Fayl:Paprəvənd kəndi-.JPG|thumb|left|300px|Ağdam Paprəvənd kəndi]] Bunlardan ən əsası [[Ağdərə]] ilə [[Tərnöyüt]] kəndləri arasında meridiana yaxın istiqamətdə 20 km. Məsafədə uzanan [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] silsiləsidir. Silsilə təbaşir dövrünün əhəng daşlarından təşkil olunmuş və kəskin simmetrik quruluşa malikdir. Onun Cənub-Qərb yamacları dik və sıldırım, bəzi yerlərdə keçilməzdir. Şimal-Şərq yamacları uzun və nisbətən mailidir. Silsilənin su ayrıcı vaxtı ilə depudasiya prosesləri ilə hamarlanmış və sonradan tektonik hərəkətlərlə müasir yüksəkliyinə qaldırılmışdır. Səthi genişdir, qədim torpaq təbəqələri saxlayan qalın (15–20 m-rə qədər) karbonatla gillicə çöküntülərlə örtülmüşdür. Relyefin belə olması burda zəngin biçənək və otların yayılmasına səbəb olmuşdur. Silsilənin ən yüksək yeri (820 m.) onun Şimal hissəsinə müvafik gəlir və Cənub-Şərq istiqamətində 500m. qədər alçalır. Silsiləni Xaçın, Qabartı, Gülyataq çaylarının dərələri kəsib keçir. Dərələrin dərinliyi çayların axım əmsalına müvafiq olaraq 100–180 m. arasında dəyişir və maksimum dərinliyə(180 m.) Xaçın çayında çatır. Şahbulaq silsiləsi Cənub-Şərqdə Ağdam şəhəri yaxınlığıda kəskin görünür və [[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]], [[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]], kəndləri yaxınlığında nisbi yüksəkliyi 10–15 metrə çatan qayalı təpələr yaradır. Silsiləni təşkil edən əhəng daşları çox keyfiyətlidir, tikinti materialı və sement istehsalında xammal kimi istifadə edilir. Ağdam-Ağdərə şose yolu silsilənin Şimal-Şərq dabanı boyunca uzanır. Yolun ustündə karxanalar yerləşir. Şahbulaq silsiləsinin uçub dağılmış hissəsindən Cənub-Qərbədə inturiziv(maqmatik) kütlənin yaratdığı yüksəklik 913 metrdir, yamacları çox meyilli və kəskin parçalanmışdır. Dağın faydalı qazıntı(mis, polumetal)saxlaması ehtimal olunur. O, [[Ağdərə rayonu]]nda yerləşən və mis, polmetal yataqları olan [[Mehmana|Mehmanə]], [[Qazançı (Ağdərə)|Qazançı]] dağları ilə eyni zonada yerləşmişdir. [https://mapcarta.com/35949924 Yeddixirman] dağı ilə Şahbulaq silsiləsinin [[Çobandağ]] zirvəsi arasında Bozdağ yerləşmişdir. Onunda əsasını inturuziv kütlə təşkil edir və xeyli hissəsində aşınma qabığı ilə örtülmüşdür. Ağdam şəhərindən bir qədər Cənub-Qərbdə Qarqarçay dərəsində Şahbulaq dağının geoloji əsası qövsvari əyilir, gömülür və parçalanır. Alçaq dağlılığının və dağətəyinin burda əmələ gətirdiyi qövsün qabarıq hissəsi Cənub-Qərbə, [[Xankəndi]] çökəkliyinə doğru yönəlmiş, xeyli alçalmış və [[Əsgəran]] keçidini (darvazasını) əmələ gətirmişdir. Relyefin belə quruluşu [[Qarabağ]] düzü arasında hava, rütübət və istilik mübadiləsini xeyli asanlaşdırır. Qarqarçayın sağ sahilində yerləşən [[:Fayl:Mantar dağı.jpg|Mantar]] (580 m.) dağı və [[Şelli]], [[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]], [[Şıxbabalı]] kəndlərinin bağlarında müşahidə edilən və təbaşir əhəng daşından təşkil olunmuş nisbi yüksəkliyi 5–15 m. arasında dəyişən təpələr Şahbulaq silsiləsinin geoloji davamında yerləşmişdir. Bu təpələr sırası [[Mərzili]] kəndindən Cənubda yerləşən [[Qızılqaya (Ağdərə)|Qızılqaya]] tirəsi istiqamətinə yönəlmişdir. Mərzilidən Cənub-Şərqdə Ağdam Xocavənd yolu üstündə tabaşirin mergellərindən təşkil olunmuş və mütləq yüksəkliyi 416 m.-ə çatan [[Pirəbulaq]] tirəsi uzanır. Bu tirədən Şimalda mütləq hündürlüyü 100–150 m. Arasında dəyişən [[Ergi]] maili düzü yerləşmişdir. Düzənliyin səthi müvəqqəti axarlı dərələrin prolyuvi çöküntülərilə örtülmüş və yarğan, qobu şəbəkəsi ilə zəif parçalanmışdır. Düzənlik qış otlaqları kimi istifadə olunur. 70-ci illərdən başlayaraq bura su çıxarılması ilə əlaqədar əkinçilik, xüsusilə, yem bitkiçiliyi inkişaf etdirilir. Cənub istiqamətində yatağını dəyişən Qarqarçay vastəsilə yuyulmağa məruz qalmışdır. Yuyulma nəticəsində çay yatağının sağ yaxasında 3–5 m. hündürlükdə ərazi kəsimi yaranmışdır. Ağdam rayonu ərazisində Qarqarçay, Xaçınçay, Qabartıçay, Gülyataqçay çayları düzənliyə çıxan yerdə gətirdikləri çığıldaşlı-gillicəli-alluviy və prolyuviy çöküntülərini çökdürərək öz gətirmə konuslarını yaradır. Qarqarçay zirvəsi Ağdam şəhəri yaxınlığında yerləşən və sahəsi 50kv. m. çatan gətirmə konusunu yaradır. Gətirmə konusu [[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]], [[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] və [[Zəngişalı]] kəndləri yaxınlığında 240–260 m. mütləq yüksəklikdə relyefdə yaxşı müşahidə edilən pillə ilə qurtarır. Zəngin yeraltı su ehtiyatı olan gətirmə konusundakı [[kəhriz]]lər bu pillədə səthə çıxardılır. [[Fayl:Gülablı.jpg|thumb|right|300px|Ağdam Gülablı kəndi (işğaldan əvvəl)]] Bu pillədə Şimal-Şərqdə marfaloji cəhətdən relyefdə zəif təşəkkül tapan ikinci gətirmə konusu yerləşir və [[Quzanlı]], [[Kələbədin kəndi|Kələbədin]] kəndləri yaxınlığında [[Yuxarı Qarabağ kanalı]]na çatar-çatmaz alçaq pillə ilə qurtarır. Birinci gətirmə konusu formalaşarkən Qarqarçay bir neçə qol axmışdı. Onların izləri Ağdam və Ağcəbədi rayon ərazisində indidə müşahidə edilir (Narlıdərə piri, [[Qobu]], [[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarcalı]], [[Hüsülü (Ağcabədi)|Hüsülü]], [[Böyük Kəhrizli|Kəhrizli]]). Dağətəyi, düzənlik və gətirmə konusu qalxdıqca Qarqar çayının axını indiki yatağında cəmləşmişdir. Çayın yatağının bu istiqamətdə yerini dəyişməsi Qarqarçay dərininə tektonikyarığı ilə mürəkkəbləşən [[Hindarx]] basdırılmış köndələn sinkilinalının əyilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Gətirmə konusu səthində Qarqarçay və onun qollarının dərinliyi 10–15 m. və 6–7 m. arasında dəyişən erroziya kəsimləri əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m.-ə qədər azalır. Xaçın çayı da Ağdam rayonu ərazisində gətirmə konusları yaradır. Birinci konusun zirvəsi Qızıl Kəngərli ətəkləri ilə Baş Qərvənd kəndləri yaxınlığında yerləşmişdir. Sahəsi 30 m². qədərdir. Xaçın çayının müasir yatağı gətirmə konusu ərazisində 10–15 m. aşağılarda isə 5–6 m. və 2–3 m. dərinlikdə errozion kəsimlər əmələ gətirmişdir. İkinci gətirmə konusu ərazisində onların dərinliyi 1–3 m. qədər azalır. Çay özünün qədim gətirmə konusunu formalaşdırdıqdan sonra [[Mirəşəlli]], [[Xındırıstan]] və [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndləri istiqamətində Cənub-Şərqə axmış, özünün və Qarqarçayın gətirmə konuslarını yuyaraq errozion pillə yaratmışdır. Daha sonra Xaçın çayı Baş Qərvənd gömülmüş antiklinalının qalxmasının fəallaşması ilə əlaqədar olaraq Şimal-Qərb istiqamətində meyil edərək özünə yeni yataq yaratmışdır. Baş Qərvənd kəndi ilə Sultanbud kurqanı arasında çayın yatağı çox genişlənir və burda gərgin akkumulyasiya gedir. [[Fayl:Mantar dağı.jpg|thumb|300px|Ağdam Mantar dağı (erməni işğalından sonra)]] Yataq çaqıldaşların, qumun, gillicənin yığılması nəticəsində çox dayazlaşır və daşqın zamanı [[Hüseyinli]], [[Soğanverdilər]] kəndləri yaxınlığında daşqın sularının bir hissəsi yataqdan çıxaraq Şimal istiqamətində axır və özünə yataq əmələ gətirir. Sultanbuddan aşağıda çay 3–5 m.-ə qədər dərininə kəsilir və cavan alçaq tepras pilləri yaradır. Xaçın çayının ən qədim gətirmə konusu Şimal-Qərbdə Qabartı, [[Paprəvənd]] və başqa çayların gətirmə konusları ilə birləşərək Şahbulaq silsiləsinin Şimal-Şərq ətəklərində vahid dalğavari prolyuvial düzənlik törədir. Bu çayların gətirmə konusları 240 m. mütləq hündürlüyündə qurtarır və burda [[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]],[[Seysulan]],[[Qaynaq (Tərtər)|Qaynaq]],[[Azad Qaraqoyunlu]],[[Qapanlı (Tərtər)|Qapanlı]] kəndləri yaxınlığında düzənlik təşkil edən, Xaçın və [[Tərtər]] çaylarının gətirmə konusları arasında yerləşən çox az meyilli, bəzi yerlərdə bataqlaşmış, səthi parçalanmamış konusarası çökəklik təşkil edir. Bu sahədə Qabartı, Gülyataq çaylarının yataqları yoxdur(axımın çox müvəqqəti olması ilə əlaqədar). Ona görədə çayların hövzələrində uzun müddətli leysan yağışları olarkən böyük daşqınlar olur və bütün düzənlikləri basaraq böyük təlafat verir. Belə daşqınlar 1963-cü ildə müşahidə edilmiş və düzənlikdə bütün torpaqları, tarlaları yuyub aparmışdır. Ağdam rayonunun ərazisi quru subtropik iqlim zonasında yerləşmişdir. Burada əsasən, qışda quru keçən mülayim-isti iqlim tipi hakimdir. Bu iqlim tipi mülayim nəmliyi, qışının yağıntılı və yumşaq, yayının isə mülayim-isti keçməsi ilə səciyələnir. Günəş parıltısının illik miqdarı 2300 saat, ümumi radiasiya 122.5 kkal/sm kv, radiasiya balansı isə 47.1 kkal/sm kv-dır. Havanın orta illik tempraturu 13.1 dərəcəyə çatır. Qış mülayimdir, ən soyuq ay (yanvar) tempraturu +1.8 dərəcə ilə −0.2 dərəcə, ən isti ayı (iyul) orta tempraturu isə + 23–26 dərəcəarasında dəyişir. Yay aylarında bəzən havanın orta illik mütləq minumum tempraturu −10 dərəcə olub, il ərzində +8 dərəcə ilə +15 dərəcə arasında dəyişir. Bəzən havanın mütləq minimum tempraturu −17 dərəcədən aşağı düşür. İl ərzində torpaq səthinin orta aylıq tempraturu1–31 dərəcə arasında dəyişir. Havanın 5 dərəcədən yüksək olan tempraturunun illik miqdarı [tel:4500–4600 4500–4600] dərəcə, 10 dərəcədən yüksək — [tel:4100–4200 4100–4200] dərəcədir. Birinci payız şaxtası noyabr ayının üçüncü ongünlüyünə, axırıncı yaz şaxtası martın üçüncü ongünlüyünə düşür. Havanın orta illik nisbi rütubəti 69% olub, il ərzində 50–80% arasında dəyişir. İllik yağıntının miqdarı 400–500 mm.-dir. Yağıntılar çox bitkilərin vegetasiya dövrünə düşür, lakin səth örtüyündən ildə 800–900 mm. Mümkün buxarlanma gedir. Küləyin orta illik sürəti 1.8m/san-dən çox olmayıb, əsasən Qərb və Şərq istiqamətində əsir. Güclü küləklərin (15 m. san-dən cox) illik sayı bir gündür. Ağ yelli günlərin sayı 20–25 çatır. Qarla torpağın örtülü günlərinin illik miqdarı 10–15 gündən çox olmur. İl ərzində cəmi 1–2 gün dolu düşür. Ərazi üzrə və il ərzində bu göstəricilər başqa rayonlarda olduğu kimi müvafik dəyişikliklərə uğrayır. Ağdam rayonu ərazisi hər km². Sahədə 5–1 lit. san axımı olan az axımlı zonada yerləşir. Burada çay şəbəkəsinin sıxlığı 0.1–0.4 am/km. arasında dəyişir. İllik axım hər bir km².-dən 2–5 lit/san; maksimum axım 25–50 lit/san; minimal axım isə 0.5–1 lit/san. bərabərdir. Rayon ərazisində çaylar tranzit xarekter daşıyır. Öz axımlarını bütünlüklə Qarabağ silsiləsində və onun yamaclarında toplayır, Ağdam rayon ərazisində isə suvarmaya, filtirasiyaya və buxarlanmaya sərf olunur, heç bir qol qəbul etmir. Çaylar əksərən az suludur, ilin isti yarısında vegitasiya vaxtı quruyur. Rayonun nisbətən iri çayları Qarqarçay, Xaçınçay və Qabartıçay çaylarıdır. Qarqarçayın orta illik su sərfi 3.31m kub/san, orta illik axımı isə104.4 mln. kub metrdir. Xaçın və Qabartı çaylarında isə bu axım kəmiyyətləri müvafiq olaraq 1.4 kub met/san və 44.1 mln. kub metr, 0.2 kub met/san və 6.3 mln. kub metrdir. [[Fayl:AğdamDSC 0169.jpg|thumb|300px|Ağdam (erməni işğalından sonra)]] Çay şəbəkəsinin sıxlığı və onların su əmsalı göstərir ki, rayonun su ehtiyatlarına və onlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük ehtiyac var. Ona görə də çayların hər birinin üzərində su anbarının tikilməsi zəruridir. Hazırda rayon ərazisində yalnız bir su anbarı var-Xaçın çayı üzərində Dərbənd su anbarı. Ağdam rayonuna [[Tərtər çayı]] üzərindəki Sərsəng su anbarından da su gətirilir, lakin bunlar rayonun suya təlabatını tam ödəyə bilmir. Rayon ərazisində relyef, iqlim və bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılı olaraq şabalıdı torpaqların müxtəlif növləri, dağ-meşə, qəhvəyi torpaqlar yayılmışdır. Qəhvəyi torpaqlar rayonun alçaq dağlıq və dağ ətəyi hissəsində, seyrək meşə və kolluqlar qırılmış və torpaqlar bozqırılaşmaya məruz qalmışdır. Düzənliklərin dağətəyi hissəsində tünd şabalıdı, ondan aşağıda isə şabalıdı və açıq şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Rayonun [[Ağcabədi]] və [[Bərdə]] rayonları ilə sərhəddə yaxın yerlərində boz torpaqlara rast gəlinir. Ağdam rayonu ərazisində təbii landalar demək olar ki, bütünlüklə antrapogen landalarla əvəz edilmişdir. Burda taxıl zəmiləri, pambıq tarlaları, üzümlüklər, meyvə bağları, yem bitkilərinin əkini, biçənək və örüşlər geniş sahə tutur. Təbii bitki örtüyü yovşanlı-şoranlı otlu quru çöllərdən, çəmənliklərdən, ağotlu çöllərdən, kollardan, və seyrək meşələrdən ibarət olmuşdur. Hazırda meşələr yalnız dağ ətəklərində və alçaq dağlıq yerlərdə yerləşib, 1.7 min hektar sahə tutur. [[Sultanbud meşəsi]] yaxınlığında hazırda qorunan saqqız ağacı, püstə seyrək meşələri salınmışdır. Heyvanat aləmi əhalinin sıxlığı və insanın əmək fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çox kasaddır. Burada heyvanlardan çaqqala, tülküyə, dovşana, canavara, sürünənlərə, quşlardan kəkliyə, çilə, turaca və s. rast gəlinir. Rayon ərazisində faydalı qazıntılardan əhəng daşı, gil, çakıldaş, qum, gillicə daha çoxdur. == Ağdam media vasitələri == "Ağdam" qəzetinin ilk nömrəsi 1930-cu ildə işıq üzü görmüşdür. "Ağdam" qəzeti əvvəlcə "Kolxoz sədası", "Kolxozçu", 1934-cü ildən 1990-cı ilə kimi "Lenin yolu", 1990-cı ildən isə "Ağdam" adı ilə nəşr olunur. "Ağdam" qəzetinin redaksiyası 1993-cü ilin iyulundan Ağdam şəhərinin işğalından sonra əvvəlcə Mingəçevir, sonra Bərdə şəhərində, indi isə Ağdam rayonunun Quzanlı kəndində yerləşir. Təsisçisi Ağdam rayon İcra Hakimiyyəti Aparatı və qəzetin jurnalist kollektividir. "Qeyrət qalası" qəzeti 2004-cü ilin yanvarından işıq üzü görür == Təhsil ocaqları == * [[Ağdam Muğam məktəbi]] == İqtisadiyyatı == Ağdam ağır yeyinti və yüngül sənayeyə, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik bir rayondur. Ağdam rayonunda aşağıdakı müəssislələr fəaliyyət göstərir və ya işğaldan əvvəl fəaliyyət göstərib: * Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu (Инструментальный завод); * Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu; * "Aghdam Metiz-furniture" mebel istehsalı müəssisəsi; * traktor və avtomobil təmiri müəssisəsi; * [https://yukselbeton.az/service/A%C4%9Fdam-Beton-Zavodu Ağdam Beton Zavodu] (yeni sənaye parkında yerləşir); * [https://az.trend.az/business/economy/978451.html Ağdam Asfalt-beton Zavodu] (Quzanlı Qəsəbəsində yerləşir); * [https://www.youtube.com/watch?v=V-cA_3a78Vo Ağdam Konserv Zavodu], * Çəmənli Süd Məhsullarının İstehsalı Sexi; * [https://www.youtube.com/watch?v=rlOrusGFcDI Ağdam Yağ Zavodu] və digər yağ-pendir istehsalatı müəssisələri; * [https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-42310903 Ağdam Baramaçılıq Zavozu]; * pambıq istehsalı müəssisələri; * şərab zavodları (işğaldan öncə 32 ədəd belə zavod olub); * [https://www.youtube.com/watch?v=8JRlGeDoQ4Y Ağdam Şanpan Zavodu]; * [https://www.youtube.com/watch?v=k-9mfhUTDEY mexanikləşdirilmiş çörək zavodları]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/49061/Qarabag-xalca-senetinin-inkisafinda-Agdam-xalca-muessiselerinin-rolu.html?lang=az xalça müəssisələri;] * taxıl məhsulları müəssisələri; * Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı; * [https://www.instagram.com/reel/CgANQqLt38-/ Ağdam Ət Kombinatı]; * İki dəmir yolu vağzalı ([https://www.youtube.com/watch?v=kty6tolfzTI Ağdamkənd], Dörd çinar); * [https://yandex.ru/maps/org/189752552682/?ll=47.001800%2C39.973222&z=13.78 Ağdam Hava Limanı]; * avtomobillərə texniki xidmət stansiyaları,; * Ağdam Məişət-Xidməti Kombinatı; * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] ([[Eyvazxanbəyli|Eyvazxanbəyli kəndi]]); * ötürücü və paylayıcı elektrik şəbəkəsi, endirici (gərginlik-alçaldıcı) elektrik yarımstansıyaları; * [https://www.youtube.com/watch?v=locr1IiPNPg Su Elektrik Stansiyası] (Xaçındərbənd kəndi); * kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi müəssisəsi; * "Ü. Hacıbəyov" adına musiqi texnikumları; * Ə. Haqverdiyev adına [[Ağdam Dövlət Dram Teatrı]]; * [https://wikimapia.org/16813491/az/Dostluq-kinoteatr%C4%B1 Ağdam Dostluq kinoteatrı]; * [https://www.medeniyyet.az/page/news/19298/Agdamin-isgalindan-19-il-otdu.html?lang=en Abdal-Gülablı sanatoriyası]; * [https://medeniyyet.az/page/news/53351/Agdamin-isgalindan-27-il-otdu.html?lang=az Selli sanatoriyası]; * "Şahbulaq" turizm mərkəzi; * [https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=sxm1abKY9ds Ağdam Avtovağzalı]; * Kolxoz bazarları (işğaldan öncə Ağdam şəhərində və Baş Qərvənd kəndində, işğaldan sonra Quzanlı qəsəbəsində); * qonaq evləri və mehmanxanalar; * Ağdam İdman Kompleksi; * İdman klubları Maraqçəkən haldır ki, Ağdam Dəzgah Avadanlıqları Zavodu SSRİ məkanında 2 bu tipli zavodlardan biridir və bütün SSRİ üçün dəzgahlar hazırlayıb. Birinci qarabağ müharibəsi dövründə bu Zavod hərbi sihlahlar istehsal edib. Zavodda tank istehsalı üçün cizgilər və mütəxəssislər olmasına baxmayaraq, müvafiq xammal olmadığından tank istehsalına başlanıla bilməyib. Aerokosmik və Rabitə Cihazları Zavodu Azərbaycan ərazisində yenigə bu tipli zavod olub. İstehsal etdiyi məhsul Rusiya və Ukraynaya göndərilib. İki istehsal xəttinə malik olan Ağdam Tikinti Materialları Kombinatı Azərbaycan SSR-də bu tipli iki müəssisədən biri idi. Ağdam rayon ərazisinin 1700 hektarı meşəlik, 91,3 hektarı isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ibarət idi. Kənd təsərrüfatının istiqaməti isə əsasən pambıqçılıq, üzümçülük və heyvandarlıqdır. 2021-ci ildən Ağdam rayoru [[Qarabağ iqtisadi rayonu|Qarabağ İqtisadi Rayonu]]na aid edilib. == İdmanı == === Futbol === {{Əsas|Qarabağ FK}} Ağdamda futbol komandası 1951-ci ildə yaradılmışdı. Ağdamın yığma komandası [[Odessa]] vilayəti [[Sadovski]] şəhərində Azərbaycanı uğurla təmsil edib. Ondan sonra Patarburnari rayonunda Ağdam komandası 38 klubun kubok yarışında finala çıxaraq 2-ci yeri tutub. [[Fayl:Ağdam futbol komandası-1953.JPG|thumb|300px|1953-cü il Ağdam futbol komandası]] Müxtəlif illərdə Ağdam futbolunun şərəfini bu idmançılar qorumuşlar: Hüseyin Əhmədov (Saşa), Nizami Qurbanov, Rasim Quliyev (Xaçı), Elxan Quliyev, [[Allahverdi Bağırov]], Adil Əsgərov, [[Elbrus Abbasov]], [[Adil Nadirov]], Nazim Mehdiyev, [[Şahin Rüstəmov]], Sərdar Abbasov, [[Vaqif Hüseynov]] (Qüsü), Rasim Məmmədov (Kötük), Ramiz Şahmmədov, İsrafil Əliyev (Cırtı), Səttar Əliyev, Nizami Əliyev, Yaşar Hüseynov, Ənvər Aundov (Şeqi)Müşfiq Hüseynov(sərçə) Cəmaləddin Əliyev , Təbriz Həsənov Cavansir Novruzov === Digər === İşğala (23.07.1993) qədər Ağdam Şahmat Klubu (1981) və Ağdam Güləş Klubu fəaliyyət göstərib. Sadlq Murtuzayevin 1-ci katib olduğu dönəmdə Süleyman Sani Axundov küçəsində Ağdam İdman Kompleksi istismara verilmiş, bir sıra idman seksiyaları yaradılmışdır. == Tarixi və memarlıq abidələri == Ağdam rayonunun ərazisində qədim tarixə malik olan çoxlu memarlıq və incəsənt abidələri var. Ağdam şəhərində Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr ([[XIV əsr]]), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi ([[XVII əsr]]), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi ([[XIX əsr]]), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri var. Ağdamdakı tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitaba daxil edilmişdir. [[Fayl:Aqdam-Xan Qizı Natavanın Məqbərəsi.JPG|thumb|300px|Xan qızı Natəvanın məqbərəsi]] [[Fayl:Aqdam-1960-cı illər.JPG|thumb|300px|Ağdam keçən əsrin 60-cı illərində]] [[Fayl:Aqdam-Xaçındərbənd kəndi türbənin fasadı.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd kəndindəki türbənin fasadı]] [[Fayl:Aqdam Qədim kənd hamamı-.JPG|thumb|300px|Qədim kənd hamamı]] [[Fayl:Aqdam -İmarət.JPG|thumb|300px|İmarət]] [[Fayl:Aqdam -.JPG|thumb|300px|Ağdam]] [[Fayl:Aqdam -Xaçındərbənd Türbə.JPG|thumb|300px|Xaçındərbənd türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Cümə Məscidi XIX əsr.JPG|thumb|300px|Cümə məscidi (XIX əsr)]] [[Fayl:Aqdam -Qutlu Musa Türbəsi 1314.JPG|thumb|300px|Qutlu Musa türbəsi]] [[Fayl:Aqdam -Ağdam Çörək muzeyi.JPG|thumb|300px|[[Ağdam Çörək muzeyi]]]] [[Fayl:Aghdam Bread Museum.jpg|thumb|300px|Ağdam Çörək muzeyi (erməni işğalından sonra)]] * [[Kiçan monastırı]] — [[Ballıqaya (Ağdam)|Ballıqaya]] kəndi * [[Beşikdağ kilsəsi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi (köhnə adı — Aquen kilsəsi) * [[Şahbulaq məscidi]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Şahbulaq qalası]] — [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * [[Pənahəli xan sarayı (Ağdam)|Pənahəli xan sarayı]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Cümə məscidi (Ağdam)|Ağdam cümə məscidi]] — [[Ağdam]] şəhəri * [[Şıxbabalı türbəsi]] — [[Şıxbabalı]] kəndi * [[Gavurqala kilsəsi]] — [[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi * [[Gavurqala (Ağdam)|Gavurqala yaşayış yeri]] — [[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi * [[Paprəvənd məscidi]] — [[Papravənd]] kəndi * [[Qutlu Musa türbəsi]] — [[Xaçındərbətli]] kəndi === Ağdamın yaşayış əraziləri üzrə abidələri === * Çıraqtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Qarahacı yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Ağdam-Xankəndi yolu]]nun sağ tərəfində) * Qarahacılı nekropolu — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Vəlixanpətə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Ağdam-Ağcabədi şosesinin 1,5 km-də) * Kurqan — tunc dövrü ([[Suma|Üzümçülük sovxozu]]) * İlanlıtəpə yaşayış yeri — eneolit — dəmir dövrü ([[Baş Qərvənd]] kəndi) * Dəyirmantəpə kurqanı — tunc və dəmir dövrü ([[Orta Qərvənd]] və [[Mirəşəlli]] kəndlərinin arasında) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Orta Qərvənd|Qərvənd kəndi]]) * Şomullutəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Miəşrəfli kəndindən 1 km şimal-şərqdə) * Bənövşələr təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli və [[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndlərinin arasında) * Gültəpə yaşayış yeri — eneolit dövrü (Mirəşəlli kəndindən 300 m. şimal–şərqdə) * Yaşayış yeri- e.ə. II–I minilliklər (Armudlu kəndi) * Rəsultəpə yaşayış yeri — orta tunc dövrü, orta əsrlər (Armudlu kəndinin şimal qərbində) * Rəsultəpə kurqanları tunc dövrü (Armudlu kəndi, [[Rəsultəpə yaşayış yeri]]nin 30–40 m. şimalında) * İsmayılbəy təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Armudlu kəndi) * [[Kəbləhüseynli yaşayış yeri|Kəbləhüseyn yaşayış yeri]] — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndi) * Mahmudun körpüsü — XIX əsr ([[Yusifcanlı]] kəndi) * Namazəli təpəsi yaşayış yeri — eneolit dövrü (Kəbləhüseyn kəndindən 500 m. şərqdə) * Boyəhmədli kəndi kurqanları (80-a qədər)- ilk tunc dövrü ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]], Qızıllı [[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] və Salahlı Kəngərli kəndlərinin arasında) * Gavurqala yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * Daş qutusu nekropolu — ilk orta əsrlər (Boyəhmədli kəndinin cənubunda) * [[Papravənd]]-Boyəhmədli kurqanları (Möhülü təpələri, Əli kişi təpəsi, Molla Mustafa oğlu təpəsi, həmşəri təpəsi və.s)- tunc-dəmir dövrü- (Boyəhmədli kəndinin şimal-şərqində) * Qarapirim təpələri — tunc və ilk dəmir dövrü ([[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapirim kəndinin]] qərbində) * Güllütəpə — I yaşayış yeri — III–XIII əsrlər ([[Papravənd]] kəndi) * Güllütəpə — II yaşayış yeri — son tunc dövrü, ilk orta əsrlər (Papravənd kəndinin cənub-şərqində) * Misir qışlağı yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 250 m. şərqdə) * Kurqanlar — son tunc, ilk dəmir dövrü (Papravənd kəndindən 1 km. şərqdə) * Qala qalıqları — orta əsrlər ([[Tərnöyüt|Tərnöyüt kəndi]]) * Nekropol — orta əsrlər (Kəngərli kəndi) * Şomullutəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Quzanlı]] kəndi) * Gülməmməd təpəsi yaşayış yeri- eneolit dövrü (Quzanlı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Çaqqalı təpənin yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən şimal-şərqdə) * Əjdahatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü (Quzanlı kəndindən 2,5 km. şərqdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Zəngişalı]] kəndi) * Yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər ([[Mərzili]] kəndi) * Nekropol — qədim dövr ([[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədədli]] kəndi) * Yaşayış yeri — antik dövrü ([[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi) * Göytəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Göytəpə kurqanları — tunc dövrü (Göytəpə kəndinin qərbində) * Şümürlütəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Balatəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Əfətli]] kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Sarıhacılı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — e.ə. V–II minilliklər (Sarıhacılı kəndindən 3 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı yaşayış yeri və nekropol — eneloit, tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2 km. cənub-şərqdə) * Sarıhacılı tayı yaşayış yeri — tunc dövrü (Sarıhacılı kəndindən 2,5–3 km. şərqdə) * Ağtəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndindən 3 km. şərqdə) * Çəmənli təpə kurqanı — eneloit, tunc dövrü (Çəmənli kəndindən 3 km. şərqdə) * Seyid Mustafa yaşayış yeri — eneloit ([[Baharlı (Ağdam)|Bala Baharlı]] kəndindən 2 km. qərbdə) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər (Baharlı kəndi) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Əhmədavar]] kəndi) * Qəhrəmanbəyli kurqanı — tunc dövrü ([[Qəhrəmanbəyli]] kəndi) * I və II Qoşatəpə yaşayış yeri — eneloit dövrü ([[Əhmədağalı]] kəndi) * Əhmədoğlu yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Məscidtəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Əzginlitəpə yaşayış yeri — eneloit (Əhmədağalı kəndi) * Vəlibəy təpələri (4 ədəd) — eneloit, tunc dövrü və orta əsrlər (Əhmədağalı kəndində 2 km şərqdə) * Yaşayış yeri — qədim dövr ([[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi) * Qasımtəpə yaşayış yeri — ilk tunc dövrü ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Çinartəpə yaşayış yeri — tunc dövrü ([[Qarqarçay]]ın sol sahilində) * Yaşayış yeri — e.ə. V–I minilliklər ([[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi) * Qaradağlı kurqanları — tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin qərbində) * Bəyliktəpə kurqanı — ilk tunc dövrü (Qaradağlı kəndinin şimal-şərqində) * Xırmantəpə kurqanı — ilk tunc dövrü ([[Çuxurməhlə]] kəndi) * Hüseyntəpə kurqanları — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndinin qərbində) * Çuxurməhlə kurqanı — ilk tunc dövrü (Çuxurməhlə kəndi) * Qaratəpə yaşayış yeri — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Şıxbabalı]] kəndinin cənubunda) * Gülablı kurqanları — son tunc, ilk dəmir dövrü ([[Gülablı]] kəndinin şımal-şərqində) * Maqsudlu kurqanları — tunc dövrü ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndindən 3 km şərqdə) * Töyrətəpə kurqanları — tunc və dəmir dövrü ([[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndinin şimalında) * Karvansara təpə və Çaparyeri yaşayış yeri — ilk orta əsrlər (Güllücə kəndinin cənub-qərbində) * Yüzbaşlı təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[Birinci Yüzbaşılı|Yuxarı Yüzbaşlı]] kəndi) * Ağabəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Yuxarı Yüzbaşlı kəndinin şımalında) * Abdüləzim təpəsi yaşayış yeri — eneloit ([[İkinci Yüzbaşılı|Aşağı Yüzbaşlı]] kəndindən 1,3 km şərqdə) * Şükürbəyli təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Aşağı Yüzbaşlı kəndindən 2,3 km şımal-şərqdə) * Sarıçoban kurqanları — tunc dövrü ([[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndinin qərbində) * Bəşirtəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Üçoğlan]] kəndi) * Böyüktəpə kurqanı və yaşayış yeri — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Üçoğlan kəndinin şımal-şərqində) * Qəbirstan təpəsi — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * I və II Üçoğlan yaşayış yerləri və kurqanlar — tunc dövrü (Sarıçoban kəndi) * Qaçaytəpə yaşayış yeri və nekropol — tunc dövrü (Üçoğlan kəndi) * Güllütəpə yaşayış yeri — eneloit ([[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndindən 1 km. cənub şərqdə) * Kazımtəpə yaşayış yeri — eneloit (Alıbəyli kəndinin qərbində) * Sayadtəpə kurqanı — tunc dövrü ([[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] kəndinin qərbində) * Səfərli təpələri yaşayış yeri — eneloit (Səfərlı kəndi) * Leyla təpəsi II yaşayış yeri — eneloit ([[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi) * Nəsirbəy təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən cənub-qərbdə) * Kərimtəpə yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Əhəd təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndinin şərqində) * Düyü təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 500 m. cənub- şərqdə) * Nazdıxan təpəsi yaşayış yeri — eneloit (Eyvazlı kəndindən 1,5 km. cənub-şərqdə) * [[Çullutəpə kurqanı]] — tunc dövrü ([[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]], [[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] və [[Quzanlı]] kəndlərinin arasında) * [[Həsəntəpə kurqanı]] — tunc dövrü (Çullu kəndindən qərbdə) * [[Sultanbud kurqanı]] — tunc dövrü (İmamqulubəyli kəndinin şimal-qərbində) * Pənah xanın imarəti — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Pənah xanın türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Xanoğlu türbəsi — XVIII əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Sərdabə — XV əsr (Ağdam şəhəri) * Körpü — XIV əsr ([[Madaqiz]] kəndi) * Hatəm Məlik qalası — XII əsr (Ağdam şəhəri) * Məscid — 1868-ci il [[Ağdam şəhəri]] * Məbəd — VI–VIII əsrlər [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi) * Məbəd — VI əsr ([[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi) * Məbəd — XIII əsr (Tərtər çayının yuxarı axarında) * Türbə — XIV əsr (Xaçındərbənd kəndi) * Türbə — XVIII əsr ([[Papravənd]] kəndi * Məscid — XVIII əsr [[Papravənd]] kəndi * İqamətgah — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Karvansara — XVIII əsr [[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi * Bürc — XVIII əsr (Şahbulaq kəndi) * Məbəd — XV əsr ([[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi) * Türbə — XVIII əsr (Maqsudlu kəndi) * [[Qiyaslı məscidi|Məscid]] — XVIII əsr ([[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi) * Məbəd — XVI əsr ([[Salahlı Kəngərli]] kəndi) * Məscid — XIX əsr ([[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi) * Türbə — XIV əsr (Kəngərli kəndi) * Türbə — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Uğurlu bəyin türbəsi — XIX əsr (Ağdam şəhəri) * Türbə — XIX əsr Ağdam şəhərinin 5 kilometrliyində, Qaraağac qəbiristanlığında) * Gavur Qala şəhərgahı — orta əsrlər (Ağdam şəhəri) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər (Papravənd kəndi) * Qəbiristanlıq — orta əsrlər ([[Qızıl Kəngərli]] kəndi) * Abıştəpə yaşayış yeri — orta əsrlər ([[Üçoğlan]] kəndi) * [[Qutlu Musa türbəsi|Qutlu Musa oğlu türbəsi]] — 1314-cü il ([[Qutlu Musa türbəsi|Türbətli]] kəndi) * Üzərliktəpə yaşayış yeri — tunc dövrü (Ağdam şəhəri) * Seyid Lazım Ağanın məqbərəsi — XX əsr (Çəmənli kəndi) === İşğal dövründə məhv edilən abidələr === Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Məsələn, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır.<ref name="anl.az">{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | access-date = 2008-12-28 | archive-date = 2022-03-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220323144019/http://www.anl.az/down/medeniyyet2007/iyul/medeniyyet2007_iyul_40.htm | url-status = live }}</ref> Tarixi abidələri də — Xanoğlu türbəsi, Qarabağ xanı [[Pənahəli xan]]ın imarəti (XVIII əsr) və türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq kimi abidələr Ağdamın minillik tarixindən xəbər verirdi.<ref>http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=26479{{Dead link | date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }}</ref> 25 noyabr 2020-ci ildə bütün bu abidələr də işğaldan azad edilib. Ermənilər Ağdam rayonunda olan muzeylərdəki eksponatları da talayıb aparmışlar. Belə muzeylərdən Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən [[Qurban Pirimov]]un Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyasının adlarını çəkmək olar. Bununla belə, 2002-ci ildə Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi rayonun işğal altında olmayan Qaradağlı kəndində bərpa edilib. Hazırda rayondakı tarixi, mədəni, dini abidələrinin əksəriyyəti erməni işğalçıları tərəfindən məhv edilmişdir.<ref name="anl.az"/> Rayonun Xaçındərbənd kəndindəki 1314-cü ildə tikilmiş [[Qutlu Sarı Musa oğlu Künbəzi]], Kəngərli kəndindəki XIV əsrə aid Türbə və Daş abidələr, Papravənd kəndində XVIII əsrə aid gümbəz və məscid, Ağdamda İmarət deyilən yerdə XVIII əsrə aid abidələr, o cümlədən Xan qızı [[Xurşidbanu Natəvan]]ın və onun oğlunun türbələri, Şahbulaq ərazisində Şahbulaq qalası və Karvansara vəhşicəsinə dağıdılmışdır. Bundan əlavə, dini ibadətgahlardan rayonun [[Papravənd]] kəndində yerləşən [[Şeyx Nigar]], [[Seyid Miriş ağa]], [[Qara Pirim]] və digər ziyarətgahlar darmadağın edilmişdir. Ağdam şəhərinin mərkəzində yerləşən qədim memarlıq abidəsi sayılan məscid və onun minarələri də vəhşicəsinə uçurulmuşdur. [[Fayl:Ağdam-xəritə.gif|right|200px]] * == Həmçinin bax == * [["Ağdamın azad olunmasına görə" medalı]] * [[Ağdamın işğalı]] * [[Ağdam Atçılıq Zavodu]] * [[Ağdam Sənaye Parkı]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * Virtual Qarabağ İKTM-də [https://www.virtualkarabakh.az/az/post-item/27/97/agdam.html Ağdam rayonu] {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Azərbaycan}} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} {{Ağdam rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonu| ]] c8j95wvy5cftol0jcuoey5y3imxxuwm 0 66936 7865568 7859925 2024-11-27T08:15:02Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865568 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}} {{Hərbi xadim|orijinal adı=Əsədulla bəy Mustafa bəy oğllu Yadigarov}} '''Əsədulla bəy Mustafa bəy oğllu Yadigarov''' ({{DVTY}}) — [[azərbaycan]]lı hərbçi. == Həyatı == 20 dekabr 1844-cü ildə<ref>{{Cite web |title=Иедигаров Ассадул-бек (Ассадулла-бек) (20.12.1844 – 1903) |url=http://www.rusgeneral.ru/general_i1.html |url-status=live |access-date=2024-11-23 |website=Генералитет российской императорской армии и флота |language=ru |archive-date=2014-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714164117/http://rusgeneral.ru/general_i1.html }}</ref> Borçalı mahalının Təkəli kəndində anadan olan Əsədulla bəy Yadigarovu qohumu [[Mirzə Cəfər Topçubaşov]] təhsil almaq üçün [[Peterburq]]a aparır. On altı yaşlı Əsədulla bəy Peterburq yaxınlığındakı Pavlov kadet korpusunda oxumağa başlayır. Hərbi məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirən kornet Əsədulla bəy 1863-cü il iyunun 12-dən Əlahiddə Qafqaz Ordusunun piyada qoşunlarında xidmətə başlamışdır. İki il sonra, 1865-ci il fevralın 9-da 21 yaşlı Əsədulla bəy Yadigarova poruçik rütbəsi verilmişdir. Nizami orduda otuz iki illik xidmətdən sonra 1895-ci il oktyabrın 12-də ona general-mayor rütbəsi verilib.<ref>{{Cite journal|author=[[Şəmistan Nəzirli]]|date=27 mart 2019|issue=№ ?|journal="Kredo" qəzeti|title=Güllələnmiş generallar: general Yadigarov qardaşları|url=http://anl.az/down/meqale/kredo/2019/mart/642175%28meqale%29.pdf|access-date=2024-09-09|archive-date=2024-09-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240909155927/http://anl.az/down/meqale/kredo/2019/mart/642175(meqale).pdf|url-status=live}}</ref> XIX əsrin ortalarında Peterburqun zadəgan dairələrində bəy nəslindən olan Yadigar oğulları – general-leytenant İsrafil bəy, saray müşaviri Ağabəy Yadigarov və onların bibisi oğlu, görkəmli şərqşünas-alim, Peterburq Universitetinin professoru Mirzə Cəfər Topçubaşov (1784–1869) xüsusi hörmətə malik idilər. Xüsusilə, Mirzə Cəfər qohumlarının təlim-tərbiyəsinə və təhsil almalarına daha çox qayğı göstərirdi. Gürcüstan mərkəzi Dövlət Arxivindəki 1899-cu ilə məxsus "Qafqaz Hərbi Dairəsində xidmətdə olan generalların və zabitlərin siyahısı" kitabında göstərilir ki, gənc zabit əla xidmətinə görə səxavətlə təltif olunmuşdur. O, 1866-cı il martın 12-də ştabs-rotmistr rütbəsinə, iki il sonra "Müqəddəs Stanislav" ordeninin üçüncü dərəcəsinə layiq görülmüşdür. 1873-cü il yanvarın 16-da şəxsi raportu ilə mülki xidmətə keçən ştabs-rotmistr Əsədulla bəy Yadigarov dörd il ordudan uzaqlaşmışdır. 1877-ci ilin əvvəllərində Türkiyə ilə Rusiya arasında son dərəcə kəskin vəziyyət yarandı. Çar Rusiyası Qara dəniz boğazlarının açılmasını Türkiyədən israrla tələb edir və üstəlik Balkanlarda öz nüfuzunu gücləndirmək üçün fəal mübarizə aparırdı. Nəhayət, bu qığılcımlardan alov törədi. Aprelin 24-də Rusiya rəsmi olaraq Türkiyəyə müharibə elan etdi. Mayın 23-də yenidən orduya çağırılan podpolkovnik Əsədulla bəy Yadigarov Qafqazın Gəncə, Bakı, Zaqatala və Qazax bölgələrindən cəbhə üçün nizami süvari dəstələri təşkil etməyə ezam olundu. İki aydan çox cəbhə üçün araba, furqon, qoşqu atı toplanmasında çalışdı. Gəncənin və Qarabağın bəy, xan oğullarından iki yüz nəfərlik könüllü müsəlman süvari dəstəsi yaradıb özü ilə cəbhəyə apardı. Balkanlardakı hərbi əməliyyatlarda iştirak edən podpolkovnik Əsədulla bəy Yadigarov döyüş qabiliyyətinə görə üçüncü dərəcəli "Müqəddəs Anna" (qılınc və bantla birgə), dördüncü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" (qılınc və bantla birgə) ordenləri ilə təltif olundu. Müharibədən sonra da Qafqazdakı nizami orduda nümunəvi zabit kimi xidmət edən Əsədulla bəy məsul hərbi vəzifələrdə çalışıb. O, 1881-ci il mayın 30-da Qafqaz Hərbi Teleqraf parkının komandiri, 1883-cü il aprelin 13-də Qafqaz sanitar batalyonunun komandiri təyin olunub. Həmin il mayın 18-də qüsursuz xidmətinə görə Əsədulla bəy Yadigarova polkovnik rütbəsi verilib. 1889-cu il oktyabrın 16-da polkovnik Əsədulla bəyə məsul vəzifə tapşırılıb – Əlahiddə Qafqaz Ordusu komandanının əmrilə yetmiş səkkizinci Navahin alayının komandiri. 1895-ci il oktyabrın 12-də isə polkovnik Əsədulla bəy Yadigarova piyada qoşunları üzrə general-mayor fəxri rütbəsi verilib. Ömrünün otuz iki ilini nizami orduda şərəflə xidmət edən general Əsədulla bəyin təltifat kitabçasında ona kavaler ordenləri ilə təltif göstərilir: "Müqəddəs Stanislav" ordeninin üç dərəcəsi (1874, 1883, 1898-ci illərdə), "Müqəddəs Vladimir" ordeninin üçüncü və dördüncü dərəcəsi (1879 və 1893-cü illərdə), "Müqəddəs Anna" ordeninin ikinci, üçüncü dərəcəsi (qılınc və bantla birgə 1877, 1889-cu illərdə). O həm də 1884-cü ildə isə əlahəzrət imperatorun şəxsi təşəkkürünə layiq görülüb. Üç hərbi yürüşün – 1869, 1871 və 1877–78-ci illərdə – fəal iştirakçısı olan general-mayor Əsədulla bəy Yadigarov 1897-ci ildə Danimarkanın "Danevorq fəxri süvari xaç ordeni" ilə, 1898-ci ildə birinci dərəcəli "Buxara qızıl ulduzu" və 1889-cu ildə İranın ikinci dərəcəli "Şire-Xorşid" ordeni ilə təltif olunub. İran şahı Nəsrəddin Qacar 1873-cü ildə Avropaya ilk səfəri zamanı Azərbaycandan keçib və onun bir neçə bölgəsini gəzib. Həmin səfər haqqında ayrıca kitab yazan şah yol qeydlərində eloğlumuz Əsədulla bəy Yadigarovu da məhəbbətlə yada salıb: "Gecədən yarım saat keçmiş Dilicana yetişdik. Ətraf bütün qarla örtülü dağlardır. Təpələrin ətəyi isə yaşıllıqdır. Çox yerdə İran dağlarında olan vəhşi qırmızı güllər var. Təzə yarpaq açmışdır. Lakin çox əcaib və qəribə gül məskəni gördüm ki, beləsini heç yerdə görməmişəm. Dilican meşəliklər içərisindədir, çox gözəl yerdədir. Polkovnik Əsədulla bəy Yadigarovun evi Dilicanda bizim mənzilimiz oldu. Əsədulla bəy Dilican alayının rəisidir. Tiflis müsəlmanlarındandır, alay komandiridir. Polkovnik Əsədulla bəy Yadigarovun xoş təsir bağışlayan gözəl imarəti, kiçik-kiçik bəzəkli otaqları vardır". Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Arxivinin hərbi sənədlərində general-mayor Əsədulla bəy Yadigarovun 1903-cü ildə Tiflisdə vəfat etdiyi göstərilir: "Şeyxülislamla Müfti Hüseyn Əfəndi (Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə – 1830–1917) həzrətləri, quberniyamızın hər iki qazisi və başqa rəsmi və qeyri-rəsmi üləma heç məzhəb fərqi kimsənin xatirinə gəlmədiyi halda hər kəs kəndi üləmalıq və ruhanilik vəzifəsini əmələ gətirirdi. Şahzadə polkovnik Şahrux Mirzə Qacar (1844–1915) dəxi hüzur ilə alayı zinətləndirməkdə idi. Rus, gürcü və… mötəbərlərindən bir çox şəxs hazır idilər. Finans vəzarətinin (maliyyə nazirliyinin) nümayəndəsi, məmləkətimizdə ümumi nafe işlərdə həmişə əvvəlinci sırada olan və müsəlmanlara daima xüsusi məhəbbət və ehtiram ibrazından çəkinməyən Sultan-Krım Gəray həzrətlərilə Tiflis quberniyasının nücabə rəisi knyaz Məlakə və knyaz Orbeliani təşyi-cənazədə var idi. Əhalinin sayı islam olsun (müsəlman), xristian olsun, saya gəlməz idi. Hər kəsdə hüzni-səmimi simalarda xüsusi bir ciddiyyət görünürdü. Əhəmiyyətli və məhbibi-ümumi olan əşxasın dəfni belə olur. Şiə və sünni üləma (alimlər) və ümərasının (əmirlərinin) bilaistisna həpisinin və xüsusilə həzrəti-şeyxülislamın, qazi Hacı Axundun və şahzadə Şahrux Mirzənin qəbristanda təbliğ buyurulan müvəkkid (təkidli) xahişlərinə görə, "Şərqi-rus" miyidlərimizin ehtiramı və İslam millətimizin xəvaric içində bihörmət olmaması naminə hər müsəlmanlardan israrla təvəqqə edirik ki, qəbristanda halva dağıtmaq adətini tərk etsinlər. Çün Əsədulla bəyin dəfnində dəxi olduğu kimi, halva paylamaq, iqtaşaşsız-davasız, təziyə sahiblərini və caamatı qəlbən mükəddər etməmiş heç vaxt əmələ gəlməyir. Halva xərcini ehsan üçün füqəraya paylayın!" == Ədəbiyyat == * [[Şəmistan Nəzirli]]. [http://anl.az/el/n/nsh_yq.pdf General Yadigarov qardaşları.] Bakı, "[[Şirvannəşr]]", 2004{{ref-az}} == Mənbə == * "Şərqi-rus" qəzeti, 2 iyul 1903-cü il, N 39, səh.2. * Nəsrəddin şah Qacar "Ruznameyi-Səfəri-Sevvomi-Firəngistan" əsəri, səh. 42. Bombey nəşri, 1891-ci il == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Yadigarovlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı generallar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan generalları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan hərbçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı hərbçilər]] 1zvy81eggist80jbrlthstny8n997it 0 67484 7865589 7838274 2024-11-27T08:43:07Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865589 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Portnov Vladimir Samuiloviç''' ({{DVTY}}) — şair, tərcüməçi, tənqidçi, 1980-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nın üzvü. == Həyatı == Vladimir Portnov 1927-ci il may ayının 21-də Moskva vilayətinin Babuşkino kəndində doğulmuşdur. Bakıda orta məktəbi bitirdikdən sonra ordu sıralarında xidmət etmiş, 1951-ci ildə tərxis olunmuşdur. [[Bakinski raboçi (qəzet)|"Bakinski raboçi" qəzeti]] redaksiyasında korrektor, ədəbi işçi işləmişdir. [[Bakı Slavyan Universiteti|M. F. Axundov adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutu]]nda təhsil almışdır (1953–1957). Ədəbi fəaliyyətə tələbəlik dövründən başlamış, mətbuatda şair-tərcüməçi və tənqidçi kimi çıxış etmişdir. Onun Leninqradda üç illik ədəbi fəaliyyətini nəzərə almasaq, demək olar ki, 1957-ci ildən etibarən uzun müddət "Bakinski raboçi" qəzeti redaksiyasında ədəbiyyat və incəsənət şöbəsində böyük müxbir vəzifəsində işləmiş, sonra yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. Azərbaycan və fransız ədəbiyyatından tərcümələr edir. == Əsərləri == * 1. Ясный вечер. Баку: Гянджлик, 1971, 79 стр. * 2. Варианты. Баку: Язычы, 1979, 98 стр. * 3. Равновесие. Баку: Язычы, 1982, 144 стр. == Tərcümələri == (azərbaycancadan) * 1. Родная моя республика. Баку: Азернешр: 1970. * 2. Анар. Круг. М.: Известия, 1973. * 3. Родные тропы. Баку: Азернешр: 1977. * 4. Анар. Деде Коркуд. М.: Детская литература, 1979. * 5. Ислам Сафарли. Избранные. Баку: Азернешр, 1977. (fransızcadan) * 1. Бодлер. Лирика. М.: Художественная литература, 1966. * 2. Варлен. Урика. М.: Художественная литература, 1969. * 3. Гюго. Лирика. М.: Художественная литература, 1971. * 4. Готье. Избранные. (в двух томах). Т. I. Стихи. М.: Художественная литература, 1973. * 5. Лопе де Вега. Стихи. М.: Художественная литература, 1974. == Filmoqrafiya == # [[Araqarışdıran (film, 1987)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Rus şairlər]] [[Kateqoriya:Rus tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Moskvada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakı Slavyan Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] 76e53jiipbio0hur7wnpm3mwtj4s1mz 0 67999 7864934 7863186 2024-11-26T17:48:00Z 185.146.113.44 https://ro.blox.com/Ebh5/j20r5mhb?af_qr=true 7864934 wikitext text/x-wiki {{Takson}} '''{{lath|Ursus arctos}}''' ({{dil-la|Ursus arctos}}<nowiki/>salammm ) — {{lataz|Animalia|no}} aləminin {{lataz|Chordata|no}} tipinin {{lataz|Mammalia|no}} sinfinin {{lataz|Carnivora|no}} dəstəsinin {{lataz|Ursidae|no}} fəsiləsinin {{lataz|Ursus|no}} cinsinə aid heyvan növü. Bu növ ayıların yayılma arealı [[Avrasiya]] və [[Şimali Amerika]] materiklərini əhatə edir. Qonur ayıların hazırda yaşadığı əsas ərazilərə [[Rusiya]], [[Mərkəzi Asiya]], [[Kanada]], [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] (əsasən [[Alyaska]]), [[Skandinaviya]], [[Karpat]] (əsasən [[Rumıniya]]), [[Anadolu]] və [[Qafqaz]] daxildir. Azərbaycanda arealı [[Böyük Qafqaz|Böyük]] və [[Kiçik Qafqaz]], [[Talış dağları]]nı, dağətəyi əraziləri əhatə edir.  == Ümumi məlumat == Ayı yırtıcı məməli heyvanıdır, ölçüləriylə, rəngləriylə və yaşadığı mühitlə bir-birindən fərqlənən 7 yarımnövdən ibarətdir. Bədənin uzunluğu 1,7-2,2 m, kütləsi 100-340 kq olur. [[Boz ayı]] uzunsov sifətli, balaca gözlü və balaca quyruqlu heyvandır. Tükü qalın, boz rəngdədir. Köpək dişləri möhkəm, azı dişlərinin tacı enli və yastıdır. Bu yeməyin qarışıq olmasıyla əlaqədardır. Burnu yaxşı inkişaf etmiş iybilmə selikli qişaya malikdir. Pəncələri iri, möhkəm, beş barmaqlı, caynaqları möhkəm, bükülmüş şəkildədir. Başqa yırtıcı məməlilərdən fərqli olaraq, ayılarda mimika demək olar ki, yoxdur. Meşə heyvanı olan boz ayıya, [[Zaqafqaziya]]nın cənub rayonlarındakı dağlı meşə ərazilərdə rast gəlmək olar. == Həyat tərzi == Ayılar ağaca dırmaşıb, arıların yuvalarını dağıdırlar. Adətən tək həyat tərzi sürürlər. Hər şeyi yeyirlər. Qidası fəsillərdən asılı olaraq həm bitki, həm də heyvan mənşəlidir. Meyvə gilələrindən, baldan, həşaratlardan əlavə yazda qar uçğunlarında tələf olmuş heyvanların cəsədi, yabanı çətirçiçəkli və taxıl bitkiləri ilə qidalanır. Onlar bitkiləri yeyərkən əslində bitkiləri yayırlar. Ev heyvanlarına da hücüm edirlər Yaşayış yerləri bəzən meşəli, bəzən isə qayalı çılpaq əraziləri əhatə edir. Qışda onlar 195 gün səthi qış yuxusuna gedirlər. Boz ayının qış vaxtlarında dincəlməsini qış yuxusu adlandırmaq olmaz, çünki onun bədəninin hərarəti normal qalır və o, təhlükə hiss edəndə yuvasından çıxa bilər Talış dağlarında qış fəslində yuxuya getməmiş fərdlərə daha çox rast gəlinir. Ayılar çalalarda, mağaralarda yuva qururlar. Yuva qurmayan ayılar veyl olur. Veyl heyvanların olması yaşayış şəraitinin pisləşməsindən xəbər verir. Bu ayılar insan üçün çox təhlükəlidir. Arealın cənub hissələrində ayı bütün il boyu fəaldır. Ayılar suda çox yaxşı üzürlər, dayaz yerlərdə onlar hətta balıq tuturlar. Cütləşmə dövrü may-iyul aylarında baş verir. Boğazlıq dövrü latent mərhələ ilə birlikdə 6-8 ay çəkir. Balalar yanvar-mart aylarında hələ qış yuxusu dövründə dünyaya gəlirlər. Adətən 2-3, bəzən isə 5 bala dünyaya gətirə bilirlər. Laktasiya müddəti 18-30 ay çəkə bilir, balaların böyüməsi və təlimi ilə ana fərd məşğul olur. == Sayı == Azərbaycandakı ayı populyasiyasının sayına qonşu ölkələrdəki populyasiyaların təsiri böyükdür. Ayının Azərbaaycanda əsas arealı olan [[Böyük Qafqaz]]da fəsillərdən asılı olaraq [[Şimali Qafqaz]]dan gəlmiş və ya ərazini tərk etmiş fərdlər ümumi saya kəskin təsir edir. Ekspert qiymətləndirmələrinə görə Azərbaycanda təqribən 500-700 fərd mövcuddur. == Məhdudlaşdırıcı amillər == Əsas amil insan tərəfindən birbaşa təqib olunması və yaşayış yerlərinin daralmasıdır. == Tətbiq olunmuş və lazımi mühafizə tədbirləri == [[Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi|İUCN]] siyahısına salınmışdır. Növün müasir arealı çərçivəsində yaşayış yerləri Zaqatala, İlisu, Türyançay dövlət təbiət qoruqları, Şahdağ, Altıağac, Hirkan, Ordubad, Göy-göl milli parkları, Zuvand, Ordubad, Arpaçay, Zaqatala, Qax, Şəki, Qızılca yasaqlıqlarında mühafizə olunur. Mövcud XMOTƏ-lərin mühafizə rejimini, texniki təchizatını və infrastrukturunu gücləndirmək, XMOTƏ-lər arasında ekoloji dəhlizlər təşkil etmək. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == {{Taksonbar}} [[Kateqoriya:Qonur ayı| ]] 2golzf51vhbzcmycd8mofueq82zdq83 7864969 7864934 2024-11-26T18:38:55Z Bikar 250702 [[Special:Contributions/185.146.113.44|185.146.113.44]] ([[User talk:185.146.113.44|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:185.146.112.54|185.146.112.54]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7863186 wikitext text/x-wiki {{Takson}} '''{{lath|Ursus arctos}}''' ({{dil-la|Ursus arctos}}) — {{lataz|Animalia|no}} aləminin {{lataz|Chordata|no}} tipinin {{lataz|Mammalia|no}} sinfinin {{lataz|Carnivora|no}} dəstəsinin {{lataz|Ursidae|no}} fəsiləsinin {{lataz|Ursus|no}} cinsinə aid heyvan növü. Bu növ ayıların yayılma arealı [[Avrasiya]] və [[Şimali Amerika]] materiklərini əhatə edir. Qonur ayıların hazırda yaşadığı əsas ərazilərə [[Rusiya]], [[Mərkəzi Asiya]], [[Kanada]], [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] (əsasən [[Alyaska]]), [[Skandinaviya]], [[Karpat]] (əsasən [[Rumıniya]]), [[Anadolu]] və [[Qafqaz]] daxildir. Azərbaycanda arealı [[Böyük Qafqaz|Böyük]] və [[Kiçik Qafqaz]], [[Talış dağları]]nı, dağətəyi əraziləri əhatə edir.  == Ümumi məlumat == Ayı yırtıcı məməli heyvanıdır, ölçüləriylə, rəngləriylə və yaşadığı mühitlə bir-birindən fərqlənən 7 yarımnövdən ibarətdir. Bədənin uzunluğu 1,7-2,2 m, kütləsi 100-340 kq olur. [[Boz ayı]] uzunsov sifətli, balaca gözlü və balaca quyruqlu heyvandır. Tükü qalın, boz rəngdədir. Köpək dişləri möhkəm, azı dişlərinin tacı enli və yastıdır. Bu yeməyin qarışıq olmasıyla əlaqədardır. Burnu yaxşı inkişaf etmiş iybilmə selikli qişaya malikdir. Pəncələri iri, möhkəm, beş barmaqlı, caynaqları möhkəm, bükülmüş şəkildədir. Başqa yırtıcı məməlilərdən fərqli olaraq, ayılarda mimika demək olar ki, yoxdur. Meşə heyvanı olan boz ayıya, [[Zaqafqaziya]]nın cənub rayonlarındakı dağlı meşə ərazilərdə rast gəlmək olar. == Həyat tərzi == Ayılar ağaca dırmaşıb, arıların yuvalarını dağıdırlar. Adətən tək həyat tərzi sürürlər. Hər şeyi yeyirlər. Qidası fəsillərdən asılı olaraq həm bitki, həm də heyvan mənşəlidir. Meyvə gilələrindən, baldan, həşaratlardan əlavə yazda qar uçğunlarında tələf olmuş heyvanların cəsədi, yabanı çətirçiçəkli və taxıl bitkiləri ilə qidalanır. Onlar bitkiləri yeyərkən əslində bitkiləri yayırlar. Ev heyvanlarına da hücüm edirlər Yaşayış yerləri bəzən meşəli, bəzən isə qayalı çılpaq əraziləri əhatə edir. Qışda onlar 195 gün səthi qış yuxusuna gedirlər. Boz ayının qış vaxtlarında dincəlməsini qış yuxusu adlandırmaq olmaz, çünki onun bədəninin hərarəti normal qalır və o, təhlükə hiss edəndə yuvasından çıxa bilər Talış dağlarında qış fəslində yuxuya getməmiş fərdlərə daha çox rast gəlinir. Ayılar çalalarda, mağaralarda yuva qururlar. Yuva qurmayan ayılar veyl olur. Veyl heyvanların olması yaşayış şəraitinin pisləşməsindən xəbər verir. Bu ayılar insan üçün çox təhlükəlidir. Arealın cənub hissələrində ayı bütün il boyu fəaldır. Ayılar suda çox yaxşı üzürlər, dayaz yerlərdə onlar hətta balıq tuturlar. Cütləşmə dövrü may-iyul aylarında baş verir. Boğazlıq dövrü latent mərhələ ilə birlikdə 6-8 ay çəkir. Balalar yanvar-mart aylarında hələ qış yuxusu dövründə dünyaya gəlirlər. Adətən 2-3, bəzən isə 5 bala dünyaya gətirə bilirlər. Laktasiya müddəti 18-30 ay çəkə bilir, balaların böyüməsi və təlimi ilə ana fərd məşğul olur. == Sayı == Azərbaycandakı ayı populyasiyasının sayına qonşu ölkələrdəki populyasiyaların təsiri böyükdür. Ayının Azərbaaycanda əsas arealı olan [[Böyük Qafqaz]]da fəsillərdən asılı olaraq [[Şimali Qafqaz]]dan gəlmiş və ya ərazini tərk etmiş fərdlər ümumi saya kəskin təsir edir. Ekspert qiymətləndirmələrinə görə Azərbaycanda təqribən 500-700 fərd mövcuddur. == Məhdudlaşdırıcı amillər == Əsas amil insan tərəfindən birbaşa təqib olunması və yaşayış yerlərinin daralmasıdır. == Tətbiq olunmuş və lazımi mühafizə tədbirləri == [[Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi|İUCN]] siyahısına salınmışdır. Növün müasir arealı çərçivəsində yaşayış yerləri Zaqatala, İlisu, Türyançay dövlət təbiət qoruqları, Şahdağ, Altıağac, Hirkan, Ordubad, Göy-göl milli parkları, Zuvand, Ordubad, Arpaçay, Zaqatala, Qax, Şəki, Qızılca yasaqlıqlarında mühafizə olunur. Mövcud XMOTƏ-lərin mühafizə rejimini, texniki təchizatını və infrastrukturunu gücləndirmək, XMOTƏ-lər arasında ekoloji dəhlizlər təşkil etmək. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == {{Taksonbar}} [[Kateqoriya:Qonur ayı| ]] 1q8acii4qz1edt3ma08zdtz45h1uz83 0 69261 7865427 7527161 2024-11-27T06:45:00Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Publisistlər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] əlavə olundu 7865427 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Buludxan Xəlilov |orijinal adı = Buludxan Əziz oğlu Xəlilov |digər adları = |şəkil = Buludxan Xəlilov.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[dilçilik]] |elmi dərəcəsi = filologiya elmləri doktoru |elmi adı = [[professor]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = [[Dilçi|dilçi alim]], [[Türkologiya|türkoloq]] |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Buludxan Əziz oğlu Xəlilov''' ({{DVTY}}) — publisist, dilşünas, 2001-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1999), professor.<ref>{{Cite web |title=Diktor Sabir Ələsgərov: “Aydın Qaradağlıda olan məlahətli, şirin səs indi hardadır?” |url=https://www.youtube.com/watch?v=InnArn4ZjY8 |access-date=2015-08-29 |archive-date=2016-04-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160407040956/https://www.youtube.com/watch?v=InnArn4ZjY8 |url-status=live }}</ref> B.Xəlilov 2021-ci il sentyabrın 27-də Bakı şəhərində vəfat etmişdir.<ref name="vefat">{{Cite web |title=Professor Buludxan Xəlilov vəfat edib |url=https://apa.az/az/xeber/sosial-xeberler/professor-buludxan-xelilov-vefat-edib-663162 |access-date=2021-09-27 |archive-date=2022-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220327073313/https://apa.az/az/xeber/sosial-xeberler/professor-buludxan-xelilov-vefat-edib-663162 |url-status=live }}</ref> == Həyatı == Buludxan Xəlilov [[1966]]-cı il iyulun 25-də [[Qərbi Azərbaycan]]da [[Amasiya]] rayonunun [[Ellərkənd]] kəndində anadan olmuşdur. Burada kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu]]nun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsində təhsil almışdır (1983-1990). Ordu sıralarında [[Uzaq Şərq]]də hərbi xidməti borcunu yerinə yetirmişdir (1985-1987).<ref name="Buludxan"/> Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili kafedrasında laborant kimi başlamışdır. 1992-ci ildə namizədlik, 1999-cu ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1994-cü ilin mart ayından müsabiqə yolu ilə Müasir Azərbaycan dili kafedrasında müəllim, 1996-cı ilin may ayından dosent, 2001-ci ilin iyul ayından professor və­zifəsində çalışıb. Xəlilov 2001-ci ildən 2011-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində yeni yaradılmış Dədə Qorqud elmi-tədqiqat la­bo­ratoriyasına rəhbərlik etmişdir. 2006-cı ildə Filologiya fakültəsinin dekanı seçilmiş, 2011-ci ildə yenidən dekan vəzifəsinə təyin olunmuşdur. 2018-ci ilin dekabr ayından Müasir Azərbaycan dili kafed­rasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır.<ref name="Buludxan">{{Cite web |title=Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Filologiya Fakültəsi​, BULUDXAN XƏLİLOV (filologiya elmləri doktoru, professor Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müdiri ) |url=https://filologiya.az/buludxan-x%C9%99lilov/ |access-date=2021-09-29 |archive-date=2021-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929061815/https://filologiya.az/buludxan-x%C9%99lilov/ |url-status=dead }}</ref> B.Xəlilov 2021-ci il sentyabrın 27-də uzun sürən xəstəlikdən sonra [[Bakı şəhəri]]ndə vəfat etmişdir.<ref name="vefat"/> Ailəli idi, iki övladı var. == Elmi və ictimai fəaliyyəti == Buludxan Xəlilov "Filologiya məsələlərinə dair tematik toplu"nun redaktoru idi. Müasir ədəbi-tənqidi fikrin, ədəbi irsin araşdırılmasında öz dəst-xətti ilə seçilir. M.F.Körpülünün "Azəri" əsərini transliterasiya edib ön söz və şərhlərlə çap etdirmişdir (2000). Ədəbi dilin tədqiqinə dair bir sıra monoqrafik əsərin müəllifidir. XX əsrin 90-cı illərindən dövri mətbuatda elmi, elmi-kütləvi məqalələrlə çıxış edir. Xəlilovun elmi fəaliyyəti çoxsahəli, geniş və əhatəlidir. Onun 400-dən çox elmi, elmi-publisistik əsəri çap edil­­miş­dir. Bunlar­dan 45-i mono­qrafiya, dərslik və dərs vəsaiti­dir. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin, [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin və Yazıçılar Birliyindəki İrs komissi­ya­sının üzvü idi. 2003-2004-cü illərdə [[Ali Attestasiya Komissiyası]]nın Filologiya ixtisası üzrə Ekspert şurasının üzvü olmuşdur. 2006-cı ildə Azərbaycanda təhsil sisteminin inkişafındakı xid­mətlərinə görə [[Azərbaycan Respublikası Prezidenti]] tərəfindən [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif olunmuşdur. Buludxan Xəlilov 2001-ci ildə İlin alimi no­minasiyasının, 2003-cü ildə Vektor Beynəlxalq Elm Mərkəzi Mükafat Ko­mis­siyasının qərarı ilə Azərbaycanın gənc alimləri Beynəlxalq layi­həsinin qalibi olmuşdur. O, 2004-cü ildə Azad Qələmlər Cəmiyyəti tərə­findən Azərbaycan dili, [[ədəbiyyat]]ı və [[türkologiya]] elmlərinin tədqiqi-təbliği sa­hə­sindəki xidmətlərinə görə [[Qızıl qələm mükafatı|Qızıl qələm]] fəxri mükafatı laureatı seçilmiş, 2006-cı ildə XXI əsrin ziyalısı adına layiq görülmüşdür. 2009-cu ildə türk ədəbiyyatına xidmətləri ilə bağlı olaraq Türkiyə Cüm­huriyyətinin KIBATEK Akademik ÜYESİ diplomunu almış, KIBATEK Akademik Üyesi seçilmişdir. 2006-cı ildə VII Uluslararası Türk dili Qurultayında məruzə ilə çıxış etmişdir.<ref name="Buludxan"/> Buludxan Xəlilov iki dəfə 1999-cu və 2004-cü illərdə [[Nəsimi rayonu]] bələdiyyəsinə üzv seçilmiş, Sosial məsələlər daimi komissiyasına sədrlik etmişdir. 2007-2008-ci tədris illərində ADPU-da “İlin müəllimi”, 2011-ci və 2013-cü illərdə “İlin alimi” müsabiqəsinin qalibi olmuşdur. 2011-ci ildən Prezident təqaüdçüsüdür (Yazıçılar Birliyinin üzvü kimi). 2011-ci ildə Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələri İşçilərinin Həmkarlar İttifaqı tərəfindən “Xalqın nüfuzlu ziyalısı” mükafatına layiq görülmüşdür. 2011-ci ildən Dilçilik ixtisası üzrə Koordinasiya Şurasının, 2013-cü ildən AAK-ın Filologiya ixtisası üzrə Ekspert Şurasının üzvüdür. 2014-cü ildə Dilçilik ixtisası üzrə Koordinasiya Şurasının sədrinin müavini kimi fəaliyyət göstərmişdir. 2013-cü ildən [[Türkologiya (jurnal)|Türkologiya jurnalı]]nın [[Azərbaycan dili]], terminologiya üzrə sahə redak­torudur. 2015-ci ilin aprel ayında Türk dünyası araşdırmaları uluslararası elmlər akademiyasının akademiki seçilib. 2015-ci ilin 19 mayında “Beynəlxalq Rəsul Rza” mükafatına layiq görülüb. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 8 dekabr 2015-ci il tarixli, 450 №li sərəncamına əsasən [[Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti]] yanında Terminologiya Komissiyasının yeni tərkib komissiyasına üzv seçilmişdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin 17 fevral 2016-cı il tarixli 4/14 nömrəli qərarı ilə [[AMEA]]-nın “Türkologiya” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü seçilmişdir. 2017-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında [[Gənclər Fondu]]nun və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin təşkilatçılığı ilə “Bakıdan türk dünyasına” adlı layihə çərçi­vəsində tədbirlərə verdiyi dəstəyə görə “Onur bəlgəsi” ilə, azərbaycanlı şair [[Molla Pənah Vaqif]]in anadan olmasının 300 illiyinə həsr olunmuş tədbirdə [[TÜRKSOY]] Genel Sekreteri Düsen Kaseinov tərəfindən “Molla Pənah Vaqif” medalı ilə təltif edilmişdir. 2018-ci ildə ADPU-nun Filologiya fakültəsinin inki­şafında xidmətlərinə görə rektorluq tərəfindən fəxri fərmanla təltif edilmişdir. O, [[Əməkdar müəllim|“Əməkdar müəllim”]] fəxri adı ilə, [[Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi]] tərəfindən “Qabaqcıl təhsil işçisi” döş nişanı və bir sıra digər fəxri fərmanlar ilə (1973, 2008) təltif edilmiş, həmçinin dəfələrlə ADPU-nun rəhbərliyinin fəxri fərmanlarına layiq görülmüşdür.<ref name="Buludxan"/> == Əsərləri == # Azərbaycan dilində təkhecalı fellərin əsasında duran ilkin köklərin fonosemantik inkişafı. Bakı: Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, 1995, 80 səh. # Azərbaycan dilində ikihecalı fellərin fonosemantik inkişafı. Bakı: APİ nəşri, 1996, 96 səh. # Fellərin ilkin kökləri. Bakı: APİ nəşri, 1998, 220 səh. # Birinci Beynəlxalq Türkoloji qurultay. Bakı: "Elm", 1999, 186 səh. # Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası (I hissə). Bakı: "Elm", 2000, 280 səh. # Türkologiyanın intibah dövrü (XIX əsrin sonu XX əsrin 30-cu illəri). Bakı: Adiloğlu, 2001, 172 səh. # Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası (II hissə). Bakı: "Elm", 2003, 310 səh. # Azərbaycan dili (VI-VII siniflər üçün). Bakı: "Təhsil", 2003, 250 səh # Müasir Azərbaycan dili: fonetika, yazı, əlifba, qrafika, orfoqrafiya, orfoepiya. Bakı: 2007, 260 səh. # ​Azərbaycan dili: dünən, bu gün». Bakı: 2004, 370 səh. # Türkologiyaya giriş. Bakı: "Elm", 2006, 220 səh. # Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: 2008, 270 səh. # Türkün hikmət xəzinəsi: Xoca Əhməd Yəsəvi. Bakı: 2010, 180 səh. # 224 qədim türk sözü. Bakı: 2013, 160 səh. == Məqalələri == * “Bədii dilimizə aid izahlı lüğət”, [[Bütöv Azərbaycan qəzeti]], №14(146), 25-30 aprel 2012-ci il. * {{cite web |url=http://modern.az/az/news/142587/#gsc.tab=0 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171027170122/http://modern.az/az/news/142587/ |archivedate=2017-10-27 |title=Onun şeirləri həqiqətən doğulur |author=Buludxan Xəlilov |date=06.09.2017 |publisher=modern.az |accessdate=2017-10-27 |language=az }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://xelilov-buludxan.com/ Buludxan XƏLİLOV filologiya üzrə elmlər doktoru, professor] * [https://modern.az/az/news/249590 İstedad və şəxsiyyətin vəhdəti - Buludxan Xəlilov] * Sərvər Şirinin [http://teleqraf.com/news/musahibe/70669.html Buludxan Xəlilovla müsahibəsi] * [https://www.youtube.com/watch?v=r2p_USMKFeY Könül Dünyamız -Azad Şükürov Buludxan Xəlilov Firuz Səxavət Dil Haqqında muzakirə] * [https://www.youtube.com/watch?v=LJluYPHvekU Buludxan Xəlilov: "Doğma ana dilini mükəmməl öyrənmək hər bir vətəndaşın borcudur"] * [https://www.youtube.com/watch?v=LQLJeYGtcz0 Azərbaycanda adqoyma ənənələri - Buludxan Xəlilov] * [https://www.youtube.com/watch?v=rITVNWDWNRo Xəzərin sahilində - professor Buludxan Xəlilov] * [https://www.youtube.com/watch?v=nXd8QPsZmy8 Qonşuluq mədəniyyəti - Buludxan Xəlilov] [[Kateqoriya:Ellərkənddə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Dilçilər]] [[Kateqoriya:Ağbabada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] iiwl7pubw4ov3pxl6hgqv9dlxmbnzul 7865428 7865427 2024-11-27T06:45:14Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dilçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan dilçiləri]] əlavə olundu 7865428 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Buludxan Xəlilov |orijinal adı = Buludxan Əziz oğlu Xəlilov |digər adları = |şəkil = Buludxan Xəlilov.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[dilçilik]] |elmi dərəcəsi = filologiya elmləri doktoru |elmi adı = [[professor]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = [[Dilçi|dilçi alim]], [[Türkologiya|türkoloq]] |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Buludxan Əziz oğlu Xəlilov''' ({{DVTY}}) — publisist, dilşünas, 2001-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, filologiya elmləri doktoru (1999), professor.<ref>{{Cite web |title=Diktor Sabir Ələsgərov: “Aydın Qaradağlıda olan məlahətli, şirin səs indi hardadır?” |url=https://www.youtube.com/watch?v=InnArn4ZjY8 |access-date=2015-08-29 |archive-date=2016-04-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160407040956/https://www.youtube.com/watch?v=InnArn4ZjY8 |url-status=live }}</ref> B.Xəlilov 2021-ci il sentyabrın 27-də Bakı şəhərində vəfat etmişdir.<ref name="vefat">{{Cite web |title=Professor Buludxan Xəlilov vəfat edib |url=https://apa.az/az/xeber/sosial-xeberler/professor-buludxan-xelilov-vefat-edib-663162 |access-date=2021-09-27 |archive-date=2022-03-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220327073313/https://apa.az/az/xeber/sosial-xeberler/professor-buludxan-xelilov-vefat-edib-663162 |url-status=live }}</ref> == Həyatı == Buludxan Xəlilov [[1966]]-cı il iyulun 25-də [[Qərbi Azərbaycan]]da [[Amasiya]] rayonunun [[Ellərkənd]] kəndində anadan olmuşdur. Burada kənd orta məktəbini bitirdikdən sonra [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu]]nun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsində təhsil almışdır (1983-1990). Ordu sıralarında [[Uzaq Şərq]]də hərbi xidməti borcunu yerinə yetirmişdir (1985-1987).<ref name="Buludxan"/> Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili kafedrasında laborant kimi başlamışdır. 1992-ci ildə namizədlik, 1999-cu ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1994-cü ilin mart ayından müsabiqə yolu ilə Müasir Azərbaycan dili kafedrasında müəllim, 1996-cı ilin may ayından dosent, 2001-ci ilin iyul ayından professor və­zifəsində çalışıb. Xəlilov 2001-ci ildən 2011-ci ilə qədər Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində yeni yaradılmış Dədə Qorqud elmi-tədqiqat la­bo­ratoriyasına rəhbərlik etmişdir. 2006-cı ildə Filologiya fakültəsinin dekanı seçilmiş, 2011-ci ildə yenidən dekan vəzifəsinə təyin olunmuşdur. 2018-ci ilin dekabr ayından Müasir Azərbaycan dili kafed­rasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır.<ref name="Buludxan">{{Cite web |title=Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Filologiya Fakültəsi​, BULUDXAN XƏLİLOV (filologiya elmləri doktoru, professor Müasir Azərbaycan dili kafedrasının müdiri ) |url=https://filologiya.az/buludxan-x%C9%99lilov/ |access-date=2021-09-29 |archive-date=2021-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210929061815/https://filologiya.az/buludxan-x%C9%99lilov/ |url-status=dead }}</ref> B.Xəlilov 2021-ci il sentyabrın 27-də uzun sürən xəstəlikdən sonra [[Bakı şəhəri]]ndə vəfat etmişdir.<ref name="vefat"/> Ailəli idi, iki övladı var. == Elmi və ictimai fəaliyyəti == Buludxan Xəlilov "Filologiya məsələlərinə dair tematik toplu"nun redaktoru idi. Müasir ədəbi-tənqidi fikrin, ədəbi irsin araşdırılmasında öz dəst-xətti ilə seçilir. M.F.Körpülünün "Azəri" əsərini transliterasiya edib ön söz və şərhlərlə çap etdirmişdir (2000). Ədəbi dilin tədqiqinə dair bir sıra monoqrafik əsərin müəllifidir. XX əsrin 90-cı illərindən dövri mətbuatda elmi, elmi-kütləvi məqalələrlə çıxış edir. Xəlilovun elmi fəaliyyəti çoxsahəli, geniş və əhatəlidir. Onun 400-dən çox elmi, elmi-publisistik əsəri çap edil­­miş­dir. Bunlar­dan 45-i mono­qrafiya, dərslik və dərs vəsaiti­dir. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin, [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin və Yazıçılar Birliyindəki İrs komissi­ya­sının üzvü idi. 2003-2004-cü illərdə [[Ali Attestasiya Komissiyası]]nın Filologiya ixtisası üzrə Ekspert şurasının üzvü olmuşdur. 2006-cı ildə Azərbaycanda təhsil sisteminin inkişafındakı xid­mətlərinə görə [[Azərbaycan Respublikası Prezidenti]] tərəfindən [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif olunmuşdur. Buludxan Xəlilov 2001-ci ildə İlin alimi no­minasiyasının, 2003-cü ildə Vektor Beynəlxalq Elm Mərkəzi Mükafat Ko­mis­siyasının qərarı ilə Azərbaycanın gənc alimləri Beynəlxalq layi­həsinin qalibi olmuşdur. O, 2004-cü ildə Azad Qələmlər Cəmiyyəti tərə­findən Azərbaycan dili, [[ədəbiyyat]]ı və [[türkologiya]] elmlərinin tədqiqi-təbliği sa­hə­sindəki xidmətlərinə görə [[Qızıl qələm mükafatı|Qızıl qələm]] fəxri mükafatı laureatı seçilmiş, 2006-cı ildə XXI əsrin ziyalısı adına layiq görülmüşdür. 2009-cu ildə türk ədəbiyyatına xidmətləri ilə bağlı olaraq Türkiyə Cüm­huriyyətinin KIBATEK Akademik ÜYESİ diplomunu almış, KIBATEK Akademik Üyesi seçilmişdir. 2006-cı ildə VII Uluslararası Türk dili Qurultayında məruzə ilə çıxış etmişdir.<ref name="Buludxan"/> Buludxan Xəlilov iki dəfə 1999-cu və 2004-cü illərdə [[Nəsimi rayonu]] bələdiyyəsinə üzv seçilmiş, Sosial məsələlər daimi komissiyasına sədrlik etmişdir. 2007-2008-ci tədris illərində ADPU-da “İlin müəllimi”, 2011-ci və 2013-cü illərdə “İlin alimi” müsabiqəsinin qalibi olmuşdur. 2011-ci ildən Prezident təqaüdçüsüdür (Yazıçılar Birliyinin üzvü kimi). 2011-ci ildə Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələri İşçilərinin Həmkarlar İttifaqı tərəfindən “Xalqın nüfuzlu ziyalısı” mükafatına layiq görülmüşdür. 2011-ci ildən Dilçilik ixtisası üzrə Koordinasiya Şurasının, 2013-cü ildən AAK-ın Filologiya ixtisası üzrə Ekspert Şurasının üzvüdür. 2014-cü ildə Dilçilik ixtisası üzrə Koordinasiya Şurasının sədrinin müavini kimi fəaliyyət göstərmişdir. 2013-cü ildən [[Türkologiya (jurnal)|Türkologiya jurnalı]]nın [[Azərbaycan dili]], terminologiya üzrə sahə redak­torudur. 2015-ci ilin aprel ayında Türk dünyası araşdırmaları uluslararası elmlər akademiyasının akademiki seçilib. 2015-ci ilin 19 mayında “Beynəlxalq Rəsul Rza” mükafatına layiq görülüb. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 8 dekabr 2015-ci il tarixli, 450 №li sərəncamına əsasən [[Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti]] yanında Terminologiya Komissiyasının yeni tərkib komissiyasına üzv seçilmişdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin 17 fevral 2016-cı il tarixli 4/14 nömrəli qərarı ilə [[AMEA]]-nın “Türkologiya” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü seçilmişdir. 2017-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında [[Gənclər Fondu]]nun və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin təşkilatçılığı ilə “Bakıdan türk dünyasına” adlı layihə çərçi­vəsində tədbirlərə verdiyi dəstəyə görə “Onur bəlgəsi” ilə, azərbaycanlı şair [[Molla Pənah Vaqif]]in anadan olmasının 300 illiyinə həsr olunmuş tədbirdə [[TÜRKSOY]] Genel Sekreteri Düsen Kaseinov tərəfindən “Molla Pənah Vaqif” medalı ilə təltif edilmişdir. 2018-ci ildə ADPU-nun Filologiya fakültəsinin inki­şafında xidmətlərinə görə rektorluq tərəfindən fəxri fərmanla təltif edilmişdir. O, [[Əməkdar müəllim|“Əməkdar müəllim”]] fəxri adı ilə, [[Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi]] tərəfindən “Qabaqcıl təhsil işçisi” döş nişanı və bir sıra digər fəxri fərmanlar ilə (1973, 2008) təltif edilmiş, həmçinin dəfələrlə ADPU-nun rəhbərliyinin fəxri fərmanlarına layiq görülmüşdür.<ref name="Buludxan"/> == Əsərləri == # Azərbaycan dilində təkhecalı fellərin əsasında duran ilkin köklərin fonosemantik inkişafı. Bakı: Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, 1995, 80 səh. # Azərbaycan dilində ikihecalı fellərin fonosemantik inkişafı. Bakı: APİ nəşri, 1996, 96 səh. # Fellərin ilkin kökləri. Bakı: APİ nəşri, 1998, 220 səh. # Birinci Beynəlxalq Türkoloji qurultay. Bakı: "Elm", 1999, 186 səh. # Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası (I hissə). Bakı: "Elm", 2000, 280 səh. # Türkologiyanın intibah dövrü (XIX əsrin sonu XX əsrin 30-cu illəri). Bakı: Adiloğlu, 2001, 172 səh. # Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası (II hissə). Bakı: "Elm", 2003, 310 səh. # Azərbaycan dili (VI-VII siniflər üçün). Bakı: "Təhsil", 2003, 250 səh # Müasir Azərbaycan dili: fonetika, yazı, əlifba, qrafika, orfoqrafiya, orfoepiya. Bakı: 2007, 260 səh. # ​Azərbaycan dili: dünən, bu gün». Bakı: 2004, 370 səh. # Türkologiyaya giriş. Bakı: "Elm", 2006, 220 səh. # Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: 2008, 270 səh. # Türkün hikmət xəzinəsi: Xoca Əhməd Yəsəvi. Bakı: 2010, 180 səh. # 224 qədim türk sözü. Bakı: 2013, 160 səh. == Məqalələri == * “Bədii dilimizə aid izahlı lüğət”, [[Bütöv Azərbaycan qəzeti]], №14(146), 25-30 aprel 2012-ci il. * {{cite web |url=http://modern.az/az/news/142587/#gsc.tab=0 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171027170122/http://modern.az/az/news/142587/ |archivedate=2017-10-27 |title=Onun şeirləri həqiqətən doğulur |author=Buludxan Xəlilov |date=06.09.2017 |publisher=modern.az |accessdate=2017-10-27 |language=az }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://xelilov-buludxan.com/ Buludxan XƏLİLOV filologiya üzrə elmlər doktoru, professor] * [https://modern.az/az/news/249590 İstedad və şəxsiyyətin vəhdəti - Buludxan Xəlilov] * Sərvər Şirinin [http://teleqraf.com/news/musahibe/70669.html Buludxan Xəlilovla müsahibəsi] * [https://www.youtube.com/watch?v=r2p_USMKFeY Könül Dünyamız -Azad Şükürov Buludxan Xəlilov Firuz Səxavət Dil Haqqında muzakirə] * [https://www.youtube.com/watch?v=LJluYPHvekU Buludxan Xəlilov: "Doğma ana dilini mükəmməl öyrənmək hər bir vətəndaşın borcudur"] * [https://www.youtube.com/watch?v=LQLJeYGtcz0 Azərbaycanda adqoyma ənənələri - Buludxan Xəlilov] * [https://www.youtube.com/watch?v=rITVNWDWNRo Xəzərin sahilində - professor Buludxan Xəlilov] * [https://www.youtube.com/watch?v=nXd8QPsZmy8 Qonşuluq mədəniyyəti - Buludxan Xəlilov] [[Kateqoriya:Ellərkənddə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dilçiləri]] [[Kateqoriya:Ağbabada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] h6d24gz8l7evx6remwyxffz2c0s1jj5 0 69265 7865607 7816917 2024-11-27T09:12:06Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865607 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}}{{Şəxs |adı = Aydın Talıbzadə |orijinal adı = Aydın Ağa Yunus oğlu Talıbzadə |şəkil = Aydın Talıbzadə.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı =teatrşünas, yazıçı |digər adı = |doğum tarixi = 5.10.1958 |doğum yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi|2015}}{{"Sənətkar" medalı|2014}}<br>{{"Tərəqqi" medalı|2013}} |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Talıbzadə Aydın Ağa Yunus oğlu''' (5 oktyabr, 1958) — teatrşünas, tənqidçi, yazıçı, [[Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin "Teatrşünaslıq" kafedrasının müdiri (2015), professou (2016), sənətşünaslıq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru (1989), 1984-cü ildən [[Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı]]nın, 2001-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, "Aydın Məmmədov" adına mükafatın laureatı (2001), 2012-ci ildən ASSITEJ, UNIMA kimi Beynəlxalq teatr təşkilatlarının üzvü, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar İncəsənət Xadimi (2015). == Həyatı == Aydın Talıbzadə 1958-ci il oktyabrın 5-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Burada 190 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya Şirkətində quruluşçu dekorator kimi çalışmışdır (1975–1976). M. Əliyev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunun teatrşünaslıq şöbəsində ali təhsil almış (1976–1981) və bu müddətdə Lenin təqaüdü ilə ödülləndirilmişdir. Ordu sıralarında hərbi xidməti borcunu yerinə yetirmişdir (1981–1983). Evlidir, bir oğlu var.  1983-cü ildən etibarən Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin əməkdaşıdır. Moskvada "Orta əsrlər Yaxın Şərq teatrının poetikası" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir (1989). Ədəbi fəaliyyətə XX əsrin 70-ci illərinin sonundan başlamışdır. 2005-ci ildə Tatarıstanda, 2009-cu ildə isə Başqırdıstanda keçirilən tükdilli xalqların Beynəlxalq Teatr Festivallarına Tənqidçilər Şurasının üzvü kimi dəvət alıb və orada Azərbaycanı təmsil edib. 2009-cu ildə Misirdə Beynəlxalq Qahirə Eksperimental Teatr Festivalında, 2012-ci ildə isə BƏƏ-də keçirilən Fucayra Beynəlxalq Monotamaşalar Festivalında Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində olub. 2014-cü ildə Beynəlxalq Teatr Tədqiqatları Federasiyasının Böyük Britaniyanın Uorvik şəhərində keçirilən təsisçi iclasında iştirak edib. == Yaradıcılığı == Yaradıcılığa 1978-ci ildə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində çıxmış '''''"İnsan dünyası"''''' adlı kiçik həcmli məqalə ilə başlamışdır. Bu günə kimi onun respublika və xarici ölkə mətbuatlarında 500-dən artıq elmi-nəzəri, elmi-publisistik məqalələri, esse və resenziyaları dərc edilmişdir. '''"Ustad və Ayna: ruhun, çinarın, telefonun ekran estetikası"''' adlı bədii-publisistik monoqrafiya XX əsrin 80–90-cı illərində Azərbaycan teleteatrının bir nömrəli rejissoru Ramiz Həsənoğlunun yaradıcılığını dövrün ictimai-siyasi, bədii-estetik kuralları müstəvisində təhlilə çəkir, zəmanəni lal məişət predmetlərinin dilində "danışdırır", faktura ilə ruh arasında gəzintiyə çıxır. Monoqrafiya elə yazılıb ki, burada Ramiz Həsənoğlunun çəkdiyi teletamaşalar və telefilmlər zamanın, dövrün mahiyyətini açan bir kod kimi götürülür. '''"İslam mədəniyyətində teatr və teatrallıq"''' '''Yaxın və Orta Şərq ölkələrində teatrın təzahür formalarının poetikası (X–XVI ə.)"''' adlı rus dilində yazılmış elmi tədqiqat əsərinin məqsədi islam fəlsəfəsinin təqdim etdiyi dünya modelində teatrın yerini müəyyənləşdirmək, onun islam dəyərləri ilə hansı qatlarda necə şəbəkələndiyini göstərmək və sübut etməkdir ki, islam mədəniyyətində teatrın təzahür formaları bütün Şərq teatr mədəniyyətilə qırılmaz əlaqə və vəhdətdədir. Rus dilində yazılmış bu monoqrafiya şərqşünaslıq və teatrşünaslıq elmində çox az öyrənilmiş bir sahənin tədqiqinə həsr edilib. Hindistan, Çin, Yaponiya, Hindoneziya, Birmanın ənənəvi teatr formalarının tarixi, təbiəti və bədii-estetik xüsusiyyyətləri müxtəlif rakurslardan araşdırıldığı bir halda müsəlman dünyasında teatrın təzahür formaları qədərincə təhlilə çəkilməyib. İslam mədəniyyətində teatr formalarının təşəkkül tarixilə bağlı nisbi aydınlıq əldə olunmuşsa da, problemin ictimai-sosial, fəlsəfi-kulturoloji, mənəvi-psixoloji aspektləri hələ də açıq qalır. Ona görə monoqrafiyanın aparıcı konseptləri sırasında "Teatr və müsəlman mentallığı" kitabın epistemasına çevrilir. '''"Şərq teatrı tarixi"''' dərsliyi Şərqin ənənəvi teatr formalarının tarixini, poetika və estetikasını sistemli tərtib variantında təqdim edir. Bu kitab həm dərslikdir, həm Şərq teatr sənətinə konseptual bir baxışdır, müəyyən məqamlarda həm geniş spektrli bir tədqiqatdır, həm də oxunuşu calib, təsvirləri təsirləndirici elmi-kütləvi ədəbiyyatdır. '''"Mehdi müəmması və ya sənətdə konseptual hamletizm"''' adlı monoqrafiya teatrşünaslığın təhlil metodologiyaları ilə bədii-publisistikanın və roman janrının kəsişdiyi nöqtələrdə Mehdi Məmmədov kimi məşhur bir teatr rejissorunun yaradıcı portretini, onun teatr fəlsəfəsini, tamaşalarının poetikasını süjet dinamizmində canlandırmağa çalışır. '''"Əbuhübb"''' romanı isə Azərbaycan romançılıq tarixində tamam yeni bir müstəvidir. Bu haqda AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmlər doktoru Tehran Əlişanoğlu yazır: "Aydın Talıbzadənin "Əbuhübb (Monamor)" romanını bizdə çağdaş modernist romanın daha bir qələbəsi hesab etmək olar. Bütövlükdə milli varlıq fəlsəfəmiz üzərində düşünən roman ideya planında çoxqatlı, zəngin olduğu kimi, təhkiyə strukturu, poetikası etibarilə də yeni və orijinaldır. Mətn müasirlik mövzusunun lap son həddində nəfəs aldığı kimi, həm də hər cür müasirliyin sonu-sonsuzluğunu ehtiva edir. Çağdaşımız Tuncal rəssamdır, yaşadığı dünyanın-şəhərin-Bakı həyatının bir parçasıdır. İçəri şəhərdə, qədim Qız qalasının ətrafındakı festivallar-oyunlar-hər növ instollyasiyalar da onsuz və ondan yan keçmir, sökülməkdə olan, sökülən və sökülməkdən də öncə içində sökülən köhnə Bakı məhəllələri də. Tuncal iç dünyasında gizlənmiş qədim sufi ilə daim dəyişən, təzələnən, təzələndikcə ölən, özgə olan, özgənin olan-özgələşən dünya arasında ha harmoniya axtarırsa da, tapa bilmir. Ruhsal qatdan düşüncə-mənəviyyat-ictimaiyyat-əxlaq-məişət-ən sonda boğaza dirənən maddiyyat baryerlərinəcən əzabla dəf etdiyi dünyaya, qəhrəman ən nəhayət sevgisini də bağışlayıb, sökülən şəhərin bağrından qopmuş bir daşa başını qoyub, uyuyur. Roman iç aləmində sufi olub, sufi ola bilməməyin ağrılarını fiksə edir. Gerçək dünyada İnsan olmağın məşəqqətindən danışır. "İnsanlara yazığım gəlir…" Bu, mənim taleyimdir, hər birimizin taleyidir. Bu, bizim taleyimizdir. Sənətkar taleyində bütünlükdə insanlığın aqibəti ümumiləşir. Tuncalın Qız qalası festivalında yaratdığı bir əsər var: Qız qalası çadralanıb, əlində çətir tutub; daha sonra çadranın altından qurd obrazı çıxır, Xəzərin sahilində tənha ulayan qurd, üfqi qoyulmuş təkər… – romanda bütün bu şifrələrin birbaşa və eyhamlarla açıqlanması var… Bunlardan biri də mətndə tale romanı – "Monamor"a müvazi gəlişən "Əbuhübb" romanıdır. Bəs ki, qürurundan sevgisinəcən gerçək dünyanın namərdliyindən qaçıb özünə-içinə sığınan Toltı bəyin pritçası bizə nələri deyir. Bu bizim orta çağlar həyatımızdır. Mənə elə gəlir, Aydın Talıbzadə romanda məlum Qız qalası əfsanəsinin dekonstruksiyasını verir. Turuk oğlu Toltı bəy Cingöz xanın himayəsində gözləri görə-görə qadınını, qızını, malikanəsini, xanədanını, büsbütün həyatı-varlığını itirir, itirə-itirə içindəki sufiyə çıxır; və sufi ola bilməməyin əzabını yaşayaraq sevgidən doğulan övladını da gah görünüb- gah itən, səhrada yeriyən Pünhaniyyə şəhərinə buraxıb, tənha qalır. Görünür, sahilində qurd ulayan həmən şəhərlərdən biri də Tuncalın daşına baş qoyduğu şəhərdir… "Əbuhübb (Monamor)" – sevgi romanıdır və sivilizasiyaların bəlasından söz açır. Romanın modernizmini də məhz bu – iç dünyasına adekvat fərdin- İnsanın sivilizasiya ağrıları, yaşamları diktə edir. Roman olduqca özəl mətn texnikası ilə qələmə alınıb; burda təsvir də, təsvirin mənası da, müəllifsizlik və müəllif ironiyası da, öz sözün və intermətnlik də, polemika da – dialoq da, personaj da və personaja kənardan baxış da, iç də – ətraf aləm də, ritorika da – metafor da, səhnə də və aksessuar da, hərəkət də – ricət də, dil də — dilin dekonstruksiyası da, son dərəcə təbii adekvatlıq da və teatrallıq da və s. və i. – eyni zamanda, az qala bir sintaqm daxilində yerləşir, nəfəs alır; ideya-mətləbin daşıyıcısı olur. Bütün bu məqamlara dair, təbii ki, misallar söyləmək olar, amma bu, ayrıca yazının predmetidir. Burda onu da vurğulamaq lazımdır ki, təhkiyə poetikasının belə çoxqatlılığı sanki mətnin əlahiddə yüklənməsi kimi görünür: deyək ki, poeziya ilə, ya kino effekti ilə, yaxud da elə teatrallıqla". '''"Teatral freskalar"''' toplusu bir sıra Azərbaycan aktyorlarının kiçik həcmli, birnəfəsə yazılmış portretlərindən ibarətdir. Burada müəllifin məqsədi təhlil, araşdırma yolu ilə yox, assosativ düşüncədə aktyorların portretini bir mühüm cizgilə, Azərbaycan milli mədəniyyəti üçün, aktyorun yaşadığı dövr üçün səciyyəvi hər hansı bir predmetin vasitəsilə görükdürüb yazıya gətirməkdir: aktyoru hətta onu tanımayanlara sevdirməkdir. '''"Min maska və bir mən: islam mədəniyyətinin semiolojisi"''' adlı elmi məqalələr və esselər toplusunda mədəniyyətin ən müxtəlif təzahürləri çox geniş bir spektrdə müasir araşdırma metodologiyalarının işığında təhlilə çəkilir. Burada "Min maska və bir mən", "Müsəlman və məhəllə", "Bağ teatral məkan kimi", "Güzgü və kölgə", "Yuxulu şəhərin sakinləri və mirzəsi" və digər məqalələlər nə qədər ornamental xarakter daşısalar da, eyni bir semantik lokusda mozaikləşirlər. '''"Faciə: janriçi mutasiyalar"''' ADMİU-nun həm müəllim, həm də tələbələri üçün "dərsdənkənar oxu" qismində nəzərdə tutulub və struktur təhlillə yanaşı dünyagörüşü məsələlərini də hədəfləyib. Lakin bu "oxu"dan peşəkar aktyor və rejissorların, ədəbiyyatşünasların və hətta filosofların faydalanması da istisna edilmir. Çünki müəllif kitabda janrın fəlsəfəsini (fəlsəfi konseptlərini), sosio-psixologiyasını (toplumda yaratdığı diskursları) panoramlaşdırmağa, insanın ruhsal ovqatına, ünsiyyət faktoruna təsirini şərtləndirən kodları açmağa, onların altyapısını öyrənməyə, müxtəlif mütəxəssislərin faciə ilə bağlı fikirlərinin mozaikası içindən sivişib öz konsepsiyasını aktuallaşdırmağa, postdramatik teatr müstəvisində faciənin necə anlaşıldığını elmin gündəminə gətirməyə çalışır. "Faciə: janriçi mutasiyalar" risaləsində müəllif tragediyanı bəşər tarixinin və insan düşüncəsinin çox önəmli və simptomatik hadisəsi statusunda araşdırır. '''"Ramana"''' adlı romanın hadisələri üç müxtəlif müstəvidə şəbəkələnir və üç mühüm predmetin iştirakı ilə yığılır: '''''NƏRD, TELEFON və TELEKAMERA.''''' Hər üç predmet əsərin dilsiz qəhrəmanıdır. Roman bir qumarbazın, bir nərd xiridarının '''''BAKI – İSFAHAN – RAMANA''''' marşrutunda tale yaşantılarının, sevgisinin tarixçəsidir; bir tədqiqatçının nərdin möhtəşəmliyi və mistikası haqqında apardığı söhbətlərdir; bir muzdlu əskərin müharibə bölgəsindən göndərdiyi video-selfiləridir. Onların hamısı 12 şəbəkə vasitəsilə bir-birinə birləşib bütövləşir. "Ramana" elə bir romandır ki, orada nərdin fəlsəfəsinə uyub qədim çağlara səyahət etmək, XX əsr Bakısının, Bakı həyətlərinin, Çəmbərəkəndin göyərçinli damlarının poeziyasına tutulmaq, XXI əsrin bugünkü sərt oyunları ilə qarşılaşmaq mümkündür. == Mükafatları == 10 dekabr 2013-cü ildə Azərbaycanda təhsilin inkişafındakı xidmətlərinə görə [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif edilmişdir<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin əməkdaşlarının "Tərəqqi" medalı ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=http://president.az/articles/10455 |access-date=2013-12-14 |archive-date=2021-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210411080902/https://president.az/articles/10455 |url-status=live }}</ref>. 10 mart 2014-cü ildə AR Teatr Xadimləri İttifaqının "Sənətkar" medalı ilə təltif olunmuşdur. 30 dekabr 2015-ci ildə Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>{{cite web|url=http://president.az/articles/17406|title=Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət xadimlərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|author=President|date=30 dekabr 2015|work=|publisher=[http://www.president.az President.az]|accessdate=2015-12-30|language=az|archive-date=2017-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20170923160836/http://president.az/articles/17406|url-status=live}}</ref> 30 dekabr 2021-ci ildə "Nizami Gəncəvinin 880 illiyi" xatirə nişanı ilə təltif edilmişdir. 3 may 2024-cü ildə Azərbaycan Yaradıcılıq Fondunun ilin "Ədəbiyyat adamı — 2024" mükafatını almışdır.<ref>{{Cite web |url=https://konkret.az/2024-cu-ilin-edebiyyat-adamlari-mukafatini-onlar-aldi-siyahi/ |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-05-04 |archive-date=2024-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240503162102/https://konkret.az/2024-cu-ilin-edebiyyat-adamlari-mukafatini-onlar-aldi-siyahi/ |url-status=live }}</ref> == Tədqiqat əsərləri == # Faciə: janrın təyininə dair. Bakı: APİ, 1990. — 58 s. # Ustad və Ayna: ruhun, çinarın, telefonun ekran estetikası. Bakı: Çinar-çap, 2004. — 288 s. # Театр и театральность в культуре ислама. — Баку: Сабах, 2006. — 312 s. # [http://anl.az/el/Kitab/2016/Azf-289826.pdf Şərq teatrı tarixi (dərslik). Bakı: Qanun, 2008, 236 s; Bakı: ADMİU, 2016, 316 s; Bakı: Zərdabi Nəşr, 2020, 344 c.] # [http://anl.az/el/t/ta_mm.pdf Mehdi müəmması və ya sənətdə konseptual hamletizm. Bakı: Elm və Təhsil, 2009. — 384 s.] # [http://anl.az/el/Kitab/2015/Ar2015-619.pdf Teatral freskalar. Bakı: Elm və Təhsil, 2015. — 416 s.] # [http://anl.az/el/Kitab/2015/Ar2015-620.pdf Min maska və bir mən: islam mədəniyyətinin semiolojisi. Bakı: Elm və Təhsil, 2015. — 374 s.]  # Faciə: janriçi mutasiyalar. Bakı: Kritika, 2017. — 212 s. # Teatr tənqidi üzrə seminar: dərs vəsaiti. — Bakı: ADMİU-nun nəşriyyatı, 2018. — 368 s. == Tərcümələri == # [http://teatrplyus.az/photos/teatr/LOGIK%20OF%20MITH.pdf Y. E. Qolosovker. Mifin məntiqi. Bakı: Kitab aləmi, 2006, 316 s.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160823061059/http://teatrplyus.az/photos/teatr/LOGIK%20OF%20MITH.pdf |date=2016-08-23 }} # R. Fərhadov., F. Babayeva. Rafiq Babayev: mövzu və improviz. Bakı: MMC, 2012, 248 s. # R. Fərhadov. Vaqif Mustafazadə: əfsanəsi, tarixi, həyatı, yaradıcılığı. — Bakı, Qanun, 2023.- 200 s. == Roman və pyesləri == # Kəpənək modeli. 102 (roman). "Azərbaycan" jurnalı, № 5, 2008. # [http://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-285738.pdf Əbuhübb (roman). Bakı: Qanun, 2014, 320 s.] # Tubinot (dram-zarafat). "Azərbaycan" jurnalı, № 4, 2013. # Xala (pyes). "Azərbaycan" jurnalı, № 4, 2017 # Alma (pyes). "Azərbaycan" jurnalı, № 11, 2018. — 368 s. # Ramana (roman). Bakı: "Zərdabi Nəşr", 2022. — 420 s. # Bir də buralara gəlmə (pyes). "Azərbaycan" jurnalı, № 5, 2023. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan teatrşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı teatrşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimləri]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] tctjwg3p2oe4kl1b8nrssrezahx6e5t 0 72428 7865107 7200169 2024-11-26T20:24:04Z White Demon 75303 White Demon [[Görüş yerini dəyişmək olmaz (film, 1979)]] səhifəsinin adını [[Görüş yerini dəyişmək olmaz]] olaraq dəyişdi. 7200169 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Görüş yerini dəyişdirmək olmaz |orijinal adı = {{Dil-ru|Место встречи изменить нельзя}} |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Stanislav Qovoruxin]] |ssenarist = Georgi Vayner<br>Arkadi Vayner |əsərin müəllifi = Georgi Vayner<br>Arkadi Vayner |prodüser = Cemila Panibrat |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = Yevgeni Gevorqyan |rollarda = [[Vladimir Vısotski]]<br>[[Vladimir Konkin]]<br>[[Sergey Yurski]]<br>[[Viktor Pavlov]]<br>[[Natalya Fatyeva]]<br>[[Leonid Kuravlyov]]<br>[[Svetlana Svetliçnaya]]<br>[[Aleksandr Belyavski]]<br>[[Yevgeni Yevstiqneyev]]<br>[[Yekaterina Qradova]] |operator = Leonid Burlaka |səs operatoru = Anatoli Netrebenko |musiqi tərtibatı = |rəssam = Valentin Gidulyanov |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = Valentina Oleynik |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Detektiv filmi|detektiv]]<br>[[Macəra filmi|macəra]]<br>[[Cinayət filmi|cinayət]]<br>[[Döyüş filmi|döyüş]]<br>[[Müəmma filmi|müəmma]] |ilk baxış = 11 noyabr 1979<ref>{{cite web |url=https://www.kinopoisk.ru/film/77202/ |title=Место встречи изменить нельзя (мини-сериал) |author=KinoPoisk |date= |work= |publisher=[http://www.kinopoisk.ru Kinopoisk.ru] |accessdate=2017-07-09 |language=ru |archive-date=2017-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170222195918/https://www.kinopoisk.ru/film/77202/ |url-status=live }}</ref> |dil = [[rus dili]] |ölkə = {{SSRİ}} |istehsalçı = Odessa kinostudiyası |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = çoxseriyalı bədii film |rəng = [[rəngli film|rəngli]] |vaxt = 360 dəqiqə |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = 5 |il = 1979 |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = 5 hissə |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = 0078655 |vikianbar = }} '''"Görüş yerini dəyişdirmək olmaz"''' ({{Dil-ru|Место встречи изменить нельзя}}) — 1979-cu ildə [[SSRİ]]-də çəkilmiş beşseriyalı televiziya filmidir. [[Rejissor]] Stanislav Qovoruxinin bu filmi Vayner qardaşlarının "Mərhəmət erası" romanına əsaslanır. == Məzmun == Filmin hadisələri 1945-ci ilin avqust-noyabr aylarında cərəyan edir. Moskva cinayət axtarış idarəsinin əməkdaşları olan təcrübəli əməliyyat işçisi Qleb Jeqlov və [[İkinci dünya müharibəsi]]nin cəbhəsindən dönərək idarəyə yenicə qoşulan Vladimir Şarapov "Qara pişik" adlı quldur dəstəsinə qarşı mübarizə aparır. Mübarizəni çətinləşdirən odur ki, müharibə ucbatından yüksək ixtisaslı işçilər azdır və [[milis]]ionerlər eyni zamanda bir neçə cinayət üzərində istintaq aparmaq məcburiyyətindədir. Lakin quldurlar haqqında şayiələr [[Moskva]]da yayıldıqca, rəhbərlik idarəyə yalnız "Qara pişik"lə məşğul olmağa göstəriş verir. Filmdə bir çox gözlənilməyən hadisə baş verir. Belə ki, taqsırı demək olar ki, tam sübuta yetirilən Qruzdev günahsız çıxır, cinayət axtarış idarəsinin əməkdaşlarından biri qorxaqlıq və satqınlıq nümayiş etdirir, quldurların biri isə müharibə zamanı Şarapovla bir bölükdə döyüşübmüş. Filmin son seriyasında dəstə üzvləri həbs olunur, Şarapovun bölük yoldaşı Levçenko isə qətlə yetirilir. Filmin çəklişində [[Vladimir Vısotski]], [[Vladimir Konkin]], [[Zinovi Gerdt]], [[Svetlana Svetliçnaya]], [[Sergey Yurski]], [[Aleksandr Abdulov]] və digərləri kimi Sovet kinosunun ulduz simaları iştirak edib. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{kino-qaralama}} [[Kateqoriya:SSRİ filmləri]] [[Kateqoriya:1979-cu ilin filmləri]] [[Kateqoriya:Stanislav Qovoruxinin filmləri]] tptpv7rfmnqxo3dwiiydmhv3waywzrm 4 73763 7865169 7863819 2024-11-26T21:27:21Z Gadir 136647 /* Gadir (müzakirə • töhfələr • statistikalar) tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları */ Cavab 7865169 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == azwikipedia.org - Yeniləmə == Xatırlayırsınızsa, may ayında bu saytla bağlı [[Xüsusi:DaimiKeçid/7679595#azwikipedia.org - Araşdırma|araşdırma]] paylaşmışdım və sonda qeyd etmişdim ki, bunu fonda bildirəcəm. İndi təsadüfən baxanda gördüm ki, sayt yerli-dibli yoxa çıxıb, üstəlik domeni Fond öz adına keçirib ([https://lookup.icann.org/ buradan yoxlayın]). Domenə keçid edəndə fondun rəsmi bloqundakı [https://wikimediafoundation.org/news/2018/08/22/dont-pay-for-wikipedia-articles/ You don’t need to pay for a Wikipedia article] məqaləsinə yönləndirir. {{-:|}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:17, 11 noyabr 2024 (UTC) : {{u|Nemoralis}}, fonda bildirmişdiz? Yoxsa yazıda sadəcə bildirəcəyinizi qeyd etmişdiniz? --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:29, 25 noyabr 2024 (UTC) ::Bəli bildirmişdim. Domeni alan elə fond olub. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:05, 25 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> sxy58u3hs6k7nyq5969ggrgvv51zppu 7865183 7865169 2024-11-26T22:30:00Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Kənd meydanı]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: addəyişdirici kimi xüsusi hüquqlar var onsuz, ehtiyac yoxdur mühafizə etməyə. 7865169 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == azwikipedia.org - Yeniləmə == Xatırlayırsınızsa, may ayında bu saytla bağlı [[Xüsusi:DaimiKeçid/7679595#azwikipedia.org - Araşdırma|araşdırma]] paylaşmışdım və sonda qeyd etmişdim ki, bunu fonda bildirəcəm. İndi təsadüfən baxanda gördüm ki, sayt yerli-dibli yoxa çıxıb, üstəlik domeni Fond öz adına keçirib ([https://lookup.icann.org/ buradan yoxlayın]). Domenə keçid edəndə fondun rəsmi bloqundakı [https://wikimediafoundation.org/news/2018/08/22/dont-pay-for-wikipedia-articles/ You don’t need to pay for a Wikipedia article] məqaləsinə yönləndirir. {{-:|}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:17, 11 noyabr 2024 (UTC) : {{u|Nemoralis}}, fonda bildirmişdiz? Yoxsa yazıda sadəcə bildirəcəyinizi qeyd etmişdiniz? --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:29, 25 noyabr 2024 (UTC) ::Bəli bildirmişdim. Domeni alan elə fond olub. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:05, 25 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> sxy58u3hs6k7nyq5969ggrgvv51zppu 7865190 7865183 2024-11-26T23:01:05Z Gadir 136647 /* Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti */ yeni bölmə 7865190 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == azwikipedia.org - Yeniləmə == Xatırlayırsınızsa, may ayında bu saytla bağlı [[Xüsusi:DaimiKeçid/7679595#azwikipedia.org - Araşdırma|araşdırma]] paylaşmışdım və sonda qeyd etmişdim ki, bunu fonda bildirəcəm. İndi təsadüfən baxanda gördüm ki, sayt yerli-dibli yoxa çıxıb, üstəlik domeni Fond öz adına keçirib ([https://lookup.icann.org/ buradan yoxlayın]). Domenə keçid edəndə fondun rəsmi bloqundakı [https://wikimediafoundation.org/news/2018/08/22/dont-pay-for-wikipedia-articles/ You don’t need to pay for a Wikipedia article] məqaləsinə yönləndirir. {{-:|}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:17, 11 noyabr 2024 (UTC) : {{u|Nemoralis}}, fonda bildirmişdiz? Yoxsa yazıda sadəcə bildirəcəyinizi qeyd etmişdiniz? --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:29, 25 noyabr 2024 (UTC) ::Bəli bildirmişdim. Domeni alan elə fond olub. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:05, 25 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) 3qbuams3jhqxkkt3pnqk53io7qoutgf 7865350 7865190 2024-11-27T06:06:43Z Turkmen 92589 /* Gadir (müzakirə • töhfələr • statistikalar) tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları */ Cavab 7865350 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == azwikipedia.org - Yeniləmə == Xatırlayırsınızsa, may ayında bu saytla bağlı [[Xüsusi:DaimiKeçid/7679595#azwikipedia.org - Araşdırma|araşdırma]] paylaşmışdım və sonda qeyd etmişdim ki, bunu fonda bildirəcəm. İndi təsadüfən baxanda gördüm ki, sayt yerli-dibli yoxa çıxıb, üstəlik domeni Fond öz adına keçirib ([https://lookup.icann.org/ buradan yoxlayın]). Domenə keçid edəndə fondun rəsmi bloqundakı [https://wikimediafoundation.org/news/2018/08/22/dont-pay-for-wikipedia-articles/ You don’t need to pay for a Wikipedia article] məqaləsinə yönləndirir. {{-:|}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:17, 11 noyabr 2024 (UTC) : {{u|Nemoralis}}, fonda bildirmişdiz? Yoxsa yazıda sadəcə bildirəcəyinizi qeyd etmişdiniz? --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:29, 25 noyabr 2024 (UTC) ::Bəli bildirmişdim. Domeni alan elə fond olub. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:05, 25 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], yekunlaşdırılacaq birşey yoxdur əslində. Birazdan arxivləşdirəcəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:06, 27 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) ps77wl9zqguapcmpvmoa9fidcywfal1 7865356 7865350 2024-11-27T06:10:42Z Turkmen 92589 /* Addəyişmə bürokratiyası */ nəticəsiz 7865356 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == {{qapalı}} Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) ----- : '''Yekun''': {{n}} Ortada konkret olaraq fikir birliyinin olmamasını və müzakirəyə artıq 21 gündür şərh yazılmamasını nəzərə alaraq, '''nəticəsiz''' olaraq bağlayıram.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:10, 27 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == azwikipedia.org - Yeniləmə == Xatırlayırsınızsa, may ayında bu saytla bağlı [[Xüsusi:DaimiKeçid/7679595#azwikipedia.org - Araşdırma|araşdırma]] paylaşmışdım və sonda qeyd etmişdim ki, bunu fonda bildirəcəm. İndi təsadüfən baxanda gördüm ki, sayt yerli-dibli yoxa çıxıb, üstəlik domeni Fond öz adına keçirib ([https://lookup.icann.org/ buradan yoxlayın]). Domenə keçid edəndə fondun rəsmi bloqundakı [https://wikimediafoundation.org/news/2018/08/22/dont-pay-for-wikipedia-articles/ You don’t need to pay for a Wikipedia article] məqaləsinə yönləndirir. {{-:|}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:17, 11 noyabr 2024 (UTC) : {{u|Nemoralis}}, fonda bildirmişdiz? Yoxsa yazıda sadəcə bildirəcəyinizi qeyd etmişdiniz? --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:29, 25 noyabr 2024 (UTC) ::Bəli bildirmişdim. Domeni alan elə fond olub. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:05, 25 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], yekunlaşdırılacaq birşey yoxdur əslində. Birazdan arxivləşdirəcəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:06, 27 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) nzbyr8qwe5e7svzm37q0cguyxgn376p 7865357 7865356 2024-11-27T06:11:04Z Turkmen 92589 /* Addəyişmə bürokratiyası */ 7865357 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == {{qapalı}} Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) ----- : '''Yekun''': {{n}} Ortada konkret olaraq fikir birliyinin olmamasını və müzakirəyə artıq 21 gündür şərh yazılmamasını nəzərə alaraq, '''nəticəsiz''' olaraq bağlayıram.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:10, 27 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} {{başlıq həll edildi|[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:11, 27 noyabr 2024 (UTC)}} == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == azwikipedia.org - Yeniləmə == Xatırlayırsınızsa, may ayında bu saytla bağlı [[Xüsusi:DaimiKeçid/7679595#azwikipedia.org - Araşdırma|araşdırma]] paylaşmışdım və sonda qeyd etmişdim ki, bunu fonda bildirəcəm. İndi təsadüfən baxanda gördüm ki, sayt yerli-dibli yoxa çıxıb, üstəlik domeni Fond öz adına keçirib ([https://lookup.icann.org/ buradan yoxlayın]). Domenə keçid edəndə fondun rəsmi bloqundakı [https://wikimediafoundation.org/news/2018/08/22/dont-pay-for-wikipedia-articles/ You don’t need to pay for a Wikipedia article] məqaləsinə yönləndirir. {{-:|}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:17, 11 noyabr 2024 (UTC) : {{u|Nemoralis}}, fonda bildirmişdiz? Yoxsa yazıda sadəcə bildirəcəyinizi qeyd etmişdiniz? --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:29, 25 noyabr 2024 (UTC) ::Bəli bildirmişdim. Domeni alan elə fond olub. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:05, 25 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], yekunlaşdırılacaq birşey yoxdur əslində. Birazdan arxivləşdirəcəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:06, 27 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) r76s0me8omrq7jimun9csgu93zlcr4q 7865360 7865357 2024-11-27T06:12:35Z Turkmen 92589 /* azwikipedia.org - Yeniləmə */ 7865360 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == {{qapalı}} Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) ----- : '''Yekun''': {{n}} Ortada konkret olaraq fikir birliyinin olmamasını və müzakirəyə artıq 21 gündür şərh yazılmamasını nəzərə alaraq, '''nəticəsiz''' olaraq bağlayıram.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:10, 27 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} {{başlıq həll edildi|[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:11, 27 noyabr 2024 (UTC)}} == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], yekunlaşdırılacaq birşey yoxdur əslində. Birazdan arxivləşdirəcəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:06, 27 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) kw7rgftxjho8wsjbrcxm0g5sklcol3y 7865361 7865360 2024-11-27T06:12:53Z Turkmen 92589 /* {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları */ arxivləşdirmə 7865361 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == {{qapalı}} Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) ----- : '''Yekun''': {{n}} Ortada konkret olaraq fikir birliyinin olmamasını və müzakirəyə artıq 21 gündür şərh yazılmamasını nəzərə alaraq, '''nəticəsiz''' olaraq bağlayıram.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:10, 27 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} {{başlıq həll edildi|[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:11, 27 noyabr 2024 (UTC)}} == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) 77tmqbrv16tudenazbiu87jj2ls9q2x 7865363 7865361 2024-11-27T06:13:15Z Turkmen 92589 /* Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər */ arxivləşdirmə 7865363 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == {{qapalı}} Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) ----- : '''Yekun''': {{n}} Ortada konkret olaraq fikir birliyinin olmamasını və müzakirəyə artıq 21 gündür şərh yazılmamasını nəzərə alaraq, '''nəticəsiz''' olaraq bağlayıram.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:10, 27 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} {{başlıq həll edildi|[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:11, 27 noyabr 2024 (UTC)}} == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) fze22gvkhydozjpzbj5dtbrvc7pz9mg 7865365 7865363 2024-11-27T06:13:47Z Turkmen 92589 /* Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC */ arxivləşdirmə 7865365 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} == Addəyişmə bürokratiyası == {{qapalı}} Bu dəqiqə bizdəki problemli sahələrdən biri budur. Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkir, hüququn yoxdursa vay halına, get müraciət aç, addəyişdiricilər görməsə ya bəyənməsə səhifənin adı elə də qalacaq. [[Xüsusi:DaimiKeçid/6982751#AzVikidə "Page mover" hüququnun yaradılması və avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin səhifələrin adının dəyişdirilməsi icazəsinin ləğvi|2022-ci ildə yaradılması üçün açılan müzakirədə "Qaralama" ad fəzasına nəzarətin gücləndirilməsi]] məqsədilə yaradılmalı olduğu bildirilib, amma bu daha böyük problem yaradıb. Normalda bir kliklə səhv adı geri qaytarmaq mümkündür amma belə bir sadə proses lazımsız yerə uzadılıb. Bizdə heç vaxt addəyişmə vandalizmi olmur. Axırıncı vandalizmi də elə addəyişdirici hüququ olan istifadəçi [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:Jurnal?type=move&user=Wealszy&page=&wpdate=&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist etmişdi]. Qaralama və istifadəçi səhifəsi adlarınının dəyişdirilməsinin qarşısını süzgəc ilə almaq olar(dı). Buna görə də təklif edirəm ki, * Bu hüququ əvvəlki vəziyyətinə, yəni avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərə qaytaraq. Burda dəyişən şey odur ki, avtotəsdiqlənmiş almaq üçün artıq 10 redaktə etməlisən (əvvəl sadəcə 4 gün əvvəl hesabı yaratmış olmaq kifayət idi): [[Xüsusi:DaimiKeçid/7778766#Avtotəsdiqlənmiş qrupunun verilməsi üçün redaktə sayı tələbi]] * Fayl addəyişdiricisi də məncə artıqdır və demək olar ki, heç istifadə edilmir. Bu qrupun hüquqlarını yeni yaradılmış yükləyici qrupuna verə bilərik. Fayl yükləyə bilən adını da dəyişdirə bilməlidir. Bizdə gərək bir istifadəçiyə hər iki hüququ da verəsən ki, ikisini də edə bilsin. * Bunlardan əlavə təklif edirəm ki, addəyişdiricilərə [[Xüsusi:DaimiKeçid/7543398#İstiqamətləndirmə qoymadan addəyişmə|sonradan əlavə etdiyimiz "suppressredirect"]] hüququnu təcrübəli istifadəçilər qrupuna verək. Bu zaman dəyişən bir şey olmayacaq və təcrübəli istifadəçilər də bundan istifadə edə biləcək. P.S Təcrübəli istifadəçilərə sadəcə bir redaktədən ibarət olan yönləndirmə səhifələrini silib addəyişməni davam etmə imkanı verən <code><nowiki>delete-redirect</nowiki></code> hüququnu da verə bilərik. [https://gerrit.wikimedia.org/r/c/mediawiki/core/+/559622] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:45, 28 oktyabr 2024 (UTC) : Məncə bütün problemlər aktivliyin olmamasına görədir. Adlarla bağlı vandalizmin olması qaçınılmazdı. :*Addəyişdirmə hüququnu ləğv etsək gərək avtotəsdiqlənmişin redaktə sayını bir az da artıraq. :*Fayl addəyişdiricisinin, yükləyiciyə verilməsi ilə razıyam :*suppressredirect-lə də razıyam : delete-redirectin nə olduğunu başa düşə bilmədim. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) :Addəyişmə vandalizmi bu sistemdən əvvəl tez-tez olurdu. IP-ləri keçirəm, təcrübəli istifadəçilər də birdən görürdün heç bir əsas bildirmədən dəyişirdi adları. Bu, adi vandalizmdən daha baş yorandır. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:03, 28 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]], addəyişmədə mübahisəli məqamlar (vandalizm ayrı şeydi) varsa bu müzakirə səhifəsində müzakirə olunmalıdır. Bəyənmədiyimiz addəyişmələrin qarşısını almaq üçün hamının əlindən addəyişmə hüququnu almaq düzgün deyil. Vandalizm isə həmişə olan bir şeydi və edilən vandalizmi bir düymə ilə geri qaytarmaq mümkündür. [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsində müraciət, uzun uzadı müzakirə, məqaləyə müzakirə ilə bağlı şablon əlavə etmək/silmək daha qısa yoldur yoxsu bir kliklə vandalizmi geri qaytarmaq? Həmçinin dediyim kimi axırıncı vandalizmi də elə addəyişdiricilərdən biri etmişdi. Vandalizmdən bu qədər qorxuruqsa onda gərək ən birinci elə yeni istifadəçilərə redaktə etməyi qadağan edək ancaq özümüz olaq. Vandalizmlə mübarizə üçün N qədər mexanizm var, heç birini istifadə etməyib baltanı kökündən vururuq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:13, 29 oktyabr 2024 (UTC) :: Söhbət bəyənmədiyimizdən gedmir, yanlış olan addəyişmələrdən gedir. Məqaləyə şablon əlavə etmək, silmək qadcetlə olmalıdı(olacaq gələcəkdə). Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri səhifəsində bürokratiya gedir, bəli. Axrıncı addəyişmə vandalizmi bir neçə dəfə müzakirələrdə xatırlanıb, çünki başqa müqayisə edəcək birşey olmuyub. Bir vandal kimi düşünsəm, məqalənin adını dəyişmək daha maraqlı görünür nəinki içində dəyişiklik aparmaq. N qədər patrullanmamış redaktə qalır, adlar da gedəcək arada. Mənə görə vikinin indiki halını saxlamaq daha vacibdi nəinki kimlərinsə teorik olaraq vikini genişləndirməyinə şərait yaraqmağımız. Təklif vermisən, olsun, avtotəsdiqlənmiş hüququn redaktə sayını artıraq, addəyişmə hüququ da alsınlar. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:30, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] ilə tamamilə razıyam, mən qeyd edəcəkdim, gördüm qeyd edib artıq. Vandalizm və boş redaktələr arasında belə addəyişmələr də gözdən itəcək, mən keçmiş bir neçə belə xətalı və problemli addəyişmələrə rast gəlmişəm, onda bu hüquq heç yox idi. Sistemləşdirmişik, pozmayaq. Nə vaxt "sürüm kontrolü" kimi bir sistem tətbiq edərik, onda da bunu müzakirə edə bilərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:20, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::Mübahisəli məqamdan bəhs etməmişəm. Təcrübəli istifadəçilər belə izahsız, əsassız dəyişikliklər edirlər öz xoşlarına görə, adətən də səhv olur. Adicə videooyun sahəsində Azərbaycan dilindəki adlandırmanı dəyişib türkcə edirlər, bunu da uzun müddət sonra görür adam. Bunları edənlər haqqında nəsə edəndə isə deyirsiniz blok cəza deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 10:21, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Özü də ADM-də səbəb göstərməlidirlər mütləq, keflərinə görə dəyişdirə bilmirlər. Mən ADM-ə vaxtaşırı diqqət yetirirəm, orada SNS falan kimi çox başlıq yığılıb qalmır, hər halda, bürokratiya daha yaxşıdır, qaldı ki, Vikipediyanın pozulması və pis günə düşməsi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:57, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Sonra da deyirsiz niyə aktivlik yoxdu. Bəzilərinin xoşuna gəlir qərar verən şəxs olub özünü önəmli biri hesab etmək. Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 15:25, 29 oktyabr 2024 (UTC) ::::::: Səbəb-nəticə əlaqəsini başa düşə bilmədim. Mən də vandal IP-ləri blokluya bilmirəm, çıxım gedim vikidən? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:08, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::Mən şəxs addəyişə hüququnun ləğv olunmasını dəstəkləyirəm. Mən xatırlayıram ki, addəyişmə hüququ gələnə qədər vikidə ciddi vandalizm halları olmayıb bunla bağlı. Olanda da vandalı bloklayırdıq və ya addəyişmə mühafizəsi qoyurduq. Addəyişmə mühafizəsi bunun üçün var. Yanlış addəyişmə başqa məsələdir, vandalizm başqa. Ona qalsa, mən indi də yanlış addəyişmələr görürəm arada. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 16:18, 29 oktyabr 2024 (UTC) :::::: Mən o vaxt olmamışam, gələnnən sora da mənə problem yaratmıyıb. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:49, 29 oktyabr 2024 (UTC) : Həmçinin, artıq istifadəçilərin addəyişmə hüququnu bloklamaq mümkündür. Misal üçün: {{u|Nem0ralis}} hesabındakı bloka baxın: [https://i.imgur.com/0Gzldc5.png] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:23, 29 oktyabr 2024 (UTC) : @[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]], @[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]], @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]], @[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]], @[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]], @[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]], @[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], @[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]], @[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], @[[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]], @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], @[[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]], @[[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]], @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]], @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], @[[İstifadəçi:Sword313|Sword313]], @[[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|Əkrəm Cəfər]], @[[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]], @[[İstifadəçi:Verman1|Verman1]], @[[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]], @[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] və digər istifadəçilər. Zəhmət olmasa müzakirədə iştirak edin. Kənd meydanında tez-tez müzakirələr açılır amma fikir bildirən həmişə eyni istifadəçilər olur. Biraz aktiv olaq. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:41, 2 noyabr 2024 (UTC) ::10 redaktə məncə azdır. Bu rəqəm artırılsa daha yaxşı olardı. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 19:43, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: Burda ondan söhbət getmir axı? 10 redaktə avtotəsdiqlənmiş üçün kifayətdir, amma bunu başqa başlıqda müzakirə etməliyik. İndiyə kimi heç 10 redaktə də yox idi, biz elə düşünürdük ki, var. Bu vaxta kimi problem yaratmadı, indi yaradacaq? 4 gündür qeydiyyatdan keçmiş olmaq və 10+ redaktə edən istifadəçi onsuz da tez gözə dəyir, anonimlər isə ümumiyyətlə addəyişə bilməyəcək. Bundan niyə qorxuruq? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:45, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Həm də dediyim kimi, istifadəçilərin addəyişmə icazəsini bloklamaq da mümkündür. Bu qədər vandalizmlə mübarizə mexanizm var, 1-2 nəfər ortaya düşüb ki, yox gəlin ümumiyyətlə 10 redaktə tələbini də biraz qaldıraq. Mən inanıram ki əllərində olsa redaktəni də bağlayarlar ki, amandı birdən vandalizm olar. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 19:54, 2 noyabr 2024 (UTC) :::Mən ehtiyac görmürəm. İndiyə qədər bunun vikiyə nə zərəri olub? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 19:49, 2 noyabr 2024 (UTC) :::: Mən hamının ad dəyişə bildiyi, avtotəsdiqlənmə redaktəsi 0 olan viki vaxtında olmamışam. Öz fikrinizi doğru hesab edə bilərsiz. Yoxlamaq istiyirsiz, buyurun. Redaktə sayı üçün başa başlıq açarıq. Tutaq bir vandal gəldi, 6 dənə redaktə elədi. Daha 4 redaktədən sonra addəyişməyə əlinin çatması ona stimul verməyəcək? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:11, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Siz düşünürsünüz ki, vandallar kompüterin başında oturan şeytani varlıqlardır, öz pis əməllərinə çatmaq üçün belə işlərlə məşğul olacaq? Bəs xoşniyyətli şəkildə addəyişmək istəyənlər nə olacaq? Vandalları bloklaya/qarşısını ala bilirik, xoşniyyətli istifadəçilərə nə edə bilirik? Heç nə. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:13, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::: Özü də ki, heç bir vikidə belə bir tələb yoxdur. Avtotəsdiqlənmişlər rahat şəkildə addəyişə bilirlər. İngiliscə Vikipediyada vandal olmadı Azərbaycancada olacaq? Azərbaycanca Vikipediya yenə özündən amerika çıxarmağa davam edir. Sizin istədiyiniz odur ki, qətiyyən heç kim yanlış etməsin, qarşısını bütün yollarla alaq. Amma insan səhvlərlə öyrənir. Bir dəfə səhv addəyişəcək, bildiriləcək ki, elə olmaz belə etməlisiniz. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:17, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::: Bu qədər dramatikləşdirməyə ehtiyac yox idi. Vandalların qarşısı ala bilərik, o halda ki aktivlik yüksək olsun. Aktivlik qalxmır, çünki xoşniyyətlə gələnlər ad dəyişə bilmiyib vikidə qalmırlar desək yalan olar.<br>Heç kim səhv etməsin halı bizim vikiyə uyğun deyil. O vikiyə uyğun olardı ki, vikidə heç aktiv inzibatçı, istifadəçi olmayaydı. Bizdə tam olmasa da nəzarət var.<br>2022-ci ildəki səsverməyə də baxıram, səs verənlər elə o vaxt da təcrübəsiz deyildi. Gəlib bura da şərh bildirsinlər, görək nə fikirləşirlər — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) :::::::{{əleyhinə|İndiki şərtlərdə əleyhinə:}} Çünki, çünki orada addəyişmə edəndə bir vaxt sonra baxılıb təsdiqlənir və sənə bildiriş gəlir bu barədə, mən özümdən bilirəm, neçə dəfə addəyişmə etmişəm ki, təsdiqlənmə bildirişi gəlib mənə. Orada da bu hüquq var, amma müəyyən səhifələrə şamil olunur, hər səhifə bağlı deyil yəni. Amma idarəetmə sxemləri var da, bizdə o da yoxdur, olsaydı dərd yarıydı. İndiki halda buna təkcə addəyişmə jurnalı, son dəyişikliklərdə xüsusi filter və xüsusi teqlərlə nəzarət etmək olar (o da inanmıram faydalı və maraqlı ola). Mən belə təklif edərdim ki, səhifələrdə "Adını dəyiş" düyməsi daxil olmuş, həmçinin IP-lərə belə görünsün, ora klikləyəndə avtomatik ADM-dəki kimi panel açılsın və ora qeyd etsin, sonra da müraciəti əlavə olunsun ADM-ə. Ya da başqa sistem inkişaf etdirmək də olar. Məsələn, envikidəki kimi, necə ki, yaradılan yeni səhifə (addəyişmə də daxil) və müəyyən şablonlarda redaktələr edəndə tələb göndərilir və onlar da bir müddət gözlənilib yoxlanılır və qəbul edilir, biz də o formada edə bilərik, ümumiyyətlə redaktələri, addəyişmələr də düşər ora. "Sürüm kontrolü" kimi bir sistemə ehtiyac duyduğumuz halda bu məhdudiyyəti götürmək bizə yaxşı heç nə gətirməyəcək. Mən özüm məhdudiyyətlərə qarşıyam, amma baxır məhdudiyyətə, bu məhdudiyyət hazırda vikinin xeyrinədir, zərərinə yox. Daha vacib məsələlər var, məsələn, SNS-dəki 500 redaktə limiti ləğv olunmalıdır. Ümumiyyətlə, vaxt-vaxt statuslu məqalələrə və s. mühafizə tətbiq edilməsi təklif olunur, mən belə təkliflərə qarşı mövqedəyəm. Amma faktiki olaraq addəyişdirici hüququları indiki vəziyyətində Azərbaycanca Vikipediyaya lazımdır və boş deyil. "Filan vandala görə filan xoşniyyətli addəyişmə"dən söhbət gedəcəksə, bura digər mühafizəli səhifələr və IP-ləri də əlavə etmək olar, bir sözlə bu düşüncə ilə getsək siyahı bitməz. Xoşniyyətlilər üçün ADM deyə bir səhifəmiz var axı. Bəzən belə istisnalar lazımdır, həm Vikipediyanın cari vəziyyətini də düzgün dəyərləndirmək lazımdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:09, 3 noyabr 2024 (UTC) :::::Vikipediyada heç nə itmir. Addəyişmə qeydlərinə baxa bilərsiz. Məsələn, mən 2016-cı ilin yanvarındakı bütün addəyişmələrə baxdım. Ancaq bir vandalizm var idi, məqalənin adını "Şfşf" etmişdi, biri də (nazir) dəqiqləşdirməsini (partiya sədri müavini) etmişdi. Bu qədər. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 22:06, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], indi trollar və vikiyə qərəzli şəxslər artıb, özü də təcrübələri də az deyil. Adicə səhifələrə olunan redaktələrdən görürük, diapazon bloku tətbiq edirik neçə-neçə IP-lərə, indi sən əlavə vaxt ayır, ki, oturub bir-bir addəyişmələri təftiş edəsən. İndi heç bir problem yoxdur, bunu tətbiq etsək əlavə yük olacaq. Belə deyim, yuxarıda da yazmışam, bəzən müəyyən məhdudiyyətlər Vikipediyanın vəziyyətinin dəyərləndirilib daha yaxşı halda qalması üçün tətbiq olunur, bu da onlardan biri. Bu funksiyaların idxalını, səhv etmirəmsə, @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] irəli sürmüşdü. Onun da o vaxtdan bu yana fikirləri maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məni müzakirəyə dəvət etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Mən bir dəfə addəyişmə hüququ ilə bağlı müraciət etdim, mənə bildirdilər ki, hələ tezdir. Halbuki əvvəl bu hüququm olub. Düzdür, səhvlərim də çoxdur, səhv edərək düzgünləri öyrənirəm. Hörmətli və dəyərli həmkarlarımda bu işdə mənə öz köməkliklərini göstərirlər. Çox sağ olsunlar. Dediyim budur ki, təcrübəli, ən azı bir neçə aylıq təcrübəsi olan və yaxud da 100-dən, 1000-dən çox redaktəsi olan istifadəçilərə bu hüquq verilə bilər. Bu sadəcə olaraq bir təklifdir. İstəsəniz nəzərə ala bilərsiniz. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:32, 2 noyabr 2024 (UTC) ::: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], indi onsuz da siz deyən kimidir də? Dəyişən nədir. Müzakirənin girişini oxumusunuz? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:42, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::Oxumuşam hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]]. Ancaq mən istəyəndə vermədilər. Ona görə bu təklifi irəli sürdüm. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:47, 2 noyabr 2024 (UTC) ::::: Burda təklif odur ki, avtotəsdiqlənmiş olan hamı ad dəyişə bilsin, əvvəlki kimi. Təkcə 100 və ya 1000 redaktəsi olan yox. Kimin hansısa addəyişməyə etirazı varsa özü müzakirə etsin. Hamısını bir mərkəzə yönəldib ordan nəyisə idarə etmək ya da hansısa mövcud olmayan vandalizmin qarşısını almağa çalışmaq mənasızdır və bürokratiyadır. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:49, 2 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. Addəyişmənin xüsusi şəxslərə şamil olmasının tərəfdarıyam. Onsuzda vandalizmlə məşğul olanlar var,əksi olsa problem bir az da artacaq. [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sword313|müzakirə]]) 01:45, 3 noyabr 2024 (UTC) ::salammm :3 ::düşünürəm, [[vp:MA]] avtotəsdiqlənmiş istifadəçilərin (4 gün + 10 edit) riayət etməsini gözləmək üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. status-kvonu saxlamağın, mütləq dəyişiklik aparılmalıdırsa da, hüququn avtotəsdiqlənmişlər əvəzinə təcrübəli istifadəçilərə verilməsinin tərəfdarıyam :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:10, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, mən Nemoralis istifadəçisi ilə razı oldum. Həm də öz fikirimi deyim: onsuzda vandalizmdən söhbət getsə - vandallar (və yalnız onlar deyil) qısa bir müddətdə IP və hesab blok olunur. ::Ad narazılığı olsa və ya bir səhifədə tez-tez addəyişmə olsa onu müzakirə edib uyğun nəticə seçib və səhifə adını təzədən dəyişmədən qorumaq olar məncə. ::Ayrıca, mənim fikrim odur ki bir çox səhifə adlarını ruscadan götürüb hərfi tərcümə edirlər, halbuki ingiliscədən (və ya türkcədən, fransızcadan, latıncadan və s.) tərcümə olunsa başqa bir termin alınır (amma təəsüf ki, bu rəsmi Azərbaycan dilinə aid bir haldır). Məncə belə olmamalıdır, səhifənin adı nə qədər uzun müddət bir adla getsə də, narazılıq olan halda bu geniş müzakirə olunmalıdı. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 10:28, 3 noyabr 2024 (UTC) Açığı, fikrimcə, hazırda heç bir qayda dəyişikliyi üçün vaxt deyil. Müzakirə təxirə salınsa, yaxşı olardı. Konkret olaraq, indiki addəyyişmə qaydaları isə məni qane edir. Həm vandalizmin, həm redaktə müharibələrin, həm də bir sıra başqa problemlərin qarşısını alır. Məsələ doğrudan da, aktivliyin azalmasındadır, qaydalanın özündə deyil. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:16, 2 noyabr 2024 (UTC) : Mən artıq həqiqətən düşünməyə başlayıram ki, müzakirənin girişini heç kim oxumur. @[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], nə qaydası? Yuxarıda texniki dəyişiklikdən bəhs edilir. Lap qayda olsa belə niyə bunun üçün indi vaxt olmasın? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:19, 2 noyabr 2024 (UTC) :: [[VP:SAD]] səhifəsini həqiqətən də oxumamışdım. İndi görürəm ki, orda adını dəyişmək hüququ kimdə olduğundan yazılmır. Məncə yazılmalıdır, amma bu ayrı məsələdir. Və yenə də o fikrindəyəm ki, hazırkı norma (qaydalarda olmasa da), yaxşıdır. Yavaş işləyir, çünki fəaliyyət normaldan azdır (bu yaxınlarda stats-da baxırdım, sentyabr ayı 2022-ci ilin ortasından bəri ən az redaktəli ayımız idi). Fəaliyyət daha çox olanda, daha yaxşı işləyəcək. Əslində, fəaliyyət az olanda, vandallığın təhlükəsi də artır. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 22:47, 2 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]], orada qeyd olunub axı, ikinci sətirə nəzər yetirin.: "''Bunun üçün siz müvafiq olaraq [[Vikipediya:SA|səhifə addəyişdirisi]] və ya [[Vikipediya:FA|fayl addəyişdiricisi]] hüquqularına sahib olmalısınız. Əgər bu hüquqlara sahib deyilsinizsə və ya sadəcə oxucu isəniz, [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri]] səhifəsinə müraciət edin. İstifadəçi adınızın dəyişdirilməsi üçün [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] səhifəsinə baş çəkin.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:27, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Nemoralisin yazdığı bəndlərlə tanış oldum və uyğun hesab edirəm. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 05:38, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Səhifənin adının dəyişdirilməsi çox uzun çəkməsinin səbəbi ilə {{u|Nemoralis}} qeyd etdiyi bəndləri tam uyğun hesab edirəm --[[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 04:48, 4 noyabr 2024 (UTC) :::{{Əleyhinə}} bu yaxınlarda təcrübəsizlərin və IP-lərin redaktələrini yoxladım bir neçə dəfə. Həmin redaktələrin son 3 gün əvvəlinə qədər heçbir yoxlama olmamışdı. İndi addəyişmə belə rahat, hər kəsə açıq olsa heç kim prosesə nəzarət etməyəcək. Hələlik bu qaydada qalmasını daha uyğun görürəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:29, 4 noyabr 2024 (UTC) {{Əleyhinə}} Bu məsələ ilə bağlı çox yazmaq istəmirəm. Amma, xatırladım ki, burda məlum istifadəçilər var, kimi ki, biz artıq elə burda, Kənd meydanında, bu il müzakirə etmişik. Bu məsələ ilə bağlı Vikicəmiyyətdə şübhələr var (zaman ilə həmin müzakirə elə bu cür şübhələrə görə açılmışdı). Yəni, həm təcrübəsizlik problemi var, həm də bu. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 11:25, 4 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} Təklifi dəstəkləyirəm, bu mövzu ilə bağlı ciddi problemlərlə üzləşdiyimizi xatırlamıram. Nəzərə alsaq ki, artıq istifadəçilər üzərində sadəcə addəyişmə funksiyasını məhdudlaşdırmaq mümkündür, buna ehtiyac görmürəm. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 21:22, 5 noyabr 2024 (UTC) ----- : '''Yekun''': {{n}} Ortada konkret olaraq fikir birliyinin olmamasını və müzakirəyə artıq 21 gündür şərh yazılmamasını nəzərə alaraq, '''nəticəsiz''' olaraq bağlayıram.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:10, 27 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} {{başlıq həll edildi|[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:11, 27 noyabr 2024 (UTC)}} == Dil-az2 şablonunun adı == Salam, [[Şablon:Dil-az2]] şablonu (Azərbaycan dili üçün şəkli dəyişdirilmiş ərəb mənşəli əlifba, qısa adı Əbcəd (Azərbaycan Əbcədi), * adını bu dəfə '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.-əski'']]'''. olaraq dəyişdirmişlər. Bu bir tərəfdən maraqlı termindir, çünki Azərbaycanın keçmişinə referans edir, amma digər tərəfdən isə bu əlifba üçün "əski" sözü ancaq [[Azərbaycan Respublikası]] üçün relevantdır, başqa [[Azərbaycanlılar|Azərbaycanlıların]] (subetnik qruplar daxil) dediyi nəzərə alınmır, bunların içində həmin əlifbanı işlədən [[İran]], [[İraq]], [[Əfqanıstan]], [[Pakistan]] kimi dövlətlərin azərbaycanmənşəli vətəndaşları var. * Başqa tez-tez dəyişilən ad [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|'''''az.-ərəb''''']]'''.''' olur, lakin belə qısaltma halında bunu "Azərbaycan ərəbcəsi" (Ərəb dilinin Azərbaycan/Şirvan ləhcəsi - bax [[Şirvan ərəbləri]]) termini ilə qarışdırılır. Bu qısaltmaya qarşı ikinci arqumentim odur ki, "az.ərəb" Azərbaycan dili üçün Ərəb əlifbasını nəzərdə tutur, lakin indiki Azərbaycan Əbcədi daha modifikasiya olunmuş və bir neçə reforma olmuş bir əlifbadır. Misal, üçün [[Mahmud Kaşğari]] öz [[Divanü Lüğat-it-Türk]] kitabında '''ərəb əlifbası''' işlətmişdir, amma [[Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi]] '''Azərbaycan Əbcədi''' ilə yazılıb. Bunların arasında böyük fərqlər var: ** <small>_{[[Türk dilləri]] üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: '''ŋəf''' '''ݣ''' [ŋ], '''gəf''' '''گ''' (G), '''çe''' '''ﭺ''' (Ç), və '''pə''' '''پ''' (P), və '''jey''' '''ژ''' (J).}</small> ** <small>_{vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün '''ك''' yox '''ک''' hərfi işlədilir.}</small> ** <small>_{Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba ''hə, vov, yə'' ilə bitir.}</small> ** <small>_{vav hərfi '''o''', '''ö''', '''u''', '''ü''', '''v''' səslirini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ۋ ۆ وُ ؤ وٓ''' belə nadir hallarda yazılır, ancaq iki oxşar sözü ayırmaq üçün, məsələn '''بوُز‎''' (buz) və '''بوٓز'''‎ (boz). Söz Vov hərfi ilə başlasa ancaq samit V səsini daşıyır '''ﻭ''', onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{yə hərfi bu '''y''', '''i''' (həmçinin [i:]), '''ı''', '''e''', səslərini bildir, lakin səsi konkret bildirmək üçün hərəkələr yazılır: '''ي''' (y), '''ی''' (i), '''ؽ''' (ı), '''ئ''' (e), amma praktiki olaraq hərəkələr ilə demək olar ki yazılmır. Söz ‍ '''ی'''‎ ilə başlasa, ancaq ancaq samit Y səsini daşıyır, onun sözün əvvəlində saitə dönməsi üçün əvvəlində Əlif yazılır}</small> ** <small>_{Samitlərin incəliyi və qalınlığı}</small> ** <small>_{'''ة''' tə mərbutə işlənməməsi}</small> ** <small>_{sayılar fərqi ۰۱۲۳۴۵۶۷۸۹}</small> ** <small>_{işlənən xətt fərqi və s.}</small> * Bunları qarışdırmamaq üçün mən yeganə uyğun qısaltma '''[[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|''az.əbcəd'']]''' təklif edirəm. Təklif edirəm deyəndə onsuzda bu bu əlifba üçün işlənən ən yayğın sözdür. Bunu həmçinin onlayn kitabxanalar da işlədir, məsələn ən böyük azərbaycandilli onlayn kitabxana bu əlifbada yazılan kitabların sonunda əbcəd [https://turuz.com/search?q=ebced yazır]. Həm də Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində [https://korpus.azerbaycandili.az/dictionary/explanatory mövcuddur]. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 16:02, 4 noyabr 2024 (UTC) *: @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], sizin etirazınız nəyədi? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 16:07, 4 noyabr 2024 (UTC) *::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] və @[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], [http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/19599/cild/20 Azərbaycan Milli Ensiklopediyasına baxsaq], kifayətdir. İstifadəçi Sebirkhan yuxarıdakı uzun-uzadı mətnində mənim dəyişdirdiyim “əski əlifba” ifadəsini az qala bir kənara qoyub, “az-ərəb” ifadəsinə uzun-uzadı etiraz edib))) Bu ki mövzunu az qala manipulyasiya etməkdir). AME bu mövzuda öz ensiklopedik mövqeyini ortaya qoyubsa, məncə bu kifayətdir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 17:17, 4 noyabr 2024 (UTC) *:::amma Azərbaycan dilinin indiki əlifba ilə muqaisədə 6 dənə əski əlifbası var: *:::* həmin bu əbcəd *:::* Latın (1929–1933) *:::* Latın (1933–1939) *:::* Kiril (1940–1958) *:::* Kiril (1958–1991) *:::* Latın (1991–1992) *:::[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 19:08, 4 noyabr 2024 (UTC) *::::bu gün "əski əlifba" dedikdə hər hansı bir köhnə əlifba yox, məhz 1929-da ləğv edilən, ərəb yazısı (qrafikası) ilə olan əlifba başa düşülür. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:15, 5 noyabr 2024 (UTC) *:::::bu qrafika sözünü vurğuladınız, həm də '''Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası''' yerinə '''Ərəb yazılı Azərbaycan əlifbası''' termini daha ''estetik'' olar məncə. *:::::Bunun səbəbi şərqi və qərbi terminlərini qarışmasa yaxşı olar, həm də bu əlifba XX əsrə kimi işlənmişdir deyə və XX əsrə kimi Azərbaycan dilində "qrafika" sözü olmamışdır deyə "yazı" daha doğruyaoxşar görsənər. [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::mən özüm ''yazı'' sözünü işlədirəm. azərbaycanın yerdə qalan əhalisi isə ''qrafika'' sözünü. bura da mənim şəxsi bloqum olmadığı üçün digər oxuculara həmin ''yazı'' sözünün ifadə etdiyi mənanı açıqlamalı oluram. ^^ [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:45, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::::@[[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]], bir söz əvvəllər mövcud olmayıb, daha sonralar lüğətə və dilə daxil olunubsa, o demək deyil ki, keçmiş vaxtdakı anlayışlar üçün həmin sözdən istifadə etmək olmaz. Burada birinci ümumişləkliyə baxılır. Bir vaxtlar məqalələrə arxaik sözləri əlavə edirdiniz, indi də "milli" mövqedən çıxır edir və "mən belə bəyənirəm" şəklində mülahizələrinizi qeyd edirsiniz. Xahiş edirəm, fərdi mövqelərinizi Vikipediyaya daşımayın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:17, 5 noyabr 2024 (UTC) *::::Onlar əski əlifba deyil, köhnə və ya keçmiş əlifbalardır. Termin baxımından əski əlifba ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbadır. AME də yazıb. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 10:18, 5 noyabr 2024 (UTC) :{{əleyhinə}} ''az.-ərəb.'' hamısından yaxşı idi. [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 09:20, 5 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]]-nin [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=prev&oldid=7748244 bu dəyişikliyi] tam yerindədir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:19, 5 noyabr 2024 (UTC) :::bəli, həmin versiya qaytarılsa, əla olar. sondakı nöqtəni də düşünürəm, çıxarmaq lazımdır, ''ərəb'' orada ixtisar deyil, məncə :3 [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 10:56, 5 noyabr 2024 (UTC) ::::[https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Dil-az2&diff=next&oldid=7748244] :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:59, 5 noyabr 2024 (UTC) :::::[https://i.kym-cdn.com/entries/icons/facebook/000/022/900/704.jpg] [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 11:05, 5 noyabr 2024 (UTC) ::amma söhbət az.ərəb və az.əski qısaltmaları arasında getsə mən az.əski qısaltmanı seçərdim. Başlıqda olan "ərəb" sözü çox adamı narahat edir və sanki Azərbaycandan uzaqlaşdırır, digər tərəfdən az.əski sözü sırf Azərbaycan keçmişi ilə əlaqəlidirir [[İstifadəçi:Sebirkhan|Sebirkhan]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sebirkhan|müzakirə]]) 14:35, 5 noyabr 2024 (UTC) :::azərbaycan dilində minlərlə ərəb mənşəli söz var, təqribən 1 millenium boyu, hələ azərbaycan dilinin olmadığı vaxtlardan onun əcdad dillərini yazmaq üçün ərəb hərflərindən istifadə edilib və azərbaycan mədəniyyətinin ərəb təsiri altında olduğu uzuuuuun bir dövr var tarixdə. ola bilsin, siz nisbətən millətçi yanaşdığınız üçün bəyənmirsiniz, mən isə bunu öz mədəniyyətimizin unikallığına töhfə verən bir amil kimi görürəm (yəni solçu kimi yanaşıram :D). :::sizə şəxsən demək istədiyim bir söz var. siz [[special:centralauth/sebirkhan|ilk dəfə rus vikipediyasında hesab yaradanda]] mən hələ 1-ci sinfə təzə başlamışdım. bundan ötrü güman edirəm, yaşınız məndən xeyli çoxdur. xahiş edirəm, mənim (mənim kimi bir cavan uşağın — red.) ~1 il əvvələ qədər azərbaycanca vikilüğətdə elədiyim səhvləri bu gün gəlib vikipediyada, başqa bir vaxt ingiliscə vikilüğətdə təkrarlamayın. :) [[İstifadəçi:Əkrəm Cəfər|<span style="padding: 4px 6px; background-color: black; color: white; font-weight: bold">əkrəm<span style="color: #ABABAB">.</span></span>]] 14:51, 5 noyabr 2024 (UTC) ---- : <s>{{tl|n}} '''Nəticəsiz'''--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:54, 21 noyabr 2024 (UTC)</s> (<small>Gadir-in etirazına əsasən yekunlaşdırma ləğv edilir.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:22, 23 noyabr 2024 (UTC)</small>) ::{{u|Turkmen}}, məncə, belə müzakirələri bu cür yekunlaşdırmaq düzgün deyil, normal müzakirə gedir axı. Bir az vaxt apara bilər, artıq o vaxt qərar vermək olar, bu başlıq isə 2 həftə əvvəl açılıb sadəcə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:16, 21 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], salam, müzakirədə artıq 15 gündür şərh yazılmadığı üçün və həmçinin şərhlərin çoxunun təklifi dəstəkləmədiyini nəzərə alaraq bağlamışam. Amma şərhiniz varsa yekunlaşdırmanı geri ala bilərəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:16, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Təşəkkürlər. Məncə, belə müzakirələr 1 ay-ayyarım davam edə bilər. @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], @[[İstifadəçi:Samral|Samral]], olmaz ki, arxaizm söz olan "əski" əvəzinə də "ərəb" qeyd edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 06:34, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], AME başda olmaqla demək olar ki, bütün Azərbaycandilli akademik nəşrlər “əski” deyirsə, burada bizim bunu mübahisələndirməyimiz, müzakirə etməyimiz vaxt itkisindən başqa bir şey deyil. Yuxarıdakı bəzi rəylərdəki, bəzi mövqelər isə adamı lap dəhşətə gətirir: “Məncə belə yazaq. Belə daha yaxşıdır. Bu cür daha estetikdir.” filan. Ən düzünü @[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] edib müzakirəni bağlamışdı. Etdiyin əbəs işdi, Qədir. <font color="green">'''[[İstifadəçi:Samral|samral]]'''</font> ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Samral|''müzakirə'']]} 07:16, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Vikipediya:Patrullar]] == Salam. Patrullarla bağlı qısa siyasət səhifəsi hazırlamışam. Hər halda, bununla da bağlı qəbul edilmiş prinsipimiz olsa yaxşı olar. Müzakirəyə təqdim edirəm, təklifləriniz varsa, qeyd edin, müzakirə edərək düzəlişləri edib səsverməyə çıxaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 00:36, 16 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} [[İstifadəçi:Redivy|Redivy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Redivy|müzakirə]]) 18:32, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 19:38, 23 noyabr 2024 (UTC) :{{lehinə}} yaxşı yazılıb, müəllifə təşəkkürlər. --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:35, 25 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 06:15, 25 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === : ''Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş ...'' hissəsi hardan hardan gəlib? Başqa dildə olan variantına baxım da — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:00, 23 noyabr 2024 (UTC) ::Düzü, bu qaydanı envikidəki prinsip əsasında, onu nəzərdən keçirərək azvikiyə uyğun şəkildə tərtib etdim. Həmin qeyd etdiyiniz problemdir ki? Nümunə kimi deyim, trvikidə yazılı qayda varmı bilmirəm, amma onlar tətbiq edirlər o formada. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:45, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: ''Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır.'' hissəsi varsa o nəyə lazımdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:53, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Onu ona görə qeyd etmişəm ki, həmin vaxt ərzində problem varsa bildirilə bilər və təftiş lazım ola bilər. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:58, 23 noyabr 2024 (UTC) == [[Şablon:Qaralama|Qaralama]] şablonu == ''[[Vikipediya:Kənd_meydanı/Arxiv/Noyabr/2024#Qaralama_şablonu_haqqında|müzakirənin davamı]]''. CC: @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]]. [[Xüsusi:DaimiKeçid/7809530|cari versiyanın]] standart olaraq [[İstifadəçi:Gadir/stub|bununla]] əvəzlənməsini təklif edirəm. silinməsin də, çünki elə mövzu olur o barədə qaralama şablonu olmayanda bunu əlavə edirik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 21 noyabr 2024 (UTC) :{{U|Gadir}}, müzakirələri arxivləşdirməzdən əvvəl bir ay gözləyin zəhmət olmasa, düzgün deyil. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:29, 21 noyabr 2024 (UTC) ::mən etməmişəm, Turkmen edib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::Bu arada, şablon qəşəngdir və elə də olmalıdır onsuz. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 17:30, 21 noyabr 2024 (UTC) ::: Əslində böyük olanda daha çox diqqət cəlb edir, məqaləni genişləndirmək istəyirsən)) Olsun siz istəyən kimi — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:03, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::Vizual olaraq problem yaradırsa, kiçiltmək olar, həmçinin envikidəki kimi loqonu da ləğv etmək olar. Əsas olan, məqalənin qaralama vəziyyətdə olması problem deyil ki, girişdə verilsin digər şablonlarla. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:43, 23 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Bikar}} istəsə də etmir amma, illərdir qalır orada. Bu şablonu o qədər dəxlisiz yerə qoyurlar ki, az qala bütün kənd məqalələrinə yerləşdirmək lazımdır həmin məntiqlə. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 19:47, 23 noyabr 2024 (UTC) :::::Envikidə bu şablon [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:WhatLinksHere?target=Template%3AStub&namespace=0&limit=50 sadəcə 4 məqalədə var]. Orada çeşidlilik genişdir, bizdə də mövzulara uyğun yaratmaq olar, ya da bunun yerinə, elə [[:Kateqoriya:Qaralama şablonları|mövcud şablonlardan]] istifadə etmək, ümumi olaraq {{tl|qaralama}} qoymaq olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:02, 23 noyabr 2024 (UTC) ::: Mən də düşünürəm ki, bir qədər diqqət çəkərsə yaxşı olar. Yeni təklif olunan yaxşıdır, lakin əvvəlki daha çox diqqət çəkirdi. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:12, 25 noyabr 2024 (UTC) ::::{{u|Eldarado}}, burada məsələ şablonun digər qaralama şablonlarına uyğunlaşdırılmasıdır. Məqalənin qaralama olması hər halda problem deyil, ona görə də girişdə bildiriş kimi verməyə gərək yoxdur. Əksinə, məqalənin sonunda daha çox diqqət çəkəcək (onsuz qısa məqalələrə əlavə olunur), çünki girişdə 2-3 şablonla birlikdə olmayacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:43, 25 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] mən dəstəkləyirəm. Məncədə dəyişikliyə getmək yaxşı olar. — [[İstifadəçi:Khidirzada|Khidirzada]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Khidirzada|müzakirə]]) 05:26, 26 noyabr 2024 (UTC) == Səsvermə hüququnun yoxlanılması aləti == Salam. Devikidə '''[https://stimmberechtigung.toolforge.org/ belə bir alət]''' aşkarladım. Düşünürəm ki, eynisini bizdə də etmək olar. Səsvermələr vaxtı daha tez və rahat nəticə əldə edə bilmək üçün vacibdir deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:01, 26 noyabr 2024 (UTC) 1we9eerdiqmkdlexhbyho02tsrdsq70 0 77616 7864897 7579312 2024-11-26T16:55:13Z 46.32.174.214 Dostluq 7864897 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} [[File:2018 IMG 8253 Helsinki, Finland (40249531641) (cropped).jpg|thumb|240px|Dostluq]] '''Dostluq''' - heç nədir == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{sosiologiya-qaralama}} [[Kateqoriya:Fəzilət]] [[Kateqoriya:Məhəbbət fəlsəfəsi]] [[Kateqoriya:Qrup prosesləri]] [[Kateqoriya:İnsan fəaliyyətləri]] cpc37yvaq4urw8c1n5a9sv16r5dc5qs 7864898 7864897 2024-11-26T16:55:36Z Ternera 294279 Reverted edits by [[Special:Contribs/46.32.174.214|46.32.174.214]] ([[User talk:46.32.174.214|talk]]) to last version by Sofia: unexplained content removal 7579312 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} [[File:2018 IMG 8253 Helsinki, Finland (40249531641) (cropped).jpg|thumb|240px|Dostluq]] '''Dostluq''' — qarşılıqlı inam və qayğı üzərində qurulan [[şəxslərarası münasibət]]. Dostluqlar bizim şəxsi inkişafımıza əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə biləcək mühüm komponentlərdir. Dostluqlar şəxsiyyətimizi, dünyaya baxışımızı və gələcəyimizi köklü şəkildə formalaşdıra bilən transformativ əlaqələrdir. Dostların təqdim etdiyi təcrübələr, məsləhətlər və imkanlar qərarlarımıza təsir edə və bizi müəyyən istiqamətlərə yönəldə bilər. Dostlar bizim güclü, zəif tərəflərimizi və potensialımızı əks etdirən güzgü rolunu oynayır. Dostluq həyatımızı müxtəlif yollarla formalaşdıra və zənginləşdirə bilən güclü qüvvədir. Dostluq fərdlərə emosional dəstək verməkdə əsas rol oynayır. Dostlar həyatın çətin anlarında ilk müraciət etdiyimiz insanlardır. Əsl dostluq ehtiyaca və ya mənfəətə əsaslanmır. Əsl dostluğun təməlində bir-birinə olan səmimi qayğı və şəfqət dayanır. == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{sosiologiya-qaralama}} [[Kateqoriya:Fəzilət]] [[Kateqoriya:Məhəbbət fəlsəfəsi]] [[Kateqoriya:Qrup prosesləri]] [[Kateqoriya:İnsan fəaliyyətləri]] 7ci6b5qkwp436j3jum8liwzra2wi60i 0 78755 7865312 7839487 2024-11-27T05:29:24Z Qwfjgp 289874 7865312 wikitext text/x-wiki '''Kompüter qrafikası''' – həm şəkillərin sintezi (yaradılması) üçün, həm də real dünyadan əldə edilmiş vizual informasiyanın emalı üçün instrument vasitəsi kimi [[kompüter]]lərdən istifadə olunan fəaliyyət sahəsidir.<ref>{{cite web |title=What is Computer Graphics? |url=http://www.graphics.cornell.edu/online/tutorial/ |website=www.graphics.cornell.edu |access-date=2021-12-16 |archive-date=2011-08-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110812093330/http://www.graphics.cornell.edu/online/tutorial/ |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Blender 2.45 screenshot.jpg|220px|thumb|right|[[Blender]] vasitəsilə düzəldilmiş 3D test modeli.]] == Ümumi Dəyərləndirmə == Kompüter qrafikası termini geniş mənada istifadə olunur ki, bu da mətn və səssiz kompüterlərdə demək olar ki, hər şey kimi müəyyən edilir. Tipik olaraq kompüter qrafikası termini bir çox fərqli şeyə aiddir. # Kompüter tərəfindən görüntü məlumatlarının işlənməsi və göstərilməsi # Şəkilləri emal etmək və yaratmaq üçün istifadə olunan müxtəlif texnologiyalar # Rəqəmsal sintezin həyata keçirilməsi və vizual məzmunun işlənməsi üçün öyrənilən sahələr olan kompüter elminin alt sahələri Bu gün kompüter qrafikasının geniş istifadə sahəsi var. Kompüter şəkilləri televiziyada, qəzetlərdə, məsələn, hava hesabatlarında və ya hər cür tibbi investisiya və cərrahi prosedurlarda tapıla bilər. Yaxşı qurulmuş diaqram mürəkkəb statistik məlumatları asan başa düşülən və şərh olunan formatda təqdim edə bilər. Multimediadakı qrafika məqalələri, hesabatları, tezisləri və digər təqdim edilə bilən materialları göstərmək üçün istifadə olunur. Çox güclü alətlər vizual məlumatları təkmilləşdirə biləcək. Kompüter bir çox müxtəlif növ kateqoriyalara ayrılmış təsvirlər istehsal edə bilər: ikiölçülü, üçölçülü və animasiya qrafikası. Texnologiya inkişaf etdikcə 3D (3 ölçülü = üçölçülü) kompüter qrafikası çox geniş yayılmışdır, lakin 2D (ikiölçülü)) qrafikadan hələ də geniş istifadə olunur. Son onillikdə o, informasiya vizual effektləri, elmi vizual effektlər kimi digər ixtisaslaşmış sahələrdə də inkişaf edir. Onlar daha çox 3D hadisələrin (memarlıq, meteoroloji, tibbi, bioloji) vizuallaşdırılması ilə məşğul olurlar. == Tarixi == İlkin hesablama maşınları qrafika ilə işləmək üçün ayrı-ayrı vasitələrə malik deyildilər, lakin onlar şəkillərin əldə edilməsi və emalı üçün artıq istifadə olunurdular. Lamplar matrisası əsasında qurulmuş ilkin elektron maşınlarının yaddaşını proqramlayaraq, naxışlara nail olmaq mümkün olmuşdur. 1961-ci ildə [[proqramçı]] S. Rassel qrafika ilə olan birinci kompüter oyununun yaradılması üzrə layihəyə başçılıq etdi. Oyunun yaradılması ("Spacewar!") təxminən 200 insan-saatı çəkmişdir. Oyun PDR-1 maşınında yaradılmışdır. 1963-cü ildə amerikan alimi [[Ayven Sazerlend]] [[Sketchpad]] proqram-apparat kompleksini yaratdı. Kompleks dəstə üzərində rəqəmsal qələmlə nöqtə, xətt və dairələri çəkməyə imkan verirdi. Primitivlərlə əsas hərəkətlər istifadə edilə bilərdi: yerdəyişdirilmə, kopyalama və sairləri. Əslində, bu kompüterdə realizə edilmiş birinci vektor redaktoru idi. Həmçinin bu proqramı ilkin qrafik interfeysi adlandırmaq olar. 1960-cı illərin ortalarında kompüter qrafikanın sənayə tətbiqedilmələrində işləmələr üzə çıxmağa başlamışdılar. Belə ki, T. Mofetin və N. Teylorun rəhbərliyi altında İTEK şirkəti rəqəmsal elektron cizgi maşınını işlədib-hazırlamışdır. 1964-cü ildə [[General Motors]] İBM-lə birlikdə işlədib-hazırlanmış DAC-1 avtomatizə edilmiş layihələndirmə sistemini təqdim etmişdir. 1964-cü ildə N. N Konstantinovun rəhbərliyi altında qrup tərəfindən pişiyin hərəkətinin riyazi modeli yaradılmışdır. BESM-4 maşını, diferensial tənliklərinin həll edilməsi üzrə yazılmış proqramı həyata keçirərək, öz zamanı üçün irəliləyiş olan "Pişikcik" multfilmi çəkirdi. Vizualizasiya üçün əlifba-rəqəmsal [[printer]] istifadə edilirdi. 1968-ci ildə şəkillərin yaddaşda saxlanması və onları kompüter displeyində, elektron-şüa dəstəkdə çıxardılması imkanının meydana çıxması ilə kompüter qrafikası çox mühüm tərəqqi keçirmişdir. == Kompüter qrafikasının növləri == === Rastr qrafika === [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] Rastr qrafika, başqa sözlə piksel qrafikası şəkillərin skanerləşdirilməsi, rəqəmli [[fotoaparat]], [[videokamera]] çəkilişləri vasitəsilə alınır və nöqtələrdən təşkil olunur. Rastr qrafika üçün əsas xarakteristika vahid uzunluğa düşən nöqtələrin sayıdır. Rastr qrafika termini İngilis dilində "Bitmap-qrafika" termininə uyğun gəlir və mənası – bit ölçüsünün yerləşdiyi xəritə deməkdir. Rastr qrafik redaktoruna [[Microsoft Paint]], [[Adobe Photoshop]], Photostyler, Adobe Photo-Paint, Picture Publisher, Corel Photo-Paint proqramları daxildir. Rastr təsvirlərin mənfi cəhəti kompüterin yaddaşında iri həcmli yer tutmasıdır, bu da təsvirin hər bir nöqtəsinin yaddaşda özünəməxsus həcm ayırması ilə izah olunur<ref>Gözəlova R. Y., Gözəlova H. Y. "CorelDraw" Praktiki Vəsait, Bakı: "İnformasiya Texnologiyaları" nəşriyyatı, 2015, 226 səh., ISBN 978-9952-434-62-0 </ref>. === Vektor qrafika === [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] Vektor qrafika redaktorlarında bütün xətlər başlanğıc nöqtə ilə və bu xətti riyazi əks etdirən tənliklərlə təyin olunur. Burada əsas element xətt nəzərdə tutulduğundan qrafiki əks olunma daha sadə və asandir. Vektor qrafik redaktorlarına [[Adobe Illustrator]], [[CorelDRAW]] və [[Inkscape]] proqramları daxildir. === Fraktal qrafika === Fraktal qrafika vektor qrafikası kimi riyazi hesablamalara əsaslanır, onun baza elementlərini isə riyazi düsturların özləri təşkil edir. Bu düsturların köməyilə üçölçülü obyektlərin, süxur laylarının və s. imitasiyaları yaradılır. Şəkillər tənliklərlə yazılır, tənliklərin əmsalları dəyişildikdə şəkillərdə dəyişir. Ona görə də informasiyalar yaddaşda tənlik kimi saxlanılır. Adi fraktal üçbucaq fraktal qrafikaya missal ola bilər. Qrafik şəkillərdən istifadə edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, onlar kompüter yaddaşında [[GIF]], [[JPEG]], [[PNG]], [[BMP (format) |BMP]] formatlarında saxlanılmalıdırlar. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{İnformatika}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:İnformasiya texnologiyaları]] nuz4u4vvnh1trx2q91i64pqby0o19qo 7865313 7865312 2024-11-27T05:31:23Z Qwfjgp 289874 7865313 wikitext text/x-wiki '''Kompüter qrafikası''' – həm şəkillərin sintezi (yaradılması) üçün, həm də real dünyadan əldə edilmiş vizual informasiyanın emalı üçün instrument vasitəsi kimi [[kompüter]]lərdən istifadə olunan fəaliyyət sahəsidir.<ref>{{cite web |title=What is Computer Graphics? |url=http://www.graphics.cornell.edu/online/tutorial/ |website=www.graphics.cornell.edu |access-date=2021-12-16 |archive-date=2011-08-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110812093330/http://www.graphics.cornell.edu/online/tutorial/ |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Blender 2.45 screenshot.jpg|220px|thumb|right|[[Blender]] vasitəsilə düzəldilmiş 3D test modeli.]] == Ümumi Dəyərləndirmə == Kompüter qrafikası termini geniş mənada istifadə olunur ki, bu da mətn və səssiz kompüterlərdə demək olar ki, hər şey kimi müəyyən edilir. Tipik olaraq kompüter qrafikası termini bir çox fərqli şeyə aiddir. # Kompüter tərəfindən görüntü məlumatlarının işlənməsi və göstərilməsi # Şəkilləri emal etmək və yaratmaq üçün istifadə olunan müxtəlif texnologiyalar # Rəqəmsal sintezin həyata keçirilməsi və vizual məzmunun işlənməsi üçün öyrənilən sahələr olan kompüter elminin alt sahələri Bu gün kompüter qrafikasının geniş istifadə sahəsi var. Kompüter şəkilləri televiziyada, qəzetlərdə, məsələn, hava hesabatlarında və ya hər cür tibbi investisiya və cərrahi prosedurlarda tapıla bilər. Yaxşı qurulmuş diaqram mürəkkəb statistik məlumatları asan başa düşülən və şərh olunan formatda təqdim edə bilər. Multimediadakı qrafika məqalələri, hesabatları, tezisləri və digər təqdim edilə bilən materialları göstərmək üçün istifadə olunur. Çox güclü alətlər vizual məlumatları təkmilləşdirə biləcək. Kompüter bir çox müxtəlif növ kateqoriyalara ayrılmış təsvirlər istehsal edə bilər: ikiölçülü, üçölçülü və animasiya qrafikası. Texnologiya inkişaf etdikcə 3D (3 ölçülü = üçölçülü) kompüter qrafikası çox geniş yayılmışdır, lakin 2D (ikiölçülü)) qrafikadan hələ də geniş istifadə olunur. Son onillikdə o, informasiya vizual effektləri, elmi vizual effektlər kimi digər ixtisaslaşmış sahələrdə də inkişaf edir. Onlar daha çox 3D hadisələrin (memarlıq, meteoroloji, tibbi, bioloji) vizuallaşdırılması ilə məşğul olurlar. == Tarixi == İlkin hesablama maşınları qrafika ilə işləmək üçün ayrı-ayrı vasitələrə malik deyildilər, lakin onlar şəkillərin əldə edilməsi və emalı üçün artıq istifadə olunurdular. Lamplar matrisası əsasında qurulmuş ilkin elektron maşınlarının yaddaşını proqramlayaraq, naxışlara nail olmaq mümkün olmuşdur. 1961-ci ildə [[proqramçı]] S. Rassel qrafika ilə olan birinci kompüter oyununun yaradılması üzrə layihəyə başçılıq etdi. Oyunun yaradılması ("Spacewar!") təxminən 200 insan-saatı çəkmişdir. Oyun PDR-1 maşınında yaradılmışdır. 1963-cü ildə amerikan alimi [[Ayven Sazerlend]] [[Sketchpad]] proqram-apparat kompleksini yaratdı. Kompleks dəstə üzərində rəqəmsal qələmlə nöqtə, xətt və dairələri çəkməyə imkan verirdi. Primitivlərlə əsas hərəkətlər istifadə edilə bilərdi: yerdəyişdirilmə, kopyalama və sairləri. Əslində, bu kompüterdə realizə edilmiş birinci vektor redaktoru idi. Həmçinin bu proqramı ilkin qrafik interfeysi adlandırmaq olar. 1960-cı illərin ortalarında kompüter qrafikanın sənayə tətbiqedilmələrində işləmələr üzə çıxmağa başlamışdılar. Belə ki, T. Mofetin və N. Teylorun rəhbərliyi altında İTEK şirkəti rəqəmsal elektron cizgi maşınını işlədib-hazırlamışdır. 1964-cü ildə [[General Motors]] İBM-lə birlikdə işlədib-hazırlanmış DAC-1 avtomatizə edilmiş layihələndirmə sistemini təqdim etmişdir. 1964-cü ildə N. N Konstantinovun rəhbərliyi altında qrup tərəfindən pişiyin hərəkətinin riyazi modeli yaradılmışdır. BESM-4 maşını, diferensial tənliklərinin həll edilməsi üzrə yazılmış proqramı həyata keçirərək, öz zamanı üçün irəliləyiş olan "Pişikcik" multfilmi çəkirdi. Vizualizasiya üçün əlifba-rəqəmsal [[printer]] istifadə edilirdi. 1968-ci ildə şəkillərin yaddaşda saxlanması və onları kompüter displeyində, elektron-şüa dəstəkdə çıxardılması imkanının meydana çıxması ilə kompüter qrafikası çox mühüm tərəqqi keçirmişdir. == Kompüter qrafikasının növləri == === Rastr qrafika === [[Fayl:Silversmith.jpg|thumb|JPEG formatındakı şəkil — piksel qrafikası]] Rastr qrafika, başqa sözlə piksel qrafikası şəkillərin skanerləşdirilməsi, rəqəmli [[fotoaparat]], [[videokamera]] çəkilişləri vasitəsilə alınır və nöqtələrdən təşkil olunur. Rastr qrafika üçün əsas xarakteristika vahid uzunluğa düşən nöqtələrin sayıdır. Rastr qrafika termini İngilis dilində "Bitmap-qrafika" termininə uyğun gəlir və mənası – bit ölçüsünün yerləşdiyi xəritə deməkdir. Rastr qrafik redaktoruna [[Adobe Photoshop]], [[GIMP]], [[Krita]], [[Microsoft Paint]], [[Corel Photo-Paint]] proqramları daxildir. Rastr təsvirlərin mənfi cəhəti kompüterin yaddaşında iri həcmli yer tutmasıdır, bu da təsvirin hər bir nöqtəsinin yaddaşda özünəməxsus həcm ayırması ilə izah olunur<ref>Gözəlova R. Y., Gözəlova H. Y. "CorelDraw" Praktiki Vəsait, Bakı: "İnformasiya Texnologiyaları" nəşriyyatı, 2015, 226 səh., ISBN 978-9952-434-62-0 </ref>. === Vektor qrafika === [[Fayl:Silversmith.svg|thumb|vektorlaşdırılmış şəkil — vektor qrafikası]] Vektor qrafika redaktorlarında bütün xətlər başlanğıc nöqtə ilə və bu xətti riyazi əks etdirən tənliklərlə təyin olunur. Burada əsas element xətt nəzərdə tutulduğundan qrafiki əks olunma daha sadə və asandir. Vektor qrafik redaktorlarına [[Adobe Illustrator]], [[CorelDRAW]] və [[Inkscape]] proqramları daxildir. === Fraktal qrafika === Fraktal qrafika vektor qrafikası kimi riyazi hesablamalara əsaslanır, onun baza elementlərini isə riyazi düsturların özləri təşkil edir. Bu düsturların köməyilə üçölçülü obyektlərin, süxur laylarının və s. imitasiyaları yaradılır. Şəkillər tənliklərlə yazılır, tənliklərin əmsalları dəyişildikdə şəkillərdə dəyişir. Ona görə də informasiyalar yaddaşda tənlik kimi saxlanılır. Adi fraktal üçbucaq fraktal qrafikaya missal ola bilər. Qrafik şəkillərdən istifadə edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, onlar kompüter yaddaşında [[GIF]], [[JPEG]], [[PNG]], [[BMP (format) |BMP]] formatlarında saxlanılmalıdırlar. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{İnformatika}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Kompüter qrafikası]] [[Kateqoriya:İnformasiya texnologiyaları]] 30053yaewxgtqqg1xej61gj1cq6huri 0 79361 7865473 7863640 2024-11-27T07:28:48Z Mehditabrizli 241218 7865473 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} Cilovluq və ya Cilovluq faciəsi — [[1918]]-ci ilin mart ayınd minlərlə Azərbaycan türkü, xüsusilə Urmiya, Xoy və Salmas şəhərlərində yaşayanların ermənilər və cilovlar (aysorlar) tərəfindən qırğınlara məruz qaldıqları hadisə nəzərdə tutulur. Bu qırğınla zamanı 200-500 min şiə-müsəlman azərbaycanlının qətlə yetirildiyi iddia edilməkdədir. Bu say o zaman Cənubi Azərbaycanda yaşayanları təxminən 15 faizini təşkil etməkdə idi. == Zəmin == İranın o zaman Milli Şura Məclisinin nümayəndələrindən olan Yəhya Dövlətabadi belə yazır: <blockquote>İllər boyu Osmanlı dövlətinin erməniləri, yəni (Daşnaksütyun firqəsi) Osmanlı dövlətinə qarşı fəaliyyət və iş aparıblar. Osmanlı dövləti onların törətdiyi fəsadlara qarşı çıxıb, onların hərəkətlərinin qarşısını alıb. Neçə il bundan öncə Van döyüşündə Osmanlı qoşunu ermənilərin hücumu ilə üzbəüz oldu. Bu hücumlar rusların himayəsi ilə ermənilərin uğuru ilə başa çatdı. Bu döyüşdə ruslar qazandıqdan sonra müsəlmanları öldürüb, onların yurdlarını talayıb, onların namuslarına təcavüz etdilər. Osmanlı qoşunu da onların intiqamı üçün ruslarla iş birliyi edən erməniləri tutub, onları qovdu.</blockquote> Azərbaycan türkcəsində və Osmanlı türkcəsində cilo/cilov adlanan ermənilər və Türkiyə aysorları, Birinci Dünya Müharibəsində Osmanlı hökumətinə zərbə vurmaq məqsədi ilə ruslarla əlbir olub Osmanlı hökumətinə qarşı çıxdılar. Osmanlı hökuməti bundan xəbərdar olub qarşıdurmanı yatırdıqdan sonra qalan aysorlar və erməniləri müasir Qərbi Azərbaycan ostanına yerləşdirdilər. Bu bölgəyə yerləşdirildikdən sonra onlar öz aralarından nizami qüvvələr təşkil etdilər. İlk öncə Rusiya imperiyasına, Rusiya imperiyası orduları Azərbaycan ərazisini tərk etdikdən sonra Böyük Britaniyanın köməkliyi ilə 10 min nəfərlik ordu formalaşdırdılar. Bu formalaşdırılan ordu Qacar İranın zəifliyindən istifadə edərək Şəmsi 1396-cı ildə Urmiya şəhərini ələ keçirdilər. Rusların bölgədə möhkəmlənməsindən sonra Urmiya xristianları onlarla yaxınlaşdılar və əvvəlki dövrlərdə kürdlərin onlara etdikləri zülmə gər şəhər və kəndlərdə müsəlmanları incidməyə başladılar. Bu hadisələr bölgə müsəlmanları arasında ciddi narahatlığa yol açsa da, rusların qorxusundan bu məsələni dilə gətirmək də mümkün olmamışdı. Rusiyanın Urmiya şəhərindəki konsulu Bazil Nikitin Osmanlı imperiyasından ermənilər və aysorların Urmiyaya gəlişi barədə bunları yazıb: Aysorların ruhani başçısı Mar Şimon adında biri idi. Bu zaman o, rus generalını görmək, onunla əlbir olub türklərə qarşı döyüşlərdə iştirak etmək üçün gəlmişdi. Bazil Nikitin, Rusun konsulu Urmiya şəhərində ermənilər və ciloların Osmanlıdan gəlmələrini mən tanıdığım "İran" kitabında belə yazıb: <blockquote>Asurilərin ruhani başçıları Mar Şimon adıyla bir adam idi. Bu zaman rus generalını görmək, onunla əlbir olub və türklərə qarşı olan savaşlarda iştirak etmək üçün gəlmişdi. Nesturi qəbilələrinin ruhani başçısı Mar Şimondur. Bunlar Sancaq, Gəvər və Van vilayətində yaşamaqdadırlar. Nesturilərin ictimai baxımından öz qonşuları olan kürdlərlə elə bir fərqləri yoxdur. Fərqlilik sadəcə bundadır ki, hər tayfanın başında bir keşiş var və onların hökumət təşkilatları təxminən ruhanidir və aşirət şəklində yaşayırlar. Hər qəbilənin özünə aid bir rəisi var, ''məlik'' adlanır. Bu qəbilələr heç bir zaman sayıla bilməyib və həmişə Türkiyənin iqtidar məmurlarından uzaq gəzir və dağların əlçatmaz yerlərində yaşayırlar. Bunların sayı bəlkə 30 ilə 50 min nəfər ola.</blockquote> == Urmiyada xristianların etdiyi qırğınlar == 1916-cı ildə Osmanlı dövlətinin Hakkari bölgəsində yaşayan aysorlar Rusiyanın dəstəyinə arxalanaraq öz dövlətinə qarşı qiyam qaldırdılar. Lakin onlar Osmanlı qüvvələrinin qarşısında uzun müddət davam gətirə bilmədilər. Rusiyanın köməyi on minlərlə aysor (yerli əhali onları “cilov” adlandırırdı) öz ailələri ilə birgə Cənubi Azərbaycanın Urmiya və Səlmas bölgəsinə köçürüldü.{{sfn|Nəcəfli|2016|p=}}{{sfn|Dilməqani|2011|p=}} Böyük Britaniya və Fransa rusların İranda Osmanlı və Alman imperiyaları qarşısında dayana bilməyəcəklərini anladıqdan sonra aysorların lideri Mar Şimon ilə İran və Osmanlı ermənilərin də daxil olduğu dəstələr formalaşdırmaq barədə danışıqlara başladılar. Onlar bu məqsəd üçün Culfa vasitəsiylə Urmiyaya getdilər. Urmiyada amerikan missionerlər də onlara bu işdə yardım edirdilər. Missionerlərin istifadəsində olan və ABŞ-dan yardım üçün göndərilən pullar aysor və erməni hərbi dəstələr formalaşdırılmasına yönəldildi. 1917-ci ilin sentyabrında Fransa Rusiyaya Osmanlıya qarşı döyüşdə yaralananların müalicəsinə yardım üçün mobil ambulans göndərdi. İlk əvvəllərdə Tiflisdə yerləşdirilən bu tibbi yardım mərkəzi sonradan Urmiyaya göndərildi. Rusiyanın bölgədən geri çəkilməsindən sonra bu qurum yerli xristian silahlı dəstələr üçün hərbi və tibbi yardım göstərməyə başladı. Lazaristlər, yəni Fransız Katolik Kilsəsi missonerləri təbiətlərinə uyğun olaraq qatı katolik idilər və protestantlara, dünyəvi şəxslərə düşmən mövqedə idilər. Fransız hökumətinin dünyəvi olmasına baxmayaraq, dövlət katolik missiyalardan İrana təsir etmək üçün istifadə edirdi. Amerikan missiyasınnı rəhbəri və 1981-ci ilin yanvarından etibarən rəsmi olaraq Amerikanın Urmiyadakı konsul köməkçisi olan Dr. Şedd dini yardım qaynaqlarının müharibə ehtiyyacları üçün sərf edilməsini əsaslandırmaq üçün bildirirdi ki, bu xərclər sonradan Britaniya hərbi dairələri tərəfindən ödəniləcəkdir. Əvvəlcə Britaniya Xarici İşlər Nazirliyi bu xərcləri ödəməkdən imtina etdi, lakin nəticədə kapitan Qreysinin erməni-assuriya ordusuna verdiyi vədlərə dair sübutlar ortaya çıxandan sonra ödədi. Nəticədə Mar Şimon və digər aysorlar özləri üçün Urmiya bölgəsində müstəqil aysor dövlətinin yaradıla biləcəyi barədə ümidlənməyə başladılar. Mar Şimon, Ağa Petros və digər aysor liderləri Şedd ilə birlikdə və Nikitinin köməkliyi ilə Hacı Mostaşarın mülküntə hərbi birlik formalaşdırdılar və yerlilərdən əsgər toplamağa başladılar. Fevra ayında (bəhmən ayı) bir aysor iki müsəlmanı və bir yəhudini bazarda qətlə yetirdi və bu toqquşmaya səbəb oldu. Nəticədə daha dörd nəfər də öldürüldü. Bundan sonra silahlı aysorlar Urmiyanın ətrafındakı kəndlərə hücumlar etməyə başladılar və nəticədə yüzlərlə insan həyatını itirdi. İki nəfərin şəhəri kənarında öldürülərək meyidi ortalıqda buraxılmış şəxsi dəfn etməyə çalışması tam həcmli toqquşmaların meydana çıxması ilə nəticələndi. Xristianlar şəhərdə qarşılarına çıxan hər kəsi güllələməyə başladılar və aysorlar şəhəri topa tutdular. Sonda bir nümayəndə heyyəti rus konsulluğuna Mar Şimon ilə görüşməyə göndərildi. Şəhərdə rus zabitin komandanlığında olan kazaklar ağ bayraq qaldıraraq aysorların daha da cəsarətlənməsinə səbəb oldular. Bundan sonra kazakların binası da aysorların hücuma məruz qaldı. Aysorlar tapa bildikləri bütün kazakları qətlə yetirdilər. Bütün Urmiyanı əhatə edən qırğınlar zamanı qadınlar, uşaqlar və qocalar da daxil olmaqla 10 min insan qətlə yetirildi. Bu rəqəm sadəcə Urmiya şəhərini əhatə etməkdədir. Halbuki ətraf kəndlərdə də qırğınlar həyata keçirilmişdi. Bundan sonra Mar Şimun diqqətini Salmas üzərinə dikərək, onu öz nəzarəti altına almağa çalışır. Assurların və ermənilərin məhdud sayda olduğunu dərk edərək Simko ilə müttəfiq olmağa çalışırdı. === Mar Şimonun ölümü === Özlərinə müstəqil dövlət qurmağa çalışan xristianlar saylarının azlığının fərqində idilər və buna görə də kürdlərin dəstəyini qazanmaq qərarına gəldilər. Onlar bu məqsəd üçün Sİmqonun daha çox yaradığını düşünməkdə idilər. Urmiyada qırğınların baş verməsindən 2-3 gün sonra Mar Şimon o, qırğınların baş verməsini pisləyərək geri çəkilmək istədiyini bildirdi. Əslində isə o, Salmasa gedib oranı ələ keçirmək və elə burada da [[Simko Şəqaqi|Simko]] ilə Köhnə Şəhərdə görüşmək niyyətində idi. Əhməd Kəsrəvi bu ikisinin görüşü zamanı Mar Şimonun nə dediyinin bilinmədiyini, bildiklərimizin də Simkonun bildirdiklərindən bildiyimizi qeyd edir. Simko Mar Şimonun ona bunları dediyi qeyd etmişdir:<blockquote>İndi Kürdüstan adlandırılan bu torpaq bizim hamımızın vətəni idi, lakin dini ayrılıq bizi ayırdı və bizi bu vəziyyətə saldı. İndi biz qüvvələrimizi birləşdirməli, bu torpağı özümüzə götürməli və birlikdə yaşamalıyıq. Biz ordu toplamışıq, lakin süvarimiz yoxdur. Sənin çoxlu süvarilərin var və əgər sən bizə qatılsan Təbrizə gedərik və onu da ələ keçirərik.</blockquote> Bu görüşün sonunda Simko və Mar Şimon razılığa gəlib əl-ələ görüşüblər və bir-birilərinə yardım sözü veriblər. Lakin Mar Şimon öz faytonuna minərkər Simko tərəfindən güllələnir və bunun ardınca onunla birlikdə olan bütün aysorlar da kürdlər tərəfindən öldürülür. Bu görüşdən təxminən 140 aysordan cəmi 1-2 aysor sağ qurtula bilir. Bu hadisəni Simko sonradan dəfərlərlə qürurla danışmışdır. O, bildirib ki, Mar Şimonun öldürülməsini əvvəldən planlamışdı, lakin aysorların bundan xəbər tutmaması üçün bunu qardaşı Əli ağadan başqa heç kimə deməmişdi. Eyni zamanda o, iranlıların bunu layiqincə qiymətləndirmədiklərindən də gileylənirmiş. === Mar Şimonun ölümündən sonra Urmiya şəhəri === Aysorlar öz liderlərinin öldürülməsindən xəbər tutduqdan sonra qəzəbləndilər və elə həmin gecə Köhnə Şəhərə hücum etdilər. Onlar şəhərdə qarşılarına çıxan hər bir kəsi öldürdülər və şəhəri yandırdılar. Şəhərdə mindən çox adamın öldürüldüyü bildirilir. 17-18 mart günü Mar Şimonun öldürülməsi Urmiyaya çatdıqdan sona ermənilər və aysorlar öz rəislərindən intiqam üçün onlara icazə verilməsini istədilər. 12 saatlıq icazə verildikdən sonra Urmiya şəhərində qırğınlar başladı. Bu hadisələr zaman yəhudilər də daxil olmaqla 10 min insanın öldürüldüyü bildirilməkdədir. Rəhmətullah Təvfiq öz kitabında yazır:<blockquote>Mirzə Məmməd Üsuli müctəhid cənabları Allah xatirinə və Allah rizasına görə ölülərin dəfn edilməsini istədi. Mən də ürəkdən qəbul edərək, doktor Şud mühafizləri ilə birlikdə və 100 nəfər yardımçı ilə sahibsiz ölüləri evlərdən, küçələrdən yığışdırıb, Hacı Xan məscidinin qarşısında böyük yer qazıb, ölülərin hamısını bir-birinin üstünə yığıb torpağa tapşırdıq.</blockquote>Bu hadisələrdən sonra Ağa Petros Mar Şimonun qisası üçün Simkonun Çehriqdəki qərərgahına rus topları ilə hücum etmək qərarına gəldi. İsmayıl ağanın qaçmasından sonra Çəhriqdə qalan bütün kürdlər də öldürüldülər. Simkonun anası və qardaşı Cəfər ağanın qızı ələ keçirildi. Ağa Petros zəfər qazanaraq Urmiyaya geri döndü. Lakin Salmasın Dilmaqan bölgəsində əhalinin silahlanmasına və Təbriz ilə Şərəfxanadan yardım gəlməsinə görə qırğın baş vermədi. Sonra Urmiyadan əlavə xristian dəstələri Dilməqana gəldilər. Burada xristianların sayının artması müsəlmanların narahatlığına səbəb oldu. Aysorlar şəhərə heç bir müqavimətin göstərilməyəcəyi halda qırğının olmayacağını bildirdilər. Bu zaman yerli məmur Vatuq əl-Məmalik şəhəri təslim etmək qərarına gəldi. Bu zaman əhalinin bir hissəsi qaçdı, bir qismi isə evlərində qaldılar. həmin gecə xristian hərbi lider Samoon və ermənilərdən ibarət silahlı dəstə şəhərə daxil oldu və yağma baş vermədi. Lakin sabah Çəhrikdən Ağa Petrosun rəhbərliyində geri dönən dəstə şəhərə daxil oldu. Bununla da yağma, oğurluq və evlərə daxil olmalaq başladı. İnsanlar qaçmağa çalışsalar da, çoxu öldü, sağ qalmağı bacaranlar isə Xoy şəhəri əhalisi tərəfindən qarşılandılar. Sonradan aysorlar Simkonun Mar Şimonu Təbrizdəki Azərbaycan valisinin əmri ilə öldürüldüyünü bildirdilər. Onlar bununla Urmiya əhalisinə qarşı edilən qırğınları əlaqələndirmək istəyirdilər. Lakin bu iddia aysorların qətldən dərhal sonra Simkonun Azərbaycan valisinin əmri istiqamətində hərəkət etdiyini necə anladıqlarını izah etməkdə yetərsiz qalır. === Seyid Məhəmməd Pişmamazın öldürülməsi === Aysorlardan bir neçə nəfər Seyid Məhəmməd Pişnamazın evinə girib və silah istəyiblər. O, aysorların cavabında deyib: <blockquote>Ağalar, sizin özünüz də bilirsiniz ki, mən ruhaniyəm. Məndə silah tapılmaz. Mənim üçün silah heç bir ehtiyac deyil və onunla tanışlığım yoxdur. Mən dava, savaş əhli deyiləm.</blockquote> Aysorlar onun dediklərinə məhəl qoymadan döyməyə davam ediblər və silahını verməsi üçün israr ediblər. Seyid Məhəmmədin Allaha və Qurana heç vaxt silahı olmaması barədə and içməsinə baxmayaraq aysorlar tələblərində geri addım atmayıblar. Ən sonda isə Seyid Məhəmmədin sağ qolunu qılınc ilə kəsiblər. Hələ də Seyid Məhəmmədin silahının olmadığını bildirməsinə görə sırayla onun sol əli, sağ ayağı, sol ayağı da kəsilir və cəsədi parçalara ayrılır. Bildirilir ki, bu prose zamanı bütün otağın divarları qana qoyanıbmış. Ermənilər tərəfindən şəhər nizmiyyəsinin rəisi təyin edilən Aleksandr Manasiryan Milli AŞur Məclisinin nümayəndəsi olaraq Seyid Məhəmmədin qətlini araşdırmaq üçün onun evinə gedib. O, Seyid Məhəmmədin evinə daxil olduqdan sonra parçalanmış cəsədi, əlləri və ayaqları gördükdən sonra öz qərərgahına geri dönüb və dostlarına bunları deyib: <blockquote>Gedib dua edin ki, göylərdə və yerdə heç bir Allah olmasın. Yoxsa bu öldürmələri və yaratdığınız səhnəni gördüm, əmin oldum ki, Allah varsa, belə cinayətlər üçün onun qəzəbi və qəhri nə sizə, nə də bütün dünya xristianlarına aid olacaqdır.</blockquote> Urmiya şəhərinin əhalisi bu faciəni eşidəndən sonra öz ölülərini unudub və onun halına matəm saxladığı bildirilir === Xristianların Urmiya hakiminin öldürülməsi === Azimüs-Səltənə Sərdar Ağaxanın oğlu Urmiyanın sayılıb-seçilən insanlarından biri idi. Onun əcdadları Urmiyada Qulamxan rüstəsinin əvvəlində Əbdüssəmədxan məscidini tikdirmişdir. Bu məscid Urmiya şəhərində ikinci böyük məscid sayılırdı. Sonralar Azimüs-Səltənə Sərdar onu təmir etdirdiyi üçün Sərdar məscidi adı ilə şöhrət qazanmışdır. Sərdar Cilovluq dövründə Urmiya şəhərinin hakimi olub və bu təyin olunma və seçilmə xristianların öz tərəfindən dəstəklənmişdir. Rəhmətullah Tofiqin yazdığı kitabda Sərdarın terrora məruz qalmasına belə işarə edir: <blockquote>Şaban ayının (1336-cı ay ilinin) axırlarında bir nəfər Fərhad adlı xristian Vəzirabad kəndinin rəiyyətləri ilə birlikdə günün işığında Darülhökuməyə gedib. Sərdar və Mirzə Əliağa Müəyyədülislam otaqdan çıxıb və içəri imarətə getdikləri zaman hər ikisini ortadakı dəhlizdə güllələyib, hər ikisi də o an dünyasını dəyişiblər. Qatil də bir naməlum xristian olub. Silahı əlində Sərdarın evindən çıxaraq uzaqlaşıb...</blockquote> === Urmiya kəndlərində baş vermiş hadisələr === Urmiyə bölgəsinin bütün kəndləri, Urmiyanın özü kimi, bu hadisələrdə ağır zərbə aldılar. Aysorlar çoxlu kəndləri talayıb sakinlərini öldürdükdən sonra Dağ Əsgərabad və Qəhrəmanlı kəndlərinə hücum etdilər. Bu kəndlərin möhkəm qalaları olduğu üçün şiddətli müqavimətdən sonra aysorların əlinə keçdilər. Buna görə də kənd və əhalisinə böyük təlafət verildi. === Dağ Əsgərabad kəndi === Əsgərabad kəndi, Urmiya bölgəsində yerləşən kəndlərdən biridir. Kəndin ərazisin böyük divar və istehkam olduğu üçün onun əhalisi ermənilər və aysorların hücumuna müqavimət göstərməyi bacarmışdılar. Buna baxmayaraq, aysorlar və ermənilər 21 Şaban 1336 (1918) tarixində kəndin böyük qapısını topa tutub kəndə girərək böyük bir qırğın törətdilər. Bildirilənlərə əsasən, 200-ə yaxın uşaq, qadın və kişi kəndin məscidinə pənah gətirə bilmişlər, ancaq onların hamısı rəhm edilmədən öldürülmüşdülər. Bu hadisədən canlarını qurtaranların dediklərinə əsasən, məscidin içində ölülərin sayının çoxluğundan, ölülərin qanı məscidin içərisindən ətrafa axmışdı. === Qəhrəmanlı kəndi === Kəndin camaatı hücum edən aysorlar qarşısında öz canlarını və mallarını qorumaq üçün müdafiə təşkil edirlər. Buna görə də aysorlar əlavə qüvvə və artilleriya gətirməyə məcbur olurlar. Qala divarının topa tutulmasından sonra yaranan oyuqlardan aysor dəstələri kəndin içinə girməyi bacarırlar. Kənd sakinlərinin güllələri bitdikdən sonra hücum edən dəstələr kənddəki bütün yaşlı, qoca və kişiləri qətlə yetirirlər. Kəndin özü də yağmalanır. == Urmiya şəhər bazarının yandırılması == 1335-c iilin Tir ayının 15-də Urmiya bazarı yanmağa başlayır. Ətrafdakı insanların müdaxilə etməyə çalışmasına baxmayaraq, bazardakı malların xeyli hissəsi yandırılır. Bazarın yalnız aşağı hissəsi və ortalardakı dükanların bir hissəsini xilas etmək mümkün olmuşdur. == Quzeydə mart faciəsi == Tarix boyu istər Quzey Azərbaycan, istərsə də Güney [[Azərbaycan türkləri]]nə qarşı yadelli işğalçılar və qonşu xalqlar tərəfindən daim amansız qırğınlar törədilib. [[Azərbaycan türkləri]]ni faciəsi [[Gülüstan]] və [[Türkmənçay]] müqavilələri nəticəsində ikiyə bölünməsindən, bir az da keçmişə qayıtdıqda Çaldıran döyüşündən başlanır. [[Çaldıran]] döyüşündə zəmanənin iki superdövləti: Azərbaycan [[Səfəvilər dövləti]] ilə [[Osmanlı imperiya]]sı qarşı-qarşıya gəldi və bu qanlı döyüşdən sonra [[Qızılbaş]] dövlətində [[Azərbaycan türkləri]]nin mövqeyi zəiflədi. [[Şah İsmayıl Xətai]]nin qurduğu böyük və bütöv Azərbaycan dövlətinin əsasları sarsılmağa, bütövlüyü pozulmağa başladı. Bunun məntiqi nəticəsi özünü [[Gülüstan]] və [[Türkmənçay]] müqavilələrində göstərdi. Azərbaycan Rusiya və Qacar dövləti tərəfindən iki yerə parçalandı. Və [[Azərbaycan türkləri]]nin faciələri başlandı. Tülkü kimi marıqda dayanmış azsaylı millətlər millətimizi zəif və parçalanmış görüb böyük müttəfiqlərinə arxalanaraq üstümüzə ayaq açmağa başladılar. Vətənin Quzeyində yaşayan [[Azərbaycan türkləri]] rus-erməni fitnəkarlığına, vəhşiliklərinə hədəf oldu, Güney türkləri isə fars-kürd-assur birləşmələrinin basqılarına məruz qaldı. Bütün həmlə və basqıların bir məqsədi, tək amacı vardı: qədim-qayım türk yurdlarına sahiblənmək. XX əsrin əvvəli [[Azərbaycan türkləri]] üçün daha ağır oldu. Quzey [[Azərbaycan türkləri]] rus fitnəsinə aldanan erməni başkəsənlərinin qanlı soyqırımlarına məruz qaldı. Azərbaycan Sovet tarixşünaslığında "erməni-müsəlman davası" kimi əks olunmuş birinci qarşıdurma 1905-ci ildə baş verdi. [[Yaponiya]] ilə müharibədə uduzmuş [[Rusiya imperiyası]] daxilində ziddiiyyətlər baş qaldırdı. Çar hökuməti zəiflədi. Bundan istifadə edən daxili narazı qüvvələr çarizm əleyhinə hərəkata başladılar. Romanovlar bunun qarşısını almaq, Rusiya imperiyasının bütövlüyünü qoruyub saxlamaq üçün hiyləyə əl atdılar. İmperiya daxilində yaşayan millətləri üz-üzə qoydular. Hər zaman rus imperiyasının əlində sözəbaxan köpək olmuş ermənilər bu dəfə də fitnəkar missiyanı qəbul etdilər və Azərbaycan türklərinə qarşı qanlı qırğınlar törətdilər. Hadisələrin əndazəni aşdığını görən ruslar qırğını dayandırmağa məcbur oldular. Quzey Azərbaycan türklərinin ikinci ən böyük qətliamı 1918-ci ildə baş verdi. Həmin vaxt da eyni ssenari işə düşdü. Devrilmiş Rus çarizminin yerində qalmış oyuncaq hökumətlər imperiyanı qoruyub saxlamaq üçün etnik münaqişələri qızışdırdılar. İmperiyadan qalan silahları ələ keçirən erməni hərbi birləşmələri həmin ilin mart ayında Quzey Azərbaycanın [[Qarabağ]], [[Naxçıvan]], [[Quba]], [[Lənkəran]], [[Bakı]] və digər bölgələrində qanlı qırğınlar törətdilər, xalqımızı soyqırıma mərzu qoydular. Hazırda [[Azərbaycan Respublikası]] dövləti həmin hadisələr zamanı şəhid olmuş soydaşlarımızın xatirəsini əziz tutmaq üçün 31 martı azərbaycanlıların soyqırımı günü kimi qeyd edir. Amma unutmaq olmaz ki, [[Azərbaycan türkləri]]nin soyqırımı təkcə Quzeydə həyata keçirilməyib. Quzeydə qətliam törədən həmin qüvvələr öz çirkin niyyətlərini vətənimizin Güneyində də icra ediblər. == [[Urmu]], [[Salmas]] və [[Xoy]] qətliamı == Uzun müddət Azərbaycan tarixşünasılığında belə fikir formalaşıb ki, Güney [[Azərbaycan türkləri]] milli soyqırım siyasətinə yalnız 1924-cü ildə fars [[Pəhləvilər]]in hakimiyyətə gəlməsindən sonra üzləşməyə başlayıblar. Əslində isə belə deyil. Güney türkləri təkcə 1946-cı ildə-Pişəvəri hökuməti devriləndən sonra kütləvi qırğına məruz qalmayıblar. Nə yazıqlar ki, soydaşlarımız türk Qacarlarına hakimiyyətdə olduğu illərdə də qırğınlara məruz qalıblar. Türkmənçay müqaviləsindən, [[Araz]]dan quzeydəki torpaqlar Rusiyaya birləşdikdən sonra [[Azərbaycan türklərinin]], eləcə də [[Qacarlar sülaləsinin]] mövqeyi zəifləməyə başladı. Fars şovinistləri saraya ayaq açmağa, dövlət siyasətinə təsir etməyə başladılar. XX əsrin əvvələrində [[İran]]da baş vermiş inqilablardan sonra [[Qacarlar]]ın mövqeyi bir az da zəiflədi. Artıq 1915–1924-cü illərdə fars şovinistləri hakimiyyət çevrilişinin əsasını qoymuş, bazasını yaratmışdılar. Hakimiyyətdə türk sülaləsi olsa da, [[Azərbaycan türkləri]] hakim xalq statusunu itirməyə başlamışdı. Tərslikdən həmin illərdə [[Birinci dünya müharibəsi]] gedirdi və nə yazıq ki, bu savaşda iqtirak edən yeganə türk dövləti-Osmanlı öz müttəfiqləri ilə birgə məğlub duruma düşmüşdü. Bölgə nəzarətdən çıxmış, ərazidə rus silahı ilə silahlanmış ermənilər at oynadırdılar. Onlar üçün türk hər yerdə türkdür və hər yerdə düşməndir. 1918-ci ildə Quzey [[Azərbaycan türkləri]]nə divan tutmuş, [[Qarabağ]]da, [[Quba]]da, [[Şamaxı]]da, [[Bakı]]da, [[Naxçıvan]]da, [[Lənkəran]]da qanlı qırğınlar töbətmiş erməni qaniçənləri bu əməlləri bir az əvvəl-1915-ci ildə Güney Azərbaycanda törətmişdilər. 1915-ci ildə Urmu və [[Salmas]]da Petros adlı erməni komandanı öz quldur dəstəsi ilə azərbaycanlılara basqın edir. Əsgərxan məhəlləsində qanlı döyüşlər başlayır. Ermənilər evlərə və məhəllələrə vəhşicəsinə basqınlar edərək dinc əhalinin qətlə yetirir, qoca və qadınlara, uşaqlara belə aman vermirdilər. 159 gün davam edən qanlı qırğınlar nəticəsində 150 min [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkü]] qətlə yetirilir. [[Salmas]]dan [[Urmiya]]ya qədər hər bir azərbaycanlı ailəsi şəhid verir. Xarici dairələrdən dəstək alan erməni daşnakları 1917-ci ildə 4 nəfərlik təpədən-dırnağa qədər silahlanmış quldurları [[Andronik]]in rəhbərliyi ilə Xoy şəhərinə göndərirlər. == Qanlı çərşənbə və ya Cilovluq faciəsi == Bu faciə haqqında təəsüflər olsun ki, Azərbaycan tarixşünaslığında bircə kəlmə belə yoxdur. Son araşdırmalar göstərir ki, [[Güney Azərbaycan]]ın qərbində baş vermiş soyqırımların nəinki bölgədə, dünyada analoqu yoxdur. Dünyanı aldatmağa çalışan, xarici dövlətlərin parlamentlərində qondarma "erməni soyqırımı"nı tanıdan erməni lobbiləri, onlara dəstək verən qüvvələr nədənsə dəhşətli Cilovluq faciəsindən danışmırlar. Maləsəf, Quzeydə də bu antibəşəri faciəyə gərəknə qiymət verilməyib. Hadisə 1918-ci ilin martında, Novruz bayramının sonuncu çərşənbəsində baş verib. Bölgədə maraqları olan [[Böyük Britaniya]], [[Fransa]] və [[Rusiya]]dan dəstək alan ermənilər Urmiya gölü ətrafında "Kiçik Ermənistan dövləti" yaratmaq istəyirdilər. Qərbdə cızılmış, [[İngiltərə]], [[Fransa]] və [[Rusiya]] tərəfindən himayə olunan bu ssenaridə [[ermənilər]]lə yanaşı [[assurilər]] də iştirak edirdi. Onların məqsədi türk torpaqları hesabın aözlərinə dövlət qurmaq idi. Plana əsasən, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında, Urmu gölünün ətrafında erməni-assuri-kürd dövləti yaradılmalı idi. Bu koalisiyada ermənilərlə daha sıx birləşmiş assurilər dini mənşəcə xristian idilər və Türkiyənin Cilov adlanan ərazisindən köçmüşdülər. 40 min asasurinin Urmu əraizsinə köçürülməsi də xristian Qərbin siyasəti idi. Onlar bölgədə xristian əhalinin say tərkibini süni surətdə çoxltmaq və türk torpaqlarında yeni xaçpərəst dövlət qurmaq istəyirdilər. Nə yazıqlar ki, onların bu iyrənc planına ilkin dövrdə müsəlman kürdlər də dəstək verirdi. Silahlı [[kürdlər|kürd]] dəstələrinə Smitko adlanan İsmayıl xan, [[ermənilər]]ə Petros ağa, xristian assurilərə isə Marşimon başçılıq edirdi. Birlşəmiş koalisiyanın bütün hərəkət planları Qərbdə hazırlanmış, hətta silahlı quldur dəstələri belə xaricin dəstəyi ilə silahlandırılmışdı. Məsələn, birləşmiş koalisiya qüvvələrin 30 minlik ordusunda rus və fransız zabitləri xidmət edirdi. [[Urmu]], [[Salmas]] və [[Xoy]] şəhərlərində Azərbaycan türklərinə qarşı qətliam hadisələri 1918-ci ilin fevralından başlanmışdı. Məqsəd bölgədə böyük federativ dövlət yaratmaq idi. Ermənilər bu oyuna assuriləri və müsəlman kürdləri də qata bilmişdilər. Birləşmiş erməni-kürd və assuri dəstələri fevral-mart ayları boyunca Urmu, Xoy və Salmasın ayrı-ayrı kəndlərində türk əhalisinə divan tutmuş, qarət etmiş, dinc əhalini qətlə yetirmişdilər. Dinc türk əhali yaşayan kəndlərə basqınlar edilir, qadın və uşaqlar, qocalar güllənir, qılıncdan keçirilir, xalq yerindən-yurdundan qaçaq salınırdı. Cilovluq faciəsinin zirvə nöqtəsi isə 1918-ci ilin martında Novruz bayramının axırıncı çərşənbəsində baş vermişdi. Novruz bayramının sonuncu çərşənbəsi birləşmiş koalisiya Urmu şəhərinin türk əhalisinə 24 saat ərzində əldə olan silahları təhvil verməyi tələbini qoydu. Bu tələb yerinə yetirilməyincə gözünü qan örtmüş erməni-kürd-assuri hərbi birləşmələri şəhərə hücum edərək ev-ev gəzib silah axtarmağa başladılar. Əslində Urmu əhalisində o qədər də silah yox idi. Bu tələb əhalini soyqırıma məruz qoymaq üçün bəhanə idi. Birləşmiş koalisiya bu qırğınla türk əhalisin gözünə qorxutmaq, onları yurdlarından digərgin salıb bu ərazilərə sahiblənmək istəyirdi. Vəhşi koalisiyanın silahlı dəstələri evlərə doluşaraq əhalini qarət edir, qadınların zinət əşyalarını oğurlayır, insanların namusuna toxunur, min bir alçaqlıqlara əl atırdılar. Müqavimət göstərənlər kütləvi şəkildə güllələnir, kişilər əsir aparılırdı. Güneydə indi də qara çərşənbə kimi xatırlanan həmin müdhiş gündə Urmu əhalisi şəhərdə yerləşən karvansaraya dolduruldu və diri-diri yandırıldı. Cilovluq faciəsindən sonra qırğınlar bütün Urmu vilayətinin kəndlərini əhatə etdi. Birləşmiş koalisiyanın işini Naxçıvandan keçməklə [[Türkiyə]]dən gələn erməni paşası [[Andronik]] asanlaşdırırdı. Yolu üstündəki türk kəndlərinin amansızlıqla talayan, əhalini qıran Andronik Urmuda birləşmiş koalisiya ilə birləşmək istəyirdi. Lakin bu zaman erməni-assur-kürd koalisiyası dağıldı. Smitko niyyətin xristian dövləti qurmaq olduğunu, müsəlman kürdlərin oyundan kənar qoyulduğunu görüb hiyləyə əl atdı. Koalisiyadan çıxan Smitko aldadılmağının acığını asuriləri başçısından çıxdı. Assurilərin başçısı Marşimonu Salmasa çağıran Smitko onu orada qətlə yetirdi, onunla gələn adamlarını isə qılıncdan keçirdi. [[Azərbaycanlılar]]ın qırğını [[Osmanlı türkləri]]nin gəlişindən sonra da davam edir. 1918-ci ilin martın sonu, aprelin əvvəllərində türklər [[Güney Azərbaycan]] ərazisinə daxil olur və soydaşlarımızın kütləvi qətliamına son qoyurlar. Qəhrəman türk əsgərləri erməni-assuri birləşmələrinin Urmu gölü vasitəsilə [[Təbriz]]ə girmələrinin qarşısını alır, erməni quldurlarının qayıqlarını göldə batırırlar. Dağlara qaçan erməni quldurları ta 1919-cu ilin fevralına qədər kəndələr enib türk əhalisinə divan tutmaqda davam edirlər. Cilovluq vəşhətinə ən güclü müqavimət [[Xoy]]da baş verir. Şəhər əhalisi ermənilərin hiyləsinə baxmayaraq, şəhər qapılarını onların üzünə açmırlar. Bununla belə [[Urmu]], [[Xoy]] və [[Salmas]]da birləşmiş koalisiya amansız qırğınlara törədə bilir. [[İran]] tarixçisi [[Əhməd Kəsrəvi]]nin yazdığına görə, Cilovluq hadisələri zamanı 100 min [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkü]] qətlə yetirilib. [[Urmiya]]lı tarixçi [[Ayrumlu]] bu rəqəmi bir az da artırır. Son araşdırmalardan sonra [[Ayrumlu]] bu nəticəyə gəlir ki, öldürülən, soyqırıma məruz qoyulan [[azərbaycanlılar]]ın sayı 300 min nəfər olub. == Ermənilərin [[Urmu]]nu ələ keçirmək planı puç oldu == Yadellilərin və namərd qonşularımızın Urmu aə ətraf ərazilərə göz dikmələri təsadüfi deyildi. Urmu gözəl təbiəti, münbit torpaqları, səfalı iqlimi olan bir ərazi idi. Güneyin başkəndi Təbrizdən sonra ikinci şəhər olan Urmu abad bir şəhər idi. Urmu vilayətində tarixən Azərbaycan türkləri sayca çoxluq təşkil etmişlər. Dəqiq məlumata görə, 1918-ci ildə Urmu vilayətində 300 əhali yaşayırdı. Onların 85 faizdən çoxunu azərbaycanlılar təşkil edirdi. Onlar şəhər və vilayətin 699 kəndində yaşayırdılar. Urmu civarında olan 50-yə yaxın kənddə 20 min civarında assur, 6 min nəfərə yaxın isə erməni əhali məskunlaşmışdı. Qərbin xristian dairələrindən təlimat alan erməni və assurlar türklər yaşayan əraziləri ələ keçirmək, əhalinin xristianlaşdırmaq və xaçpərəst dininin miqyasının genişləndirmək məqsədi güdürdülər. Bundan əlavə [[Urmu]], [[Xoy]], [[Salmas]] [[Güney Azərbaycan]]ın batsında yerləşirdi. Erməni-assur federasiyası qurmaq istəyən qüvvələrin niyyəti bu əraziləri sonradan [[Ermənistan]]a birləşdirmək və ərazidə böyük türk zolağının qarşısını kəsmək idi. Qeyd edək ki, krməni və assurilər [[İngiltərə]] və [[Rusiya]]nın fitnəsinə gedərək birinci dünya savaşında [[Osmanlı Türkiyəsi]]nə qarşı savaşır, türklərin məğlub olması üçün Osmanlı dövlətinə arxadan zərbə vururdular. Lakin onların niyyəti baş tutmadı. Yüz minlərlə qırğın verməsinə baxmayaraq, qəhrəman Güney Azərbaycan türkləri Osmanlı qardaşlarının yardımı ilə batı torpaqlarında erməni-assuri qondarma dövlətinin yaranmasına imkan vermədilər. Kütləvi qətliama baxmayaraq silahsız [[Xoy]], [[Urmu]] və [[Salmas]] əhalisi düşmənə müqavimət göstərdilər. Neçə-neçə erməni-assur qulduru məhv edildi. Terroçu dəstələr türklərin köməyi ilə əzildi, torpaqlarımızdan çıxarıldı. Bütün bunlar, Cilovluq faciəsi ilə bağlı həqiqətlər yenidən araşdırılmalı, işıqlandırılmalı, xalqa və dünya ictimaiyyətinə çatdırılmalıdır. Ermənilərin, assurilərlə birlikdə Urmuda törətdikləri antibəşəri cinayət hüquq-siyasi qiymətini almalı, baş vermiş cinayət faktları ilə əlaqədar beynəlxalq məhkəməyə müraciət olunmalıdır. Ən əsası, dünya azərbaycanlıranın diqqətinə çatdırılımalıdır ki, azərbaycanlıların soyqırımı günü təkcə 31 mart deyil. Azərbaycan türklərinin ən böyük faciəsi Urmuda başv ermiş Cilovluq hadisəsidir. İstər Quzeydə, istər Güneydə, istərsə də diaspora təşkilatları tərəfindən [[Amerika]] və [[Avropa]] ölkələrində soyqırımla bağlı keçirilən tədbirlərdə Cilovluq hadisələri də xatırlanmalı, [[Azərbaycan türkləri]]nə qarşı törədilmiş [[vandilzm]] aktı pislənməlidir. [[Urmu]], [[Xoy]], [[Salmas]] hadisələri elmi mərkəzlər tərəfindən, elmi-təhqiqat institutuları tərəfindən araşdırılmalı, faciə barədə elmi monoqrafiyalar işlənməli, kitablar yazılmalı, sənədli filmlər çəkilməlidir. Keçmişimizi doğru öyrənməsək, faciələrdən nəticə çıxarmasaq, soqyrıma məruz qalmıh güneyli soydaşlarımızın qanının batmasına izin versək, tarix bizi bağışlamayacaq, milli düşmənlərimizin yeni-yeni fitnəkarlıqları ilə üzləşəcəyik. Ciloluq faciəsilə ilgili seçilmiş məqalə Bu məqalə [[İsveç]]-[[Azərbaycan]] Strateji və Araşdırmalar Mərkəzinin Sədri Məmmədrza Ağapurun təsdiqilə mərkəzə göndərilən məqalələr içindən seçilmişdir. == Həmçinin bax == * [[Xocalı soyqırımı]] [[Kateqoriya:Erməni terrorizmi]] g4tdwd5eincd7iylcfy3xw8txbbeys9 0 79421 7864895 7750223 2024-11-26T16:41:46Z Yousiphh 175220 7864895 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}} {{Şəxs |adı = Mahmud bəy Mahmudbəyov |orijinal adı = Mahmud bəy Polad bəy oğlu Mahmudbəyov |şəkil = Mahmud bəy Mahmudbəyov.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı ={{Rusİmp}}<br/>{{ADR}}<br/>{{USSR}} |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = [[Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası]] |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Mahmud bəy Polad bəy oğlu Mahmudbəyov''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan pedaqoq-metodisti, müəllim və publisist. [[Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası|Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının]] məzunu.<ref name=":0">{{ASE|6|396|Маһмудбəјов Маһмудбəј|link=https://archive.org/details/ace-vi-cild/page/396/mode/2up}}</ref> == Həyatı == Mahmud bəy Polad bəy oğlu Mahmudbəyov 1863-cü ildə<ref name=":1">{{Cite book |title=[[Cəlil Məmmədquluzadə ensiklopediyası]] |publisher=[[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] |year=2008 |isbn=978-9952-448-26-9 |location=Bakı |page= |pages= |chapter=Mahmudbəyov Mahmud bəy Polad bəy oğlu |access-date=2024-08-23 |chapter-url=http://calilbook.musigi-dunya.az/m/mahmudbeyov_mahmud.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20240823232201/http://calilbook.musigi-dunya.az/m/mahmudbeyov_mahmud.html |archive-date=2024-08-23 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=MAHMUDBƏYOV Mahmud bəy Polad bəy oğlu |url=https://shamakhi-encyclopedia.az/mahmudb%d3%99yov-mahmudb%d3%99y/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240823232149/https://shamakhi-encyclopedia.az/mahmudb%D3%99yov-mahmudb%D3%99y/ |archive-date=2024-08-23 |access-date=2024-08-23 |website=Şamaxı Ensiklopediyası }}</ref> ([[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası|ASE]]-də 1849-cu ildə doğulduğu qeyd edilib)<ref name=":0" /> Şamaxı şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini məhəllə məktəbində almışdı.1874-cü ildə Şamaxı şəhərindəki "Məclis məktəbi"ndə təhsilini davam etdirmişdi.<ref name="huseyne">H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 214–216.</ref> 1879-cu ildə Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının hazırlıq sinfinə daxil olmuş, 1883-cü ildə bitirmişdi. 1883-cü ildə Qori seminariyasını bitirdikdən sonra bir neçə il [[Bərdə]], [[Tərtər]], [[Şamaxı]] şəhərlərində müəllimlik etmiş, 1890-cı ildə Bakıya köçmüşdür. Ömrünün sonunadək (1923) burada müəllimlik etmişdir. Mahmud bəy Mahmudbəyov "Rəhbər" jurnalının redaktoru idi.<ref name=":12">{{Cite book |title=[[Cəlil Məmmədquluzadə ensiklopediyası]] |publisher=[[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] |year=2008 |isbn=978-9952-448-26-9 |location=Bakı |page= |pages= |chapter=Rəhbər |access-date=2024-08-23 |chapter-url=http://calilbook.musigi-dunya.az/r/rehber.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303221623/http://calilbook.musigi-dunya.az/r/rehber.html |archive-date=2022-03-03 |url-status=live }}</ref><ref name="huseyne"/> Bu jurnalın ilk nömrəsi 1906-cı il sentyabrın 24-də çıxmışdır. Jurnal ilk nömrəsini baş məqaləsində gələcək proqramı haqqında danışmışdır. Elmin və maarifin inkişafı məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verən jurnal yazırdı: "Yaşadığımız əsr bir əsrdir ki, müntəzəm məktəbi, milli ədəbiyyatı, müəyyən məsləkdə ictimai məişəti və hər cür iqtisadi mücadiləyə hazırlığı olmayan millət məişət mücadiləsində tez-gec məhv olasıdır. Bir vaxt var idi ki, qüvvəli bir millət müsəlləh olub qol gücü ilə o biri zəif milləti özünə qul… edirdi. Lakin indi bir millətin o birisinə… ağa olması qol gücü ilə deyil, məktəb, ədəbiyyat, elm, ictimaiyyət və bunlar kimi mənəvi qüvvələr ilədir". Sonra jurnal Azərbaycanda belə mənəvi qüvvələrin inkişafına kömək göstərəcəyini bildirir: "Məqsədimiz məktəblərimizin müntəzəmliyinə, millətimizin məişət meydanında, elm və mərifət yolunda irəli getməsinə və milli ədəbiyyatdan xəbərdar olmasına əlimizdən gələn qədər rəhbərlik etməkdir" . Jurnalın cəmi 5 nömrəsi (1906-cı ildə 4, 1907-ci ildə 1)<ref>{{Cite web |last=Nəsrəddinov |first=Nazim |date=2019-09-25 |title=Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında təhsil almış Şamaxılı məzunlarından biri Mahmud bəy Polad bəy oğlu Mahmudbəyov xatirələrdə |url=http://davam.az/59553-zaqafqaziya-mllimlr-seminariyasnda-thsil-alm-amaxl-mzunlarndan-biri-mahmud-by-polad-by-olu-mahmudbyov-1863amax-1923bak-xatirlrd.html |url-status=live |access-date=2024-08-24 |website=davam.az}}</ref> çıxmasına baxmayaraq, öz səhifələrində bir sıra ictimai-siyasi məsələlər qaldırmışdır. M. Mahmudbəyov "Bizə nə lazımdır" sərlövhəli publisist yazısında 1905-ci ilin inqilabi hadisələrindən sonra Azərbaycanda əmələ gələn dirçəliş və oyanmanın mənzərəsini verməyə çalışmış, qarşıda duran vəzifələri şərh etmişdir. == Fəaliyyəti == [[Fayl:Bakı edadi (real) məktəbinin müəllimləri.jpg|thumb|292x292px|M. Mahmudbəyov (oturanlar arasında soldan 3-cü) [[Bakı real məktəbi|Bakı real məktəbinin]] müəllimləri ilə, 1910-cu il]] Mahmud bəy Mahmudbəyov birinci siniflər üçün ilk "Yeni əlifba" kitabının müəllifi idi.<ref>{{Cite web |last=Nəhmətova |first=Könül |date=2014-05-16 |title=Bakıdakı üçüncü "rus-tatar" məktəbinin ilk müdiri |url=http://www.anl.az/down/meqale/az_muellimi/2014/may/370735.htm |access-date=2024-08-24 |website="[[Azərbaycan müəllimi (qəzet)|Azərbaycan müəllimi]]" qəzeti |archive-date=2019-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190915110122/http://www.anl.az/down/meqale/az_muellimi/2014/may/370735.htm |url-status=live }}</ref> Mahmud bəy Mahmudbəyov Müəllimlər qurultayında iştirak etmişdi. Qurultayın Xalq Maarif Nazirliyinə təqdim etdiyi təkliflər əsasında bütövlükdə məktəb islahatı və xüsusi olaraq təhsilin məzmunca milliləşdirilməsini əsas tutan proqram və dərslik islahatı üzrə müvafiq proqram hazırlamaq məqsədilə hökumət komissiyası yaradılır. 1919-cu il noyabrın 7-də Xalq Maarif Nazirliyi yanında yaradılan hökumət islahat komissiyasına xalq maarif nazirinin müavini [[Həmid bəy Şahtaxtinski]] (sədr,) [[Nurməmməd Şahsuvarov|Nurməmməd bəy Şahsuvarov]], [[Azad bəy Əmirov]], [[Fətulla Rzabəyli|Fətulla bəy Rzabəyev]], [[Sultan Məcid Qənizadə]], [[Abdulla bəy Əfəndizadə]], Sara xanım Yaqubova, Sara xanım Xuramoviç, [[Əhməd bəy Pepinov]], [[Xədicə Ağayeva|Xədicə xanım Ağayeva]], [[Məhəmməd ağa Şahtaxtinski]], [[Cabbar bəy Orucəliyev]] və [[Saleh bəy Vəkilov]] daxil idilər. Hökumət bu komissiya qarşısında növbəti dərs ilinin əvvəlinə kimi məktəb islahatı, o cümlədən təhsilin məzmunu ilə bağlı məsələlərin həlli üzrə hökumət proqramını hazırlamaq missiyası qoymuşdu. Komissiya öz işini başa çatdırana kimi milli hökumət devrildisə də, həmin məsələlər üzrə müəyyən işlər də görə bildi. Belə ki, bu komissiyanın təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə 1919-cu ilin dekabrında Bakıda keçirilmiş müəllim seminariyaları, xalq maarifi inspektorları, ali, ibtidai və orta məktəb müdirlərinin 15 günlük müşavirəsində ümumtəhsil müəssisələrində istifadə olunan dərsliklər məsələsini geniş müzakirə edərək müəyyən təkliflər hazırlandı. Bununla yanaşı, müxtəlif fənlər üzrə, o cümlədən Mahmud bəy Mahmudbəyovun sədrliyi ilə ana dili və ədəbiyyat fənni (7 nəfər) üzrə, [[Pənah Qasımov]]un sədrliyi ilə tarix fənni (2 nəfər) üzrə, [[Səməd bəy Acalov|Səməd bəy Acalovun]] sədrliyi ilə riyaziyyat fənni (4 nəfər) üzrə, Cəmo bəy Gəbrayılbəylinin sədrliyi ilə təbiət fənni (8 nəfər) üzrə komissiyalar yaradıldı. Azərbaycan hökuməti dərslik islahatı sahəsində işləri stimullaşdırmaq məqsədilə ana dilində dərslik hazırlayan komissiyalara dövlət büdcəsindən ayrıca vəsait ayrılması barədə qərar da qəbul etmişdi.<ref>{{Cite web |last=Qaliboğlu |first=Elçin |date=2020-06-29 |title=Mahmud bəy Mahmudbəyov – maarifçi ziyalı və pedaqoq |url=https://www.xalqcebhesi.az/news/culture/50756.html |url-status=live |access-date=2024-08-24 |website=xalqcebhesi.az |archive-date=2024-08-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240823232145/https://www.xalqcebhesi.az/news/culture/50756.html }}</ref><ref>{{Cite web |last=Qaliboğlu |first=Elçin |date=2020-06-30 |title=Mahmud bəy Mahmudbəyov – maarifçi ziyalı və pedaqoq |url=http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2020/iyun/715381.htm |url-status=live |access-date=2024-08-24 |website="[[Xalq Cəbhəsi (qəzet)|Xalq Cəbhəsi]]" qəzeti}}</ref> == Dərslikləri == * Birinci il (1907) * İkinci il (1908; S. Əbdülrəhmanbəyzadə, S. Axundzadə və b. ilə birgə) * Yeni məktəb (1909; Abbas Səhhətlə birgə) * İmlamız (1911) * Türk ədəbiyyatına ilk qədəm (1914; Abbas Səhhətlə birgə) * Türk ədəbiyyatına ilk qədəm. Transfoneliterasiya edib nəşrə hazırlayan Səadət Nəsirova. Bakı: Elm, 2018 (Abbas Səhhətlə birgə) * Yeni məktəb (Türk dilinin təlimi üçün üçüncü ilə məxsus qiraət kitabı). Transfoneliterasiya edib nəşrə hazırlayan Səadət Nəsirova. Bakı: Zərdabi Nəşr, 2023 (Abbas Səhhətlə birgə) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * [[Ənvər Çingizoğlu]], Mahmudbəyovlardan biri. "Soy" dərgisi, 2 (34), Bakı, 2010. səh. 23–25. {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı pedaqoqlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı publisistlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan jurnal redaktorları]] [[Kateqoriya:Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının məzunları]] ky07et5b0hp0t7fws0racz8ahqytowk 0 79851 7865585 7844213 2024-11-27T08:41:45Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865585 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Məhəmməd Ağaoğlu |orijinal adı = Ağaoğlu Məhəmməd bəy Ağa oğlu }} '''Məhəmməd Ağaoğlu''' ({{Dil-en|Mehmet Aga-Oglu}}; {{DVTY}}) — alim-sənətşünas, [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]]. == Həyatı == Məhəmməd Ağa oğlu Ağayev [[1896]]-cı il avqustun 24-də [[İrəvan quberniyası]]nın mərkəzi [[İrəvan şəhəri]]ndə ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini burada mədrəsədə almış, sonra [[1912]]-ci ildə gimnaziyanı bitirmiş və həmin il Moskva Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuşdur. Ağaoğlu burada qədim şərq incəsənət tarixi, ədəbi və fəlsəfi fikri ilə tanış olmuş və bu onda tədqiqatçılığa meyl oyatmışdır. O, 1916-cı ildə MDU-nu<ref>[[Ədalət Tahirzadə|Tahirzadə, Ədalət]]. [https://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm Təhsil tariximiz: yeni bilgilər. Ali təhsil tariximizdən] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180615052859/http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |date=2018-06-15 }}. "[[Azərbaycan müəllimi (qəzet)|Azərbaycan müəllimi]]" qəzeti (№5, 3 fevral 2012)</ref>, 1926-cı ildə isə Vyana Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsini bitirmişdir.<ref name=":0">{{Cite web |title=Görkəmli azərbaycanlılar |url=http://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl6.pdf |access-date=2019-02-26 |archive-date=2019-03-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190320210313/http://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl6.pdf |url-status=live }}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycanda ilk dövlət muzeyi |url=http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2013/dekabr/339541.htm |access-date=2019-02-26 |archive-date=2022-01-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220117020310/http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2013/dekabr/339541.htm |url-status=live }}</ref> == Fəaliyyəti == MDU-nu bitirdikdən sonra Məhəmməd Ağaoğlu 1916-1919-cu illərdə şərq mədəniyyəti və islam incəsənətini öyrənmək üçün [[Türkiyə]], [[Türkistan]] [[İran]], [[İraq]], [[Suriya]] və Orta Asiyaya səfər etmiş, filologiya elmləri üzrə doktorluq dissertasiyası müdafiə etdikdən sonra Bakıya köçmüşdür. [[1920]]-ci ildə Türkiyəyə mühacirət etmiş, [[İstanbul Universiteti]]nə daxil olmuşdur. Geniş erudisiyalı şərqşünas alim kimi tanınmış, Azərbaycan, ərəb, fars, rus, ingilis, alman, fransız, latın və yunan dillərini mükəmməl bilmişdir. Məhəmməd Ağaoğlu [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin qurulmasında, həmçinin həmin dövrdə mədəni quruculuq işlərində bır sıra maarif mədəniyyət və sənət ocaqlarının yaradılmasında, muzeyşünaslıq, qədim maddi mədəniyyət nümunələrini qorumaq sahəsində fəal çalışmışdır. O, Bakıda "İstiqbal" muzeyi yaradır, eyni zamanda arxeologiya və etnoqrafiya cəmiyyətlərinin təşkilində iştirak edir. "''Qədim abidələrin müdafiəsi Cəmiyyəti''" Ağaoğlunun təşəbbüsü və köməyi ilə yaradılmışdır. [[İstanbul]] muzeylərinin direktoru Xəlil Ədhəmin məsləhət və köməyi ilə 1923-1927-ci illərdə şərqşünas alimlərin kurslarında şərq dilləri və mədəniyyəti sayəsində biliyini təkmilləşdirmiş, yüksək ixtisas qazanmışdır. Həmçinin elmi tədqiqatına görə 1926-cı ildə fəlsəfə elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. [[Fayl:Students of the Azerbaijan Democratic Republic.jpg|thumb|296x296px|Avropada oxuyan [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tələbələri|Cümhuriyyət tələbələri]] ümumi yığıncağı (Berlin, Anadolu klubu, 1922-1923-cü illər). Tam mərkəzdəki xanım — [[Qəmər Ağaoğlu|Qəmər Ağaoğlu (Talıbxanbəyli)]], onun arxasında həyat yoldaşı Məhəmməd Ağaoğlu]] Məhəmməd Ağaoğlu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdikdən sonra Türkiyə və Avstriyaya yaşamışdır. 1927-1928-ci illərdə İstanbulda Milli Muzeyin "çinli köşk" islam incəsənəti bölməsinə müdirlik etmiş, eyni zamanda İstanbul Universitetinin incəsənət kafedrasında professor asistenti vəzifəsində çalışmışdır. Elə həmin ildə "Türk və İslam əsərləri" muzeyinin əvəzedici direktoru vəzifəsinə təyin edilmişdir. Məhəmməd Ağaoğlu 1929-cu ildə [[ABŞ]]-yə köçərək ömrünün sonunadək orada yaşayır. Burada Detroyt İncəsənət İnstitutunda Yaxın Şərq mədəniyyəti və incəsənəti şöbəsini təşkil etmiş, müsəlman şərq xalqlarının dekorativ səhnə nümunələrindən ibarət böyük sərgi açmış, çoxlu kolleksiya toplamışdır. Onun sayəsində Detroyt "''İslam incəsənəti qalereyası''" zənginliyi ilə seçilmişdir. 1933-38-ci illərdə Məhəmməd Ağaoğlu Detroyt universitetində Şərq xalqları mədəniyyəti kafedrasının professoru olmuşdur. O, [[Azərbaycan]], Türkiyə, İran və başqa Şərq ölkələrinin incəsənət tarixini tədqiq edərək Şərq miniatürü, xalça, bədii metal və parça sənətinə dair qiymətli əsərlər yazmışdır. Məhəmməd Ağaoğlu 50-dən artıq Azərbaycan, Türkiyə, İran, Ərəb Şərqi və Türkistan xalqlarının incəsənət, arxitektura, memarlıq tarixinə, təsviri və dekorativ tətbiqi sənətinin ayrı-ayrı problemlərinə dair Amerika və Avropada dərc edilmiş elmi əsərin, həmçinin "İslam incəsənəti tarixi" ({{dil-tr|İslam Sanat Tarihi}}; İstanbul, 1928), "XV əsrdə İranda kitab çapı" ({{dil-en|Persian Bookbindings of the Fifteenth Century}}; Ann-Arbor, 1935), "Səfəvilər dövrünün manufaktura və xalçaları" ({{dil-en|Ṣawafid Rugs and Textiles, The Collection of the Shrine of Imām ʿAli at al-Najaf}}; Nyu-York, 1941) kitablarının müəllifidir. Bu məqalələrdən İstanbul Topqapı sarayı muzeyinin kitabxanasında saxlanan bəzi naməlum əlyazmaları və bir neçə illüstrasiyalı əlyazmaları haqqında ilkin qeydlər, "Frir incəsənət qalereyasında saxlanan "Xosrov və Şirin" əlyazması" orta əsr Azərbaycan incəsənətindən bəhs edir. [[Fayl:Ferdowsi millenary congress.jpg|left|thumb|292x292px|Məhəmməd Ağaoğlu (soldan bağdaş qurub oturan 3-cü) "Firdovsinin anadan olmasının min illiyi" tədbirində, [[Tehran Universiteti]]nin heyəti (Tehran, 1934-cü il)]] 1934-cü ildə [[Firdovsi]]nin anadan olmasının min illiyi münasibətilə Tehranda keçirilən Beynəlxalq Şərqşünaslıq konqresində Detroyt İncəsənət İnstitutunu və Miçiqan Universitetini təmsil etmişdir. Onu mədəniyyət mərkəzlərinə mühazirə oxumağa və İslam incəsənət sərgisi təşkil etməyə dəvət etmişlər. Şərq mədəniyyəti və incəsənətinin unudulmuş abidələrini, sənət əsərlərini tədqiq və təbliğ etməsi ona dünya şərqşünaslığı salnaməsində ölməz mövqe qazandırmışdır. Ağaoğlu 1934-cü ildə təsis etdiyi "Ars İslamika" ("İslam incəsənəti") adlı jurnalın ömrünün sonunadək naşiri və redaktoru olmuşdur<ref>{{cite book|author=[[Vilayət Quliyev]]|title=Cümhuriyyət yazıları|year=2021|location=[[Bakı]]|publisher=Çapar yayınları|isbn=9056041100361|page=365}}</ref>. 4 iyul 1949-cu ildə<ref>Weibel, Adèle Coulin. (1951). [https://www.jstor.org/stable/4515700 "Mehmet Aga-Oglu (1896-1949)"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220425181303/https://www.jstor.org/stable/4515700 |date=2022-04-25 }}. Ars Islamica (ingiliscə). The Smithsonian Institution. Vol. 15/16 (1951), pp. 267-271</ref> Amerikanın [[Detroyt]] şəhərində vəfat etmişdir.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Həmçinin bax == * [[Qəmər Ağaoğlu]] * [[Dilşad Elbrus]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}}{{Cümhuriyyət tələbələri}} [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:ABŞ tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Sənətşünaslar]] [[Kateqoriya:İrəvanda doğulanlar]] [[Kateqoriya:1896-cı ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:1949-cu ildə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tələbələri]] [[Kateqoriya:Moskvada təhsil almış azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Muzey direktorları]] [[Kateqoriya:Türkiyə azərbaycanlıları]] [[Kateqoriya:ABŞ azərbaycanlıları]] enh3llnzbh4zr3rvk495d9b2o66d90s 7865586 7865585 2024-11-27T08:42:03Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Sənətşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ sənətşünasları]] əlavə olundu 7865586 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Məhəmməd Ağaoğlu |orijinal adı = Ağaoğlu Məhəmməd bəy Ağa oğlu }} '''Məhəmməd Ağaoğlu''' ({{Dil-en|Mehmet Aga-Oglu}}; {{DVTY}}) — alim-sənətşünas, [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]]. == Həyatı == Məhəmməd Ağa oğlu Ağayev [[1896]]-cı il avqustun 24-də [[İrəvan quberniyası]]nın mərkəzi [[İrəvan şəhəri]]ndə ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini burada mədrəsədə almış, sonra [[1912]]-ci ildə gimnaziyanı bitirmiş və həmin il Moskva Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olmuşdur. Ağaoğlu burada qədim şərq incəsənət tarixi, ədəbi və fəlsəfi fikri ilə tanış olmuş və bu onda tədqiqatçılığa meyl oyatmışdır. O, 1916-cı ildə MDU-nu<ref>[[Ədalət Tahirzadə|Tahirzadə, Ədalət]]. [https://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm Təhsil tariximiz: yeni bilgilər. Ali təhsil tariximizdən] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180615052859/http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |date=2018-06-15 }}. "[[Azərbaycan müəllimi (qəzet)|Azərbaycan müəllimi]]" qəzeti (№5, 3 fevral 2012)</ref>, 1926-cı ildə isə Vyana Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsini bitirmişdir.<ref name=":0">{{Cite web |title=Görkəmli azərbaycanlılar |url=http://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl6.pdf |access-date=2019-02-26 |archive-date=2019-03-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190320210313/http://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl6.pdf |url-status=live }}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=Azərbaycanda ilk dövlət muzeyi |url=http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2013/dekabr/339541.htm |access-date=2019-02-26 |archive-date=2022-01-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220117020310/http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2013/dekabr/339541.htm |url-status=live }}</ref> == Fəaliyyəti == MDU-nu bitirdikdən sonra Məhəmməd Ağaoğlu 1916-1919-cu illərdə şərq mədəniyyəti və islam incəsənətini öyrənmək üçün [[Türkiyə]], [[Türkistan]] [[İran]], [[İraq]], [[Suriya]] və Orta Asiyaya səfər etmiş, filologiya elmləri üzrə doktorluq dissertasiyası müdafiə etdikdən sonra Bakıya köçmüşdür. [[1920]]-ci ildə Türkiyəyə mühacirət etmiş, [[İstanbul Universiteti]]nə daxil olmuşdur. Geniş erudisiyalı şərqşünas alim kimi tanınmış, Azərbaycan, ərəb, fars, rus, ingilis, alman, fransız, latın və yunan dillərini mükəmməl bilmişdir. Məhəmməd Ağaoğlu [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin qurulmasında, həmçinin həmin dövrdə mədəni quruculuq işlərində bır sıra maarif mədəniyyət və sənət ocaqlarının yaradılmasında, muzeyşünaslıq, qədim maddi mədəniyyət nümunələrini qorumaq sahəsində fəal çalışmışdır. O, Bakıda "İstiqbal" muzeyi yaradır, eyni zamanda arxeologiya və etnoqrafiya cəmiyyətlərinin təşkilində iştirak edir. "''Qədim abidələrin müdafiəsi Cəmiyyəti''" Ağaoğlunun təşəbbüsü və köməyi ilə yaradılmışdır. [[İstanbul]] muzeylərinin direktoru Xəlil Ədhəmin məsləhət və köməyi ilə 1923-1927-ci illərdə şərqşünas alimlərin kurslarında şərq dilləri və mədəniyyəti sayəsində biliyini təkmilləşdirmiş, yüksək ixtisas qazanmışdır. Həmçinin elmi tədqiqatına görə 1926-cı ildə fəlsəfə elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. [[Fayl:Students of the Azerbaijan Democratic Republic.jpg|thumb|296x296px|Avropada oxuyan [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tələbələri|Cümhuriyyət tələbələri]] ümumi yığıncağı (Berlin, Anadolu klubu, 1922-1923-cü illər). Tam mərkəzdəki xanım — [[Qəmər Ağaoğlu|Qəmər Ağaoğlu (Talıbxanbəyli)]], onun arxasında həyat yoldaşı Məhəmməd Ağaoğlu]] Məhəmməd Ağaoğlu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdikdən sonra Türkiyə və Avstriyaya yaşamışdır. 1927-1928-ci illərdə İstanbulda Milli Muzeyin "çinli köşk" islam incəsənəti bölməsinə müdirlik etmiş, eyni zamanda İstanbul Universitetinin incəsənət kafedrasında professor asistenti vəzifəsində çalışmışdır. Elə həmin ildə "Türk və İslam əsərləri" muzeyinin əvəzedici direktoru vəzifəsinə təyin edilmişdir. Məhəmməd Ağaoğlu 1929-cu ildə [[ABŞ]]-yə köçərək ömrünün sonunadək orada yaşayır. Burada Detroyt İncəsənət İnstitutunda Yaxın Şərq mədəniyyəti və incəsənəti şöbəsini təşkil etmiş, müsəlman şərq xalqlarının dekorativ səhnə nümunələrindən ibarət böyük sərgi açmış, çoxlu kolleksiya toplamışdır. Onun sayəsində Detroyt "''İslam incəsənəti qalereyası''" zənginliyi ilə seçilmişdir. 1933-38-ci illərdə Məhəmməd Ağaoğlu Detroyt universitetində Şərq xalqları mədəniyyəti kafedrasının professoru olmuşdur. O, [[Azərbaycan]], Türkiyə, İran və başqa Şərq ölkələrinin incəsənət tarixini tədqiq edərək Şərq miniatürü, xalça, bədii metal və parça sənətinə dair qiymətli əsərlər yazmışdır. Məhəmməd Ağaoğlu 50-dən artıq Azərbaycan, Türkiyə, İran, Ərəb Şərqi və Türkistan xalqlarının incəsənət, arxitektura, memarlıq tarixinə, təsviri və dekorativ tətbiqi sənətinin ayrı-ayrı problemlərinə dair Amerika və Avropada dərc edilmiş elmi əsərin, həmçinin "İslam incəsənəti tarixi" ({{dil-tr|İslam Sanat Tarihi}}; İstanbul, 1928), "XV əsrdə İranda kitab çapı" ({{dil-en|Persian Bookbindings of the Fifteenth Century}}; Ann-Arbor, 1935), "Səfəvilər dövrünün manufaktura və xalçaları" ({{dil-en|Ṣawafid Rugs and Textiles, The Collection of the Shrine of Imām ʿAli at al-Najaf}}; Nyu-York, 1941) kitablarının müəllifidir. Bu məqalələrdən İstanbul Topqapı sarayı muzeyinin kitabxanasında saxlanan bəzi naməlum əlyazmaları və bir neçə illüstrasiyalı əlyazmaları haqqında ilkin qeydlər, "Frir incəsənət qalereyasında saxlanan "Xosrov və Şirin" əlyazması" orta əsr Azərbaycan incəsənətindən bəhs edir. [[Fayl:Ferdowsi millenary congress.jpg|left|thumb|292x292px|Məhəmməd Ağaoğlu (soldan bağdaş qurub oturan 3-cü) "Firdovsinin anadan olmasının min illiyi" tədbirində, [[Tehran Universiteti]]nin heyəti (Tehran, 1934-cü il)]] 1934-cü ildə [[Firdovsi]]nin anadan olmasının min illiyi münasibətilə Tehranda keçirilən Beynəlxalq Şərqşünaslıq konqresində Detroyt İncəsənət İnstitutunu və Miçiqan Universitetini təmsil etmişdir. Onu mədəniyyət mərkəzlərinə mühazirə oxumağa və İslam incəsənət sərgisi təşkil etməyə dəvət etmişlər. Şərq mədəniyyəti və incəsənətinin unudulmuş abidələrini, sənət əsərlərini tədqiq və təbliğ etməsi ona dünya şərqşünaslığı salnaməsində ölməz mövqe qazandırmışdır. Ağaoğlu 1934-cü ildə təsis etdiyi "Ars İslamika" ("İslam incəsənəti") adlı jurnalın ömrünün sonunadək naşiri və redaktoru olmuşdur<ref>{{cite book|author=[[Vilayət Quliyev]]|title=Cümhuriyyət yazıları|year=2021|location=[[Bakı]]|publisher=Çapar yayınları|isbn=9056041100361|page=365}}</ref>. 4 iyul 1949-cu ildə<ref>Weibel, Adèle Coulin. (1951). [https://www.jstor.org/stable/4515700 "Mehmet Aga-Oglu (1896-1949)"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220425181303/https://www.jstor.org/stable/4515700 |date=2022-04-25 }}. Ars Islamica (ingiliscə). The Smithsonian Institution. Vol. 15/16 (1951), pp. 267-271</ref> Amerikanın [[Detroyt]] şəhərində vəfat etmişdir.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Həmçinin bax == * [[Qəmər Ağaoğlu]] * [[Dilşad Elbrus]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}}{{Cümhuriyyət tələbələri}} [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:ABŞ tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:ABŞ sənətşünasları]] [[Kateqoriya:İrəvanda doğulanlar]] [[Kateqoriya:1896-cı ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:1949-cu ildə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tələbələri]] [[Kateqoriya:Moskvada təhsil almış azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Muzey direktorları]] [[Kateqoriya:Türkiyə azərbaycanlıları]] [[Kateqoriya:ABŞ azərbaycanlıları]] 2gk3y7vwsunpi42z4vxqfakvnf4gaso 0 81785 7865610 7543706 2024-11-27T09:13:11Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865610 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Abdulla Sur |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Sur Abdulla Tofiq.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 23.07.1883 |doğum yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 1912 |vəfat yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |təhsili = [[İstanbul Universiteti]], 1909<ref>{{Cite web |title=Ali təhsil tariximizdən |url=http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |access-date=2018-05-02 |archive-date=2018-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180514171318/http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |url-status=live }}</ref> |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Mirzə Abdulla Məhəmmədzadə''' (təxəllüsü: '''Abdulla Sur, Abdulla Tofiq'''; {{DVTY}}) — [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], [[Tənqidi realizm|tənqidçi]].<ref>{{cite web |url = http://anl.az/down/teqvim2008.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220308105955/http://www.anl.az/down/teqvim2008.pdf |archivedate = 2022-03-08 |title = Əlamətdar və tarixi günlər təqvimi |author = |date = 2008 |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{cite web |url = http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html?lang=az |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191204111453/http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html%3Flang%3Daz |archivedate = 2019-12-04 |title = Böyük ədəbiyyat sevdalısı |author = |date = |work = |publisher = medeniyyet.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref> == Həyatı == Abdulla Sur 23 iyul 1883-cü ildə [[Gəncə]]də anadan olmuşdur. === Təhsili === İlk təhsilini Gəncədəki Xeyriyyə Məktəbində almış, burada müxtəlif dünyəvi elmlərlə yanaşı ərəb və fars dillərini də öyrənmişdir. Çox gənc yaşda – 1899-da, təhsil aldığı məktəbin müəllimi olaraq işləməyə başlamışdır. 1906-cı ildə İstanbula getmiş və İstanbul Universitetində təhsil almışdır. Dərin savadı, ədəbi zövqü və geniş mühakiməsiylə çox qısa zamanda bütün Gəncə ziyalıları arasında tanınmışdır. == Fəaliyyəti == İlk məqalələri 1903-cü ildə [[Tiflis]]də nəşrə başlayan [[Şərqi-Rus qəzeti|"Şərqi-Rus" qəzeti]]ndə çap olunmuşdur. Həmin ildə Tiflisə köçərək, bu qəzetin təsisçisi işləyir. Onun yazıları qəzetin hər sayında yer alırdı. Abdulla Surun 1903-cü ildə başlayan mətbuat həyatı, qəzetçilik fəaliyyəti onun qısa ömrünün sonuna qədər davam etmişdir. O, Qafqazın müxtəlif mətbuat orqanlarına A. Sur, Məhəmmədzadə, Qafqasiyalı, A. Tofiq, Gəncəli, Abdulla Məhəmmədzadə, Bir Adam və başqa imzalarla məqalələr yazmışdır. "Şərqi-Rus" bağlandıqdan sonra yenidən Gəncəyə qayıdan Abdulla Sur burada müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir, eyni zamanda "Həyat" və "İrşad" qəzetlərinə ədəbiyyat və mədəniyyət mövzularında məqalələr yazır. Çağdaşları bu yorulmaz və istedadlı gənci, həm də gülərüz, xoşxasiyyət, [[Millətçilik|milətçi]] və bütün tələbələrinin sevimli müəllimi olaraq xatırlayacaqlardı. 1906-cl ildə Abdulla Sur [[İstanbul]]a gedir. İki il yarım burada yaşayaraq, [[İstanbul Universiteti|İstanbul Darülfunu]]nda (Universitetində) ədəbiyyat müəllimi kimi çalışır. [[Türk]] qəzetlərində məqalələri çap olunur. Həyatının [[İstanbul]] vaxtında ən böyük və ən önəmli əsərini "Türk ədəbiyyatına bir baxış" kitabını yazmağa başlayır. Həcmi min səhifədən artıq olan bu kitabı bitirsə də, çap etdirmir. Əlyazma halındakı kitabın çox hissəsi itmiş, yalnız ayrı-ayrı parçaları qalmışdır. İstanbulda 1908-ci ilin noyabr ayına qədər yaşayan Abdulla Sur burada Osmanlı ədəbiyyatı haqda araşdırmalar aparmış, İbrahim Şinasinin "Şair evlənməsi" əsərini [[Türkiyə türkcəsi]]ndən [[Azərbaycan türkcəsi]]nə çevirmişdir. [[Rus dili]]ndə yazılmış olan [[coğrafiya]]ya dair bir kitabı da [[Türk dili|türkcəy]]ə çevirmişdir. Bütün bunlardan əlavə üç cildlik bir antalogiya hazırlamağa başlamışdır. [[Azərbaycan]]a qayıtdıqdan sonra Abdulla Surun vətəninin mədəniyyət həyatına daha böyük qatqısı olmuşdur. O, 1910-cu ildə [[Gəncə]]də "Ədəbiyyat və Sənət" cəmiyyəti qurmuşdu. Bu cəmiyyətin əsas məqsədi istedadlı gəncləri üzə çıxarmaq, onların qarşıdakı təhsillərinə kömək etmək idi. Cəmiyyət yeni ədəbiyyat və sənət əsərlərini ortaya çıxarmaq üçün müsabiqələr də təşkil edirdi. Klassik və çağdaş [[Azərbaycan]] və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] türk ədəbiyyatının problemleri ilə davamlı şəkildə məşğul olan Abdulla Sur, dilin və üslubun sadəliyi, başa düşülən olması məsələsinə olduqca böyük önəm verirdi. Buna görə də o, əsərlərini ərəb, fars və türk dillərinin sintezindən ibarət bir dildə yazan [[Əbdülhaq Həmid]], [[Tofiq Fikrət]], [[Məhəmməd Hadi]] kimi görkəmli şair və yazıçıların yaradıcılığını tənqid atəşinə tutur, onların işlətdikləri süni dilin əsərlərindəki fikrin və düşüncələrin başa düşülməsinə əngəl yaratdığını iddia edirdi. [[XX əsr]]in tanınmış şairlərindən olan [[Əhməd Cavad]] [[Gəncə]]də Abdulla Surdan ədəbiyyat dərsləri almış və təsirində qalmışdır. Sur isə [[Firidun bəy Köçərli]]ni özünün müəllimi saymaqla bərabər "Azərbaycan Ədəbiyyatı" əsərinin yazılmasında ona kömək etmişdir. == Ölümü == Abdulla Sur 1912-ci il may ayının 8-də ağır bir xəstəlikdən sonra [[Tbilisi|Tiflis]] xəstəxanasında dünyasını dəyişmiş və [[Gəncə]] [[Səbiskar qəbiristanlığı]]da dəfn olunmuşdur.<ref>S. Şükürov. "Gəncə məktəblərinin tarixindən’’. Bakı, 1990, s.80</ref> == Kitabları == * Abdulla Sur. Fikrin karvanı. Bakı: 1984 == Həmçinin bax == * [[Ədəbiyyatşünaslıq]] == Ədəbiyyat == * Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II C.-B.: Azərnəşr, 1960.- 908 s. * Elçin. Fikrin karvanı.- B.: Yazıçı, 1984.- 348 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I C.- B.: Elm, 1979.- 609 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. II C.- B.: Elm, 1981.- 460 s. * Mirəhmədov Ə. Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər.- B.: Maarif, 1983.- 964 s. * Talıbzadə K. Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi.- B.: Azərnəşr, 1984.- 340 s. * Talıbzadə K. XX əsr Azərbaycan tənqidi.- B.: MEA, 1966.- 540 s. * Qasımov Cəlal. Abdulla Surun həyatı və yaradıcılığı, Bakı: "Təhsil" nəşriyyatı, 2004, — 136 s. * Sultanlı Vaqif. AZərbaycan ədəbi tənqidi, Bakı: Nurlar, 2019. — 312 s. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 Abdulla Surun bioqrafiyası – www.adam.az] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111117231149/http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 |date=2011-11-17 }} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Publisistlər]] [[Kateqoriya:Pedaqoqlar]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Gəncədə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Gəncədə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Səbiskar qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İstanbulda təhsil almış azərbaycanlılar]] b4e1rj4s3xwjud1msc9e4teop2ntnum 7865611 7865610 2024-11-27T09:13:20Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Publisistlər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] əlavə olundu 7865611 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Abdulla Sur |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Sur Abdulla Tofiq.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 23.07.1883 |doğum yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 1912 |vəfat yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |təhsili = [[İstanbul Universiteti]], 1909<ref>{{Cite web |title=Ali təhsil tariximizdən |url=http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |access-date=2018-05-02 |archive-date=2018-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180514171318/http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |url-status=live }}</ref> |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Mirzə Abdulla Məhəmmədzadə''' (təxəllüsü: '''Abdulla Sur, Abdulla Tofiq'''; {{DVTY}}) — [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], [[Tənqidi realizm|tənqidçi]].<ref>{{cite web |url = http://anl.az/down/teqvim2008.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220308105955/http://www.anl.az/down/teqvim2008.pdf |archivedate = 2022-03-08 |title = Əlamətdar və tarixi günlər təqvimi |author = |date = 2008 |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{cite web |url = http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html?lang=az |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191204111453/http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html%3Flang%3Daz |archivedate = 2019-12-04 |title = Böyük ədəbiyyat sevdalısı |author = |date = |work = |publisher = medeniyyet.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref> == Həyatı == Abdulla Sur 23 iyul 1883-cü ildə [[Gəncə]]də anadan olmuşdur. === Təhsili === İlk təhsilini Gəncədəki Xeyriyyə Məktəbində almış, burada müxtəlif dünyəvi elmlərlə yanaşı ərəb və fars dillərini də öyrənmişdir. Çox gənc yaşda – 1899-da, təhsil aldığı məktəbin müəllimi olaraq işləməyə başlamışdır. 1906-cı ildə İstanbula getmiş və İstanbul Universitetində təhsil almışdır. Dərin savadı, ədəbi zövqü və geniş mühakiməsiylə çox qısa zamanda bütün Gəncə ziyalıları arasında tanınmışdır. == Fəaliyyəti == İlk məqalələri 1903-cü ildə [[Tiflis]]də nəşrə başlayan [[Şərqi-Rus qəzeti|"Şərqi-Rus" qəzeti]]ndə çap olunmuşdur. Həmin ildə Tiflisə köçərək, bu qəzetin təsisçisi işləyir. Onun yazıları qəzetin hər sayında yer alırdı. Abdulla Surun 1903-cü ildə başlayan mətbuat həyatı, qəzetçilik fəaliyyəti onun qısa ömrünün sonuna qədər davam etmişdir. O, Qafqazın müxtəlif mətbuat orqanlarına A. Sur, Məhəmmədzadə, Qafqasiyalı, A. Tofiq, Gəncəli, Abdulla Məhəmmədzadə, Bir Adam və başqa imzalarla məqalələr yazmışdır. "Şərqi-Rus" bağlandıqdan sonra yenidən Gəncəyə qayıdan Abdulla Sur burada müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir, eyni zamanda "Həyat" və "İrşad" qəzetlərinə ədəbiyyat və mədəniyyət mövzularında məqalələr yazır. Çağdaşları bu yorulmaz və istedadlı gənci, həm də gülərüz, xoşxasiyyət, [[Millətçilik|milətçi]] və bütün tələbələrinin sevimli müəllimi olaraq xatırlayacaqlardı. 1906-cl ildə Abdulla Sur [[İstanbul]]a gedir. İki il yarım burada yaşayaraq, [[İstanbul Universiteti|İstanbul Darülfunu]]nda (Universitetində) ədəbiyyat müəllimi kimi çalışır. [[Türk]] qəzetlərində məqalələri çap olunur. Həyatının [[İstanbul]] vaxtında ən böyük və ən önəmli əsərini "Türk ədəbiyyatına bir baxış" kitabını yazmağa başlayır. Həcmi min səhifədən artıq olan bu kitabı bitirsə də, çap etdirmir. Əlyazma halındakı kitabın çox hissəsi itmiş, yalnız ayrı-ayrı parçaları qalmışdır. İstanbulda 1908-ci ilin noyabr ayına qədər yaşayan Abdulla Sur burada Osmanlı ədəbiyyatı haqda araşdırmalar aparmış, İbrahim Şinasinin "Şair evlənməsi" əsərini [[Türkiyə türkcəsi]]ndən [[Azərbaycan türkcəsi]]nə çevirmişdir. [[Rus dili]]ndə yazılmış olan [[coğrafiya]]ya dair bir kitabı da [[Türk dili|türkcəy]]ə çevirmişdir. Bütün bunlardan əlavə üç cildlik bir antalogiya hazırlamağa başlamışdır. [[Azərbaycan]]a qayıtdıqdan sonra Abdulla Surun vətəninin mədəniyyət həyatına daha böyük qatqısı olmuşdur. O, 1910-cu ildə [[Gəncə]]də "Ədəbiyyat və Sənət" cəmiyyəti qurmuşdu. Bu cəmiyyətin əsas məqsədi istedadlı gəncləri üzə çıxarmaq, onların qarşıdakı təhsillərinə kömək etmək idi. Cəmiyyət yeni ədəbiyyat və sənət əsərlərini ortaya çıxarmaq üçün müsabiqələr də təşkil edirdi. Klassik və çağdaş [[Azərbaycan]] və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] türk ədəbiyyatının problemleri ilə davamlı şəkildə məşğul olan Abdulla Sur, dilin və üslubun sadəliyi, başa düşülən olması məsələsinə olduqca böyük önəm verirdi. Buna görə də o, əsərlərini ərəb, fars və türk dillərinin sintezindən ibarət bir dildə yazan [[Əbdülhaq Həmid]], [[Tofiq Fikrət]], [[Məhəmməd Hadi]] kimi görkəmli şair və yazıçıların yaradıcılığını tənqid atəşinə tutur, onların işlətdikləri süni dilin əsərlərindəki fikrin və düşüncələrin başa düşülməsinə əngəl yaratdığını iddia edirdi. [[XX əsr]]in tanınmış şairlərindən olan [[Əhməd Cavad]] [[Gəncə]]də Abdulla Surdan ədəbiyyat dərsləri almış və təsirində qalmışdır. Sur isə [[Firidun bəy Köçərli]]ni özünün müəllimi saymaqla bərabər "Azərbaycan Ədəbiyyatı" əsərinin yazılmasında ona kömək etmişdir. == Ölümü == Abdulla Sur 1912-ci il may ayının 8-də ağır bir xəstəlikdən sonra [[Tbilisi|Tiflis]] xəstəxanasında dünyasını dəyişmiş və [[Gəncə]] [[Səbiskar qəbiristanlığı]]da dəfn olunmuşdur.<ref>S. Şükürov. "Gəncə məktəblərinin tarixindən’’. Bakı, 1990, s.80</ref> == Kitabları == * Abdulla Sur. Fikrin karvanı. Bakı: 1984 == Həmçinin bax == * [[Ədəbiyyatşünaslıq]] == Ədəbiyyat == * Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II C.-B.: Azərnəşr, 1960.- 908 s. * Elçin. Fikrin karvanı.- B.: Yazıçı, 1984.- 348 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I C.- B.: Elm, 1979.- 609 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. II C.- B.: Elm, 1981.- 460 s. * Mirəhmədov Ə. Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər.- B.: Maarif, 1983.- 964 s. * Talıbzadə K. Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi.- B.: Azərnəşr, 1984.- 340 s. * Talıbzadə K. XX əsr Azərbaycan tənqidi.- B.: MEA, 1966.- 540 s. * Qasımov Cəlal. Abdulla Surun həyatı və yaradıcılığı, Bakı: "Təhsil" nəşriyyatı, 2004, — 136 s. * Sultanlı Vaqif. AZərbaycan ədəbi tənqidi, Bakı: Nurlar, 2019. — 312 s. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 Abdulla Surun bioqrafiyası – www.adam.az] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111117231149/http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 |date=2011-11-17 }} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Pedaqoqlar]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Gəncədə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Gəncədə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Səbiskar qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İstanbulda təhsil almış azərbaycanlılar]] 1y5xbm0g34hs5atuxhzveyodf1h5dd8 7865612 7865611 2024-11-27T09:13:30Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Pedaqoqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] əlavə olundu 7865612 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Abdulla Sur |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Sur Abdulla Tofiq.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 23.07.1883 |doğum yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 1912 |vəfat yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |təhsili = [[İstanbul Universiteti]], 1909<ref>{{Cite web |title=Ali təhsil tariximizdən |url=http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |access-date=2018-05-02 |archive-date=2018-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180514171318/http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |url-status=live }}</ref> |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Mirzə Abdulla Məhəmmədzadə''' (təxəllüsü: '''Abdulla Sur, Abdulla Tofiq'''; {{DVTY}}) — [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], [[Tənqidi realizm|tənqidçi]].<ref>{{cite web |url = http://anl.az/down/teqvim2008.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220308105955/http://www.anl.az/down/teqvim2008.pdf |archivedate = 2022-03-08 |title = Əlamətdar və tarixi günlər təqvimi |author = |date = 2008 |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{cite web |url = http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html?lang=az |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191204111453/http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html%3Flang%3Daz |archivedate = 2019-12-04 |title = Böyük ədəbiyyat sevdalısı |author = |date = |work = |publisher = medeniyyet.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref> == Həyatı == Abdulla Sur 23 iyul 1883-cü ildə [[Gəncə]]də anadan olmuşdur. === Təhsili === İlk təhsilini Gəncədəki Xeyriyyə Məktəbində almış, burada müxtəlif dünyəvi elmlərlə yanaşı ərəb və fars dillərini də öyrənmişdir. Çox gənc yaşda – 1899-da, təhsil aldığı məktəbin müəllimi olaraq işləməyə başlamışdır. 1906-cı ildə İstanbula getmiş və İstanbul Universitetində təhsil almışdır. Dərin savadı, ədəbi zövqü və geniş mühakiməsiylə çox qısa zamanda bütün Gəncə ziyalıları arasında tanınmışdır. == Fəaliyyəti == İlk məqalələri 1903-cü ildə [[Tiflis]]də nəşrə başlayan [[Şərqi-Rus qəzeti|"Şərqi-Rus" qəzeti]]ndə çap olunmuşdur. Həmin ildə Tiflisə köçərək, bu qəzetin təsisçisi işləyir. Onun yazıları qəzetin hər sayında yer alırdı. Abdulla Surun 1903-cü ildə başlayan mətbuat həyatı, qəzetçilik fəaliyyəti onun qısa ömrünün sonuna qədər davam etmişdir. O, Qafqazın müxtəlif mətbuat orqanlarına A. Sur, Məhəmmədzadə, Qafqasiyalı, A. Tofiq, Gəncəli, Abdulla Məhəmmədzadə, Bir Adam və başqa imzalarla məqalələr yazmışdır. "Şərqi-Rus" bağlandıqdan sonra yenidən Gəncəyə qayıdan Abdulla Sur burada müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir, eyni zamanda "Həyat" və "İrşad" qəzetlərinə ədəbiyyat və mədəniyyət mövzularında məqalələr yazır. Çağdaşları bu yorulmaz və istedadlı gənci, həm də gülərüz, xoşxasiyyət, [[Millətçilik|milətçi]] və bütün tələbələrinin sevimli müəllimi olaraq xatırlayacaqlardı. 1906-cl ildə Abdulla Sur [[İstanbul]]a gedir. İki il yarım burada yaşayaraq, [[İstanbul Universiteti|İstanbul Darülfunu]]nda (Universitetində) ədəbiyyat müəllimi kimi çalışır. [[Türk]] qəzetlərində məqalələri çap olunur. Həyatının [[İstanbul]] vaxtında ən böyük və ən önəmli əsərini "Türk ədəbiyyatına bir baxış" kitabını yazmağa başlayır. Həcmi min səhifədən artıq olan bu kitabı bitirsə də, çap etdirmir. Əlyazma halındakı kitabın çox hissəsi itmiş, yalnız ayrı-ayrı parçaları qalmışdır. İstanbulda 1908-ci ilin noyabr ayına qədər yaşayan Abdulla Sur burada Osmanlı ədəbiyyatı haqda araşdırmalar aparmış, İbrahim Şinasinin "Şair evlənməsi" əsərini [[Türkiyə türkcəsi]]ndən [[Azərbaycan türkcəsi]]nə çevirmişdir. [[Rus dili]]ndə yazılmış olan [[coğrafiya]]ya dair bir kitabı da [[Türk dili|türkcəy]]ə çevirmişdir. Bütün bunlardan əlavə üç cildlik bir antalogiya hazırlamağa başlamışdır. [[Azərbaycan]]a qayıtdıqdan sonra Abdulla Surun vətəninin mədəniyyət həyatına daha böyük qatqısı olmuşdur. O, 1910-cu ildə [[Gəncə]]də "Ədəbiyyat və Sənət" cəmiyyəti qurmuşdu. Bu cəmiyyətin əsas məqsədi istedadlı gəncləri üzə çıxarmaq, onların qarşıdakı təhsillərinə kömək etmək idi. Cəmiyyət yeni ədəbiyyat və sənət əsərlərini ortaya çıxarmaq üçün müsabiqələr də təşkil edirdi. Klassik və çağdaş [[Azərbaycan]] və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] türk ədəbiyyatının problemleri ilə davamlı şəkildə məşğul olan Abdulla Sur, dilin və üslubun sadəliyi, başa düşülən olması məsələsinə olduqca böyük önəm verirdi. Buna görə də o, əsərlərini ərəb, fars və türk dillərinin sintezindən ibarət bir dildə yazan [[Əbdülhaq Həmid]], [[Tofiq Fikrət]], [[Məhəmməd Hadi]] kimi görkəmli şair və yazıçıların yaradıcılığını tənqid atəşinə tutur, onların işlətdikləri süni dilin əsərlərindəki fikrin və düşüncələrin başa düşülməsinə əngəl yaratdığını iddia edirdi. [[XX əsr]]in tanınmış şairlərindən olan [[Əhməd Cavad]] [[Gəncə]]də Abdulla Surdan ədəbiyyat dərsləri almış və təsirində qalmışdır. Sur isə [[Firidun bəy Köçərli]]ni özünün müəllimi saymaqla bərabər "Azərbaycan Ədəbiyyatı" əsərinin yazılmasında ona kömək etmişdir. == Ölümü == Abdulla Sur 1912-ci il may ayının 8-də ağır bir xəstəlikdən sonra [[Tbilisi|Tiflis]] xəstəxanasında dünyasını dəyişmiş və [[Gəncə]] [[Səbiskar qəbiristanlığı]]da dəfn olunmuşdur.<ref>S. Şükürov. "Gəncə məktəblərinin tarixindən’’. Bakı, 1990, s.80</ref> == Kitabları == * Abdulla Sur. Fikrin karvanı. Bakı: 1984 == Həmçinin bax == * [[Ədəbiyyatşünaslıq]] == Ədəbiyyat == * Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II C.-B.: Azərnəşr, 1960.- 908 s. * Elçin. Fikrin karvanı.- B.: Yazıçı, 1984.- 348 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I C.- B.: Elm, 1979.- 609 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. II C.- B.: Elm, 1981.- 460 s. * Mirəhmədov Ə. Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər.- B.: Maarif, 1983.- 964 s. * Talıbzadə K. Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi.- B.: Azərnəşr, 1984.- 340 s. * Talıbzadə K. XX əsr Azərbaycan tənqidi.- B.: MEA, 1966.- 540 s. * Qasımov Cəlal. Abdulla Surun həyatı və yaradıcılığı, Bakı: "Təhsil" nəşriyyatı, 2004, — 136 s. * Sultanlı Vaqif. AZərbaycan ədəbi tənqidi, Bakı: Nurlar, 2019. — 312 s. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 Abdulla Surun bioqrafiyası – www.adam.az] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111117231149/http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 |date=2011-11-17 }} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Gəncədə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Gəncədə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Səbiskar qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İstanbulda təhsil almış azərbaycanlılar]] m9va6rs11cuqvv80qh877fhc1tz3ct3 7865613 7865612 2024-11-27T09:13:41Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865613 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Abdulla Sur |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Sur Abdulla Tofiq.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 23.07.1883 |doğum yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 1912 |vəfat yeri = [[Gəncə]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |təhsili = [[İstanbul Universiteti]], 1909<ref>{{Cite web |title=Ali təhsil tariximizdən |url=http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |access-date=2018-05-02 |archive-date=2018-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180514171318/http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/05/31.htm |url-status=live }}</ref> |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Mirzə Abdulla Məhəmmədzadə''' (təxəllüsü: '''Abdulla Sur, Abdulla Tofiq'''; {{DVTY}}) — [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], [[Tənqidi realizm|tənqidçi]].<ref>{{cite web |url = http://anl.az/down/teqvim2008.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220308105955/http://www.anl.az/down/teqvim2008.pdf |archivedate = 2022-03-08 |title = Əlamətdar və tarixi günlər təqvimi |author = |date = 2008 |work = |publisher = anl.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref><ref>{{cite web |url = http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html?lang=az |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191204111453/http://medeniyyet.az/page/news/19979/Boyuk-edebiyyat-sevdalisi.html%3Flang%3Daz |archivedate = 2019-12-04 |title = Böyük ədəbiyyat sevdalısı |author = |date = |work = |publisher = medeniyyet.az |accessdate = |language = |url-status = live }}</ref> == Həyatı == Abdulla Sur 23 iyul 1883-cü ildə [[Gəncə]]də anadan olmuşdur. === Təhsili === İlk təhsilini Gəncədəki Xeyriyyə Məktəbində almış, burada müxtəlif dünyəvi elmlərlə yanaşı ərəb və fars dillərini də öyrənmişdir. Çox gənc yaşda – 1899-da, təhsil aldığı məktəbin müəllimi olaraq işləməyə başlamışdır. 1906-cı ildə İstanbula getmiş və İstanbul Universitetində təhsil almışdır. Dərin savadı, ədəbi zövqü və geniş mühakiməsiylə çox qısa zamanda bütün Gəncə ziyalıları arasında tanınmışdır. == Fəaliyyəti == İlk məqalələri 1903-cü ildə [[Tiflis]]də nəşrə başlayan [[Şərqi-Rus qəzeti|"Şərqi-Rus" qəzeti]]ndə çap olunmuşdur. Həmin ildə Tiflisə köçərək, bu qəzetin təsisçisi işləyir. Onun yazıları qəzetin hər sayında yer alırdı. Abdulla Surun 1903-cü ildə başlayan mətbuat həyatı, qəzetçilik fəaliyyəti onun qısa ömrünün sonuna qədər davam etmişdir. O, Qafqazın müxtəlif mətbuat orqanlarına A. Sur, Məhəmmədzadə, Qafqasiyalı, A. Tofiq, Gəncəli, Abdulla Məhəmmədzadə, Bir Adam və başqa imzalarla məqalələr yazmışdır. "Şərqi-Rus" bağlandıqdan sonra yenidən Gəncəyə qayıdan Abdulla Sur burada müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir, eyni zamanda "Həyat" və "İrşad" qəzetlərinə ədəbiyyat və mədəniyyət mövzularında məqalələr yazır. Çağdaşları bu yorulmaz və istedadlı gənci, həm də gülərüz, xoşxasiyyət, [[Millətçilik|milətçi]] və bütün tələbələrinin sevimli müəllimi olaraq xatırlayacaqlardı. 1906-cl ildə Abdulla Sur [[İstanbul]]a gedir. İki il yarım burada yaşayaraq, [[İstanbul Universiteti|İstanbul Darülfunu]]nda (Universitetində) ədəbiyyat müəllimi kimi çalışır. [[Türk]] qəzetlərində məqalələri çap olunur. Həyatının [[İstanbul]] vaxtında ən böyük və ən önəmli əsərini "Türk ədəbiyyatına bir baxış" kitabını yazmağa başlayır. Həcmi min səhifədən artıq olan bu kitabı bitirsə də, çap etdirmir. Əlyazma halındakı kitabın çox hissəsi itmiş, yalnız ayrı-ayrı parçaları qalmışdır. İstanbulda 1908-ci ilin noyabr ayına qədər yaşayan Abdulla Sur burada Osmanlı ədəbiyyatı haqda araşdırmalar aparmış, İbrahim Şinasinin "Şair evlənməsi" əsərini [[Türkiyə türkcəsi]]ndən [[Azərbaycan türkcəsi]]nə çevirmişdir. [[Rus dili]]ndə yazılmış olan [[coğrafiya]]ya dair bir kitabı da [[Türk dili|türkcəy]]ə çevirmişdir. Bütün bunlardan əlavə üç cildlik bir antalogiya hazırlamağa başlamışdır. [[Azərbaycan]]a qayıtdıqdan sonra Abdulla Surun vətəninin mədəniyyət həyatına daha böyük qatqısı olmuşdur. O, 1910-cu ildə [[Gəncə]]də "Ədəbiyyat və Sənət" cəmiyyəti qurmuşdu. Bu cəmiyyətin əsas məqsədi istedadlı gəncləri üzə çıxarmaq, onların qarşıdakı təhsillərinə kömək etmək idi. Cəmiyyət yeni ədəbiyyat və sənət əsərlərini ortaya çıxarmaq üçün müsabiqələr də təşkil edirdi. Klassik və çağdaş [[Azərbaycan]] və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] türk ədəbiyyatının problemleri ilə davamlı şəkildə məşğul olan Abdulla Sur, dilin və üslubun sadəliyi, başa düşülən olması məsələsinə olduqca böyük önəm verirdi. Buna görə də o, əsərlərini ərəb, fars və türk dillərinin sintezindən ibarət bir dildə yazan [[Əbdülhaq Həmid]], [[Tofiq Fikrət]], [[Məhəmməd Hadi]] kimi görkəmli şair və yazıçıların yaradıcılığını tənqid atəşinə tutur, onların işlətdikləri süni dilin əsərlərindəki fikrin və düşüncələrin başa düşülməsinə əngəl yaratdığını iddia edirdi. [[XX əsr]]in tanınmış şairlərindən olan [[Əhməd Cavad]] [[Gəncə]]də Abdulla Surdan ədəbiyyat dərsləri almış və təsirində qalmışdır. Sur isə [[Firidun bəy Köçərli]]ni özünün müəllimi saymaqla bərabər "Azərbaycan Ədəbiyyatı" əsərinin yazılmasında ona kömək etmişdir. == Ölümü == Abdulla Sur 1912-ci il may ayının 8-də ağır bir xəstəlikdən sonra [[Tbilisi|Tiflis]] xəstəxanasında dünyasını dəyişmiş və [[Gəncə]] [[Səbiskar qəbiristanlığı]]da dəfn olunmuşdur.<ref>S. Şükürov. "Gəncə məktəblərinin tarixindən’’. Bakı, 1990, s.80</ref> == Kitabları == * Abdulla Sur. Fikrin karvanı. Bakı: 1984 == Həmçinin bax == * [[Ədəbiyyatşünaslıq]] == Ədəbiyyat == * Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II C.-B.: Azərnəşr, 1960.- 908 s. * Elçin. Fikrin karvanı.- B.: Yazıçı, 1984.- 348 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I C.- B.: Elm, 1979.- 609 s. * Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. II C.- B.: Elm, 1981.- 460 s. * Mirəhmədov Ə. Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər.- B.: Maarif, 1983.- 964 s. * Talıbzadə K. Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi.- B.: Azərnəşr, 1984.- 340 s. * Talıbzadə K. XX əsr Azərbaycan tənqidi.- B.: MEA, 1966.- 540 s. * Qasımov Cəlal. Abdulla Surun həyatı və yaradıcılığı, Bakı: "Təhsil" nəşriyyatı, 2004, — 136 s. * Sultanlı Vaqif. AZərbaycan ədəbi tənqidi, Bakı: Nurlar, 2019. — 312 s. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 Abdulla Surun bioqrafiyası – www.adam.az] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111117231149/http://www.adam.az/az.php?subaction=showfull&id=1205475747&archive=&start_from=&ucat=20,37&go=headlines&category=37 |date=2011-11-17 }} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Gəncədə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Gəncədə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Səbiskar qəbiristanlığında dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:İstanbulda təhsil almış azərbaycanlılar]] 3y2fdz93udg4zjbdp8icow72uxo74xb 0 82115 7864968 7863716 2024-11-26T18:32:08Z Samral 29509 7864968 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Cırtdan (dəqiqləşdirmə)}} {{Məqalə problemləri| {{Vikiləşdirmək|tarix=noyabr 2024}} {{Mənbə yoxluğu|tarix=noyabr 2024}} }} [[Fayl:Джыртдан.jpg|thumb|right|200|Cırtdan]] [[Fayl:Flower holiday Jirtdan.jpg|thumb|right|150|Güllərdən düzəldilmiş Cırtdan]] [[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2010-896.jpg|thumb|2010-cu ildə Azərbaycan markasına Cırtdan və [[div]]]] '''Cırtdan''' — Azərbaycan nağıl personajlarından biri. Cırtdanın əhvalatı çox məşhurdur, [[Div]]ə qalib gəlmişdi. Cırtdan sevimli qəhrəman olduğundan valideynlər çox vaxt körpələri nəvazişlə "cırtdan" adlandırırlar. Analar övladlarına layla deyib, oxşayanda oxuyardılar: <poem> Ağlama, cırtdan bala, Ağzi yoğurtdan bala. Gedim, unu ələyim, Gəlim, səni bələyim. </poem> == Həmçinin bax == * [[Cırtdan (opera)]] * [[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)]] * [[Cırtdanın yeni sərgüzəşti (film, 1973)]] * [[Cırtdan və div (film, 1983)]] * [[Cırtdan (film, 1969)]] [[Kateqoriya:Azərbaycan nağılları]] [[Kateqoriya:Nağıl qəhrəmanları]] [[Kateqoriya:Türk mifologiyası]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın milli oyuncaqları]] 0fjgcl57uu91rb60e6uij9dgy1trgk6 0 82836 7865716 7333802 2024-11-27T10:28:38Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] əlavə olundu 7865716 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{mənbə azlığı}} {{Alim |adı = ƏHLİMAN AXUNDOV |orijinal adı = Əhliman Molla Əli oğlu Axundov |digər adları = |şəkil = Əhliman Axundov.gif |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 1903 |doğum yeri = [[Əliquluuşağı]], [[Qubadlı]] |vəfat tarixi = 1977 |vəfat yeri = [[Bakı]] şəhəri |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Axundov Əhliman Molla Əli oğlu''' (1903-1977), ədəbiyyatşünas. == Həyatı == Əhliman Əli oğlu [[1903|Axundov 30 sentyabr 1903]]-cü ildə keçmiş Yelizavetpol mahalı [[Zəngəzur qəzası]]nın [[Əliquluuşağı]] kəndində anadan olmuşdur. 1909-cu ildən 1919-cu ilədək atası molla Əlinin mədrəsəsində azərbaycan, fars və ərəb dilləırində İlk təhsilini almış və daha sonra Şuşa Pedaqoji Texnikumunu bitirmişdir.. [[1932]]-ci ildə Ali Pedaqoji institutu bitirmiş, aspiranturada təhsilini davam etdirmiş və [[Bəkir Çobanzadə]]nin elmi rəhbərliyi ilə dissertasiya müdafiə edərək elmlıər namizədi adını almışdır. Ömrünü folklor tədqiqatına bağlamış Əhliman Axundov Azərbaycanın bütün bölgələri üzrə folklor nümunələrini toplamış və ömrünün sonuna qədər Azərbaycan Elmlər Akademiyası Dil və ədəbiyyat insitutunda müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. Əhliman Axundov [[1977]]-ci ildə Oktyabr ayının 2-də Bakı şəhərində vəfat etmişdir. == Əsərləri == * Sadiq qardaş, 1942 * Qudurğan qaban, 1942 * Nağıllar, 1948 * Азербайджанские сказки, 1950 (rus dilində) * Məlik Məmməd, 1958 * Əsli və Kərəm, 1960 * [[Qaçaq Nəbi (Axundov)|Qaçaq Nəbi]], 1961 * Xalq dastanları 2 cildlik, Əhliman Axundov, 1961 * Azərbaycan nağılları 5 cildlik, 1961 * Telli saz ustaları, 1964 * Cənnət satan molla, 1965 * Sarı aşıq, 1966 * Aşıq Ələsgər, 1967 * Azərbaycan folkloru antologiyası. II cild (toplayanı Ə.Axundov) Bakı. Azərbaycan EA nəşriyyatı. 1968 * Azərbaycan dastanları 5 cildlik Əhliman Axundov, 1969 * Azərbaycan nağılları 2 cildlik, 1970 * Aşıq Ələsgər 2 cildlik, 1970 * Aşıq Hüseyn Şəmkirli, 1971 * Oyunlar, 1971 * Azərbaycan xalq nağılları, Əhliman Axundov, 1972 * Tülkü tülkü tümbəki, 1972 * Qaravəllilər, 1974 * Aşığın sözü, 1976 * Azərbaycan xalq dastanları, Əhliman Axundov, 1980 * Azərbaycan nağılları, 1982 * Azərbaycan aşıqları və el şairlər, Tərtib edən: Ə.Axundov. İki c.də II c. Bakı, Elm,1984 * Azərbaycan aşıqları Tərtib edən: Ə.Axundov. İranda nəşr olunub * Dəli Padşah pyesi [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Qubadlıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] <references />https://www.kitabal.az/book.php?book=3140 http://82.194.16.162:8080/xmlui/handle/123456789/505 https://www.google.az/books/edition/_/0uBNAQAAIAAJ?hl=az&sa=X&ved=2ahUKEwi60qmLnNeCAxUXSfEDHTtDDF4Q7_IDegQIEBAC https://www.google.az/books/edition/Ashyg_%C4%82l%C4%83s%C4%A1%C4%83r/SPAZAAAAIAAJ?hl=az&gbpv=0&bsq=inauthor:%22%C4%82%E1%B8%A3liman%20Akhundov%22 https://www.google.az/books/edition/_/wRjdzwEACAAJ?hl=az&sa=X&ved=2ahUKEwjZs4O9nNeCAxUuXvEDHYCTBiYQ8fIDegQICRAE https://books.google.az/books?id=byXgAAAAMAAJ&source=gbs_book_other_versions https://royallib.com/book/ahundov_ahliman/azerbaydganskie_skazki.html https://www.azerbaijans.com/content_1074_ru.html https://turuz.com/book/title/Azerbaycan+A%C5%9F%C4%B1klar%C4%B1+Ve+El+%C5%9Eairleri+Birinci+Cilt+-+Ehliman+Ahundov 03086m5q46ac50szo4spit3ugstz5lg 0 83429 7864978 7771045 2024-11-26T18:51:34Z Atakhanli 223224 dead link 7864978 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = {{bayraq|Azərbaycan}} İnşaatçı (Sabirabad) | emblem = İnşaatçı Sabirabad FK loqo.png | rəngləri = | ləqəbi = | yaranma tarixi = [[1989]] | bağlanma tarixi = [[1995]] | stadionu = | tutumu = | prezidenti = | baş məşqçisi = | liqa = | mövsüm = | sıra = }} '''İnşaatçı''' futbol klubu [[1989]]-cu<ref>{{Cite web |title=Azerbaijan - List of Foundation Dates |url=http://www.rsssf.com/tablesa/azerfound.html |access-date=2009-07-27 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304203012/http://www.rsssf.com/tablesa/azerfound.html |url-status=live }}</ref> ildə [[Sabirabad]]da yaranmışdır. Müxtəlif vaxtlarda 2 dəfə futbol üzrə Azərbaycan çempionatının elitasında iştirak etmişdir. Futbol üzrə Azərbaycan Kubokunun finalında 1 dəfə oynamışdır. == Uğurları == *'''Azərbaycan Kuboku:''' **'''Finalçı (1)''' - 1993 *'''[[Azərbaycan SSR Milli Futbol Çempionatı]]:''' **'''Çempion (1)''' - 1989 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Sabirabad rayonunun futbol klubları]] 0mwe9s7daqft50dx9msftqm0hn2ikfv 0 84747 7865620 7737849 2024-11-27T09:16:09Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865620 wikitext text/x-wiki {{Qaralama}}{{Mənbə azlığı}}{{Alim |adı = Lətif Hüseynzadə |orijinal adı = Lətif Talıb oğlu Hüseynzadə |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 24.4.1903 |doğum yeri = [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan]], [[Naxçıvan qəzası]], [[İrəvan quberniyası]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 11.7.2008 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = ürək çatışmazlığı |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{Rusİmp}}→<br>{{ADR}}→<br>{{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Hüseynzadə Lətif Talıb oğlu''' ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, maarif xadimi, "İstiqlal" ordenli, Azərbaycanın əməkdar müəllimi. == Həyatı == Lətif Hüseynzadə 1903-cü il aprelin 24-də Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. Burada "Xeyriyyə" və "Rüşdiyyə" adlanan dini mədrəsələri bitirdikdən sonra Naxçıvan Müəllimlər Seminariyasında təhsil almışdır (1922-1925). Bakı Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1925-1930). Əmək fəaliyyətinə İrəvan Türk Müəllimlər Seminariyasında Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi başlamışdır (1930-1936). Naxçıvan Pedaqoji Texnikumunda müəllim, dərs hissə müdiri (1936-1940), C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunda müəllim, dosent, kafedra müdiri, direktor (1940-1954), Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Naxçıvan filialında elmi işçi, daha sonra direktor (1950-1951), Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunda dil-ədəbiyyat metodikası şöbəsinin müdiri (1954-1957), İrəvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan şöbəsində dosent (1957-1968), Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunda dosent (1968-1976) vəzifələrində çalışmışdır. Pedaqoji fəaliyyətə başladığı XX əsrin 30-cu illərindən elmi-tədqiqatla ardıcıl məşğul olmuş, dövri mətbuatda məqalələr dərc etdirmişdir. "Əliqulu Qəmküsarın həyatı və yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, fılologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır (1950). XV əsr Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dillərində yazdığı divanı aşkara çıxarıb tədqiq və tərtib edib çapa vermişdir. [[Qazi Bürhanəddin]], [[Nəimi]], [[İmadəddin Nəsimi]], [[Heyran xanım]], [[Qönçəbəyim]] kimi sənətkarların poetik irsinin ilk tədqiqatçılarından biridir. Külli miqdarda elmi məqaləsi və 10 elmi-kütləvi monoqrafik əsəri dərc olunmuşdur. [[Türkiyə]], [[İran]] və [[Ermənistan]]da keçirilən konfrans və simpoziumlarda məruzələrlə çıxış etmişdir. 11 iyun 2002-ci ildə [[Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü]]nə layiq görülüb.<ref>{{cite web|title= Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdlərinin verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|url= http://www.e-qanun.az/framework/985|publisher= [[e-qanun.az]]|language= az|accessdate= 2 may 2019|archive-date= 7 September 2022|archive-url= https://web.archive.org/web/20220907151506/https://e-qanun.az/framework/985|url-status= live}}</ref> == Əsərləri == *1. İran şahlarının Naxçıvan xanlarına fərman və məktubları (XVIII-XIX əsr). Bakı: 1930. *2. Orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatdan yazı metodikası. Bakı: 1955. *3. Əliqulu Qəmküsar. Bakı: 1959. *4. Həqiqi. Yerevan: 1966. *5. Cahanşah Həqiqi (qəzəllər, rübailər, tuyuğlar). Bakı: 1986. *6. Qaraqoyunlu Sultan Müzəffərəddin Cahanşah Həqiqi. Bakı: 1999. *7. Qaraqoyunlu Cahanşah Həqiqi (Farsca divanı). Bakı: 2000. *8. Araz şahiddir. Kazım Qarabəkir Paşa Naxçıvanda. Bakı: 2002. *9. Naxçıvan teatr tarixindən. Bakı: 2002. *10. [https://www.avetruthbooks.com/2023/05/latif-huseyinzade-aras-sahittir-turk-ordu-generali-kazim-karabekir-pasa-nahcivanda-1918-1920-yillar-2001.html Aras Şahittir. Türk ordu generalı Kazım Karabekir Paşa Nahcıvanda. 1918-1920. yıllar]. Bakü: 2001. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Alim-qaralama}} [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Pedaqoqlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan uzunömürlüləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı uzunömürlülər]] [[Kateqoriya:Naxçıvanda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] e0djifuca27shjluez3l4kzyfcx2frj 7865621 7865620 2024-11-27T09:16:20Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Pedaqoqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] əlavə olundu 7865621 wikitext text/x-wiki {{Qaralama}}{{Mənbə azlığı}}{{Alim |adı = Lətif Hüseynzadə |orijinal adı = Lətif Talıb oğlu Hüseynzadə |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 24.4.1903 |doğum yeri = [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan]], [[Naxçıvan qəzası]], [[İrəvan quberniyası]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 11.7.2008 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = ürək çatışmazlığı |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{Rusİmp}}→<br>{{ADR}}→<br>{{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Hüseynzadə Lətif Talıb oğlu''' ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, maarif xadimi, "İstiqlal" ordenli, Azərbaycanın əməkdar müəllimi. == Həyatı == Lətif Hüseynzadə 1903-cü il aprelin 24-də Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. Burada "Xeyriyyə" və "Rüşdiyyə" adlanan dini mədrəsələri bitirdikdən sonra Naxçıvan Müəllimlər Seminariyasında təhsil almışdır (1922-1925). Bakı Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir (1925-1930). Əmək fəaliyyətinə İrəvan Türk Müəllimlər Seminariyasında Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi başlamışdır (1930-1936). Naxçıvan Pedaqoji Texnikumunda müəllim, dərs hissə müdiri (1936-1940), C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunda müəllim, dosent, kafedra müdiri, direktor (1940-1954), Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Naxçıvan filialında elmi işçi, daha sonra direktor (1950-1951), Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunda dil-ədəbiyyat metodikası şöbəsinin müdiri (1954-1957), İrəvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan şöbəsində dosent (1957-1968), Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunda dosent (1968-1976) vəzifələrində çalışmışdır. Pedaqoji fəaliyyətə başladığı XX əsrin 30-cu illərindən elmi-tədqiqatla ardıcıl məşğul olmuş, dövri mətbuatda məqalələr dərc etdirmişdir. "Əliqulu Qəmküsarın həyatı və yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, fılologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır (1950). XV əsr Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dillərində yazdığı divanı aşkara çıxarıb tədqiq və tərtib edib çapa vermişdir. [[Qazi Bürhanəddin]], [[Nəimi]], [[İmadəddin Nəsimi]], [[Heyran xanım]], [[Qönçəbəyim]] kimi sənətkarların poetik irsinin ilk tədqiqatçılarından biridir. Külli miqdarda elmi məqaləsi və 10 elmi-kütləvi monoqrafik əsəri dərc olunmuşdur. [[Türkiyə]], [[İran]] və [[Ermənistan]]da keçirilən konfrans və simpoziumlarda məruzələrlə çıxış etmişdir. 11 iyun 2002-ci ildə [[Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü]]nə layiq görülüb.<ref>{{cite web|title= Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdlərinin verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı|url= http://www.e-qanun.az/framework/985|publisher= [[e-qanun.az]]|language= az|accessdate= 2 may 2019|archive-date= 7 September 2022|archive-url= https://web.archive.org/web/20220907151506/https://e-qanun.az/framework/985|url-status= live}}</ref> == Əsərləri == *1. İran şahlarının Naxçıvan xanlarına fərman və məktubları (XVIII-XIX əsr). Bakı: 1930. *2. Orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatdan yazı metodikası. Bakı: 1955. *3. Əliqulu Qəmküsar. Bakı: 1959. *4. Həqiqi. Yerevan: 1966. *5. Cahanşah Həqiqi (qəzəllər, rübailər, tuyuğlar). Bakı: 1986. *6. Qaraqoyunlu Sultan Müzəffərəddin Cahanşah Həqiqi. Bakı: 1999. *7. Qaraqoyunlu Cahanşah Həqiqi (Farsca divanı). Bakı: 2000. *8. Araz şahiddir. Kazım Qarabəkir Paşa Naxçıvanda. Bakı: 2002. *9. Naxçıvan teatr tarixindən. Bakı: 2002. *10. [https://www.avetruthbooks.com/2023/05/latif-huseyinzade-aras-sahittir-turk-ordu-generali-kazim-karabekir-pasa-nahcivanda-1918-1920-yillar-2001.html Aras Şahittir. Türk ordu generalı Kazım Karabekir Paşa Nahcıvanda. 1918-1920. yıllar]. Bakü: 2001. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Alim-qaralama}} [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan uzunömürlüləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı uzunömürlülər]] [[Kateqoriya:Naxçıvanda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] akvksk8ura0memzfeui37lpdhb9n2gh 0 84873 7865622 6741797 2024-11-27T09:17:08Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865622 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Qəzənfər Kazımov |orijinal adı = Kazımov Qəzənfər Şirin oğlu |şəkil = Qəzənfər Kazımov.jpg }} '''Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov''' ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, dilçi, professor. == Həyatı == Qəzənfər Kazımov 3 mart 1937-ci ildə [[Azərbaycan SSR]] [[Cəbrayıl rayonu]]nun [[Soltanlı]] kəndində anadan olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Kazımov Qəzənfər Şirin oğlu |url=http://www.uludil.gen.az/muellif.html |access-date=2013-05-09 |archive-date=2013-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130729173410/http://www.uludil.gen.az/muellif.html |url-status=dead }}</ref> Atası Allahverdiyev Şirin Kazım oğlu məktəb direktorluğundan müharibəyə getmiş və 1943-cü ildə cəbhədə həlak olmuşdur. Anası Verdiyeva Xeyrənsə Fərhad qızı uzun müddət (1960-cı ilə qədər) kolxozda işləmişdir; 12 yanvar 2003-cü ildə vəfat etmişdir. Q. Ş. Kazımov 1955-ci ildə Soltanlı kənd orta məktəbini, 1960-cı ildə V. İ. Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsini bitirmişdir. İki il – 1960–1962-ci illərdə Soltanlı kənd orta məktəbində müəllim işləmiş, 1962-ci ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Pedaqoji Universitetin aspiranturasına daxil olmuşdur. O, 1967-ci ildə "Ə. Haqverdiyevin dramaturgiya dili" adlı namizədlik, 1988-ci ildə "Azərbaycan sovet satirik nəsrinin dili.1920–1940-cı illər" (komizmin dil vasitə və üsulları problemi)adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Q. Ş. Kazımov Pedaqoji Universitetdə müəllim (1965–1971), dosent (1972–1988), professor (1989–1998) vəzifələrində işləmişdir. 1989–1997-ci illərdə Pedaqoji Universitetin filologiya fakültəsinin dekanı olmuşdur. Bir müddət Pedaqoji Universitetdə müdafiə şurasının sədr müavini (1990–1994), sonralar Ali Attestasiya Komissiyasında ekspert şurasının üzvü (1996–1999) olmuşdur. 1979-cu ildən Təhsil Nazirliyi nəzdində filologiya üzrə elmi-metodiki şuranın üzvüdür. 1999-cu ildən Nəsimi adına Dilçilik institutunda aparıcı elmi işçi işləmişdir; 2001-ci ildən həmin institutun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiridir. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Asiya Kral Cəmiyyətinin üzvüdür. Böyük Britaniya, Kembric Bioqrafiya İnstitutunda və ABŞ Bioqrafiya İnstitutunda qeydə alınmışdır. Ədəbi tənqidlə məşğuldur. Respublika Yazıçıları Birliyinin və Respublika Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. 300-yə qədər elmi və elmi-publisistik məqalənin, ali və orta məktəblər üçün 8 proqram müəllifidir. 40-dan artıq kitabın elmi redaktoru, onlarca elmlər doktoru və namizədə opponentlik etmişdir. 5 nəfər aspirant və dissertantı müdafiə edib, bir neçəsinin işi hazırdır.<ref>{{Cite web |title=Prof. Qəzənfər Kazımovun rəsmi saytı "Azərbaycan dilinin tarixi" |url=http://www.uludil.gen.az/muellif.html |access-date=2013-05-09 |archive-date=2013-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130729173410/http://www.uludil.gen.az/muellif.html |url-status=dead }}</ref> Ailəlidir. İki övladı var. == Yaradıcılığı == Qəzənfər Kazımovun elmi yaradıclığı çoxşaxəli və zəngindir. O, elmi yaradıcılığa 1967-ci ildə başlamışdır. O dövrdən indiyə qədər qələmi yerə qoymamışdır. Onun mərkəzi mətbuatda 350-dən artıq elmi və elmi-publisistik məqaləsi çap olunmuşdur. Əsas əsərləri: "Azərbaycan dilindən təcrübi məşğələlər" (1973), "Yazıçı və dil" (1975), "Komik-bədii vasitələr" (1983), "Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları" (1987), "Qurbani" (1990), "Qurbani və poetikası", (1996), "Sənət düşüncələri" (1997), "Dilimiz-tariximiz" (1998), "Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis" (2000), "Azərbaycan dilinin tarixi (Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər)" və s. Ali və orta məktəblərin "Azərbaycan dili" dərsliklərinin ("Azərbaycan dili",7–8-ci siniflər üçün dərslik, 1983=cü ildən; "Azərbaycan dili", rus məktəbinin 2–3-cü sinifləri üçün dərslik, 1977-ci ildən; "Azərbaycan dili" – 8–9-cu siniflər üçün – 2003-cü ildən ; "Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis", ali məktəblər üçün dərslik, 2000) müəllifidir. Onun elmi yaradıcılığı ilə bağlı özünün 10 cilddən ibarət olan "Seçilmiş əsərləri"ndə ətraflı tanış olmaq olar. Onun əsas yaradıcılıq istiqamətləri: -Azərbaycan dili tarixi; -müasir Azərbaycan dilinin quruluşu; -bədii əsərlərin dili; -komizm (satira və yumor) nəzəriyyəsi; -üslub və üslubiyyat məsələləri; -ədəbiyyatşünaslıq məsələləri; -etimologiya; -metodika. dilin tədrisi === Kitabları === * 1.Язык драматургии А.Ахвердиева. AKD,1965,35 s. * 2. Azərbaycan dilindən təcrübi məşğələlər. Bakı, APİ nəşri, 1973,297 s.(kollektiv) * 3. Yazıçı və dil. APİ nəşri,1975,228 s. * 4. Komik-bədii vasitələr. Bakı, Yazıçı,1983,188 s. * 5. Qurbani. Bakı, Yazıçı,1984,47 s.(rus dilində) * 6.Язык азербайджанско-советской сатирическoй прозы. 1920–1940 гг. (проблемы языковых средств и приемов комического), ADD, Baku,1987,62 s. * 7. Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları. Bakı, "Maarif",1987,228 s. * 8. Azərbaycan yazıçılarının əsərlərindən səhifələr (F. Həsənovla). Bakı,"Maarif",1988,77 s. * 9. Qurbani (Toplayanı, tərtib edəni, ön sözün müəllifi Q. Kazımov). Bakı Universiteti Nəşriyyatı,1990,278 s. * 11. Qurbani və poetikası. Bakı, ADPU nəşri,1996,198 s.(monoqrafiya) * 11. Sənət düşüncələri. Bakı, Dövlət Kitab Palatası,1997,576 s. * 13. Dilimiz-tariximiz. Bakı,1998. * 14. Azərbaycan dili. 7–8-ci siniflər üçün dərslik, 1998, 1999, 2001,2002. (prof. Y. Seyidovla) * 15. Azərbaycaqn dili. 8–9-cu siniflər üçün dərslik, "Təhsil" nəşriyyatı,2003 (dos. F. Şahbazlı ilə) * 16. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı,"Ünsiyyət",2000, 496 s. * 17. Azərbaycan dili. Kus məktəbinin 3-cü sinfi üçün dərslik, Bakı,2003 * 18. Azərbaycan dilinin tarixi. Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər. Bakı, "Təhsil" nəşriyyatı,2003. * 19. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (6 cilddə), (müəlliflər kollektivi. I cild, Bakı, Elm, 2004, 760 s. * 20. Dil, tarix, poeziya. Bakı, Nurlan, 2005, 600 s. * 21. Homerin poemaları və "Kitab-Dədə Qorqud". Bakı, Təhsil, 2006, 80 s. * 22. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (kollektiv). Bakı, 2007, Şərq-Qərb, 320 s. * 23. Yaradıcılıq üfüqləri. Bakı, BDU, 2008,376 s. * 24. Qədim yurd yerim — sultan Soltanlı 300 ildə. Bakı, Elm və təhsil, 2012, 200 s. * 25. Seçilmiş əsərləri. I, II, III cildlər — Bakı, Nurlan, 2008, IV, V, VI, VII, VIII cildlər — Bakı, Nurlan, 2009, IX, X — Bakı, Nurlan, 2010. === Orta məktəb dərslikləri === * Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 2-ci sinfi üçün (M. Səfərovla), 1977–1995-ci il nəşrləri. * Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 3-cü sinfi üçün, 1996-cı il və sonrakı nəşrlər. * Azərbaycan dili. Azərbaycan məktəbinin 7–8-ci sinifləri üçün (M. Şirəliyev və M. Hüseynzadə ilə),1983–1993-cü il nəşrləri. * Türk dili (Y. Seyidovla birlikdə).7–8-ci siniflər üçün, 1994. * Azərbaycan dili (Y. Seyidovla).7–8-ci siniflər üçün, 1995–2002-ci il nəşrləri. * Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 3-cü sinfi üçün dərslik, Bakı, 2003. * Azərbaycan dili. 8–9-cu siniflər üçün dərslik, "Təhsil" nəşriyyatı, 2003 (dos. F. Şahbazlı ilə) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|www.qkazimov.gen.az/arxiv/index.htm}} * [http://www.dil-tarix-poeziya.gen.az/bir.php Qəzənfər Kazımov — "Dil, tarix, poeziya" (e-kitab)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140511002309/http://www.dil-tarix-poeziya.gen.az/bir.php |date=2014-05-11 }} * [http://www.qkazimov.gen.az/arxiv/biblio.htm Bə’zi tərcümeyi-hal qeydləri] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150626234451/http://www.qkazimov.gen.az/arxiv/biblio.htm |date=2015-06-26 }} [[Kateqoriya:Dilçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:1937-ci ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dilçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Professorlar]] i46r9djnhf3807mf1y9dy9d5tynpb9q 7865623 7865622 2024-11-27T09:17:14Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dilçilər]] silindi 7865623 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Qəzənfər Kazımov |orijinal adı = Kazımov Qəzənfər Şirin oğlu |şəkil = Qəzənfər Kazımov.jpg }} '''Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov''' ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, dilçi, professor. == Həyatı == Qəzənfər Kazımov 3 mart 1937-ci ildə [[Azərbaycan SSR]] [[Cəbrayıl rayonu]]nun [[Soltanlı]] kəndində anadan olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Kazımov Qəzənfər Şirin oğlu |url=http://www.uludil.gen.az/muellif.html |access-date=2013-05-09 |archive-date=2013-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130729173410/http://www.uludil.gen.az/muellif.html |url-status=dead }}</ref> Atası Allahverdiyev Şirin Kazım oğlu məktəb direktorluğundan müharibəyə getmiş və 1943-cü ildə cəbhədə həlak olmuşdur. Anası Verdiyeva Xeyrənsə Fərhad qızı uzun müddət (1960-cı ilə qədər) kolxozda işləmişdir; 12 yanvar 2003-cü ildə vəfat etmişdir. Q. Ş. Kazımov 1955-ci ildə Soltanlı kənd orta məktəbini, 1960-cı ildə V. İ. Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsini bitirmişdir. İki il – 1960–1962-ci illərdə Soltanlı kənd orta məktəbində müəllim işləmiş, 1962-ci ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Pedaqoji Universitetin aspiranturasına daxil olmuşdur. O, 1967-ci ildə "Ə. Haqverdiyevin dramaturgiya dili" adlı namizədlik, 1988-ci ildə "Azərbaycan sovet satirik nəsrinin dili.1920–1940-cı illər" (komizmin dil vasitə və üsulları problemi)adlı doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Q. Ş. Kazımov Pedaqoji Universitetdə müəllim (1965–1971), dosent (1972–1988), professor (1989–1998) vəzifələrində işləmişdir. 1989–1997-ci illərdə Pedaqoji Universitetin filologiya fakültəsinin dekanı olmuşdur. Bir müddət Pedaqoji Universitetdə müdafiə şurasının sədr müavini (1990–1994), sonralar Ali Attestasiya Komissiyasında ekspert şurasının üzvü (1996–1999) olmuşdur. 1979-cu ildən Təhsil Nazirliyi nəzdində filologiya üzrə elmi-metodiki şuranın üzvüdür. 1999-cu ildən Nəsimi adına Dilçilik institutunda aparıcı elmi işçi işləmişdir; 2001-ci ildən həmin institutun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiridir. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Asiya Kral Cəmiyyətinin üzvüdür. Böyük Britaniya, Kembric Bioqrafiya İnstitutunda və ABŞ Bioqrafiya İnstitutunda qeydə alınmışdır. Ədəbi tənqidlə məşğuldur. Respublika Yazıçıları Birliyinin və Respublika Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. 300-yə qədər elmi və elmi-publisistik məqalənin, ali və orta məktəblər üçün 8 proqram müəllifidir. 40-dan artıq kitabın elmi redaktoru, onlarca elmlər doktoru və namizədə opponentlik etmişdir. 5 nəfər aspirant və dissertantı müdafiə edib, bir neçəsinin işi hazırdır.<ref>{{Cite web |title=Prof. Qəzənfər Kazımovun rəsmi saytı "Azərbaycan dilinin tarixi" |url=http://www.uludil.gen.az/muellif.html |access-date=2013-05-09 |archive-date=2013-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130729173410/http://www.uludil.gen.az/muellif.html |url-status=dead }}</ref> Ailəlidir. İki övladı var. == Yaradıcılığı == Qəzənfər Kazımovun elmi yaradıclığı çoxşaxəli və zəngindir. O, elmi yaradıcılığa 1967-ci ildə başlamışdır. O dövrdən indiyə qədər qələmi yerə qoymamışdır. Onun mərkəzi mətbuatda 350-dən artıq elmi və elmi-publisistik məqaləsi çap olunmuşdur. Əsas əsərləri: "Azərbaycan dilindən təcrübi məşğələlər" (1973), "Yazıçı və dil" (1975), "Komik-bədii vasitələr" (1983), "Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları" (1987), "Qurbani" (1990), "Qurbani və poetikası", (1996), "Sənət düşüncələri" (1997), "Dilimiz-tariximiz" (1998), "Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis" (2000), "Azərbaycan dilinin tarixi (Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər)" və s. Ali və orta məktəblərin "Azərbaycan dili" dərsliklərinin ("Azərbaycan dili",7–8-ci siniflər üçün dərslik, 1983=cü ildən; "Azərbaycan dili", rus məktəbinin 2–3-cü sinifləri üçün dərslik, 1977-ci ildən; "Azərbaycan dili" – 8–9-cu siniflər üçün – 2003-cü ildən ; "Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis", ali məktəblər üçün dərslik, 2000) müəllifidir. Onun elmi yaradıcılığı ilə bağlı özünün 10 cilddən ibarət olan "Seçilmiş əsərləri"ndə ətraflı tanış olmaq olar. Onun əsas yaradıcılıq istiqamətləri: -Azərbaycan dili tarixi; -müasir Azərbaycan dilinin quruluşu; -bədii əsərlərin dili; -komizm (satira və yumor) nəzəriyyəsi; -üslub və üslubiyyat məsələləri; -ədəbiyyatşünaslıq məsələləri; -etimologiya; -metodika. dilin tədrisi === Kitabları === * 1.Язык драматургии А.Ахвердиева. AKD,1965,35 s. * 2. Azərbaycan dilindən təcrübi məşğələlər. Bakı, APİ nəşri, 1973,297 s.(kollektiv) * 3. Yazıçı və dil. APİ nəşri,1975,228 s. * 4. Komik-bədii vasitələr. Bakı, Yazıçı,1983,188 s. * 5. Qurbani. Bakı, Yazıçı,1984,47 s.(rus dilində) * 6.Язык азербайджанско-советской сатирическoй прозы. 1920–1940 гг. (проблемы языковых средств и приемов комического), ADD, Baku,1987,62 s. * 7. Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları. Bakı, "Maarif",1987,228 s. * 8. Azərbaycan yazıçılarının əsərlərindən səhifələr (F. Həsənovla). Bakı,"Maarif",1988,77 s. * 9. Qurbani (Toplayanı, tərtib edəni, ön sözün müəllifi Q. Kazımov). Bakı Universiteti Nəşriyyatı,1990,278 s. * 11. Qurbani və poetikası. Bakı, ADPU nəşri,1996,198 s.(monoqrafiya) * 11. Sənət düşüncələri. Bakı, Dövlət Kitab Palatası,1997,576 s. * 13. Dilimiz-tariximiz. Bakı,1998. * 14. Azərbaycan dili. 7–8-ci siniflər üçün dərslik, 1998, 1999, 2001,2002. (prof. Y. Seyidovla) * 15. Azərbaycaqn dili. 8–9-cu siniflər üçün dərslik, "Təhsil" nəşriyyatı,2003 (dos. F. Şahbazlı ilə) * 16. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı,"Ünsiyyət",2000, 496 s. * 17. Azərbaycan dili. Kus məktəbinin 3-cü sinfi üçün dərslik, Bakı,2003 * 18. Azərbaycan dilinin tarixi. Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər. Bakı, "Təhsil" nəşriyyatı,2003. * 19. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (6 cilddə), (müəlliflər kollektivi. I cild, Bakı, Elm, 2004, 760 s. * 20. Dil, tarix, poeziya. Bakı, Nurlan, 2005, 600 s. * 21. Homerin poemaları və "Kitab-Dədə Qorqud". Bakı, Təhsil, 2006, 80 s. * 22. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (kollektiv). Bakı, 2007, Şərq-Qərb, 320 s. * 23. Yaradıcılıq üfüqləri. Bakı, BDU, 2008,376 s. * 24. Qədim yurd yerim — sultan Soltanlı 300 ildə. Bakı, Elm və təhsil, 2012, 200 s. * 25. Seçilmiş əsərləri. I, II, III cildlər — Bakı, Nurlan, 2008, IV, V, VI, VII, VIII cildlər — Bakı, Nurlan, 2009, IX, X — Bakı, Nurlan, 2010. === Orta məktəb dərslikləri === * Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 2-ci sinfi üçün (M. Səfərovla), 1977–1995-ci il nəşrləri. * Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 3-cü sinfi üçün, 1996-cı il və sonrakı nəşrlər. * Azərbaycan dili. Azərbaycan məktəbinin 7–8-ci sinifləri üçün (M. Şirəliyev və M. Hüseynzadə ilə),1983–1993-cü il nəşrləri. * Türk dili (Y. Seyidovla birlikdə).7–8-ci siniflər üçün, 1994. * Azərbaycan dili (Y. Seyidovla).7–8-ci siniflər üçün, 1995–2002-ci il nəşrləri. * Azərbaycan dili. Rus məktəbinin 3-cü sinfi üçün dərslik, Bakı, 2003. * Azərbaycan dili. 8–9-cu siniflər üçün dərslik, "Təhsil" nəşriyyatı, 2003 (dos. F. Şahbazlı ilə) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|www.qkazimov.gen.az/arxiv/index.htm}} * [http://www.dil-tarix-poeziya.gen.az/bir.php Qəzənfər Kazımov — "Dil, tarix, poeziya" (e-kitab)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140511002309/http://www.dil-tarix-poeziya.gen.az/bir.php |date=2014-05-11 }} * [http://www.qkazimov.gen.az/arxiv/biblio.htm Bə’zi tərcümeyi-hal qeydləri] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150626234451/http://www.qkazimov.gen.az/arxiv/biblio.htm |date=2015-06-26 }} [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:1937-ci ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan dilçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Professorlar]] 46o7ume581wbcr9yysa5z1jsbtl9l70 0 86353 7865776 7607385 2024-11-27T10:56:32Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba rayonunun məscidləri]] silindi 7865776 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Səkinəxanım məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Səkinəxanım məscidi.jpg|300px]] |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = [[Quba]] |yerləşir = Quba şəhəri, Heydər Əliyev prospekti 144 |aidiyyatı = |memar = |tikilmə_tarixi = 1854 |üslubu = |vəziyyəti = |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://mct.gov.az/service/lang/az/page/20/nid/368/ 298] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = ölkə əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası =Sakina Khanum Mosque |Xəritəsi = }} '''Səkinəxanım məscidi''' — 1854-cü ildə [[Azərbaycan]]ın [[Quba]] şəhərində tikilmiş tarixi-memarlıq abidəsi.{{Bax|#Haqqında|2}} Məscid [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]<nowiki/>un xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə həyat yoldaşı Səkinə xanım Bakıxanovanın şəxsi vəsaiti hesabına tikilib.{{Bax|#Haqqında|2}} Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2 avqust 2001-ci ildə verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.{{Bax|#Haqqında|2}} == Haqqında == Səkinə xanım məscidi Azərbaycan yazıçısı və tarixçisi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]un xatirəsini əbədiləşdirmək üçün həyat yoldaşı Səkinə xanım Bakıxanova tərəfindən tikdirilmişdir.<ref name=":0">{{cite web|url=https://irs.gov.az/location/sekine-xanim-mescidi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220610014008/https://irs.gov.az/location/sekine-xanim-mescidi|archivedate=10 iyun 2022|title=Səkinə xanım məscidi |publisher=irs.gov.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref><ref name=":02">{{cite book |author=Zeynalova |first=Ülkər |url=https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |title=Tarixi Yerlər və Abidələr I Beynəlxalq Quba Simpoziumu / Qubanın tarixi yerləri və abidələri |publisher= |year=2019 |location=[[Bakı]] |page=255 |language=az |access-date=2022-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220617114205/https://archive.today/20220617113903/https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |archive-date=2022-06-17 |url-status=unfit |3=Qubanın tarixi yerləri və abidələri }}</ref> Səkinə xanım Bakıxanova 1853-cü ildə dünyasını dəyişib. Məscidin tikintisi onun ölümündən sonra 1854-cü ildə bitib.<ref>{{cite web|url=https://azertag.az/xeber/Medeniyyet_naziri_Anar_Kerimov_Qubanin_medeniyyet_muessiselerine_baxis_kechirib-2094338 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017061531/https://azertag.az/xeber/Medeniyyet_naziri_Anar_Kerimov_Qubanin_medeniyyet_muessiselerine_baxis_kechirib-2094338 |archivedate=17 oktyabr 2022|title=Mədəniyyət naziri Anar Kərimov Qubanın mədəniyyət müəssisələrinə baxış keçirib|date=14 aprel 2022|publisher=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]]|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> === Sovet işğalında === [[Aprel işğalı|Sovet işğalı]]ndan sonra rəsmi sürətdə 1928-ci ildən dinlə mübarizəyə başladılar. Həmin ilin dekabrında [[Azərbaycan Kommunist Partiyası|Azərbaycan KP MK]]-i bir çox məscid, kilsə və sinaqoqları maarifləndirici istiqamətlərdə istifadə üçün klubların balansına verdi. Əgər 1917-ci ildə Azərbaycanda 3.000 məscid var idisə 1927-ci ildə bu rəqəm 1.700, 1933-cü ildə isə 17 idi.<ref>{{cite book|author=[[Arif Yunusov]]|title=Ислам в Азербайджане|year=2004|location=[[Bakı]]|publisher=Zaman|url=https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|page=78|isbn=9952-8052-0-9|access-date=2022-12-30|archive-date=2023-07-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230705193204/https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|url-status=live}}</ref> İşğaldan sonra 1930-cu illərdə dinə qarşı aparılan mübarizə tədbirləri çərçivəsində məscid bağlanmış ətrafındakı mədrəsə və köməkçi binalar sökülərək dağıdılmışdır. İlk illər məscidin binasından anbar daha sonra isə tikiş sexi kimi istifadə edilib.<ref>{{cite web|url=http://anl.az/down/meqale/525/2013/oktyabr/328313.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200116071909/http://anl.az/down/meqale/525/2013/oktyabr/328313.htm|archivedate=16 yanvar 2016|title=Azərbaycandakı məscidlər: mənəviyyat və tarixi-memarlıq abidələri|author=S.Abdullayeva|date=1 oktyabr 2013|publisher=[[525-ci qəzet]]|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> === Müstəqillikdən sonra === Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, [[1992-ci il]]də məsciddə təmir işləri aparılıb və məscid insanların istifadəsinə verilib. Məscidin ətrafına hasar çəkilib, su, kanalizasiya, işıq, qaz xətləri bərpa edilib. 1990-1993-cü illərdə dəstəmazxana və baş köməkçi binalar tikilib.<ref>{{Cite web |title=Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi |url=http://scwra.gov.az/structure/53/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri%2C%20S%C9%99kin%C9%99%20Xan%C4%B1m%20m%C9%99scidi |access-date=2018-05-24 |archive-date=2017-07-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170721150153/http://scwra.gov.az/structure/53/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri,%20S%C9%99kin%C9%99%20Xan%C4%B1m%20m%C9%99scidi |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Səkinə Xanım məscidi |url=https://kataloq.gomap.az/az/all-poi/culture/mosque/8f0c48eed56611e0ad4900226424597d |access-date=2018-05-24 |archive-date=2019-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190213005715/https://kataloq.gomap.az/az/all-poi/culture/mosque/8f0c48eed56611e0ad4900226424597d |url-status=live }}</ref> Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2 avqust 2001-ci ildə verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.<ref name=":1">{{cite web|url=http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210707234315/http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf|archivedate=7 iyul 2021|title=Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 2 avqust Tarixli 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir|date=2 avqust 2001|publisher=mct.gov.az|accessdate=October 17, 2022|language=az}}</ref> == Memarlığı == Məscidin xüsusi [[memarlıq]] üslubu var və [[Quba]]<nowiki/>dakı digər məscidlərdən fərqlənir. Qırmızı kərpicdən tikilib və tilli silindri xatırladır. Hər bir divar-tildə bir yarımdairəvi tağ şəkilli pəncərə var. Fasadın üstünü xırda kərpiclərdən hörülmüş orijinal karniz əhatə edir.<ref name=":2">{{cite web |url=http://seyyah.az/news/1667|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200107001628/http://seyyah.az/news/1667|archivedate=7 yanvar 2020|title=Qubada hökmən görməli olduğunuz - 8 turizm məkanı|date=12 Sentyabr 2016|publisher=seyyah.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> Döşəməsi daş plitələrlə örtülüb, tavanı dörd böyük sütun üzərində dayanıb. [[Minbər]] qoz ağacından düzəldilib və səkkizpilləlidir. Məscid dördbucaqlı formasındadır, doqquz pəncərəsi və iki qapısı var. Hündürlüyü 27 metrdir. Yerdən günbəzədək 9 metrdir. Günbəzin diametri 4,5 metrdir. Damı və günbəzin üstü dəmir təbəqə ilə örtülüb. Onun da ətrafı çoxsaylı tillərlə əhatə olunub. Günbəzin mərkəzi incə nazik millə bəzədilib.<ref name=":2" /> Məscidinin nəzdində [[mədrəsə]] də var. Mədrəsə [[1994-cü il]]dən fəaliyyət göstərir.<ref>{{cite web|url=https://shimal.news/2021/07/16/s-kin-xanim-m-scidi-bakixanovun-xatir-si/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017061243/https://shimal.news/2021/07/16/s-kin-xanim-m-scidi-bakixanovun-xatir-si/|archivedate=17 oktyabr 2022 |title=Səkinə xanım məscidi: Bakıxanovun xatirəsi|date=16 iyul 2021|publisher=shimal.news|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> Məscidin günbəzinin üstündə məscidin şərəfəsi yerləşir. Şərəfəyə çıxmaq üçün yer məscidin içindədir.<ref>{{cite web|url=https://kanal32.az/?p=12256 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017061545/https://kanal32.az/?p=12256|archivedate=17 oktyabr 2022|title=Azərbaycanın Quba bölgəsində olan tarixi yerlər və abidələr|author=Nazilə Məmmədova|date=18 aprel 2022|publisher=kanal32.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> Məscid binasının giriş portiki üstündəki epiqrafik kitabənin haşiyə hissəsində nəsx xətti ilə ərəb və fars dillərində [[Quran]]<nowiki/>dan ayə verilib. Həmçinin kitabənin ortasında yazılıb:<ref name=":0" /> {{sitat| Həqiqətən Allaha və axirətə inananlar. Allahın məscidlərini təmir edən kimsələrdir. (Tövbə surəsi 18-ci ayədən bir parça); Peyğəmbər ona salam olsun dedi. Quş qəfəsi qədər də olsa, hər kəs bir məscid tikdirsə, Allah onun üçün cənnətdə bir qəsr tikər (hədis); Buna görə bu məscidi yüksək dərəcəli cənnətməkanlı Hacı Abbas Qulu xan Bakıxanovun Səkinə xanım adlı qadını. - Allah onların hər ikisini bağışlasın. Mərhumənin vəfatından sonra 1271-ci ilin məhərrəm ayında (sentyabr 1854-cü il) tamamilə tikilib qurtardı.}} == Həmçinin bax == * [[Ərdəbil məscidi (Quba)|Ərdəbil məscidi]] * [[Hacı Cəfər məscidi]] * [[Rustov məscidi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:1840-cı ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı şiə məscidləri]] 3wpqakg3p8unw7lykknxbf1hujvqpk5 7865778 7865776 2024-11-27T10:56:40Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] əlavə olundu 7865778 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Səkinəxanım məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Səkinəxanım məscidi.jpg|300px]] |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = [[Quba]] |yerləşir = Quba şəhəri, Heydər Əliyev prospekti 144 |aidiyyatı = |memar = |tikilmə_tarixi = 1854 |üslubu = |vəziyyəti = |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://mct.gov.az/service/lang/az/page/20/nid/368/ 298] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = ölkə əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası =Sakina Khanum Mosque |Xəritəsi = }} '''Səkinəxanım məscidi''' — 1854-cü ildə [[Azərbaycan]]ın [[Quba]] şəhərində tikilmiş tarixi-memarlıq abidəsi.{{Bax|#Haqqında|2}} Məscid [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]<nowiki/>un xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə həyat yoldaşı Səkinə xanım Bakıxanovanın şəxsi vəsaiti hesabına tikilib.{{Bax|#Haqqında|2}} Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2 avqust 2001-ci ildə verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.{{Bax|#Haqqında|2}} == Haqqında == Səkinə xanım məscidi Azərbaycan yazıçısı və tarixçisi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]un xatirəsini əbədiləşdirmək üçün həyat yoldaşı Səkinə xanım Bakıxanova tərəfindən tikdirilmişdir.<ref name=":0">{{cite web|url=https://irs.gov.az/location/sekine-xanim-mescidi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220610014008/https://irs.gov.az/location/sekine-xanim-mescidi|archivedate=10 iyun 2022|title=Səkinə xanım məscidi |publisher=irs.gov.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref><ref name=":02">{{cite book |author=Zeynalova |first=Ülkər |url=https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |title=Tarixi Yerlər və Abidələr I Beynəlxalq Quba Simpoziumu / Qubanın tarixi yerləri və abidələri |publisher= |year=2019 |location=[[Bakı]] |page=255 |language=az |access-date=2022-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220617114205/https://archive.today/20220617113903/https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |archive-date=2022-06-17 |url-status=unfit |3=Qubanın tarixi yerləri və abidələri }}</ref> Səkinə xanım Bakıxanova 1853-cü ildə dünyasını dəyişib. Məscidin tikintisi onun ölümündən sonra 1854-cü ildə bitib.<ref>{{cite web|url=https://azertag.az/xeber/Medeniyyet_naziri_Anar_Kerimov_Qubanin_medeniyyet_muessiselerine_baxis_kechirib-2094338 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017061531/https://azertag.az/xeber/Medeniyyet_naziri_Anar_Kerimov_Qubanin_medeniyyet_muessiselerine_baxis_kechirib-2094338 |archivedate=17 oktyabr 2022|title=Mədəniyyət naziri Anar Kərimov Qubanın mədəniyyət müəssisələrinə baxış keçirib|date=14 aprel 2022|publisher=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]]|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> === Sovet işğalında === [[Aprel işğalı|Sovet işğalı]]ndan sonra rəsmi sürətdə 1928-ci ildən dinlə mübarizəyə başladılar. Həmin ilin dekabrında [[Azərbaycan Kommunist Partiyası|Azərbaycan KP MK]]-i bir çox məscid, kilsə və sinaqoqları maarifləndirici istiqamətlərdə istifadə üçün klubların balansına verdi. Əgər 1917-ci ildə Azərbaycanda 3.000 məscid var idisə 1927-ci ildə bu rəqəm 1.700, 1933-cü ildə isə 17 idi.<ref>{{cite book|author=[[Arif Yunusov]]|title=Ислам в Азербайджане|year=2004|location=[[Bakı]]|publisher=Zaman|url=https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|page=78|isbn=9952-8052-0-9|access-date=2022-12-30|archive-date=2023-07-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230705193204/https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|url-status=live}}</ref> İşğaldan sonra 1930-cu illərdə dinə qarşı aparılan mübarizə tədbirləri çərçivəsində məscid bağlanmış ətrafındakı mədrəsə və köməkçi binalar sökülərək dağıdılmışdır. İlk illər məscidin binasından anbar daha sonra isə tikiş sexi kimi istifadə edilib.<ref>{{cite web|url=http://anl.az/down/meqale/525/2013/oktyabr/328313.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200116071909/http://anl.az/down/meqale/525/2013/oktyabr/328313.htm|archivedate=16 yanvar 2016|title=Azərbaycandakı məscidlər: mənəviyyat və tarixi-memarlıq abidələri|author=S.Abdullayeva|date=1 oktyabr 2013|publisher=[[525-ci qəzet]]|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> === Müstəqillikdən sonra === Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, [[1992-ci il]]də məsciddə təmir işləri aparılıb və məscid insanların istifadəsinə verilib. Məscidin ətrafına hasar çəkilib, su, kanalizasiya, işıq, qaz xətləri bərpa edilib. 1990-1993-cü illərdə dəstəmazxana və baş köməkçi binalar tikilib.<ref>{{Cite web |title=Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi |url=http://scwra.gov.az/structure/53/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri%2C%20S%C9%99kin%C9%99%20Xan%C4%B1m%20m%C9%99scidi |access-date=2018-05-24 |archive-date=2017-07-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170721150153/http://scwra.gov.az/structure/53/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri,%20S%C9%99kin%C9%99%20Xan%C4%B1m%20m%C9%99scidi |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Səkinə Xanım məscidi |url=https://kataloq.gomap.az/az/all-poi/culture/mosque/8f0c48eed56611e0ad4900226424597d |access-date=2018-05-24 |archive-date=2019-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190213005715/https://kataloq.gomap.az/az/all-poi/culture/mosque/8f0c48eed56611e0ad4900226424597d |url-status=live }}</ref> Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2 avqust 2001-ci ildə verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.<ref name=":1">{{cite web|url=http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210707234315/http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf|archivedate=7 iyul 2021|title=Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 2 avqust Tarixli 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir|date=2 avqust 2001|publisher=mct.gov.az|accessdate=October 17, 2022|language=az}}</ref> == Memarlığı == Məscidin xüsusi [[memarlıq]] üslubu var və [[Quba]]<nowiki/>dakı digər məscidlərdən fərqlənir. Qırmızı kərpicdən tikilib və tilli silindri xatırladır. Hər bir divar-tildə bir yarımdairəvi tağ şəkilli pəncərə var. Fasadın üstünü xırda kərpiclərdən hörülmüş orijinal karniz əhatə edir.<ref name=":2">{{cite web |url=http://seyyah.az/news/1667|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200107001628/http://seyyah.az/news/1667|archivedate=7 yanvar 2020|title=Qubada hökmən görməli olduğunuz - 8 turizm məkanı|date=12 Sentyabr 2016|publisher=seyyah.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> Döşəməsi daş plitələrlə örtülüb, tavanı dörd böyük sütun üzərində dayanıb. [[Minbər]] qoz ağacından düzəldilib və səkkizpilləlidir. Məscid dördbucaqlı formasındadır, doqquz pəncərəsi və iki qapısı var. Hündürlüyü 27 metrdir. Yerdən günbəzədək 9 metrdir. Günbəzin diametri 4,5 metrdir. Damı və günbəzin üstü dəmir təbəqə ilə örtülüb. Onun da ətrafı çoxsaylı tillərlə əhatə olunub. Günbəzin mərkəzi incə nazik millə bəzədilib.<ref name=":2" /> Məscidinin nəzdində [[mədrəsə]] də var. Mədrəsə [[1994-cü il]]dən fəaliyyət göstərir.<ref>{{cite web|url=https://shimal.news/2021/07/16/s-kin-xanim-m-scidi-bakixanovun-xatir-si/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017061243/https://shimal.news/2021/07/16/s-kin-xanim-m-scidi-bakixanovun-xatir-si/|archivedate=17 oktyabr 2022 |title=Səkinə xanım məscidi: Bakıxanovun xatirəsi|date=16 iyul 2021|publisher=shimal.news|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> Məscidin günbəzinin üstündə məscidin şərəfəsi yerləşir. Şərəfəyə çıxmaq üçün yer məscidin içindədir.<ref>{{cite web|url=https://kanal32.az/?p=12256 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017061545/https://kanal32.az/?p=12256|archivedate=17 oktyabr 2022|title=Azərbaycanın Quba bölgəsində olan tarixi yerlər və abidələr|author=Nazilə Məmmədova|date=18 aprel 2022|publisher=kanal32.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> Məscid binasının giriş portiki üstündəki epiqrafik kitabənin haşiyə hissəsində nəsx xətti ilə ərəb və fars dillərində [[Quran]]<nowiki/>dan ayə verilib. Həmçinin kitabənin ortasında yazılıb:<ref name=":0" /> {{sitat| Həqiqətən Allaha və axirətə inananlar. Allahın məscidlərini təmir edən kimsələrdir. (Tövbə surəsi 18-ci ayədən bir parça); Peyğəmbər ona salam olsun dedi. Quş qəfəsi qədər də olsa, hər kəs bir məscid tikdirsə, Allah onun üçün cənnətdə bir qəsr tikər (hədis); Buna görə bu məscidi yüksək dərəcəli cənnətməkanlı Hacı Abbas Qulu xan Bakıxanovun Səkinə xanım adlı qadını. - Allah onların hər ikisini bağışlasın. Mərhumənin vəfatından sonra 1271-ci ilin məhərrəm ayında (sentyabr 1854-cü il) tamamilə tikilib qurtardı.}} == Həmçinin bax == * [[Ərdəbil məscidi (Quba)|Ərdəbil məscidi]] * [[Hacı Cəfər məscidi]] * [[Rustov məscidi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:1840-cı ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı şiə məscidləri]] [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] 7apmlxwb7acuerv5und7oxlxczvszxt 0 87728 7864792 7410061 2024-11-26T14:15:44Z Yousiphh 175220 Səhifə silinməyə namizəd göstərilir. Ətraflı: [[:Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr#Aran bölgəsi]] 7864792 wikitext text/x-wiki {{Silinməyə namizəd}} {{Digər məna|Aran}} {{mənbə azlığı}} '''Aran''' — Azərbaycanda tarixi — coğrafi məfhumdur. [[Yayla]] və dağlıq ərazilərin əksinə olaraq, respublikanın ərazisində isti və quru iqlimə malik olan bütün düzənlik sahələrinə aran deyilir. Toponimi [[qıpçaqlar]]ın uran tayfasının adı ilə bağlayırlar. Türk dillərində ''aran'' sözü "düzənlik, isti yer, qışlaq yeri, tövlə" mənalarında işlənir. Azərbaycan ərazisində bu sözlə bağlı butun coğrafi obyekt adlarında həmin məna özünü doğruldur.<ref>{{ATEL|1|42}}</ref> == Əhatə etdiyi rayonlar və ərazisi == Aran bölgəsi Aran iqtisadi rayonunu əhatə edir. Bu iqtisadi rayon [[Ağcabədi]], [[Ağdaş]], [[Beyləqan]], [[Bərdə]], [[Biləsuvar (Azərbaycan)|Biləsuvar]], [[Göyçay]], [[Hacıqabul]], [[İmişli]], [[Kürdəmir]], [[Neftçala]], [[Saatlı]], [[Sabirabad]], [[Salyan]], [[Ucar]], [[Zərdab]] inzibatı rayonlarını və [[Şirvan (Azərbaycan)|Şirvan]], [[Mingəçevir]], [[Yevlax]] şəhərlərini əhatə edir. Aran iqtisadi rayonu əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyə malikdir. İqtisadi rayonun ümumi sahəsi 21,43 min km² olmaqla ölkə ərazisinin 24,7 %-ni, əhatə edir. Aran iqtisadi rayonun ərazisinin yarıdan çoxu dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşən düzənliklərdən ibarətdir. İqtisadi rayonun yalnız ətraf dağlara yaxın hissələrinin səthi mailidir. Region üçün əsasən, quru subtropik iqlim xarakterikdir. İqtisadi rayonun yaşayış üçün əlverişli təbii şəraiti və əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi əhalinin məskunlaşmasında mühüm rol oynamışdır. İqtisadi rayonun ümumi əhalisinin sayı 1667,1 min olmaqla ölkə əhalisinin 20,5 %-ni təşkil edir. Aran iqtisadi rayonu ölkə əhəmiyyətli magistral nəqliyyat xətləri (dəmir və şose yolları) üzərində yerləşir. Bakı şəhərini ölkənin əsas iqtisadi rayonları, Gürcüstan, [[İran]] və [[Türkiyə]] ilə birləşdirən nəqliyyat yolları bu rayonun ərazisindən keçir. Son vaxtlar beynəlxalq yükdaşımaların çoxalması bu yolların əhəmiyyətini artırmışdır. Yevlax-Bakı hava yolu fəaliyyət göstərir. == Bölgə özəllikləri == Azərbaycanda [[taxıl]], pambıq, qarpız (Sabirabad daha məşhurdur), yemiş (xüsusilə Kürdəmirdə), heyva (xüsusilə Ağdaşda), çəltik və digər tərəvəzlər bu bölgədə yetişdirilir. İmişli bölgəsində şəkər çuğunduru də əkilir. Bu yerlərdə müxtəlif peşələrin: toxuculuq, ipəkçilik, xalçaçılıq, keramik məmulatlar istehsalı, ağac və metal üzərində oyma sənətlərinin hələ qədim dövrlərdə geniş inkişaf etməsini göstərən əlamətlər çoxdur. Bundan əlavə, Bərdə, Yevlax və Tərtərdə gözəl, əlvan parçalar toxunur, xalçalar, silahlar, əmək alətləri, gözəl keramik qablar, müxtəlif metallardan bəzək əşyaları, qəşəng şüşə badələri, kuzələr, piyalələr və başqa məmulatlar hazırlanır. Azərbaycanın milli mətbəxinin əksər yeməkləri bu bölgədə də bişirilir. Xüsusən ət və quş əti məhsullarından istifadə olunur. Çayətrafı rayonlarda balıq xörəkləri geniş yayılıb. Xüsusilə balıq şorbası və balıq kotleti bişirilir. Bu bölgədə Azərbaycana məxsus ümumi toy adətləri var. Lakin bəzi fərqli xüsusiyyətlər də mövcuddur. Məsələn, Ağdaş rayonunda gəlinin cehizini də oğlan evi hazırlayır.<ref>G. Həsənov, S. B. Məmmədov, Y. Q. Əliyev. İzahlı Ensiklopedik Coğrafiya Terminləri Lüğəti "Təhsil" Bakı-2005.</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} cvonhurkbut27sdvtgdw6sqtc26b2rv 0 89840 7864735 6815970 2024-11-26T13:45:39Z Vusalsuvarov1996 234003 7864735 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Padar}} {{YM |ad = Padar |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 1103 |siyahıyaalma ili = 2019 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Hacıqabul rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Padar''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun Padar qəsəbə inzibati ərazi dairəsində qəsəbə.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> [[Şirvan düzü]]ndədir.<ref>Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]. [[Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu]]. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007. səh.427</ref> ==Tarixi== 1886-cı ildə köçəri Padar-Hacı-Alim, Bakı quberniyasının inzibati-ərazi bölgüsünə görə, Cevat rayonunun Padar kənd icmasına aid idi. 1903-cü ildə, dəmir yolu tikintisi ilə kəndin yaxınlığında eyni adlı kənd quruldu, daha sonra kəndə birləşdirildi. 1913-cü ildə Bakı quberniyasının inzibati-ərazi bölgüsünə görə Padar kəndi Şamaxı rayonunun Padar kənd icmasına aid idi. 1926-cı ildə Azərbaycan SSR inzibati-ərazi bölgüsünə görə kənd Salyan rayonunun Əli-Bayramlı kəndinə aid idi. Azərbaycan SSR-nin Karasuinsky rayonuna girdi. Sonradan rayon ləğv edildi, kənd Əli-Bayramlı rayonunun tərkibinə daxil oldu, lakin 1939-cu ildə kənd Kazi-Magomedskiy rayonuna verildi. 4 dekabr 1959-cu ildə Kazi-Magomed rayonu ləğv edildi və kənd Əli-Bayramlı mahalına verildi. 1961-ci il inzibati bölgüsünə görə Padar dəmiryol stansiyasındakı kənd Azərbaycan SSR Əli-Bayramlı rayonunun Qarasu kənd sovetinin tərkibinə daxil olmuş və 1963-cü il yanvarın 4-dən kənd Sabirabad rayonunun tərkibində olmuşdur. 24 aprel 1990-cı ildə kənd yeni yaradılan Hacıqabul bölgəsinə verildi. 1999-cu ildə Azərbaycanda inzibati islahat aparıldı və Padara inzibati ərazi dairəsi daxilində [[Hacıqabul rayon]]unun Padar bələdiyyəsi yaradıldı.{{mənbəsiz}} ==Əhalisi== [[2019-cu il]]in siyahıyaalınmasına əsasən kənddə 1103 nəfər [[əhali]] yaşayır.<ref name="Siyahıyaalınması. 2010">Azərbaycan Respublikası Əhalisinin Siyahıyaalınması. [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi]]. Bakı-2010. Səh.629</ref> {| class="wikitable" |- ! 1886-cı il !! 1911-cu il !! 1984-ci il !! 1999-cu il !! 2009-cu il !! 2019-cu il |- | 1932 || 2641 || 1460 || 771 || 893 || 1103 |} ==İnfrastruktur== Kənddə poçt şöbəsi, orta məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. == Görkəmli şəxsləri == [[Ramiz Qasımov (mühəndis)|Ramiz Qasımov]] — Rusiya Federasiyasının əməkdar elm xadimi, Texnika Elmlər Doktoru, Professor, Rusiya təbiyyat elmləri akademiyasının, Dağ Elmləri Akademiyasının, Rusiya Təbiətşünaslıq Akademiyasının və Beynəlxalq İnformatizasiya Akademiyasının akademiki. [[Vaqif Qasımov]] — Azərbaycan Texniki Universiteti Kompüter sistemləri və şəbəkələri kafedrasının müdiri, Texnika elmləri doktoru, professor. [[Mənsur Ağayev]] — 08.11.2020-ci ildə vətən müharibəsində Şuşa şəhərinin azad olunması uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olmuşdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Hacıqabul rayonu-qaralama}} {{qəsəbə-qaralama}} [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun qəsəbələri]] cutb0tdueq855po1aky2w7l0bwvxeig 7864736 7864735 2024-11-26T13:47:49Z Vusalsuvarov1996 234003 /* Tarixi */ 7864736 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Padar}} {{YM |ad = Padar |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 1103 |siyahıyaalma ili = 2019 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Hacıqabul rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Padar''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun Padar qəsəbə inzibati ərazi dairəsində qəsəbə.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> [[Şirvan düzü]]ndədir.<ref>Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]. [[Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu]]. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007. səh.427</ref> ==Tarixi== 1886-cı ildə köçəri Padar–Hacı–Alim, Bakı quberniyasının inzibati ərazi bölgüsünə görə, Cevat rayonunun Padar kənd icmasına aid idi. 1903-cü ildə, dəmir yolu tikintisi ilə kəndin yaxınlığında eyni adlı kənd quruldu, daha sonra kəndə birləşdirildi. 1913-cü ildə Bakı quberniyasının inzibati-ərazi bölgüsünə görə Padar kəndi Şamaxı rayonunun Padar kənd icmasına aid idi. 1926-cı ildə Azərbaycan SSR inzibati ərazi bölgüsünə görə kənd Salyan rayonunun Əli–Bayramlı kəndinə aid idi. Azərbaycan SSR-nin Karasuinsky rayonuna girdi. Sonradan rayon ləğv edildi, kənd Əli–Bayramlı rayonunun tərkibinə daxil oldu, lakin 1939-cu ildə kənd Kazi–Magomedskiy rayonuna verildi. 4 dekabr 1959-cu ildə Kazi–Magomed rayonu ləğv edildi və kənd Əli–Bayramlı mahalına verildi. 1961-ci il inzibati bölgüsünə görə Padar dəmiryol stansiyasındakı kənd Azərbaycan SSR Əli–Bayramlı rayonunun Qarasu kənd sovetinin tərkibinə daxil olmuş və 1963-cü il yanvarın 4-dən kənd Sabirabad rayonunun tərkibində olmuşdur. 24 aprel 1990-cı ildə kənd yeni yaradılan Hacıqabul bölgəsinə verildi. 1999-cu ildə Azərbaycanda inzibati islahat aparıldı və Padara inzibati ərazi dairəsi daxilində [[Hacıqabul rayonu]]nun Padar bələdiyyəsi yaradıldı.{{mənbəsiz}} ==Əhalisi== [[2019-cu il]]in siyahıyaalınmasına əsasən kənddə 1103 nəfər [[əhali]] yaşayır.<ref name="Siyahıyaalınması. 2010">Azərbaycan Respublikası Əhalisinin Siyahıyaalınması. [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi]]. Bakı-2010. Səh.629</ref> {| class="wikitable" |- ! 1886-cı il !! 1911-cu il !! 1984-ci il !! 1999-cu il !! 2009-cu il !! 2019-cu il |- | 1932 || 2641 || 1460 || 771 || 893 || 1103 |} ==İnfrastruktur== Kənddə poçt şöbəsi, orta məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. == Görkəmli şəxsləri == [[Ramiz Qasımov (mühəndis)|Ramiz Qasımov]] — Rusiya Federasiyasının əməkdar elm xadimi, Texnika Elmlər Doktoru, Professor, Rusiya təbiyyat elmləri akademiyasının, Dağ Elmləri Akademiyasının, Rusiya Təbiətşünaslıq Akademiyasının və Beynəlxalq İnformatizasiya Akademiyasının akademiki. [[Vaqif Qasımov]] — Azərbaycan Texniki Universiteti Kompüter sistemləri və şəbəkələri kafedrasının müdiri, Texnika elmləri doktoru, professor. [[Mənsur Ağayev]] — 08.11.2020-ci ildə vətən müharibəsində Şuşa şəhərinin azad olunması uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına şəhid olmuşdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Hacıqabul rayonu-qaralama}} {{qəsəbə-qaralama}} [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun qəsəbələri]] lz76vbn36stdjrpr4iudirlba2eunrb 7864737 7864736 2024-11-26T13:49:39Z Vusalsuvarov1996 234003 /* Görkəmli şəxsləri */ 7864737 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Padar}} {{YM |ad = Padar |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 1103 |siyahıyaalma ili = 2019 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Hacıqabul rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Padar''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun Padar qəsəbə inzibati ərazi dairəsində qəsəbə.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> [[Şirvan düzü]]ndədir.<ref>Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]. [[Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu]]. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007. səh.427</ref> ==Tarixi== 1886-cı ildə köçəri Padar–Hacı–Alim, Bakı quberniyasının inzibati ərazi bölgüsünə görə, Cevat rayonunun Padar kənd icmasına aid idi. 1903-cü ildə, dəmir yolu tikintisi ilə kəndin yaxınlığında eyni adlı kənd quruldu, daha sonra kəndə birləşdirildi. 1913-cü ildə Bakı quberniyasının inzibati-ərazi bölgüsünə görə Padar kəndi Şamaxı rayonunun Padar kənd icmasına aid idi. 1926-cı ildə Azərbaycan SSR inzibati ərazi bölgüsünə görə kənd Salyan rayonunun Əli–Bayramlı kəndinə aid idi. Azərbaycan SSR-nin Karasuinsky rayonuna girdi. Sonradan rayon ləğv edildi, kənd Əli–Bayramlı rayonunun tərkibinə daxil oldu, lakin 1939-cu ildə kənd Kazi–Magomedskiy rayonuna verildi. 4 dekabr 1959-cu ildə Kazi–Magomed rayonu ləğv edildi və kənd Əli–Bayramlı mahalına verildi. 1961-ci il inzibati bölgüsünə görə Padar dəmiryol stansiyasındakı kənd Azərbaycan SSR Əli–Bayramlı rayonunun Qarasu kənd sovetinin tərkibinə daxil olmuş və 1963-cü il yanvarın 4-dən kənd Sabirabad rayonunun tərkibində olmuşdur. 24 aprel 1990-cı ildə kənd yeni yaradılan Hacıqabul bölgəsinə verildi. 1999-cu ildə Azərbaycanda inzibati islahat aparıldı və Padara inzibati ərazi dairəsi daxilində [[Hacıqabul rayonu]]nun Padar bələdiyyəsi yaradıldı.{{mənbəsiz}} ==Əhalisi== [[2019-cu il]]in siyahıyaalınmasına əsasən kənddə 1103 nəfər [[əhali]] yaşayır.<ref name="Siyahıyaalınması. 2010">Azərbaycan Respublikası Əhalisinin Siyahıyaalınması. [[Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi]]. Bakı-2010. Səh.629</ref> {| class="wikitable" |- ! 1886-cı il !! 1911-cu il !! 1984-ci il !! 1999-cu il !! 2009-cu il !! 2019-cu il |- | 1932 || 2641 || 1460 || 771 || 893 || 1103 |} ==İnfrastruktur== Kənddə poçt şöbəsi, orta məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. == Görkəmli şəxsləri == * [[Ramiz Qasımov (mühəndis)|Ramiz Qasımov]] — Rusiya Federasiyasının əməkdar elm xadimi, Texnika Elmlər Doktoru, Professor, Rusiya təbiyyat elmləri akademiyasının, Dağ Elmləri Akademiyasının, Rusiya Təbiətşünaslıq Akademiyasının və Beynəlxalq İnformatizasiya Akademiyasının akademiki. * [[Vaqif Qasımov]] — Azərbaycan Texniki Universiteti Kompüter sistemləri və şəbəkələri kafedrasının müdiri, Texnika elmləri doktoru, professor. * Mənsur Ağayev — [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] şəhidi. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Hacıqabul rayonu-qaralama}} {{qəsəbə-qaralama}} [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun qəsəbələri]] 9elj9e4umr3uefuzn513g0bsl60l082 0 89918 7864732 7404022 2024-11-26T13:40:05Z Vusalsuvarov1996 234003 7864732 wikitext text/x-wiki {{Digər məna|Muğan}} {{YM |ad = Muğan |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Hacıqabul rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 5879 |siyahıyaalma ili = 2019 |əhali_il = |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |rayon = Hacıqabul rayonu |qəsəbə = Muğan qəsəbəsi |bələdiyyə sədri = Neymət Babayev |icra nümayəndəsi = Faiq Nəzərov. }} '''Muğan''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun Muğan qəsəbə inzibati ərazi dairəsində qəsəbə.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> == Tarixi == [[Azərbaycan Respublikası]]nın ərazisində Muğan adı ilə bağlı 18 yaşayış məntəqəsi mövcuddur. [[Ağcabədi rayonu]], [[Ağdam rayonu]], [[Ağstafa rayonu]], [[Bərdə rayonu]], [[Xocavənd rayonu]], [[Kürdəmir rayonu]], [[Qubadlı rayonu]], [[Şamaxı rayonu]], [[Şərur rayonu]], [[Zəngilan rayonu]], [[Cəlilabad rayonu]]və digər ərazilərdə olan yaşayış məntəqələri buna misal ola bilər. Yaşayış məntəqələri [[Cənubi Azərbaycan]]ın Muğanlı kəndindən köçüb gəlmiş mollahəsənli, mehdili və cabbarlı nəsillərinə mənsub ailələr tərəfindən salınmışdır. Oykonim türkdilli Azərbaycan tayfası olan muğanlıların adı ilə bağlıdır.Muğanlı tayfa adı XVI əsrin əvvəllərindən məlumdur. Sonralar mənbələrdə şahsevənlərin tərkibində müstəqil tayfa kimi qeydə alınmış muğanlılar XIX əsrin əvvələrində 8 tirədən ibarət olmuşlar. Tayfa [[Muğan düzü]]ndə yaşadığına görə həmin düzün adı ilə adlandırılmışdır.{{mənbəsiz}} == Coğrafiya == Muğan [[Yuxarı Şirvan]] kanalının sahilində yerləşir. Kənd [[Hacıqabul rayon]] mərkəzindən 13&nbsp;km və Bakıdan 126&nbsp;km məsafədə yerləşir. Kənddən Bakı-Ələt-Tbilisi beynəlxalq yolu keçir. Kənddə dəmir yolu stansiyası var. Kənd dəniz səviyyəsindən 15 metr yüksəklikdə yerləşir. == Əhalisi == [[2019-cu il]]in siyahıyaalınmasına əsasən kənddə 5659 nəfər [[əhali]] yaşayır.{{mənbəsiz}} {| class="wikitable" |- ! 1979-cu il !! 1989-ci il !! 1999-cu il !! 2009-cu il !! 2019-cu il |- | {{artış}} 2717 || {{artış}} 2941 || {{artış}} 4210 || {{artış}} 4755 || {{artış}} 5659 |} == İnfrastruktur == Sovet dövründə kənddə məktəb, kitabxana, klub və peşə məktəbi yerləşirdi. Kənddə poçt şöbəsi, orta məktəb, mədəniyyət mərkəzi, kitabxana, tibb məntəqəsi və məscid var. ==İstinadlar== {{İstinad siyahısı}} {{Hacıqabul rayonu-qaralama}} {{qəsəbə-qaralama}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun qəsəbələri]] aglco5hivwwoj8ndice4kl7q8mlhjky 0 89920 7864731 7847042 2024-11-26T13:35:54Z Vusalsuvarov1996 234003 7864731 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Balıqçı}} {{YM |ad = Balıqçı |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Hacıqabul rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 0 |siyahıyaalma ili = 2014 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Hacıqabul rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Balıqçı''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun Hacıqabul şəhər inzibati ərazi dairəsində qəsəbə.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Hacıqabul gölünün sahilində, Şirvan düzündədir. Oykonim sakinlərin əsas məşğuliyyətini özündə əks etdirir. Xakas vilayətində Balıksa, Özbəkistanda Balıqçı, Qazaxıstanda BalıkŞi qəsəbələri qeydə alınmışdır.<ref>"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. [[Bakı]], [[Şərq-Qərb nəşriyyatı|"Şərq-Qərb"]], [[2007]].</ref> 2014-cü il məlumatına görə bu qəsəbədə heç kim yaşamır.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycanın bu kəndində cəmi 1 nəfər yaşayır |url=https://ann.az/az/azerbaycann-bu-kendinde-cemi-1-nefer-yasayr/ |access-date=2020-08-27 |archive-date=2021-10-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211026205946/https://ann.az/az/azerbaycann-bu-kendinde-cemi-1-nefer-yasayr/ |url-status=live }}</ref> ==İstinadlar== {{İstinad siyahısı}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Hacıqabul rayonu-qaralama}} {{qəsəbə-qaralama}} [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun qəsəbələri]] br6fmhp0yomaij28r62c4hbragu2k2n 0 89921 7864748 7405097 2024-11-26T13:53:59Z Vusalsuvarov1996 234003 7864748 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Pirsaat}} {{YM |ad = Pirsaat |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Hacıqabul rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 1185 |siyahıyaalma ili = 2019 |əhali sıxlığı = |əhali_ref = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Hacıqabul rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Pirsaat''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun Pirsaat qəsəbə inzibati ərazi dairəsində qəsəbə.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> ==Əkin sahələri== Qəsəbənin əkin sahələri [[Pirsaat su anbarı]]na toplanan suyun hesabına suvarılır.<ref name="lent.az">[http://news.lent.az/news/178167 SOS! Pirsaat su anbarı quruyub] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140915000650/http://news.lent.az/news/178167 |date=2014-09-15 }}. lent.az 13.09.2014. {{ref-az}}</ref> ==İstinadlar== {{İstinad siyahısı}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Hacıqabul rayonu-qaralama}} {{qəsəbə-qaralama}} [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun qəsəbələri]] rhvpd31dnd1cd7e725hjxsake14f6cj 0 90142 7865342 7485960 2024-11-27T05:58:53Z Ferehmli 245580 7865342 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Ağalar Mirzə |orijinal adı = Ağalar Həmzə oğlu Mirzəyev |doğum tarixi=25 dekabr 1954|vəfat tarixi=5 mart 2008}} '''Mirzəyev Ağalar Həmzə oğlu (Ağalar Mirzə)''' (25 dekabr 1954, Dəvəçi - 5 mart 2008, Bakı) — [[şair]], 1988-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü, [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü (1982), Əməkdar incəsənət xadimi (1998), "Qızıl qələm" mükafatı laureatı (1996).<ref>Tağıyev, A. "Ölsəm, gəlləm sabaha mən…": Şabranda Ağalar Mirzə yad edilib: [Əməkdar incəsənət xadimi, şair, jurnalist Ağalar Mirzə haqqında] //525-ci qəzet.- 2014.- 6 mart.- S.7.</ref> == Həyatı == Ağalar Mirzə 1954-cü il dekabrın 25-də [[Dəvəçi (Şabran)|Dəvəçi]] (indiki Şabran) şəhərində fəhlə ailəsində anadan olmuşdur. Burada orta təhsil almışdır. Əmək fəaliyyətinə Dəvəçi şəhər 1 saylı səkkizillik məktəbində pioner baş dəstə rəhbəri kimi başlamışdır (1971–1972). Sonra Pirəmsən kənd orta məktəbində pioner baş dəstə rəhbəri olmuşdur (1972–1974). [[BDU Jurnalistika|ADU-nun jurnalistika fakültəsində]] təhsilini davam etdirmişdir (1974–1979). Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində radionun incəsənət və radio teatrı şöbəsində ("Bulaq" verilişi üzrə) kiçik redaktor, redaktor (1980–1986), televiziyanın ədəbiyyat və xalq yaradıcılığı redaksiyasında redaktor, böyük redaktor, şöbə müdiri (1986–1994), ədəbi dram verilişləri Baş redaksiyasının baş redaktorunun müavini (1994–1999), xalq yaradıcılığı redaksiyasının baş redaktoru (1999–?) vəzifələrində çalışmışdır. O, şifahi xalq yaradıcılığına dair müxtəlif televiziya verilişlərinin, o cümlədən "Ustadnamə", "Dastan" proqramlarının müəllifi olmuşdur. Ağalar Mirzə bədii yaradıcılığa keçən əsrin 70-ci illərindən başlamışdır. Gənc şairlərin respublika ədəbi birliyinin fəal üzvü olmuşdur. Birliyin "Çinar pöhrələri", "Gənc istedadlar", "Qudyalçay nəğmələri" və s. almanaxlarında şeirləri çap olunmuşdur. Dövri mətbuatda vaxtaşırı çıxış etmişdir. Elmi tədqiqatla da ardıcıl məşğul olmuşdur. "Xaltanlı Tağının yaradıcılıq yolu" mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir (2002). Filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. Ağalar Mirzə 5 mart 2008-ci ildə [[Bakı]]da vəfat edib. == Əsərləri == # Bayramlar, adətlər, ənənələr (etnoqrafik oçerklər). Bakı: Gənclik, 1983, 125 səh. # Bulaq. Bakı: Gənclik, 1984, 225 səh. (şərikli) # Ömrün bənövşə fəsli. Bakı: Yazıçı, 1985, 54 səh. # Ovcunu tut yağışa. Bakı: Gənclik, 1987, 60 səh. # Novruz töhfələri. Bakı: Gənclik, 1989, 110 səh. # Novruz töhfələri. Bakı: Gənclik, 1990, 110 səh. (təkrar nəşr) # Mən baxdığım pəncərə. Bakı: Yazıçı, 1990, 64 səh. # Dünənə məktub (şeirlər). Bakı: Gənclik, 1994, 160 səh. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:"Qızıl qələm" mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:Şabranda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] 9zrky8gafliq4drzwlylf3o9c8r5dq6 0 90574 7864639 7861888 2024-11-26T12:30:33Z Namikilisu 36193 /* Tarixi */ 7864639 wikitext text/x-wiki {{Tarixi dövlət |adı = İlisu sultanlığı. |orijinal_adı = |statusu = |himni = |bayrağı = |bayrağın_izahı = |gerbi = |gerbin_yazısı = |xəritəsi = Map of the former Sultanate of the Elisu.jpg |xəritənin_izahı = Keçmiş İlisu sultanlığının xəritəsi. Qafqaz dağcıları haqqında məlumat toplusundan bir illüstrasiya. (''[[rus dili]]ndə, 1868-1881'') |s1 = |s1_bayrağı = |s2 = |s2_bayrağı = |quruluş_ili = 1562 |süqut_ili = 1844 |x1 = Rusiya imperiyası |x1_bayrağı = Flag_of_Russian_Empire.svg |x2 = |x2_bayrağı = |x3 = |x3_bayrağı = |paytaxtı = [[Saxur]],<br> [[İlisu]] |ən_böyük_şəhəri = |rəsmi_dilləri = |valyutası = |ərazisi = |təxmini_əhalisi = [[azərbaycanlılar]], [[saxurlar]], [[ingiloylar]] |idarəetmə_forması = Seçkili monarxiya |sülalə = |rəhbər_titulu = [[Sultan]] |rəhbər1 = [[Adıgörklü bəy]] (''ilk'') |rəhbər_il1 = 1562-1598 |rəhbər titulu2 = |rəhbər2 = [[Daniyal sultan]] (''sonuncu'') |rəhbər_il2 = 1830-1844 |dini = [[İslam]] (''çoxluq''), [[Gürcü Pravoslav Kilsəsi]] (''azlıq'') |hadisə1 = [[Səfəvilər|Səfəvi]] şahı [[I Abbas]] bu torpaqları [[Kaxeti çarlığı]]ndan alaraq Dağıstan feodal klanlarına verdi. |hadisə_tarixi1 = 1562 |hadisə2 = [[Rusiya imperiyası]]nın işğalı |hadisə_tarixi2 = 1844 |hadisə3 = |hadisə_tarixi3 = }} [[Fayl:Ilisu the tombs of Sultans.jpg|thumbnail|380px|İlisu sultanlarının məzarları]]{{İş gedir}}{{Azərbaycan tarixi}} '''İlisu sultanlığı''' — şimal-qərbi Azərbaycanda mövcud olan feodal təsisatlarından biri.<ref>{{Cite web |title=Z.Ə.Cavadova: Şimal-Qərbi Azərbaycan (tarixi-demoqrafik tədqiqat) |url=http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/cavadovaz_simgerbaz.pdf |access-date=2012-05-13 |archive-date=2012-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120725101339/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/cavadovaz_simgerbaz.pdf |url-status=dead }}</ref> [[XVI əsr|XVI əsrin]] II yarısında [[Səfəvilər]]in [[İlisu]] hakimlərinə sultan titulu verməsi nəticəsində yaranmışdır. XVII–XVIII əsrlərdə sultanlıq öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdir.<ref>'''Линевич И.''' ''Бывшее Елисуйское султанство ССКГ том 7 Санкт Петербург 1867''</ref> İlisu sultanlığının şimal sərhəddi [[Samurçay|Samur]] çayının yuxarı axarından keçirdi və [[Kürə xanlığı]] ilə həmsərhəd idi. Qərbdən [[Muxaxçay]] və [[Qapıçay (Qax)|Qapıçayla]] [[Car-Balakən camaatlığı|Car-Balakən camaatılığı]], şərqdən isə [[Şəki xanlığı]] ilə qonşu idi. Sultanlığın cənub sərhədləri [[Qanıxçay|Qanıx]] çayının [[Kür]] çayına töküldüyə əraziyə kimi uzanırdı.<ref name=":0">{{Cite book |last=Линевич И. П. |title=Бывшее Елисуйское султанство |publisher=ССКГ |year=1873 |edition=вып.7 |location=Тифлис |language=ru}}</ref><ref>{{Cite book |last=Петрушевский И. П. |title=Джаро-Белоканские вольные общества в первой полавине XIX века. |year=1993 |location=Махачкала |pages=73 |language=ru}}</ref><ref name=":1">{{Cite book |last=Э. М. Летифова |title=Северо-западный Азербайджан: Илисуйское султанство |publisher=Altay |year=1999 |location=Баку |pages=17–18 |language=ru}}</ref> İlisu sultanlığının ərazisinə daxil olan kəndlər üç qrupa bölünürdü: [[Saxur]], [[İlisu]] (Qaradolaq) və [[Suvagil]] qrupları.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Tarixi == [[XIX əsr]] rus mənbələrinə əsaslansaq İlisu sultanlığının meydana gəlməsi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu fikirlər həm də bir- birini təkzib edir. Siyasi vəziyyətindən asılı olaraq İlisu sultanları öz müstəqilliklərini saxlamaq üçün müxtəlif dövrlərdə regionda siyasi nüfuzu böyük olan dövlətə sığınmalı olmuşlar. Bu dövlətlər [[Rusiya imperiyası|Rusiya]], [[İran]] və [[Türkiyə]] idi. Rusiyanın regiona maraqlarının artdığı bir dövrdə İlisu sultanları İran və Türkiyəyə meyl etmişlər. Onların hakimiyyətlərini təsdiqliyən sənədlər - [[İran]] şahlarının və [[Osmanlı imperiyası|Türkiyə]] sultanlarının fərmanları qalmışdır.<ref>{{Cite book |title=АКАК |year=1868 |edition=II |location=Тифлис |pages=1085-1093 |language=ru}}</ref> === Yaranması === 1540-1554-cü illər arasında [[Şah I Təhmasib]] dört dəfə [[Gürcüstan|Gürcüstana]] yürüş etmişdir və [[Səfəvilər|Səfəvilər dövlətinin]] [[Vassal dövlət|vassalı]] olan [[Kaxeti çarlığı|Kaxeti çarı]] Levanı (Ləvənd-Xan) da xatıraldaraq o zamanlar səfəvi ordusunda gürcülərə qarşı döyüşən, gələcək İlisu sultanlarının dinastiyasının yardıcısı sultan Adı-Kurkulu (Adıgörklü) bəyə fərman göndərmişdir.<ref>{{Cite book |last=А. П. Берже, Д. А. Кобяков. |title=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). Фирман Тахмасиб-шаха Захурскому владельцу Ади-Куркулу-беку от реджеба 970 (1562) года |publisher= |year=1868 |edition=II |location=Тифлис |pages=д.I |language=ru}}</ref><ref name=":2">{{Cite book |last=Э. М. Летифова. |title=Северо-западный Азербайджан: Илисуйское султанство |publisher=Altay |year=1999 |location=Баку |pages=14;93 |language=ru}}</ref> Bu fərmanda Şah I Təhmasib Adı-Kurkulu bəyi göstərdiyi xidmətlərə görə mükafatlandırmış və [[Saxur]] kəndini irsi mülk kimi hədiyyə etmişdir.<ref name=":2" /> 1592-ci ildə [[II Osman]] sultanın fərmanına görə [[Qax]] və [[Meşəbaş]] kəndləri də Adı-Kurkulu bəyin nəzarətinə verilmişdir.<ref>{{Cite book |last=А. П. Берже, Д. А. Кобяков |first= |title=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). "Фирман султана Османа II на имя Ади-Куркулу-бека от сафара 1000 (1591) года" |year=1875 |edition=т. VI, ч. II |location=Тифлис |pages=д. 3 |language=ru}}</ref> 1601-ci ildən [[I Şah Abbas|I Şah Abbasın]] [[Gürcüstan|Gürcüstanda]] hakimiyyəti bərpa olunduqdan sonra Adı-Kurkulu bəyin oğlu Əli Sultanın adına 1562-ci ildə I Təhmasib tərəfindən verilmiş fərman təsdiq olundu. Fərman 1616-cı ilə aiddir.<ref>{{Cite book |url=https://ebooks.az/az/book/lhzdwmg |title=İlisu: ensiklopedik məlumat kitabı |publisher=Vətən |year=2012 |isbn=5-89968-017-2 |edition=1-ci nəşr |location=Bakı |pages=6 |language=az}}</ref> Zaqatala rayonunun Eelisu naibliyi əhalisinin siyahıyaalınmasının məlumatları göstərdi ki, naibliyin ümumi əhalisi 11 836 nəfər idi, 23 kənddə yaşayırdı. Əhalinin böyük bir hissəsini 8 269 nəfərlik Tsaxurlar təşkil edirdi. ardınca 2 167 nəfərlik ingiloylar və 1 400 nəfərlik muğallar sultanlığın kiçik bir hissəsini əhatə edirdilər. Sultanlar Yanlız Saxurlardan secilirdi. Və sultanlara bə yaxud onların nəslindən olanlara muğallarla və ya inhiloylarla evlənmək safqanlığı qorumaq üçün qadağan edilmişdi. Əgər onlardan biri muğal bə yaxud gürcülərlə evlənərsə mirasdan bə sultanlıqdan məhrum edilirdi. İlisu sultanlığının tarixi, xüsusən də sultan titulu daşıyan İlisu hakimlərinin geneologiyası haqqında səslənən fikirlər bu günə qədər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Sultanlığın yaranmasını gürcü tarixçiləri və bir sıra rus tədqiqatçılar [[Kaxetiya çarlığı]]nın parçalanmasının nəticəsi kimi dəyərləndirmişlər. Onların fikrincə İlisu hakimləri [[islam]]ı qəbul etmiş gürcü knyazı Quram Vaxvaxişvilinin nəslindən idilər.<ref>'''Вахушти Багратиони.''' ''История царства Грузинского / Перевод, предисловие, словарь и указатель: Н. Т. Накашидзе. — Тб.: Мецниереба, 1976''</ref> [[Fayl:Map of the former Sultanate of Elisu.jpg|205x205px|thumb|left|İlisu sultanlığının xəritəsi]] Səfəvi hökmdarı [[I Abbas Səfəvi|Şah I Abbas]]ın [[Gürcüstan]]a hücumu ərəfəsində [[Qax]]ın gürcü canişini eristav Quram Vaxvaxışvili şahın hüzuruna gələrək islamı qəbul etmiş və Kaxetiyaya qarşı hərbi əməliyyatlarda İran ordusunun tərkibində öz dəstəsi ilə fəal ıştirak etmışdır. Dağıstan, Azərbaycan və digər bir qism rus tədqiqatçıları sultanlığın yaradıcıları kimi Dağıstan xalqlarından olan [[saxurlar]]ın<ref>'''Əhməd İsayev.''' ''İlisu Sultanı Daniyal bəy. Bakı: 2005''</ref><ref>'''Elvira Lətifova.''''' Şimal-Qərbi Azərbaycan: İlisu sultanlığı (rus dilində). Bakı: 1999''</ref> və hətta [[avarlar]]ın<ref>'''Sevda Süleymanova.''' ''Car salnaməsi. Bakı: 1990.''</ref><ref>'''Timur Aytberov.''''' Zaqafqaziya avarları. Mahaçqala: 1990 (rus dilində)''</ref> xüsusi rolunu qeyd etmışlər. Bölgənin epiqrafik abidələrini tədqiq etmiş alim [[Məşədixanım Nemətova]] isə İlisu hakimlərinin sələflərinin türkləşmiş ərəblər olduğu fikrini irəli sürmüşdür. [[Fayl:İLİSU.png|thumbnail|300px|İlisu sultanlarının geneologiyası|alt=]] İlisu sultanlığı haqqında yazılan bir sıra publisistik məqalə və araşdırmalarda isə İlisu sultanlarının geneologiyasının türklərlə bağlı olduğu göstərilir.<ref>'''Şahmərdan Əhmədli.''' ''İlisu sultanlığının süqutu. Qax: 1994''</ref><ref>'''Hikmət Əzimov, Şahmərdan Əhmədov.''' ''Qax abidələri. Bakı: 1998''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''Azərbaycan generalları. Bakı: 1991''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''İlisulu generalın faciəsi. Bakı: 1990''</ref> İlisu sultanlarının xələfləri olan [[Sultanovlar (V)|Sultanovlar]] nəslinin nümayəndələri dünyanın bir sıra ölkələrində yaşayırlar. == İlisu sultanları == * [[Adıgörklü bəy]] (1562–1598) * [[Sarı Əli bəy ]] (I Əli Sultan) (1601–1628) * [[Əmirxan bəy]] (1616–1627) * [[Məhəmmədxan bəy]] (1627–1636) * [[Xəlil bəy]] (1642–1670) * [[II Əli Sultan paşa]] (Şəki bəylərbəyi və İlisu sancağının hakimi) (1695–1732) * [[Məhəmməd bəy]] (1732–1747) * [[I Əhmədxan Sultan ]] (1747–1748) * [[Alxas bəy]] (1748–1762) * [[Xanbaba bəy]] (1762–1803) * [[II Əhmədxan sultan]] (1803–1830) * [[Musa bəy]] (yanvar 1830 — sentyabr 1830) * [[Danyal Sultan]] (1830–1844) == Həmçinin bax == * [[İlisu]] * [[Qax abidələri (film, 2001)]] * [[İlisu (film, 2006)]] * [[Azərbaycan sirləri. İlisu sultanlığı (film, 2010)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Vikianbar kateqoriyası|Ilisu sultanate}} {{Azərbaycan sultanlıqları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan sultanlıqları]] [[Kateqoriya:İlisu]] [[Kateqoriya:İlisu sultanlığı]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixi]] q5lj22nupx2ulqhv2lc8tmuhy3vlp8h 7864789 7864639 2024-11-26T14:12:20Z Namikilisu 36193 7864789 wikitext text/x-wiki {{Tarixi dövlət |adı = İlisu sultanlığı. |orijinal_adı = |statusu = |himni = |bayrağı = |bayrağın_izahı = |gerbi = |gerbin_yazısı = |xəritəsi = Map of the former Sultanate of the Elisu.jpg |xəritənin_izahı = Keçmiş İlisu sultanlığının xəritəsi. Qafqaz dağcıları haqqında məlumat toplusundan bir illüstrasiya. (''[[rus dili]]ndə, 1868-1881'') |s1 = |s1_bayrağı = |s2 = |s2_bayrağı = |quruluş_ili = 1562 |süqut_ili = 1844 |x1 = Rusiya imperiyası |x1_bayrağı = Flag_of_Russian_Empire.svg |x2 = |x2_bayrağı = |x3 = |x3_bayrağı = |paytaxtı = [[Saxur]],<br> [[İlisu]] |ən_böyük_şəhəri = |rəsmi_dilləri = |valyutası = |ərazisi = |təxmini_əhalisi = [[azərbaycanlılar]], [[saxurlar]], [[ingiloylar]] |idarəetmə_forması = Seçkili monarxiya |sülalə = |rəhbər_titulu = [[Sultan]] |rəhbər1 = [[Adıgörklü bəy]] (''ilk'') |rəhbər_il1 = 1562-1598 |rəhbər titulu2 = |rəhbər2 = [[Daniyal sultan]] (''sonuncu'') |rəhbər_il2 = 1830-1844 |dini = [[İslam]] (''çoxluq''), [[Gürcü Pravoslav Kilsəsi]] (''azlıq'') |hadisə1 = [[Səfəvilər|Səfəvi]] şahı [[I Abbas]] bu torpaqları [[Kaxeti çarlığı]]ndan alaraq Dağıstan feodal klanlarına verdi. |hadisə_tarixi1 = 1562 |hadisə2 = [[Rusiya imperiyası]]nın işğalı |hadisə_tarixi2 = 1844 |hadisə3 = |hadisə_tarixi3 = }} [[Fayl:Ilisu the tombs of Sultans.jpg|thumbnail|380px|İlisu sultanlarının məzarları]]{{İş gedir}}{{Azərbaycan tarixi}} '''İlisu sultanlığı''' — şimal-qərbi Azərbaycanda mövcud olan feodal təsisatlarından biri.<ref>{{Cite web |title=Z.Ə.Cavadova: Şimal-Qərbi Azərbaycan (tarixi-demoqrafik tədqiqat) |url=http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/cavadovaz_simgerbaz.pdf |access-date=2012-05-13 |archive-date=2012-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120725101339/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/cavadovaz_simgerbaz.pdf |url-status=dead }}</ref> [[XVI əsr|XVI əsrin]] II yarısında [[Səfəvilər]]in [[İlisu]] hakimlərinə sultan titulu verməsi nəticəsində yaranmışdır. XVII–XVIII əsrlərdə sultanlıq öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdir.<ref>'''Линевич И.''' ''Бывшее Елисуйское султанство ССКГ том 7 Санкт Петербург 1867''</ref> İlisu sultanlığının şimal sərhəddi [[Samurçay|Samur]] çayının yuxarı axarından keçirdi və [[Kürə xanlığı]] ilə həmsərhəd idi. Qərbdən [[Muxaxçay]] və [[Qapıçay (Qax)|Qapıçayla]] [[Car-Balakən camaatlığı|Car-Balakən camaatılığı]], şərqdən isə [[Şəki xanlığı]] ilə qonşu idi. Sultanlığın cənub sərhədləri [[Qanıxçay|Qanıx]] çayının [[Kür]] çayına töküldüyə əraziyə kimi uzanırdı.<ref name=":0">{{Cite book |last=Линевич И. П. |title=Бывшее Елисуйское султанство |publisher=ССКГ |year=1873 |edition=вып.7 |location=Тифлис |language=ru}}</ref><ref>{{Cite book |last=Петрушевский И. П. |title=Джаро-Белоканские вольные общества в первой полавине XIX века. |year=1993 |location=Махачкала |pages=73 |language=ru}}</ref><ref name=":1">{{Cite book |last=Э. М. Летифова |title=Северо-западный Азербайджан: Илисуйское султанство |publisher=Altay |year=1999 |location=Баку |pages=17–18 |language=ru}}</ref> İlisu sultanlığının ərazisinə daxil olan kəndlər üç qrupa bölünürdü: [[Saxur]], [[İlisu]] (Qaradolaq) və [[Suvagil]] qrupları.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Tarixi == [[XIX əsr]] rus mənbələrinə əsaslansaq İlisu sultanlığının meydana gəlməsi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu fikirlər həm də bir- birini təkzib edir. Siyasi vəziyyətindən asılı olaraq İlisu sultanları öz müstəqilliklərini saxlamaq üçün müxtəlif dövrlərdə regionda siyasi nüfuzu böyük olan dövlətə sığınmalı olmuşlar. Bu dövlətlər [[Rusiya imperiyası|Rusiya]], [[İran]] və [[Türkiyə]] idi. Rusiyanın regiona maraqlarının artdığı bir dövrdə İlisu sultanları İran və Türkiyəyə meyl etmişlər. Onların hakimiyyətlərini təsdiqliyən sənədlər - [[İran]] şahlarının və [[Osmanlı imperiyası|Türkiyə]] sultanlarının fərmanları qalmışdır.<ref>{{Cite book |title=АКАК |year=1868 |edition=II |location=Тифлис |pages=1085-1093 |language=ru}}</ref> === Yaranması === 1540-1554-cü illər arasında [[Şah I Təhmasib]] dört dəfə [[Gürcüstan|Gürcüstana]] yürüş etmişdir və [[Səfəvilər|Səfəvilər dövlətinin]] [[Vassal dövlət|vassalı]] olan [[Kaxeti çarlığı|Kaxeti çarı]] Levanı (Ləvənd-Xan) da xatıraldaraq o zamanlar səfəvi ordusunda gürcülərə qarşı döyüşən, gələcək İlisu sultanlarının dinastiyasının yardıcısı sultan Adı-Kurkulu (Adıgörklü) bəyə fərman göndərmişdir.<ref>{{Cite book |last=А. П. Берже, Д. А. Кобяков. |title=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). Фирман Тахмасиб-шаха Захурскому владельцу Ади-Куркулу-беку от реджеба 970 (1562) года |publisher= |year=1868 |edition=II |location=Тифлис |pages=д.I |language=ru}}</ref><ref name=":2">{{Cite book |last=Э. М. Летифова. |title=Северо-западный Азербайджан: Илисуйское султанство |publisher=Altay |year=1999 |location=Баку |pages=14;93 |language=ru}}</ref> Bu fərmanda Şah I Təhmasib Adı-Kurkulu bəyi göstərdiyi xidmətlərə görə mükafatlandırmış və [[Saxur]] kəndini irsi mülk kimi hədiyyə etmişdir.<ref name=":2" /> 1592-ci ildə [[II Osman]] sultanın fərmanına görə [[Qax]] və [[Meşəbaş]] kəndləri də Adı-Kurkulu bəyin nəzarətinə verilmişdir.<ref>{{Cite book |last=А. П. Берже, Д. А. Кобяков |first= |title=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). "Фирман султана Османа II на имя Ади-Куркулу-бека от сафара 1000 (1591) года" |year=1875 |edition=т. VI, ч. II |location=Тифлис |pages=д. 3 |language=ru}}</ref> 1601-ci ildən [[I Şah Abbas|I Şah Abbasın]] [[Gürcüstan|Gürcüstanda]] hakimiyyəti bərpa olunduqdan sonra Adı-Kurkulu bəyin oğlu Əli Sultanın adına 1562-ci ildə I Təhmasib tərəfindən verilmiş fərman təsdiq olundu. Fərman 1616-cı ilə aiddir.<ref>{{Cite book |url=https://ebooks.az/az/book/lhzdwmg |title=İlisu: ensiklopedik məlumat kitabı |publisher=Vətən |year=2012 |isbn=5-89968-017-2 |edition=1-ci nəşr |location=Bakı |pages=6 |language=az}}</ref> == Ərazisi == Zaqatala rayonunun Eelisu naibliyi əhalisinin siyahıyaalınmasının məlumatları göstərdi ki, naibliyin ümumi əhalisi 11 836 nəfər idi, 23 kənddə yaşayırdı. Əhalinin böyük bir hissəsini 8 269 nəfərlik Tsaxurlar təşkil edirdi. ardınca 2 167 nəfərlik ingiloylar və 1 400 nəfərlik muğallar sultanlığın kiçik bir hissəsini əhatə edirdilər. Sultanlar Yanlız Saxurlardan secilirdi. Və sultanlara bə yaxud onların nəslindən olanlara muğallarla və ya inhiloylarla evlənmək safqanlığı qorumaq üçün qadağan edilmişdi. Əgər onlardan biri muğal bə yaxud gürcülərlə evlənərsə mirasdan bə sultanlıqdan məhrum edilirdi. İlisu sultanlığının tarixi, xüsusən də sultan titulu daşıyan İlisu hakimlərinin geneologiyası haqqında səslənən fikirlər bu günə qədər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Sultanlığın yaranmasını gürcü tarixçiləri və bir sıra rus tədqiqatçılar [[Kaxetiya çarlığı]]nın parçalanmasının nəticəsi kimi dəyərləndirmişlər. Onların fikrincə İlisu hakimləri [[islam]]ı qəbul etmiş gürcü knyazı Quram Vaxvaxişvilinin nəslindən idilər.<ref>'''Вахушти Багратиони.''' ''История царства Грузинского / Перевод, предисловие, словарь и указатель: Н. Т. Накашидзе. — Тб.: Мецниереба, 1976''</ref> == Əhalisi == [[Fayl:Map of the former Sultanate of Elisu.jpg|205x205px|thumb|left|İlisu sultanlığının xəritəsi]] Səfəvi hökmdarı [[I Abbas Səfəvi|Şah I Abbas]]ın [[Gürcüstan]]a hücumu ərəfəsində [[Qax]]ın gürcü canişini eristav Quram Vaxvaxışvili şahın hüzuruna gələrək islamı qəbul etmiş və Kaxetiyaya qarşı hərbi əməliyyatlarda İran ordusunun tərkibində öz dəstəsi ilə fəal ıştirak etmışdır. Dağıstan, Azərbaycan və digər bir qism rus tədqiqatçıları sultanlığın yaradıcıları kimi Dağıstan xalqlarından olan [[saxurlar]]ın<ref>'''Əhməd İsayev.''' ''İlisu Sultanı Daniyal bəy. Bakı: 2005''</ref><ref>'''Elvira Lətifova.''''' Şimal-Qərbi Azərbaycan: İlisu sultanlığı (rus dilində). Bakı: 1999''</ref> və hətta [[avarlar]]ın<ref>'''Sevda Süleymanova.''' ''Car salnaməsi. Bakı: 1990.''</ref><ref>'''Timur Aytberov.''''' Zaqafqaziya avarları. Mahaçqala: 1990 (rus dilində)''</ref> xüsusi rolunu qeyd etmışlər. Bölgənin epiqrafik abidələrini tədqiq etmiş alim [[Məşədixanım Nemətova]] isə İlisu hakimlərinin sələflərinin türkləşmiş ərəblər olduğu fikrini irəli sürmüşdür. [[Fayl:İLİSU.png|thumbnail|300px|İlisu sultanlarının geneologiyası|alt=]] İlisu sultanlığı haqqında yazılan bir sıra publisistik məqalə və araşdırmalarda isə İlisu sultanlarının geneologiyasının türklərlə bağlı olduğu göstərilir.<ref>'''Şahmərdan Əhmədli.''' ''İlisu sultanlığının süqutu. Qax: 1994''</ref><ref>'''Hikmət Əzimov, Şahmərdan Əhmədov.''' ''Qax abidələri. Bakı: 1998''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''Azərbaycan generalları. Bakı: 1991''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''İlisulu generalın faciəsi. Bakı: 1990''</ref> İlisu sultanlarının xələfləri olan [[Sultanovlar (V)|Sultanovlar]] nəslinin nümayəndələri dünyanın bir sıra ölkələrində yaşayırlar. == İlisu sultanlarının geneologiyası == === İlisu sultanları === * [[Adıgörklü bəy]] (1562–1598) * [[Sarı Əli bəy ]] (I Əli Sultan) (1601–1628) * [[Əmirxan bəy]] (1616–1627) * [[Məhəmmədxan bəy]] (1627–1636) * [[Xəlil bəy]] (1642–1670) * [[II Əli Sultan paşa]] (Şəki bəylərbəyi və İlisu sancağının hakimi) (1695–1732) * [[Məhəmməd bəy]] (1732–1747) * [[I Əhmədxan Sultan ]] (1747–1748) * [[Alxas bəy]] (1748–1762) * [[Xanbaba bəy]] (1762–1803) * [[II Əhmədxan sultan]] (1803–1830) * [[Musa bəy]] (yanvar 1830 — sentyabr 1830) * [[Danyal Sultan]] (1830–1844) == Həmçinin bax == * [[İlisu]] * [[Qax abidələri (film, 2001)]] * [[İlisu (film, 2006)]] * [[Azərbaycan sirləri. İlisu sultanlığı (film, 2010)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Vikianbar kateqoriyası|Ilisu sultanate}} {{Azərbaycan sultanlıqları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan sultanlıqları]] [[Kateqoriya:İlisu]] [[Kateqoriya:İlisu sultanlığı]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixi]] ez07eiql8tqvj483xg2d4bly7eaknrg 7865172 7864789 2024-11-26T22:00:51Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865172 wikitext text/x-wiki {{Tarixi dövlət |adı = İlisu sultanlığı. |orijinal_adı = |statusu = |himni = |bayrağı = |bayrağın_izahı = |gerbi = |gerbin_yazısı = |xəritəsi = Map of the former Sultanate of the Elisu.jpg |xəritənin_izahı = Keçmiş İlisu sultanlığının xəritəsi. Qafqaz dağcıları haqqında məlumat toplusundan bir illüstrasiya. (''[[rus dili]]ndə, 1868-1881'') |s1 = |s1_bayrağı = |s2 = |s2_bayrağı = |quruluş_ili = 1562 |süqut_ili = 1844 |x1 = Rusiya imperiyası |x1_bayrağı = Flag_of_Russian_Empire.svg |x2 = |x2_bayrağı = |x3 = |x3_bayrağı = |paytaxtı = [[Saxur]],<br> [[İlisu]] |ən_böyük_şəhəri = |rəsmi_dilləri = |valyutası = |ərazisi = |təxmini_əhalisi = [[azərbaycanlılar]], [[saxurlar]], [[ingiloylar]] |idarəetmə_forması = Seçkili monarxiya |sülalə = |rəhbər_titulu = [[Sultan]] |rəhbər1 = [[Adıgörklü bəy]] (''ilk'') |rəhbər_il1 = 1562-1598 |rəhbər titulu2 = |rəhbər2 = [[Daniyal sultan]] (''sonuncu'') |rəhbər_il2 = 1830-1844 |dini = [[İslam]] (''çoxluq''), [[Gürcü Pravoslav Kilsəsi]] (''azlıq'') |hadisə1 = [[Səfəvilər|Səfəvi]] şahı [[I Abbas]] bu torpaqları [[Kaxeti çarlığı]]ndan alaraq Dağıstan feodal klanlarına verdi. |hadisə_tarixi1 = 1562 |hadisə2 = [[Rusiya imperiyası]]nın işğalı |hadisə_tarixi2 = 1844 |hadisə3 = |hadisə_tarixi3 = }} [[Fayl:Ilisu the tombs of Sultans.jpg|thumbnail|380px|İlisu sultanlarının məzarları]]{{İş gedir}}{{Azərbaycan tarixi}} '''İlisu sultanlığı''' — şimal-qərbi Azərbaycanda mövcud olan feodal təsisatlarından biri.<ref>{{Cite web |title=Z.Ə.Cavadova: Şimal-Qərbi Azərbaycan (tarixi-demoqrafik tədqiqat) |url=http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/cavadovaz_simgerbaz.pdf |access-date=2012-05-13 |archive-date=2012-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120725101339/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/cavadovaz_simgerbaz.pdf |url-status=dead }}</ref> [[XVI əsr|XVI əsrin]] II yarısında [[Səfəvilər]]in [[İlisu]] hakimlərinə sultan titulu verməsi nəticəsində yaranmışdır. XVII–XVIII əsrlərdə sultanlıq öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdir.<ref>'''Линевич И.''' ''Бывшее Елисуйское султанство ССКГ том 7 Санкт Петербург 1867''</ref> İlisu sultanlığının şimal sərhəddi [[Samurçay|Samur]] çayının yuxarı axarından keçirdi və [[Kürə xanlığı]] ilə həmsərhəd idi. Qərbdən [[Muxaxçay]] və [[Qapıçay (Qax)|Qapıçayla]] [[Car-Balakən camaatlığı|Car-Balakən camaatılığı]], şərqdən isə [[Şəki xanlığı]] ilə qonşu idi. Sultanlığın cənub sərhədləri [[Qanıxçay|Qanıx]] çayının [[Kür]] çayına töküldüyə əraziyə kimi uzanırdı.<ref name=":0">{{Cite book |last=Линевич И. П. |title=Бывшее Елисуйское султанство |publisher=ССКГ |year=1873 |edition=вып.7 |location=Тифлис |language=ru}}</ref><ref>{{Cite book |last=Петрушевский И. П. |title=Джаро-Белоканские вольные общества в первой полавине XIX века. |year=1993 |location=Махачкала |pages=73 |language=ru}}</ref><ref name=":1">{{Cite book |last=Э. М. Летифова |title=Северо-западный Азербайджан: Илисуйское султанство |publisher=Altay |year=1999 |location=Баку |pages=17–18 |language=ru}}</ref> İlisu sultanlığının ərazisinə daxil olan kəndlər üç qrupa bölünürdü: [[Saxur]], [[İlisu]] (Qaradolaq) və [[Suvagil]] qrupları.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Tarixi == [[XIX əsr]] rus mənbələrinə əsaslansaq İlisu sultanlığının meydana gəlməsi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bu fikirlər həm də bir- birini təkzib edir. Siyasi vəziyyətindən asılı olaraq İlisu sultanları öz müstəqilliklərini saxlamaq üçün müxtəlif dövrlərdə regionda siyasi nüfuzu böyük olan dövlətə sığınmalı olmuşlar. Bu dövlətlər [[Rusiya imperiyası|Rusiya]], [[İran]] və [[Türkiyə]] idi. Rusiyanın regiona maraqlarının artdığı bir dövrdə İlisu sultanları İran və Türkiyəyə meyl etmişlər. Onların hakimiyyətlərini təsdiqliyən sənədlər - [[İran]] şahlarının və [[Osmanlı imperiyası|Türkiyə]] sultanlarının fərmanları qalmışdır.<ref>{{Cite book |title=АКАК |year=1868 |edition=II |location=Тифлис |pages=1085-1093 |language=ru}}</ref> === Yaranması === 1540-1554-cü illər arasında [[Şah I Təhmasib]] dört dəfə [[Gürcüstan|Gürcüstana]] yürüş etmişdir və [[Səfəvilər|Səfəvilər dövlətinin]] [[Vassal dövlət|vassalı]] olan [[Kaxeti çarlığı|Kaxeti çarı]] Levanı (Ləvənd-Xan) da xatıraldaraq o zamanlar səfəvi ordusunda gürcülərə qarşı döyüşən, gələcək İlisu sultanlarının dinastiyasının yardıcısı sultan Adı-Kurkulu (Adıgörklü) bəyə fərman göndərmişdir.<ref>{{Cite book |last=А. П. Берже, Д. А. Кобяков. |title=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). Фирман Тахмасиб-шаха Захурскому владельцу Ади-Куркулу-беку от реджеба 970 (1562) года |publisher= |year=1868 |edition=II |location=Тифлис |pages=д.I |language=ru}}</ref><ref name=":2">{{Cite book |last=Э. М. Летифова. |title=Северо-западный Азербайджан: Илисуйское султанство |publisher=Altay |year=1999 |location=Баку |pages=14;93 |language=ru}}</ref> Bu fərmanda Şah I Təhmasib Adı-Kurkulu bəyi göstərdiyi xidmətlərə görə mükafatlandırmış və [[Saxur]] kəndini irsi mülk kimi hədiyyə etmişdir.<ref name=":2" /> 1592-ci ildə [[II Osman]] sultanın fərmanına görə [[Qax]] və [[Meşəbaş]] kəndləri də Adı-Kurkulu bəyin nəzarətinə verilmişdir.<ref>{{Cite book |last=А. П. Берже, Д. А. Кобяков |first= |title=Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). "Фирман султана Османа II на имя Ади-Куркулу-бека от сафара 1000 (1591) года" |year=1875 |edition=т. VI, ч. II |location=Тифлис |pages=д. 3 |language=ru}}</ref> 1601-ci ildən [[I Şah Abbas|I Şah Abbasın]] [[Gürcüstan|Gürcüstanda]] hakimiyyəti bərpa olunduqdan sonra Adı-Kurkulu bəyin oğlu Əli Sultanın adına 1562-ci ildə I Təhmasib tərəfindən verilmiş fərman təsdiq olundu. Fərman 1616-cı ilə aiddir.<ref>{{Cite book |url=https://ebooks.az/az/book/lhzdwmg |title=İlisu: ensiklopedik məlumat kitabı |publisher=Vətən |year=2012 |isbn=5-89968-017-2 |edition=1-ci nəşr |location=Bakı |pages=6 |language=az |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240623114029/https://ebooks.az/az/book/lhzdwmg |url-status=live }}</ref> == Ərazisi == Zaqatala rayonunun Eelisu naibliyi əhalisinin siyahıyaalınmasının məlumatları göstərdi ki, naibliyin ümumi əhalisi 11 836 nəfər idi, 23 kənddə yaşayırdı. Əhalinin böyük bir hissəsini 8 269 nəfərlik Tsaxurlar təşkil edirdi. ardınca 2 167 nəfərlik ingiloylar və 1 400 nəfərlik muğallar sultanlığın kiçik bir hissəsini əhatə edirdilər. Sultanlar Yanlız Saxurlardan secilirdi. Və sultanlara bə yaxud onların nəslindən olanlara muğallarla və ya inhiloylarla evlənmək safqanlığı qorumaq üçün qadağan edilmişdi. Əgər onlardan biri muğal bə yaxud gürcülərlə evlənərsə mirasdan bə sultanlıqdan məhrum edilirdi. İlisu sultanlığının tarixi, xüsusən də sultan titulu daşıyan İlisu hakimlərinin geneologiyası haqqında səslənən fikirlər bu günə qədər bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Sultanlığın yaranmasını gürcü tarixçiləri və bir sıra rus tədqiqatçılar [[Kaxetiya çarlığı]]nın parçalanmasının nəticəsi kimi dəyərləndirmişlər. Onların fikrincə İlisu hakimləri [[islam]]ı qəbul etmiş gürcü knyazı Quram Vaxvaxişvilinin nəslindən idilər.<ref>'''Вахушти Багратиони.''' ''История царства Грузинского / Перевод, предисловие, словарь и указатель: Н. Т. Накашидзе. — Тб.: Мецниереба, 1976''</ref> == Əhalisi == [[Fayl:Map of the former Sultanate of Elisu.jpg|205x205px|thumb|left|İlisu sultanlığının xəritəsi]] Səfəvi hökmdarı [[I Abbas Səfəvi|Şah I Abbas]]ın [[Gürcüstan]]a hücumu ərəfəsində [[Qax]]ın gürcü canişini eristav Quram Vaxvaxışvili şahın hüzuruna gələrək islamı qəbul etmiş və Kaxetiyaya qarşı hərbi əməliyyatlarda İran ordusunun tərkibində öz dəstəsi ilə fəal ıştirak etmışdır. Dağıstan, Azərbaycan və digər bir qism rus tədqiqatçıları sultanlığın yaradıcıları kimi Dağıstan xalqlarından olan [[saxurlar]]ın<ref>'''Əhməd İsayev.''' ''İlisu Sultanı Daniyal bəy. Bakı: 2005''</ref><ref>'''Elvira Lətifova.''''' Şimal-Qərbi Azərbaycan: İlisu sultanlığı (rus dilində). Bakı: 1999''</ref> və hətta [[avarlar]]ın<ref>'''Sevda Süleymanova.''' ''Car salnaməsi. Bakı: 1990.''</ref><ref>'''Timur Aytberov.''''' Zaqafqaziya avarları. Mahaçqala: 1990 (rus dilində)''</ref> xüsusi rolunu qeyd etmışlər. Bölgənin epiqrafik abidələrini tədqiq etmiş alim [[Məşədixanım Nemətova]] isə İlisu hakimlərinin sələflərinin türkləşmiş ərəblər olduğu fikrini irəli sürmüşdür. [[Fayl:İLİSU.png|thumbnail|300px|İlisu sultanlarının geneologiyası|alt=]] İlisu sultanlığı haqqında yazılan bir sıra publisistik məqalə və araşdırmalarda isə İlisu sultanlarının geneologiyasının türklərlə bağlı olduğu göstərilir.<ref>'''Şahmərdan Əhmədli.''' ''İlisu sultanlığının süqutu. Qax: 1994''</ref><ref>'''Hikmət Əzimov, Şahmərdan Əhmədov.''' ''Qax abidələri. Bakı: 1998''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''Azərbaycan generalları. Bakı: 1991''</ref><ref>'''Şəmistan Nəzirli.''' ''İlisulu generalın faciəsi. Bakı: 1990''</ref> İlisu sultanlarının xələfləri olan [[Sultanovlar (V)|Sultanovlar]] nəslinin nümayəndələri dünyanın bir sıra ölkələrində yaşayırlar. == İlisu sultanlarının geneologiyası == === İlisu sultanları === * [[Adıgörklü bəy]] (1562–1598) * [[Sarı Əli bəy ]] (I Əli Sultan) (1601–1628) * [[Əmirxan bəy]] (1616–1627) * [[Məhəmmədxan bəy]] (1627–1636) * [[Xəlil bəy]] (1642–1670) * [[II Əli Sultan paşa]] (Şəki bəylərbəyi və İlisu sancağının hakimi) (1695–1732) * [[Məhəmməd bəy]] (1732–1747) * [[I Əhmədxan Sultan ]] (1747–1748) * [[Alxas bəy]] (1748–1762) * [[Xanbaba bəy]] (1762–1803) * [[II Əhmədxan sultan]] (1803–1830) * [[Musa bəy]] (yanvar 1830 — sentyabr 1830) * [[Danyal Sultan]] (1830–1844) == Həmçinin bax == * [[İlisu]] * [[Qax abidələri (film, 2001)]] * [[İlisu (film, 2006)]] * [[Azərbaycan sirləri. İlisu sultanlığı (film, 2010)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Vikianbar kateqoriyası|Ilisu sultanate}} {{Azərbaycan sultanlıqları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan sultanlıqları]] [[Kateqoriya:İlisu]] [[Kateqoriya:İlisu sultanlığı]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixi]] k4z1ydzkjlo7a7ra4n2j4n0g5fvktfx 0 91801 7865919 7831830 2024-11-27T11:49:29Z Xəzərli 81347 7865919 wikitext text/x-wiki {{Elm |image file = Brain stem normal human.svg |image title = | parent = [[Anatomiya]] | section = Nevrologiya }} '''Nevrologiya''' — ([[Yunan dili|yun]]. neuron – damar vəlogos – elm) [[Sinir sistemi]] və onun xəstəliklərindən bəhs edən [[elm]].<ref>{{Cite web |title=nevrologiya haqqinda məlumat. nevrologiya nə deməkdir? nevrologiya sozunun menasi - Nedir.az |url=http://nedir.az/nevrologiya-nedir-nevrologiya-haqqinda |access-date=2018-06-02 |archive-date=2017-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170127070934/http://nedir.az/nevrologiya-nedir-nevrologiya-haqqinda |url-status=dead }}</ref> Bu sahə, nevroloji [[xəstəliklər]]in səbəbləri, mexanizmləri, əlamətləri, diaqnostika yolları, müalicəsi, həmçinin proflaktikası ilə məşğul olur. Nevrologiya [[tibb]]in digər sahələri, [[neyrocərrahiyyə]], [[oftalmologiya]], [[otolarinqologiya]], [[endokrinologiya]], [[psixiatriya]] və s. bölmələri ilə birbaşa əlaqəlidir. Ümumiyyətlə, orqanizmdə gedən istənilən patoloji dəyişikliklər sinir sistemini müəyyən dərəcədə zədələyir. Həkim-nevropatoloqun əsas vəzifəsi sinir sisteminin birincili və ya ikincili zədələnməsini aşkar etməkdir.<ref>{{Cite web |title=Nevrologiya |url=http://saglamaile.az/page.php?id=133 |access-date=2018-06-02 |archive-date=2018-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180629160506/http://saglamaile.az/page.php?id=133 |url-status=dead }}</ref> Diaqnozun dəqiqləşməsində aşağıda qeyd olunan müxtəlif müayinə metodları tətbiq edilir: * [[Maqnit rezonans tomoqrafiya|Maqnit Rezonans Tomoqrafiya]] * [[Kompüter Tomoqrafiyası]] * [[Angioqrafiya]] * [[Doppler ultrasonoqrafik müayinə]] * [[Elektroensefaloqramma]] * [[Elektroneyromiaqrafiya]] * [[Audiometriya]] * Göz dibi müayinəsi * Bel punksiyası * [[Neyrosonoqrafiya]] * Nevroloji müayinə * Genetik müayinə metodları == Həmçinin bax == * [[Avropa Nevrologiya Akademiyası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}}{{Tibb-qaralama}} [[Kateqoriya:Nevrologiya| ]] 5n0uexafjgn3jllt9vshx4v9w2jywgg 0 92649 7865244 7753490 2024-11-27T03:08:42Z Samral 29509 7865244 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ ---- {| align=center | bgcolor=#dddddd | [[#A|A]] | bgcolor=#dddddd | [[#B|B]] | bgcolor=#dddddd | [[#C|C]] | bgcolor=#dddddd | [[#Ç|Ç]] | bgcolor=#dddddd | [[#D|D]] | bgcolor=#dddddd | [[#Ə|Ə]] | bgcolor=#dddddd | [[#F|F]] | bgcolor=#dddddd | [[#G|G]] | bgcolor=#dddddd | [[#H|H]] | bgcolor=#dddddd | [[#X|X]] | bgcolor=#dddddd | &nbsp;[[#İ|İ]]&nbsp; | bgcolor=#dddddd | [[#K|K]] | bgcolor=#dddddd | [[#Q|Q]] | bgcolor=#dddddd | [[#L|L]] | bgcolor=#dddddd | [[#M|M]] | bgcolor=#dddddd | [[#N|N]] | bgcolor=#dddddd | [[#O|O]] | bgcolor=#dddddd | [[#P|P]] | bgcolor=#dddddd | [[#S|S]] | bgcolor=#dddddd | [[#Ş|Ş]] | bgcolor=#dddddd | [[#T|T]] | bgcolor=#dddddd | [[#U|U]] | bgcolor=#dddddd | [[#Ü|Ü]] | bgcolor=#dddddd | [[#Y|Y]] | bgcolor=#dddddd | [[#Z|Z]] |} ---- == A == *[[Abbasın bədbəxtliyi (film, 1935)]] (cizgi filmi) *[[Ad günü (film, 1992)]] (cizgi filmi) *[[Adil və Hudhud]] (animasiya serialı)<ref>{{Cite web |last=Aleskerov |first=Ali |date=2024-04-10 |title=Animasiya serialı barədə paylaşım |url=https://www.facebook.com/share/H5NepRtNHLdrudmx/?mibextid=WC7FNe |access-date=2024-08-16 |website=www.facebook.com |language=az}}</ref> *[[Akvarium (film, 1983)]] (cizgi filmi) *[[Allahla danışan uşaq]] – 1-ci bölüm: Allahla tanışlıq (animasiya serialı)<ref>{{Cite web |date=2022-03-17 |title=Allahla danışan uşaq – 1-ci bölüm: Allahla tanışlıq |url=https://m.youtube.com/watch?v=2DsNrGdeucc |access-date=2024-08-16 |website=[[YouTube]] / Mizan Maarif Mərkəzi}}</ref> *[[Anam ağaca çıxıb (film, 1986)]] (cizgi filmi) *[[Analar və laylalar (film, 1992)]] (cizgi filmi) (TV) *[[Araqçın (animasiya)|Araqçın]] (2020) *[[Arzular... Arzular... (film, 1988)]] (cizgi filmi) *[[Arzunu yarat (film, 1977)]] (cizgi filmi) *[[Aslan və iki öküz (film, 1970)]] (cizgi filmi) *[[Aydın və Aydan]] (animasiya serialı)<ref>{{Cite web |title=Rəşid Ağamalıyev: Azərbaycanlı gənc animasiya mütəxəssisi və filmmeykerin uğur hekayəsi |url=https://creative.az/az/post/382 |access-date=2024-08-29 |website=Kreativ Azərbaycan |language=az |archive-date=2024-08-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240829154857/https://creative.az/az/post/382 |url-status=live }}</ref> *[[Ayı və siçan (film, 1970)]] (cizgi filmi) *[[Ayna (film, 2006)]] (cizgi filmi) == B == *[[Bahar əyləncələri (film, 1989)]] (cizgi filmi) *[[Balaca çoban (film, 1985)]] (cizgi filmi) *[[Balta (cizgi-serial)|Balta]] (animasiya serialı) *[[Basatın igidliyi (film, 1988)]] (cizgi filmi) (TV) *[[Başlanğıc (film, 1982)]] (cizgi filmi) (TV) *[[Bil (film, 2017)]] (animasiya serialı) *[[Bir axşam... (film, 1985)]] (cizgi filmi) *[[Bir dəfə (film, 1990)]] (cizgi filmi) *[[Bulud niyə ağlayır? (film, 1973)]] (cizgi filmi) *[[Bucağ (animasiya)|Bucağ]] (animasiya serialı) == C == *''[[Cat (film, 1933)]] (cizgi filmi)'' *''[[Cavanşir (film, 2002)]] (cizgi filmi)'' *''[[Cəhənnəmin isti bucağı]]''<ref>{{Cite web |date=2024-02-12 |title=Hesabat. Azərbaycan animasiyası 2023-cü ildə |url=https://anima.az/2024/02/hesabat-azerbaycan-animasiyasi-2023-cu-ilde/ |access-date=2024-08-04 |language=az |archive-date=2024-06-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240626181227/https://anima.az/2024/02/hesabat-azerbaycan-animasiyasi-2023-cu-ilde/ |url-status=live }}</ref> ''(2D animasiya serialı)'' *''[[Cəsur təyyarə (film, 2009)]] (animasiya filmi)'' *''[[Cırtdan (film, 1969)]] (cizgi filmi)'' *''[[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)]] (cizgi filmi)'' *''[[Cırtdan və div (film, 1983)]] (cizgi filmi)'' *''[[Cırtdan və sehirli xalat]] (animasiya filmi)'' *''[[Cırtdan və sehrli xalat – 2-ci hissə]] (animasiya filmi)'' *''[[Cırtdan və Təpəgöz]]''<ref>{{Cite web |date=2019-05-31 |title=Cırtdan və Təpəgöz (cizgi film, 2012) |url=https://portal.azertag.az/az/node/13951 |website=Azərtac Uşaq Bilik Portalı |access-date=2024-07-12 |archive-date=2020-01-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200130050155/http://portal.azertag.az/az/node/13951 |url-status=live }}</ref> ''(animasiya filmi)'' *''[[Cırtdanın yeni sərgüzəşti (film, 1973)]] (cizgi filmi)'' *''[[Cücələrim (film, 1975)]] (cizgi filmi)'' == Ç == *''[[Çaqqal oğlu çaqqal (film, 1972)]] (cizgi filmi)'' *''[[Çalalar (film, 2000)]] (cizgi filmi)'' *''[[Çətin məsələ (film, 1988)]] (cizgi filmi)'' == D == *''[[Danışan işıqlar (film, 1965)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Daş (film, 1977)]] (cizgi filmi)'' *''[[Dostlar (film, 2017)]] (animasiya serialı)'' *''[[Dəcəl dovşan (film, 1981)]] (cizgi filmi)'' *''[[Dəniz səyahəti (film, 1992)]] (cizgi filmi)'' *''[[Dəniz səyyahı Sindbadın macəraları (film, 1941)]] (cizgi filmi)'' *''[[Dınqıl, sazım, dınqıl (film, 1976)]] (cizgi filmi)'' *''[[Düşüncə (film, 1987)]] (cizgi filmi)'' *''[[Dörd Fəsil (film, 2018)|Dörd fəsil (film, 2018)]] (animasiya filmi)'' == Ə == *''[[...Əks-səda doğuracaq (film, 1987)]] (cizgi filmi)'' *''[[Əlifba (film, 2016)]] (animasiya filmi)'' *''[[Əndazədən çıxanda (film, 1988)]] (cizgi filmi)'' *''[[Ən güclü kimdir? (film, 2014)]] (animasiya filmi)'' == F == *''[[Fitnə (film, 1970)]] (cizgi filmi)'' == G == *''[[Gəldi kosa (film, 1988)]] (cizgi filmi)'' *''[[Gəlin birgə öyrənək: Rənglər (film, 2014)]] (animasiya filmi)'' *''[[Gəlin birgə öyrənək: Rəqəmlər (film, 2015)]] (animasiya filmi)'' *''[[Gənc memar (film, 1978)]] (Cizgi Süjet-Mozalan № 41)'' *''[[Göyçək Fatma (film, 1973)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Göyçək Fatma (film, 1988)]] (cizgi filmi)'' *''[[Günlərin bir günündə... (film, 1975)]] (cizgi filmi)'' *''[[Güzgü (cizgi filmi, 1990)]] (cizgi filmi)'' == H == * [[Hədis (film)]] (2023 animasiya filmi) *''[[Humayın yuxusu (film, 1985)]] (cizgi filmi)'' == X == *''[[Xeyir və Şər (film, 1980)]] (cizgi filmi)'' *''[[Xeyirxah nağıl (film, 1986)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Xoruz (film, 1977)]] (cizgi filmi)'' *''[[Xrizantema yarpağı (film, 1989)]] (cizgi filmi)'' == İ == *''[[İfritə Meymunə (film, 1992)]] (cizgi filmi)'' *''[[İlbizin evi (film, 2011)]] (animasiya filmi)'' *''[[İlham (film, 1972)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[İthaf (film, 1990)]] (cizgi filmi)'' *''[[İt sərgisi (film, 2010)]] (animasiya filmi)'' == K == *''[[Karvan (film, 1995)]] (cizgi filmi)'' *''[[Keşikçi (film, 1990)]] (cizgi filmi)'' *''[[Kirpi balası və alma (film, 1977)]] (cizgi filmi)'' *''[[Kitabi Dədə Qorqud. Basat və Təpəgöz (film, 2003)]] (cizgi filmi)'' *''[[Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı (film, 1990)]] (cizgi filmi)'' *''[[Köhnə mismar (film, 2014)]] (animasiya filmi)'' *''[[Köhnə saat (film, 2014)]] (animasiya filmi)'' *''[[Kürən (film, 1989)]] (cizgi filmi)'' == Q == *''[[Qara leylək (film, 1985)]] (cizgi filmi) (TV)'' *Qarabağ atı (2015)<ref>{{Cite web |title=Virtualkarabakhtv: "Qarabağ Atı" animasiya filmi |url=https://video.azertag.az/video/32527 |website=Azərtac |access-date=2024-08-16 |archive-date=2024-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240523214359/https://video.azertag.az/video/32527 |url-status=live }}</ref> *Qarabağ nağılı (2021) *''[[Qaravəlli (film, 1989)]] (cizgi filmi)'' *''[[Qaravəlli-2 (film, 1992)]] (cizgi filmi)'' *''[[Qarğa balası və özgə yuvası (film, 2005)]]'' *''[[Qarınqulu]] (tammetrajlı animasiya filmi)''<ref>{{Cite web |title=“Qarınqulu” ilk tammetrajlı animasiya filmimiz olacaq |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/62897/Qarinqulu-ilk-tammetrajli-animasiya-filmimiz-olacaq.html |access-date=2024-08-04 |website=www.medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240804040741/https://www.medeniyyet.az/page/news/62897/Qarinqulu-ilk-tammetrajli-animasiya-filmimiz-olacaq.html |url-status=live }}</ref> *''[[Qavaldaş (film, 2022)]] (animasiya filmi)'' *''[[Qozbeli qəbir düzəldərmi? (film, 1972)]] (Cizgi Süjet-Mozalan № 6)'' *''[[Qəribə əjdaha (film, 1984)]] (cizgi filmi)'' *''[[Qırmızılar, qaralar və başqaları (film, 1969)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Qız qalası (film, 1984)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Qız qalası əfsanəsi (film, 1978)]] (cizgi filmi)'' *''Qızıl (film, 2004) (cizgi filmi)'' *''[[Qurbanəli bəy (film, 1989)]] (cizgi filmi) (TV)'' == L == *''[[Lağım (film, 1993)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Lələtəpə (film, 2020)]] (animasiya filmi) (TV)'' *''[[Lovğa fil balası (film, 1987)]] (cizgi filmi)'' == M == *''[[Meşəyə insan gəlir (film, 1980)]] (cizgi filmi)'' *''[[Mənim balaca Şahzadəm (film, 2019)]] (cizgi filmi)'' *''[[Mərhəmətin dadı (film, 2007)]] (qısametrajlı cizgi filmi)'' *''Milli əjdaha (film, 2007) (Cizgi Süjet-Mozalan No:183)'' *''[[Molla Nəsrəddin Xoca (film)|Molla Nəsrəddin lətifələri (film)]] (1993, cizgi filmi)'' *''"Mozalan"ın nağılı (film, 1979) (Cizgi Süjet-Mozalan № 50)'' *''[[Möcüzələr adası (film, 1978)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Münəccimin şagirdi (film, 1983)]] (cizgi filmi)'' *''[[Mübariz İbrahimov (film, 2021)]] (animasiya filmi)'' * ''“Mükəmməl zədə” (2019, rej. Samir Salahov, animasiya filmi)'' == N == *''[[Nar ağacının nağılı (film, 1989)]] (cizgi filmi)'' *''[[Narqız]]''<ref>{{Cite web |title=“Narqız” animasiya filminin istehsalı davam etdirilir |url=https://medeniyyet.az/page/news/74688/Narqiz-animasiya-filminin-istehsali-davam-etdirilir.html |access-date=2024-07-10 |website=medeniyyet.az |language=en |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710060729/https://medeniyyet.az/page/news/74688/Narqiz-animasiya-filminin-istehsali-davam-etdirilir.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |date=2024-07-08 |title=“Narqız” qısametrajlı animasiya filminin çəkilişləri davam edir |url=https://anima.az/2024/07/narqiz-qisametrajli-animasiya-filminin-cekilisleri-davam-edir/ |access-date=2024-07-10 |language=az}}</ref> (''animasiya filmi)'' *''[[Nuş olsun (film, 2008)]]'' == O == *''[[Oda (film, 1990)]] (cizgi filmi)'' *''Oğurlanmış bahar (film) (cizgi filmi)'' == P == *''[[Pəncə... Qulaq... Palaz... Tikan... (film, 1976)]] (cizgi filmi)'' *''[[Pıspısa xanım və Siçan bəy (film, 1974)]] (cizgi filmi)'' == S == *''[[Sağ ol, dostum (film, 1980)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Sakit Yonun macəraları (film, 1985)]] (cizgi filmi)'' *''[[Sandıq (film, 1982)]] (cizgi filmi)'' *Sara, hara? (cizgi-serial, 2021) *''[[Seans (film, 1988)]] (cizgi filmi)'' *''[[Sehrlənmiş küpə (film, 1979)]] (cizgi filmi)'' *''[[Sehrli ağac (film, 1980)]] (cizgi filmi)'' *''[[Sehrli çıraq (film, 1987)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Sehrli ləçək (film, 1983)]] (cizgi filmi)'' *''[[Sehrli naxışlar (film, 1984)]] (cizgi filmi)'' *''[[Sən belə cımbılısan (film, 1982)]] (cizgi filmi)'' *“Sərçə” (animasiya, 2021. rej. Gülnar Əliyeva) *''[[Sınaq (film, 1985)]] (Cizgi Süjet-Mozalan № 96)'' *''[[Siçan və pişik (film, 2008)]] (qısametrajlı cizgi filmi)'' *''[[Sonrakı peşmançılıq (film, 1978)]] (cizgi filmi)'' *''[[Söhbətül-əsmar (film, 1994)]] (cizgi filmi)'' == Ş == *''[[Şah və xidmətçi (film, 1976)]] (cizgi filmi)'' *''[[Şahzadə-qara qızıl (film, 1974)]] (cizgi filmi)'' *''[[Şahzadə qız (film, 1991)]] (cizgi filmi)'' *''[[Şüalə (film, 1994)]] (cizgi filmi)'' == T == *''[[Talada ev (film, 1986)]] (cizgi filmi)'' *''[[Taya (film, 1980)]] (cizgi filmi)'' *''[[Təqib (film, 1984)]] (cizgi filmi)'' *''[[Tıq-tıq və dostları möcüzələr axtarışında (film, 2020)]] (cizgi filmi)'' *''[[Tıq-tıqla möcüzələr axtarışında - Qobustan (film, 2021)]] (cizgi filmi)'' *''[[Tırtılın arzusu (film, 2014)]]'' *''[[Toplan və kölgəsi (film, 1977)]] (cizgi filmi)'' *''[[Toral və Zəri (film, 1979)]] (cizgi filmi)'' *''[[Torpaq (film, 2002)]] (cizgi filmi)'' *''[[Tülkü həccə gedir (film, 1971)]] (cizgi filmi)'' == U == *''[[Uçan zürafə (film, 1983)]] (cizgi filmi)'' *''[[Ustalar-qızıl əllər (film, 1976)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Uşaq və külək (film, 1982)]] (cizgi filmi)'' == Ü == *''[[Ümid (film, 1992)]] (cizgi filmi)'' == Y == *''[[Yalançı çoban (film, 1991)]] (cizgi filmi)'' *''[[Yaramaz kral (film, 1990)]] (cizgi filmi)'' *''[[Yatmaq vaxtıdır (film, 1984)]] (cizgi filmi)'' *''[[Yayın bir günündə (film, 1979)]] (cizgi filmi) (TV)'' *''[[Yerli kadr təsdiqə gedir (film, 1973)]] (Qısametrajlı Cizgi Süjet-Mozalan № 10)'' *''[[Yeni il Nağılı (film, 2017)]] (cizgi filmi)'' *''[[Yeni il əhvalatı (film, 1986)]] (cizgi filmi)'' *''[[Yol yoldaşı (film, 2017)]] (cizgi serial)'' == Z == *''[[Zəka yatarsa... (film, 1996)]] (cizgi filmi)'' == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923-2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004. * Rəşid Ağamalıyev və müəllif kollektivi. "[[Azərbaycan animasiyası (kitab)|Azərbaycan animasiyası]]". Bakı: "[[Peri Film]]", 2018. 400 səh. ISBN 978-9952-37-109-3 == Həmçinin bax == * [[Azanfilm]] * [[Azərbaycan animasiyası]] * [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] * [[Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası]] * [[Cırtdan TV]] * [[Mozalan kinojurnalının cizgi süjetlərinin siyahısı]] == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan kinematoqrafı]] [[Kateqoriya:Azərbaycan cizgi filmləri]] 3cz1q27pc76ftwoy6qyvm9h4m0zqso7 0 93318 7865567 7787834 2024-11-27T08:13:00Z MMMMFA 300583 /* Həmçinin bax */ 7865567 wikitext text/x-wiki {{Təşkilat |tam adı = Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi |originalın dilindəki adı = |abreviatura = QMİ |emblemi = |şəkil = Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi loqosu.png |Şəklin ölçüsü = 200 |növü = Dini qurum |fəaliyyət = [[Din]] |şüarı = |yaranma tarixi = [[1823]] |qeydiyyat tarixi = |dağılma tarixi = |dili = [[Azərbaycan dili]] |mərkəzi = [[Bakı şəhəri]], M. Fətəli küçəsi, 7 [[Təzəpir məscidi]] |sədri = [[Allahşükür Paşazadə]] |büdcə = |üzvləri = |rəsmi saytı = http://qafqazislam.com }} '''Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi''' və ya qısaca '''QMİ''' — [[Qafqaz]]da ən ali [[İslam]] təsisatı. 1872–1917-ci illərdə [[Tiflis]]də yerləşmişdir. 1918–1920-ci illərdə və 1944-cü ildən mərkəzi [[Azərbaycan Respublikası]]nın paytaxtı [[Bakı şəhəri]]ndədir – [[Təzəpir məscidi]]ndə yerləşir.<ref>[http://www.mct.gov.az/service/lang/az/page/17/sid/0/nid/110/n/1/ Mədəniyyət obyektləri: Təzəpir] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150405121242/http://mct.gov.az/service/lang/az/page/17/sid/0/nid/110/n/1/ |date=2015-04-05 }}. mct.gov.az {{ref-az}}</ref><ref>P. Sultanova, [http://anl.az/down/meqale/525/2011/may/cm06.htm Təzəpir məscidi – tarixi və mənəvi dəyərlərin əzəmətli təcəssümü] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211202182050/http://anl.az/down/meqale/525/2011/may/cm06.htm |date=2021-12-02 }}. "525-ci qəzet", may 2011, anl.az {{ref-az}}</ref> Sədri 1980-ci ildən [[Allahşükür Paşazadə|Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadədir]]. == Tarixi == === Yaranma səbəbi === [[XIX əsr]]in əvvəllərində [[Qafqaz]]ın [[Zaqafqaziya]] ərazisinin [[Rusiya imperiyası]]na qatılması ilə əlaqədər bölgədə [[İslam]] təsisatlarının quruluşunda əhəmiyyətli dəyişiklər baş verdi. Bu dövrün ən səciyyəvi xüsusiyyəti hökumətin müsəlman din xadimlərini ələ almaq və özünə tabe etmək məqsədilə xristianlıqdakı kilsə strukturuna bənzər İslam dini qurumu yaratmaq siyasəti ilə bağlıdır.<ref name="Dinlərin tarixi">[http://www.azerbaijan.az/portal/General/Religion/traditionReligion_01_a.html Dinlərin tarixi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120606232325/http://www.azerbaijan.az/portal/General/Religion/traditionReligion_01_a.html |date=2012-06-06 }}. azerbaijan.az {{ref-az}}</ref> === Şeyxülislamlıq və müftilik === İdarənin yaranma tarixi 1823-cü ildən başlayır. Belə ki, 1823-cü ildə [[Zaqafqaziya]] [[şiə]]lərinə başçılıq etmək üçün [[Tiflis]] şəhərində dini rəhbər – [[şeyxülislam]] vəzifəsi təsis edilmişdir. Bundan 9 il sonra – 1832-ci ildə [[Tiflis]] şəhərində [[Qafqaz]] [[sünni]]lərinin başçısı olan [[müfti]] vəzifəsi də təsis edilir. İlk müftini çar generalı Roze təklif etmişdir.<ref>[http://www.qafqazislam.com/az/muftilerimiz.php Müfti Tacuddin Mustafin] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140805115245/http://qafqazislam.com/az/muftilerimiz.php |date=2014-08-05 }}. qafqazislam.com {{ref-az}}</ref> Lakin şeyxülislam və müfti vəzifələrinin təsis edilməsi hələ vahid Qafqaz (Zaqafqaziya) Ruhani İdarəsinin yaranması demək deyildi. Onlar yalnız fərdi qaydada fəaliyyət göstərən dini başçılar idilər. === Ruhani idarələrinin yaranması === Rus çarının 29 noyabr 1832-ci ildə Senata göndərdiyi məktubda Zaqafqaziya müsəlmanlarının Dini İşlər İdarəsi barədə əsasnamə hazırlanması təklif olunurdu.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Lakin hazırlanmış layihələrin heç biri bəyənilmədi.<ref name="Dinlərin tarixi"/> 1849-cu ildə Qafqaz canişini knyaz Vorontsovun tapşırığı ilə Xarici İşlər Nazirliyinin əməkdaşı N.Xanıkov ''"Məhəmmədi ruhanilərin təşkili barədə əsasnamə"'' layihəsini hazırladı.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Layihə bütövlükdə bəyənilsə də [[Krım müharibəsi]] onun həyata keçirilməsini ləngitdi.<ref name="Dinlərin tarixi"/> 1864-cü ildə həmin işi davam etdirmək üçün yeni komissiya yaradıldı, yerli şiə və sünni məzhəblərinin nümayəndələri də komissiyanın tərkibinə qatıldılar.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Hazırlanan təlimatlar müsəlman ruhanilərinin vəzifələrini, hüquq və imtiyazlarını, dünyəvi hakimiyyətlə münasibətlərini tənzim edirdi.<ref name="Dinlərin tarixi"/> 1867-ci ilə qədər hökumətdən yalnız şeyxülislam və müfti maaş alırdılarsa, bu ildən etibarən digər yüksək rütbəli müsəlman ruhaniləri də maaş almağa başladılar.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Nəhayət, 5 aprel 1872-ci ildə "Zaqafqaziya şiə və sünni məhəmmədi ruhanilər idarəsi haqqında Əsasnamə" Dövlət Şurasının təqdimatı ilə Rusiya çarı tərəfindən təsdiq edilir<ref name="Dinlərin tarixi"/> və Şeyxülislamın rəhbərlik etdiyi idarənin nəzdində şiə, Müftinin rəhbərlik etdiyi idarənin nəzdində isə sünni ruhani idarələri təsis edildikləri 1872-ci il 5 aprel tarixindən 1917-ci ilin fevralına qədər fəaliyyət göstərmişdir. İdarənin təşkilində [[Rus Pravoslav Kilsəsi]]nin quruluş prinsipi əsas götürülmüşdü.<ref name="Dinlərin tarixi"/> [[Cənubi Qafqaz]]da 2 müsəlman inzibati orqanı — müftinin başçılığı ilə Sünni Ruhani İdarəsi (müftilik) və şeyxülislamın sədrliyi altında Şiə Ruhani İdarəsi (şeyxülislamlıq) yaradıldı.<ref name="Dinlərin tarixi"/> [[Tiflis]]də yerləşən bu 2 idarənin hər biri sədrdən, idarə heyətinin 3 üzvündən, 2 köməkçisi ilə birlikdə katibdən, mütərcim, mirzə və arxivariusdan ibarət idi.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Hər iki idarənin tabeliyində [[Tiflis quberniyası|Tiflis]], [[İrəvan quberniyası|İrəvan]], [[Yelizavetpol quberniyası|Yelizavetpol]] və [[Bakı quberniyası|Bakı]] quberniyalarının hərəsində 1 məclis olmaqla 4 məclis var idi.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Sünni İdarəsində 16, şiə İdarəsində 20 qazı var idi.<ref name="Dinlərin tarixi"/> İdarələr Daxili İşlər Nazirliyinin nəzarəti altında idi və birbaşa canişin qarşısında məsuliyyət daşıyırdı.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Şeyxülislam və müfti çarın Qafqaz canişini tərəfindən təyin edilirdi. Ruhani idarələrin fəaliyəti isə çarizm üsulu-idarəsi tərəfindən istiqamətləndirilirdi. Bunlar dövlət idarəsinin bir qolu sayılırdı, ruhanilər isə çar məmurlarına bərabər tutulurdu. Quberniya səviyyəli ruhanilər isə quberniya və qəzalardakı yerli hakimiyyətlərə tabe idilər.<ref name="Dinlərin tarixi"/> [[İslam ideologiyası]]nı imperiyanın səadəti naminə xeyirxah itiqamətə yönəltmək məqsədilə çarizm Qafqaz şiə və sünni ruhanilərinin idarə olunması haqqında xüsusi nizamnamə də elan edir. Həmin nizamnaməyə görə, buraya (şiəlikdə) şeyxülislamlar qazilər və axundlar, sünnilikdə isə müftilər, imam-xətiblər, əfəndilər, habelə hər iki cərəyana daxil olan siravi mollalar, müəzzinlər, İslam dininin müxtəlif məddahları, seyyidlər, mürşidlər başqaları daxil idi. 1920-ci ilə qədər Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda müsəlman ruhaniləri iki dərəcəyə bölünürdü: *şeyxülislam, müfti və s. şiə və sünni ruhani idarələrinin, quberniya ruhani məclislərinin üzvləri; *məscid mollaları. Bununla yanaşı olaraq, ruhanilər dini ideologiya, ehkam və əməli həyat məsələlərini həll etmək və onlara dini, ictimai qiymət vermək səlahiyyiəti baxımından üç zümrəyə aid edilirdi: #ali zümrəyə Qafqaz ruhani idarələrinin başçıları – şeyxülislam və müftilər; #orta zümrəyə quberniya ruhani məscidlərinin üzvləri və qazilər; #aşağı zümrəyə isə yerli məscid mollaları (axundlar, imam-xətiblər, müəzzinlər, mükəbbirlər), əməleyi-movtlar (yas mərasimini aparanlar) və s. daxil idi<ref>[http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=04&article_id=20110622063821938 Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin tarixi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110627142954/http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=04&article_id=20110622063821938 |date=2011-06-27 }}. mediaforum.az, 22.06.2011. {{ref-az}}</ref>. [[Bakı quberniyası|Bakı]] və [[Gəncə quberniyası|Gəncə]] (o zamankı [[Yelizavetpol quberniyası|Yelizavetpol]]) quberniyalalarının hər birində şiə və sünni cərəyanlarına aid olan və yanaşı fəaliyyət göstərən iki quberniya ruhani məclisinin sədrləri, hər məclisdə iki nəfər üzv və başqa məmurlar olurdu. Məlumata görə, 1920-ci ilədək Zaqafqaziyada 23 nəfər şiə, 16 nəfər isə sünni qazisi olub. İdarə 1823–1918-ci illərdə [[Tiflis]]də<ref>[http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=133319 Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin arxiv sənədləri Tiflisdən Bakıya gətirilir.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140403062615/http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=133319 |date=2014-04-03 }} anspress.com, 06.01.2012 {{ref-az}}</ref>, sonrakı dövrdə isə [[Bakı]]da yerləşmişdir. === Cümhuriyyət dövründə === [[Fayl:Akhund Agha Alizade.jpg|150px|thumbnail|left|[[Ağa Əlizadə]]]] [[Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti]] yaranana qədər Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının dini işləri iki idarə — şiə və sünni idarələri tərəfindən tənzimlənmişdir.<ref name="Dinlərin tarixi"/> 1918-ci il mayın 28-də [[Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti]]nin elan olunmasından sonra Azərbaycan hökumətinin qarşısında belə bir məsələ dururdu: Tiflis şəhərində yerləşən Qafqaz (Zaqafqaziya) Müsəlmanları Ruhani İdarəsi Bakı şəhərinə köçürülməli və 1917-ci ildə ləğv edilmiş şeyxülislamlıq vəzifəsi yenidən təsis olunmalıdır.<ref name="Ağa Əlizadə">[http://www.qafqazislam.com/az/seyxulislamlarimiz.php Şeyxülislam Axund Ağa Əlizadə] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120430073110/http://www.qafqazislam.com/az/seyxulislamlarimiz.php |date=2012-04-30 }}. qafqazislam.com</ref> Beləliklə, 1918-ci ilin əvvəlində İdarə [[Bakı]]ya köçürüldü və axund [[Ağa Əlizadə]] ən yüksək ruhani rütbəsi olan şeyxülislamlığa yeganə namizəd olur.<ref name="Ağa Əlizadə"/> Cümhuriyyət dövründə ruhani idarə Məşxəti-İslamiyyə adlanırdı. Həmsədrləri Şeyxülislam axund Ağa Ağaəlizadə və Müfti Mustafa əfəndi Əfəndizadə olur. 1918-ci il dekabrın 11-də şeyxülislam [[Məhəmməd Fərəculla Pişnamazzadə]] vəzifəsindən istefa verir.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Cümhuriyyətin sosial təminat və dini etiqad işləri naziri [[Musa Rəfibəyov]]un əmri ilə həmin vəzifəyə [[Ağa Əlizadə]] təyin edilir. Bu dövrdə ölkədə islamı rasionallaşdırmaq, müasirləşdirmək meylləri də güclənmişdir.<ref name="Dinlərin tarixi"/> === Sovet dövründə === [[Azərbaycan]]da Sovet Hakimiyyəti qurulduqdan sonra ölkədəki məscidlərin əksəriyyəti bağlanmış<ref name="Dinlərin tarixi"/>, din xadimlərinə qarşı hücumlar başlanmışdır.<ref name="Ağa Əlizadə"/> Onları düşmən kimi tamamilə rədd və inkar etməyə başlayırlar.<ref name="Ağa Əlizadə"/> Yuxarıdan verilən hökmlər nəticəsində ağına-bozuna baxmadan bütün din xadimlərini quruluşa zidd qüvvələr kimi hər yerdən qovur, onlara "müftəxor" damğası vurur, hətta "sinfi düşmən" kimi məhv edirdilər.<ref name="Ağa Əlizadə"/> Həmin dövrdə [[Ağa Əlizadə]] də hücum və təqiblərə məruz qalmışdır.<ref name="Ağa Əlizadə"/> Nəhəyat, [[Böyük Vətən müharibəsi]] illərində əvvəllər ləğv edilmiş bu İdarə müharibənin dəhşətlərinin dinin qüvvəsi ilə unudulmasını başa düşən bir qrup rəhbərin təklifilə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Həyətinin 1944-cü il 14 aprel tarixli 17 saylı qərarına əsasən 24 ildən sonra yenidən bərpa edilir.<ref name="Ağa Əlizadə"/> Bərpa edilən qurumun adı '''Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi''' olur.<ref name="Ağa Əlizadə"/> 1944-cü il mayın 25–28-də Zaqafqaziya müsəlmanlarının I qurultayı keçirilir.<ref name="Ağa Əlizadə"/> Qurultayda [[Ağa Əlizadə]] ikinci dəfə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin sədri seçilir və ona yenidən Şeyxülislam dini rütbəsi verilir.<ref name="Ağa Əlizadə"/> O, idarənin tarixində seçilmiş ilk şexülislamdır, ona qədər şeyxülislamlar dövlət tərəfindən təyin edilirdilər. Bundan əlavə, 1944-cü ildən etibarən [[Cənubi Qafqaz]]da müsəlmanların dini təşkilatlanmasındakı dualizm aradan qalxır. Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi vahid mərkəz olur və şiə məzhəbinin lideri olan şeyxülislam tərəfindən idarə olunur, müfti İdarə sədrinin birinci müavini sayılır və sünni məzhəbinə aid müsəlmanların şəriətlə bağlı məsələlərini tənzim edir.<ref name="Dinlərin tarixi"/> Həmin qurultayda Ruhani İdarəsinin Nizamnaməsi təsdiq edilmiş, rəhbərliyi (şexülislamla yanaşı müfti və ruhani idarəsinin üzvləri – qazılar) seçilmişdir.<ref>SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər Şurasının Azərbaycan Respublikası üzrə Müvəkkilinin arxivi. "Təzəpir" məscidinin işi, s. 18.</ref><ref name="Əhədov-77">[[Abdulla Əhədov]]. "Azərbaycanda din və dini təsisatlar". [[Bakı]], [[Azərnəşr|Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı]], 1991, səh. 77. {{ref-az}}</ref> Həmçinin, həmin dövrdə Zaqafqaziya respublikalarındakı müsəlmanların dini qurumlarının yenidən qeydə alınması keçirilmişdir.<ref name="Əhədov-77"/> Şexülislam [[Ağa Əlizadə]] 1944-cü il [[1 iyun|iyunun 1-də]] [[Bakı]]dakı [[Təzəpir məscidi|"Təzəpir" məscidində]] etdiyi ilk moizəsində dindarları Sovet hökumətinə hörmət etməyə, dövlətin bütün qanunlarına riayət etməyə və beləliklə də "dini mühafizə etməyə" çağırmışdır.<ref name="Əhədov-77"/><ref>SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər Şurasının Azərbaycan Respublikası üzrə Müvəkkilinin arxivi. "Təzəpir" məscidinin işi, s. 3.</ref> === Müstəqillik dövründə === QMİ hələ [[SSRİ]] dövründə [[İslam]]ı təmsil edən 4 regional dini qurumdan biri idi. [[Mərkəzi Asiya]] və [[Qazaxıstan]] (qərargahı [[Daşkənd]]də), [[Rusiya]]nın Avropa hissəsi və [[Sibir]] (qərargahı [[Ufa]]da), [[Şimali Qafqaz]] (qərargahı [[Mahaçqala]]da) və [[Zaqafqaziya]] (qərargahı [[Bakı]]da) müsəlmanları ruhani idarələri də SSRİ ilə birlikdə süqut etdi. Lakin məzh [[Azərbaycan]] dövlətinin dəstəyi və Şeyxülislam [[Allahşükür Paşazadə]]nin şəxsi nüfuzu sayəsində 1992-ci ildə Şimali Qafqaz və Zaqafqaziya dini idarələri vahid qurumda – '''Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi'''ndə birləşdilər.<ref>[http://ahlibeyt.az/news/a-235.html Azərbaycan və İslam bu gün] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211127134831/http://ahlibeyt.az/news/a-235.html |date=2021-11-27 }}. ahlibeyt.az {{ref-az}}</ref> Elə həmin il Şeyxülislam [[Allahşükür Paşazadə]] [[Qroznı]] şəhərində [[Azərbaycan]], [[Gürcüstan]], [[Dağıstan]], [[Kabarda-Balkar]], [[Çeçenistan]], [[İnquşetiya]], [[Qaraçay-Çərkəz]] və [[Adıgey]]in din xadimləri tərəfindən yekdilliklə Qafqaz Xalqları Ali Dini Şurasının sədri vəzifəsinə seçilmişdir.<ref name="Paşazadə">[http://www.qafqazislam.com/az/seyxulislam_tercumeyi.php Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə həzrətlərinin Tərcümeyi-halı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140701152038/http://qafqazislam.com/az/seyxulislam_tercumeyi.php |date=2014-07-01 }}. qafqazislam.com {{ref-az}}</ref> == Fəaliyyəti == [[Fayl:Taza Pir.jpg|thumbnail|İdarənin yerləşdiyi məkan]] === Ali orqanı === İdarəsinin ali orqanı Qafqaz müsəlmanlarının Qurultayıdır.<ref name="qmi_sedri"/> Qafqaz müsəlmanlarının sonuncu XII qurultayı 2009-cu ilin 12 avqustunda [[Bakı şəhəri]]ndə keçirilmişdir.<ref name="qmi_sedri"/> Qeyd edək ki, hazırkı Şeyxülislam [[Allahşükür Paşazadə]] Qafqaz müsəlmanlarının 29 iyul 2003-cü il tarixində [[Bakı şəhəri]]ndə keçirilmiş XI qurultayında yekdilliklə ömürlük sədr — Şeyxülislam seçilmişdir.<ref name="qmi_sedri"/> === Səlahiyyət dairəsi === İdarənin səlahiyyət dairəsi [[Azərbaycan]], [[Gürcüstan]] və [[Rusiya Federasiyası]]nın [[Dağıstan]], [[Çeçenistan]], [[İnquşetiya]], [[Qaraçay-Çərkəz]], [[Kabarda-Balkar]], [[Adıgey]] və [[Şimali Osetiya-Alaniya]] subyektlərinin ərazilərini əhatə edir.<ref name="qmi_sedri">[http://qafqazislam.com/az/qmi_sedri.php Qafqaz Müsəlmanlari İdarəsinin Sədri.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140701165230/http://qafqazislam.com/az/qmi_sedri.php |date=2014-07-01 }} qafqazislam.com {{ref-az}}</ref> ==== Azərbaycanda ==== Azərbaycan Respublikasının "Dini etiqad azadlığı haqqında" Qanununa əsasən, *[[Azərbaycan Respublikası]]nda fəaliyyət göstərən islam dini qurumları Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə öz fəaliyyətləri haqqında hesabat təqdim edirlər<ref>[http://e-qanun.az/framework/7649 "Dini etiqad azadlığı haqqında"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220610115233/https://e-qanun.az/framework/7649 |date=2022-06-10 }} [[Azərbaycan Respublikası]]nın 20 avqust 1992-ci il tarixli, 281 nömrəli Qanunu. Maddə 7. [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref>; *[[Azərbaycan Respublikası]]nda təşkilat məsələlərində [[islam]] dini icmaları Qafqaz Müsəlmanları idarəsinə tabedirlər, qeyri-müsəlman dini icmalarının [[Azərbaycan Respublikası]]nda və xaricdə fəaliyyət göstərən dini mərkəzlərə (idarələrə) tabe olmaq və tabeliyini dəyişdirmək hüququ vardır<ref name="Maddə 8">[http://e-qanun.az/framework/7649 "Dini etiqad azadlığı haqqında"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220610115233/https://e-qanun.az/framework/7649 |date=2022-06-10 }} [[Azərbaycan Respublikası]]nın 20 avqust 1992-ci il tarixli, 281 nömrəli Qanunu. Maddə 8. [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref>; *[[İslam]] dininə aid ibadət yerlərinə rəhbərlik edən din xadimləri müvafiq icra hakimiyyəti orqanına məlumat verilməklə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi tərəfindən təyin edilir<ref name="Maddə 8"/>; *[[Azərbaycan Respublikası]]nda [[islam]] dini qurumları öz tarixi islam dini mərkəzində — Qafqaz Müsəlmanları İdarəsində birləşirlər<ref>[http://e-qanun.az/framework/7649 "Dini etiqad azadlığı haqqında"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220610115233/https://e-qanun.az/framework/7649 |date=2022-06-10 }} [[Azərbaycan Respublikası]]nın 20 avqust 1992-ci il tarixli, 281 nömrəli Qanunu. Maddə 9. [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref>. == Rəhbərləri == Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri vəzifəsini şiə icmasının başçısı olan '''Şeyxülislam''' daşıyır.<ref name="ASE-X-Şeyxülislam">"Şeyxülislam" məqaləsi, [[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]], X cild. Bakı, 1987, səh. 490. {{ref-az}}</ref> Sünni icmasının başçısı olan '''Müfti''' isə onun müavinidir.<ref name="ASE-X-Şeyxülislam"/> === Şeyxülislamlar === "Şeyxülislam" ərəb sözüdür: "şeyx" – "qoca kişi", "İslam" isə dinin adıdır. Mənası – İslam aləmində "qocalan nüfuzlu alim", "mürşid", "İslamın şeyxi" deməkdir. "Şeyxülislam" şərəfli rütbədir. Bu ad əsasən fəqihlərə (müsəlman hüququnu bilən), fiqhin bilicilərinə verilir. "Fiqh" də ərəb sözüdür, mənası "başa düşmək", "bilmək" deməkdir. "Füqəha" isə müsəlman hüququnu bilənlərə – fiqhin bilicilərinə deyilir. Fiqh məsələlərinin həlli ilə məşğul olan, fiqhdən dərs deyən və ya sadəcə bu sahədə müvafiq təhsil alan və fiqh baxımından cəmiyyətin müxtəlif məsələri barəsində mühakimələr yürüdən adama fəqih deyilir. Fəqihin dini təlimə rəhbərlik emək hüququ olduğu üçün bu sahədə rəhbər vəzifəni aparan şəxsə "şeyxülislam" rütbəsi verilir. Əvvəllər şeyxülislam rütbəsi əsasən dövlət başçılılarının məsləhəti, zəmanəti ilə din rəhbərlərinə verilərdi. Son illərdə isə şeyxülislam həmin rütbəyə seçki üsulu ilə (dini qurultaylarda səsvermə yolu ilə) seçilir. Qafqazda ilk şeyxülislam rütbəsi 1823-cü ildə təsis edilib. İndiyə kimi 12 nəfər şeyxülislam olub. Onların şeyxülislamlıq dövrü aşağıdakı cədvəldə verilib: {| class="wikitable" |- ! # !! Adı !! Şeyxülislamlıq dövrü |- | 1 |Şeyxülislam Axund [[Məhəmmədəli Hüseynzadə]] |1823–1846 |- | 2 |Şeyxülislam [[Fazil İrəvani]] |1846–1862 |- | 3 |Şeyxülislam Axund [[Əhməd Hüseynzadə]] |1862–1884 |- | 4 |Şeyxülislam Axund [[Mirzə Həsən Tahirzadə]] |1885–1894 |- | 5 |Şeyxülislam Axund [[Əbdüssəlam Axundzadə]] |1895–1907 |- | 6 |Şeyxülislam Hacı [[Məhəmməd Mövlazadə|Məhəmməd Həsən Mövləzadə Şəkavi]] |1907–1909 |- | 7 |Şeyxülislam Axund [[Məhəmməd Pişnamazzadə]] |1909–1918 |- | 8 |Şeyxülislam Axund [[Ağa Əlizadə]] |1918–1920 |- | |1920-ci ildə şeyxülislamlıq ləğv edilib | |- |– |Şeyxülislam Axund [[Ağa Əlizadə]] |1944–1954 |- | 9 |Şeyxülislam Axund [[Mirmehdi Həkimzadə]] |1954–1966 |- | 10 |Şeyxülislam Axund [[Əliağa Süleymanzadə]] |1968–1976 |- | 11 |Şeyxülislam Axund [[Mirqəzənfər İbrahimov]] |1978–1979 |- | 12 |Şeyxülislam Hacı [[Allahşükür Paşazadə]] |1980-ci ildən |} === Müftilər === "Müfti" ərəb sözüdür. Mənası – "müxtəlif dini hüquqi məsələlər barəsində qərarlar çıxaran" (fətva verən) deməkdir. Müfti dini məhkəmə sistemində vəzifəli şəxs olmaqla yanaşı, sünni məzhəbinə malik müsəlmanların dini başçısı, rəhbəri sayılır. Müfti qazilərin iş tərcübəsindəki oxşar hadisələrdən istifadə edərkən, onların arasında dini-hüquqi məsələlər barəsində qərərlar çıxarıb ruhani təşkilatına vermək hüququna malikdir. Hazırda hər bir müsəlman dövlətində, o cümlədən də Azərbaycanda ölkənin Baş müftisi vardır. Əslində, o, icmanın başçısıdır, çox böyük nüfuza malik şəxsiyyətdir. Qafqazda sünni İslam cərəyanına mənsub olan müsəlmanların ilk müftilik rütbəsi 1832-ci ildə təsis edilib. İndiyə kimi 11 nəfər müfti olub. Onların müftilik dövrü aşağıdakı cədvəldə verilib: [[Fayl:Riçard Morninqstar və Hacı Salman Musayev.jpg|thumbnail|[[ABŞ-ın Azərbaycan səfirliyi|ABŞ səfirliyinin]] açdığı iftar süfrəsi zamanı [[Riçard Morninqstar]] və Hacı [[Salman Musayev]]in görüşü (10 iyul 2014-cü il)<ref>[http://m.amerikaninsesi.org/a/abs_iftar/1955000.html Riçard Morninqstar: Ramazan ayı ehtiyacı olanların vəziyyətindən xəbərdar olmaq zamanıdır] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305085940/http://m.amerikaninsesi.org/a/abs_iftar/1955000.html |date=2016-03-05 }}. amerikaninsesi.org, 11.07.2014 {{ref-az}}</ref>]] {| class="wikitable" |- ! # !! Adı !! Müftilik dövrü |- | 1 |Müfti [[Tacuddin Mustafin]] |1832–1840 |- | 2 |Müfti [[Osman Əfəndi Vəlizadə]] |1842–1847 |- | 3 |Müfti [[Məhəmməd Müftizadə|Məhəmməd Əfəndi Müftizadə]] |1847–1880 |- | 4 |Müfti [[Əbdülhəmid Əfəndizadə]] |1872–1880 |- | 5 |Müfti [[Mirzə Hüseyn Qayıbzadə|Hüseyn Əfəndi Qayıbzadə]] |1883–1917 |- | |1920-ci ildə müftilik ləğv edilib | |- | 6 |Mütfi Hacı [[İbrahim Əfəndizadə|İbrahim Əfəndi Əfəndizadə]] |1944–1955 |- | 7 |Müfti [[Əsədulla Dibirov]] |1956–1959 |- | 8 |Müfti [[Şərif Vəlizadə|Şərif Əfəndi Vəlizadə]] |1960–1966 |- | 9 |Müfti [[Əhməd Bozgəziyev|Əhməd Əfəndi Bozgəziyev]] |1968–1969 |- | 10 |Müfti Hacı [[İsmayıl Əhmədov (müfti)|İsmayıl Əhmədov]] |1969–1986 |- | 11 |Müfti Hacı [[Salman Musayev]] |1989-cu ildən |} == Gürcüstan nümayəndəliyi == 800 min müsəlmanın yaşadığı Gürcüstanda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin nümayəndəliyi də açılıb.<ref>[http://www.offf.net/c%C9%99miyy%C9%99t/2012/06/28/qafqaz-mus%C9%99lmanlari-idar%C9%99sind%C9%99n-gecikmis-addim/ Tiflisdə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin nümayəndəliyi açıldı]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> 2011-ci ilin avqustunda Gürcüstanda Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə tabeçiliyi nəzərdə tutulmayan yeni islam qurumu təsis edilmişdi. == Təhlükəsizliyi == [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin 2 iyul 1992-ci il tarixli, 190 nömrəli Qərarı ilə İdarənin sədrinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi [[Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidməti|Azərbaycan Respublikası ali dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanlarını mühafizə idarəsinə]] tapşırılmışdır.<ref>[http://e-qanun.az/framework/7434 "Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi sədrinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin 2 iyul 1992-ci il tarixli, 190 nömrəli Qərarı.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170507040818/http://www.e-qanun.az/framework/7434 |date=2017-05-07 }} [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref> == "Şeyxülislam" ordeni == {{Əsas|"Şeyxülislam" ordeni}} [[Fayl:Выступление при вручении высшего азербайджанского мусульманского ордена «Шейх-уль-Ислам», 21.02.2006.jpg|thumbnail|[[Vladimir Putin]]ə "Şeyxülislam" ordeninin təqdim edilməsi (21.02.2006).<ref>[http://www.kremlin.ru/news/35098 Владимир Путин встретился с представителями религиозных общин Азербайджана.] kremlin.ru, 21.02.2006. {{ref-ru}}</ref>]] "Şeyxülislam" ordeni QMİ-nin ən ali dini mükafatıdır. Bu orden 2005-ci ildə Şeyxülislam [[Allahşükür Paşazadə]] tərəfindən təsis etmişdir.<ref name="Paşazadə"/> Ordenin ilk laureatı [[Heydər Əliyev]] olmuşdur. O, bu mükafatla vəfatından sonra — 21 oktyabr 2005-ci ildə təltif olunmuşdur.<ref>[http://www.qafqazislam.com/az/seyxulislam_ordeni.php Şeyxülislam Ordeni] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140701152048/http://qafqazislam.com/az/seyxulislam_ordeni.php |date=2014-07-01 }}. qafqazislam.com {{ref-az}}</ref> == Bakı İslam Universiteti == {{Əsas|Bakı İslam Universiteti}} [[Fayl:Bakı İslam Universiteti.jpg|thumb|left|200px|[[Bakı İslam Universiteti]]]] [[Bakı İslam Universiteti]] 1991-ci ildə Bakı İslam Mədrəsəsinin bazası əsasında formalaşmışdır. Bakı İslam Mədrəsəsi SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər Şurasının 17 yanvar 1989-cu il tarixli, 2№-li protokoluna əsasən Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin nəzdində fəaliyyətə başlamışdır<ref>SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dini İşlər Şurasının 17.01.1989-cu il tarixli 2№-li protokolu</ref>. 1991-ci ilin yanvarında Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin Qazilər Şurasının qərarı ilə 14 yanvar 1991-ci il tarixli 2№-li əmrinə əsasən Bakı İslam Mədrəsəsi Bakı İslam İnstitutuna çevrilmişdir<ref>QMİ-nin 14.01.1991-ci il tarixli 2№-li əmrinə</ref>. QMİ-nin təşəbbüsü ilə 1992-ci ilin axırlarında Bakı İslam İnstitutu Bakı İslam Universiteti adını almışdır. [[Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi]] Kollegiyasının 1 mart 1994-cü il tarixli qərarına əsasən universitetin yeni adı rəsmən təsdiq olunmuşdur<ref>Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Kollegiyasının 01.03.1994-cü il tarixli qərarı</ref>. == "Haqqın nuru" qəzeti == {{Əsas|Haqqın nuru (qəzet)}} [[Haqqın nuru (qəzet)|"Haqqın nuru" qəzeti]] Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin həftəlik dini-ictimai qəzetidir. Qəzetin ilk nömrəsi 12 mart 2010-cu ildə nəşr olunmuşdur. == Filmoqrafiya == *[[Zaqafqaziya müsəlmanları ruhanilərinin qurultayı (film, 1944)]] *[[Dözümlü minarələr (film, 1991)]] *Ana duasından başlanan yol (film, 2001) *[[Anamın duaları (film, 2007)]] *Allaha şükür (film, 2009) == Həmçinin bax == *[[Qafqaz Müsəlmanları Qurultayı]] *[[Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] *[[Təzəpir məscidi]] *[[Qafqaz Xalqları Ali Dini Şurası]] *[[Bakı İslam Universiteti]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|3}} == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|qafqazislam.com}} {{ref-az}} {{en}} {{ref-ru}} * [http://scwra.gov.az/structure/1/?Qafqaz%20Müsəlmanları%20İdarəsi Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi.] scwra.gov.az {{ref-az}} * [http://az.islam.az/article/a-298.html AZƏRBAYCAN ŞEYXÜL-ISLAMLARI] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150106172011/http://az.islam.az/article/a-298.html |date=2015-01-06 }}. az.islam.az {{ref-az}} * [https://web.archive.org/web/20170302062307/http://qafqazislam.com/userfiles/Hac%C4%B1-Fuad-Nurullah-Sheyx.pdf Şeyxulislamlıq zirvəsi: Hacı Allahşükür Paşazadə]. Bakı, "Nurlar", 2014, 272 səh. ISBN 978-9952-490-50-3 * [http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&cid=40&nid=133319 Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin arxiv sənədləri Tiflisdən Bakıya gətirilir]{{Dead link|date=July 2021 |bot=InternetArchiveBot }}. anspress.com, 06.01.2012 {{ref-az}} {{Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi| ]] [[Kateqoriya:1823-cü ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda islam]] [[Kateqoriya:Qafqaz]] [[Kateqoriya:İslam təşkilatları]] ibkkbvcuyxkt2csd9444s8iro4xaykn 14 93953 7864570 4733834 2024-11-26T12:13:27Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tikililər]] silindi; [[Kateqoriya:Dini tikililər]] əlavə olundu 7864570 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|Churches}} [[Kateqoriya:Dini tikililər]] [[Kateqoriya:Xristianlıq]] [[Kateqoriya:Məbədlər]] [[Kateqoriya:Xristian tikililəri]] [[ln:Catégorie:Ndáko ya Nzámbe]] 97v1nlrapg0hoivg75u2wfbgrb63w1t 0 93984 7865608 6850497 2024-11-27T09:12:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865608 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Abdulla Abbasov |orijinal adı = Əsgər oğlu |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 9.3.1930 |doğum yeri = [[Quba]], [[Azərbaycan SSR]] |vəfat tarixi =23.2.2021 |vəfat yeri =[[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = ədəbiyyatşünas, tənqidçi |elmi dərəcəsi = filologiya elmləri doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi|2009}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Abbasov Abdulla Əsgər oğlu (Abdulla Abbas''' {{DVTY}}''')''' — [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], tənqidçi, filologiya elmləri doktoru (1976), professor (1977). == Həyatı == Abdulla Abbas 1930-cu il martın 9-da [[Quba]] şəhərində anadan olmuşdur. Burada orta məktəbi bitirdikdən sonra [[Quba Dövlət Müəllimlər İnstitutu]]nda təhsil almışdır (1948–1950). [[BDU Filologiya|Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində]] təhsilini davam etdirmişdir (1950–1955). Əmək fəaliyyətinə Quba şəhər orta məktəbində müəllim kimi başlamışdır. [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin aspiranturasına daxil olmuş (1962–1964), müasir ədəbi proses mövzusunda dissertasiya müdafiə etdiyinə görə fılologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür (1965). Hazırda [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasında çalışır (1970-ci ildən). Eyni zamanda [[Ali İctimai-Siyasi Kollec]]in filologiya fakültəsinin dekanıdır (1995-ci ildən). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair mühazirələr oxuyur, elmi tədqiqatla ardıcıl məşğul olur. Uzun illər filologiya fakültəsinin ixtisaslaşdırılmış müdafıə şurasının və elmi-pedaqoji şuranın üzvü olmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya şurasının üzvüdür (1997). Dövri mətbuatda elmi-nəzəri məqalələrlə çıxış etmişdir. Müasir yazıçılar barədə oçerklər, ədəbiyyat tarixinin az öyrənilmiş sahələri yaradıcılığında əsas yer tutur. "Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir (1976). "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı" dərsliyinin şərikli müəllifıdir (1988). 30 oktyabr 2009-cu il Azərbaycanda təhsilin və elmin inkişafındakı xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən '''"Əməkdar Müəllim"''' fəxri adı ilə təltif olunub. 23 fevral 2021-ci ildə vəfat etmişdir<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://philology.bsu.edu.az/az/news/tannm_dbiyyatnas_alim_abdulla_abasov_vfat_edib |access-date=2021-02-23 |archive-date=2022-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706095228/http://philology.bsu.edu.az/az/news/tannm_dbiyyatnas_alim_abdulla_abasov_vfat_edib |url-status=live }}</ref>. == Əsərləri == # Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı. Bakı: Gənclik, 1976, 140 səh. # Əbədiyyətə qovuşan sənətkar. Bakı: Yazıçı, 1985, 248 səh. # Mətbuat və ədəbiyyat. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1986, 98 səh. # Müasir Azərbaycan dramaturgiyasının inkişaf tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1987, 96 səh. == Mənbə == == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan ədəbiyyatı]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Qubada doğulanlar]] [[Kateqoriya:1930-cu ildə doğulanlar]] pc1z6juvuik8g0auebscvtw6po39odt 7865609 7865608 2024-11-27T09:12:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865609 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Abdulla Abbasov |orijinal adı = Əsgər oğlu |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 9.3.1930 |doğum yeri = [[Quba]], [[Azərbaycan SSR]] |vəfat tarixi =23.2.2021 |vəfat yeri =[[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = ədəbiyyatşünas, tənqidçi |elmi dərəcəsi = filologiya elmləri doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi|2009}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Abbasov Abdulla Əsgər oğlu (Abdulla Abbas''' {{DVTY}}''')''' — [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], tənqidçi, filologiya elmləri doktoru (1976), professor (1977). == Həyatı == Abdulla Abbas 1930-cu il martın 9-da [[Quba]] şəhərində anadan olmuşdur. Burada orta məktəbi bitirdikdən sonra [[Quba Dövlət Müəllimlər İnstitutu]]nda təhsil almışdır (1948–1950). [[BDU Filologiya|Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində]] təhsilini davam etdirmişdir (1950–1955). Əmək fəaliyyətinə Quba şəhər orta məktəbində müəllim kimi başlamışdır. [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin aspiranturasına daxil olmuş (1962–1964), müasir ədəbi proses mövzusunda dissertasiya müdafiə etdiyinə görə fılologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür (1965). Hazırda [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasında çalışır (1970-ci ildən). Eyni zamanda [[Ali İctimai-Siyasi Kollec]]in filologiya fakültəsinin dekanıdır (1995-ci ildən). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair mühazirələr oxuyur, elmi tədqiqatla ardıcıl məşğul olur. Uzun illər filologiya fakültəsinin ixtisaslaşdırılmış müdafıə şurasının və elmi-pedaqoji şuranın üzvü olmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya şurasının üzvüdür (1997). Dövri mətbuatda elmi-nəzəri məqalələrlə çıxış etmişdir. Müasir yazıçılar barədə oçerklər, ədəbiyyat tarixinin az öyrənilmiş sahələri yaradıcılığında əsas yer tutur. "Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir (1976). "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı" dərsliyinin şərikli müəllifıdir (1988). 30 oktyabr 2009-cu il Azərbaycanda təhsilin və elmin inkişafındakı xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən '''"Əməkdar Müəllim"''' fəxri adı ilə təltif olunub. 23 fevral 2021-ci ildə vəfat etmişdir<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://philology.bsu.edu.az/az/news/tannm_dbiyyatnas_alim_abdulla_abasov_vfat_edib |access-date=2021-02-23 |archive-date=2022-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220706095228/http://philology.bsu.edu.az/az/news/tannm_dbiyyatnas_alim_abdulla_abasov_vfat_edib |url-status=live }}</ref>. == Əsərləri == # Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı. Bakı: Gənclik, 1976, 140 səh. # Əbədiyyətə qovuşan sənətkar. Bakı: Yazıçı, 1985, 248 səh. # Mətbuat və ədəbiyyat. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1986, 98 səh. # Müasir Azərbaycan dramaturgiyasının inkişaf tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1987, 96 səh. == Mənbə == == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan ədəbiyyatı]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Qubada doğulanlar]] [[Kateqoriya:1930-cu ildə doğulanlar]] snoxeserxno4nwbq44icmlkoe1ksxv7 0 94331 7864941 6577216 2024-11-26T17:53:32Z Yousiphh 175220 7864941 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Həbib bəy Köçərli |orijinal adı = Həbib bəy Kərim bəy oğlu Köçərli |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 1890 |doğum yeri = [[Şuşa]], [[Şuşa qəzası]], [[Yelizavetpol quberniyası]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = Qumru xanım Nərimanova |uşağı = Əli bəy |atası = Kərim bəy |dini = |ixtisası = |təhsili = Leypsiq Kommersiya İnstitutu |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Köçərli Həbib bəy Kərim bəy oğlu''' ({{DVTY}}) — rejissor, aktyor, incəsənət xadimi. == Həyatı == Həbib bəy Kərim bəy oğlu 1890-cı ildə [[Şuşa]] şəhərində anadan olmuşdu. [[Şuşa real məktəbi]]ni bitirmişdi. [[Birinci Tiflis Kişi Gimnaziyası|Tiflis 1-ci gimnaziyaya]] daxil olub, 1913-cü ildə tamamlamışdı. [[Almaniya]]nın [[Leypsiq]] şəhərində kommersiya institutunda təhsilini davam etdirmişdi. Həbib bəy Köçərli teatr həvəskarı idi. Həm Tiflis, həm də Şuşa teatrına öz töhfəsini vermişdi. Teatrşünas [[Abbas Hacıyev]] onun haqqında yazır: "Həbib bəy Köçərli Tiflisdə aktyor və rejissor kimi böyük şöhrət tapmışdı. O, savadlı, dünyagörüşün genişliyi, həyata, bədii əsərə, onun səhnə təcəssümünə orjinal baxışı, incə zövqü və həssaslığı ilə Tiflis Azərbaycan artistlərinin çoxundan fərqlənirdi. O, rus, gürcü, tatar və erməni aktyorları ilə əlaqə saxlayır, realist-romantik təcrübəni yayır, müxtəlif səpkili əsərlərdə bacarıqla, özünəməxsus üslubla oynaya bilir və onun təbini, səhnə istedadı ədəb mühit tərəfindən qiymətləndirilirdi".<ref>Abbas Hacıyev, Tiflis Azərbaycan teatrı, Bakı, "İşıq", 1984, səh.39</ref> Abbas Hacıyev Həbib Köçərlinin Tiflisdəki teatr fəaliyyətinin 1905-ci ildən başlandığını göstərir: "1905-ci il inqilabından sonra Tiflis Azərbaycan teatrı mündəricəsi, hər hansı əsərin təcəssümünü verə bilmək imkanın genişliyi ilə Zaqafqaziya teatrlarının çoxundan fərqlənirdi. Çünki bu teatrda güclü aktyorlar [[Mirzəli Abbasov (aktyor)|Mirzəli Abbasov]], Əşrəf Yüzbaşov, [[Mirseyfəddin Kirmanşahlı]], Həbib Köçərli, [[Mustafa Mərdanov]], [[İbrahim İsfahanlı]], [[Gövhər Qazıyeva|Göyərçin xanım]], [[Əli Şahsabahlı|Əlibala Şahsabahlı]], [[Əli Qurbanov]], [[Ələkbər Seyfi]], [[Əhməd Salahlı]], [[Möhsün Sənani]] və onlarca başqa səhnə vurğunları fəaliyyət göstərirlər. Onlar faciə, dram, komediya və musiqili operattalarda eyni müvəfəqiyyətlə çıxış edir, ümumxalq məhəbbəti qazanırdılar".<ref>Abbas Hacıyev, Tiflis Azərbaycan teatrı, Bakı, "İşıq", 1984, səh.41</ref> Həbib bəy Tiflis teatrının səviyyəsini qaldırmaq üçün teatrda həm reyissor, həm də aktyor kimi çalışırdı. O, Tiflisdə teatrın tarixinə qızıl hərflərlə yazılan tamaşalar hazırlamış, teatrın şöhrətini ölkə hüdudlarından kənara yaymışdı. Bu fenomen öz dünyasının bələdçisi kimi tamaşaçı ilə görüşürdü. H. Köçərli aktyor sənətini, rejissor əməyini dərindən duyurdu. Gənc yaşlarında özünü təcrübəli sənətkar kimi tanıtmışdı. Həyatının məna və məzmununu səhnədə tapan Həbib bəy Köçərli qələmini bədii yaradıcılığda da sınamışdır. 1911-ci ildə "[[Yeni həqiqət (qəzet)|Yeni həqiqət]]" onun bir opera yazdığını xəbər vermişdir: "Tiflis müsəlman səhnəsində oynayan, "Səadət" dram cəmiyyətinin baş artisti məşhur Köçərlinski bütün varidatı cəmiyyətinin xeyrinə olmaqla bu yaxın zamanda bir müsəlman oprası yazıb qurtarmışdır. "Mehr və Mah" adlanır. Rusca "Ruslan və Lyudmila" operasından iqtibas etmişdir. Səhnədə oynanılmasına senzor icazə vermişdir".<ref>"Yeni həqiqət" qəzeti, 1911, 26 yanvar</ref> [[Mirzə Ələkbər Sabir]], [[Həmidə Məmmədquluzadə|Həmidə xanım Cavanşir-Məmmədquluzadə]] onun tamaşaçıları olmuşdu. Abbas Hacıyev yazır: "Tiflisə gələndə, 1911-ci ildə, M.Ə.Sabir də xəstəliyini "unutmuş", ilk növbədə, Tiflis Azərbaycan teatrı ilə maraqlanmış, [[Məmmədəli Sidqi Səfərov|Məmmədəli Sidqi]] ilə bərabər yerli artistlərin ifasında "[[Otello]]" faciəsinin yeni quruluşda tamaşasına baxmışdır. Tamaşada əsas rolları teatrın güclü, nisbətən təcrübəli artistləri Mirzəli Abbasov (Otello), Həbib Köçərli (Yaqo), Tərlan xanım (Dezdemona), Əşrəf Yüzbaşov (Barabanisio) və Mirseyfəddin Kirmanşahlı (Rodriqo) aparırdılar. M.Ə.Sabir tamaşaya xəstəxanadan çıxıb gəlmişdi. "Salondakıların bir çoxunun özünü yaxşı aparması, artistlərə ehtiram göstərməməsi şairin xəstə qəlbini incidirdi. Gördüm ki, Sabir çox əsəbləşir, aparıb səhnə arxasında əyləşdirdim. Xəstə olmağına baxmayaraq, axııra kimi qalıb tamaşa etdi. Tamaşadan çox razı qaldı, hətta ayrı-ayrı aktyorları qucaqlayıb öpdü də. Otello rolu barədə böyük şair dedi ki, Otellonu Mirzəli Abbasov çox yaxşı oynayır, amma bir cəhətdə daha artıq fikir verməlidir. O da [[Vilyam Şekspir|Şekspirin]] Otello surətinə münasibətidir. Şekspir qara irqə mənsub olan Otellonu sevir, onu ağ irqə mənsub olan alçaq Yaqodan yüksək tutur. Otellonu oynayan bir aktyorrolun bu cəhətinə fikir verməlidir".<ref>Abbas Hacıyev, Tiflis Azərbaycan teatrı, Bakı, "İşıq", 1984, səh.52</ref> Həbib bəyin səhnə yaradıcılığının çoxu Tiflis teatrı ilə bağlıdır. Bu teatr onun aktyorluq qabiliyyətinin daha da inkişaf etməsində mühüm rol oynamışdı. Şan-şöhrəti burda tapmışdı. Abbas Hacıyev yazır: "[[Hüseyn Minasazov|H.Minasazov]], [[Eynəli bəy Sultanov|E.Sultanov]] və [[Həmzət bəy Qəbulov-Şirvanlı|H.Şirvanski]] Tiflis rus mətbuatına teatrın müvəfəqiyyət və qüsurlarından yazır, onun inkişafına mane olan əngəlləri aradan qaldırmağa çalışırdılar. [[Üzeyir Hacıbəyov|Üzeyir]] və [[Zülfüqar Hacıbəyov|Zülfüqar Hacıbəyovların]], [[Əbülfət Vəli]] və Həbib Köçərlinin, Mirzəli Abbasov və Mirseyfəddin Kirmanşahlının ayrı-ayrı əsərə verdikləri quruluşlar qonşu xalqların ziyalılarında belə maraq doğurur".<ref>Abbas Hacıyev, Tiflis Azərbaycan teatrı, Bakı, "İşıq", 1984, səh.50</ref> Abbas Hacıyev yazır: "1912-ci ildə (əslində 1913-cü ildə) Tiflis Azərbaycan teatrının kollektivində müəyyən qədər dəyişiklik yarandı. [[Hüseyn bəy Mirzəcamalov|Hüseyn bəy Mirzəcamalovla]] Həbib Kərimov (Köçərli) Tiflis Azərbaycan teatrından ayrıldılar, ali təhsil almağa getdilər"<ref>Abbas Hacıyev, Tiflis Azərbaycan teatrı, Bakı, "İşıq", 1984, səh.63-64</ref>. Teatrşünas İnqilab Kərimov yazır: "1913-cü ilin iyun ayında Şuşadakı "Obşestvennoe sobranie"də yerli həvəskarlar [[Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev|Ə.Haqverdiyevin]] "[[Ağa Məhəmməd Şah Qacar (pyes)|Ağa Məhəmməd şah Qacar]]" dramını tamaşaya hazırlamışdılar. Avqust ayında isə əsər yenidən Həbib bəy Köçərlinskinin bədii rəhbərliyi ilə oynanılmışdır."<ref>İnqilab Kərimov, Şuşa-Ağdam teatrı, Bakı, "Elm", 2001, səh. 54</ref>. == Ailəsi == Həbib bəy Qumru xanım Nərimanova ilə ailə qurmuşdu. Əli bəy adlı oğlu vardı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == *[[Ənvər Çingizoğlu]], [[Vasif Quliyev]]. Köçərililər (Köçərilinskilər). "Soy" dərgisi, 7 (27), Bakı, 2009. == Həmçinin bax == *[[Köçərlinskilər]] [[Kateqoriya:Köçərlinskilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan aktyorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı aktyorlar]] kbbbmzg1fe700nicraz5wm16rfljo02 0 95811 7865301 7748118 2024-11-27T05:19:14Z Araz Yaquboglu 17991 /* Dəniz nəqliyyatı */ 7865301 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{İnzibati vahid |Status = [[İqtisadi rayon]] |Adı = Abşeron-Xızı iqtisadi rayonu |Şəkil = |Şəklin ölçüsü = |Şəklin izahı = |Xəritə = Absheron-Khizi Economic Region.png |Xəritənin izahı = Abşeron iqtisadi rayonu |Daxildir = |Paytaxt = |Sahəsi = 3340 |Əhali = 563100 |Əhali sıxlığı = |Tərkibi = |Vəzifəli şəxs = |Vəzifənin adı = }} '''Abşeron-Xızı iqtisadi rayonu''' – [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]]nda [[Azərbaycanın iqtisadi rayonları|iqtisadi-coğrafi rayon]]. Sahəsi 3,34 min km² . Əhalisi 563,1 min . [[Abşeron rayonu|Abşeron]] və [[Xızı rayonu|Xızı]] inzibati rayonları, [[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]] daxildir. 7 iyul 2021-ci ilə qədər Abşeron iqtisadi rayonu adlandırılmışdır. == Təbiəti == Abşeron rayonunun ərazisi qərbdə Baş silsilə və Ləngəbiz silsiləsinin cənub-şərq, şərqdə Qobustanı və [[Abşeron yarımadası]]nın qərb, şimalda [[Samur-Dəvəçi ovalığı]]nın cənub-şərq, cənubda [[Cənub-Şərqi Şirvan düzü]]nün şimal hissəsini əhatə edir. Relyefi dağlıq və düzənlikdir. Səthi silsilə və tirələrlə yanaşı [[dərə]], [[yarğan]], [[qobu]], [[təpə]] və çökəkliklərlə mürəkkəbləşmişdir. Yüksəkliyi [[Xəzər dənizi|Xəzər]] sahili düzənliklərdə okean səviyyəsindən –28 m -dən dağlıqda 2205 m (Dübrar d.) arasında dəyişir. Rayonun ərazisində, əsasən, [[Təbaşir dövrü|Tabaşır]], [[Paleogen dövrü|Paleogen]], [[Neogen dövrü|Neogen]] və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Çoxlu [[Palçıq vulkanı|palçıq vulkanlar]]ı, zəngin neft-qaz və müxtəlif tikinti materialları yataqları, müalicə əhəmiyyətli mineral sular (Suraxanı, Şıx) var. İqlimi düzən sahələrdə mülayim isti quru subtropik, dağlıq ərazilərdə isə mülayimdir. Orta temperatur yanvarda dağlarda –4,5&nbsp;°C-dən düzənlikdə 2,5&nbsp;°C -yədək, iyulda isə müvafiq olaraq 19&nbsp;°C-dən 26&nbsp;°C-yədəkdir. İllik yağıntı 110–550&nbsp;mm-dir. Çay şəbəkəsi seyrəkdir; əsas çayları Ataçay, [[Sumqayıtçay]], [[Ceyrankeçməzçay]] və s. [[Samur-Abşeron kanalı]] və Şirvan kollektoru rayon ərazisindən keçir. [[Ceyranbatan su anbarı]] rayon ərazisindədir. Çoxlu sayda şor göllər mövcuddur. Ən irisi [[Masazır gölü]]dür. Boz-qonur, şorakət varı boz-qonur, şabalıdı, dağ-şabalıdı və s. torpaqlar yayılmışdır. Bitki örtüyü, əsasən, yarımsəhra və quru çöl tiplidir. Heyvanları: yenot, çöl siçanı və s. Sürünənlər çoxdur. Quşları: kəklik, göyərçin, qara qarın, bağrı qara və s.  == İqtisadiyyatı == === Ümumi məlumat === 2008-ci ildə məhsul buraxılışının fiziki həcm indeksi 2007-ci ildəkinə nisbətən 48,4%, o cümlədən [[sənaye]]də 26,9%, [[kənd təsərrüfatı]]nda 5,6%, [[tikinti]]də 2,3 dəfə artmış, [[nəqliyyat]]da 97,5%, [[rabitə]]də 116,3% və ticarətdə 115,9% olmuşdur. Əmtəə və xidmətlər istehsalının həcmi 2007-ci ildəkinə nisbətən 26,9% artmış və 427, 4 mln. manat təşkil etmişdir, bunun 98,5 mln. (2007-ci ildəkindən 44,4% çox) [[Abşeron rayonu]], 3,0 mln. (3,2%) [[Xızı rayonu]] və 326,0 mln. (22,3%) [[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]]nin payına düşür. Sənaye məhsulunun həcmində qeyri-dövlət sektorunun xüsusi çəkisi 29,7%, o cümlədən Abşeron rayonu üzrə 90,5%, Xızı rayonu üzrə 13,1% və Sumqayıt şəhəri üzrə 11,5% təşkil etmişdir. Abşeron iqtisadi rayonunda işləyənlərin sayı 2007-ci ildəkinə nisbətən 4,2% artaraq 20562 (Abşeron r-nu üzrə 4814; Xızı r-nu üzrə 158; Sumqayıt ş. üzrə 15590) nəfər olmuş, bir işçinin orta aylıq əmək haqqı isə 24,3% artaraq 238,1 (Abşeron r-nu 234,9; Xızı r-nu 204,2; Sumqayıt ş. 239,5) manat təşkil etmişdir (2008). 2008-ci ildə rayonda əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların həcmi 2007-ci ildəkinə nisbətən 2,0 dəfə artaraq 386,8 mln. manat (adambaşına 931,9 manat) təşkil etmişdir. Bunun 169,2 mln. manat (adam başına 1653,3 manat) Abşeron rayonunun, 102,4 mln. manat (adambaşına 7134,1) Xızı rayonunun, 115,0 mln. manat (adam ba şına 385,6) Sumqayıt şəhərinin payına düşür. Ümumi sahəsi 67147 m² olan yaşayış evləri istifadəyə verilmişdir, bunun 49098 m² Abşeron r-nunun, 5524 m² Xızı r-nunun, 12525 m² Sumqayıt şəhərinin payına düşür. === Kənd təsərrüfatı === Kənd təsərrüfatının əsasını şəhərətrafı təsərrüfat kompleksinə daxil olan südlük-ətlik [[maldarlıq]], [[quşçuluq təsərrüfatı|quşçuluq]], [[qoyunçuluq]], [[tərəvəzçilik]], [[bostançılıq]], [[üzümçülük]], [[gülçülük]] və quru subtropik meyvəçilik təşkil edir. Əlverişli iqlim şəraiti [[zeytun]], [[zəfəran]], [[püstə]], [[badam]] və digər bitkilərinin yetişdirilməsinə imkan verir. 2008-ci ildə 3281 ton dənli və dənli-paxlalı bitkilər (14,0 sent/ha), 534 ton [[kartof]] (70 sent/ha), 5544 ton tərəvəz (91 sent/ha), 955 ton bostan məhsulları (76 sent/ha), 2045 ton meyvə (7,9 sent/ha), 124 ton [[üzüm]] (8,4 sent/ha) istehsal edilmişdir; iri buynuzlu malqaranın sayı 31737 baş (o cümlədən [[inək]] və [[camış]] 15906 baş), [[qoyun]] və [[keçi]] 207123 baş, [[donuz]] 3083 baş olmuşdur. === Yük və sərnişin daşınma === Abşeron iqtisadi rayonu inkişaf etmiş infrastruktura malikdir. Ərazinin Xəzər dənizi sahilində yerləşməsi onun nəqliyyat əlaqələrini genişləndirməyə imkan verir. 2008-ci ildə avtomobil nəqliyyatı ilə 3243 min ton yük (2007-ci ildəkinə nisbətən 6,7% çox; Abşeron r-nu üzrə 708, Xızı r-nu üzrə 357, Sumqayıt ş. üz rə 2178), 81604 min sərnişin (2007-ci ildəkinə nisbətən 5,9% çox; Abşeron rayonu üzrə 14802, Xızı rayonu üzrə 1749, Sumqayıt şəhəri üzrə 65053) daşınmışdır. === Rabitə === 2008-ci ildə rabitə xidmətlərinin həcmi 2007-ci ildəkinə nisbətən 16,3% artaraq, 6367,0 min manat dəyərində olmuşdur; bunun 2236,8 min manatı Abşeron r-nunun, 115,8 min manatı Xızı r-nunun, 4014,4 min ma natı Sumqayıt ş.-nin payına düşür. === Ticarət və məişət xidməti === 2008-ci ildə pərakəndə əmtəə dövriyyəsinin həcmi 473,5 mln. manat (adam başına 1002,1), pullu xidmətin həcmi 126,6 mln. manat (adambaşına 268,0); iaşə əmtəə dövriyyəsinin həcmi 14,9 mln. manat (2007 ildəkinə nisbətən 30,1% çox), məişət xidmətinin həcmi 13,6 mln. manat dəyərində (2007-ci ildəkinə nisbətən 24,6% çox); muzdlu işçilərin siyahı sayı 83,7 min nəfər, onların ortaaylıq əmək haqqı 199,7 manat olmuşdur; işsiz statusuna malik olanlar 958 nəfərdir (onlardan 233-ü işsizliyə görə müavinət alır). 2003–2008 illərdə bölgədə 49386 (29152-si daimi) yeni iş yeri, o cümlədən 36435-i (19755-i daimi) Sumqayıt ş.-ndə, 4327-si (829-u daimi) Xızı r-nunda, 8624-ü (8568-i daimi) Abşeron r-nunda açılmışdır. Abşeron iqtisadi rayonu sosial obyektlərin geniş şəbəkəsinə malikdir. Burada elmi tədqiqat inistutları, ali məktəblər, böyük idman kompleksləri, ölkə əhəmiyyətli səhiyyə müəssisələri və s. fəaliyyət göstərir. Abşeron iqtisadi rayonuda 4867 müəssisə, o cümlədən 1369-u Abşeron rayonunda, 269-u Xızı rayonunda, 3229-u Sumqayıt şəhərində qeydiyyatdan keçmişdir; 20749 sahibkar, o cümlədən 5480-i Abşeron rayonunda, 291-i Xızı rayonunda, 14978-i Sumqayıt şəhərində fəaliyyət göstərir (1.1.2009).  == Nəqliyyat == Nəqliyyat istehsal kompleksinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi maddi və qeyri maddi — istehsal sahələri arasında əlaqələri həyata keçirir, iqtisadi-coğrafi rayonlar arasında ərazi əmək bölgüsünün reallaşmasını təmin edir. Abşeron-Xızı iqtisadi-coğrafi rayonunda ölkənin ən iri nəqliyyat qovşaqlarından biri olan [[Bakı]] Xəzər sahilində ən böyük liman kimi də formalaşmışdır. Sənaye və nəqliyyat qovşağı infrastrukturunun mərkəzi hesab edilən bu iqtisadi-coğrafi rayonda nəqliyyatın bütün növləri inkişaf etmişdir. === Avtomobil nəqliyyatı === İqtisadi-coğrafi rayonda yük və sərnişin daşınmasında aparıcı yeri avtomobil nəqliyyatı tutur. Magistral avtomobil yollarının uzunluğu 573&nbsp;km-dir<ref>Azərbaycanın nəqliyyatı, 2013</ref> Ölkənin bütün istiqamətlərinə gələn yollar iqtisadi-coğrafi rayona 3 istiqamətdən — cənub, qərb və şimal istiqamətində daxil olur. Bu magistral yolları birləşdirən uzunluğunda Bakı dairəvi yolu son illərdə istifadəyə verilmişdir. Şimal istiqaməti birləşdirən yollar Bakı-Sumqayıt və Sumqayıt-Giləzi, cənub istiqamətini birləşdirən yollar Bakı-Sahil və Sahil-Ələt tamamilə qurularaq müasir tələblərə cavab verir. Qərb istiqaməti Bakı-Cəngi yolu yenidən qurulur. Bakıda 2006–2013-cü illərdə aparılan yenidənqurma və nəqliyyat sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə 32 piyada keçidi tikilmiş, 23 yol ötürücüsü, körpü və tunellər, Beynəlxalq Avtovağzal Kompleksi istifadəyə verilmişdir. [[Abşeron yarımadası]]nda yollar yenidən qurulmuş və yeni yollar da çəkilmişdir. Bunlardan uzunluğu olan Xırdalan Binəqədi–Balaxanı dairəvi yolu, olan "Koroğlu"–Mərdəkan, 19&nbsp;km-lik Hava limanı-Bilgəh, 14&nbsp;km-lik Bilgəh-Pirşağı, Zığ-Hava limanı, 13&nbsp;km-lik Zığ-Qala, Zabrat-Maştağa, Maştağa-Buzovna, Buzovna-Mərdəkan, Zığ-Hövsan-Türkan-Qala, Sabunçu-Ramana-Yeni Suraxanı, Qala-Şüvəlan, 25&nbsp;km-lik Saray-Novxanı-Mehdiabad-Fatmayı-Görədil yolları tikilmişdir. Tikilmək üzrə olan Pirşağı-Novxanı-Sumqayıt, Qala-Pirallahı, Zabrat-Kürdəxanı-Pirşağı, Xocəsən-Lökbatan, şəhərdə Ziya Bünyadov prospekti və 33&nbsp;km-lik Hökməli-Qobu-Lökbatan-Güzdək-Buta yollarını göstərmək olar. İqtisadi-coğrafi rayonda avtomobil nəqliyyatı ilə yük daşınması 2005 və 2011-ci illər ərzində 29 mln tondan 49 mln tonadək, o cümlədən Bakıda 26,5 mln tondan 45,5 mln tonadək artmışdır. Yük dövriyyəsi isə bu dövrdə 3040,5 mln t/km-dən 5541,6 mln t/km-dək, o cümlədən Bakıda 2794,3 mln t/km-dən 5165,3 mln t/km-dək yüksəlmişdir. Avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin daşınması 446,5 mln nəfərdən 688 mln nəfərədək, o cümlədən Bakıda 375,2 mln nəfərdən 585,9 mln nəfərədək; sərnişin dövriyyəsi isə 8346,6 mln s/km-dən 14581,5 mln s/km-ədək, o cümlədən Bakıda 7282,5 mln s/km-dən 13025,1 mln s/km-ədək artmışdır. Bu göstəricilər avtomobil nəqliyyatının ölkədə və iqtisadi-coğrafi [[rayon]]da böyük rol oynamasını və sürətli inkişafını göstərir. 2005–2011-ci illər ərzində avtomobillərin sayı sürətlə artmışdır, xüsusilə Bakıda 295,9 min ədəddən 647 min ədədədək, iqtisadi-coğrafi rayonda (Bakı daxil olmadan) 24 min ədəddən 35,9 min ədədədək, o cümlədən şəxsi minik avtomobilləri Bakıda 231,6 mindən 529,4 minədək və iqtisadi-coğrafi rayonda 17,4 mindən 28,9 minədək artmışdır. Bu dövrdə hər 100 ailəyə düşən şəxsi minik avtomobillərinin sayına görə [[Bakı]]da 52-dən 116-dək, [[Sumqayıt]]da 19-dan 34-dək, [[Abşeron rayonu]]nda isə 13-dən 22-dək artım olmuşdur. === Dəmir yolu nəqliyyatı === İqtisadi-coğrafi rayon inkişaf etmiş dəmir yolu şəbəkəsinə malikdir. Ölkənin dəmir yolunun 18%-i burada yerləşir. Dəmir yolu ilə daşınan yüklərin həcmində artım olsa da, sərnişin daşınmasında azalma getmişdir. İqtisadi-coğrafi rayonda ölkənin əsas dəmir yollarını birləşdirən Ələt-Biləcəri və Giləzi-Biləcəri yolları yük gərginliyinə görə fərqlənir. Bakının ətrafında dairəvi dəmir yol xəttindən təkcə Bakı-Qala-Dübəndi yolu ilə neft məhsulu daşımaları həyata keçirilir. === Metro === Şəhərdaxili sərnişin daşınmasında metro mühüm yer tutur. 1967-ci ildə fəaliyyətə başlayan metro xəttinin ümumi uzunluğu 34,6&nbsp;km-dir (2011). Son illərdə "[[Nəsimi metrostansiyası|Nəsimi]]", "[[Azadlıq prospekti metrostansiyası|Azadlıq]]" və "[[Dərnəgül metrostansiyası|Dərnəgül]]" stansiyaları istifadəyə verilmiş, "[[Koroğlu metrostansiyası|Koroğlu]]", "[[İçərişəhər metrostansiyası|İçərişəhər]]" və "[[28 May metrostansiyası|28 may]]" stansiyaları yenidən qurulmuş, "[[Avtovağzal metrostansiyası|Avtovağzal]]" stansiyasının tamamlanması işləri gedir. [[Metro]] ilə sərnişin daşınması 2005-ci ildə 147,0 milyon nəfərdən 2011-ci ildə 182,6 milyon nəfərədək, sərnişin dövriyyəsi 1381mln nəfər/km-dən 1844 mln nəfər km/dək artmışdır. === Boru kəməri nəqliyyatı === Boru kəməri nəqliyyatı ilə neft Səngəçal terminalından [[Bakı-Supsa neft kəməri|Bakı-Supsa]], [[Bakı-Ceyhan]], [[Bakı-Novorossiysk neft kəməri|Bakı-Novorossiysk]], təbii qaz isə Şahdəniz yatağından [[Bakı-Ərzurum]] kəmərləri vasitəsilə dünya bazarına çıxarılır. Ölkə üzrə bu [[nəqliyyat]]ın yük dövriyyəsi 2005-ci ildə 8177 mln t/km-dən 2011-ci ildə 69018 mln t/km-ədək, ümumi yükdaşımada payı isə 14,4%-dən 29%-dək artmışdır. Ölkə daxilində təsərrüfat və əhalinin təbii qazla fasiləsiz təminatı, regionlar arasında onun paylanmasının nizamlanması üçün Vahid Qaz Kəmərləri sistemi yaradılır. Magistral qaz kəmərləri iqtisadi-coğrafi rayondan bütün istiqamətlərə şaxələnir. İqtisadi-coğrafi rayonun daxilində Zirə-Bakı, Neft Daşları-Bakı, Qaradağ-Bakı, Qaradağ-Sumqayıt qaz kəmərləri hasil edilən mavi yanacağı istehlakçılara çatdırır. === Dəniz nəqliyyatı === Dəniz nəqliyyatı beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynayır. Bakı təkcə ölkədə deyil, həm də Xəzər dənizində ən böyük limandır, bütün yüklər və sərnişinlər əsasən buradan daşınır. Azərbaycanın Xəzərsahili ölkələrlə əlaqələr saxlamasında Bakı-Həştərxan, Bakı-Mahaçqala, Bakı-Ənzəli, Bakı-Dərbənd, həmçinin gəmi-bərələrin işlədiyi Bakı-Aktau, Bakı-Türkmənbaşı və Bakı-Bektaş dəniz yolu xətlərinin əhəmiyyəti böyükdür. Dəniz nəqliyyatı ilə yükdaşımalar 2005-ci ildə 8488 min tondan 2011-ci ildə 10317 min tonadək artmışdır. Dəniz nəqliyyatı vasitəsilə əsasən neft və neft məhsulları, tikinti materialları, taxta-şalban, yeyinti sənayesi məhsulları, taxıl daşınır. Dəniz nəqliyyatının sərnişin daşınmasında rolu çox cüzidir. 2011-ci ildə cəmi 17 min nəfər sərnişin daşınmışdır. Müasir tələblərə cavab verən [[Ələt hava limanı]] istifadəyə verilmək üzrədir. Avropa-Asiya nəqliyyat dəhlizi vasitəsilə daşınan yüklər yeni limandan keçəcəkdir. İqtisadi-coğrafi rayonda həmçinin Dübəndi, Hövsan, Zığ limanları da fəaliyyət göstərir. === Hava nəqliyyatı === Hava nəqliyyatı uzaq məsafələrə sərnişin daşınmasında böyük rol oynayır. Bu sahə xarici ölkələrlə əlaqələrin genişlənməsi prosesində sürətlə inkişaf edir. Bakıda Hava limanı yerləşir. 1999-cu ildə Bakıda beynəlxalq standartlara cavab verən aerovağzal kompleksi istifadəyə verilmişdir.<ref>Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası, III cild, Regional Coğrafiya, Bakı, 2015. səh 400</ref> == Mənbə == * {{AME|I|58-59|Abşeron İqtisadi rayonu }} {{Azərbaycan iqtisadi rayonları}} == Həmçinin bax == * [[Azərbaycanın iqtisadi rayonları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan iqtisadi rayonları]] ne6uec8i9n3s72hquftgj2wvqyoczkj 0 101809 7865549 7724179 2024-11-27T07:58:38Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865549 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{Mesopotamiya}} [[Fayl:Sales contract Shuruppak Louvre AO3766.jpg|thumb|right|300px|Şuruppakdan tapılmış gil üzərində mixi yazı, eradan əvvəl 2600-cü il]] '''Mixi yazı''' — Eramızdan əvvəl III minilliyin ortalarında [[Şumer]]lərin istifadə etdikləri yazı [[mixi yazı]] adlanırdı. Mixi yazını [[gil]] lövhəciklər üzərində mıxla yazırdılar. Bu lövhəcikləri günəş şüaları altında qurudurdular. Gil lövhəcik üzərində yazmaq çətin idi, ona görə də ucu şiş çubuqla gili basıb onun üstündə kiçik cib şəklində cızıqlar çəkməyə başladılar. Qədim yazi növlərindən biridir. Vətəni [[Şumer]]dir. Mixi yazinin mənbəyi ideoqrafik yazı olmuşdur. Eradan əvvəl 4-cü minilliyin sonundan etibarən [[şumer]]liler müəyyən anlayışları bildirmək üçün daş və ya çiy gil üzərində [[basma]] üsulla çəkilmiş mixabənzər xətlərin kombinasiyalı şəkillərindən istifadə etmişlər. == Mixi yazılarının oxunması == Mixi yazi kitabələrinin oxunmasina ilk dəfə alman alimi Q. Qrotefend başlamiş (1802), sonralar [[İngilis]] alimi Q. Roulinson, [[İrland]] alimi E. Xinks, [[Fransiz]] alimləri J. J. Oppert, Ş. Virollo, [[Alman]] alimi X. Bauer və s. bu işi davam etdirmişlər. İnsanlar hələ neolit dövründən piktoqramlar – şəkli yazılar vasitəsilə öz fikirlərinin ifadəsinə çalışmışlar, lakin piktoqramlarla yalnız fikrin mahiyyətini çatdırmaq mümkün idi, mürəkkəb fikirlərin dəqiq ifadəsi çətin idi, çünki piktoqramlarda dilin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu fəaliyyətdə deyildi. Ona görə də tədricən hər biri konkret bir anlayışın ifadəçisinə çevrilmiş ideoqramlar yaranmışdır. E.ə. 3200–3100-cü illərə aid çoxlu şumer ideoqramları tapılmışdır, lakin bu cür yazı forması da rabitəli nitqi ifadə edə bilmirdi. Ona görə də ideoqramlardan loqoqramlara və sonra da fonoqramlara keçilməsi lazım gəlmişdir. Tədricən qrammatik formantların fonetik işarələrlə verilməsi güclənmişdir. "Ardıcıl olaraq qrammatik formantların verilməsi üçün fonetik işarələrin sayı artır və təqribən 2500-cü ildən (Laqaşda Eannatumun hakimiyyəti dövründən), demək olar ki, bütün qrammatik formalar və köməkçi sözlər söz sırası və qrammatik göstəricilərə əməl olunmaqla canlı dilə uyğun şəkildə ifadə edilir. Ancaq bu zaman mə’lumatların qrafik verilməsi həqiqi mənada yazı şəkli alır…" (9; 41–42) Bu cür yazı növü loqoqrafik-sillabik (söz-heca) yazı növü adlanır və daha etibarlı olub, istənilən mətnin düzgün verilməsinə kömək edir. Şumer dili tədqiqatçılar tərəfindən bir neçə inkişaf mərhələsinə ayrılır. İ. M. Dyakonov dövrləşdirməni aşağıdakı şəkildə aparmışdır: * Arxaik dövr – e.ə.2800–2500-cü illər; * Qədim şumer dili dövrü – e.ə.2500–2310-cu illər; * Şumer dilinin keçid dövrü – e.ə.2300–2100-cü illərde * Yeni şumer dili dövrü – e.ə.2200–2000-ci illər; * Sonrakı şumer dili dövrü – e.ə.2000-ci ildən canlı şumer dilinin sonunadək olan dövr. E.ə.1600-cü ildən sonrakı dövr isə şumerdən sonrakı dövr hesab olunur. Şumer dili eramızın I əsrinədək elm və din dili kimi işlədilmişdir.(9; 44–46) İ. T. Kaneva tərəfindən bu dövrlər bir qədər də dəqiqləşdirilmiş, yazının və Şumer mətnlərinin xarakteristikası verilmişdir: 1. Arxaik dövr (piktoqrafiya dövrü, qrammatik morfemlər qrafik ifadəsini tapmır. İşarələrin sırası yazıda onların oxunuşuna uyğun gəlmir) – protoyazı dövrü -e.ə.3000–2750-ci illər; bu dövrdə Şumer dili danışıq dili və rəsmi dil olmuşdur; bu dövrə aid təsərrüfat, hüquq və məktəb mətnləri qalmışdır; 2. Qədim şumer dili dövrü (vacib qrammatik morfemlərin qrafik işarələri müşahidə olunur; Eannatumun hakimiyyətinə qədər (e.ə.2400-cü il) yazıda işarələrin sırası onların oxunuşuna uyğun gəlməyə bilir) – ilkin sülalələr dövrü – e.ə. 2750–2315-ci illər; Şumer dili danışıq dili və rəsmi dil kimi işlənmişdir; təsərrüfat, hüquq, tikinti mətnləri, şahlara həsr olunmuş mətnlər və ədəbi əsərlər qalmışdır; 3. Keçid dövrü – Akkad sülaləsi dövrü – e.ə.2315–2200-cü illər; şumer dili [[akkad dili]] ilə yanaşı, danışıq və rəsmi dil kimi işlənmişdir (məktəblərdə, mə’bədlərdə, dəftərxanalarda); təsərrüfat və çar yazıları (çar yazıları çox vaxt iki dildə – akkad və şumer dillərindədir); 4. Yeni şumer dili dövrü (yazılı mətn demək olar ki, bütün qrammatik morfemləri əks etdirir və canlı nitq axınına uyğun gəlir) – II Laqaş sülaləsi (e.ə.2136–2104-cü illər), III Ur sülaləsi (e.ə. 2100–2000-ci illər) dövrləri; şumer dili məktəblərdə, mə’bədlərdə, dəftərxanalarda rəsmi dil kimi işlənmişdir; saysız təsərrüfat yazıları, hüquq mətnləri, qanunlar, çar yazıları, ədəbi yazılar və s. qalmışdır; 5. Daha gec yaranmış şumer mətnləri (mətnlər demək olar ki, nitqi tam əks etdirir; leksika və qrammatikada akkad dili tə’siri və qrammatik qüsurlar müşahidə olunur); I İssin sülaləsi (e.ə.2017 – 1794-cü illər), Larsa sülaləsi (e.ə.2025 – 1763-cü illər), I Babil sülaləsi (e.ə.1894–1749-cu illər) dövrləri; şumer dili yalnız məktəblərdə öyrənilir; ikidilli çar yazıları, şumer-akkad lüğətləri, leksik, qrammatik və terminoloji sorğular, əvvəlki dövrlərdə yaranmış ədəbi əsərlərin kopiyaları, üz köçürmələri və bu dövrdə yaranan ədəbi əsərlər, çar himnləri, akkad hüquq mətnlərində çoxlu şumer sözləri və s.; 6. Şumerlərdən sonrakı dövr mənbələri (qrammatik səhvlər çox olduğundan bu mətnlər şumer dilinin qrammatikasını öyrənmək üçün əlverişli sayılmır) – e.ə.1749 – e.ə. II əsrlər; Şumer dili yalnız məktəblərdə öyrənilir; əvvəlki dövrlərdə yazılmış mətnlərin kopiyaları; təhrif olunmuş şumer dilində orijinal mətnlər (ağılar, andlar, çar yazıları, məsəllər, akkad dilində şumer ifadə və sözləri və s.). (8; 13–14) Ön Asiyanın qədim dilləri, xüsusilə qədim şumer yazıları bəşərin uzaq keçmişi, neçə min il əvvəlki inkişaf səviyyəsi barədə misilsiz mə’lumat verir, bizi 5–6 min il əvvəlki əcdadlarımızla qovuşdurur. İ. M. Dyakonov yazır: "Qədim Ön Asiyanın dilləri yalnız dünyanın ilk sivilizasiyası olmaq e’tibarilə maraq doğurmur, belə bir sivilizasiya dilçi üçün həm də ona görə böyük maraq doğurur ki, bu ən qədim sivilizasiyanın yazılı abidələri bəşərin bütün sosial və mədəni inkişafının əsasını qoymuşdur, bizə ən qədim dövrlərdən başlayaraq bir neçə min il müddətində hərəkətdə olan fakt mühafizə edib saxlamışdır. Bu faktlar bizə dilin inkişafını bu inkişafın qısa kəsiyində deyil, uzunmüddətli inkişafı ərzində öyrənməyə imkan verir." (9; 7) Uruk mədəniyyətinin son mərhələsi (IV minilliyin sonu, III minilliyin əvvəli) protoyazı dövrü sayılır. Gil lövhələr üzərində bu dövrə aid çoxlu yazı tapılmışdır. Bunlar piktoqramlardan (şəkli yazıdan) ibarətdir. Piktoqramları Uruk sakinləri yaratmışlar. [[Fayl:Cyrus cylinder extract.svg|thumb|right|300|Assuriya-Babil mixiləri]] 1853-cü ildə Qoyuncuq adlanan ərazidə aparılan qazıntı zamanı Assur hökmdarı Aşşurbanipalın saray kitabxanası aşkar edilmişdir. Kitabxanada mixi yazı ilə 25 mindən artıq kitabə meydana çıxarılmışdır. Bunlar şumerlər, babillilər və assurlar tərəfindən hazırlanmışdır. Gilqameş dastanının bir hissəsi burada, bir hissəsi Nineviyada tapılmışdır.1850-ci illərdə Xorsabat qazıntıları zamanı Assur hökmdarlarının siyahısı tapılmışdır. 1854-cü ildə Ur şəhərinin axtarışları zamanı Qatran-təpə yaxınlığında yeni şumer kitabələri aşkar edilmişdir. 1877–1900-cü illərdə Fransanın Bəsrədəki səfiri Ernest de-Sarzek Laqaş qazıntıları zamanı 30 minə qədər mixi kitabə meydana çıxarmışdır. Suriya, Türkiyə, [[İran]], Misir ərazilərindən də qədim mixi yazılar tapılmışdır. Nineviyadan 25 mindən çox, Arraphadan 4 min, Şuşarradan 150, Aşşurdan 700, Nippurdan 720, Babil, Borsippa, Sippar və s.-dən 10 min, Maridən 20 min, başqa yerlərdən yüzlərlə sənəd tapılmışdır. (7; 58–60) Təkcə Moskvanın A. S. Puşkin muzeyində 2000-dən artıq mixi yazı lövhəsi saxlanılır. (17; 11) Şumer yazıları təsərrüfata aid sənədlərdən, dövlət sənədlərindən və daha çox bədii ədəbiyyatdan ibarətdir. Bu yazılar içərisində himn və ağlaşmalar, qəhrəmanlıq dastanları, maraqlı hekayələr, zərb-məsəllər, hikmətlər, məktəb hekayələri, elmi biliklərə dair yazılar və s. vardır. Qədim Şərq ölkələri tarixinin öyrənilməsinə XIX əsrin ikinci yarısından başlanmışdır. Bu sahədə ilk ciddi əsər XIX əsrin sonunda fransız alimi Q. Maspero tərəfindən yazılmışdır. Eduard Meyerin "Qədim tarix" (1895), rus şərqşünası B. A. Turayevin "Qədim Şərq tarixi", V. V. Struvenin "Qədim Şərq tarixinin qısa kursu" (1934), V. İ. Avdiyevin "Qədim Şərq tarixi" (1948) dərsliyi və b. əsərlər arxeoloji qazıntı materialları və digər mənbələr əsasında, mixi yazıların oxunmuş mətnləri əsasında Qədim Şərq haqqında mə’lumatı tədricən genişləndirmiş və dərinləşdirmişdir. V. İ. Kuzişşinin redaktəsi altında 1979-cu ildə çap olunmuş "Qədim Şərq tarixi" dərsliyində qədim Şərq xalqlarının tarixi dövrləşdirilmiş, üç mərhələyə ayrılmışdır: birinci mərhələ – e.ə. IV minilliyin sonu və III minilliyi; ikinci mərhələ: e.ə. II minillik və birinci minilliyin əvvəli; üçüncü mərhələ: e.ə. I minilliyin ortasından eramızın I minilliyinin ortasına qədərki dövrü əhatə edir. Bu cür başqa bölgülər də vardır. Mixi yazıların oxunması üçdilli (qədim fars, babil və elam dillərində) Bisütun yazılarının oxunması ilə mümkün olmuşdur. Əvvəlcə XIX əsrin 30-cu illərində (1837) H. Raulinson qədim fars mixi yazılarını oxuya bilmişdir. Bundan sonra o, Babil dilində olan mətni oxumağa başlamışdır. Bisütun yazısının elam mətnini 1855-ci ildə K. E. Norris oxuya bilmişdir. Mə’lum olmuşdur ki, qədim fars mixi yazısı 40, elam – 111, babil – 600 işarədən ibarətdir. Və yenə mə’lum olmuşdur ki, mixi yazılar bütöv mə’naya malik işarələrdən, hecayi yazıdan və fonetik yazıdan ibarət olmaqla üç cürdür. (7; 66–68) 1857-ci ildə mixi yazını oxuyanlar – E. Hinks, H. Raulinson, Y. Oppert, F. Talbot birlikdə özlərini sınamış və hamısının eyni mətni ayrılıqda düzgün oxuduğu mə’lum olmuşdur. [[Fayl:Sumerian 26th c Adab.jpg|thumb|right|300|Şumer mixi yazısı]] Bu da təsdiq olundu ki, mixi yazıları ilk dəfə tətbiq edən xalq şumerlər olmuşdur. Bundan sonra dünyanın görkəmli şumerşünasları şumer dilinin hansı dil ailəsinə məxsus olduğu barədə fikir söyləməyə başlamışlar. Alman alimi Q. Vinkler, fransız alimi E. Reklü, rus alimi L. Reder, türk alimi Ahmet Cavat şumer dilinin türk-turan dillərindən olduğunu söyləmişlər. Q. Vinkler yazmışdır: "Bizə çatmış [[Şumer]] mətnlərinin çoxunun dil xüsusiyyətlərini hələlik izah edə bilməsək də, dünyanın bu ilk dili barəsində bizdə müəyyən fikir yaranıb. Bu dil əsas əlamətlərinə görə türk dillərinə uyğun iltisaqi quruluşlu dildir və sami dillərinin quruluşundan tamamilə fərqlənir". (18; 6–7) E. Reklü: "…assuroloqlar… təəccüb içində gördülər ki, ən qədim oxşəkilli yazıların dilində İran və sami dillərinə xas olan cizgilər qətiyyən yoxdur, əksinə, Turan və Ural-Altay dilləri ilə bir qohumluq vardır. Bu ilkin yazılı işarələrin ifadə etdiyi dil iltisaqi dillər tipinə aiddir və öz xarakterinə, özünəməxsus daxili fleksiyasına görə tamamilə başqa dildir".(19; 466) L. Reder: "Şumerlərin dili ayrıca bir dildir. …Yalnız onu qəti demək olar ki, o, iltisaqi dillər ailəsinə daxildir və öz quruluşuna görə ən çox [[türk dilləri]] ilə müqayisə edilə bilər." (20; 150) Ahmet Cavat: "Şumer dilinin turani dillərə bənzədiyi artıq qəbul edilmişdir. Şumerlər haqqında ən yeni və mö’təbər əsər nəşr etdirən Voolley şumerlərin morfoloji cəhətdən "əski türkcəyə bənzər" bir dildə danışdıqlarını qəbul edir." "Şumerlər türkdür, şumerlərin türk olduğu məsələsinin çoxlu sübutları var; bizi bu qənaətə gətirən ən güclü subut ikidir: 1) dil sübutu; 2) geoloji və arxeoloji sübut". (21; 10,58–59) Şumer mətnləri üzərində uzun müşahidələr aparan, onların türk dili əsasında oxusu sahəsində inandırıcı uğurlar əldə edən T. V. Nüvədili yazır: "O ki qaldı şumer dilinin Azəri Türküsü olması faktına, bu, Mütləq həqiqətdir! Aksiomadır!" Hətta müəllifin fikrincə, bu dilə vaxtilə "şumer" yox, "türk dili" deyilib: "Gördüyünüz kimi, bütün Kitab (müəllif özünün "Əcdad" kitabını nəzərdə tutur – Q. K.) isbat edir ki, Şumer deyilən dil olmayıb tarixdə. Vaxtilə "Bu, türk dilidir!" deyib duran azman alimlərin səsi sonradan yəhudi mənşəli alimlərin (xüsusilə Amerika alimi Noy Samuel Kramerin) bütün cidd-cəhdləri ilə tam batırıldı. Səmt azdırıldı. Çünki gil yazılar açılmamışdan öncə dünya elmi ictimai fikrində onların mütləq Assur, Yəhudi kitabələri olduğu ideyası mövcud idi. Dahi fransız Yulies Oppert buna son zərbə endirdi! Odur ki u dil sonradan qəsdən "ölüləşdirildi" və yeni "lüğəti" yaradıldı, lakin Şumer dili təmiz Azəri türküsüdür!" (22; 24,409) Mixi yazılardan üç min ilə qədər istifadə edilmiş, yeni minilliyin başlanğıcında bu yazı növü sıradan çıxmışdır. Mixi kitabələri çoxdur, lakin bunların hamısının oxunması mümkün olmamışdır. Tədqiqatçıların fikrinə görə, mixi yazılar düzgün transliterasiya edilir, lakin onların mə’nalandırılmasına həmişə inanmaq olmur. Akkad, babil dillərində olan mixi yazıların varisi olduğu üçün onları əsasən düzgün oxumuşlar, lakin şumer yazılarının "varisi bilinmədiyi" üçün şumer mətnlərini istədikləri kimi oxumuşlar. Əlifbanın özünün də çətinlikləri çoxdur. Eyni bir işarənin bir neçə cür oxunduğu mə’lumdur. Məsələn, "ayaq" mə’nasını daşıyan işarənin du, qin, qub, qup, ra, tum şəkillərində; "dağ" mə’nasını daşıyan işarənin kur, mat, şad, qin, şat, pat, lad, lat hecaları ilə oxunuşları olduğu söylənilir; "sol əl" işarəsi kab, kal, qub, qul, xub, xul kimi oxunmuşdur və s. Eyni əşyanın təsviri müxtəlif mə’nalarda başa düşülmüşdür; məsələn, ‘göz’ün təsviri təkcə göz yox, üz, ön, ön tərəf, keçmiş (əvvəlki) mə’nalarında; iki balaca, bir böyük şaquli ox su ilə yanaşı, oğul mə’nasında başa düşülmüşdür. Bu və ya digər bir mətndə bu işarə gah "a" saitini, gah şumer dilində "su" sözünü (akkad dilində "mu" sözünü), gah da "oğul" sözünü bildirmişdir.(1; 135–136) Y. Yusifov şumer mətnlərinin oxunması ilə bağlı çətinliklər barədə yazmışdır: "Davamı müasir dillərdə təmsil olunmuş və mixi işarələrlə yazılmış qədim dillər (akkad sami dili, het Hind-Avropa dili, qədim [[fars dili]]) müəyyən müşküllüyə baxmayaraq, oxundu və başa düşüldü, lakin şumer və müasir dillərdə davamı (qohumluğu) olmayan, yaxud müəyyən edilməyən başqa dillərin mixi yazı növü əsasında oxunulub dərk edilməsi bir çox hallarda şərti xüsusiyyət daşıyır. Şumer mətnlərində işlənmiş mixi işarələrin bir çoxu başqa mə’nada da oxunula bilər. Təəssüf ki, hələlik belə bir vacib araşdırma aparılmamışdır. Bəlkə bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar qədim mixi yazılı dillərin müasir dillərlə qohumluğunu bildirən yeni mühakimələr ortaya çıxara bilərdi". (7; 123) "Cavan və şux Avropa öz fındıq burnunu qırışdıraraq vaqonun pəncərəsindən axsaq və donqar Asiya qarısını təkəbbürlə seyr edir. Tarixdə bir qırpım olan bu vəziyyət onların hər ikisinə əbədi və əzəli görünür. Cavan, özünəvurğun Avropa ağlına belə gətirmir ki, indi seyr etdiyi bu üzüqırış küp qarısı vaxtilə ipə-sapa yatmayan, məğrur, cəsur bir gözəl olub. Onun şaqraq səsini qədim Ellada və Misir müdrikləri dinləyib". (23; 169) N. Y. Marr yazırdı: "Elmi baxış – bu, aydındır, bəs onda "siyasəti", bəli, məhz "siyasəti" necə başa düşək? Mən bilmirdim ki, alim ən əvvəl strateq, siyasətbaz, diplomat və yalnız bütün bunlardan sonra alim olmalıdır; yə’ni müəyyən sosial biliklərin yaradıcısı və daşıyıcısı, yenilik havası ilə şüurları oyadan, bilikləri vicdanla şərh edən bir şəxs olmalıdır ki, onun da bir borcu var: mövcud biliklərimiz çərçivəsində ya lap əvvəllərdə bilinən, lakin hətta alimlərə də bəlli olmayan, ya da lap indicə mə’lum olan şeylər barədə utanıb-çəkinmədən danışmaq". (24; 144) Bu sitatları verməkdə məqsədimiz aşkar görünənin siyasətin qurbanı olduğunu göstərməkdir. Şumer mətnləri üzərində az-çox əməliyyat aparan alimlərin türk dillərini şumerin varisi hesab etmələrinə baxmayaraq, hindavropa kökünə əsaslananlar və bir sıra yəhudi alimləri şumeri varissizləşdirmək uğrunda əllərindən gələni əsirgəmirlər. Dediyimiz kimi, şumer yazılarının transliterasiyası alimləri tə’min etsə də, yazıların mə’nalandırılması qənaətbəxş sayılmır. Eyni mətnləri tamamilə başqa cür oxuyanlar da vardır. Bu cəhətdən Tariyel Vəli Nüvədilinin "Əcdad" kitabında maraqlı faktlarla rastlaşmaq olur. Tariyel Vəli Nüvədilinin "Əcdad" kitabı (Sietl, VA, ABŞ, 1997, 472 səh.) – dörd dildə – azəri (Azərbaycan), türk (Türkiyə türkcəsi), rus və ingilis dillərindədir. Müəllif müxtəlif mənbələrdən götürdüyü şumer mətnlərini özünəqədərki dövrdə edilmiş tərcümələrdən tamamilə fərqli şəkildə, türk-azəri dili zəminində izah etmişdir. Yalnız həqiqi şumer mətnləri sayılan mətnləri deyil, alimlərin akkad mənşəli hesab etdikləri bir sıra mətnləri də türk dili zəminində izah etməyə çalışmışdır. Bu əsərdə azəri dilinə tərcümələrlə yanaşı, rus dilinə tərcümələr də maraq doğurur, ona görə ki bə’zən müəllif şumer mətninin ümumiləşmiş mə’nasını rus dilində daha səlis ifadə etmişdir. İngilis dilinə tərcümələr əlavə izahatları nəzərdən keçirmək və ümumən bu dildə tərcümənin necə alındığını yoxlamaq baxımından maraq doğurur. Müəllifin əsas məqsədi isə böyük zəhmətlə bir neçə dildə hazırladığı bu kitabı və öz fikirlərini dünyanın aparıcı xalqlarına öz dillərində çatdırmaq olmuşdur. Tariyel Vəlinin "yeni tərcüməsi" dedikdə onu nəzərdə tuturuq ki, o mətnləri Tariyeldən əvvəl də oxumuşlar, lakin Tariyel bunları tamamilə başqa məzmunda tərcümə etmişdir və bu məzmunla əvvəlki tərcümələrin məzmunu arasında, müəllifin öz dediyinə görə, heç bir uyğunluq yoxdur. Şumer mətnlərinin ilk oxucu-tərcüməçiləri onları varisi bilinməyən bir dilin mətnləri kimi oxumuşlar. Tariyel Vəli isə mətnləri [[qədim türk dili]] zəminində izah etmişdir. Bə’zən tərcümələr qədim türk formasından çox müasir dilə uyğun gəlir. Müəllif şumer və akkad mətnlərinə fərq qoymamış, bunların hamısını türk mətnləri kimi izah etmişdir. Bu bir həqiqətdir ki, gil lövhələrin ilk oxucuları bə’zən sözlərin sərhədini düzgün müəyyən edə bilməmiş, ya sözü parçalamış, ya da yanaşı sözləri birləşdirmişlər. Ona görə də T. V. Nüvədili ilk növbədə sözlərin sərhədini müəyyənləşdirməyə çalışmış, bundan sonra semantik araşdırmalar aparmışdır. Bu, çox çətin əməliyyatdır, bə’zən müasirləşdirməyə də səbəb olmuşdur, lakin ümumilikdə bu cür araşdırmalar müsbət nəticələr verməkdədir. Kitabın mühüm bir qüsuru ondan ibarətdir ki, müəllif özündən əvvəlki tərcümələri verməmişdir. İlkin tərcümələr oxucunun əlində olmadığından müqayisələr aparmaq qeyri-mümkündür. Tərcümə olunan mətnin gil lövhədəki fotofaksimili də çox vacib idi. Müəllif bir neçə dildə tərcüməyə zəhmət çəkməkdənsə, imkan daxilində fotofaksimili və mətnin ilkin tərcümələrini əsərə daxil etmiş olsa idi, oxucunu daha çox inandıra bilərdi. Müəllifin fikri aydındır, bildirir ki, mətnlər bütün hallarda düzgün transliterasiya edilmişdir, lakin mə’nalandırma düzgün deyildir. Odur ki bu yeni tərcümədə söz sərhədləri dəyişir, həm də əksəriyyət e’tibarilə dəyişir. Orijinalın verilməsi ilkin tərcümələrdə təbii və şüurlu sapmaları daha aydın üzə çıxara bilərdi. Buna heç bir şübhə yoxdur ki, T. V. Nüvədili son dərəcə böyük zəhmət çəkmiş, üzüntülü axtarışlar aparmışdır. Qədim lüğətlərdən neçə-neçə sözün mə’nasını öyrənməli olmuşdur. Bu, təkcə vətənpərvərlik işi deyil, bəşər mədəniyyətinin keçdiyi yolu düzgün işıqlandırmaq istəyi baxımından da əhəmiyyətlidir və böyük tarixi-mədəni xidmət istiqamətində görülən işdir. Bu cür tədqiq və araşdırmalar yaxşı niyyətlərin köməyi ilə davam və inkişaf etdirilərsə, düzgün istiqamətin havadarları çoxalarsa, bəşər tarixi yenidən yazılmalı və yaradılmalı olardı. Ona görə də tarixçilər, şərqşünas alimlər bu işə son dərəcə ciddi yanaşmalı, tədqiqatı məs’uliyyətlə davam etdirməlidirlər. Belə bir problemə həvəskar sə’yi ilə diqqət yetirmək arzuolunmazdır. Bu sahədə məktəb yaratmaq, gənc elmi işçiləri cəlb etmək, vəsait ayırmaq, dövlət qayğısı göstərmək vacibdir. Əgər mədəniyyət tariximiz üçün yeni və parlaq səhifə açılırsa, üstündə durub açmaq lazımdır. Həqiqi dövlət başçısı-vətəndaş qayğısı olmayınca biz tariximizi əməlli öyrənə bilməyəcəyik. III minillikdə şumerlərin dili həmin ərazidə – Mesopotamiyada rəsmi dil olmuş, e.ə. I minilliyin sonlarına – II–I əsrlərə qədər bu dildən elm və din dili kimi istifadə edilmişdir. İmkan dairəsində lap bu son məqamlara – e.ə. II–I əsrlərə aid dini və elmi-mədəni mətnlər əldə edilib öyrənilərsə, bu dil "Dədə Qorqud"un və ya qədim türk abidələrinin dilinə yaxın olmalıdır. Tarixçilər belə mətnlərin olduğunu qeyd etmişlər (lakin bu cür mətnlərin qüsurlu olduğunu deyib yan keçirlər, bəlkə də qüsurları aşkar türklüyüdür). Çətinlik orasındadır ki, şumer mətnləri, onların faksimili bizim kitabxanalarda yoxdur. Bəşəriyyət öz keçmişinə səhlənkar yanaşır. Alimlər mətnləri yer altından üzə çıxarmış, min bir əzabla ilkin şərhini vermişlər, lakin bunlar küll halında insanlara çatdırılmamışdır. Bəşəriyyət keçmişi öyrənmək əvəzinə, hələ də uçurub-dağıtmaqla, yandırıb-yaxmaqla, qırıb-tökməklə məşğuldur. Xristian – müsəlman münaqişələri baş alıb gedir. İri dövlətlər kiçik dövlətləri məngənədə sıxır, qanını sormağa çalışır. Bütün xalqlar, bütün dinlər, bütün dillər bir kökdən olduğu halda, insanlar bir-birinə qənim kəsilib, "ali irq" düşüncələri ilə bəşər sivilizasiyasına ləkə gətirir, vəhşilik dövrünün yeni ərazi iddiaları ilə yaşayır. Şumerlərin türk varislərini e’tiraf etməmək də həmin daxili naqisliyin nəticəsidir. Görünür, insanın ağıllanması, kamilləşməsi üçün hələ bir neçə min il də lazımdır. Hiss olunur ki, T. V. Nüvədili şumer mətnləri ilə məşğul olduğu müddətdə saysız ədəbiyyat nəzərdən keçirməli olmuş, dünya mədəniyyətinin inkişaf yolu barədə zəngin biliklər qazanmışdır və bu bilikləri oxucu ilə paylaşmaq istəyir, lakin müxtəlif dilli mətnlərə fərq qoymaması, Yer üzünü yalnız türk kökü ilə bağlamaq istəyi, şumerin mövcud olduğu dövrdə artıq protodillərin çoxdan parçalanmış olduğunu nəzərə almaması oxucunu az inandırır. Nüvədilinin fikrincə, ulu babalarımız şumerlərin Enlil İsmə Dağan kimi böyük filosof, astronom və şairləri, Hun qızı Bida və Bikə adlı şairələri, Şəmsi Ədəd Abi kimi görkəmli salnaməçiləri olmuşdur. Müəllif şumerləri qəti inamla türk-azərilərin əcdadı saydığından gələcəkdə ədəbiyyatımızın buradan başlamalı olacağına şübhə etmir. Həqiqətən şumerlərdə elm, mədəniyyət, poeziya yüksək inkişaf səviyyəsində olmuşdur və bunlar hansı xalqı isə özünə çəkməlidir. Dil yaxınlığı bir tərəfə, bütün Yaxın Şərqin Azıxdan dirilik tapdığını nəzərə aldıqda bunların bizim aborigenlər olduğuna inam daha çox artır. Oxucuda bu inamı bir qədər də artırmaq üçün T. V. Nüvədilinin tərcümələrindən bir-iki nümunə veririk. T. V. Nüvədili tərcümə etdiyi parçaları Niderland alimi Marianna Voqelsanq tərəfindən tərcümə və çap edilmiş şumer mətnlərindən götürmüşdür. Müəllif (T. V. Nüvədili) bunları Enlil İsmə Dağanın yudisiyaları hesab edir. 31-ci yudisiya: Mətn: <poem> İt-ta -na-tal-ma a-bi ilani DİNGİR DUR. AN Kİ, uk-kush En-lil-u-ti ish-sha-bat i-na lib-bu-shu An-zu u it-ta-at-tal-ma a-bi ilani DİNGİR DUR. AN Kİ uk-kush En-lil-u-ti ish-h-sha-bat i-na lib-bi-shu. </poem> T. V. Nüvədilinin nəzərincə, sözlərin sərhədlənməsi: <poem> İttan et alma, abi, ilani dingi(r) (n) dur, an ki, Ukkus Enlil, uti ish shabatina libb ishü, Anzu u(y)tta, et alma, abi, ilani dingi(r) (n) dur, an ki, Ukkus Enlil, uti ish shabatina libb ishü. </poem> Tərcüməsi: <poem> İttən ət alma, abi, ilanı dingin dur (sakit burax), an ki, Ukkus (müdrik) Enlil, utu iş şabatına (həftəsinə) libb (qurtar) işü. Anız (ancı-küləş) utta (otta), ət alma, abi, ilanı dingin dur, an ki, Ukkus Enlil utu iş Şabatına libb işü.(22; 214) </poem> Əvvəlki tərcüməçilərdə dingir sözü dinqir-tanrı (türklərin qədim tanrısı) kimi izah edildiyi halda, müəllif sonda -r > -n keçidi ilə bu sözü ‘dinc’, ‘sakit’ mə’nasında başa düşür. Bu cür dəyişiklik mətnin ümumi məzmununun dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. Akkad mətnləri hesab olunan bir sıra hetit mətnlərini də müəllif eyni şəkildə oxumuşdur. Yorqen Laosse və Torkild Yakobsenin "Bir daha Şikşəbbum barədə" məqaləsindən ("Gil lövhələrin tədqiqi" jurnalı, 42–2-ci cild, Payız,1990, s.128–177) götürdüyü mətni müəllif Şəmsi Ədəd Abi tərəfindən yazılmış "Hetitlərin ərəblər tərəfindən soyqırımına elegiya" adlandırmış və böyük bir hissəsinin (bəlkə də hamısının) tərcüməsi ilə məşğul olmuşdur. Müəllif Şəmsi Ədəd Abini ən qədim azəri-türk salnaməçisi adlandırmış və onun düşündüyü xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişdir. Yuxarıda adları qeyd edilən müəlliflərin həmin mətnləri necə oxuduğu bizə mə’lum olmadığı üçün bu mətnlərin yeni tərcüməsi barədə qəti söz demək çətindir, lakin bu başdan onu demək olar ki, 3000–3500 il əvvələ aid edilən bu mətnləri müəllif türkcə oxuya bilmişdir. Bunlardan bir neçəsini oxucunun mühakiməsinə veririk: 1-ci məktubun 25-ci mətni: <poem> id-bu-ba-am she-we-ra-am hul-lu-lam sh-a-na Mu-tu-shu mar-shi-ip-ri ad-di-nu a-na it-ti iq-be-em u ta-ap-pe-e Mu-tu-shu E-te-el-li-ni i-na Ar-ra-ap-hi-im ki… </poem> Sözlərin Nüvədili tərəfindən sərhədləndirilməsi: <poem> id, bu baam, shave ram, (H)ullam shaane mutushu. Mar shipri addinu ana ittik beem? U tappee mutushu Ete elini ina Arraap hiim ki… </poem> Tərcüməsi: İt(d) bu bə(y)əm, sevə raam?! (İtdir ki, bəyəm o, itaət sevə?) hüllü(li) am, şana mütüsü (o Allah mücəssəməsi, şanının-abrının mütisi xalq) Mar sivri adınu ana ittik bə(y)əm? (Sivri – oxabənzər- ilan adını ona biz verdik bəyəm? (şe’rin müəllifi ərəbi nəzərdə tutur) U tappə mütüsü (u dəyənək mütüsü, yə’ni "başına vurulub, çörəyi əlindən alınan" yazıq) Ete (hetit) elini ina (yenə) Arap hiyyim ki…(Deməli, bu, 1-ci dəfə deyil) Ərəb hiyim ki (ərəb qiyim-qiyim edib doğrayıb ki…) (22; 229) Bu mətndə də ağlabatan şeylər çoxdur. Məsələn, əgər son cümlədəki mutusu və hiyim sözləri düz mə’nalandırılmışsa, tappə sözünü ‘təpmək’, ‘hücum çəkmək’ mə’nasında da anlamaq olar."Sivri ilan adını ona (biz) verdik bəyəm?" tərcüməsi də tam ağlabatandır. Mətn: a-na Ku-wa-ri qi-bi-ma um-ma be-el-ka-a-ma ash-shum awili mesh Tu-ru-ki-iki Tərcüməsi: Anaku varı cibimə (O nə ki varı, cibimə). uyma fəlakətə, qəmə (beel-böl – fəlakət), Aşşum (məğlubiyyət) av iləməz Türükü ki…(Cinayət törətmək Türkə başucalığı gətirməz ki…) (22; 258) Birinci iki misra elegiyada çox təkrar olunur və müəllif onu hər dəfə, demək olar ki, eyni cür tərcümə edir: O nə ki var, cibimə. Sonrakı cümləni aşşum (aşmaq, məğlub olmaq) sözünə əsasən (Bir dəfə) məğlub olmaq türkü av eləməz (başqalarının ovuna çevirməz) kimi də anlamaq olar. Üçüncü misrada umma sözü uyma olmasa da, ona yaxın mə’nadadır: dərdə, qəmə batma, məğlubiyyət türkü ova çevirməz. Mətn: um-ma a-na-ku-ma lu Tu-ru-ku-u ki sha ki-ma-ish-tu ul-la-num i-la-ku-nim. Tərcüməsi: Umma una ki, malu Türüki ki, Saki maistü ulanum ilə künim. (Türkü mal yığan hesab eləmə, günüm elə olanım ilə də xoşdu) (22; 255–256) Namə’lum müəllif tərəfindən yazılmış "Atda saqqo (qabar) xəstəliyinin müalicəsi" şərti adı ilə verdiyi mətnlərin ("D’Assyrologie et D’Arshologie Orientale", LXXXVI, VOL, N 1, rr.79–83 – jurnalından götürülmüşdür) tərcüməsində inandırıcı cəhətlər daha aydın görünür: Mətn: 19. i-na sha-’al’-shi sha-pa-ri-im a-na-ku ak-bi… Sözlərin Nüvədiliyə görə sərhədlənməsi: ina Saalsi sap, arim, anaku ağ bi(çilgan) Tərcüməsi: Yenə Səəlsi səp, arım (arımmaq, təmizlənmək, sağalmaq üçün), o nə ki ağ bıçılqan! Səəlsi təbabətdə işlənən salisal turşusunun adıdır, aspirindir. Həkim məsləhətidir ki: Bıçılqan yaraya salisal – səəlsi səp, yara təmizlənsin, sağalsın. Dörd-beş min ilin o tayından bu cür uyğunluqlar tapılırsa, deməli, araşdırmalar aparmağa böyük ehtiyac vardır. Bu mətnləri türk oxumalıdır. Yoxsa hələ müəmmalı məsələlər çox olacaq. [[Kateqoriya:Yazı]] [[Kateqoriya:Akkad dili]] qqfng9o9ix6q4r10v9gxxdvmkkf90yt 0 101962 7865685 7763456 2024-11-27T10:19:32Z Yousiphh 175220 /* Əsərləri */ 7865685 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |vəzifə = [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin Xarici İşlər Nazirinin müavini |bayraq = Coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 30 oktyabr 1918<ref>{{Cite web |url=https://www.ada.edu.az/frq-content/Azerbaijan/Azerbaijan_Newspaper_volume_2_pages.pdf?fbclid=IwAR1BBmj__hLu-ghIUVfUMNLShPgzuvdMwT53FFAEa3YdtBGVbRYA1BKXaK8 |title=Səhifə 112 |access-date=2022-03-14 |archive-date=2024-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240627063531/https://www.ada.edu.az/frq-content/Azerbaijan/Azerbaijan_Newspaper_volume_2_pages.pdf |url-status=live }}</ref> |son = 7 dekabr 1918 |vəzifə_2 = [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin [[İran]] dövlətindəki səfiri |bayraq_2 = Coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2_2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc_2 = 1 avqust 1919 |son_2 = 22 iyun 1921 ''(de-yure)'' }} '''Adil xan Əbülfət ağa oğlu Ziyadxanov''' ({{comment|d.|doğum}}, {{DVTY}}) — [[Gəncə xanlığı|Gəncə xanı]] [[Cavad xan]]ın və Qacar vəliəhd-şahzadəsi [[Abbas Mirzə]]nin soyundan gələn [[Azərbaycan]]ın görkəmli dövlət xadimi, alimi və diplomatı.<ref name=":1">{{cite web |url = https://modern.az/az/news/147296 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191002072207/https://modern.az/az/news/147296 |archivedate = 2019-10-02 |title = Cavad xanın Cümhuriyyətin iki nazirliyini idarə edən nəvəsi |author = E. Nihad |date = |work = |publisher = modern.az |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> [[Xarici İşlər Nazirliyi (Azərbaycan)|AXC Xarici İşlər Nazirliyində]] I müavin və [[AXC]]-nin [[İran]]dakı səfiri kimi vəzifələrdə çalışmışdır.<ref>{{Cite web |last=Talıblı |first=Sübhan |date=2012-11-06 |title=AXC-nin İrandakı səfiri Adil xan Ziyadxanlının siyasi və diplomatik fəaliyyəti haqqında |url=http://ganca.org/index.php?option=com_content&view=article&id=245:smayl-xan-buelft-aa-olu-ziyadxanl&catid=4:axsiyyatlar&Itemid=3 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200929223448/http://ganca.org/index.php?option=com_content&view=article&id=245:smayl-xan-buelft-aa-olu-ziyadxanl&catid=4:axsiyyatlar&Itemid=3 |archive-date=2020-09-29 |access-date=2020-09-29 |website=ganca.org}}</ref> == Həyatı == Əbülfət ağanın üçüncü oğlu Adil xan {{OldStyleDate|7|oktyabr|1870|25|sentyabr}}-ci ildə [[Gəncə]] şəhərində anadan olub.<ref>{{Cite journal|author=Eldar İsmayılov|date=2004|issue=5-ci buraxılış|journal=Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri|pages=78|title=Adil xan Ziyadxanovun doğum haqqında şəhadətnaməsi|url=https://archive.org/details/atshcx_202106/05.%20Az%C9%99rbaycan%20Tarixi%20%C5%9E%C9%99c%C9%99r%C9%99%20C%C9%99miyy%C9%99tinin%20X%C9%99b%C9%99rl%C9%99ri/page/77/mode/2up|language=ru}}</ref><ref name=":02">{{Cite book |last=Əhməd |first=Dilqəm |title=Mühacirlər Güney Azərbaycanda (1921-1941) |publisher=Çapar nəşriyyatı |year=2024 |isbn=978-9952-5661-5-4 |location=[[Bakı]] |pages=83 |language=az |author-link=Dilqəm Əhməd}}</ref> [[Gəncə xanlığı|Gəncə xanı]] [[Cavad xan|Cavad xan Ziyadoğlu-Qacarın]] nəticəsidir. Anası Azər Humayun xanım naibüssəltənə [[Abbas Mirzə|Abbas Mirzə Qacarın]] nəvəsi, şahzadə [[Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar|Bəhmən Mirzənin]] qızıdır. [[Şahverdi xan Ziyadxanov|Şahverdi xan]] və [[İsmayıl xan Ziyadxanov|İsmayıl xan]] adlı iki böyük qardaşı olmuşdur.<ref>{{Cite web|url=https://www.royalark.net/Persia/qajar7.htm|title=The Qajar Dynasty|last=|first=|date=|website=www.royalark.net|archive-url=https://web.archive.org/web/20220303141049/http://www.royalark.net/Persia/qajar7.htm|archive-date=2022-03-03|dead-url=live|access-date=2019-07-06}}</ref> Adil xan Ziyadxanov 1957-ci ildə [[İstanbul]]da vəfat etmişdir. === Təhsili === Orta təhsilimi [[Gəncə Kişi Gimnaziyası]]nda almışdır. 1894-cü ilin 1 iyununda ali təhsilini [[Moskva Dövlət Universiteti|Moskva Universitetinin]] hüquq fakültəsində bitirmişdir.<ref name=":02" /> == Fəaliyyəti == === Çar dövrü === [[Avropa]] və Şərq dillərini əla bilib. 1905-ci ildən [[Bakı]]da Ə. B. Topçuboşovun (1865–1934) redaktorluğu altında çıxan "Kaspi" qəzetiylə əməkdaşlıq edib, orada maarifçi məqalələrlə çıxış edib. Həmin ildə Azərbaycan türkləri adından çar II Nikolaya göndərilmiş petisiyanı o da imzalamışdı. 1906-da [[Tiflis]]də canişinin rəhbərliyi altında təşkil olunmuş erməni-müsəlman münaqişəsini nizamlayan çoxgünlük yığıncaqlarda da Adil xan da iştirak etmişdir. 1908-də Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinə səyahət edib və gördüklərini "Avropada üç aylıq bir səyahətim" adıyla Gəncədə nəşr etdirib (1909). O, 1917-ci ildə Gəncə Müsəlman İcraiyyə Şurasının seçilmiş 7 daimi üzvündən biri olmuşdur. Şamaxı bölgəsində bolşeviklərlə birləşmiş erməni və malakan silahlı dəstələri müsəlmanları kütləvi surətdə qıranda oraya Gəncədən göndərilən silahlı könüllülərin təşkilatçıları sırasında Adil xan Ziyadxanov da olmuşdur.<ref name=":1" /> === AXC dövrü === 1918-ci ildə [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin XİN rəhbəri olan [[Əlimərdan bəy Topçubaşov|Əlimərdan bəy Topubaşovun]] müavini təyin edilmişdir. Topçubaşov [[İstanbul]]da olduğuna görə, Adil xan Ziyadxanov faktiki olaraq nazir vəzifəsini yerinə yetirmişdir. 16 noyabr 1918-də [[Bakı]]ya gələn [[İngiltərə]] hərbi qüvvələrinin komandanı, general V. Tomsonu [[Azərbaycan]] hökuməti adından Adil xan qarşılayıb və onunla danışıqlar aparıb.<ref>{{cite web |url = https://azvision.az/news/143700/ziyadxanov-qardaslari-72-gunluk-deputatliq,-viborq-beyannamesi-ve-3-ay-hebs-video.html |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191002071846/https://azvision.az/news/143700/ziyadxanov-qardaslari-72-gunluk-deputatliq,-viborq-beyannamesi-ve-3-ay-hebs-video.html |archivedate = 2019-10-02 |title = Ziyadxanov qardaşları - 72 günlük deputatlıq, “Vıborq” bəyannaməsi və 3 ay həbs |author = Boran Əziz |date = |work = |publisher = azvision.az |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> Az sonra baş nazir və xarici işlər naziri təyin edilmiş Fətəli xan Xoyskinin müavini olan Adil xan gənc dövlətin xarici siyasətinin formalaşmasında mühüm işlər görüb. Onun yazdığı, ana dilimizdə və [[Fransız dili|fransızca]] nəşr edilmiş "Azərbaycan" kitabının 2 min nüsxəsi 1919-da [[Paris]]ə – [[Paris Sülh Konfransı|Versal sülh konfransında]] Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə. B. Topçubaşova göndərilərək Avropa ölkələrində, ABŞ və Kanadada yayılıb. Bu orqanda çalışan zaman əsasən [[Azərbaycan]]ın [[Paris Sülh Konfransı]]nda tanınması və [[Ermənistan]]dakı [[azərbaycanlılar]]ın vəziyyəti olmuşdur.<ref>{{Cite book|title=Foreign Policy of Azerbaijan People's Republic – 1918–1920|last=Hasanli|first=Jamil|date=2009|publisher=Garisma|isbn=9789952455007|location=Bakı|pages=138|language=az|oclc=690022330|author-link=Cəmil Həsənli}}</ref><ref>{{Cite book|title=Azerbaijan|last=Ziyadkhanov|first=Adil Khan|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=60–61}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.turan.az/ext/news/2018/4/free/Culture/en/70685.htm?v=1|title=The Creation of the Peace Delegation of Azerbaijan|website=www.turan.az|access-date=2019-07-06|archive-date=2024-06-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20240627063548/https://turan.az/en/culture/the-creation-of-the-peace-delegation-of-azerbaijan-2013720|url-status=live}}</ref> Adil xan 1919-cu ilin martında [[İran]]a göndərilən nümayəndə heyətinin rəhbəri olmuşdur. Bu səfər zamanı müxtəlif dostluq və ticarət müqavilələri imzalamışdır. O, bu səfər zamanı [[Azərbaycan]]ın İran tərəfindən [[de-yure]] tanınmasına nail ola bilmişdir.<ref>{{Cite journal|last=Yusifova|first=Shabnam|date=2014-08-01|title=The Recognition Of The Independence Of Azerbaijan Democratic Republic In Paris Peace Conference And The Attitude Of Iran|journal=Mediterranean Journal of Social Sciences|volume=5|issue=19|pages=355|doi=10.5901/mjss.2014.v5n19p355 |issn = 2039-2117 }}</ref> [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin Tehranda səfirliyi, Təbriz və Rəştdə konsulluuğu, Məşhəddə vitse-konsulluğu, Xoy və Əhərdə konsul-agentlikləri yaradıldı. Azərbaycan hökumətinin 1 avqust 1919-cu il tarixli qərarına əsasən Azərbaycanın Tehranda diplomatik nümayəndəliyi təsis edilmiş və xarici işlər nazirinin müavini Adil xan Ziyadxanov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İrandakı diplomatik nümayəndəsi vəzifəsinə edildi.{{sfn|Qanunverici aktlar|1998|p=618}} Oktyabr ayında bu vəzifəyə təyin edilsə də, İran torpaqlarına yalnız 1920-ci ilin 15 yanvarında gedib çıxa bildi.<ref>{{cite web |url = https://hurriyyet.org/xeber/cavad_xanin_neticeleri_-_ziyadxanov_qardaslari |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191002072349/https://hurriyyet.org/xeber/cavad_xanin_neticeleri_-_ziyadxanov_qardaslari |archivedate = 2019-10-02 |title = Cavad xanın nəticələri |author = Məmməd Mirzəliyev |date = |work = |publisher = hurriyyet.org |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> O, İranda olarkən özünün ana dilimizdəki "Azərbaycan: tarixi, ədəbiyyatı və siyasəti" adlı kitabını yerli soydaşlarımız arasında pulsuz payladıb, "Qələmin uçuşu" adlı iki hissəlik kitabınısa fars dilində nəşr etdirmişdir. Bu kitablar Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin azadlıq hərəkatına (4 oktyabr 1920) səfirin çox incə töhfəsiydi. Cümhuriyyət süquta uğradıqdan sonra [[Bakı]]ya qayıtmayaraq Tehranda qalıb. 22 iyun 1921-də Sovet hökuməti onun diplomatik fəaliyyətini dayandırıb. Bundan sonra [[Tehran]] bələdiyyə idarəsində Sosial Təminat Nazirliyində, [[Təbriz]]də dəmiryolu və gəmiçilik idarəsində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb.<ref name=":03">{{Cite book |last=Əhməd |first=Dilqəm |title=Mühacirlər Güney Azərbaycanda (1921-1941) |publisher=Çapar nəşriyyatı |year=2024 |isbn=978-9952-5661-5-4 |location=[[Bakı]] |pages=85 |language=az |author-link=Dilqəm Əhməd}}</ref> 1934-də İstanbula köçüb və ömrünün qalan hissəsini [[Türkiyə]]də yaşayıb, İstanbul Universitetində dərs deyib. === İran dövrü === [[AXC]]-nin İrandakı səfirliyi 28 aprel 1920-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir. Vəzifəsindən kənarlaşan Adil xan Ziyadxanov İran dövlətindən siyasi sığınacaq alaraq orada vəkillik peşəsi ilə məşğul olmağa başladı. Adil xan başa düşürdü ki, Azərbaycana geri dönəcəyi halda qardaşı İsmayıl xan Ziyadxanov kimi güllələnmə ehtimalı yüksəkdir.<ref name=":0">{{cite web |url = https://525.az/site/?name=xeberprint&kecid=1&news_id=68184 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191002071457/https://525.az/site/?name=xeberprint&kecid=1&news_id=68184 |archivedate = 2 oktyabr 2019 |title = Ziyadxanov qardaşları |author = Ramil Hikmət |date = |work = |publisher = 525.az |accessdate = |language = }}</ref> Bu məsələlərlə əlaqədar bu dövrdə yazdığı Qələmin uçuşu adlı əsərində yazmışdır:<ref name=":0" /> {{cquote|''22 iyun 1921-ci ildə Şahənşahlıq yanında rəsmiyyətimi itirdim. Çünki ali dövlət bütün Sovet respublikaları tərəfindən İran Şahənşahlıq hökuməti yanında təyin olunmuş təkcə bir nəfər nümayəndəni rəsmi surətdə qəbul etmişdi ''}} [[İran]]da yaşadığı müddətdə [[Tehran]] bələdiyyə idarəsində, İctimai Təminat Nazirliyinin kənd təsərrüfatı şöbəsində işləmişdir. Sonradan [[Təbriz]]ə — Azərbaycan dəmiryolları və gəmiçilik işlərində işə göndərilmiş, bir il burada işlədikdən sonra tehrana geri dönmüşdür. Bir müddət sonra [[Türkiyə]]yə köçmüşdür. === Türkiyə dövrü === [[Türkiyə]]yə köçdükdən sonra buradakı [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] mühacirlərlə yaxın münasibətdə olmuşdur. Burada yaşayarkən [[Azərbaycan dili|Azərbaycan]] haqqında əsər yazmışdır. Bu əsər 1993-cü ildə Vilayət Quliyevin ön sözü ilə "Şuşa" nəşriyyatı tərəfindən "Azərbaycan" adı ilə nəşr edilmişdir.<ref name=":0" /> Həyatının Türkiyə dövründə İstanbul Universitetində hüquq fənnini tədris etmişdir. Vəfatına qədər Türkiyədə yaşamışdır. === Ailəsi === Adil xan Reyhanət xanım Həsən ağa qızı Bakıxanova ilə həyat qurmuşdu. Mahrux bəyim adlı qızı vardı.<ref>{{Cite web|url=http://ww.localhistory.ir/article/adil_khan_ziyad_khan/|title=Review of the works of the first ambassador of Azerbaijan to Iran|last=Hosseini|first=Seyyed Sajjad|date=January 2013|website=ww.localhistory.ir|language=fa|archive-url=https://web.archive.org/web/20190706135825/http://ww.localhistory.ir/article/adil_khan_ziyad_khan/|archive-date=2019-07-06|dead-url=live|access-date=2019-07-06}}</ref> * Atası ''Əbülfət ağa Ziyadxanov —'' [[Cavad xan]]ın nəvəsi. 1843-cü ildə Gəncədə doğulmuşdur. [[Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar]]ın qızı ''Azərhümayun xanım Qovanlı-Qacar'' ilə ailə qurmuşdu. [[İsmayıl xan Ziyadxanov|İsmayıl xan]], [[Şahverdi xan Ziyadxanov|Şahverdi xan]], Adil xan adlı oğulları, Sultan bəyim, Fəxritac bəyim, Şirin bəyim, Xırda bəyim, Qəmərtac bəyim adlı qızları vardı. * Anası ''Azərhümayun xanım Qovanlı-Qacar'' — [[Qacar dövləti|Qacar]] şahzadəsi, xəttat. Azərhümayun xanım [[Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar|Bəhmən mirzə]] qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. Onu Şahzadə xanım kimi tanıyırdılar. Şahzadə xanım xəttat idi. Şahzadə xanım Əbülfət ağa Ziyadxanov ilə ailə qurmuşdu. [[İsmayıl xan Ziyadxanov|İsmayıl xan]], [[Şahverdi xan Ziyadxanov|Şahverdi xan]], Adil xan adlı oğulları, Sultan bəyim, Fəxritac bəyim, Şirin bəyim, Xırda bəyim, Qəmərtac bəyim adlı qızları vardı. == Əsərləri == * Səyahətnamə. Avropada üç aylıq bir səyahətim ({{Dil-az2|سیاحتنمۀ. اوروپاده اوچ آیلق بر سیاحتم}}). Gəncə: Əhməd Hacı Həsənzadə mətbəəsi, 1909. Bakıda 1993, 2012, 2018 və 2020-ci illərdə yenidən nəşr edilmişdir.<ref>{{Cite web |last=Aliyev |first=Elmin |date=2013 |title=ZİYADHAN, Âdil Han |script-title= |url=https://islamansiklopedisi.org.tr/ziyadhan-adil-han |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190706135825/https://islamansiklopedisi.org.tr/ziyadhan-adil-han |archive-date=2019-07-06 |access-date=2019-07-06 |website=TDV İslâm Ansiklopedisi |language=tr}}</ref> * Azərbaycan haqqında tarixi, ədəbi və siyasi məlumat ({{Dil-az2|آذربایجان حقنده تاریخی، ادبی و سیاسی مهلومات}}). Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1919. Tehranda 2010-cu ildə "Cümhuri-Azərbaycan" ({{Dil-fa|جمهوری آذربایجان}}) adı ilə Səccad Hüseyni tərəfindən farscaya tərcümə edilib.<ref>{{Cite web |date= |title=جمهوری آذربایجان |url=https://www.gisoom.com/book/11047014/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86/ |url-status=live |access-date=2024-07-27 |website=gisoom |archive-date=2024-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240727193928/https://www.gisoom.com/book/11047014/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86/ }}</ref> * Azərbaycan haqqında tarixi, ədəbi və siyasi məlumat ({{dil-fr|Aperçu sur l’histoire, la littérature et la politique de l’Azerbeidjan}}). Bakı: Hökumət mətbəəsi, 1919; * Qələmin uçuşu ({{Dil-fa|طیران قلم}}). Tehran: Mətbəəyi-məclis, 1931. 2002-ci ildə yenidən farsca Tehranda, 1993-cü və 2020-ci illərdə isə Bakıda Azərbaycan dilində çap edilmişdir. == Mənbə == === Ədəbiyyat === * {{kitab3 | müəllif = | il = 1998 | tiraj = | doi = | isbn = | seriya = | səhifələr = 560 | sütunlar = | səhifə = | cild = | nəşriyyat = Azərbaycan Nəşriyyatı | hissə = | yer = | nəşr = | cavabdeh = | vikimənbə = | link = https://ebooks.az/book_WTjCsobN.html | başlıq = Азербайджанская Демократическая Республика: 1918–1920: законодательные акты | hissənin linki = | ref = Qanunverici aktlar }} * Ənvər Çingizoğlu, Qacarlar və Qacar kəndi, Bakı, "Şuşa", 2008, 334 səh. === İstinadlar === {{İstinad siyahısı|2}}{{Xarici keçidlər}}{{Gəncə şəhərinin rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Qacarlar]] [[Kateqoriya:Ziyadxanovlar]] [[Kateqoriya:Moskvada təhsil almış azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər nazirlərinin müavinləri]] [[Kateqoriya:Gəncə Şəhər İdarəsinin rəisləri]] [[Kateqoriya:Gəncə Şəhər İdarəsinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Gəncə Şəhər Dumasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Türkiyə azərbaycanlıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan siyasətçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı siyasətçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı dövlət xadimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan diplomatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan memuarçıları]] 4n1l3s3xndihtyyln9yeua02z8sp6kn 0 105477 7865921 7767733 2024-11-27T11:50:23Z Asgalid 284010 7865921 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Xələfli}} {{YM}} '''(Dağ) Xələfli''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Cəbrayıl rayonu]]nun Xələfli kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 7 fevral 1991-ci il tarixli, 54-XII saylı Qərarı ilə Cəbrayıl rayonunun Xələfli kəndi Sirik kəndi Sovetindən ayrılaraq, bu kənd mərkəz olmaqla Xələfli kənd Soveti yaradılmışdır.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının Bakı, Gəncə və Sumqayıt şəhərlərinin, Abşeron, Ağdaş, Ağsu, Ağcabədi, Balakən, Bərdə, Beyləqan, Vartaşen, Quba, Qutqaşen, Daşkəsən, İmişli, Yevlax, Kəlbəcər, Kürdəmir, Gədəbəy, Goranboy, Laçın, Lerik, Lənkəran, Mirbəşir, Puşkin, Saatlı, Füzuli, Cəbrayıl və Şamxor rayonlarının, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Şuşa rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 7 fevral 1991-ci il tarixli, 54-XII saylı Qərarı |url=https://e-qanun.az/framework/10264 |access-date=2022-09-24 |archive-date=2022-05-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220502051655/https://e-qanun.az/framework/10264 |url-status=live }}</ref> 1993-cü ildə Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdur. 23 oktyabr 2020-ci ildə [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]] tərəfindən işğaldan azad olunub == Toponimikası == Yerli əhalinin söylədiklərinə əsasən, kəndin əsası vaxtilə Xələf Mirkişi oğlu adlı bir şəxs tərəfindən qoyulub. Bu şəxs yerli tarixdə və əfsanələrdə xüsusi önəm daşıyan biri kimi xatırlanır. Onun qəbri bu gün Xələf piri adı ilə tanınır və kəndin şərq hissəsində yerləşir. Xələf piri kənd sakinləri üçün təkcə tarixi bir məkan deyil, həm də dini və mənəvi əhəmiyyət kəsb edir. Sakinlər arasında Xələfin və Mirkişinin hikmətli və xeyirxah bir insan olduğuna inanılır və onun piri illərdir ibadət yeri kimi ziyarət olunur. Bu pirin yerli mədəniyyət və adət-ənənələrdə xüsusi bir rolu var, ona görə də nəsillər boyu qorunub saxlanılır. <ref>{{ATEL|1| }}</ref> == Tarixi == == Coğrafiyası və iqlimi == Kənd dağlıq ərazidə yerləşir və bu, ona unikal təbiət mənzərəsi və coğrafi üstünlüklər qazandırır. Dağlarla əhatələnmiş kənd, bir tərəfdən sakinlər üçün təmiz hava və saf su qaynaqları təmin edərkən, digər tərəfdən təsərrüfat və əkinçilik üçün münbit şərait yaradır. Bu coğrafi yerləşmə kəndin özünəməxsus həyat tərzi və mədəniyyətini formalaşdırmışdır. Dağların qoynunda yerləşən kənd təbii fəlakətlərdən, küləkli və şiddətli hava şəraitindən qorunaraq, sakinlərinə sakit və dinc bir mühit təqdim edir. Eyni zamanda, kəndin dağlıq mövqeyi, burada yaşayan insanların özünəməxsus təsərrüfat və ovçuluq ənənələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Turistlər üçün də cəlbedici bir məkan olan kənd, dağ mənzərələri, yürüş yolları və təbiət həvəskarları üçün ideal şərait təqdim edir. == İqtisadiyyatı == Kənd əhalisinin əsas məşğuliyyətini [[heyvandarlıq]] və əkinçilik təşkil edib. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Cəbrayıl rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Cəbrayıl rayonu-qaralama}} [[Kateqoriya:Cəbrayıl rayonunun kəndləri]] q93tpp2avvwn1wh1wq89tdo7e5jug3x 0 106937 7865171 7471896 2024-11-26T21:42:59Z Gadir 136647 "[[Sifət (qrammatika)]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: mühafizəni götürürəm, vandalizm olsa təkrar mühafizə edilə bilər 7231055 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} '''Sifət''' — əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən əsas nitq hissəsi.<ref>Ş. Sadıq, E. Nəcəfov, A. Əsədov. Azərbaycan dili. Dərs vəsaiti. Bakı:Çaşıoğlu, 2009. — 272 s.</ref> Sifət ''necə?'' ''nə cür?'' ''hansı?'' suallarından birinə cavab verir. Sifətlər əsasən əşyanın əlamətini, keyfiyyətini və rəngini təyin edir. Əlamət dedikdə, əşyanın zahiri görkəmi, keyfiyyət dedikdə isə onun daxili xüsusiyyəti nəzərdə tutulur. Əşyanın rəngi də onun əlamətlərindən biridir. Sifət həmişə [[İsim|ismə]] aid olur, [[isim]]dən əvvəl gəlir, [[cümlə]]də ən çox [[təyin]] və [[Xəbər (qrammatika)|xəbər]] vəzifəsində işlənir. Ancaq isimləşdikdə [[mübtəda]] və [[tamamlıq]] vəzifəsində də işlənir. == Sifətin məna növləri == * Əlamət (xarici xüsusiyyətlər) bildirənlər: kök, arıq, gözəl və s. * Keyfiyyət (daxili xüsusiyyətlər) bildirənlər: paxıl, təmizqəlbli və s. * Forma bildirənlər: uzun, qalın, düz və s. * Həcm bildirənlər: dar, iri, kiçik və s. * Dad bildirənlər: turş, acı, şirin və s. * Rəng bildirənlər: ağ, qəhvəyi, yaşıl və s. == Sifətin quruluşca növləri == Sifət quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur. === Sadə sifətlər === Sadə sifətlər bir kökdən və ya kök və qrammatik şəkilçidən ibarət olur: qara, yaşıl, pis, yaxşı, uzun, qısa, hündür, alçaq, gözəl, kifir və s. Azaltma və çoxaltma dərəcəsi yaradan şəkilçilər leksik şəkilçilərdir. === Düzəltmə sifətlər === Düzəltmə sifətlər, əsasən, isimlərə və feillərə leksik şəkilçilər artırmaqla düzəlir. Bu baxımdan düzəltmə sifətlər isimdən yaranan sifətlər və feildən yaranan sifətlər olmaqla iki yerə bölünür. ==== İsimdən düzələn sifətlər ==== Bu növ düzəltmə sifətlər isimlərə aşağıdakı leksik şəkilçiləri artırmaqla düzəlir: • — lı⁴: maraq-lı (dərs), tərbiyə-li (uşaq), su-lu (xörək), ütü-lü (paltar) və s. * — sız⁴: dad-sız (meyvə), bilik-siz (tələbə), ot-suz (yer), güc-süz (uşaq) və s. * — cıl⁴: zarafat-cıl (oglan), iş-cil (adam), söhbət-cil (qonşu), qohum-cul (kişi), ölüm-cül (yara) və s. * — dakı²: kitab-dakı (şəkillər), həyət-dəki (ağac) və s. * — ı⁴: badam-ı (göz), çərkəz-i (papaq), armud-u (stəkan), gümüş-ü (saç) və s. Sonu saitlə bitən sözlərdə bu şəkilçi —yı və —yi səklində islənir: xurma-yı (saç), qəhvə-yi (rəng) və s. * — i (— vi): Yalnız ərəb və fars mənşəli sözlərə qoşulan bu alınma şəkilçi ahəng qanununa tabe olmur və bir cür yazılan şəkilçidir: tarix-i (hadisə), dövr-i (mətbuat), daxil-i (siyasət), dairə-vi (masa), ailə-vi (dostluq) və s. * — kı, — ki, — kü: qabaq-kı (sıra), çoxdan-kı (əhvalat), axşam-kı (söhbət), dünən-ki (külək), bildir-ki (hadisə), bu gün-kü (xəbər) və s. Misallardan göründüyü kimi, bu şəkilçi, əsasən, zərflərdən sifət düzəldir. * — lıq⁴: ay-lıq (maaş), il-lik (plan), don-luq (parça), üz-lük (daş) və s. Bu şəkilçilərdən —lı4 və —sız4 antonim şəkilçiləridir: yağ-lı — yağ-sız (ət), duz-Iu — duz-suz (xörək), ağıl-lı — ağıl-sız (insan) və s. * — ı⁴, — lıq⁴, — ı⁴ şəkilçiləri isə həm də isim düzəltdiyi üçün omonim şəkilçilərdir: Sultan-lıq — isim, ağıl-lı (uşaq) — sifət; yaxşı-lıq — isim, qurban-lıq (qoç) — sifət; yaz-ı — isim, palıd-ı (rəng) — sifət və s. Qeyd: Sifət düzəldən —lı şəkilçisi qoşulduğu sözün son samitindən asılı olaraq [— rı⁴], [— nı⁴], [— dı⁴] şəklində tələffüz olunur. Məsələn: qarlı [qarrı], dadlı[daddı], buludlu [bulutdu] və s. ==== Feildən düzələn sifətlər ==== Aşağıdakı leksik şəkilçilərin köməyi ilə fel köklərindən sifət düzəlir: * —ağan (—əyən): qaç-ağan (at), gül-əyən (uşaq) və s. Ağla-ğan (körpə) düzəltmə sifəti də bu şəkilçinin köməyi ilə düzəlmişdir. Burada feil kökü saitlə bitdiyi üçün şəkilçidəki birinci sait səs düşmüşdür. * —qan (--qan, —kən): çalış-qan (şagird), dalaş-qan (uşaq), sürüş-kən (yer), döyüş-kən (əsgər) və s. Deyingən (qoca) düzəltmə sifəti də bu şəkilçinin köməyi ilə düzləmişdir. Bu sözdə feil cingiltili samitlə bitdiyi üçün şəkilçinin ilk samiti də kar yox, cingiltili samitdir. * —gın⁴ (--gın, —gin, —ğun, —gün). Bu şəkilçi sonu cingiltili samitlə bitən feil köklərinə qoşulur: az-ğın (düşmən), dal-ğın (baxış), gər-gin (iş), əz-gin (sifət), sol-ğun (çiçək), yor-ğun (adam), süz-gün (baxış), düz-gün (cavab) və s. * —qın⁴ (—qın, —kin, —qun, —kün): Yuxarıdakı şəkilçinin variantı olan bu şəkilçi sonu kar samitlə bitən feil köklərinə qoşulur: sat-qın (adam), kəs-kin (söz), bit-kin (fıkir), coş-qun (dəniz), tut-qun (hava), küs-kün (baxış), öt-kün (söz) və s. * —ıq⁴ (—ıq, —ik, --uq, --ük) aç-ıq (qapı), əz-ik (paltar), yan-ıq (çörək), uç-uq (ev), sök-ük (divar), soyu-q (su), çürü-k (meyvə), böyü-k (usaq) və s. * —ıcı⁴: qır-ıcı (təyyarə), keç-ici (xəstəlik), qur-ucu (əllər), öldür-ücü (gülüş). * —aq (—aq, —ək): qorx-aq (adam), ürk-ək (at), parla-q (saç), titrə-k (səs) və s. * —unc, ünc: qorx-unc (hadisə), gül-ünc (iş) və s. Qeyd 1: Feildən sifət düzəldən bu şəkilçilərdən —qın, —ğın şəkilçiləri bəzi isimlər də düzəldir. Məsələn: bas-qın, yan-ğın, qır-ğın, sür-gün və s. Qeyd 2: —ıq və —aq şəkilçiləri həm də feildən isim düzəldir: bacar-ıq, bili-ik, yat-aq, sanc-aq, və s. Bu şəkilçilər omonim şəkilçilər sayılır. Qeyd 3: —kan, —kin, —kün şəkilçilərinin ilk samiti tələffüzdə cingiltili tələffüz olunur. Məsələn: sürüşkən — [sürüşgən], kəskin —[kəsgin], ötkün — [ötgün] və s. Mürəkkəb sifətlər isə sintaktik yolla əmələ gəlir: # Bir sadə bir düzəltmə sifətin birləşməsi ilə (bitişik yazılır); # Hər ikisi düzəltmə sifətlərin birləşməsi ilə; açıqürəkli (bitişik yazılır); # Əks mənalı sifətlərin birləşməsi ilə (defislə yazılır); # Eyni sözün təkrarı ilə (defislə yazılır). Məsələn: dadlı—dadlı; # Sifətlə başqa bir nitq hissəsinin birləşməsi ilə (bitişik yazılır). Məsələn: acgöz; # --bə bitiştiricisinin köməyi ilə (bitişik yazılır). Məsələn: rəngbərəng, üzbəüz. # Birtərəfi ayrılıqda işlənə bilməyən sözlərin köməyi ilə: kələ-kötür, əzik-üzük. == Sifətin dərəcələri == Sifəti başqa nitq hissələrindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərindən biri onun dərəcələridir. Müxtəlif əlamət, keyfiyyət dəyişmələrini ifadə etmək üçün sifətlərin düşdüyü şəkillərə sifətin müqayisə dərəcələri deyilir. Sifətin müqayisə dərəcələri aşağıdakılardır: === Adi dərəcə === Əlamətin normada olduğunu bildirən dərəcə adi dərəcə adlanır. O, bütün dərəcələrə meyar hesab olunur Məsələn: böyük, kiçik, enli, çalışqan. === Azaltma dərəcəsi === Əlamətin və keyfiyyətin adi dərəcədən nisbətən az olduğunu bildirən dərəcədir. Məsələn: ağımtıl, uzunsov, qarayanız, gödərək, qaraşın. 2 üsul ilə düzəlir morfoloji və sintaktik. === Çoxaltma dərəcəsi === Əlamətin və ya keyfiyyətin normadan çox olduğunu bildirir. 2 üsul ilə düzəlir morfoloji və sintaktik. Məsələn: xırdaca, zil qara, ağappaq. == Sifətin cümlədə rolu == === Sifətin cümlədə rolu və morfoloji təhlil qaydası === Sifətlər cümlədə ən çox təyin olur. Xəbərlik şəkilçisi qəbul etdikdə isə istər isimləşmiş sifətlər, istərsə də isimləşməmiş sifətlər cümlədə xəbər olur. Məsələn: Bu oğlan çox igiddir (adi sifət). O, keçən ay onlarla ermənini məhv edən igiddir (isimləşmiş sifət). İsimləşmiş digər sifətlər isə cümlədə, bir qayda olaraq, mübtəda və tamamlıq olur. {{Nitq hissələri}} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Nitq hissələri]] f5vndqv03r23tdpbm7x4u8bdoqvzg4i 0 107459 7865645 5984344 2024-11-27T09:50:26Z 176.88.191.58 Yeni tanınmış şəxs 7865645 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Monidigah |şəkli = Monidigah5.JPG|250px|Kəndin görünüşü |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Lerik rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 692 (2009) |əhali_il = 2009 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Lerik rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} '''Monidigah''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Lerik rayonu]]nun inzibati ərazi vahidində kənd.<ref>Azərbaycan Respublikasının inzibati - erazi bölgüsü. Məlumat toplusu. Bakı - 2013. 488 səh.</ref> == Əhalisi == [[Əhali]]si 692 nəfərdir.<ref>Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması 2009-cu il. I cild. Bakı - 2010.</ref> == Toponimiyası == [[Oykonim]] [[talış dili]]ndəki mon (yerli tələffüz forması miy on olub, “orta, mərkəz, ara” deməkdir), di (kənd) və gah (yer) sözlərindən ibarət olub, “ortada yerləşən [[kənd]], orta kənd” mənasındadır. Oykonim talış dilində Mondiqo adlanır.<ref>”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. İki cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, səh. 236.</ref> == Coğrafiyası == [[Lerik rayonu]]nun [[Bilabənd|Bilabənd inzibati ərazi vahidi]]ndə yerləşən bu kənd [[Peştəsər|Peştəsər silsiləsi]]nin yamacındadır.Bu yaşayış yeri üç hissədən ibarətdir: 1. '''Mondiqo''' - orta kənd yeri; 2. '''Jindi''' - aşağı kənd; 3. '''Pendi''' - yuxarı kənd. == Tanınmış şəxsiyyətlər == * [[Firdovsi Əliyev (nazir müavini)|Firdovsi Əliyev]] — Azərbaycan Respublikası [[Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi]]ndə nazir müavini. * Hüseyn Seyfullazadə — Ostim Texniki Universitetində tələbə == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Lerik rayonunun kəndləri]] [[Kateqoriya:Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri]] 1jx41i2fw6rafxrmb4fu9wfsdsagrx8 7865655 7865645 2024-11-27T09:58:15Z 176.88.191.58 7865655 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Monidigah |şəkli = Monidigah5.JPG|250px|Kəndin görünüşü |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Lerik rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 692 (2009) |əhali_il = 2009 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Lerik rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} === '''Monidigah''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Lerik rayonu]]nun inzibati ərazi vahidində kənd.<ref>Azərbaycan Respublikasının inzibati - erazi bölgüsü. Məlumat toplusu. Bakı - 2013. 488 səh.</ref> === == Əhalisi == [[Əhali]]si 692 nəfərdir.<ref>Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması 2009-cu il. I cild. Bakı - 2010.</ref> == Toponimiyası == [[Oykonim]] [[talış dili]]ndəki mon (yerli tələffüz forması miy on olub, “orta, mərkəz, ara” deməkdir), di (kənd) və gah (yer) sözlərindən ibarət olub, “ortada yerləşən [[kənd]], orta kənd” mənasındadır. Oykonim talış dilində Mondiqo adlanır.<ref>”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. İki cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, səh. 236.</ref> == Coğrafiyası == [[Lerik rayonu]]nun [[Bilabənd|Bilabənd inzibati ərazi vahidi]]ndə yerləşən bu kənd [[Peştəsər|Peştəsər silsiləsi]]nin yamacındadır.Bu yaşayış yeri üç hissədən ibarətdir: 1. '''Mondiqo''' - orta kənd yeri; 2. '''Jindi''' - aşağı kənd; 3. '''Pendi''' - yuxarı kənd. == Tanınmış şəxsiyyətlər == * [[Firdovsi Əliyev (nazir müavini)|Firdovsi Əliyev]] — Azərbaycan Respublikası [[Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi]]ndə nazir müavini. * Mirzahid Seyfullayev — Azərbaycan Respublikasının Lerik rayonunun Monidigah kənd sakini == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Lerik rayonunun kəndləri]] [[Kateqoriya:Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri]] rnav942jhmjckjv50tywdb3i0nyysok 7865657 7865655 2024-11-27T10:00:18Z 176.88.191.58 7865657 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Monidigah |şəkli = Monidigah5.JPG|250px|Kəndin görünüşü |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Lerik rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 692 (2009) |əhali_il = 2009 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Lerik rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} === '''Monidigah''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Lerik rayonu]]nun inzibati ərazi vahidində kənd.<ref>Azərbaycan Respublikasının inzibati - erazi bölgüsü. Məlumat toplusu. Bakı - 2013. 488 səh.</ref> === == Əhalisi == [[Əhali]]si 692 nəfərdir.<ref>Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması 2009-cu il. I cild. Bakı - 2010.</ref> == Toponimiyası == [[Oykonim]] [[talış dili]]ndəki mon (yerli tələffüz forması miy on olub, “orta, mərkəz, ara” deməkdir), di (kənd) və gah (yer) sözlərindən ibarət olub, “ortada yerləşən [[kənd]], orta kənd” mənasındadır. Oykonim talış dilində Mondiqo adlanır.<ref>”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. İki cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, səh. 236.</ref> == Coğrafiyası == [[Lerik rayonu]]nun [[Bilabənd|Bilabənd inzibati ərazi vahidi]]ndə yerləşən bu kənd [[Peştəsər|Peştəsər silsiləsi]]nin yamacındadır.Bu yaşayış yeri üç hissədən ibarətdir: 1. '''Mondiqo''' - orta kənd yeri; 2. '''Jindi''' - aşağı kənd; 3. '''Pendi''' - yuxarı kənd. == Tanınmış şəxsiyyətlər == * [[Firdovsi Əliyev (nazir müavini)|Firdovsi Əliyev]] — Azərbaycan Respublikası [[Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi]]ndə nazir müavini. * Mirzahid Seyfullayev — Azərbaycan Respublikasının [[Lerik rayonu|Lerik]] rayonunun Monidigah kənd sakini == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Lerik rayonunun kəndləri]] [[Kateqoriya:Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri]] lr49q6fsmo45t5xj6syunepo5jpqkli 7865730 7865657 2024-11-27T10:32:08Z HuseynSeyfullazade 254541 7865730 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Monidigah |şəkli = Monidigah5.JPG|250px|Kəndin görünüşü |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Lerik rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 692 (2009) |əhali_il = 2009 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Lerik rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} === '''Monidigah''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Lerik rayonu]]nun inzibati ərazi vahidində kənd.<ref>Azərbaycan Respublikasının inzibati - erazi bölgüsü. Məlumat toplusu. Bakı - 2013. 488 səh.</ref> === == Əhalisi == [[Əhali]]si 692 nəfərdir.<ref>Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması 2009-cu il. I cild. Bakı - 2010.</ref> == Toponimiyası == [[Oykonim]] [[talış dili]]ndəki mon (yerli tələffüz forması miy on olub, “orta, mərkəz, ara” deməkdir), di (kənd) və gah (yer) sözlərindən ibarət olub, “ortada yerləşən [[kənd]], orta kənd” mənasındadır. Oykonim talış dilində Mondiqo adlanır.<ref>”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. İki cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, səh. 236.</ref> == Coğrafiyası == [[Lerik rayonu]]nun [[Bilabənd|Bilabənd inzibati ərazi vahidi]]ndə yerləşən bu kənd [[Peştəsər|Peştəsər silsiləsi]]nin yamacındadır.Bu yaşayış yeri üç hissədən ibarətdir: 1. '''Mondiqo''' - orta kənd yeri; 2. '''Jindi''' - aşağı kənd; 3. '''Pendi''' - yuxarı kənd. == Tanınmış şəxsiyyətlər == * [[Firdovsi Əliyev (nazir müavini)|Firdovsi Əliyev]] — Azərbaycan Respublikası [[Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi]]ndə nazir müavini. * Mirzahid Seyfullayev — Azərbaycan Respublikasının [[Lerik rayonu|Lerik rayonunun]] Monidigah kənd sakini == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Lerik rayonunun kəndləri]] [[Kateqoriya:Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri]] ntlxu19pjsqtbh43814bydnamgx02w4 7865927 7865730 2024-11-27T11:54:16Z HuseynSeyfullazade 254541 7865927 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Monidigah |şəkli = Monidigah5.JPG|250px|Kəndin görünüşü |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Lerik rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 692 (2009) |əhali_il = 2009 |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt kodu = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Lerik rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsi = |bələdiyyə başçısı = |rəsmi_saytı = }} === '''Monidigah''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Lerik rayonu]]nun inzibati ərazi vahidində kənd.<ref>Azərbaycan Respublikasının inzibati - erazi bölgüsü. Məlumat toplusu. Bakı - 2013. 488 səh.</ref> === == Əhalisi == [[Əhali]]si 692 nəfərdir.<ref>Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması 2009-cu il. I cild. Bakı - 2010.</ref> == Toponimiyası == [[Oykonim]] [[talış dili]]ndəki mon (yerli tələffüz forması miy on olub, “orta, mərkəz, ara” deməkdir), di (kənd) və gah (yer) sözlərindən ibarət olub, “ortada yerləşən [[kənd]], orta kənd” mənasındadır. Oykonim talış dilində Mondiqo adlanır.<ref>”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. İki cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, səh. 236.</ref> == Coğrafiyası == [[Lerik rayonu]]nun [[Bilabənd|Bilabənd inzibati ərazi vahidi]]ndə yerləşən bu kənd [[Peştəsər|Peştəsər silsiləsi]]nin yamacındadır.Bu yaşayış yeri üç hissədən ibarətdir: 1. '''Mondiqo''' - orta kənd yeri; 2. '''Jindi''' - aşağı kənd; 3. '''Pendi''' - yuxarı kənd. == Tanınmış şəxsiyyətlər == * [[Firdovsi Əliyev (nazir müavini)|Firdovsi Əliyev]] — Azərbaycan Respublikası [[Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi]]ndə nazir müavini. * [[Mirzahid Seyfullayev]] — Azərbaycan Respublikasının [[Lerik rayonu|Lerik rayonunun]] Monidigah kənd sakini == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Lerik rayonunun kəndləri]] [[Kateqoriya:Lerik rayonunun yaşayış məntəqələri]] 9txjd5guoiza5373t1smtly6k81e46m 0 107728 7864924 7251499 2024-11-26T17:22:21Z 94.20.68.4 Məlumat 7864924 wikitext text/x-wiki {{YM}} '''Məmmədrza Dizə''' (əvvəlki adı: '''Yeniyol''') — [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Babək rayonu]]nun Məmmədrza Dizə kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Standartı. İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı — 2019. Bakı: 2020, səh. 106. | url = https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Inzibati_tes_2020.pdf | access-date = 2022-06-15 | archive-date = 2022-01-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220128091554/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Inzibati_tes_2020.pdf | url-status = live }}</ref> Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1 mart 2003-cü il tarixli, 423-IIQ saylı Qərarı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonunun Məzrə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yeniyol kəndi Məmmədrza Dizə kəndi adlandırılmışdır.<ref>{{Cite web | title = Naxçıvan Muxtar Respublikası şəhər və rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1 mart 2003-cü il tarixli, 423-IIQ saylı Qərarı | url = https://e-qanun.az/framework/2125 | access-date = 2022-06-16 | archive-date = 2022-03-26 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220326230616/http://www.e-qanun.az/framework/2125 | url-status = live }}</ref> Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 30 sentyabr 2003-cü il tarixli, 500-IIQ saylı Qərarı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonunun Məmmədrza Dizə kəndi Məzrə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindən ayrılaraq, bu kənd mərkəz olmaqla, Məmmədrza Dizə kənd inzibati ərazi dairəsi yaradılmışdır.<ref>{{Cite web | title = Naxçıvan Muxtar Respublikasının bəzi rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 30 sentyabr 2003-cü il tarixli, 500-IIQ saylı Qərarı | url = https://e-qanun.az/framework/2339 | access-date = 2022-06-16 | archive-date = 2022-06-16 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220616233859/https://e-qanun.az/framework/2339 | url-status = live }}</ref> == Kəndin adı Məmmədrza bəyin adı ilə bağlıdır == <ref>{{ATEL|XX|XXXX}}</ref> == Tarixi == === Tarixi abidələri === Kənddə daşınmaz tarix və mədəniyyət abidəsi qeydə alınmamışdır. == Coğrafiyası və iqlimi == == Əhalisi == {|class="wikitable" style="" ! İl ! Daimi əhali ! Kişilər ! Qadınlar |- |[[Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999)|1999]]<ref>[http://anl.az/el/Kitab/2015/2000-852.pdf Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıya alınması. 1999-cu il. I hissə. Bakı: "Səda" nəşriyyatı, 2000, səh. 37.]</ref> |480 |235 |245 |- |[[Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)|2009]]<ref>{{Cite web | url = http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=149514&pno=19 | title = Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması. 2009-cu il. I cild. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, 2010, səh. 35. | access-date = 2022-06-16 | archive-date = 2023-07-01 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230701122346/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=149514&pno=19 | url-status = live }}</ref> |↗553 |↗267 |↗286 |- |} == İqtisadiyyatı == == Mədəniyyəti == Kənddə mədəniyyət evi mövcuddur. == Təhsil == Kənddə Məmmədrza Dizə kənd tam orta məktəbi fəaliyyət göstərir.<ref>{{Cite web | title = Naxçıvan Muxtar Respublikası Təhsil Nazirliyi. Babək rayon Təhsil Şöbəsinin əhatə etdiyi ümumtəhsil məktəbləri haqqında MƏLUMAT (tehsil.nmr.az) | url = http://tehsil.nmr.az/tehsil-muessise/babk-rt/muessise.html | access-date = 2022-06-21 | archive-date = 2022-06-24 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220624205940/http://www.tehsil.nmr.az/tehsil-muessise/babk-rt/muessise.html | url-status = live }}</ref> == Din == Kənddə 1994-cü ildə inşa edilmiş Məmmədrza Dizə kənd məscidi yerləşir.<ref>{{Cite web | title = Seyyid Əliəsgər Behburlu (tərtibçi). Azərbaycan Respublikası məscidlərinin ensiklopediyası. İran İslam Respublikasının Azərbaycandakı Səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzi. Bakı: Beynəlxalq Əlhuda Nəşriyyatı, 2001, səh. 217. | url = http://anl.az/el/a/248998.pdf | access-date = 2022-06-29 | archive-date = 2019-08-01 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190801210635/http://anl.az/el/a/248998.pdf | url-status = live }}</ref> == Səhiyyə == Kənddə səhiyyə müəssisəsi mövcuddur. == Tanınmış şəxsləri == * [[Ayaz İbrahimov]] – Vətən müharibəsi şəhidi == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == == Həmçinin bax == {{Babək rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Babək rayonunun kəndləri]] [[Kateqoriya:Məmmədrza Dizə kənd inzibati ərazi dairəsindəki yaşayış məntəqələri]] odmz37kd1cbxo2h12mhlknvdy2cre2b 0 108440 7864891 7213629 2024-11-26T16:28:53Z 5.191.118.30 7864891 wikitext text/x-wiki {{YM |ad = Nisəqələ |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Yardımlı rayonu]] |poçt kodu = AZ 6500 |ölkə = Azərbaycan |rayon = Yardımlı rayonu }} '''Nisəqələ''' və ya '''Nisəqala''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Yardımlı rayonu]]nun Çay Üzü kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Standartı. İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı — 2019. Bakı: 2020, səh. 100. | url = https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Inzibati_tes_2020.pdf | access-date = 2022-05-02 | archive-date = 2022-01-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220128091554/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Inzibati_tes_2020.pdf | url-status = live }}</ref> Kəndin adı Milə olmuş ,sonralar isə Nisəkələ kimi bilinmisdir.Nisə sözünün mənası "gunduşməz yer",quzey mənasını verir, "kələ " isə qələ ,ev, yaşayış yeri mənasindadir.Milə adı ilə bağlı kəndin ətrafında Milə təngi, Milə dərəsi,Milə ocaği, Milə çayi kimi toponimlər bu gündə geniş islədilməkdədir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Yardımlı rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Yardımlı rayonu-qaralama}} {{kənd-qaralama}} [[Kateqoriya:Yardımlı rayonunun kəndləri]] 9ofqjfu6rzqct0288f4vb91f22gmtvf 0 112076 7865109 7198726 2024-11-26T20:25:30Z White Demon 75303 White Demon [[Bu cütlüyü Allah yaradıb (film, 2008)]] səhifəsinin adını [[Bu cütlüyü Allah yaradıb]] olaraq dəyişdi. 7198726 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Bu cütlüyü Allah yaradıb |orijinal adı = {{Dil-en|Rab Ne Bana Di Jodi}}<br/>{{Dil-hi|रब ने बना दी जोड़ी}} |digər adı = |şəkil = Bu cütlüyü Tanrı yaradıb (film).jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Aditya Çopra]] |ssenarist = [[Aditya Çopra]] |əsərin müəllifi = |prodüser = [[Aditya Çopra]]<br />[[Yaş Çopra]] |icraçı prodüser = |səs rejissoru = |bəstəkar = Səlim Merçant<br />Süleyman Merçant |rollarda = [[Şahrux Xan]]<br/>[[Anuşka Şarma]] |operator = Ravi K. Çandran |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru = |montaj = |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[Komediya filmi|komediya]]<br />[[Melodram filmi|melodram]]<br />[[Musiqili film|musiqili]] |ilk baxış = [[12 dekabr]] [[2008]] |dil = [[hind dili]] |ölkə = {{IND}} |istehsalçı = Yash Raj Films |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = bədii film |rəng = [[rəngli film|rəngli]] |vaxt = 167 [[dəqiqə]] |yaş həddi = |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = [[2008]] |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = |saytı = |texniki məlumatlar = |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = 1182937 |vikianbar = }} '''"Bu cütlüyü Allah yaradıb"''' ({{Dil-hi|रब ने बना दी जोड़ी}}) — rejissor [[Aditya Çopra]]nın filmi. == Məzmun == İlk görüşdə eşq. Surinder bir vaxtlar ona dərs demiş müəlliminin qızını görəndə məhz bu hissi keçirir. Aşiq olduğu qız – Tani gəncdir, lakin artıq nişanlıdır. Taninin atası ölüm ayağında Surinderdən Tanini himayə etməsini və onunla ailə qurmasını istəyir. Çünki Taninin nişanlısı yol qəzasında həlak olur. Çox utancaq və subay olan Surinder Tani ilə evlənir. Amma Tani atasının və keçmiş nişanlısının ölümündən sonra həmişə qəmgin görünür. Surinder Taninin xoşbəxtliyini geri qaytara bilmir. Onlar ər-arvad kimi yox, bir evə salınmış iki yad adam kimi yaşayırlar. Lakin Surinder Tanini dəlicəsinə sevir. İş elə gətirir ki, Tani rəqs kursuna yazılır. Surinder özünü yeni bir imicə salaraq birdən-birə tamamilə başqa bir adama – "Rac"a çevrilir. Bu işdə ona dostu Bobbi yarım edir. Rəqs kursunda tərəfdaş bölgüsü aparılarkən Rac (Surinder) Tani ilə düşür. Tani öz ərini tanımır və getdikcə bu "Rac"a aşiq olur. Sonda yalnız bir problem qalır: Tani əslində kimi sevir – komik və səmimi Racı, yoxsa monoton və utancaq əri Surinderi? == Film haqqında == * Film bir çox mükafatlara layiq görülmüşdür. * Film prokatdan 850 milyon rupi gəlir əldə edərək<ref>{{Cite web |title=Rab Ne Bana Di Jodi |url=http://www.hungama.com/music/album-rab-ne-bana-di-jodi-songs/272261 |access-date=2014-05-09 |archive-date=2015-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150129043142/http://www.hungama.com/music/album-rab-ne-bana-di-jodi-songs/272261 |url-status=live }}</ref> 2008-ci ilin hitləri sırasında ikinci yeri tutmuş və [[Bollivud]]un ən çox kassa gəliri əldə etmiş filmləri siyahısında altıncı olmuşdur. == Filmin musiqiləri == :*Tujh Mein Rab Dikhta Hai :*Haule Haule :*Dance Pe Chance :*Phir Milenge Chalte Chalte :*Tujh Mein Rab Dikhta Hai :*Dancing Jodi == Filmin heyəti == === Film üzərində işləyənlər === :'''Ssenari müəllifi :''' [[Aditya Çopra]] :'''Rejissor :''' [[Aditya Çopra]] :'''Operator :''' Ravi K. Çandran :'''Bəstəkarlar :''' Səlim Merçant, Süleyman Merçant :'''Prodüserlər :''' [[Aditya Çopra]], [[Yaş Çopra]] === Rollarda === {| class="wikitable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Aktyor !! Rol |- | [[Şahrux Xan]] || Surinder (Suri) Sahni<br />Rac Kapur |- | Anuşka Şarma || Taniya (Taani) Qupta |- | Vinay Patak || Balvinder (Bobbi) Khosla |- | Manhmet Sinh || qarajın sahibi Raca |- | [[Kacol]] || kameo |- | [[Priti Zinta]] || kameo |- | Bipaşa Basu || kameo |- | Lara Dutta || kameo |- | [[Rani Mukherci]] || kameo |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.yashrajfilms.com/microsites/rnbdjmicro/rnbdj.html Filmin rəsmi saytı] {{ref-en}} * {{IMDb title|1182937|Rab Ne Bana Di Jodi}} [[Kateqoriya:Hindistan filmləri]] [[Kateqoriya:Bədii filmlər]] [[Kateqoriya:Rəngli filmlər]] [[Kateqoriya:2008-ci ilin filmləri]] [[Kateqoriya:Hindcə filmlər]] 404j6mmikzglxphtmedfafcs4otl6ke 0 116353 7864796 7823563 2024-11-26T14:17:39Z 212.47.137.157 7864796 wikitext text/x-wiki {{haqqında|ümumi "vandalizm" anlayışı|Vandalizm ilə bağlı Vikipediya siyasəti|Vikipediya:Vandalizm}} [[Fayl:Sylvestre_Le_Sac_de_Rome_1890.jpg|thumb|300 px|455-ci ildə [[Roma]]nı qarət edən Vandallar]] ROSÉ, BRUNO MARS- A.P.T — bilərəkdən və kor-təbii şəkildə maddi və mədəni dəyərlərin, abidələrin məhv edilməsi. Bu addımı atanları bir qayda olaraq "vandal" adlandırırlar. Termin ilk dəfə [[Fransa inqilabı]] zamanı Respublika Ordusunun davranışını xarakterizə edən din xadimi, keşiş Anri Qrequar tərəfindən işlədilmişdir. O, ordunun davranışlarını, 455-ci ildə Romanı yağmalayan [[Cermenlər|Cermen]] soyundan gələn, Slav mənşəli [[Vandallar]]a bənzətmişdir. Vandalizm, antisosial şəxsiyyət pozğunluğu olaraq təyin olunmuşdur. Kişilərdə daha sıx müşahidə olunmaqdadır. Qadınlarda daha az rast gəlinməsinə baxmayaraq, antisosial şəxsiyyət pozğunluğu olan gənc anaların ərlərinə və uşaqlarına qarşı şiddət ehtiva edən davranışlarda olduğu bildirilmişdir. Xüsusilə sosial-iqtisadi səviyyəsi aşağı məktəb çağındakı gənclərdə sıx rast gəlinməkdədir. 16 ayrı liseydən 7340 şagird arasında aparılan bir tədqiqatda şagirdlərin 5 faizində vandalist davranışların müşahidə edildiyi bildirilməkdədir. == Rəsmi vandalizm == [[Roma imperiyası]]nda, "damnatio memoriae", yəni xatirələrin lənətlənməsi deyilən bir adət vardı. Buna görə sevilməyən biri öldüyündə ona aid heykəllər qırılar, ya da başları qoparılar, adları bütün qeydlərdən çıxarılar və adları xatırlanmazdı. Məsələn Neron, tək başına imperator olduğunda, özündən əvvəl gələn imperatora aid bütün heykəlləri yıxdırmışdır. Xristianlığın qəbulundan sonra da Romadakı çoxu heykəllər ya korlanmış ya da heykəllərin alınlarına xaç qazıtılmışdı. Qədim Misirdə də rahiblər təkrar gücü əllərinə keçirdiklərində bənzər tətbiqlərlə, özlərinin gücünü məhdudlaşdıran fironun məzarını korlatdırmışlar. Ayrıca başdakıların, tarixdən çıxarmaq istədikləri kəslərin üzlərini divar şəkillərindən qazıyaraq silmələri də sıx görülən bir vandallıqdır. Müasir zamanlarda da davam edən rəsmi vandalizm, millətçilər tərəfindən yıxılan Yəhudi simvolları, Sovetlər hakimiyyətə gəldikdən sonra yıxdığı tarixi abidələr, Sovetlərin çöküşündən sonrakı təxribatlar, Taliban tərəfindən yox edilən tarixi nəhəng Budda heykəlləri və s. ilə simvollaşmışdır. == Ekoloji vandalizm == Ekoloji vandalizm, bəzi ətraf-mühitçilər tərəfindən istifadə edilən bir termindir. Ətraf-mühitçilər, kövrək ekosistemin qorxunc və ya açıq-aşkar dağıdılmasını və xüsusilə ekoloji qoruma qanunlarının tapdalanmasını açıqlamaq üçün istifadə edirlər. Əvvəldən təyin olunmuş qoruma altındakı sahələrə edilən qanuni olmayan hücumlar əhəmiyyətli bir nümunədir. Digər nümunələr isə çaylar, dərələr və bənzəri obyektlərin ferma tullantıları ilə çirklədilməsi, atmosferin qalıq yanacaq istehlakı ilə karbon 4 oksid tərəfindən zərər görməsi kimi sıralana bilər. == Həmçinin bax == * [[Barbarizm]] {{Commonscat-inline|Vandalism}} [[Kateqoriya:Vandalizm]] 128vjuiyjybyxhxh1fqjpf4pp32716g 7864797 7864796 2024-11-26T14:18:15Z 212.47.137.157 7864797 wikitext text/x-wiki {{haqqında|ümumi "vandalizm" anlayışı|Vandalizm ilə bağlı Vikipediya siyasəti|Vikipediya:Vandalizm}} [[Fayl:Sylvestre_Le_Sac_de_Rome_1890.jpg|thumb|300 px|455-ci ildə [[Roma]]nı qarət edən Vandallar]] ROSÉ, BRUNO MARS- A.P.T — bilərəkdən və kor-təbii şəkildə maddi və mədəni dəyərlərin, abidələrin məhv edilməsi. Bu addımı atanları bir qayda olaraq "A.P.T" adlandırırlar. Termin ilk dəfə [[Fransa inqilabı]] zamanı Respublika Ordusunun davranışını xarakterizə edən din xadimi, keşiş Anri Qrequar tərəfindən işlədilmişdir. O, ordunun davranışlarını, 455-ci ildə Romanı yağmalayan [[Cermenlər|Cermen]] soyundan gələn, Slav mənşəli [[Vandallar]]a bənzətmişdir. Vandalizm, antisosial şəxsiyyət pozğunluğu olaraq təyin olunmuşdur. Kişilərdə daha sıx müşahidə olunmaqdadır. Qadınlarda daha az rast gəlinməsinə baxmayaraq, antisosial şəxsiyyət pozğunluğu olan gənc anaların ərlərinə və uşaqlarına qarşı şiddət ehtiva edən davranışlarda olduğu bildirilmişdir. Xüsusilə sosial-iqtisadi səviyyəsi aşağı məktəb çağındakı gənclərdə sıx rast gəlinməkdədir. 16 ayrı liseydən 7340 şagird arasında aparılan bir tədqiqatda şagirdlərin 5 faizində vandalist davranışların müşahidə edildiyi bildirilməkdədir. == Rəsmi vandalizm == [[Roma imperiyası]]nda, "damnatio memoriae", yəni xatirələrin lənətlənməsi deyilən bir adət vardı. Buna görə sevilməyən biri öldüyündə ona aid heykəllər qırılar, ya da başları qoparılar, adları bütün qeydlərdən çıxarılar və adları xatırlanmazdı. Məsələn Neron, tək başına imperator olduğunda, özündən əvvəl gələn imperatora aid bütün heykəlləri yıxdırmışdır. Xristianlığın qəbulundan sonra da Romadakı çoxu heykəllər ya korlanmış ya da heykəllərin alınlarına xaç qazıtılmışdı. Qədim Misirdə də rahiblər təkrar gücü əllərinə keçirdiklərində bənzər tətbiqlərlə, özlərinin gücünü məhdudlaşdıran fironun məzarını korlatdırmışlar. Ayrıca başdakıların, tarixdən çıxarmaq istədikləri kəslərin üzlərini divar şəkillərindən qazıyaraq silmələri də sıx görülən bir vandallıqdır. Müasir zamanlarda da davam edən rəsmi vandalizm, millətçilər tərəfindən yıxılan Yəhudi simvolları, Sovetlər hakimiyyətə gəldikdən sonra yıxdığı tarixi abidələr, Sovetlərin çöküşündən sonrakı təxribatlar, Taliban tərəfindən yox edilən tarixi nəhəng Budda heykəlləri və s. ilə simvollaşmışdır. == Ekoloji vandalizm == Ekoloji vandalizm, bəzi ətraf-mühitçilər tərəfindən istifadə edilən bir termindir. Ətraf-mühitçilər, kövrək ekosistemin qorxunc və ya açıq-aşkar dağıdılmasını və xüsusilə ekoloji qoruma qanunlarının tapdalanmasını açıqlamaq üçün istifadə edirlər. Əvvəldən təyin olunmuş qoruma altındakı sahələrə edilən qanuni olmayan hücumlar əhəmiyyətli bir nümunədir. Digər nümunələr isə çaylar, dərələr və bənzəri obyektlərin ferma tullantıları ilə çirklədilməsi, atmosferin qalıq yanacaq istehlakı ilə karbon 4 oksid tərəfindən zərər görməsi kimi sıralana bilər. == Həmçinin bax == * [[Barbarizm]] {{Commonscat-inline|Vandalism}} [[Kateqoriya:Vandalizm]] shrugqbufvc7swkg5lobontv9dpe5mt 0 116654 7864798 7377147 2024-11-26T14:18:38Z Vusalsuvarov1996 234003 /* İstinadlar */ 7864798 wikitext text/x-wiki {{yeniləmə}} {{Aydınlaşdırma |mövzu = Hacıqabul şəhəri |digər mövzu = Hacıqabul rayonu |digər mövzu səhifəsi = Hacıqabul rayonu }} {{YM |status = Şəhər |əvvəlki adı=Qazıməmməd |əhalisi = 27 536 (2020) |gerb=}} '''Hacıqabul''' (əvvəlki adı '''Qazı-məmməd''' olub<ref>{{Cite web |title=Tarixi |url=http://haciqabul-ih.gov.az/az/page/11.html |access-date=2022-12-24 |archive-date=2022-12-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221224094935/http://haciqabul-ih.gov.az/az/page/11.html |url-status=live }}</ref>) — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun inzibati mərkəzi. == Tarixi == [[XX əsr]]in başlanğıcında Azərbaycanı işğal edən Rusiya kommunistləri bu yaşayış məntəqəsinin adını dəyişərək ona kommunist rəhbərlərdən olan [[Qazıməmməd Ağasıyev]]in adını veriblər. 1938-ci ildə bura rayon tabeli şəhər statusu verildi.<ref>Президиум Верховного Совета Азербайджанского ССР. ''"Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года"''. Азербайджанское государственное издательство, Баку, 1961, стр. 8</ref> Azərbaycan müstəqilliyini qazandıqdan sonra 2000-ci ildə şəhərin və tabe olduğu rayonun adı dəyişdirilərək ona əvvəlki adı qaytarılıb. == Coğrafiyası və iqlimi == Əsasən düzənlikdir, lakin [[Böyük Qafqaz]] dağlarının bəzi təpəlikləri rayonun ərazisində aydın görünür. Torpaqları şoran, bitki örtüyü zəifdir. Kür çayı sahili boyunca tuqay meşələri uzanır. Meşələrdə çaqqal, canavar, tülükü, vəhşi pişik, porsuq, kirpi, dovşan və gürzə kimi zəhərli ilanlar yaşayır. İqlimi olduqca sərtdir, yayda çox isti, qışda çox soyuq. == Əhalisi == {| class="wikitable" |- ! 1859-cu il !! 1923-cü il !! 1926-cı il !! 1939-cu il !! 1959-cu il !! 1979-cu il !! 1999-cu il !! 2009-cu il !! 2016-cı il !! 2020-ci il |- | 13 ||{{artış}} 1 120 ||{{artış}} 1 889 ||{{artış}} 6 358 ||{{artış}} 12 238 ||{{artış}} 19 066 ||{{artış}} 22 350 ||{{artış}} 25 052 ||{{artış}} 26 800 ||{{artış}} 27 536 |} == Dəmiryol == [[Hacıqabul]], şərqdən qərbə doğru uzanan, Azərbaycanın paytaxtını Bakını ölkənin qalan hissəsi ilə birləşdirən Azərbaycanın əsas dəmir yolu xəttlərindən birində yerləşir. [[Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti]] şəhər boyunca işləyəcək. Dəmir yolu həm insanların daşınmasını, həm də neft və çınqıl kimi malların və malların daşınmasını təmin edir. Hacıqabul Mərkəzi Stansiyası şəhərlə milli və beynəlxalq dəmir yolu əlaqələri üçün son dayanacaqdır. [[Türkiyə]], [[Gürcüstan]] və [[Azərbaycanı]] birbaşa birləşdirən [[Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti]]nin tikintisi 2007-ci ildə başlamış və 2015-ci ildə başa çatdırılması planlaşdırılır. Tamamlanmış bir filial şəhəri Gürcüstanın Tiflisi ilə birləşdirəcək və oradan qatarlar Türkiyədəki Axalkalaki və Qars şəhərlərinə getməyə davam edəcəkdir. == İqtisadiyyatı == 1979-cu ildə Qazı-məmməd-də Qazı-məmməd balıq fabriki, avtomobil dayanacağı, yerli sənaye zavodu, mexanikləşdirilmiş daş soba, stansiya, 4 on yaşlı uşaq, 3 səkkiz yaşlı uşaq bağçası, 2 məktəb, mədəniyyət evi və bir ev inşa edildi. 2 klinika, 2 uşaq bağçası. Şəhərdə 9 tam orta məktəb, humanitar fənlər üzrə məktəb-lisey, idman məktəbi, şahmat məktəbi, uşaq yaradıcılığı mərkəzi, texniki yaradıcılıq mərkəzi, regional mədəniyyət mərkəzi, 2 klub, 7 kitabxana, diyarşünaslıq muzeyi, [[Heydər Əliyev mərkəzi]], rayon xəstəxanası və s. uşaq xəstəxanası. Şəhərdəki sənaye müəssisələrindən keramika plitələri fabriki, balıq fabriki, kərpic fabriki və quşçuluq fabriki var. 2019-cu ildə [[Hacıqabul avtomobil zavodunun]] inşasına başlandı, burada [[Scania]] avtobuslarının istehsalına başlanacaqdır. Kənd təsərrüfatı, əkinçilik, balıqçılıq, heyvandarlıq və bağçılıq geniş yayılıb. Torpaqları şoran olsa da, bol məhsul əldə etmək mümkündür, xüsusən [[Kür çayı]] sahilindəki münbit torpaqlarda. Tuqay meşələrində bitən yulğun ağacları odun kimi yığılır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Azərbaycan-qaralama}} {{şəhər-qaralama}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}}Real aikido ilk dəfə burada yaranıb banisi Nicat olub{{Azərbaycan şəhərləri siyahısı}} [[Kateqoriya:Hacıqabul| ]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın adı dəyişdirilmiş yaşayış məntəqələri]] [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun şəhərləri]] psjipya0p0ypbuc673tuhticwfzop5c 0 116876 7865526 5534133 2024-11-27T07:52:19Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:İtaliya astronomları]] əlavə olundu 7865526 wikitext text/x-wiki {{Filosof |adı = Cordano Bruno |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Giordano Bruno.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = '''Cordano Bruno''' |ilk adı = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[italyan]] |dövr = |istiqaməti = |əsas maraqları = |əhəmiyyətli ideyaları= |təsirlənmişləri = |təsir etmişləri = |tanınır = |məktəbi = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Cordano Bruno''' ({{Dil-it|Giordano Bruno}}; {{DVTY}}) — [[İtalyanlar|italyan]] [[filosof]]-[[Panteizm|panteisti]] və [[şair]]i. == Həyat və fəaliyyəti == Böyük [[İtaliya]] mütəfəkkiri Cordano əsl qəhrəman, elm fədaisi oldu. Valideynləri onu yeniyetmə ikən monastıra vermişdilər. Lakin Cordano hələ uşaq yaşlarından başlayaraq biliyə böyük maraq göstərir, özünü ibadətə yox, elmə həsr edirdi. Bruno monastır başçılarından gizlin Nikolay Kopernikin kitabını oxudu və başa düşdü ki, dini dünyagörüş yalan və cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyil. Onun haqqında monastır başçılarına dayanmadan çuğulluq etməyə başladılar və Bruno monastırdan qaçmalı oldu. Sərgərdanlıq, təhlükə ilə dolu, lakin parlaq və qaynar həyat başlandı. [[Katolik]] və [[protestant]] ruhaniləri alimi rahat yaşamağa və işləməyə qoymurdular. 16 il ərzində o, [[Fransa]], [[İngiltərə]], [[Almaniya]] və [[Çexiya]]da olmuşdu. Bruno gözəl mühazirəçi və istedadlı yazıçı idi. Kopernik təlimini inkişaf etdirən Bruno göstərirdi ki, [[Kainat]]ın hüdudu, ölçüsü və sonu yoxdur. Nəinki [[Yer]], hətta [[Günəş]]in özü də [[dünya]]nın mərkəzi deyil. Kainat saysız-hesabsız [[ulduz]]lardan ibarətdir; onlardan hər biri bizdən uzaqda olan günəşdir. Bu günəşlərin hər birinin ətrafında öz [[planet]]ləri fırlanır. [[Vətən]] həsrətinə dözə bilməyən Bruno [[İtaliya]]ya qayıtdı. Burada o, xaincəsinə ələ verildi və [[kilsə]] məhkəməsinin pəncəsinə keçdi. Bruno, demək olar səkkiz il dəhşətli həbsxanalarda saxlanıldı. Lakin kilsə məhkəməsi nə işgəncə, nə də dilə tutmaqla onu öz baxışlarından döndərə bilmədi. Kilsə məhkəməsi alimi tonqalda yandırılmağa məhkum etdi. Bruno məhkəmənin hökmünü dinlədikdən sonra öz cəlladlarının üzünəcə dedi: ''Hökmü oxuyarkən siz qorxudan tir-tir əsirsiniz, mən isə tonqalda yandırılmağa gedərkən sizin qədər qorxmuram''. [[1600]]-cü ildə Bruno yandırıldı. Onun edam olunduğu yerdə, Romanın Güllər meydanında sonralar alimə abidə ucaldıldı. Həmin abidənin üzərində bu sözlər həkk olunmuşdur: ''O, bütün [[xalq]]ların fikir azadlığı uğrunda öz səsini ucaltmış və bu azadlıq yolunda da ölümə getmişdir''. İtalyan rahib-dominikan; • Filosof və şair; • Panteizmin nümayəndəsi; • Əsgər Covanni Brunonun ailəsində Neapol yaxınlığında Nolada anadan olub; • 11 yaşında onu Neapola ədəbiyyatı, məntiqi və dialektikanı öyrənməyə oxumağa aparmışlar. 15 yaşında 1563-cü ildə o, yerli Müqəddəs Dominik kilsəsinə daxil olmuşdur. Burada 1565-ci ildə o, rahib olmuş və Cordano adını almışdır; • Xeyli müddətdən sonra Məryəm ananın günahsız döllənməsinə dair şübhələri olduğuna görə özünə qarşı şübhə yaratmışdır. Rəhbərlik onun fəaliyyətini araşdırmağa məcbur olmuşdur. Nəticələri gözləmədən Bruno Romaya qaçmış lakin buranı kifayət qədər təhlükəsiz saymayaraq İtaliyanın şimalına doğru qaçmışdır; • 35 yaşlı filosof Londonda yaşamış, sonra isə Oksfordda lakin yerli professorla mübahisə etdikdən sonra o, yenə Londona köçmüş və orada bir çox əsərlər nəşr etdirmişdir ki, onların arasında da ən əsası «Kainatın sonsuzluğu və dünyalar haqqında» (1584) əsəridir. İngiltərədə Cordano Bruno Yelizaveta krallığının yüksək rütbəli şəxslərini Kopernikin ideyalarının düzgünlüyünə inandırmağa çalışırdı ki, buna görə Günəş planet sisteminin mərkəzində yerləşir, Yer yox. Bu Qalileyin Kopernikin doktrinasını ümumiləşdirməzdən əvvəl baş vermişdir.İngiltərədə ona Kopernikin sadə sistemini yaymaq müyəssər olmadı: nə Şekspir, nə də ki, Bekon onun göstərdiyi səylərə uymadılar, lakin ciddi şəkildə Aristotelin sistemi ilə gedirdilər və hesab edirdilər ki, Günəş Yer ətrafında fırlanan başqa planetlər kimidir. Yalnız Vilyam Herbert, həkim və fizik Kopernikin sistemini həqiqət kimi qəbul etmiş və təcrübə yolu ilə belə nəticəyə gəlmişdir ki, Yer böyük bir maqnitdir. O, müəyyən etdi ki, Yer hərəkət zamanı maqnetizm qüvvələri ilə idarə edilir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Cordano Brunonun sözləri və sübutları təhtəlşüur səviyyədə Şekspirin dəstəyini qazandı ki, o, da tez-tez onun ideyalarını öz əsərlərində istifadə etməyə başladı; • İngiltərənin yüksək hakimiyyətlərinin himayəsinə baxmayaraq iki soldan sonra 1585-ci ildə o, faktiki olaraq Fransaya, sonra da Almaniyaya qaçmalı olmuşdu və orada ona mühazirə oxumaq qadağan edilmişdir. Cordano Bruno yeddi il Venesiya və Romada müqəddəs inkvizisiyada keçirmişdir. Bruno özünə düşmən qazanmaqda çox maraqlı bir istedada malik idi. O, özünün idrakının qəbul etmədiyi istənilən ənənədən imtina edirdi və onunla mübahisə edənlərə birbaşa olaraq deyirdi ki, onlar axmaq və səfehdirlər. O, özünü dünya vətəndaşı, Günəş və Yer oğlu, akademiyasız akademik sayırdı; == Fəlsəfəsi == O, fəlsəfi baxışları ilə [[mistisizm]]ə meyli idi. Öz əsərlərində Bruno tez-tez Hermes Trismegistin adına istinad edirdi. Brunoya [[Nikolay Kopernik|Kopernikin]] təliminin böyük təsiri vardır, bu təlimi o, dini-fəlsəfi yanaşmadan və [[Platon]]un ideyalarının Marsilio Façino tərəfindən edilən tərcümələrindən özü üçün yeni kəşf etmiş kimi şərh edirdi. Digər təsirlər arasında Foma Akvinski, Averros(İbn Rüşd), Duns Skot və Nikolay Kuzanskinin adlarını çəkmək olar. Bruno öz fəlsəfəsində neoplatonizm ideyaları (xüsusən vahid başlanğıc və dünya ruhunun Kainatın hərəkətverici prinsipi olması haqqında təsəvvürlər – bunlar Brunonu hilozoizmə gətirmişdir) antik dövrün materialistləri və pifaqorçuların baxışlarının güclü təsir ilə kəsişirdi. Bruno Nikolay Kuzanskidən Allahın müsbət müəyyən edilməsinin qeyri-mümkünlüyü ideyasından yaranan “mənfi teologiya” ideyasını götürmüşdür. Bu ona imkan vermişdir ki, sxolastik aristotelizmə özünün panteistik təbiət fəlsəfəsini qarşı qoymağa imkan vermişdir. Bruno hesab edirdi ki, fəlsəfənin məqsədi təbiətdən üstün Allahın deyil , təbiətin anlanmasıdır ki, bu da “əşyalarda Allahdır”. Varlığın əsas vahidi monaddır, bunun fəaliyyətində cismani və ruhi, subyekt və obyekt birləşirlər. Ən ali [[substansiya]] «monadların monadıdır», və ya Allahdır; bir vahid kimi o, bütün tək şeylərdə üzə çarpır — «hər bir şeydə hər şey». Brunonun bu ideyaları Yeni əsrin fəlsəfəsinin inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir: vahid substansiyanın tək əşyalara münasibətdə ideyası Spinoza tərəfindən işlənib hazırlanmış, monadlar ideyası Leybnits tərəfindən, varlıq və vahidlik ideyaları və «ziddiyyətlərin üst-üstə düşməsi» dialektikada Şellinq və Hegel tərəfindən işlənib hazırlanırdı. == Kosmologiya == Kopernikin [[Heliosentrik sistem|heliosentrik nəzəriyyəsini]] və Nikolay Kuzanskinin fəlsəfəsini inkişaf etdirərkən Bruno bir neçə mülahizə irəli sürürdü: maddi göy sferalarının olmaması, Kainatın hüdudsuzluğu barədə, ulduzların ətrafında planetlərin fırlandığı uzaq günəşlər olması barədə, bizim Günəş sistemi daxilində o zamanlar naməlum planetlərin mövcudluğu barədə. Bruno Yer və göy arasında ziddiyyətin orta əsr təqdimatını rədd edirdi və dünyanın fiziki cəhətdə yekcins olmasını təkid edirdi ( cismin ibarət olduğu 5 element haqqında təlimi — yer, su, alov, hava və efir). O, digər planetlərdə həyatın mövcudluğunun mümkünlüyünü təxmin etmişdir. Bruno təbiət elmlərinə xas olan ideyalardan uzaq görünən dünyanın mistik anlamına meyli idi. Bruno Kopernikin təliminin təbliğatçısı deyil, onun aşkar etdiyi okkult sirlərinin təbliğatçısı idi. Bruno riyazi sintezi dini təlimə döndərdi, kainatı Lulliy, Fiçino və Piko kimi eyni terminlərdə, yəni sehrli kainat kimi nəzərdən keçirirdi. Filosofun məqsədi kainatı dəlib keçən görünməz qüvvələrdən istifadə hesab edilirdi, və bu qüvvələr açar isə Trismegistdə idi. 9 fevralda [[inkvizisiya]] tribunalı öz hökmü ilə Brunonu «peşmançılığını etiraf etməmiş, tərs və dəyişməz kafir» kimi tanımışdır. Bruno ruhani addan məhrum olmuş və kilsədən qovulmuşdur. Onu Romanın qubernatorunun məhkəməsinə həvalə etmiş və onu “ən amansız cəzaya və qan axıtmamaqla” məruz qoymağı tapşırmışlar ki, bu da onu diri-diri yandırmaq demək idi. Hökmə cavab olaraq Bruno hakimlərə demişdir: {{cquote|Ola bilsin ki, siz bu hökmü mən onu qulaq asarkən keçirdiyim qorxu hissindən daha çox qorxu ilə elan edirsiniz.}} Qeyri-dini məhkəmənin qərarı ilə 17 fevral 1600-ci ildə Brunonu Romada Güllər meydanında (italyanca Campo dei Fiori) diri-diri yandırdılar. Cəlladlar Brunonu edam yerinə ağzında əski ilə gərtimiş, onu alovun mərkəzində olan tirə onu dəmir zəncirlə bağlamış və üzərindən də yaş kəndiri bağlamışlar. Bu yaş kəndir alovun təsiri ilə quruduqca dartılır və onun bədəninə yeriyirdi. Brunonun söz sözləri bu oldu: « Mən könüllü şəkildə bir əzabkeş kimi ölürəm və bilirəm ki, mənin ruhum mənim son nəfəsimlə cənnətə qalxacaq». {{Vikilər | commons = | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Cordano Bruno | n = | m = }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:İtaliya astronomları]] [[Kateqoriya:Yandırılaraq edam edilmiş şəxslər]] [[Kateqoriya:Atomistlər]] 6tvp8rjob4y86t2ly3cfsqfcqvqenvj 0 121590 7865521 7655044 2024-11-27T07:51:19Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865521 wikitext text/x-wiki {{Universitet}} '''Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu''' — [[Moskva]]da ([[Rusiya]]) humanitar profilli [[ali məktəb]]. İnstitut Maksim Qorkinin ədəbi fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar "Yazıçılara ifadə imkanlarını artırmaq, peşəkarlıqlarını yüksəltmək, hərtərəfli inkişaf etmələri üçün təhsil mərkəzi, köhnə ədəbi irsi tənqidi şəkildə mənimsəmək və SSRİ xalqlarının bədii ədəbiyyatının öyrənilməsi üçün laboratoriya kimi" yaradılıb.<ref name="litrossia">{{cite web|url=https://litrossia.ru/item/9644-bude-zhiv-orekh-bude-vsjo-pomre-orekh-ne-bude-nichego-zhizn-russkoj-provintsii/|title=Без лишних словесных игр. Кто руководил Литинститутом в первые десятилетия его существования|author=Вячеслав Огрызко|date=2017-01-19|publisher=«[[:ru:Литературная Россия]]»|accessdate=2019-07-19|deadlink=no|description=''<small>Статья была опубликована в газете «[[Литературная Россия]]» № 2 / 2017, 19.01.2017</small>''|archive-date=2019-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719185130/https://litrossia.ru/item/9644-bude-zhiv-orekh-bude-vsjo-pomre-orekh-ne-bude-nichego-zhizn-russkoj-provintsii/}}</ref> 1933-cü ildə M. Qorkinin təşəbbüsü ilə (1946-cı ildən M. Qorkinin adını daşıyır) axşam fəhlə ədəbiyyat universiteti kimi açılıb. 1936-cı ildən SSRİ Yazıçılar İttifaqının nəzdində (1936–1939-cu illərdə axşam institutu, 1963–1965-ci illərdə qiyabi institut kimi) fəaliyyət göstərmişdir və indiki adı ilə adlandırılıb. 1942-ci ildə əyani və qiyabi şöbələrə bölünüb.<ref>{{cite web|url=https://napresne.info/wiki/l/12006/|title=Литературный институт имени А. М. Горького|publisher=На Пресне|accessdate=2018-06-13|archive-date=2018-06-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20180618203407/https://napresne.info/wiki/l/12006/|deadlink=no}}</ref> == Tarixi == Hazırda instituta qəbul yazıçı və tərcümə qabiliyyətlərini təsdiq edən müsabiqə vasitəsilə həyata keçirilir. İnstitutda müəllim heyəti ilə yanaşı yazıçı və şairlər də işləyirlər. Onlar müxtəlif ədəbi janrlar üzrə yaradıcı seminarlar keçirirlər. İnstitutun nəzdində Ali Ədəbiyyat Kursları (qeyri-humanitar təhsilli yazıçı və şairlər üçün), Ali Bədii Tərcümə Məktəbi, Redaktorlar kursu, Korrektorlar kursu və N. A. Bonkun xarici dil kursları fəaliyyət göstərir. İnstitutda K. Paustovski, [[Konstantin Simonov]], [[Yuri Trifonov]], [[Çingiz Aytmatov]], [[Rəsul Həmzətov]], E. Vinokurov, V. Sokolov, [[Fazil İsgəndər]], Y. U. Moriyu, A. Pristavkin, [[Bella Axmadulina]], [[Yevgeni Yevtuşenko]], [[Robert Rojdestvenski]], [[Oljas Süleymenov]] kimi görkəmli yazıçılar oxuyub və dərs deyiblər. SSRİ-nin digər respublikaları ilə yanaşı Azərbaycandan da [[Əli Kərim]], [[Nəbi Xəzri]], [[Asif Əfəndiyev]], [[İsa Hüseynov]], [[Əkrəm Əylisli]], [[Nəriman Həsənzadə]], [[Fikrət Qoca]], [[Salam Qədirzadə]], [[Səfər Alışarlı]], [[Natiq Rəsulzadə]], [[Nəsib Nəbioğlu]], [[Umud Rəhimoğlu]], [[Nazim Əhmədli]], [[Saday Budaqlı]], [[Maarif Soltan]], [[Zahid Sarıtorpaq]], [[Murad Köhnəqala]], [[Şaiq Vəli]], [[Etimad Başkeçid]], [[Aslan Kəmərli]], [[Orxan Fikrətoğlu]] kimi yazıçı və şairlər Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitiriblər. Müstəqillik illərindən sonra isə, institutun nəzdindəki Ali Ədəbiyyat kurslarını bitirən ilk azərbaycanlı — Moskvada yaşayan şair, tərcüməçi [[Afaq Şıxlı]] olmuşdur. 1953-cü ildən institutun nəzdində ali ədəbiyyat kursları fəaliyyət göstərir. 1983-cü ildə institut Xalqlar Dostluğu Ordeni ilə təltif olunub. 1992-ci ildən Rusiya Federasiyasının Təhsil və Elm Nazirliyinin idarəçiliyinə keçirilib. Artıq 70 ildir ki, institut Tver bulvarı 25 ünvanında, Moskvanın mərkəzində, Puşkin meydanının yanında yerləşir. Bura tarixi bir yerdir. Yazıçı, filosof [[Aleksandr Gertsen]] burada doğulub, S. Xomyakov, P. Y. Çaadayev, T. N. Qranovski, [[Nikolay Qoqol]], K. S. Aksakov kimi slavyanpərəst və qərbyönümlülər bu binada mübahisə edib, E. A. Boratınski, M. S. Şepkin və onlar kimi çoxlu artist, yazıçı, rəssamlar görüşüb. XX əsrdə burada [[Sergey Yesenin]], [[Aleksandr Blok]], [[Vladimir Mayakovski]] çıxış edib, 1928-ci ildə, İtaliyadan qayıdandan sonra Maksim Qorki ədəbiyyatşünaslarla bu məkanda görüşüb. Fligelin ərazisində [[Andrey Platonov]] (iyirmi il), [[Osip Mandelştam]], D. Andreyev, [[Boris Pasternak]], V. İvanov, S. N. Serqeyev-Tsenski, L. S. Sobolev və başqa məşhur yazıçılar yaşayıb.<ref name="lgz">{{cite web|url=http://www.lgz.ru/article/-48-6441-04-12-2013/literaturnyy-institut-80/|title=Литературный институт – 80|date=2013-04-12|publisher=Литературная газета|accessdate=2018-06-13|archive-date=2018-06-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20180618135035/http://www.lgz.ru/article/-48-6441-04-12-2013/literaturnyy-institut-80|deadlink=no}}</ref> XX əsrin 20-ci illərində bu binada ədəbiyyat muzeyi və o dövrdə Moskvada olan onlarla yazıçı təşkilatları fəaliyyət göstərdi. Burada müxtəlif jurnalların redaksiyaları ("Ədəbi mövqedə", "Bayraq") və nəşriyyatlar yerləşib.<ref>{{cite web|url=http://litsota.ru/literaturnyj-institut-v-gody-velikoj-otechestvennoj-vojny/|title=Литературный институт в годы Великой Отечественной войны|author=Анастасия Чернова|date=2015-06-20|publisher=Соты|accessdate=2018-06-13|archive-date=2018-06-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20180618205251/http://litsota.ru/literaturnyj-institut-v-gody-velikoj-otechestvennoj-vojny/|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|url=https://mos80.ru/l/leskov_lyashko/literaturnyy_institut.html|title=Литературный институт имени А. М. Горького|publisher=Энциклопедия «Москва»|accessdate=2018-06-13|archive-date=2018-06-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20180618205249/https://mos80.ru/l/leskov_lyashko/literaturnyy_institut.html|deadlink=no}}</ref><ref name="kultura">{{cite web|url=https://tvkultura.ru/article/show/article_id/104051/|title=80 лет назад открылся Литературный институт имени Горького|date=2013-12-03|publisher=Новости культуры|accessdate=2018-06-13|archive-date=2018-06-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20180618204240/https://tvkultura.ru/article/show/article_id/104051/|deadlink=no}}</ref> Hazırda təhsil prosesi ixtisas proqramı ilə ("ədəbi işçi", "ədəbi tərcüməçi") əyani və qiyabi olaraq həyata keçirilir. İnstituta qəbul üçün yaradıcılıq müsabiqəsi (bədii mətnlər təqdim olunur), [[rus dili]] (mətn), [[rus ədəbiyyatı]] (test), yaradıcı etüd (yazılı), yaradıcı söhbət (şifahi) kimi imtahanlardan keçmək lazımdır. İnstitutda tədris sistemi humanitar və ictimai fənn kurslarını, bədii ədəbiyyatın janr və bölgülərinə görə — proza, poeziya, dramaturgiya, uşaq ədəbiyyatı, [[ədəbi tənqid]], [[publisistika]], bədii ədəbiyyat tərcüməsi yaradıcılıq seminarları əhatə edir. Rus klassik ədəbiyyatı və slavyanşünaslıq, yeni rus ədəbiyyatı, xarici ədəbiyyat, [[ədəbiyyat nəzəriyyəsi]] və ədəbi tənqid, rus dili və stilistikası, xarici dillər və ictimai elmlər, ədəbi ustadlıq, bədii tərcümə kimi kafedralar işləyir. İnstitutun [[aspirantura]], doktorantura, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları üzrə dissertasiya şurası var. Həmçinin institutun nəzdində qəbul üçün lisey və hazırlıq kursları da mövcuddur.<ref>{{cite web|url=http://litinstitut.ru/about|title=Общая информация|publisher=Литературный институт имени А.М. Горького|accessdate=2018-06-13|archive-date=2018-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20180605070316/http://www.litinstitut.ru/about|deadlink=no}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.litinstitut.ru/index.php?area=1&p=static&page=alumnu_vlk Список выпускников Высших литературных Курсов] * [http://www.litinstitut.ru Сайт Института] * [https://yandex.ru/video/preview/?filmId=6947016022415418724&text=высшие+литературные+курсы Высшие литературные курсы при Валентине Сорокине] * [https://www.booksite.ru/fulltext/1005770/index.html Воспоминания о Литинституте : к 50-летию Литературного института им. А. М. Горького Союза писателей СССР, 1933–1983 : сборник / составитель К. Я. Ваншенкин. — Москва : Советский писатель, 1983. — 479 с. : ил., 16 л. ил.] * [https://moskvam.ru/publications/publication_3053.html Пётр Кошель. Вдоль течения] // Журнал "Москва", июль 2023 {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Rusiya universitetləri]] [[Kateqoriya:Moskvada təhsil]] [[Kateqoriya:1933-cü ildə SSRİ-də yarananlar]] 32axt6jia1xej81nn8ata8ykwscikvu 0 124522 7865780 7624997 2024-11-27T10:58:03Z Lawyer.F 268268 Tarixi dəqiqləşdirildi 7865780 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Şirvanlı}} {{YM |region = Ağdam rayonu }} '''Şirvanlı''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Ağdam rayonu]]nun Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref> Ağdam rayonunun Şirvanlı kəndi 1993-cü ildə Ermənistan Respublikası Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunub. Azərbaycan Respublikasının 29 noyabr 2002-ci il tarixli 384-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/1277 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə Ağdam rayonunun [https://e-qanun.az/framework/1277#:~:text=K%C9%99ng%C9%99rli%2C-,%C5%9Eirvanl%C4%B1,-v%C9%99%20Qaraqa%C5%9Fl%C4%B1%20k%C9%99ndl%C9%99ri Şirvanlı kəndi] Göytəpə kənd inzibati ərazi dairəsi tərkibindən ayrılaraq, yeni yaradılan Kəngərli kənd inzibati ərazi dairəsi verilmişdir. [[İkinci Qarabağ müharibəsi|İkinci Qarabağ Müharibəsindən]] əvvəl, 16 sentyabr 2024-cü il tarixində azvision saytının verdiyi məlumata görə <ref>{{Cite web |url=https://az.azvision.az/news/41432/news.html |access-date=2024-11-27 |website=az.azvision.az}}</ref> erməni silahlı bölmələri bu gecə Ağdam rayonunun Şirvanlı kəndi ərazisində yerləşən mövqelərdən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mövqelərini atəşə tutublar. [[Fayl:Ağdamın Şirvanlı kəndi.jpg|thumb|212x212px|Ağdamın Şirvanlı kəndi]] 20 noyabr 2020-ci ildə Kənd [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin nəzarətinə qaytarılmış, Müdafi Nazirliyi bu barədə [https://www.youtube.com/watch?v=iRi9iNa-Sos&t=7s videogörüntü] yayımlamışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == {{Ağdam rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Ağdam rayonu-qaralama}} [[Kateqoriya:Ağdam rayonunun kəndləri]] 9v9e817qgmi3l8izb2gh27gjx2o9eh1 0 129196 7865129 7670508 2024-11-26T20:31:23Z White Demon 75303 White Demon [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009-2017)]] səhifəsinin adını [[Vampirin gündəlikləri]] olaraq dəyişdi. 7670508 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri}} {{Serial |Tam adı = Vampirin Gündəlikləri |Orijinal adı = The Vampire Diaries |Şəkil = Vampirin Gündəlikləri (title card).png |Şəklin eni = |Şəkilaltı yazı = Serialın loqosu |Əsaslanır = L.C. Smitin ''"Vampirin Gündəlikləri"'' romanı |İlk baxış tarixləri = [[10 sentyabr]] [[2009]] |Rejissor = |Operator = |Prodüser = Kevin Uilliamson<br> Culie Plek<br> Lesli Morqenstein<br> Bob Levi<br> Karoline Drays<br> Melinda Hsu Teylor<br> Çad Fayvəş<br> Ceyms Stoterauks |Yaradıcısı = Kevin Uilliamson<br> Culie Plek |Ssenarist = |Rollarda = {{plainlist| *[[Nina Dobrev]] *Paul Uesli *[[Yan Somerhalder]] *Stiven R. Makkuin *Sara Kanninq *Kət Qraham *Kandis Kinq *Zak Roeriq *Kayla İvell *Maykl Trevino *Metyu Devis *Cosef Morqan *maykl Malarki }} |Yaş reytinqi = |Şüar = |Bəstəkar = Maykl Subi |Montaj = |Rəssam = |İstehsalçı ölkə = {{USA}} |İl = [[2009]] |İstehsalçı studiya = Outerbanks Entertainment<br> Alloy Entertainment<br> CBS Television Studios<br> Warner Bros. Television |Distributor = Warner Bros. Television Distribution |Dil = [[İngiliscə]] |İlk çıxış tarixi = [[10 sentyabr]] [[2009]] |Janr = [[Dram]]<br> Fövqəltəbii<br> [[Qorxu]]<br> [[Fantaziya]]<br> [[Romans]] |Növü = |Rəng = |Mövsüm sayı = 8 |Seriya sayı = 171 |Seriya vaxtı = 41–44 dəqiqə |Müddəti = [[10 sentyabr]] [[2009]] – [[10 mart]] [[2017]] |Telekanal = [[The CW]] |Dublyaj = |DublyajAz = |imdb_id = |Format = |Sayt =http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries }} '''Vampirin Gündəlikləri''' ({{Dil-en|The Vampire Diaries}}) — Kevin Uilliamson və Culie Plek tərəfindən Liza Ceyn Smit yazdığı eyni adlı roman seriyası əsasında yaradılmış [[ABŞ|Amerika]] istehsalı olan qorxu dram teleserialıdır. Serial [[10 sentyabr]] [[2009]]-cu ildə [[The CW]] kanalında yayımlanmağa başladı və 8 fəsil 171 seriadan sonra [[10 mart]] [[2017]]-ci ildə başa çatdı. Yayımlanmağa başladığı vaxtdan etibarən böyük tamaşaçı kütləsi toplayan serial 2006-cı ildən fəaliyyətə başlayan CW kanalında ən çox izlənən serial oldu.<ref>{{cite news |date=January 21, 2010 |url=http://latimesblogs.latimes.com/showtracker/2010/01/vampire-diaries-star-nina-dobrev.html |title='Vampire Diaries' star Nina Dobrev on Elena's look-alike dilemma and more |work=[[Los Angeles Times]] |accessdate=February 8, 2010 |archive-date=October 30, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030163153/https://latimesblogs.latimes.com/showtracker/2010/01/vampire-diaries-star-nina-dobrev.html |url-status=live }}</ref> Birinci fəsil 3 milyondan çox tamaşaçı tərəfindən izlənildi<ref>name="Season1"</ref> daha sonra isə bu rekordu ''[[Ox (teleserial, 2012)|Ox]]'' serialı qırdı. Serial bir çox mükafatlara layiq görülmüşdür, eləcədə 4 [[Xalqın seçimi mükafatı|Xalqın Seçimi Mükafatı]] və bir çox [[Yeniyetmə Seçimi Mükafatı]]na layiq görüldü. [[26 aprel]] [[2013]]-cü ildə The CW kanalı rəsmi sürətdə serialın [[spin-off|spinoff]]u olan ''[[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|İlk Doğulmuşlar]]'' serialını yayımlamağa başlayacağını bildirdi. Bu serialda mövzu vampirlərin original ailələri haqqında olacaqdır. Kanal serialın 2013-14-cü illərdə yayımlanacağını bildirdi.<ref>name="tvbythenumbers.zap2it.com"</ref> [[6 aprel]] [[2015]]-ci ildə serialın baş qəhrəman aktrisası [[Nina Dobrev]] [[İnstagram]] vasitəsi ilə özünün və tərəf müqavili olan Maykl Trevinonun (Teyler Lokvudu canlandıran) serialı 6-cı fəsildən sonra tərk edəcəklərini bildirdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.eonline.com/news/764952/yes-that-was-nina-dobrev-in-the-vampire-diaries-season-7-finale |access-date=2017-04-14 |archive-date=2022-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220405052549/https://www.eonline.com/news/764952/yes-that-was-nina-dobrev-in-the-vampire-diaries-season-7-finale |url-status=live }}</ref> 7-ci fəsildə Dobrev səs rolu üçün geri qayıtdı, Trevinon isə qonaq aktyor kimi çıxış etdi. 8-ci fəsildə Trevinon seriala geri qayıtdı.<ref>{{Cite web|url=http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|title=Michael Trevino Is Leaving The Vampire Diaries, Alongside Nina Dobrev|last=ANDRIAKOS|first=JACQUELINE|date=April 7, 2015|work=[[People (magazine)|People]]|access-date=March 18, 2016|archive-date=March 4, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304075050/http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|last=Roffman|first=Marisa|title='Vampire Diaries' Shocker: Star Nina Dobrev Exits|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|work=The Hollywood Reporter|date=April 6, 2015|accessdate=April 6, 2015|archive-date=June 23, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150623195206/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|url-status=live}}</ref> [[11 mart]] [[2016]]-cı ildə kanal serialın 8-ci fəsili üçün hazırlıqların getdiyini bildirdi.<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/11/the-flash-the-100-and-even-crazy-ex-girlfriend-renewed-all-11-cw-series-picked-up-for-2016-17/|title='The Flash', 'The 100' and even 'Crazy Ex-Girlfriend' renewed: All 11 CW series picked up for 2016-17|last=Porter|first=Rick|work=TV by the Numbers|date=March 11, 2016|accessdate=March 11, 2016|archive-date=March 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160312010604/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/11/the-flash-the-100-and-even-crazy-ex-girlfriend-renewed-all-11-cw-series-picked-up-for-2016-17/|url-status=dead}}</ref> Lakin həmin ilin 23 iyul tarixində fəsilin 16 seriadan ibarət olacağı və son fəsil olacağı xəbərini verdi.<ref>{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/comic-con-vampire-diaries-end-895646|title='Comic-Con: 'The Vampire Diaries' to End With Season 8|last=Goldberg|first=Lesley|work=The Hollywood Reporter|date=July 23, 2016|accessdate=July 23, 2016|archive-date=March 9, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210309013621/https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/comic-con-vampire-diaries-end-895646|url-status=live}}</ref> Final mövsüm [[21 oktyabr]] [[2016]]-cı ilə yayımlanmağa başladı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://release-date.info/tv-series/the-vampire-diaries-season-8-release-date-3899330212/ |access-date=2017-04-14 |archive-date=2017-07-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170703210342/http://release-date.info/tv-series/the-vampire-diaries-season-8-release-date-3899330212/ |url-status=live }}</ref> ==Rollarda== {{main|Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı}} [[Fayl:The Vampire Diaries at PaleyFest 2014.jpg|thumb|right|[[Yan Somerhalder]], [[Nina Dobrev]] və Paul Uesli 2014-cü ildə PaleyFest-də]] * [[Nina Dobrev]] - Elena Qilbert və Katerin Petrov (1–6 mövsümlər; 7-ci mövsümdə dublaj; 8-ci mövsümdə qonaq),<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/nina-dobrev "CW cast 'Nina Dobrev'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140408005229/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/nina-dobrev |date=2014-04-08 }}. [[The CW]]. Retrieved April 13, 2014.</ref> Vampir qardaşlardan biri olan Stefan Salvatora aşiqdir. Daha sonra isə onu Demon ilə dəyişir."<ref>{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2013/07/25/supernatural-suits-covert-affairs-blue-bloods-spoiler-room/2|title='Supernatural', 'Suits', 'Covert Affairs', 'Blue Bloods': Find out what's next in Spoiler Room|last=Gonzalez|first=Sandra|work=Entertainment Weekly|date=July 25, 2013|accessdate=February 13, 2014|archive-date=October 18, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141018084604/http://insidetv.ew.com/2013/07/25/supernatural-suits-covert-affairs-blue-bloods-spoiler-room/2/|url-status=live}}</ref> * Paul Uizli - Stefan Salvator,<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/paul-wesley "CW cast 'Paul Wesley'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100815112118/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/paul-wesley |date=2010-08-15 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Qardaşı Demondan fərqli olaraq yaxşı xasiyyətli vampir, Elenanın sevgilisi. * [[Yan Somerhalder]] - Demon Salvator,<ref name="New York Magazine Interview: Ian Somerhalder">{{cite web |first=Lori |last=Fradkin |title=The Vampire Diaries' Ian Somerhalder on Being a Vampire and Returning to Lost |work=[[New York (magazine)|New York Magazine]] |date=September 24, 2009 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.vulture.com/2009/09/the_vampire_diaries_ian_somerh.html |archive-date=February 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220227222003/https://www.vulture.com/2009/09/the_vampire_diaries_ian_somerh.html |url-status=live }}</ref> Qardaşı Stefandan fərqli olaraq pis xasiyyətli vampir. Serialın anti-qəhrəmanı * Stiven R. Makkuen - Ceremi Qilbert (1–6 fəsillər; 8-ci fəsildə qonaq),<ref>name="MTV Interview: Steven R. McQueen">{{cite web |first=Jean |last=Bentley |title=Exclusive Q&A with The Vampire Diaries' Sara Canning |work=[[Teen Vogue]] |date=May 13, 2010 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/01/28/vampire-diaries-star-steven-r-mcqueen-dishes-on-dude-bonding-roadtrips-and-filming-in-atlanta |archive-date=June 17, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120617125437/http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/01/28/vampire-diaries-star-steven-r-mcqueen-dishes-on-dude-bonding-roadtrips-and-filming-in-atlanta |url-status=live }}</ref> Elenanın kiçik qardaşı. 4-cü fəsildə Katerina tərəfindən öldürülür. * Sara Kanninq - Cenna Sommers (1–2 fəsillər; 3, 5, 6 fəsillərdə qonaq),<ref>name="Teen Vogue Interview: Sara Canning">{{cite web |first=Alison S. |last=Cohn |title='Vampire Diaries' Star Steven R. McQueen Dishes On Dude-Bonding Roadtrips And Filming In Atlanta |publisher=MTV |date=January 28, 2010 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.teenvogue.com/blog/teen-vogue-daily/2010/05/exclusive-qa-with-the-vampire-diaries-sara-canning.html |archive-date=October 20, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141020202406/http://www.teenvogue.com/blog/teen-vogue-daily/2010/05/exclusive-qa-with-the-vampire-diaries-sara-canning.html |url-status=live }}</ref> Ceremi və Elenanın xalası * Kət Qraham - Bonni Bennett<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/kat-graham "CW cast 'Katerina Graham'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110410041639/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/kat-graham |date=2011-04-10 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Elenanın ən yaxın rəfiqəsi, güclü cadugər * Kandis Kinq - Karolina Forbes<ref>name="Nylon Inverview: Candice Accola">{{cite web |first=Faran |last=Krentcil |title=The Inside: Candice Accola |work=[[Nylon (magazine)|Nylon]] |date=September 24, 2009 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.nylonmag.com/?section=article&parid=3619 |archive-date=June 9, 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/68INyDgkY?url=http://www.nylonmag.com/?section=article&parid=3619 |url-status=dead }}</ref> Elena və Bonninin ən yaxın dostu * Zak Roeriq - Mətt Donovan<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/zach-roerig "CW cast 'Zach Roerig'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100815092439/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/zach-roerig |date=2010-08-15 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Elenanın uşaqlıq dostu və keçmiş sevgilisi. Vikkinin qardaşı * Kayla İvell - Vikki Donovan (1, 2–3, 5, 8 fəsillər), Matin bacısı. * Maykl Trevino - Tayler Lokvud<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/michael-trevino "CW cast 'Michael Trevino'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140122154439/https://cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/michael-trevino |date=2014-01-22 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Ceremi və Metin ən yaxın dostu * Matt Davis - Alarik Saltzman (1–3, 6–8, 4–5 fəsillər),<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/matt-davis "CW cast 'Matt Davis'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101102110847/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/matt-davis |date=2010-11-02 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Tarix müəllimi, vampir ovçusu * Coseph Morqan<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/joseph-morgan "CW cast 'Joseph Morgan'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140124183026/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/joseph-morgan |date=2014-01-24 }}. [[The CW]]. Retrieved April 13, 2014.</ref> - əsas vampir ( 2, 3, 4, 5, 7 fəsillər). * Maykl Malarki<ref>name="Enzo Regular Season 6">{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|title='Vampire Diaries': Michael Malarkey will be a series regular - EW.com|publisher=|accessdate=February 22, 2015|archive-date=January 21, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150121041938/http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|url-status=live}}</ref> - Con (5, 6, 8 fəsillər), Vampirlərdən biri ==Xarici Keçidlər== *[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries Serialın rəsmi saytı] *[http://www.warnertv.com/shows/TheVampireDiaries ''Vampirin Gündəlikləri''] Warner TV-də *{{IMDb title|1405406|Vampirin Gündəlikləri}} *{{tv.com show|the-vampire-diaries|Vampirin Gündəlikləri}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:ABŞ teleserialları]] [[Kateqoriya:The CW teleserialları]] [[Kateqoriya:2009-cu ilin teleserialları]] [[Kateqoriya:İngilis dilində teleseriallar]] [[Kateqoriya:Warner Bros. Television teleserialları]] [[Kateqoriya:ABŞ-ın romantik-dram teleserialları]] 5ta0f62e99qc74kbod8rm093kho02fg 7865132 7865129 2024-11-26T20:31:44Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865132 wikitext text/x-wiki {{Serial |Tam adı = Vampirin Gündəlikləri |Orijinal adı = The Vampire Diaries |Şəkil = Vampirin Gündəlikləri (title card).png |Şəklin eni = |Şəkilaltı yazı = Serialın loqosu |Əsaslanır = L.C. Smitin ''"Vampirin Gündəlikləri"'' romanı |İlk baxış tarixləri = 10 sentyabr 2009 |Rejissor = |Operator = |Prodüser = Kevin Uilliamson<br> Culie Plek<br> Lesli Morqenstein<br> Bob Levi<br> Karoline Drays<br> Melinda Hsu Teylor<br> Çad Fayvəş<br> Ceyms Stoterauks |Yaradıcısı = Kevin Uilliamson<br> Culie Plek |Ssenarist = |Rollarda = {{plainlist| *[[Nina Dobrev]] *Paul Uesli *[[Yan Somerhalder]] *Stiven R. Makkuin *Sara Kanninq *Kət Qraham *Kandis Kinq *Zak Roeriq *Kayla İvell *Maykl Trevino *Metyu Devis *Cosef Morqan *maykl Malarki }} |Yaş reytinqi = |Şüar = |Bəstəkar = Maykl Subi |Montaj = |Rəssam = |İstehsalçı ölkə = {{USA}} |İl = 2009 |İstehsalçı studiya = Outerbanks Entertainment<br> Alloy Entertainment<br> CBS Television Studios<br> Warner Bros. Television |Distributor = Warner Bros. Television Distribution |Dil = [[İngiliscə]] |İlk çıxış tarixi = 10 sentyabr 2009 |Janr = [[Dram]]<br> Fövqəltəbii<br> [[Qorxu]]<br> [[Fantaziya]]<br> [[Romans]] |Növü = |Rəng = |Mövsüm sayı = 8 |Seriya sayı = 171 |Seriya vaxtı = 41–44 dəqiqə |Müddəti = 10 sentyabr 2009 – 10 mart 2017 |Telekanal = [[The CW]] |Dublyaj = |DublyajAz = |imdb_id = |Format = |Sayt =http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries }} '''Vampirin gündəlikləri''' ({{Dil-en|The Vampire Diaries}}) — Kevin Uilliamson və Culie Plek tərəfindən Liza Ceyn Smit yazdığı eyniadlı roman seriyası əsasında yaradılmış [[ABŞ|Amerika]] istehsalı olan qorxu dram teleserialıdır. Serial 10 sentyabr 2009-cu ildə [[The CW]] kanalında yayımlanmağa başladı və 8 fəsil 171 seriadan sonra 10 mart 2017-ci ildə başa çatdı. Yayımlanmağa başladığı vaxtdan etibarən böyük tamaşaçı kütləsi toplayan serial 2006-cı ildən fəaliyyətə başlayan CW kanalında ən çox izlənən serial oldu.<ref>{{cite news |date=January 21, 2010 |url=http://latimesblogs.latimes.com/showtracker/2010/01/vampire-diaries-star-nina-dobrev.html |title='Vampire Diaries' star Nina Dobrev on Elena's look-alike dilemma and more |work=[[Los Angeles Times]] |accessdate=February 8, 2010 |archive-date=October 30, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030163153/https://latimesblogs.latimes.com/showtracker/2010/01/vampire-diaries-star-nina-dobrev.html |url-status=live }}</ref> Birinci fəsil 3 milyondan çox tamaşaçı tərəfindən izlənildi<ref>name="Season1"</ref> daha sonra isə bu rekordu ''[[Ox (teleserial, 2012)|Ox]]'' serialı qırdı. Serial bir çox mükafatlara layiq görülmüşdür, eləcədə 4 [[Xalqın seçimi mükafatı|Xalqın Seçimi Mükafatı]] və bir çox [[Yeniyetmə Seçimi Mükafatı]]na layiq görüldü. 26 aprel 2013-cü ildə The CW kanalı rəsmi sürətdə serialın [[spin-off|spinoffu]] olan ''[[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|İlk Doğulmuşlar]]'' serialını yayımlamağa başlayacağını bildirdi. Bu serialda mövzu vampirlərin original ailələri haqqında olacaqdır. Kanal serialın 2013–14-cü illərdə yayımlanacağını bildirdi.<ref>name="tvbythenumbers.zap2it.com"</ref> 6 aprel 2015-ci ildə serialın baş qəhrəman aktrisası [[Nina Dobrev]] [[İnstagram]] vasitəsilə özünün və tərəf müqavili olan Maykl Trevinonun (Teyler Lokvudu canlandıran) serialı 6-cı fəsildən sonra tərk edəcəklərini bildirdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.eonline.com/news/764952/yes-that-was-nina-dobrev-in-the-vampire-diaries-season-7-finale |access-date=2017-04-14 |archive-date=2022-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220405052549/https://www.eonline.com/news/764952/yes-that-was-nina-dobrev-in-the-vampire-diaries-season-7-finale |url-status=live }}</ref> 7-ci fəsildə Dobrev səs rolu üçün geri qayıtdı, Trevinon isə qonaq aktyor kimi çıxış etdi. 8-ci fəsildə Trevinon seriala geri qayıtdı.<ref>{{Cite web|url=http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|title=Michael Trevino Is Leaving The Vampire Diaries, Alongside Nina Dobrev|last=ANDRIAKOS|first=JACQUELINE|date=April 7, 2015|work=[[People (magazine)|People]]|access-date=March 18, 2016|archive-date=March 4, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304075050/http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|last=Roffman|first=Marisa|title='Vampire Diaries' Shocker: Star Nina Dobrev Exits|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|work=The Hollywood Reporter|date=April 6, 2015|accessdate=April 6, 2015|archive-date=June 23, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150623195206/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|url-status=live}}</ref> 11 mart 2016-cı ildə kanal serialın 8-ci fəsili üçün hazırlıqların getdiyini bildirdi.<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/11/the-flash-the-100-and-even-crazy-ex-girlfriend-renewed-all-11-cw-series-picked-up-for-2016-17/|title='The Flash', 'The 100' and even 'Crazy Ex-Girlfriend' renewed: All 11 CW series picked up for 2016-17|last=Porter|first=Rick|work=TV by the Numbers|date=March 11, 2016|accessdate=March 11, 2016|archive-date=March 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160312010604/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/11/the-flash-the-100-and-even-crazy-ex-girlfriend-renewed-all-11-cw-series-picked-up-for-2016-17/|url-status=dead}}</ref> Lakin həmin ilin 23 iyul tarixində fəsilin 16 seriadan ibarət olacağı və son fəsil olacağı xəbərini verdi.<ref>{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/comic-con-vampire-diaries-end-895646|title='Comic-Con: 'The Vampire Diaries' to End With Season 8|last=Goldberg|first=Lesley|work=The Hollywood Reporter|date=July 23, 2016|accessdate=July 23, 2016|archive-date=March 9, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210309013621/https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/comic-con-vampire-diaries-end-895646|url-status=live}}</ref> Final mövsüm 21 oktyabr 2016-cı ilə yayımlanmağa başladı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://release-date.info/tv-series/the-vampire-diaries-season-8-release-date-3899330212/ |access-date=2017-04-14 |archive-date=2017-07-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170703210342/http://release-date.info/tv-series/the-vampire-diaries-season-8-release-date-3899330212/ |url-status=live }}</ref> == Rollarda == {{main|Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı}} [[Fayl:The Vampire Diaries at PaleyFest 2014.jpg|thumb|right|[[Yan Somerhalder]], [[Nina Dobrev]] və Paul Uesli 2014-cü ildə PaleyFest-də]] * [[Nina Dobrev]] — Elena Qilbert və Katerin Petrov (1–6 mövsümlər; 7-ci mövsümdə dublaj; 8-ci mövsümdə qonaq),<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/nina-dobrev "CW cast 'Nina Dobrev'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140408005229/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/nina-dobrev |date=2014-04-08 }}. [[The CW]]. Retrieved April 13, 2014.</ref> Vampir qardaşlardan biri olan Stefan Salvatora aşiqdir. Daha sonra isə onu Demon ilə dəyişir."<ref>{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2013/07/25/supernatural-suits-covert-affairs-blue-bloods-spoiler-room/2|title='Supernatural', 'Suits', 'Covert Affairs', 'Blue Bloods': Find out what's next in Spoiler Room|last=Gonzalez|first=Sandra|work=Entertainment Weekly|date=July 25, 2013|accessdate=February 13, 2014|archive-date=October 18, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141018084604/http://insidetv.ew.com/2013/07/25/supernatural-suits-covert-affairs-blue-bloods-spoiler-room/2/|url-status=live}}</ref> * Paul Uizli — Stefan Salvator,<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/paul-wesley "CW cast 'Paul Wesley'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100815112118/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/paul-wesley |date=2010-08-15 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Qardaşı Demondan fərqli olaraq yaxşı xasiyyətli vampir, Elenanın sevgilisi. * [[Yan Somerhalder]] — Demon Salvator,<ref name="New York Magazine Interview: Ian Somerhalder">{{cite web |first=Lori |last=Fradkin |title=The Vampire Diaries' Ian Somerhalder on Being a Vampire and Returning to Lost |work=[[New York (magazine)|New York Magazine]] |date=September 24, 2009 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.vulture.com/2009/09/the_vampire_diaries_ian_somerh.html |archive-date=February 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220227222003/https://www.vulture.com/2009/09/the_vampire_diaries_ian_somerh.html |url-status=live }}</ref> Qardaşı Stefandan fərqli olaraq pis xasiyyətli vampir. Serialın anti-qəhrəmanı * Stiven R. Makkuen — Ceremi Qilbert (1–6 fəsillər; 8-ci fəsildə qonaq),<ref>name="MTV Interview: Steven R. McQueen">{{cite web |first=Jean |last=Bentley |title=Exclusive Q&A with The Vampire Diaries' Sara Canning |work=[[Teen Vogue]] |date=May 13, 2010 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/01/28/vampire-diaries-star-steven-r-mcqueen-dishes-on-dude-bonding-roadtrips-and-filming-in-atlanta |archive-date=June 17, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120617125437/http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/01/28/vampire-diaries-star-steven-r-mcqueen-dishes-on-dude-bonding-roadtrips-and-filming-in-atlanta |url-status=live }}</ref> Elenanın kiçik qardaşı. 4-cü fəsildə Katerina tərəfindən öldürülür. * Sara Kanninq — Cenna Sommers (1–2 fəsillər; 3, 5, 6 fəsillərdə qonaq),<ref>name="Teen Vogue Interview: Sara Canning">{{cite web |first=Alison S. |last=Cohn |title='Vampire Diaries' Star Steven R. McQueen Dishes On Dude-Bonding Roadtrips And Filming In Atlanta |publisher=MTV |date=January 28, 2010 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.teenvogue.com/blog/teen-vogue-daily/2010/05/exclusive-qa-with-the-vampire-diaries-sara-canning.html |archive-date=October 20, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141020202406/http://www.teenvogue.com/blog/teen-vogue-daily/2010/05/exclusive-qa-with-the-vampire-diaries-sara-canning.html |url-status=live }}</ref> Ceremi və Elenanın xalası * Kət Qraham — Bonni Bennett<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/kat-graham "CW cast 'Katerina Graham'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110410041639/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/kat-graham |date=2011-04-10 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Elenanın ən yaxın rəfiqəsi, güclü cadugər * Kandis Kinq — Karolina Forbes<ref>name="Nylon Inverview: Candice Accola">{{cite web |first=Faran |last=Krentcil |title=The Inside: Candice Accola |work=[[Nylon (magazine)|Nylon]] |date=September 24, 2009 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.nylonmag.com/?section=article&parid=3619 |archive-date=June 9, 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/68INyDgkY?url=http://www.nylonmag.com/?section=article&parid=3619 |url-status=dead }}</ref> Elena və Bonninin ən yaxın dostu * Zak Roeriq — Mətt Donovan<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/zach-roerig "CW cast 'Zach Roerig'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100815092439/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/zach-roerig |date=2010-08-15 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Elenanın uşaqlıq dostu və keçmiş sevgilisi. Vikkinin qardaşı * Kayla İvell — Vikki Donovan (1, 2–3, 5, 8 fəsillər), Matin bacısı. * Maykl Trevino — Tayler Lokvud<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/michael-trevino "CW cast 'Michael Trevino'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140122154439/https://cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/michael-trevino |date=2014-01-22 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Ceremi və Metin ən yaxın dostu * Matt Davis — Alarik Saltzman (1–3, 6–8, 4–5 fəsillər),<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/matt-davis "CW cast 'Matt Davis'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101102110847/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/matt-davis |date=2010-11-02 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Tarix müəllimi, vampir ovçusu * Coseph Morqan<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/joseph-morgan "CW cast 'Joseph Morgan'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140124183026/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/joseph-morgan |date=2014-01-24 }}. [[The CW]]. Retrieved April 13, 2014.</ref> — əsas vampir (2, 3, 4, 5, 7 fəsillər). * Maykl Malarki<ref>name="Enzo Regular Season 6">{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|title='Vampire Diaries': Michael Malarkey will be a series regular - EW.com|publisher=|accessdate=February 22, 2015|archive-date=January 21, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150121041938/http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|url-status=live}}</ref> — Con (5, 6, 8 fəsillər), Vampirlərdən biri == Xarici Keçidlər == * [http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries Serialın rəsmi saytı] * [http://www.warnertv.com/shows/TheVampireDiaries ''Vampirin Gündəlikləri''] Warner TV-də * {{IMDb title|1405406|Vampirin Gündəlikləri}} * {{tv.com show|the-vampire-diaries|Vampirin Gündəlikləri}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:ABŞ teleserialları]] [[Kateqoriya:The CW teleserialları]] [[Kateqoriya:2009-cu ilin teleserialları]] [[Kateqoriya:İngilis dilində teleseriallar]] [[Kateqoriya:Warner Bros. Television teleserialları]] [[Kateqoriya:ABŞ-ın romantik-dram teleserialları]] 3sr1x7ccgewhefivgbikhueev3mlr8s 7865282 7865132 2024-11-27T04:57:24Z Araz Yaquboglu 17991 7865282 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} {{Serial |Tam adı = Vampirin Gündəlikləri |Orijinal adı = The Vampire Diaries |Şəkil = Vampirin Gündəlikləri (title card).png |Şəklin eni = |Şəkilaltı yazı = Serialın loqosu |Əsaslanır = L.C. Smitin ''"Vampirin Gündəlikləri"'' romanı |İlk baxış tarixləri = 10 sentyabr 2009 |Rejissor = |Operator = |Prodüser = Kevin Uilliamson<br> Culie Plek<br> Lesli Morqenstein<br> Bob Levi<br> Karoline Drays<br> Melinda Hsu Teylor<br> Çad Fayvəş<br> Ceyms Stoterauks |Yaradıcısı = Kevin Uilliamson<br> Culie Plek |Ssenarist = |Rollarda = {{plainlist| *[[Nina Dobrev]] *Paul Uesli *[[Yan Somerhalder]] *Stiven R. Makkuin *Sara Kanninq *Kət Qraham *Kandis Kinq *Zak Roeriq *Kayla İvell *Maykl Trevino *Metyu Devis *Cosef Morqan *maykl Malarki }} |Yaş reytinqi = |Şüar = |Bəstəkar = Maykl Subi |Montaj = |Rəssam = |İstehsalçı ölkə = {{USA}} |İl = 2009 |İstehsalçı studiya = Outerbanks Entertainment<br> Alloy Entertainment<br> CBS Television Studios<br> Warner Bros. Television |Distributor = Warner Bros. Television Distribution |Dil = [[İngiliscə]] |İlk çıxış tarixi = 10 sentyabr 2009 |Janr = [[Dram]]<br> Fövqəltəbii<br> [[Qorxu]]<br> [[Fantaziya]]<br> [[Romans]] |Növü = |Rəng = |Mövsüm sayı = 8 |Seriya sayı = 171 |Seriya vaxtı = 41–44 dəqiqə |Müddəti = 10 sentyabr 2009 – 10 mart 2017 |Telekanal = [[The CW]] |Dublyaj = |DublyajAz = |imdb_id = |Format = |Sayt =http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries }} '''Vampirin gündəlikləri''' ({{Dil-en|The Vampire Diaries}}) — Kevin Uilliamson və Culie Plek tərəfindən Liza Ceyn Smit yazdığı eyniadlı roman seriyası əsasında yaradılmış [[ABŞ|Amerika]] istehsalı olan qorxu dram teleserialıdır. Serial 10 sentyabr 2009-cu ildə [[The CW]] kanalında yayımlanmağa başladı və 8 fəsil 171 seriadan sonra 10 mart 2017-ci ildə başa çatdı. Yayımlanmağa başladığı vaxtdan etibarən böyük tamaşaçı kütləsi toplayan serial 2006-cı ildən fəaliyyətə başlayan CW kanalında ən çox izlənən serial oldu.<ref>{{cite news |date=January 21, 2010 |url=http://latimesblogs.latimes.com/showtracker/2010/01/vampire-diaries-star-nina-dobrev.html |title='Vampire Diaries' star Nina Dobrev on Elena's look-alike dilemma and more |work=[[Los Angeles Times]] |accessdate=February 8, 2010 |archive-date=October 30, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201030163153/https://latimesblogs.latimes.com/showtracker/2010/01/vampire-diaries-star-nina-dobrev.html |url-status=live }}</ref> Birinci fəsil 3 milyondan çox tamaşaçı tərəfindən izlənildi<ref>name="Season1"</ref> daha sonra isə bu rekordu ''[[Ox (teleserial, 2012)|Ox]]'' serialı qırdı. Serial bir çox mükafatlara layiq görülmüşdür, eləcədə 4 [[Xalqın seçimi mükafatı|Xalqın Seçimi Mükafatı]] və bir çox [[Yeniyetmə Seçimi Mükafatı]]na layiq görüldü. 26 aprel 2013-cü ildə The CW kanalı rəsmi sürətdə serialın [[spin-off|spinoffu]] olan ''[[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|İlk Doğulmuşlar]]'' serialını yayımlamağa başlayacağını bildirdi. Bu serialda mövzu vampirlərin original ailələri haqqında olacaqdır. Kanal serialın 2013–14-cü illərdə yayımlanacağını bildirdi.<ref>name="tvbythenumbers.zap2it.com"</ref> 6 aprel 2015-ci ildə serialın baş qəhrəman aktrisası [[Nina Dobrev]] [[İnstagram]] vasitəsilə özünün və tərəf müqavili olan Maykl Trevinonun (Teyler Lokvudu canlandıran) serialı 6-cı fəsildən sonra tərk edəcəklərini bildirdi.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.eonline.com/news/764952/yes-that-was-nina-dobrev-in-the-vampire-diaries-season-7-finale |access-date=2017-04-14 |archive-date=2022-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220405052549/https://www.eonline.com/news/764952/yes-that-was-nina-dobrev-in-the-vampire-diaries-season-7-finale |url-status=live }}</ref> 7-ci fəsildə Dobrev səs rolu üçün geri qayıtdı, Trevinon isə qonaq aktyor kimi çıxış etdi. 8-ci fəsildə Trevinon seriala geri qayıtdı.<ref>{{Cite web|url=http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|title=Michael Trevino Is Leaving The Vampire Diaries, Alongside Nina Dobrev|last=ANDRIAKOS|first=JACQUELINE|date=April 7, 2015|work=[[People (magazine)|People]]|access-date=March 18, 2016|archive-date=March 4, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304075050/http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|last=Roffman|first=Marisa|title='Vampire Diaries' Shocker: Star Nina Dobrev Exits|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|work=The Hollywood Reporter|date=April 6, 2015|accessdate=April 6, 2015|archive-date=June 23, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150623195206/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|url-status=live}}</ref> 11 mart 2016-cı ildə kanal serialın 8-ci fəsili üçün hazırlıqların getdiyini bildirdi.<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/11/the-flash-the-100-and-even-crazy-ex-girlfriend-renewed-all-11-cw-series-picked-up-for-2016-17/|title='The Flash', 'The 100' and even 'Crazy Ex-Girlfriend' renewed: All 11 CW series picked up for 2016-17|last=Porter|first=Rick|work=TV by the Numbers|date=March 11, 2016|accessdate=March 11, 2016|archive-date=March 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160312010604/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/11/the-flash-the-100-and-even-crazy-ex-girlfriend-renewed-all-11-cw-series-picked-up-for-2016-17/|url-status=dead}}</ref> Lakin həmin ilin 23 iyul tarixində fəsilin 16 seriadan ibarət olacağı və son fəsil olacağı xəbərini verdi.<ref>{{cite web|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/comic-con-vampire-diaries-end-895646|title='Comic-Con: 'The Vampire Diaries' to End With Season 8|last=Goldberg|first=Lesley|work=The Hollywood Reporter|date=July 23, 2016|accessdate=July 23, 2016|archive-date=March 9, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210309013621/https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/comic-con-vampire-diaries-end-895646|url-status=live}}</ref> Final mövsüm 21 oktyabr 2016-cı ilə yayımlanmağa başladı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://release-date.info/tv-series/the-vampire-diaries-season-8-release-date-3899330212/ |access-date=2017-04-14 |archive-date=2017-07-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170703210342/http://release-date.info/tv-series/the-vampire-diaries-season-8-release-date-3899330212/ |url-status=live }}</ref> == Rollarda == {{main|Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı}} [[Fayl:The Vampire Diaries at PaleyFest 2014.jpg|thumb|right|[[Yan Somerhalder]], [[Nina Dobrev]] və Paul Uesli 2014-cü ildə PaleyFest-də]] * [[Nina Dobrev]] — Elena Qilbert və Katerin Petrov (1–6 mövsümlər; 7-ci mövsümdə dublaj; 8-ci mövsümdə qonaq),<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/nina-dobrev "CW cast 'Nina Dobrev'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140408005229/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/nina-dobrev |date=2014-04-08 }}. [[The CW]]. Retrieved April 13, 2014.</ref> Vampir qardaşlardan biri olan Stefan Salvatora aşiqdir. Daha sonra isə onu Demon ilə dəyişir."<ref>{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2013/07/25/supernatural-suits-covert-affairs-blue-bloods-spoiler-room/2|title='Supernatural', 'Suits', 'Covert Affairs', 'Blue Bloods': Find out what's next in Spoiler Room|last=Gonzalez|first=Sandra|work=Entertainment Weekly|date=July 25, 2013|accessdate=February 13, 2014|archive-date=October 18, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141018084604/http://insidetv.ew.com/2013/07/25/supernatural-suits-covert-affairs-blue-bloods-spoiler-room/2/|url-status=live}}</ref> * Paul Uizli — Stefan Salvator,<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/paul-wesley "CW cast 'Paul Wesley'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100815112118/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/paul-wesley |date=2010-08-15 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Qardaşı Demondan fərqli olaraq yaxşı xasiyyətli vampir, Elenanın sevgilisi. * [[Yan Somerhalder]] — Demon Salvator,<ref name="New York Magazine Interview: Ian Somerhalder">{{cite web |first=Lori |last=Fradkin |title=The Vampire Diaries' Ian Somerhalder on Being a Vampire and Returning to Lost |work=[[New York (magazine)|New York Magazine]] |date=September 24, 2009 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.vulture.com/2009/09/the_vampire_diaries_ian_somerh.html |archive-date=February 27, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220227222003/https://www.vulture.com/2009/09/the_vampire_diaries_ian_somerh.html |url-status=live }}</ref> Qardaşı Stefandan fərqli olaraq pis xasiyyətli vampir. Serialın anti-qəhrəmanı * Stiven R. Makkuen — Ceremi Qilbert (1–6 fəsillər; 8-ci fəsildə qonaq),<ref>name="MTV Interview: Steven R. McQueen">{{cite web |first=Jean |last=Bentley |title=Exclusive Q&A with The Vampire Diaries' Sara Canning |work=[[Teen Vogue]] |date=May 13, 2010 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/01/28/vampire-diaries-star-steven-r-mcqueen-dishes-on-dude-bonding-roadtrips-and-filming-in-atlanta |archive-date=June 17, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120617125437/http://hollywoodcrush.mtv.com/2010/01/28/vampire-diaries-star-steven-r-mcqueen-dishes-on-dude-bonding-roadtrips-and-filming-in-atlanta |url-status=live }}</ref> Elenanın kiçik qardaşı. 4-cü fəsildə Katerina tərəfindən öldürülür. * Sara Kanninq — Cenna Sommers (1–2 fəsillər; 3, 5, 6 fəsillərdə qonaq),<ref>name="Teen Vogue Interview: Sara Canning">{{cite web |first=Alison S. |last=Cohn |title='Vampire Diaries' Star Steven R. McQueen Dishes On Dude-Bonding Roadtrips And Filming In Atlanta |publisher=MTV |date=January 28, 2010 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.teenvogue.com/blog/teen-vogue-daily/2010/05/exclusive-qa-with-the-vampire-diaries-sara-canning.html |archive-date=October 20, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141020202406/http://www.teenvogue.com/blog/teen-vogue-daily/2010/05/exclusive-qa-with-the-vampire-diaries-sara-canning.html |url-status=live }}</ref> Ceremi və Elenanın xalası * Kət Qraham — Bonni Bennett<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/kat-graham "CW cast 'Katerina Graham'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110410041639/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/kat-graham |date=2011-04-10 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Elenanın ən yaxın rəfiqəsi, güclü cadugər * Kandis Kinq — Karolina Forbes<ref>name="Nylon Inverview: Candice Accola">{{cite web |first=Faran |last=Krentcil |title=The Inside: Candice Accola |work=[[Nylon (magazine)|Nylon]] |date=September 24, 2009 |accessdate=August 19, 2010 |url=http://www.nylonmag.com/?section=article&parid=3619 |archive-date=June 9, 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/68INyDgkY?url=http://www.nylonmag.com/?section=article&parid=3619 |url-status=dead }}</ref> Elena və Bonninin ən yaxın dostu * Zak Roeriq — Mətt Donovan<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/zach-roerig "CW cast 'Zach Roerig'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100815092439/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/zach-roerig |date=2010-08-15 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Elenanın uşaqlıq dostu və keçmiş sevgilisi. Vikkinin qardaşı * Kayla İvell — Vikki Donovan (1, 2–3, 5, 8 fəsillər), Matin bacısı. * Maykl Trevino — Tayler Lokvud<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/michael-trevino "CW cast 'Michael Trevino'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140122154439/https://cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/michael-trevino |date=2014-01-22 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Ceremi və Metin ən yaxın dostu * Matt Davis — Alarik Saltzman (1–3, 6–8, 4–5 fəsillər),<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/matt-davis "CW cast 'Matt Davis'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101102110847/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/matt-davis |date=2010-11-02 }}. [[The CW]]. Retrieved August 19, 2010.</ref> Tarix müəllimi, vampir ovçusu * Coseph Morqan<ref>[http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/joseph-morgan "CW cast 'Joseph Morgan'"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140124183026/http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries/cast/joseph-morgan |date=2014-01-24 }}. [[The CW]]. Retrieved April 13, 2014.</ref> — əsas vampir (2, 3, 4, 5, 7 fəsillər). * Maykl Malarki<ref>name="Enzo Regular Season 6">{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|title='Vampire Diaries': Michael Malarkey will be a series regular - EW.com|publisher=|accessdate=February 22, 2015|archive-date=January 21, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150121041938/http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|url-status=live}}</ref> — Con (5, 6, 8 fəsillər), Vampirlərdən biri == Xarici Keçidlər == * [http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries Serialın rəsmi saytı] * [http://www.warnertv.com/shows/TheVampireDiaries ''Vampirin Gündəlikləri''] Warner TV-də * {{IMDb title|1405406|Vampirin Gündəlikləri}} * {{tv.com show|the-vampire-diaries|Vampirin Gündəlikləri}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:ABŞ teleserialları]] [[Kateqoriya:The CW teleserialları]] [[Kateqoriya:2009-cu ilin teleserialları]] [[Kateqoriya:İngilis dilində teleseriallar]] [[Kateqoriya:Warner Bros. Television teleserialları]] [[Kateqoriya:ABŞ-ın romantik-dram teleserialları]] rl7wpqfu3estuv9rk49tornyzv30r0i 0 132145 7864635 7558579 2024-11-26T12:30:10Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanında yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] 7864635 wikitext text/x-wiki {{Digər məna|Cümə məscidi}} {{Tarixi abidə |adı = Cümə məscidi |orijinal adı = |şəkil = |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|İran}} |şəhər = [[Mərənd]] |yerləşir = |aidiyyatı = [[Böyük Səlcuq İmperiyası]]<br/>[[Hülakülər dövləti]] |memar = |tikilmə_tarixi = XII əsr |üslubu = [[Səlcuqlu memarlığı]] |vəziyyəti = |Commons kateqoriyası = |Xəritəsi = |plan = [[Fayl:Mərənd Cümə məscidinin planı-001.jpg|300px|]] |plan_izah = Məscidin planı }} '''Mərənd Cümə Məscidi''' – [[Güney Azərbaycan]]ın [[Mərənd]] şəhərində yerləşən və əsası XII əsrdə qoyulmuş məscid kompleksi. Kompleksin özəyini təşkil edən Mərənd məqsurəsində XIV əsrdə [[Elxanilər|Elxani]] hakimi Əbu Səid Bahadır xanın sifarişi ilə böyük yenidən qurulma işləri aparıldığından abidə həm də ''Əbu Səid Camisi'' adıyla tanınmışdır. Uzunsov biçimli planından Mərənd cümə məscidinin bir neçə mərhələdə tikildiyi aydın görünür. Məscidin böyük sahəli ibadət salonu dayaq-günbəz konstruktiv sistemi üzrə tikilmişdir. Bu sütunlu salonun içərisində səlcuq məqsurəsi daha qabarıq gözə dəyir. Mərənd məqsurəsi, [[mehrab]] olan üzü bütöv, qalan üç üzünün hər birində iki sivri açırım olan günbəzli salondur (8,0 x 8,0). Sonralar üç yandan ona artırılan günbəzaltı məkanlar məscidin ümumi planına trapesvari biçim vermişdir. Mərənd cümə məscidinin məqsurəsinin tikinti kitabəsi qalmamışdır. Buna baxmayaraq plan-məkan quruluşuna görə mütəxəssislər onu XII əsrin ortalarının əsəri hesab edirlər. Bu abidə XIV əsrdə [[Elxanilər|Elxani]] hakimi Əbu Səid Bahadır xanın dövründə genişləndirilmiş və onun interyeri yenidən bəzədilmişdir. Həmin çağda Səlcuq məqsurəsinin mehrabı yapma gəc bəzəyi ilə tamamilə yenidən qurulmuşdur. Nizam Bəndgir Təbrizinin hicri 731 – ci ildə (miladi [[1330]] – [[1331]]) yaratdığı mehrab kompozisiyası (eni 2,70 m, hündürlüyü 4,60 m) Mərənd cümə məscidini məşhurlaşdıran nadir gəctəraşlıq əsəridir. Mərənd məqsurəsinin günbəzini üç yandan dövrələyən günbəzlər alçaq olub kərpicdən hörülmüşdür. Məqsurənin öz günbəzi isə tamamilə uçulmuş və indi onun salonu atma tirlərlə örtülüdür. Məqsurə cümə məscidinin özəyi, eləcə də kompozisiya və ideya mərkəzi olduğundan ilk halda onun günbəzi məscidin yayğın tutumu üzərində yüksəlirmiş. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan memarlığı]] * [[Məscid]] [[Kateqoriya:İran məscidləri]] [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] pye2p1zm9yzb4ygmpgnhnvjgltssmye 0 141552 7864633 7825937 2024-11-26T12:29:15Z 185.47.7.175 /* Sinonimləri */ 7864633 wikitext text/x-wiki {{Takson}} '''{{latb|Helianthus}}''' ({{dil-la|Helianthus}}) — {{lataz|Plantae|no}} aləminin {{lataz|Asterales|no}} dəstəsinin {{lataz|Asteraceae|no}} fəsiləsinə aid bitki cinsi. == Arealı == Günəbaxanın vətəni [[Amerika]]dır. Yabanı halda [[Meksika]]da və [[Peru]]da təsadüf edilir. Avropaya XVI əsrdə Meksikadan gətirilib və uzun müddət bəzək bitkisi kimi istifadə olunub. == Botaniki xarakteristikası == Hündür birillik bitkidir. Yarpaqları iri, bütöv ayalıdır, gövdə üzərində spiral şəklində düzülür, çiçəklər gövdənin təpə hissəsində səbət çiçək qrupunda toplanır. Səbətin diametri 30 sm-ə bərabər olur. Səbət alt tərəfdən bir-birinə bitişmiş yaşıl sarı yarpaqları ilə örtülmüşdür. Səbətdə minə qədər çiçək olur. Burada toplanmış çiçəklər boru və dilcikşəkillidir. Boruşəkilli çiçəklər səbətin ortasında yerləşir. Onlar pərdəşəkilli kasacıq və 5 bitişmiş sarı rəngli ləçəkdən əmələ gəlmiş tacdan ibarətdir. Tacın ortasında ikidilimli zərif dişicik və bitişik halda 5 erkəkcik yerləşir. Bitişmiş erkəkciklər dişiciyi əhatə edən borucuq əmələ gətirir. Səbəti qıraqlardan dilcikşəkilli sarı çiçəklər əhatə edir. [[Azərbaycan]]da günəbaxanın iki növü becərilir. Onlardan biri [[birillik günəbaxan]], digəri isə [[köküyumru günəbaxan]]dır. gf????????????????????????? == Növləri == {{SS|3| * {{bt-azlat||Helianthus agrestis|Pollard}} * {{bt-azlat||Helianthus × alexidis|B.Boivin}} * {{bt-azlat||Helianthus × ambiguus|(Torr. & A.Gray) Britton}} * {{bt-azlat||Helianthus angustifolius|L.}} * {{bt-azlat|Birillik günəbaxan|Helianthus annuus|L.}} * {{bt-azlat||Helianthus anomalus|S.F.Blake}} * {{bt-azlat||Helianthus argophyllus|Torr. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus arizonensis|R.C.Jacks.}} * {{bt-azlat||Helianthus atrorubens|L.}} * {{bt-azlat||Helianthus bolanderi|A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus × brevifolius|E.Watson}} * {{bt-azlat||Helianthus californicus|DC.}} * {{bt-azlat||Helianthus carnosus|Small}} * {{bt-azlat||Helianthus ciliaris|DC.}} * {{bt-azlat||Helianthus × cinereus|Torr. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus cusickii|A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus debilis|Nutt.}} * {{bt-azlat||Helianthus decapetalus|L.}} * {{bt-azlat||Helianthus deserticola|Heiser}} * {{bt-azlat||Helianthus devernii|T.M.Draper}} * {{bt-azlat||Helianthus dissectifolius|R.C.Jacks.}} * {{bt-azlat||Helianthus divaricatus|L.}} * {{bt-azlat||Helianthus × divariserratus|R.W.Long}} * {{bt-azlat||Helianthus × doronicoides|Lam.}} * {{bt-azlat||Helianthus eggertii|Small}} * {{bt-azlat||Helianthus exilis|A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus floridanus|A.Gray ex Chapm.}} * {{bt-azlat||Helianthus giganteus|L.}} * {{bt-azlat||Helianthus glaucophyllus|D.M.Sm.}} * {{bt-azlat||Helianthus × glaucus|Small}} * {{bt-azlat||Helianthus gracilentus|A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus grosseserratus|M.Martens}} * {{bt-azlat||Helianthus heterophyllus|Nutt.}} * {{bt-azlat||Helianthus hirsutus|Raf.}} * {{bt-azlat||Helianthus inexpectatus|D.J.Keil & Elvin}} * {{bt-azlat||Helianthus × intermedius|R.W.Long}} * {{bt-azlat||Helianthus × kellermanii|Britton}} * {{bt-azlat||Helianthus laciniatus|A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus × laetiflorus|Pers.}} * {{bt-azlat||Helianthus laevigatus|Torr. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus longifolius|Pursh}} * {{bt-azlat||Helianthus × luxurians|E.Watson}} * {{bt-azlat||Helianthus maximiliani|Schrad.}} * {{bt-azlat||Helianthus microcephalus|Torr. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus mollis|Buc'hoz}} * {{bt-azlat||Helianthus neglectus|Heiser}} * {{bt-azlat||Helianthus niveus|(Benth.) Brandegee}} * {{bt-azlat||Helianthus nuttallii|Torr. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus occidentalis|Riddell}} * {{bt-azlat||Helianthus paradoxus|Heiser}} * {{bt-azlat||Helianthus pauciflorus|Nutt.}} * {{bt-azlat||Helianthus petiolaris|Nutt.}} * {{bt-azlat||Helianthus porteri|(A.Gray) Pruski}} * {{bt-azlat||Helianthus praecox|Engelm. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus pumilus|Nutt.}} * {{bt-azlat||Helianthus radula|(Pursh) Torr. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus resinosus|Small}} * {{bt-azlat||Helianthus salicifolius|A.Dietr.}} * {{bt-azlat||Helianthus schweinitzii|Torr. & A.Gray}} * {{bt-azlat||Helianthus silphioides|Nutt.}} * {{bt-azlat||Helianthus simulans|E.Watson}} * {{bt-azlat||Helianthus smithiorum|Heiser}} * {{bt-azlat||Helianthus strumosus|L.}} * {{bt-azlat|Köküyumru günəbaxan|Helianthus tuberosus|L.}} * {{bt-azlat||Helianthus verticillatus|Small}} * {{bt-azlat||Helianthus winteri|J.C.Stebbins}} }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == {{Taksonbar}} [[Kateqoriya:Günəbaxan| ]] oj40ozedxk9uz5wf9qefxwssmfyhzd9 0 142573 7864939 7846485 2024-11-26T17:52:37Z Mirkazım Bəy 303341 7864939 wikitext text/x-wiki {{İslam etiqad məzhəb}} '''Mötəzilik''' ({{dil-ar|المعتزلة}}) – dini məsələlərə yanaşmada əqli dəlillərə, [[zəka]]nın roluna xüsusi əhəmiyyət verən [[Kəlam]] məktəbinin mənsubları olmuşdurlar. Bu məktəb [[Əməvilər]] hakimiyyəti dövrünün sonunda yaranmış, [[Abbasilər]] dövründə isə inkişaf etmişdir. İslam tarixçilərinə görə mütəzililiyin yaradıcısı [[Vasil ibn Əta]] olmuşdur. O, [[Həsən əl-Bəsri]]nin tələbəsi olmuş, onun yığıncaqlarında fəal iştirak edib ən mübahisəli məsələlərə toxunmuşdur. Bir dəfə böyük günahlar törətmiş müsəlmanın durumu haqqında mübahisə düşmüşdür. Bu məsələdə Vasil ibn Əta Həsən Bəsriyə qarşı çıxış edib böyük günahlar etmiş müsəlmanları mömin saymamış, onların inancla inancsızlığın arasında olmasını iddia etmişdir. Bundan sonra o, Həsən Bəsridən ayrılmış, öz məktəbini yaratmışdır. Buna görə də, onun məktəbi "mütəzili" (ayrılmışlar) adlandırılmışdır. == Tarixi == ==== Yaranması ==== İslamın dünya dininə çevrilməsi ilə bağlı olmuşdur. [[Müsəlmanlar]] dünyaya açıldıqda başqa mədəniyyətlər, dinlər və fəlsəfi düşüncələrlə qarşılaşmışdılar. Buna görə də öz dini baxışlarını sistemləşdirmək, onları məntiq və ağılın dəlilləri ilə izah etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bu istiqamətdə məhz mütəzililər böyük işlər görmüşdürlər. Onlar özəl bir təlim yaratmış və İslamın müddəalarını müdafiə etmək üçün filosoflar, xristianlar, yəhudilər, zərdüştilər və bəzi İslam məzhəblərinin nümayəndələri ilə mübahisələr apara bilmişdirlər. [[Əməvilər xilafəti|Əməvi xilafətinin]] ilk onilliklərində mütəzililər siyasi aktivlik göstərməmiş, yalnız fəlsəfi və ilahiyyat problemləri ilə məşğul olmuşdurlar. 121/739-cu ildə mütəzililər siyasətə qarışaraq [[Zeyd ibn Əli]]nin [[Əməvilər]]ə qarşı üsyanını dəstəkləmiş və buna görə də, Xəlifə Hişam tərəfindən təqib olunmuşdurlar. Ancaq bu təqiblər mütəzililərin siyasi nüfuzunu daha da artırmışdır. Onlar 126/744-cü ildə saray çevrilişi edib, xəlifə Yəzid ibn Validi hakimiyyətə gətirə bilmişdirlər. Ancaq o, tezliklə taxtdan düşürülmüşdür. ==== İnkişafı ==== [[Abbasilər]] dövründə isə mütəzililərin nüfuzu daha da artmışdır. Abbasilər ilk zamanlar onları dəstəkləmişdirlər. Xəlifə [[Məmun]]un dövründə isə mütəzililik Xilafətin rəsmi təliminə çevrilmişdir. Ancaq, mütəzililərin güclənməsi ənənə tərəfdarlarının etirazlarına gətirib çıxartmışdır. Ağıla çox önəm verən mütəzili təlimi çox vaxt ənənəvi İslam tərəfdarlarının dini təsəvvürlərinə uyğun gəlmirdi. Buna görə də, onların arasında ixtilaf qızışmış və getdikcə dərinləşmişdir. Ənənəçilər və mütəzililər mübahisələr aparmış, bir-birlərini təkzib və tənqid etmişdirlər. Mütəzililik Xilafətin rəsmi təliminə çevrildikdən sonra ənənəvi İslam tərəfdarlarına qarşı "mihnət" adlandırılan təqiblər başlamışdır. Ancaq o təqiblər genişmiqyaslı olmamışdır. Ənənə tərəfdarları olan ilahiyyatçılardan yalnız bir neçəsi tutulmuş, onlardan mütəzili təlimini qəbul etmək tələb edilmişdir. Onlardan biri [[Əhməd ibn Hənbəl]] idi. ==== Süqutu ==== Mütəzililik xəlifə Mütəsimin (218/833 – 227/842) və Vasiqin (227/842 – 232/847) hakimiyyətləri dövründə də Xilafətin rəsmi təlimi olmuşdur. Ancaq ənənə tərəfdarlarının etirazları daha da genişlənirdi. Buna görə də, Xilafətdə siyasi sabitliyin pozula biləcəyindən ehtiyat edən xəlifə Mütəvəkkil (232/847 – 247/861) mütəzili təlimindən imtina etmiş, ənənəçilərin mövqeyini dəstəkləmişdir. Bundan sonra mütəzililər zəifləmiş, tədricən öz siyasi və ictimai nüfuzlarını itirərək ortadan çıxmışdırlar. Yalnız müasir dövrümüzdə mütəzililiyi dirçəltməyə cəhd edən qruplar yaranmışdır. Mütəzililiyin məğlub olmasının səbəbi onun elitar təlim olduğunda idi. Sadə xalq kütlələri üçün ənənəvi İslam daha da anlaşıqlı olmuşdur. Ona görə də, xalq kütlələri ənənəçiləri dəstəkləmişdir. Xəlifələr də siyasi sabitliyi qorumaq üçün mütəzililikdən imtina etmişdirlər. Mütəzililərin arasında birlik olmamış, onlar bir çox qruplara və təriqətlərə parçalanmışdırlar. == İlahiyyatı == === İnancın əsasları === Mütəzililərə görə İslam inancının beş təməli vardır və bunlar dinin əsasıdır: # [[Tövhid]] (Allahın birliyinə inanc); # Ədl (Allahın ədalətli olduğuna inanc); # Əl-vəd va əl-vəid (Allahın vəd etdiyini icra edəcəyinə inanc); # Əl-Mənzilətü Bəynəl-Mənziləteyn (İnancla dinsizlik arasındakı aralıq durumunun olmasına inanc); # Əmri bil-Məruf və Nəhy ənil-Münkər (İnsanların yaxşı işlər görməyə və pis işlərdən çəkinməyə çağırmağın vacibliyinə inanc). === Ayələrin izahatı === Mütəzililərin ilahiyyatda özlərinə məxsus metodu olmuşdur. Onlar ilk olaraq Quranın açıq-aydın ayələri ilə (nasslarla) hökm verirdilər. Ancaq ayələri ağılın dəlilləri və məntiqlə uyğunlaşdırırdılar<ref>Роузентал Ф. Торжество знания. Концепция знания в средневековом исламе. М.: "Наука", 1978, s. 12.</ref> (23, 12). Onlar sağlam düşüncəyə uyğun olmayan hər şeyi inkar edirdilər. Ağıla uyuşmayan vəhyi isə onlar alleqorik məna da izah edirdilər. Onlara görə nəyinsə pis və ya yaxşı olmasını təkcə vəhylə deyil, sağlam düşüncə ilə də ayırd etmək mümkündür. Onlardan sonra onlara qarşı çıxış edən sünni ənənəçiləri də inanclarını ağıl baxımdan doğrulamaq üçün öz kəlamlarını yaratmışdırlar. Şiələrin də öz kəlamları mövcuddur. Mö`təzili alimlər bildirirdilər ki, mənası zənn ifadə edən dini mətnləri etiqad məsələlərində dəlil kimi qəbul etmək doğru deyildir. Deməli, dəlil olaraq hökmü qəti, məzmunu konkret dini mətnlər seçilməlidir. İbrahim ibn Səyyar Nəzzam (775–845) istisna olmaqla bütün mö`təzili alimləri zənn ifadə edən dini mətnlərin etiqad məsələlərində dəlil göstərilməsinin qeyri-mümkün olduğunu bildirmişlər"<ref>Kumeyr Y. İslam felsefesinin kaynakları / Fahrettin Olgunerin tərcüməsi ilə. İstanbul: "Dergah", 1992, s. 8.</ref>. Məsələn, müsəlman hüquqşünası Əbülməali əl-Cüveyni (1028–1085) deyirdi: "Nəqli (vəhyə əsaslanan) dəlil tə`vil olunduğu üçün qətilik və konkretlik ifadə etmir"<ref>Kumeyr Y. İslam felsefesinin kaynakları / Fahrettin Olgunerin tərcüməsi ilə. İstanbul: "Dergah", 1992, s. 3.<br></ref>. Bəzi mö`təzililər ağlı hər şeyin dərkində "zəruri cövhər" adlandırırdılar. Bağdad mö`təzililik məktəbinin nümayəndəsi Sümamə ibn Əşrəsə (vəfatı – 828) görə, biliyi ərsəyə gətirmədə birincilik vəhyə deyil, ağla aiddir<ref>.زينه حسني. العقل عند المعتزلة، تصور العقل عند القاضي عبد الجبار. بيروت: دار اآلفاق الجديدة، 1980 s. 19.</ref>. Bəs- 54 rə mö`təzililik məktəbinin nümayəndəsi Əbülhüzeyl əl-Əllaf (752–849) bildirirdi ki, ağıl insana şeyləri fərqləndirmək imkanı verən zəruri bilik vasitəsidir<ref>بو الحسن علي بن إسماعيل األشعري. مقاالت اإلسالميين و اختالف المصلين.تحقيق: محمد محي الدين عبد الحميد. القاهرة: مكتبة النحضة المصرية، 1950 s. 480.</ref>. Məşhur mö`təzili alimlərindən Cahiz ağıla böyük əhəmiyyət verərək demişdi: "Qəti hökmü yalnız ağıl çıxara bilər, aydın və izahedici bilik ancaq ağla xasdır"<ref>Bulaç Ali. İslam düşüncesinde din-felsefe, vahiyakıl ilişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, s. 92.</ref>. Digər mö`təzili nümayəndəsi İbn Nəzzama görə, ağıllı insan dini biliklər olmasa da, düşünmə yolu ilə Allahı dərk edə bilər<ref>Kemal İşık. Mutezilenin doğuşu ve kelami görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1967, s. 80.</ref>. Bütün bu deyilənlər ilahi biliyin – vəhyin mö`təzililik tərəfi ndən rədd edilməsi mənasına gəlmir. Mö`təzililər həqiqəti dərkdə vəhy və ağlı bilik mənbələri olaraq qəbul etmişdilər. Amma mö`təzili nöqteyi-nəzər əksər hallarda ağılın məqamını vəhyinkindən üstün qəbul edirdi<ref>. Роузентал Ф. Торжество знания. Концепция знания в средневековом исламе. М.: "Наука", 1978, s. 12.</ref>. === Tanrının sifətlərinə münasibət === Mütəzili təliminin ənənəvi məktəblərdən bir çox fərqləri olmuşdur. Onlar Allahın çoxlu sifətlərə (atributlara) malik olmasını inkar etmiş, bunu tövhidin pozulması kimi qiymətləndirmişdirlər. Onlar sifətlərin Allahın zatından fərqli olmadığını iddia edirdilər. Mö`təzililik Allahın atributları məsələsində ağılın şərh gücünü vəhyin təqdim etdiyi bilikdən üstün hesab edirdi. Belə ki Quranda Allahın fərqli atributları öz əksini tapdığından müqəddəs kitab mütləq bilik mənbəyi hesab edilə bilməzdi. Odur ki ağıl insana yol göstərən yeganə vasitə kimi çıxış edir. Mö`təzililər ağıla üstünlük verdiklərini onunla əsaslandırırdılar ki, ağılın təsdiqlədiyi bir ideya sonradan onun özü tərəfi ndən təkzib edilmir. Amma vəhy yolu ilə bildirilmiş bəzi şeylər sonradan dəyişdirilmişdir. Onlar bununla bəzi Quran ayələrinin hüquqi-dini qüvvəsinin (hökmünün) ləğv edilməsini – "nəsx"i nəzərdə tuturdular. === Quranın təbiətinə münasibət === Daha bir fərq Qurana münasibətdə özünü göstərirdi. Ənənəçilər iddia edirdilər ki, Quran Allahın əbədi və əzəli sözüdür, ondan ayrılmazdır. Mütəzililər bu iddianı rədd etmiş, bunu da tövhidin pozulması, Quranın tanrılaşdırılması kimi dəyərləndirmişlər. Mütəzililərə görə Quran zaman və məkanda daxilində Allah tərəfindən yaradılmışdır. === Xeyir və şər barəsində baxışları === Mö`təzili alimlər xeyir və şər məsələsində ağlın vəhydən asılı olmadığını iddia edirdilər. Onlar göstərirdilər ki, Quranda xeyrin təriflənib şərin pislənməsi Allahın bunu istədiyinə görə deyildir; əksinə, bu, şeylərin təbiətində həmin keyfi yyətlərin mövcudluğundan irəli gəlir. Yəni, xeyir və şər Allahın istəyinin səmərəsi olmayıb bütövlükdə ağılla müəyyənləşən rasional kateqoriyalardır: "…Bir şeydə xeyir və şərin mövcudluğu Allahın o şeydə xeyir və şərin olmasını istəməsindən irəli gəlmir. "…Xeyir və şər şeylərin özündə mövcuddur. Ağıl isə bəzi şeylərin xeyir və ya şər olduğunu müstəqil şəkildə dərk edə bilir. Bir şeyin şər və ya xeyir olduğunu müəyyənləşdirmək üçün əlavə qanuna ehtiyac yoxdur"<ref>Veliyuddin Mir. Mutezile / İslam düşüncesi tarihi / Altay Ünaltayın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İnsan", 1990, s. 237.</ref>. === Bəzi ehkamlara münasibət === Ağılın dəlillərinə üstünlük verdikləri üçün mütəzililər ənənəçilərin bir çox inancını inkar edirdilər. Ənənəçilərdən fərqli olaraq mütəzililər qəbir əzabına, möminlərin cənnətdə Allahı görəcəklərinə, Musa peyğəmbərin birbaşa Allahla danışmasına inanmamışdırlar. Axirət inancına münasibətlərində də mütəzililərin ənənəçilərdən fərqləri var idi. Belə ki, onlar günahkar müsəlmanların cəhənnəmdə xüsusi yerdə olacağına və nisbətən az əzablar görəcəyinə inanırdılar === Dinin müdafiəsi === Mötəzili kəlamının ən böyük xidmətlərindən biri müsəlman apologetikasının (dinin məntiqi dəlillərlə müdafiə edilməsi) yaradılmasıdır. Onlar [[xristian]], [[yəhudi]], [[Zərdüşt]] və başqa dinlərin nümayəndələri ilə polemikalar aparmış, İslamın əsas müddəalarını düçüncə dəlilləri ilə müdafiə etmişdilər. Bununla yanaşı məntiqi düşüncəyə malik, yüksək təhsilli mötəzilər müsəlman cəmiyyətinin içində yayılmış bəzi mistik və xurafatçı təriqətlərə qarşı da mübarizə aparmışlar. Mötəzilikdə mənfi məqamlar olsa da, bu təlim İslam tarixində layiqli yer tutaraq onu zənginləşdirmişdir. Onun sxolastik metodları isə dünya düşüncə tarixində öz izini qoymuşdur.<ref>. Вольф М. Н. Средневековая философия: Мутазилитский калам: учебное пособие. Новосибирск: Новосибирский государственный университет, 2005, s.5</ref> == Mənbələr == * Mütəzililər // ''Aydın Əlizadə, Elsevər Səmədov.'' [http://www.ebooks.az/download/hy4sVNRf.pdf İslam: Tarix, Fəlsəfə və Hüquq. Ensiklopedik Lüğət] — <abbr>Б.</abbr>: Mətbəə № 3, 2016. — 308 с. — <nowiki>ISBN 5-89968-070-9</nowiki>. * ''Məmmədov E. N.'' Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslığ institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 52–57. * [[Ələddin Məlikov|Məlikov, Ə]]. [http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.2.10465.97121 Üç qardaş probleminin təsviri // ResearchGate elmi bazası, 2019, səh.1-4] (http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.2.10465.97121) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Din]] [[Kateqoriya:İslam]] [[Kateqoriya:Mötəzilə]] [[Kateqoriya:Rasionalizm]] [[Kateqoriya:İslam dini etiqad məzhəbləri]] hxoyy1qnpwz3q33ydb7ydz418lrd8tg 7864940 7864939 2024-11-26T17:53:04Z Mirkazım Bəy 303341 7864940 wikitext text/x-wiki {{İslam etiqad məzhəb}} '''Mötəzilik''' ({{dil-ar|المعتزلة}}) – dini məsələlərə yanaşmada əqli dəlillərə, [[zəka]]nın roluna xüsusi əhəmiyyət verən [[Kəlam]] məktəbinin mənsubları olmuşdurlar. Bu məktəb [[Əməvilər]] hakimiyyəti dövrünün sonunda yaranmış, [[Abbasilər]] dövründə isə inkişaf etmişdir. İslam tarixçilərinə görə mütəzililiyin yaradıcısı [[Vasil ibn Əta]] olmuşdur. O, [[Həsən əl-Bəsri]]nin tələbəsi olmuş, onun yığıncaqlarında fəal iştirak edib ən mübahisəli məsələlərə toxunmuşdur. Bir dəfə böyük günahlar törətmiş müsəlmanın durumu haqqında mübahisə düşmüşdür. Bu məsələdə Vasil ibn Əta Həsən Bəsriyə qarşı çıxış edib böyük günahlar etmiş müsəlmanları mömin saymamış, onların inancla inancsızlığın arasında olmasını iddia etmişdir. Bundan sonra o, Həsən Bəsridən ayrılmış, öz məktəbini yaratmışdır. Buna görə də, onun məktəbi "mütəzili" (ayrılmışlar) adlandırılmışdır. == Tarixi == ==== Yaranması ==== İslamın dünya dininə çevrilməsi ilə bağlı olmuşdur. [[Müsəlmanlar]] dünyaya açıldıqda başqa mədəniyyətlər, dinlər və fəlsəfi düşüncələrlə qarşılaşmışdılar. Buna görə də öz dini baxışlarını sistemləşdirmək, onları məntiq və ağılın dəlilləri ilə izah etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bu istiqamətdə məhz mütəzililər böyük işlər görmüşdürlər. Onlar özəl bir təlim yaratmış və İslamın müddəalarını müdafiə etmək üçün filosoflar, xristianlar, yəhudilər, zərdüştilər və bəzi [[İslam]] məzhəblərinin nümayəndələri ilə mübahisələr apara bilmişdirlər. [[Əməvilər xilafəti|Əməvi xilafətinin]] ilk onilliklərində mütəzililər siyasi aktivlik göstərməmiş, yalnız fəlsəfi və ilahiyyat problemləri ilə məşğul olmuşdurlar. 121/739-cu ildə mütəzililər siyasətə qarışaraq [[Zeyd ibn Əli]]nin [[Əməvilər]]ə qarşı üsyanını dəstəkləmiş və buna görə də, Xəlifə Hişam tərəfindən təqib olunmuşdurlar. Ancaq bu təqiblər mütəzililərin siyasi nüfuzunu daha da artırmışdır. Onlar 126/744-cü ildə saray çevrilişi edib, xəlifə Yəzid ibn Validi hakimiyyətə gətirə bilmişdirlər. Ancaq o, tezliklə taxtdan düşürülmüşdür. ==== İnkişafı ==== [[Abbasilər]] dövründə isə mütəzililərin nüfuzu daha da artmışdır. Abbasilər ilk zamanlar onları dəstəkləmişdirlər. Xəlifə [[Məmun]]un dövründə isə mütəzililik Xilafətin rəsmi təliminə çevrilmişdir. Ancaq, mütəzililərin güclənməsi ənənə tərəfdarlarının etirazlarına gətirib çıxartmışdır. Ağıla çox önəm verən mütəzili təlimi çox vaxt ənənəvi İslam tərəfdarlarının dini təsəvvürlərinə uyğun gəlmirdi. Buna görə də, onların arasında ixtilaf qızışmış və getdikcə dərinləşmişdir. Ənənəçilər və mütəzililər mübahisələr aparmış, bir-birlərini təkzib və tənqid etmişdirlər. Mütəzililik Xilafətin rəsmi təliminə çevrildikdən sonra ənənəvi İslam tərəfdarlarına qarşı "mihnət" adlandırılan təqiblər başlamışdır. Ancaq o təqiblər genişmiqyaslı olmamışdır. Ənənə tərəfdarları olan ilahiyyatçılardan yalnız bir neçəsi tutulmuş, onlardan mütəzili təlimini qəbul etmək tələb edilmişdir. Onlardan biri [[Əhməd ibn Hənbəl]] idi. ==== Süqutu ==== Mütəzililik xəlifə Mütəsimin (218/833 – 227/842) və Vasiqin (227/842 – 232/847) hakimiyyətləri dövründə də Xilafətin rəsmi təlimi olmuşdur. Ancaq ənənə tərəfdarlarının etirazları daha da genişlənirdi. Buna görə də, Xilafətdə siyasi sabitliyin pozula biləcəyindən ehtiyat edən xəlifə Mütəvəkkil (232/847 – 247/861) mütəzili təlimindən imtina etmiş, ənənəçilərin mövqeyini dəstəkləmişdir. Bundan sonra mütəzililər zəifləmiş, tədricən öz siyasi və ictimai nüfuzlarını itirərək ortadan çıxmışdırlar. Yalnız müasir dövrümüzdə mütəzililiyi dirçəltməyə cəhd edən qruplar yaranmışdır. Mütəzililiyin məğlub olmasının səbəbi onun elitar təlim olduğunda idi. Sadə xalq kütlələri üçün ənənəvi İslam daha da anlaşıqlı olmuşdur. Ona görə də, xalq kütlələri ənənəçiləri dəstəkləmişdir. Xəlifələr də siyasi sabitliyi qorumaq üçün mütəzililikdən imtina etmişdirlər. Mütəzililərin arasında birlik olmamış, onlar bir çox qruplara və təriqətlərə parçalanmışdırlar. == İlahiyyatı == === İnancın əsasları === Mütəzililərə görə İslam inancının beş təməli vardır və bunlar dinin əsasıdır: # [[Tövhid]] (Allahın birliyinə inanc); # Ədl (Allahın ədalətli olduğuna inanc); # Əl-vəd va əl-vəid (Allahın vəd etdiyini icra edəcəyinə inanc); # Əl-Mənzilətü Bəynəl-Mənziləteyn (İnancla dinsizlik arasındakı aralıq durumunun olmasına inanc); # Əmri bil-Məruf və Nəhy ənil-Münkər (İnsanların yaxşı işlər görməyə və pis işlərdən çəkinməyə çağırmağın vacibliyinə inanc). === Ayələrin izahatı === Mütəzililərin ilahiyyatda özlərinə məxsus metodu olmuşdur. Onlar ilk olaraq Quranın açıq-aydın ayələri ilə (nasslarla) hökm verirdilər. Ancaq ayələri ağılın dəlilləri və məntiqlə uyğunlaşdırırdılar<ref>Роузентал Ф. Торжество знания. Концепция знания в средневековом исламе. М.: "Наука", 1978, s. 12.</ref> (23, 12). Onlar sağlam düşüncəyə uyğun olmayan hər şeyi inkar edirdilər. Ağıla uyuşmayan vəhyi isə onlar alleqorik məna da izah edirdilər. Onlara görə nəyinsə pis və ya yaxşı olmasını təkcə vəhylə deyil, sağlam düşüncə ilə də ayırd etmək mümkündür. Onlardan sonra onlara qarşı çıxış edən sünni ənənəçiləri də inanclarını ağıl baxımdan doğrulamaq üçün öz kəlamlarını yaratmışdırlar. Şiələrin də öz kəlamları mövcuddur. Mö`təzili alimlər bildirirdilər ki, mənası zənn ifadə edən dini mətnləri etiqad məsələlərində dəlil kimi qəbul etmək doğru deyildir. Deməli, dəlil olaraq hökmü qəti, məzmunu konkret dini mətnlər seçilməlidir. İbrahim ibn Səyyar Nəzzam (775–845) istisna olmaqla bütün mö`təzili alimləri zənn ifadə edən dini mətnlərin etiqad məsələlərində dəlil göstərilməsinin qeyri-mümkün olduğunu bildirmişlər"<ref>Kumeyr Y. İslam felsefesinin kaynakları / Fahrettin Olgunerin tərcüməsi ilə. İstanbul: "Dergah", 1992, s. 8.</ref>. Məsələn, müsəlman hüquqşünası Əbülməali əl-Cüveyni (1028–1085) deyirdi: "Nəqli (vəhyə əsaslanan) dəlil tə`vil olunduğu üçün qətilik və konkretlik ifadə etmir"<ref>Kumeyr Y. İslam felsefesinin kaynakları / Fahrettin Olgunerin tərcüməsi ilə. İstanbul: "Dergah", 1992, s. 3.<br></ref>. Bəzi mö`təzililər ağlı hər şeyin dərkində "zəruri cövhər" adlandırırdılar. Bağdad mö`təzililik məktəbinin nümayəndəsi Sümamə ibn Əşrəsə (vəfatı – 828) görə, biliyi ərsəyə gətirmədə birincilik vəhyə deyil, ağla aiddir<ref>.زينه حسني. العقل عند المعتزلة، تصور العقل عند القاضي عبد الجبار. بيروت: دار اآلفاق الجديدة، 1980 s. 19.</ref>. Bəs- 54 rə mö`təzililik məktəbinin nümayəndəsi Əbülhüzeyl əl-Əllaf (752–849) bildirirdi ki, ağıl insana şeyləri fərqləndirmək imkanı verən zəruri bilik vasitəsidir<ref>بو الحسن علي بن إسماعيل األشعري. مقاالت اإلسالميين و اختالف المصلين.تحقيق: محمد محي الدين عبد الحميد. القاهرة: مكتبة النحضة المصرية، 1950 s. 480.</ref>. Məşhur mö`təzili alimlərindən Cahiz ağıla böyük əhəmiyyət verərək demişdi: "Qəti hökmü yalnız ağıl çıxara bilər, aydın və izahedici bilik ancaq ağla xasdır"<ref>Bulaç Ali. İslam düşüncesinde din-felsefe, vahiyakıl ilişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, s. 92.</ref>. Digər mö`təzili nümayəndəsi İbn Nəzzama görə, ağıllı insan dini biliklər olmasa da, düşünmə yolu ilə Allahı dərk edə bilər<ref>Kemal İşık. Mutezilenin doğuşu ve kelami görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1967, s. 80.</ref>. Bütün bu deyilənlər ilahi biliyin – vəhyin mö`təzililik tərəfi ndən rədd edilməsi mənasına gəlmir. Mö`təzililər həqiqəti dərkdə vəhy və ağlı bilik mənbələri olaraq qəbul etmişdilər. Amma mö`təzili nöqteyi-nəzər əksər hallarda ağılın məqamını vəhyinkindən üstün qəbul edirdi<ref>. Роузентал Ф. Торжество знания. Концепция знания в средневековом исламе. М.: "Наука", 1978, s. 12.</ref>. === Tanrının sifətlərinə münasibət === Mütəzili təliminin ənənəvi məktəblərdən bir çox fərqləri olmuşdur. Onlar Allahın çoxlu sifətlərə (atributlara) malik olmasını inkar etmiş, bunu tövhidin pozulması kimi qiymətləndirmişdirlər. Onlar sifətlərin Allahın zatından fərqli olmadığını iddia edirdilər. Mö`təzililik Allahın atributları məsələsində ağılın şərh gücünü vəhyin təqdim etdiyi bilikdən üstün hesab edirdi. Belə ki Quranda Allahın fərqli atributları öz əksini tapdığından müqəddəs kitab mütləq bilik mənbəyi hesab edilə bilməzdi. Odur ki ağıl insana yol göstərən yeganə vasitə kimi çıxış edir. Mö`təzililər ağıla üstünlük verdiklərini onunla əsaslandırırdılar ki, ağılın təsdiqlədiyi bir ideya sonradan onun özü tərəfi ndən təkzib edilmir. Amma vəhy yolu ilə bildirilmiş bəzi şeylər sonradan dəyişdirilmişdir. Onlar bununla bəzi Quran ayələrinin hüquqi-dini qüvvəsinin (hökmünün) ləğv edilməsini – "nəsx"i nəzərdə tuturdular. === Quranın təbiətinə münasibət === Daha bir fərq Qurana münasibətdə özünü göstərirdi. Ənənəçilər iddia edirdilər ki, Quran Allahın əbədi və əzəli sözüdür, ondan ayrılmazdır. Mütəzililər bu iddianı rədd etmiş, bunu da tövhidin pozulması, Quranın tanrılaşdırılması kimi dəyərləndirmişlər. Mütəzililərə görə Quran zaman və məkanda daxilində Allah tərəfindən yaradılmışdır. === Xeyir və şər barəsində baxışları === Mö`təzili alimlər xeyir və şər məsələsində ağlın vəhydən asılı olmadığını iddia edirdilər. Onlar göstərirdilər ki, Quranda xeyrin təriflənib şərin pislənməsi Allahın bunu istədiyinə görə deyildir; əksinə, bu, şeylərin təbiətində həmin keyfi yyətlərin mövcudluğundan irəli gəlir. Yəni, xeyir və şər Allahın istəyinin səmərəsi olmayıb bütövlükdə ağılla müəyyənləşən rasional kateqoriyalardır: "…Bir şeydə xeyir və şərin mövcudluğu Allahın o şeydə xeyir və şərin olmasını istəməsindən irəli gəlmir. "…Xeyir və şər şeylərin özündə mövcuddur. Ağıl isə bəzi şeylərin xeyir və ya şər olduğunu müstəqil şəkildə dərk edə bilir. Bir şeyin şər və ya xeyir olduğunu müəyyənləşdirmək üçün əlavə qanuna ehtiyac yoxdur"<ref>Veliyuddin Mir. Mutezile / İslam düşüncesi tarihi / Altay Ünaltayın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İnsan", 1990, s. 237.</ref>. === Bəzi ehkamlara münasibət === Ağılın dəlillərinə üstünlük verdikləri üçün mütəzililər ənənəçilərin bir çox inancını inkar edirdilər. Ənənəçilərdən fərqli olaraq mütəzililər qəbir əzabına, möminlərin cənnətdə Allahı görəcəklərinə, Musa peyğəmbərin birbaşa Allahla danışmasına inanmamışdırlar. Axirət inancına münasibətlərində də mütəzililərin ənənəçilərdən fərqləri var idi. Belə ki, onlar günahkar müsəlmanların cəhənnəmdə xüsusi yerdə olacağına və nisbətən az əzablar görəcəyinə inanırdılar === Dinin müdafiəsi === Mötəzili kəlamının ən böyük xidmətlərindən biri müsəlman apologetikasının (dinin məntiqi dəlillərlə müdafiə edilməsi) yaradılmasıdır. Onlar [[xristian]], [[yəhudi]], [[Zərdüşt]] və başqa dinlərin nümayəndələri ilə polemikalar aparmış, İslamın əsas müddəalarını düçüncə dəlilləri ilə müdafiə etmişdilər. Bununla yanaşı məntiqi düşüncəyə malik, yüksək təhsilli mötəzilər müsəlman cəmiyyətinin içində yayılmış bəzi mistik və xurafatçı təriqətlərə qarşı da mübarizə aparmışlar. Mötəzilikdə mənfi məqamlar olsa da, bu təlim İslam tarixində layiqli yer tutaraq onu zənginləşdirmişdir. Onun sxolastik metodları isə dünya düşüncə tarixində öz izini qoymuşdur.<ref>. Вольф М. Н. Средневековая философия: Мутазилитский калам: учебное пособие. Новосибирск: Новосибирский государственный университет, 2005, s.5</ref> == Mənbələr == * Mütəzililər // ''Aydın Əlizadə, Elsevər Səmədov.'' [http://www.ebooks.az/download/hy4sVNRf.pdf İslam: Tarix, Fəlsəfə və Hüquq. Ensiklopedik Lüğət] — <abbr>Б.</abbr>: Mətbəə № 3, 2016. — 308 с. — <nowiki>ISBN 5-89968-070-9</nowiki>. * ''Məmmədov E. N.'' Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslığ institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 52–57. * [[Ələddin Məlikov|Məlikov, Ə]]. [http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.2.10465.97121 Üç qardaş probleminin təsviri // ResearchGate elmi bazası, 2019, səh.1-4] (http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.2.10465.97121) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Din]] [[Kateqoriya:İslam]] [[Kateqoriya:Mötəzilə]] [[Kateqoriya:Rasionalizm]] [[Kateqoriya:İslam dini etiqad məzhəbləri]] mpenf09kiedajldk4anj69oo3n57d0d 0 147456 7864723 7655464 2024-11-26T13:11:47Z 185.146.113.144 Belə olmalıdı 7864723 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Samir Şərifov |şəkil = Ilham Aliyev chaired meeting of Cabinet of Ministers dedicated to results of socioeconomic development of 2018 and objectives for future 08 (cropped).jpg |şəklin ölçüsü = |vəzifə = [[Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi|Azərbaycan Respublikasının maliyyə naziri]] |bayraq = Coat of arms of Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag of Azerbaijan.svg |başlanğıc = 18 aprel 2006 |son = |ie = 14–16 fevral 2024 |əvvəlki = [[Əvəz Ələkbərov]] |mükafatları = {{"Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|2021}} |vikianbar = }} '''Samir Rauf oğlu Şərifov''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan Respublikası]]nın maliyyə naziri (2006-cı ildən)<ref>{{Cite web |title=Maliyyə naziri |url=https://az.trend.az/azerbaijan/politics/822159.html |access-date=2020-09-04 |archive-date=2019-03-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190302210337/https://az.trend.az/azerbaijan/politics/822159.html |url-status=live }}</ref>, Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankında Azərbaycan Respublikası üzrə təmsilçi direktor. == Həyatı == Samir Şərifov 7 sentyabr 1961-ci ildə anadan olub. Evlidir, üç övladı var. 1983-cü ildə [[Ukrayna]]da, [[Kiyev Dövlət Universiteti]]nin Beynəlxalq əlaqələr və beynəlxalq hüquq fakültəsinin Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr bölməsini bitirib, magistr dərəcəsi almışdır. == Fəaliyyəti == * Azərbaycanda ən böyük peysərlərdən biridir əlaqələr sistemində Bakıda və xaricdə (Yəmən Xalq demokratik Respublikası) iqtisadçı, * 1991–1995-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin Beynəlxalq İqtisadi Əlaqələr İdarəsində şöbə müdiri, idarə rəisinin müavini vəzifəsində çalışmışdır. * 1995–2001-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Bankında departament direktoru, baş direktor, * 2001–2006-cı illərdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun İcraçı Direktoru, * 2003–2006-cı illərdə Mineral Ehtiyatların Hasilatı İlə Məşğul olan Sənaye Sahələrində Şəffaflıq Təşəbbüsü üzrə Hökumət Komissiyanın sədri işləmişdir. * 2006-cı ilin aprel ayından Azərbaycan Respublikasının maliyyə naziri vəzifəsində çalışır. * Eyni zamanda Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankında Azərbaycan Respublikası üzrə təmsilçi direktordur.<ref>{{Cite web |title=Maliyyə naziri |url=https://report.az/person/%C5%9F%C9%99rifov-samir/ |access-date=2020-09-04 |archive-date=2019-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191215185743/https://report.az/persona/%C5%9F%C9%99rifov-samir/ |url-status=live }}</ref> 6 avqust 2021-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Azərbaycan Respublikasında maliyyə sahəsində uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətinə görə Samir Şərifov "Şöhrət" ordeni ilə təltif olunub<ref>{{Cite web |title=S.R.Şərifovun "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=http://president.az/articles/52981 |access-date=2021-09-06 |archive-date=2021-09-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210913093225/https://president.az/articles/52981 |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.maliyye.gov.az/static-page/page/56 Samir Rauf oğlu Şərifov] * [http://www.maliyye.gov.az/ Maliyyə Nazirliyi] {{Azərbaycanın maliyyə nazirləri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikasının maliyyə nazirləri]] d9i8sktvlciv7oioz1ft4y3m99z58v8 7865345 7864723 2024-11-27T05:59:42Z 85.132.27.226 Təhqir çıxarıldı, Maliyyə Nazirliyinin rəsmi saytına istinad edildi 7865345 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Samir Şərifov |şəkil = Ilham Aliyev chaired meeting of Cabinet of Ministers dedicated to results of socioeconomic development of 2018 and objectives for future 08 (cropped).jpg |şəklin ölçüsü = |vəzifə = [[Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi|Azərbaycan Respublikasının maliyyə naziri]] |bayraq = Coat of arms of Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag of Azerbaijan.svg |başlanğıc = 18 aprel 2006 |son = |ie = 14–16 fevral 2024 |əvvəlki = [[Əvəz Ələkbərov]] |mükafatları = {{"Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|2021}} |vikianbar = }} '''Samir Rauf oğlu Şərifov''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan Respublikası]]nın maliyyə naziri (2006-cı ildən)<ref>{{Cite web |title=Maliyyə naziri |url=https://az.trend.az/azerbaijan/politics/822159.html |access-date=2020-09-04 |archive-date=2019-03-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190302210337/https://az.trend.az/azerbaijan/politics/822159.html |url-status=live }}</ref>, Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankında Azərbaycan Respublikası üzrə təmsilçi direktor. == Həyatı == Samir Şərifov 7 sentyabr 1961-ci ildə anadan olub. Evlidir, üç övladı var. 1983-cü ildə [[Ukrayna]]da, [[Kiyev Dövlət Universiteti]]nin Beynəlxalq əlaqələr və beynəlxalq hüquq fakültəsinin Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr bölməsini bitirib, magistr dərəcəsi almışdır. == Fəaliyyəti == * 1983-1991-ci illərdə SSRİ-nin xarici iqtisadi əlaqələr sistemində Bakıda və xaricdə (Yəmən Xalq Demokratik Respublikası) iqtisadçı * 1991–1995-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin Beynəlxalq İqtisadi Əlaqələr İdarəsində şöbə müdiri, idarə rəisinin müavini vəzifəsində çalışmışdır. * 1995–2001-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Bankında departament direktoru, baş direktor, * 2001–2006-cı illərdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun İcraçı Direktoru, * 2003–2006-cı illərdə Mineral Ehtiyatların Hasilatı İlə Məşğul olan Sənaye Sahələrində Şəffaflıq Təşəbbüsü üzrə Hökumət Komissiyanın sədri işləmişdir. * 2006-cı ilin aprel ayından Azərbaycan Respublikasının maliyyə naziri vəzifəsində çalışır. * Eyni zamanda Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankında Azərbaycan Respublikası üzrə təmsilçi direktordur.<ref>{{Cite web |title=Maliyyə naziri |url=https://report.az/person/%C5%9F%C9%99rifov-samir/ |access-date=2020-09-04 |archive-date=2019-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191215185743/https://report.az/persona/%C5%9F%C9%99rifov-samir/ |url-status=live }}</ref> 6 avqust 2021-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən Azərbaycan Respublikasında maliyyə sahəsində uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətinə görə Samir Şərifov "Şöhrət" ordeni ilə təltif olunub<ref>{{Cite web |title=S.R.Şərifovun "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=http://president.az/articles/52981 |access-date=2021-09-06 |archive-date=2021-09-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210913093225/https://president.az/articles/52981 |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.maliyye.gov.az/static-page/page/56 Samir Rauf oğlu Şərifov] * [http://www.maliyye.gov.az/ Maliyyə Nazirliyi] {{Azərbaycanın maliyyə nazirləri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikasının maliyyə nazirləri]] k7cdt09ql1rj8oztl01zn1pe9dswcsp 0 159903 7865219 7486402 2024-11-27T00:37:08Z InternetArchiveBot 179784 0 mənbə arxivləşdirildi və 1 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865219 wikitext text/x-wiki {{adaş|İsaq}} {{Alim |adı = İsaq Məmmədov |orijinal adı = İsaq Mustafa oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = İsaq Məmmədov.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |piktoqram = tarix |doğum tarixi = 24.03.1925 |doğum yeri = [[Qaracallı (Qubadlı)|Qaracallı]], [[Qubadlı rayonu]] |vəfat tarixi = 05.09.2011 |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi|1981}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''İsaq Mustafa oğlu Məmmədov''' ({{DVTY}}) — tarix elmləri doktoru, [[professor]], "Əməkdar elm xadimi", tarixçi<ref>{{cite web|url=http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_saq_mustafa_olu_19252011_tarixi|title=MƏMMƏDOV İSAQ MUSTAFA OĞLU (1925-2011) Tarixçi|author=|date=|work=|publisher=history.bsu.edu.az|accessdate=|language=az|archive-date=2020-08-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20200811015657/http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_saq_mustafa_olu_19252011_tarixi|url-status=live}}</ref><ref name="Azərbaycan müəllimi">{{cite web|url=https://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2011/35/07.htm|title=İsaq Mustafa oğlu Məmmədov|author=Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası|date=|work=|publisher=www.muallim.edu.az|accessdate=|language=az}}{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Naxçıvan Dövlət Pedaqoji Universitetinin rektoru (1978–1984). == Həyatı == İsaq Məmmədov 1925-ci il martın 24-də [[Qubadlı rayonu]]nun [[Qaracalı]] kəndində tanınmış təsərrüfatçı Mustafa kişinin ailəsində anadan olmuşdur. Bölgədə adlı-sanlı şəxsiyyət kimi tanınan Mustafa kişi repressiyanın qurbanı olmuşdur. O, 1942-ci ildə kənd orta məktəbini və [[Şuşa]] pedaqoji kurslarını bitirərək doğma kəndindəki natamam orta məktəbdə müəllimlik etmiş, dərs hissə müdiri vəzifəsində çalışmış, kənd sovetinin katibi işləmişdi.<ref name="Azərbaycan müəllimi"/> == Elmi fəaliyyəti == İsaq Məmmədov 1944-cü ildə [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin tarix fakültəsinə daxil olaraq, fərqlənmə diplomu ilə təhsilini başa vurmuşdur. 1949-cu ildə aspiranturaya qəbul edilmişdi. O, 1952-ci ildə təhsilini başa vurduqdan sonra bu təhsil müəssisəsində müəllim vəzifəsinə təyin edilmişdir. İsaq Məmmədov BDU-da 1955-ci ildə namizədlik, 1974-cü ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş, 1976-cı ildə professor adını almışdı.<ref name="Azərbaycan müəllimi"/> İsaq Məmmədov 1977–1978-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetində kafedra müdiri, 1978–1984-cü illərdə Naxçıvan Dövlət Pedaqoji Universitetinin rektoru, daha sonra 10 il ADNA-da Tarix kafedrasının müdiri, 2005-ci ildən ömrünün sonuna qədər kafedranın professoru vəzifəsində işləmişdi.<ref name="Azərbaycan müəllimi"/> Professor İsaq Məmmədov 200-ə qədər elmi məqalənin, "Qəhrəmanlıq tarixindən səhifələr", "Unudulmaz rəşadət", "İnqilabi ənənələr və gənclik", "Ənənələr tərbiyə edir" kitablarının, "XX əsrdə ümumdünya tarixi proseslər", "Azərbaycan tarixi", "Yeni tarix", "Ümumdünya ictimai prosesləri", "Təlatümlü illər" və "Siyasi tarix" dərslikləri və dərs vəsaitlərinin müəllifi idi. Elm sahəsində böyük xidmətlərinə görə professor İsaq Məmmədov 1981-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə "Əməkdar elm xadimi" fəxri adına layiq görülmüşdü. O, çoxsaylı İttifaq və respublika miqyaslı elmi konfransların iştirakçısı olmuş və məruzələrlə çıxış etmişdi.<ref name="Azərbaycan müəllimi"/> == İctimai-siyasi fəaliyyəti == Professor İsaq Məmmədov respublikamızın ictimai həyatında fəal iştirak etmiş, 1980–1985-ci illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin deputatı seçilmiş, Naxçıvan şəhər rəhbər orqanlarının, müxtəlif müdafiə şuralarının üzvü kimi fəaliyyət göstərmişdir.<ref name="Azərbaycan müəllimi"/> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Alim-qaralama}} [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:Qubadlı rayonunda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı professorlar]] [[Kateqoriya:Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin X çağırış deputatları]] h7wqbrlgjzj65pis1woc9sq5yai3gli 0 160111 7864767 7849094 2024-11-26T13:57:58Z 5.122.215.222 7864767 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı}} {{Takson}} '''{{lath|Scorpiones}}''' və ya '''çayanlar''' ({{dil-la|Scorpiones}}) — {{lataz|Animalia|no}} aləminin {{lataz|Arthropoda|no}} tipinin {{lataz|Arachnida|no}} sinfinə aid heyvan dəstəsi. Əqrəblərin 600-ə qədər növü məlumdur. Xarakterik nümayəndələrindən [[Krım]]da yaşayan sarı rəngli, 4 sm uzunluqda olan [[Krım əqrəbi]]dir ({{dil-la|Euscorpius tauricus}}). Uzunluğu 18 sm olan iri [[Afrika əqrəbi]] ({{dil-la|Pandinus imperator}}) tropik zonada yaşayır. == Ümumi xarakteristika == Əqrəblər orta və iri ölçülü xeliserlilər olub, adətən 5–10 sm, bəzən də 20 sm-ə qədər olurlar. Bədəninin üzəri xitinləşmiş [[kutikula]] qatı ilə örtülmüşdür. Xitin örtüyün tərkibində kalsium-korbonat vardır və ona görə də örtük çox möhkəmdir. Əqrəbin bədəni iki hissədən — baş-döş və qarıncıqdan ibarətdir. Baş—döş hissə bel tərəfdən karapaks zirehi ilə örtülmüşdür. Karapaks akron və baş-döş hissənin altı buğumunun terqitinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Zireh bütövdür və bu hissədə bir cüt nisbətən iri mürəkkəb gözlər, 5 cütə qədər də kiçik gözcüklər vardır. Baş-döş hissədə stermum adlanan xitinləşmiş lövhə vardır. Baş-döş hissədə bir çox ətraflar vardır. Bu orqanlardan biri əqrəblərin aid olduğu yarımtipi səciyyələndirən xeliserin olmasıdır. Xeliser çox da iri olmayıb bir cütdür və ağız dəliyinin önündə yerləşmişdir. Xeliser üç buğumludur. Birinci buğum qısadır, qalan iki buğum isə qısqac əmələ gətirmişdir. Qısqacların biri hərəkətli, digəri isə hərəkətsizdir və daxili hissədən [[xitin]] dişciklərlə təchiz olunmuşdur. Odur ki, xeliser qidanın qoparılmasında, xırdalanmasında əsas rol oynayır. Baş-döş hissənin ikinci orqanı pedipalplar və ya çənə ayaqlarıdır. Pedipalplar bir cüt olub, yaxşı inkişaf etmişdir və qurtaracağında iri qısqacı vardır. Pedipalplar hissetmə orqanı olmaqla yanaşı, qidanın tutulmasında da iştirak edir. Əqrəbin baş-döş hissəsində dörd cüt yürüş ayaqları vardır. Yürüş ayaqları, demək olar ki, eyni tipli olub, müxtəlif ölçülü buğumların birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hər bir ayaq çanaq, burma, bud, baldır və pəncə adlanan hissələrdən ibarətdir. Pəncə üçbuğumludur və qurtaracağında caynaq vardır. Qarıncıq hissə 12 buğumdan və telsondan ibarətdir. Buğumlarının quruluşuna görə qarıncıq iki hissəyə — ön və arxa qarıncığa ayrılır. Ön qarıncıq enlidir, 7 buğumu vardır və mezosom adlanır. Arxa qarıncığın buğumları isə silindrşəkilli olub ensizdir, 5 buğumludur və metasom adlanır. Qarıncığın qurtaracağında şişmiş formada olan telson yerləşmişdir. Telsonda zəhər ifraz edən bir cüt vəzilər vardır. Zəhər telsonda olan neştər vasitəsilə şikarına yeridilir. Qarıncıq hissədə aydın görünən heç bir ətraf yoxdur. Bununla belə, elə orqanlar da vardır ki, onlar ətrafların şəkildəyişməsindən əmələ gəlmişdir. Bu orqanlara, xüsusilə cinsi qapaq, daraqşəkilli çıxıntı və ağciyər aiddir. == Həyat tərzi == Əqrəblər yırtıcı həyat tərzi keçirərək, isti ölkələrdə yayılmışdır. Gündüzlər yuvada, daşların, ağac qabıqlarının altında və s. yerlərdə gizlənərək, gecələr ova çıxırlar. Əqrəb zəhəri insanlar üçün qorxulu olmayıb, şiş əmələ gətirir və baş ağrıları verir. Gecə yırtıcılarıdır. Daş və palçıq hasarların yarıqlarında, yaşayış evlərində, gəmirici yuvalarında, iri daşların altında məskən salır. Cücülərlə, hörümçəklərlə və çoxayaqlılarla qidalanır. Sancması insan üçün çox ağrılıdır, iri tropik əqrəblərin sancması ölümlə nəticələnə bilər. == Azərbaycanda əqrəblər == Azərbaycanda 7 növü məlumdur.<ref>{{Cite web |last=Fet, |first=V. |date=(2020, March 17). |title=Scorpions of the Caucasus: Advances and perspectives |url=https://ggbc.eu/wp-content/uploads/2021/03/Fet_Scorpions-of-Caucasus_March-2021.pdf |website=Caucasus Barcode of Life |access-date=2024-11-12 |archive-date=2024-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240512232213/https://ggbc.eu/wp-content/uploads/2021/03/Fet_Scorpions-of-Caucasus_March-2021.pdf |url-status=live }}</ref> Onlardan biri 2022-ci ildə ilk dəfə ölkəmizdə kəşf olunub ([[Mesobuthus zarudnyi]]). '''Azərbaycanda qeydə alınmış növlərin siyahısı:''' # Androctonus crassicauda (syn. kunti?) (Qara əqrəb) # Mesobuthus eupeus  (Avropa əlvan əqrəbi) # Mesobuthus persicus (Fars əlvan əqrəbi) # Mesobuthus zarudnyi (Zarudnyi əlvan əqrəbi) – İlk dəfə 2022-ci ildə ölkəmizdə kəşf olunub! # Olivierus caucasicus (Qafqaz əlvan əqrəbi) # Euscorpius mingrelicus (Minqreli qonur əqrəbi) # Euscorpius naupliensis (Anabolu/Nafplyon qonur əqrəbi) Azərbaycanda ən çox əlvan əqrəb (Mesobutus sp.) növü yayılmışdır. Cütləşmə yayda, nəsilvermə isə növbəti ilin may-avqust aylarında olur; 35–70 bala verir. Yalnız Naxçıvanda rast gəlinən qara əqrəb (Androctonus crassicauda) Azərbaycanda rast gəlinən ən iri əqrəbdir. Əqrəblərin zəhəri tibbdə geniş istifadə edilir; bir çox bioloji proseslərin öyrənilməsi zamanı əvəz edilməz komponentdir. == Fəsilələri == * {{bt-azlat||Akravidae}} * {{bt-azlat||Bothriuridae}} * {{bt-azlat|Qalınquyruq əqrəblər|Buthidae}} * {{bt-azlat||Caraboctonidae}} * {{bt-azlat||Chactidae}} * {{bt-azlat||Chaerilidae}} * {{bt-azlat||Diplocentridae}} * {{bt-azlat||Euscorpiidae}} * {{bt-azlat||Hadogenidae}} * {{bt-azlat||Hemiscorpiidae}} * {{bt-azlat||Heteroscorpionidae}} * {{bt-azlat||Ischnuridae}} * {{bt-azlat||Iuridae}} * {{bt-azlat||Lisposomidae}} * {{bt-azlat||Microcharmidae}} * {{bt-azlat||Pseudochactidae}} * {{bt-azlat||Scorpionidae}} * {{bt-azlat||Superstitioniidae}} * {{bt-azlat||Urodacidae}} * {{bt-azlat||Vaejovidae}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Taksonbar}} [[Kateqoriya:Əqrəblər| ]] 54heha7wc22is2bsba95ofk1985usp8 0 161182 7865555 6787709 2024-11-27T07:59:38Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ etnoqrafları]] əlavə olundu 7865555 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Lüis Henri Morqan |orijinal adı = {{Dil-en|Lewis H. Morgan}} |şəkil = Lewishenrymorgan.jpg |şəklin ölçüsü = 250 |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 21.11.1818 |doğum yeri = Aora, [[Nyu-York]] |vəfat tarixi = 17.12.1881 |vəfat yeri = Rokster, [[Nyu-York]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = Amerkalı |həyat yoldaşı = Mery Elizabet Stil |uşağı = Lemuel Morqan, Mery Elizabet Morqan və Helen Kinq Morqan |atası = Ceydi Morqan |anası = Harria Morqan |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = alimi, etnoqraf və arxeoloq |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Morqan Lüis Henri''' ({{dil-en|Lewis Henry Morgan}}; {{DVTY}}) – [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] alimi, etnoqrafı və arxeoloqu. == Həyatı == Amerika hindililərinin məişətini öyrənərək ibtidai cəmiyyətin tarixinə dair sanballı material toplamış, "Qədim cəmiyyət" əsərində (1877) ümumiləşdirmişdir. Siniflərə qədərki cəmiyyəti tarixinin dövrləşdirilməsini yaratmaq cəhdi Morqana məxsusdur; bu cəhd hər bir dövrü istehsal texnikasının inkişafı ilə əlaqələndirmək baxımından qiymətli hesab edilir. Morqan müəyyən etmişdir ki, ailə cəmiyyətin inkişafı ilə birlikdə dəyişən tarixi hadisədir. Luis Henri morqan 40 il müddətində irokezlerle birlikdə yaşamış və onların həyatını öyrənmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Şəxs-qaralama}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:ABŞ etnoqrafları]] [[Kateqoriya:ABŞ arxeoloqları]] tuuvhtc7vfxoky7p78rx8vyig6498el 0 162479 7865932 7354012 2024-11-27T11:55:56Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Milyonçular]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] əlavə olundu 7865932 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Ağa Yusif Dadaşov |orijinal adı = Dadaşov Ağa Yusif Hacı ağa oğlu |şəkil = Yusif ağa Dadaşov.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 18.3.1870 |doğum yeri = [[Bakı]], {{Bayraq|Azərbaycan}} |vəfat tarixi = 26.3.1918 |vəfat yeri = [[Bakı]], {{Bayraq|Azərbaycan}} |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = {{III dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni}} {{II dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni}} {{I dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni}} {{III dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni}} |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Dadaşov Ağa Yusif Hacı ağa oğlu''' ({{DVTY}}) — Azərbaycanlı zadəgan, milyonçu və xeyriyyəçi<ref name=":0">{{AXCE|1|319}}</ref>. == Həyatı və təhsili == 1870-ci ildə [[İçərişəhər]]də doğulub. O, Bakıda üç məşhur sülalədən ([[Bakıxanovlar]], [[Aşurbəyovlar]] və [[Dadaşovlar]]) birinin təmsilçisi olan milyonçu [[Hacı Hacı ağa Dadaşov|Hacı Hacağa]]nın oğlu idi. [[Stokholm Universiteti]]ni əla qiymətlərlə bitirmiş, rus, fransız və digər Avropa dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Poliqlot idi. Dadaşovların [[Xəzər dənizi]]ndə çoxlu gəmiləri var idi — "İosif Dadaşov", "Kapitan", "Kette" və s. Ağa Yusif 20 yaşından gəmiçiliklə məşğul olub, kontorda idarəçilik işləri görüb. Bir neçə gəmiçilik idarəsinin sahibi, daha sonra bankir olub. Rusiya, İran, Buxara xanlığı və digər dövlətlərlə diplomatik əlaqələrin yaranmasında xidmətlərinə görə bu ölkələrin başçıları tərəfindən orden və medallara layiq görülüb. Dumanın üzvü olub, [[II Nikolay]]ın həqiqi mülki müşaviri vəzifəsini tutub və çoxlu orden və medallarla təltif edilib. Romanovların 300 illiyi münasibətilə keçirilən mərasimə [[Bakı quberniyası]]ndan yalnız Ağa Yusif çağırılıb.<ref name=":0" /> == Xeyriyyəçilik fəaliyyəti == Onun gəmiçilik ticarətindən əldə etdiyi gəlirin əksəriyyəti xalqın maariflənməsinə ([[Qori müəllimlər seminariyası|Qori Müəllimlər Seminariyası]] və "Qız məktəbi"nə) sərf edilirdi. Bakı quberniyasının müsəlmanları arasında maarifin yayılmasına çalışan [[Nəşri-maarif|"Nəşri-Maarif" cəmiyyətinin]] ömürlük fəxri üzvü olub. [[Bakı - Batum neft kəməri|Bakı-Batum neft kəməri]]nin çəkilməsinə, Bakı duması binasının inşasına xeyli vəsait sərf edən Dadaşov [[Maksim Qorki]]nin, [[Dmitri Mendeleyev|D.İ.Mendeleyevi]]n, neft geologiyası mütəxəssisi İ.M.Qubkinin Bakıya səfərlərini maliyyələşdirmişdi. Azərbaycanın maddi mədəniyyət abidələrinin qorunub saxlanmasında yaxından iştirak edən Dadaşov Bibiheybət məscidini bərpa etdirmiş, həmçinin Buxara əmirinin Moskvada tikdirdiyi məscidə qırxçıraqlı qəndil və qiymətli xalılar bağışlamışdı. Səməd Vurğun küçəsindəki Diaspor Komitəsinin binası, [[Bakı şəhəri 23 nömrəli tam orta məktəb|28 May küçəsindəki 23 saylı məktəbin binası]], "[[Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi|Metropol]]" oteli də (Nizami muzeyinin binası) Dadaşovların mülkü olub. [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]] ilə yaxın olduğundan [[Müsavat Partiyası]]nın ilk qurultayı da bu binada keçirilib.<ref name=":0" /> == Öldürülməsi == Azərbaycanda milli hökumətin yaradılmasına, "Müsavat" partiyasının geniş fəaliyyət göstərməsinə maddi yardım edən Dadaşov 1918-ci il martında vəziyyətin nə ilə nəticələnəcəyini duyaraq Bakıya çoxlu silah gətirtdirir və xalqı silahlandırır. O, bu işə bütün ətrafını səfərbər edir. Rus qoşunları Bakını əhatə etdiyindən şəhərdə xüsusi vəziyyət yaranmışdı. Yalnız yüksək rütbəli general gizli, həm də yoxlanılmadan nə isə edə bilərdi. Bu səbəbdən Ağa Yusif hər yana özü gedər, kisələrlə qızıl xərcləyib Bakının müdafiəsinə qalxarmış. Onu məhv etmək üçün çox pusqular qururlar. Hətta bir dəfə güllə onun düz ürəyinə tuşlanır, amma döşündə gəzdirdiyi Quran onu qoruyur. 1918-ci ilin 26 martında növbəti dəfə Ağa Yusif [[Zirə (Xəzər)|Zirə]] kəndinə silah ardıyca Rusiyaya göndərdiyi gəmiləri qarşılamağa gedir, silahları qəbul edir, silahları arabalara yüklətdirib geri qayıdarkən S.Lalayanın quldur dəstəsi ilə qarşılaşır. S.Lalayan ona qılıncının altından keçməyi əmr edir. Dadaşov isə öz növbəsində deyir ki: {{sitat|Mən türkəm. Türk ölər, ancaq erməni dığasının qılıncının altından keçməz}} Bu cavabdan sonra hiddətlənən daşnaklar onu işgəncə ilə doğrayaraq öldürmüşlər. Öldürülərkən hərbi geyimdə olur üzərində olan üstü brilyant, almaz və yaqutla süslənmiş saysız-hesabsız orden-medallar da beləcə yoxa çıxır. Qəbrinin yeri hələ də bilinmir. Nəslin yaşlıları onun cəsədinin mart qırğınlarında öldürülən insanlarla birgə toplu məzarlıqlarda dəfn olunduğunu ehtimal edirlər.<ref name=":0" /> == Ailəsi == Burada gəmiçiliyin təməlini ucaldan Hacı Hacıağa məşhur gəmi sahibkarı və [[I Nikolay]]ın həqiqi müşaviri olub. Ağadadaş və Ağazeynal adlı iki oğlu, Zivər və Bikə adlı iki qızı olub.<ref name=":0" /> == Mükafatları == Ölkə xaricindəki fəaliyyətinə və xeyriyyə işlərinə görə Rusiyanın "[[Müqəddəs Anna ordeni|Müqəddəs Anna]]", "[[Müqəddəs Stanislav ordeni|Müqəddəs Stanislav]]", 2 dəfə İranın "[[Şiri-Xurşid ordeni|Şiri-Xurşid]]", Buxara əmirliyinin "Buxarayi-şərif" ordenləri və bir çox medallarla təltif edilmiş, Dadaşov Rusiyanın "fəxri vətəndaşı" titulunu almışdır.<ref name=":0" /> == Həmçinin bax == *[[Hacı Hacı ağa Dadaşov]] *[[Dadaşovlar]] == İstinadlar == [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] [[Kateqoriya:Xeyriyyəçilər]] di8pnziure1hx25dkvsom79l1k5nrtn 0 165923 7865447 7471295 2024-11-27T06:57:20Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Geoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya geoloqları]] əlavə olundu 7865447 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Vasili Dokuçayev |orijinal adı = {{Dil-ru|Васи́лий Васи́льевич Докуча́ев}} |digər adları = |şəkil = Dokuchaev_1888.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{RUS}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = geologiya |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = ali |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Vasili Vasilyeviç Dokuçayev''' ({{DVTY}}) — rus geoloqu. == Həyatı == V.V.Dokuçayev Smolensk vilayətinin indiki Sıçov (Milyukovo) kəndində [[1846]]-cı ildə anadan olmuşdur. [[1867]]-ci ildə o, [[Peterburq universiteti]]nə daxil olmaqla geologiya ixtisasını seçir. [[1871]]-ci ildə təhsilini başa vurmaqla Vasili Dokuçayev [[dördüncü dövr]] çöküntülərini öyrənməyə başlayır. Tədricən onun marağı yerin üst qatının öyrənilməsinə yönəlir. Dövründə sadəcə olaraq dağ süxurları adlanan torpaqların fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi gələcəyin mütəxəssisində dərin maraq yaradır. [[1872]]-ci ildən Peterburq Təbiətşünaslar cəmiyyətinin, [[1873]]-cü ildən isə [[Mineralogiya]] Cəmiyyətinin həqiqi üzvü olan Vasili Dokuçayev 1871-[[1877]]-ci illərdə Volqanın yuxarı hissəsini, [[Dnepr]]in və Qərbi Dvinanın yuxarı axınlarındakı çay vadilərinin quruluşunu, həmçinin orada olan çöküntüləri tədqiq etmişdir. Daha sonra məhsuldarlığı ilə seçilən qara torpaqların öyrənilməsi tədqiqatçını özünə cəlb edir. 1877-ci ildə qara torpaqlara ilk səyahəti də bununla əlaqədar olmuşdur. O, Rus düzənliyində on min kilometrlərlə məsafəni qət etmiş, minlərlə torpaq nümunələri götürmüş və analizlərdən keçirməklə [[1883]]-cü ildə "Rus qaratorpaqları" əsərini yazmışdır. Vasili Dokuçayev ilk dəfə olaraq göstərir ki, torpaq bu günə qədər deyilən kimi süxur deyil, o müəyyən təbii coğrafi qanunauyğunluqların qarşılıqlı təsiri altında yaranan keyfiyyətcə yeni bir komponentdir. Vasili Dokuçayev son ekspedisiyalardan birini [[Qafqaz]]a həsr etmişdir. O, zonallıq və şaquli zonallıq haqqında elmi fikirlərini irəli sürməklə torpaq coğrafiyası elminə yeniliklər gətirmişdir. İlk dəfə olaraq Dokuçayev torpağı təbii şəraitlə əlaqəlisurətdə öyrənmiş və sübut etmişdir ki, o da təbiətin digər komponentləri kimi daim dəyişir, inkişaf edir və zənginləşir. Onun fikrincə torpaqəmələgətirən faktorları ayrı-ayrı öyrənməklə yanaşı, onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə qanunauyğunluqları müəyyən edilməlidir. Vasili Dokuçayevin "Təbii zonalar haqqında biliklər" əsəri (1892) torpaq coğrafiyası ilə yanaşı [[geobotanika]], [[fiziki coğrafiya]], meşəçilik, [[geokimya]] elmlərinin inkişafında da dərin izlər buraxmışdır. == Əsərləri == * ''Докучаев В. В.'' Теория Дарвина пред судом св. писания, как самого древнего исторического ботанико-зоологического памятника. — [СПб.]: Типография духовного журнала "Странник", 1869. * ''Докучаев В. В.'' Овраги и их значение, 1876. * ''Докучаев В. В.'' Итоги о русском чернозёме, 1877. * ''Докучаев В. В.'' Предварительный отчёт по исследованию юго-западной части чернозёмной полосы России, 1878. * ''Докучаев В. В.'' Предварительный отчёт по исследованию юго-восточной части чернозёмной полосы России, 1879. * ''Докучаев В. В.'' Картография русских почв. Объяснительный текст к почвенной карте Европейской России. — СПб.: Типография Киршбаума, 1879. * ''Докучаев В. В.'' По вопросу о сибирском чернозёме, 1882. * ''Докучаев В. В.'' Схематическая почвенная карта чернозёмной полосы Европейской России. — СПб.: Типография товарищества "Обществ. Польза", 1882. * ''Докучаев В. В.'' Материалы по оценке земель Нижегородской губернии (вып. I—XIV, 1882—86. Докучаеву принадлежат 1 выпуск и некоторые главы XIII, XIV и редакция всего труда) * ''Докучаев В. В.'' Русский чернозём. Отчёт Императорскому Вольному экономическому обществу. — СПб.: Императорское Вольное экономическое общество, 1883. * ''Докучаев В. В.'' О происхождении русского чернозёма, 1884. * ''Докучаев В. В.'' О так называемом юрьевском чернозёме, 1884—85 (2 статьи). * ''Докучаев В. В.'' К вопросу о русском чернозёме, 1885. * ''Докучаев В. В.'' О пользе изучения местной номенклатуры русских почв, 1886. * ''Докучаев В. В.'' Объяснения к почвенной карте Нижегородской губернии, 1887. * ''Докучаев В. В.'' О нормальной оценке почв Европейской России, 1887. * ''Докучаев В. В.'' Методы исследования вопроса: были ли леса в южной степной России? 1888. * ''Докучаев В. В.'' Материалы по оценке земель Полтавской губернии" (выпуски 1—13, 1889—1892). * ''Докучаев В. В.'' К вопросу о соотношениях между возрастом и высотой местности, с одной стороны, характером и распределением чернозёмов, лесных земель и солонцов, с другой. 1891. * ''Докучаев В. В.'' Наши степи прежде и теперь. — СПб.: Типография Е. Евдокимова, 1892. * ''Докучаев В. В.'' О происхождении русского лёсса, 1892. * ''Докучаев В. В.'' К учению о зонах природы. Горизонтальные и вертикальные почвенные зоны. — СПб.: Тип. Санкт-Петербургского градоначальства, 1899. * ''Докучаев В. В.'' О зональности в минеральном царстве (предварительное сообщение) // Записки Императорского Санкт-Петербургского минералогического общества. 1899. Ч. 37, вып. 1. С. 145—158. * [http://www.landscape.edu.ru/book_dokuchaev_1948.shtml ''Докучаев В. В.'' Учение о зонах природы. — М.: Географгиз, 1948.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120802023602/http://www.landscape.edu.ru/book_dokuchaev_1948.shtml |date=2012-08-02 }} * ''Докучаев В. В.'' Сочинения. М.; Л.: Издательство Академии наук СССР. — Т. 1: Работы в области геологии. — 1940.; Т. 2: Статьи и доклады по изучению чернозёма. Картография русских почв. 1876—1885. — 1950.; Т. 3: Русский чернозём. — 1949.; Т. 4: Нижегородские работы. 1882—1887. Ч. 1. — 1950.; Т. 5: Нижегородские работы. 1882—1887. Ч. 2. — 1950.; Т. 6: Преобразование природы степей: работы по исследованию почв и оценке земель, учение о зональности и классификация почв. 1888—1900. — 1951.; Т. 7: Организация почвенных учреждений и вопросы сельского хозяйства в России: статьи и доклады, популярные лекции. — 1953.; Т. 8. Работы и выступления. — 1961. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * ''Крупеников И. А., Крупеников Л. А.'' Василий Васильевич Докучаев. — М.: Сельхозгиз, 1950. * ''Докучаев В. В.'' Сочинения. — М.; Л.: Издательство Академии наук СССР. — Т. 9: Жизнь и деятельность В. В. Докучаева. Библиография трудов. — 1961. * ''Кирьянов Г. Ф.'' Василий Васильевич Докучаев, 1846—1903. — М.: Наука, 1966. == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Василий Васильевич Докучаев}} * [http://www.soil.msu.ru Сайт факультета почвоведения МГУ] * [http://www.landscape.edu.ru/ Сайт кафедры физической географии и ландшафтоведения географического факультета МГУ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101210060140/http://www.landscape.edu.ru/ |date=2010-12-10 }} [[Kateqoriya:Rusiya geoloqları]] [[Kateqoriya:Rusiya torpaqşünasları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] lsx03hd4saanl1ezcqmhz0a2ztlidpe 0 165970 7865557 6182705 2024-11-27T07:59:56Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya etnoqrafları]] əlavə olundu 7865557 wikitext text/x-wiki {{Şair}} '''Polonski Yakov Petroviç''' ({{DVTY}}) — rus şairi, etnoqrafı, dövlət məmuru. == Həyatı == Polonskinin şeirləri Rusiyada çox məşhurlaşmış, onun sözlərinə romanslar bəstələnmişdir ("Qaraçı qızının mahnısı" bu günə kimi xalq mahnısı kimi ifa olunur). O, 1840-1850 illərdə Qafqazda İmperator dəftərxanasında çalışmış, rəsmi dövlət orqanı olan "Zaqafqazskiy vestnik" qəzetinin redaktor müavini olmuşdur. Tiflisdə yaşadığı illərdə Qafqaz xalqlarının tarixi və məişəti ilə maraqlanmış, bir çox gürcü və azərb. şairləri, musiqiçiləri ilə dostluq əlaqələri saxlamışdır. Bu illərdə Polonski folklor motivləri ilə zəngin olan şerlərini yazmış və "Sazandar" adlı şeirlər kitabını (1849) nəşr etdirmişdir. Y.Polonski azərb. xanəndə Səttara şeirlər həsr etmiş, onun təsirli səsini və ifasını öz şeirlərində tərənnüm etmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{vikimənbə|Müəllif:Yakov Polonski}} [[Kateqoriya:Rusiya şairləri]] [[Kateqoriya:Rusiya etnoqrafları]] otu191z3hwtxtis5j0bvzfrkg3msw0j 0 166046 7864813 7833086 2024-11-26T15:18:17Z 185.146.113.47 Duzeltdim 7864813 wikitext text/x-wiki '''Status''' (lat.- vəziyyət) * Whatsapp da insanlarin qoydugu status * == [[Sosiologiya]] və [[psixologiya]] == '''Cəmiyyətdə şəxsin statusu''' : # cəmiyyətdə ictimai təşkilatın yeri ; # insanın sosial rolu: lider, təşkilatçı, icraçı ; # insanın cəmiyyətdə statusu: aşağı, yüksək. == Həmçinin bax == * [[Status-kvo]] [[Kateqoriya:Çoxmənalı terminlər]] ezsfp5b6pjv7dgbh9apaxjqzts9u12n 7864816 7864813 2024-11-26T15:19:20Z 185.146.113.47 7864816 wikitext text/x-wiki '''Status''' (lat.- vəziyyət) * Pubg mobile * == [[Sosiologiya]] və [[psixologiya]] == '''Cəmiyyətdə şəxsin statusu''' : # cəmiyyətdə ictimai təşkilatın yeri ; # insanın sosial rolu: lider, təşkilatçı, icraçı ; # insanın cəmiyyətdə statusu: aşağı, yüksək. == Həmçinin bax == * [[Status-kvo]] [[Kateqoriya:Çoxmənalı terminlər]] sei0cla2hyh75c09w7k8nn6s2uo6o4g 7864818 7864816 2024-11-26T15:21:05Z 185.146.113.47 7864818 wikitext text/x-wiki '''Status''' (lat.- vəziyyət) * Pubg mobile *salam * == [[Sosiologiya]] və [[psixologiya]] == '''Cəmiyyətdə şəxsin statusu''' : # cəmiyyətdə ictimai təşkilatın yeri ; # insanın sosial rolu: lider, təşkilatçı, icraçı ; # insanın cəmiyyətdə statusu: aşağı, yüksək. == Həmçinin bax == * [[Status-kvo]] [[Kateqoriya:Çoxmənalı terminlər]] 148vl4nsy1ituhm8fxxp1zg4j1xop41 7864819 7864818 2024-11-26T15:23:02Z 185.146.113.47 7864819 wikitext text/x-wiki '''Status''' (lat.- vəziyyət) * Pubg mobile *Tatos-vəziyyət * == [[Sosiologiya]] və [[psixologiya]] == '''Cəmiyyətdə şəxsin statusu''' : # cəmiyyətdə ictimai təşkilatın yeri ; # insanın sosial rolu: lider, təşkilatçı, icraçı ; # insanın cəmiyyətdə statusu: aşağı, yüksək. == Həmçinin bax == * [[Status-kvo]] [[Kateqoriya:Çoxmənalı terminlər]] dw2k3xljs63hpk487xtd4ldsyfjbl71 7864824 7864819 2024-11-26T15:33:10Z 185.146.113.47 Status veziyyet 7864824 wikitext text/x-wiki '''Status''' (lat.- vəziyyət) *Status-vəziyyət == [[Sosiologiya]] və [[psixologiya]] == '''Cəmiyyətdə şəxsin statusu''' : # cəmiyyətdə ictimai təşkilatın yeri ; # insanın sosial rolu: lider, təşkilatçı, icraçı ; # insanın cəmiyyətdə statusu: aşağı, yüksək. == Həmçinin bax == * [[Status-kvo]] [[Kateqoriya:Çoxmənalı terminlər]] dmf70hfilsdbmnrwet02kjsnd8iljlw 7864829 7864824 2024-11-26T15:38:38Z Nemoralis 128937 [[Special:Contributions/185.146.113.47|185.146.113.47]] ([[User talk:185.146.113.47|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 5 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Gadir|Gadir]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7809641 wikitext text/x-wiki '''Status''' (lat.- vəziyyət) * Hansısa ierarxiyada, vəziyyətdə, sistemdə tutulan pillə. * Şəxsin, dövlət strukturunun, beynəlxalq təşkilatın, dövlətin beynəlxalq təşkilatda tutduğu vəziyyət, onların hüququ vəziyyəti. == [[Sosiologiya]] və [[psixologiya]] == '''Cəmiyyətdə şəxsin statusu''' : # cəmiyyətdə ictimai təşkilatın yeri ; # insanın sosial rolu: lider, təşkilatçı, icraçı ; # insanın cəmiyyətdə statusu: aşağı, yüksək. == Həmçinin bax == * [[Status-kvo]] [[Kateqoriya:Çoxmənalı terminlər]] r4h6ggvnrkf5dsqr745psp5pz1x4zn6 0 173229 7865525 7807150 2024-11-27T07:52:07Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865525 wikitext text/x-wiki '''Povest''' — danışıq, [[təhkiyə]] deməkdir. Povest [[rus dili]]<nowiki/>ndə danışıq, təhkiyə, nağıl etmək mənasında işlənən "povestvovanie" sözündəndir. == Haqqında == Povestə bəzən böyük [[hekayə]] deyilir. Çünki povestlə hekayə bir-birinə yaxın [[janr]]<nowiki/>lardır. [[Hekayə]]dən fərqli olaraq, povestdə bir yox, bir neçə əhvalatdan bəhs olunur və təsvir olunan surətlərin sayı da hekayədəki surətlərin sayından bir neçə dəfə çox olur. [[Cəlil Məmmədquluzadə]]nin "Danabaş kəndinin əhvalatları", Ə. Vəliyevin "Gülşən", M. Hüseynin "Kin", Mir Cəlalın "Dağlar dilə gəldi" və başqa əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatında povest janrının gözəl nümunələri hesab olunur.<ref>{{Cite web |title=Povest haqqında |url=http://azerbaijans.com/content_582_az.html |access-date=2013-07-28 |archive-date=2022-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220830104459/https://www.azerbaijans.com/content_582_az.html |url-status=live }}</ref> Povestdə obrazların sayı hekayədə iştirak edənlərin sayından xeyli artıq, həyat hadisələrinin əhatə dairəsi geniş, surətlərin təsviri daha dolğun olur. Məsələn, [[Cəlil Məmmədquluzadə]]nin "Poçt qutusu" hekayəsini "Danabaş kəndinin əhvalatları" əsəri ilə müqayisə etdikdə birincidə obrazların (Novruzəli, xan, poçt işçisi) sayının ikincidəki obrazlardan (Məhəmmədhəsən əmi, onun oğlu, Xudayar bəy, Zeynəb, onun oğlu Vəliqulu, qızları Fizzə və Ziba, Kərbəlayi Cəfər, Axund və s.) qat-qat az olduğu aydın görünür. [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]nda ilk povest [[Mirzə Fətəli Axundov]]un "[[Aldanmış Kəvakib (Hekayəti-Yusif şah)|Aldanmış kəvakib]]" əsəri sayılır<ref name="a">{{Cite web |title=Ədəbi növlər və janrlar |url=http://senet.az/%C9%99d%C9%99bi-novl%C9%99r-v%C9%99-janrlar/ |access-date=2019-12-18 |archive-date=2022-03-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220326052532/http://senet.az/%C9%99d%C9%99bi-novl%C9%99r-v%C9%99-janrlar/ |url-status=live }}</ref>. Hekаyə ilə [[roman]] arasında orta mövqe tutan, hekаyədən böyük, romandan kiçik [[epik]] əsərlər povest adlandırılır. M. Rəfili öz nəzəriyyə kitabında çox yığcam şəkildə "Böyük hekаyə-рovest" deyə daxil edir. (s.22a) Onu fərqləndirən xüsusiyyət kimi, burada bir deyil bir пeçə hadisənin verilməsi, epizodların qahrəmanların həyatı ilə sıx bağlı olması, fövqəladə qəhrəmanların deyil, həyatın adi mənzərələrinin təsvir edilməsi göstərilir və [[Cəlil Məmmədquluzadə|C. Məmmədquluzadə]]nin "Danabaş kəndinin əhvalatları" nümunə verilir. Əlbəttə, tam doğru olsa belə bu xüsusiyyətlər bir janr kimi povesti izah etmir. Məsələ burasındadır ki, nə rus alimləri, nə də bizim nəzəriyyəçilər bu janrı təyin etmək üçün həcm kriteriyasından başqa bir poetik meyar təklif etmirlər. Məsələn, görkəmli nəsrşünas V. Kojinov onu "epik nəsrin orta forması" adlandırıb yazır: "Bu halda əsərin həcmi sırf zahiri və formal хarakter daşımır… qeyd etmək lazımdır ki, [[novella]], povest və romanı həcminə görə fərqləndirmək çox hallarda problemlər yaradır". Povest mənası nəqletmə, əhvalat danışma olan povestvovanie-rus sözündəndir. [[Mir Cəlal]] və P. Xəlilovun kitabında deyilir ki, "Mahiyyət etibarilə roman ilə povest arasında ciddi fərq yoxdur. …Hekayə və roman klassik yazıçıların yaratdıqları parlaq nümünələr əsasında kifayət qədər müəyyənləşdiyi halda, povest janrı bir sıra gözəl nümunələrinə baxmayaraq hələ yaranma və kamilləşmə prosesi keçirir". (s.l54–155) Bu fikir XX əsrin 70-ci illərinə aiddir. Belə görünür ki, рovestin bir janrı kimi poetik təyinatı hələ tapılmayıb. Əslində Azərbaycan ədəbiyyatında povest janrının iki əsrə yaxın yaşı var. İsmayıl bəy Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım" (1835) povest janrının ilk və kamil nümunələrindən biridir. Eləcə də A. Bakıxanovun "Kitabi əsgəriyyə", Mirzə Fətəli Axundzadənin "[[Aldanmış kəvakib|Aldanmış Kəvakib]]" (l857) əsərləri misal göstərilə bilər. Povestdən bəhs edən cavan nəzəriyyəçilər də köhnə fikirləri təkrarlamaqdan uzaq gedə bilmirlər. Məsələn, R. Yusifoğlu yazır: "keyfiyyət, daxili struktur təsvir baxışından romanla hekayə ilə povestin arasına elə bir prinsipial fərq yoxdur. Məsələ yalnız həcmdədir". (s.l43) Bu məlum fikri söylərkən о, V. Belinskinin povesti "Kiçik həcmli roman" adlandırmasına istinad edir. N. Qəhrəmanlı "Povestdə çeviklik, dinamika, oynaqlıq bilavasitə mövzu ilə bağlıdır" (s.34) deyə Mir Cəlal və P. Xəlilovun fikrini təkrarlamaqdan (Bax: s.154) uzağa gedə bilmir. Ədəbiyyatşünas [[Əziz Mirəhmədov]] öz "Ensiklopedik lüğət"ində bu janr haqqında müəyyən təsəvvür yaratmağa çalışır: "povestdə, adətən, bir hadisə yox, əhvalatların əsas iştirakçısı (qəhrəmanı) olan şəxsin həyatının bütöv bir dövrü, bir çox hadisələri verilir. Povestdə baş qəhrəmanın ətrafinda cəmlənən yaxud ona zidd cəhədə duran bir sıra şəxslər olur; həyat hekayəyə nisbətən daha geniş bir şəkildə, romana nisbətən az хarakter və hadisələr dairəsində əks etdirilir" (s.l69). Povest janrının ən çox yayıldığı rus ədəbiyyatına da onun gəlişi asan olmayıb. Vаxtilə tarixi hadisələri və qəhrəmanların fəaliyyətini povest (məsələn, "Çarqradın alınması haqqında povest") deyə təhkiyə edən [[ruslar]] onu heç XIX əsrdə də ədəbiyyata buraxmaq istəmirdilər. Lakin onu rus ədəbiyyatına hər hansı istedadlı dahi yox, "zəmanənin ruhu və … ümumdünya hadisələrinin cərəyanı" (V. Belinski) gətirir. "Rus povesti və Cənub Qoqolun povestləri" adlı məşhur məqaləsində bu janrın ədəbi-tarixi taleyini və bədii imkanlarının təhlil edən V. Belinski yazır "İndi bütün ədəbiyyatımız roman və povestə çevrilmişdir… Roman hər şeyi öldürdü, hər şeyi uddu, onunla birlikdə gəlmiş povest isə hətta bütün bunların (pafoslu, bəlaqətli poetik va dramatik janrların-N. Ş.) izini belə hamarlayıb itirdi və roman özü hörmətlə kənara çəkilərək povestlə özündən qabağa keçmək üçün yol verdi". (s.67) Povestin bir janr kimi ədəbi xidməti bunda idi ki, о, ədəbiyyatı həyata yaxınlaşdırdı, oxucu ilə həyat arasında maneəsiz, səmimi bir ünsiyyət yaratdı. V. Belinski az qala hiddətlə yazırdı: "İndi özünəməxsus və müstəbid bir hökmranlıq qazanmış, heç bir rəqabətə dözməyən bu povestin mənası və sirri nədən ibarətdir? Axı bu povest nə olan şeydir və nəyə lazımdır?… Kim isə bir zaman çox gözəl demişdir ki, "povest bəşər taleyinin nəhayətsiz poemasından alınmış bir epizoddur". Bu çox düzgündür. Bəli, povest-hissələrə, minlərcə hissələrə parçalanmış romandır. Povest romandan alınmış bir fəsildir. … Povestin forması elədir ki, о, istədiyimiz hər bir şeyi yüngül oçerkdə insana və cəmiyyətə qarşı çevrilmiş istehzalı və tikanlı gülüşü də, insan qəlbinin dərin sözlərini də, ehtirasların amansız oyununu da özündə əks etdirə bilir. Povest qəti və sürətli, yüngül va dərin formadır: о sürətlə bir şeydən digərinə keçir, həyatı ən xırda hissələrə bölür və böyük həyat kitabının ayrl-ayrı vərəqlərini qoparır". (s.82) Bununla belə V. Belinski "Rus ədəbiyyatında povest hələ bir qonaqdır" qənaətinə gəlir. N. V. Qoqola qədər ki, rus povestlərini təhlil edib, "bizdə hələ sözün əsl mənasında povest yoxdur" (s.99) nəticəsini çıxarır. Beləliklə, bir janr kimi рovestə müпasiЬət heç vaxt birmənalı olmayıb. Elə povestin özü, də bir yandan hekayənin sərt fərdiyyətinə, digər tərəfdən də romanın bədii həşəmətinə qarşı mübarizə aparmalı, ən azı опlara müqavimət göstərməli olub. Povest həyatdan alınıb bədiiləşmiş bir parçadır. V. Belinski yazır: "Cənab Qoqolun povestlərindəki tam həyat həqiqəti onun mövzularının sadəliyi ilə birləşir. О həyata yaltaqlanmır, lakin опа böhtan da atmtr: о, həyatda mövcud olan bütün gözəl və bəşəri şeyləri üzə çıxarıb göstərməklə sevinir, eyni zamanda həyatdakı eybəcər-likləri az da olsa gizlətmir. Hər iki halın ikisində də о həyata son dərəcə sadiqdir. Həyat опun əsərlərində həqiqi bir рortretdir" (s.113). Dünya ədəbiyyatında bu həyat və səmimiyyət janrının maraqlı nümunələri yaranıb. Məsələn, rus ədəbiyyatından A. S. Puşkinin "Kapitan qızı", N. V. Qoqolun "Şinel", "Рortert"-Рeterburq povestləri, L. Tolstoyun "Hacı Murad", M. Şoloхovun "İnsanın taleyi" əsərləri buпа parlaq misaldır. === Romanla povestin fərqi === [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]<nowiki/>nda [[nəsr]] əsərinin hansı janra aid olması çox vaxt mübahisə doğurur. [[Roman]]<nowiki/>a povest deyirik, povestə hekayə, ya da əksinə. Yazıçı bir nəsr əsəri qələmə alır, həcmi böyük olanda adını roman qoyur, səhifəsi az olanda povest. Ən çox da bu iki janr səhv salınır. Bəs janrları necə müəyyən etmək lazımdır? Povestlə romanın fərqi: Roman və povestin həcmi demək olar ki, eyni olur. Çox vaxt yanlış bir təsəvvür var: deyirlər ki, povest kiçik romandır. Bu bölgü dünya ədəbiyyatında aparılır, ancaq povest rus ədəbiyyatının janrı hesab olunur. "Povestvovanine" sözündədir, yəni "nəql etmə". Rus mənbələrinin yazdığına inansaq, povest qəhrəmanın xarakter cizgilərini, onun taleyindəki ən əhəmiyyətli epizodu təsvir edir. Povestin hadisəsi məhdud bir zamanda baş verir və baxış bucağı yalnız bir nöqtəyə tuşlanır. Qəhrəmanın taleyi və şəxsiyyəti bir və yaxud bir neçə epizodla təsvir olunur: onun həyatının dəyişən vaxtlarını göstərir. Povestin süjetində romandakı kimi paralellər aparılmır. Ancaq gözlənilməz, mürəkkəb və dəyişik situasiyalar baş verə bilir. [[Süjet]] bir qəhrəmanın üzərində cəmləşir, daim müəllifin diqqətində olan personajın iç dünyası təsvir olunur. Povest içindəki hadisə ilə sosial-mədəni, yaxud tarixi proyeksiyanı özündə ifadə edir<ref name="b">{{Cite web |title=Romanla povestin fərqi |url=https://kulis.az/news/14608 |access-date=2019-12-18 |archive-date=2021-07-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210730125244/https://kulis.az/news/14608 |url-status=live }}</ref>. Povest də roman kimi xarakterin daxili dünyasını göstərir və onun da növləri var: satirik povest, nağıl povest. Roman isə daha geniş maştablı nəsr əsəridir. Dramatik taleyi təsvir edir, eyni zamanda həm tarixi dövrü özündə əks etdirir. Romanın əsasında ideya durur. Roman janrını qlobal problemlər, yaxud aktual sosial mövzular maraqlandırır. Roman hadisənin təsvir miqyasına görə böyük olur: müxtəlif, fərqli, qarışıq süjetlər, böyük zaman kəsimi və s. Romanın əsasında bir süjet dayanır və bir neçə süjet xətti onunla birləşir. Bu sujetlər bir-birinə bağlı olur və əsərin vahid kompozisiyasını yaradır. Romanın ideyasında fərqli dəyərlər qarşı-qarşıya gəlir, sosial mənzərə canlandırılır. Bütün bunların fonunda qəhrəmanların tipik xarakteri verilir və əsas konflikt göstərilir. [[Roman]] dövrün ab-havasını, tarixini özündə daşıyır və qəhrəmanların psixologiyası, əxlaqı, dünyagörüşü problemi geniş planda təqdim olunur. Roman janrı konkret növlərə ayrılır: sosial, psixoloji, tarixi, macəra, fantastik və detektiv romanlar<ref name="b"/>. Romanla povestin fərqləri # Roman özündə tarixi, sosial mənalar əks etdirir. Povest isə bunu yalnız fonda göstərir. # Romanda qəhrəmanın taleyi tarixi, sosial kontekstdə təsvir olunur. Povestdə isə əsas qəhrəmanın şəxsiyyəti konkret situasiya və hadisənin içində üzə çıxır. # # Roman süjeti qollu-budaqlı, çoxşaxəli olur, vahid bir süjetin ətrafında hadisələr inkişaf edir. Povestin süjeti isə daha asandır: parallellər, bir-birinə bağlı əlavə süjetlər yoxdur. # # Romandakı hadisə mühüm zaman intervalını ifadə edir. Povestdə isə hadisə bir zamanda baş verir və təsvir olunur. # # Romanın problematikası böyük suallar yaradır. Povest isə bu sualların yalnız bir hissəsindən ibarətdir. # # Romanın qəhrəmanları fəlsəfi ideya daşıya bilər, dünyagörüşündən çıxış edə bilər. Povestdə isə mühüm olan qəhrəmanın fərdi və şəxsi xarakter cizgiləridir<ref name="b"/>. === Azərbaycan ədəbiyyatında === Azərbaycan ədəbiyyatında [[Mirzə Fətəli Axundov|M. F. Axundzadə]]<nowiki/>nin "Aldanmış Kəvakib", C. Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları", S. Rəhimovun "Mehman", İ. Əfəndiyevin "Körpüsalanlar" əsəri bu janrın klassik nümunələridir<ref name="a"/>. 60-cı illər nəsri ədəbiyyata povestlə gəldi va bu janr sürətlə ön plana çıxaraq "yeni nəsr"in bədii-estetik məramnaməsinə çevrildi. İ. Hüseynovun "Тeleqram", S. Əhmədlinin "Yamacda nişanə", Ə. Əylislinin "Adamlar və ağaclar" trilogiyaır, Anarın "Ağ liman", Elçinin "Dolça", M. Süleymanlının "Dəyirman", İ. Məlikzadənin "Quyu", …. janrın poetikasında yenililəri ilə seçildi. XX əsrin 70-ci illərində miniatür povest və опun tipik nümunəsi Ə. Əylislinin "Kür qırağının meşələri" povesti yarandı. Akademik В. Nəbiyev miniatür povesti bir janr kimi təhlil edərək yazırdı: " Ümumiyyətlə povest bir janr kimi ədəbiyyatımızda yeni olmasa da miniatür рovest son illərin ədəbi həyatında bir hadisə kimi yeni və maraqlıdır. Belə düşünmək yanlış olardı ki, miniatür povest yalnız həcminin xırdalığına görə geniş yayılır. Hərçənd bu özü də az əhəmiyyətli fakt deyil. Yəni iti sürət, məlumat bolluğu və elmi-texniki möcüzələr əsrinin qayğısı çox, həvəs və maraq dairəsi geniş olan oxucusu az vaxt sərf etməklə daha çox və rəngarəng bədii aləmlərə qovuşmağa, əlbəttə, biganə deyildir. Lakin miniatür povestin vətəndaşlıq hüququ qazanmasının şərtləndirən iki mühüm əlaməti də var ki, bunları mütləq qeyd etmək lazımdır. Birincisi о, həyat hadisələrinə vaxtında, cəsarətli müdaxilə edir, müasir mövzulara qətiyyətlə girişir. İkincisi isə hər cür uzunçuluq, sözçülük və təsvir xatirinə təsvirçilik bu janrın ən yaxşı nümunələrinin təbiətinə yaddır" (Tənqid və ədəbi proses. В., 1976, s.97). Bütövlükdə isə ədəbi tanqid vərdiş etmədiyi bu yeni əsərləri-"Ağ liman"ı, "Dəyirman"ı, "Kür qırağının meşələri"ni süngü ilə qarşıladı. Bu əsərlər sovet ideologiyasının, onun sənət sahəsində ifadəsi olan sosializm realizminin ehkamlarını dağıdan istedadla yazılmış povestlər idi. Həyatdan vaxtsız getmiş İ. Məlikzadə bu janrın iyirmidən artıq dəyərli nümunəsini yaratdı. ("Küçələrə su səpmişəm", "Quyu", "Dədə palıd…"). Povest müasir janrdır. O tarixdən çox müasir həyatla nəfəs alır. О, hekayənin gücü çatmayan, romanın isə yanından lovğa-lovğa ötüb keçdiyi həqiqətləri hörmət və ehtiramla ədəbiyyata gətirir. Povestdə хarakterlər daha səmimidir, çünki onlar təxminən eyni psixoloji ovqat və səviyyədə olur. Roman zadəganların, рovest isə orta təbəqələrin janrıdır. Опların taleyi povestdə daha çox yer alır. Böyük tənqidçi Ə. Nazim Mirzə Cəlilin "Danabaş kəndinin əhvalatları" haqında demişdir: "Cəlil Məmmədquluzadə öz əsərləri ilə о zamana qədər yüksək, mümtaz siniflərin zövqünə xidmət üdən müqəddəs ədəbiyyat "kəbəsinə" öz çarıqları ilə girdi və hətta özü ilə bərabər bir çox Məhəmməd Həsən əmi kimi çağırılmamış qonaqları da gətirdi. C. Məmmədquluzadə və опun çağırılmamış qonaqları özlərinə vətəndaşlıq haqqını, öz ana, loru kəndli dillərinin, səslərinin dinlənilməsini tələb edirdilər." (Ə. Nazim. Cəlil Məmmədquluzadə (Molla Nəsrəddin) В.,1936, S.l4). H. Mirələmovun "Xəcalət və Cəza" əsərləri müasir рovestin ən yaxşı nümunələridir. Povest XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən doğma janrlarından biridir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Nizaməddin Şəmsizadə, [[Ədəbiyyat nəzəriyyəsi]], "Proqres" nəşriyyatı, Bakı-2012, səh.236–242 {{ədəbiyyat-qaralama}} {{Ədəbi janrlar}} [[Kateqoriya:Epik növün janrları]] [[Kateqoriya:Povestlər| ]] 3u06i5beej8gpctlg8i128roxko51sj 0 173884 7864957 7759169 2024-11-26T18:18:33Z InternetArchiveBot 179784 10 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864957 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə}} {{digər məna|Çaykənd}} {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Çaykənd əməliyyatı |aiddir = [[Qarabağ müharibəsi]] |şəkil = [[Fayl:Çaykənd əməliyyatı02.jpg|250px]] |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = Çaykənd əməliyyatı nəticəsində evini tərk etmiş erməni qaçqınları |tarixi = 30 Aprel – 15 May 1991 |yeri = Qarabağın [[Şaumyan rayonu (Azərbaycan SSR)|Şaumyan]], [[Şuşa]], [[Xocavənd]], [[Hadrut rayonu|Hadrut]] bölgələri<br/>[[Ermənistan SSR]]-in [[Noyemberyan]], [[Gorus]] və [[Tavuş mərzi|Tavuş]] mərzləri. |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = Yüzlərlə erməninin bölgədən məcburi köçürülməsi,<br>[[Tatul Krpeyan]]ın məhv edilməsi. |ərazi = |tərəf1 = {{bayraq|Ermənistan SSR}} [[Ermənistan SSR]] <br/> * [[Fayl:Armenian Revolutionary Federation Flag.gif|20px]] [[Daşnaksütun]] |tərəf2 = {{bayraq|Azərbaycan SSR}} [[Azərbaycan SSR]] <br/> * [[Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsi (Azərbaycan)|OMON]] {{bayraq|SSRİ}} [[SSRİ]] <br/> * 4-cü Sovet ordusunun 23-cü motoatıcı diviziyası |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = {{bayraq|Ermənistan SSR}} [[Tatul Krpeyan]]{{DZÖ}}<br />{{bayraq|Ermənistan SSR}} [[Simon Açıqgözyan]] |komandan2 = {{bayraq|SSRİ}} [[Viktor Polyaniçko]]<br />{{bayraq|SSRİ}} [[Vladislav Safonov]]<br />{{bayraq|Azərbaycan SSR}} [[Məhəmməd Əsədov]]<ref name="asadov">{{cite web|title=Soykökü türk, nəsil şəcərəsi Qaraqoyunlu - general Məhəmməd Əsədov haqqında|url=http://anl.az/down/meqale/kaspi_az/2011/dekabr/217548.htm|website=anl.az|publisher=anl.az|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220327123242/http://anl.az/down/meqale/kaspi_az/2011/dekabr/217548.htm|archivedate=2022-03-27|url-status=unfit}}</ref> |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = Bilinmir |qüvvə2 = Bilinmir |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = Bilinmir |itkilər2 = Bilinmir |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Çaykənd əməliyyatı''' və ya '''"Halqa" əməliyyatı''' ({{dil-ru|link=no|Операция «Кольцо», ''Operatsiya Koltso''}}; {{dil-hy|«Օղակ» գործողություն, ''Oghak gortsoğutyun''}}) — 1991-ci ilin may ayında Qarabağın [[Şaumyan rayonu (Azərbaycan SSR)|Şaumyan]], [[Şuşa]], [[Xocavənd]], [[Hadrut rayonu|Hadrut]] bölgələrində və [[Ermənistan SSR]]-in [[Noyemberyan]], [[Gorus]] və [[Tavuş mərzi|Tavuş]] mərzlərində Sovet Daxili qoşunları və [[Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsi (Azərbaycan)|OMON-un]] keçirdiyi hərbi əməliyyat. Rəsmi olaraq "pasport yoxlanılması" adlanan əməliyyat, [[Sovet İttifaqı]]nın daxili işlər və müdafiə nazirliklərinin əsas məqsədi erməni hərbi dəstələrinin silahsızlaşdırması idi.<ref>De Waal, Thomas. ''Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War''. New York: New York University Press, 2003, p. 114. ISBN 0-8147-1945-7.</ref> Əməliyyatda Sovet Quru Qoşunları hərbi nəqliyyat vasitələri, artilleriya və vertolyotlarla müşayiət olunurdu və özünü ''[[erməni fədailəri|fədai]]'' adlandıran erməni silahlı dəstələrini məhv etmək nəzərdə tutulurdu. Çaykənd əməliyyatı strateji məqsəd güdürdü. Qarabağın hüdudlarında erməni kəndlərini boşaldan Azərbaycan hökuməti fədailəri təcrid edib, onların təchizat yollarını kəsməyə çalışırdı, Qarabağ ətrafında azərbaycanlıların məskunlaşdığı yeni kəndlərdən "halqa" yaratmaq istəyirdi.<ref name=baltic/> Azərbaycan tərəfindən Çaykənd əməliyyatında, general [[Məhəmməd Əsədov]]un rəhbərlik etdiyi [[OMON]]-da isə yalnız azərbaycanlılar xidmət edirdilər.<ref name=layiq/> Əməliyyatda OMON-un komandiri [[Rövşən Cavadov]] da aktiv iştirak etmişdir.<ref name=kreslo/> Çaykənd əməliyyatı Qarabağ münaqişəsinin açıq, hərbi mərhələsinin başlanğıcı oldu. Britaniyalı jurnalist [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, bu əməliyyat özü özlüyündə şübhəsiz ki, "sovet dövrünün ilk və son vətəndaş müharibəsi" idi, çünki Sovet Ordusunun hissələri elə sovet ərazisində hərbi əməliyyatlar aparırdılar.<ref name=baltic/> == Zəmin == {{Main|Dağlıq Qarabağ}} 1989-cu ilin sonunda [[Azərbaycan]], [[Ermənistan]], [[Gürcüstan]], [[Estoniya]], [[Latviya]] və [[Litva]] respublikalarında [[Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası]]nın hakimiyyəti zəifləmişdi. [[Dağlıq Qarabağ]]da ermənilərlə azərbaycanlılar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr şiddət və talanlar səbəbindən pisləşdi.<ref>Kaufman, Stuart. ''Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War''. New York: Cornell Studies in Security Affairs, 2001, pp. 49–66. {{ISBN|0-8014-8736-6}}</ref> 1991-ci ildə, Sovet İttifaqının sonuncu ilində, Ermənistan və Azərbaycan artıq tam fərqli siyasi istiqamətlərdə hərəkət edirdilər. [[Mixail Qorbaçov]] yeni ittifaq sazişi üzərində işləyirdi və ümid edirdi ki, bu saziş müttəfiq respublikalara daha çox səlahiyyətlər verməklə İttifaqı qoruyub saxlaya bilər. Ermənistan, [[Gürcüstan]], [[Moldova]] və Baltikyani respublikalar müstəqilliyə doğru addımlamağa başladılar və Qorbaçovla əməkdaşhqdan imtina etdilər. Azərbaycan saziş üzərində aparılan işlərdə iştirak etməyə və İttifaqda qalmağa müəyyən şərtlərlə razılaşdı.<ref name="baltic">{{cite book|last1=de Vaal|first1=Tomas|title=Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında|date=http://www.ebooks.az/view/9f81DPlg.pdf|isbn=978-9952-25-086-2|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=http://www.ebooks.az/view/9f81DPlg.pdf|archivedate=17 fevral 2017}}</ref> Qorbaçovun siyasəti sovet sisteminin dağılmasını sürətləndirirdi və bir çox ermənilər və azərbaycanlılar sovet silahları ilə silahlanaraq özlərini qorumağa çalışırdılar. Qorbaçov digər respublikaların çoxsaylı tələblərinə cavab verməyə başı qarışdığı üçün Ermənistan və Azərbaycan ərazilərində saxlanılan hücum tüfəngləri, qranatatanlar və digər kiçik silah və sursatların anbarlardan yoxa çıxması baş verirdi.<ref>Smith, Hedrick. ''The New Russians''. New York: Harper Perennial, 1991, pp. 344–345. {{ISBN|0-380-71651-8}}.</ref> Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra başlayacaq qaçılmaz münaqişəni öncədən görən, Ermənistandakı və erməni diasporundan olan erməni könüllüləri Dağlıq Qarabağa axın etdi və bir neçə nəfərdən ibarət silahlı dəstələr təşkil etdilər. Qorbaçov bu dəstələri və digərlərini Qarabağda qeyri-qanuni şəxslər hesab edirdi və 1990-cı ilin iyul ayında fərman verdiyi fərmanla onları qadağan etdi.<ref>Croissant, Michael P. ''The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications''. London: Praeger, 1998. p. 41. {{ISBN|0-275-96241-5}}.</ref> Bu açıqlamaya baxmayaraq, bu qruplar mövcudluğunu davam etdirdilər və Azərbaycanda milis briqadalarına və mülki əhaliyə qarşı fəal şəkildə mübarizə aparırdılar.<ref name="Croissant. p. 41">Croissant. ''The Armenia-Azerbaijan Conflict'', p. 41.</ref> Hücumların amansızlığı sovet hökumətinin Ermənistanın paytaxtı Yerevanda və Ermənistan sərhədi ilə Dağlıq Qarabağ arasındakı beş kilometr aralığındakı mövqelərə hərbi birlikləri yerləşdirməsinə gətirib çıxardı. == Planın yaranması == [[Fayl:Çaykənd əməliyyatı.jpg|thumb|left|Sovet Ordusu münaqişə zonasında]] 1991-ci il martın 17-də sovet rəhbərliyi SSRİ-nin gələcəyinə dair ümumxalq referendumu keçirtdi. Referendumda iştirak edən Azərbaycan yeni ittifaq sazişi çərçivəsində Sovet İttifaqının saxlanılmasına "hə" dedi. Ermənistanda artıq EMH hakimiyyətdə idi və respublika referendumu boykot edən altı respublikadan biri idi. Bununla yanaşı, Ermənistan sentyabrda öz müstəqillik referendumunu keçirəcəyini bəyan etdi.<ref name=baltic/> Azərbaycan rəhbərliyinin nümayiş etdirdiyi sadiqlik həm Dağlıq Qarabağın daxilində, həm də ətrafında "möhkəm əl" siyasətinin növbəti raundunu "qanunsuz hərbi dəstələrin silahsızlaşdırılması" planını həyata keçirmək üçün zəruri şərt idi. Azərbaycanın özündə bu əməliyyat "pasport rejiminin yoxlanışı" adlanırdı, lakin bu əməliyyat "Halqa əməliyyatı" adı ilə tanındı. Bu əməliyyatın məğzi vətəndaşların pasportlarında qeydiyyatın yoxlanılmasından ibarət idi. Azərbaycan rəhbərliyinin bəyan etdiyi niyyəti Dağlıq Qarabağla həmsərhəd olan və ermənilərin yaşadığı bir sıra kəndlərdə sakinlərin pasportlarını yoxlamaq, həmin kəndlərdə gizlənən fədailəri aşkara çıxartmaq və qayda-qanunu bərqərar etmək idi.<ref name=baltic/> Çaykənd əməliyyatı strateji məqsəd güdürdü.<ref name="communal">{{cite book|last1=G. Brown|first1=Cynthia|title=Playing the "communal Card": Communal Violence and Human Rights|date=1995|pages=151-152|url=https://books.google.co.uk/books?id=rfBjmJmcnbkC&pg=PA148&lpg=PA148&dq=operation+ring+karabakh&source=bl&ots=xDuT-aay0N&sig=fTAXW2aQvudWuWB981xmZ5RIP7g&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwic-KDA6JfSAhVEKMAKHUx4Bxc4ChDoAQgdMAE|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220327123836/https://books.google.co.uk/books?id=rfBjmJmcnbkC&pg=PA148&lpg=PA148&dq=operation+ring+karabakh&source=bl&ots=xDuT-aay0N&sig=fTAXW2aQvudWuWB981xmZ5RIP7g&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwic-KDA6JfSAhVEKMAKHUx4Bxc4ChDoAQgdMAE#v=onepage&q=operation%20ring%20karabakh&f=false|archivedate=2022-03-27|url-status=unfit}}</ref> Qarabağın hüdudlarında erməni kəndlərini boşaldan Azərbaycan hökuməti fədailəri təcrid edib, onların təchizat yollarını kəsməyə çalışırdı, Qarabağ ətrafında azərbaycanlıların məskunlaşdığı yeni kəndlərdən "halqa" yaratmaq istəyirdi.<ref name="decker">{{cite web|title=Операция «Кольцо» – акт государственного терроризма: минуло ровно 25 лет|url=http://www.panorama.am/ru/news/2016/04/30/%D0%9E%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%86%D0%BE-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%89%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD-%D0%9D%D0%9A%D0%A0-%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0/1572162|website=www.panorama.am|publisher=www.panorama.am|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170826095913/http://www.panorama.am/ru/news/2016/04/30/%D0%9E%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%86%D0%BE-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D1%89%D0%B8%D0%BD%D0%B0-%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD-%D0%9D%D0%9A%D0%A0-%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0/1572162|archivedate=2017-08-26|url-status=unfit}}</ref> Lakin əməliyyatın siyasi məqsədləri bundan daha vacib idi.<ref name=baltic/> [[Ayaz Mütəllibov]]un sözlərinə görə, "terroristlərin məhv edilməsi" əməliyyatının planı hələ 1989-cu ildən kağız üzərində mövcud idi və sadəcə öz icrasını gözləyirdi. Ardınca heç də bərabər şəraitdə aparılmayan kiçik Sovet vətəndaş müharibəsi başladı. Cəbhə xəttinin bir tərəfində [[Gəncə]]də mərkəzləşən 4-cü Sovet Ordusu vuruşurdu. Onun tanklar və artilleriya ilə silahlanmış 23-cü diviziyası bu əməliyyatda birbaşa iştirak edirdi. Diviziyanın sərəncamına Azərbaycan OMON-unun hissələri və qonşu kəndlərdən yığılmış könüllü dəstələri verilmişdi. Cəbhə xəttinin digər tərəfində [[erməni fədailəri]] durmuşdular. Onlar sayca çox kiçik idilər, bu dəstələrdə təqribən bir neçə yüz nəfər var idi. Tomas de Vaalın fikrincə, onlar ruh yüksəkliyinə görə qat-qat üstün idilər. Heç kimə sirr deyildi ki, onlara Ermənistanın yeni rəhbərliyi dəstək verirdi, yerli erməni əhalisi onların təminatında fəal surətdə köməklik göstərirdi, çevik hərəkət etmək üçün onların hətta vertolyotları var idi.<ref name=baltic/> == İcra == 1991-ci ilin yazında erməni-Azərbaycan partizan savaşının əsas döyüşləri Dağlıq Qarabağın özündə deyil, [[Göygöl rayonu|Xanlar]] və [[Goranboy rayonu|Şaumyan rayonları]]nın meşəli dağlarında gedirdi. Hər iki rayonun əhalisinin etnik tərkibində ermənilər çoxluq təşkil edirdi. Erməni kəndlərinə soxulan "''fədailər''" özlərini yerli əhalinin müdafiəçiləri elan edib, bu kəndlərdən Qarabağa getmək üçün dayaq məntəqəsi kimi istifadə edirdilər.<ref name="HRW">{{cite book|last1=Denber|first1=Rachel|author1=Robert K. Goldman|title=Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno Karabakh|date=Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno Karabakh|publisher=Human Rights Watch, 1992|pages=9-13|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=Bloodshed in the Caucasus: Escalation of the Armed Conflict in Nagorno Karabakh|archivedate=17 fevral 2017}}</ref> Onlarla döyüşçü Xanlar rayonunun Çaykənd və onun yaxınlığında yerləşən Qarabulaq qəsəbələrində mövqe tutdular.<ref name="rabita"/> Onlara keçmişdə kənd məktəbində müəllim olmuş ermənistanlı daşnak [[Tatul Krpeyan]] rəhbərlik edirdi.<ref name=baltic/><ref name="rabita">{{cite web|title=MTN polkovniki Qarabağdakı “unudulmuş qələbəmiz”dən danışdı|url=http://anl.az/down/meqale/hafta_ichi/2014/iyun/375497.htm|website=anl.az|publisher=anl.az|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220327123835/http://anl.az/down/meqale/hafta_ichi/2014/iyun/375497.htm|archivedate=2022-03-27|url-status=unfit}}</ref> === Birinci əməliyyat === [[Fayl:Məhəmməd Əsədov.jpg|thumb|left|Çaykənd əməliyyatına Azərbaycan tərəfindən general [[Məhəmməd Əsədov]] rəhbərlik edirdi.]] 1991-ci il aprelin 10-da Çaykənd və Qarabulaq istiqamətində əməliyyat keçirmək qərarı verildi.<ref>Getaşen əməliyyatının təfərrüatları "Memorial" cəmiyyətinin və Saxarov konqresinin məruzələrindən və Merfi, "Operation 'Ring'" ("Halqa" əməliyyatı) götürülüb, səh. 86.</ref> Aprelin son iki həftəsi ərzində hər iki qəsəbənin üç minə yaxın sakini tədricən öz ətraflarından təcrid olundular. Qəsəbələr qoşunlarla mühasirəyə alındı, telefon xətləri kəsildi, enerji təchizatı dayandırıldı. DİN postunun götürülməsi əməliyyata başlamaq üçün siqnal idi. Daxili qoşunlar əsasən ruslardan yığılmışdı, onlar isə, çox ehtimal, ermənilərin tərəfini tuta bilərdilər. Ordu hissələrində azərbaycanlılar üstünlük təşkil edirdi, general [[Məhəmməd Əsədov]]un rəhbərlik etdiyi [[OMON]]-da isə yalnız azərbaycanlılar xidmət edirdilər.<ref name=baltic/><ref name=layiq>{{cite web|title=QƏHRƏMANIN ADINA LAYİQ|url=http://www.anl.az/down/meqale/respublika/2012/dekabr/283985.htm|website=www.anl.az|publisher=www.anl.az|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220327123235/http://www.anl.az/down/meqale/respublika/2012/dekabr/283985.htm|archivedate=2022-03-27|url-status=unfit}}</ref> Çaykənd əməliyyatında OMON-un komandiri [[Rövşən Cavadov]] da aktiv iştirak etmişdir.<ref name=kreslo>{{cite web|title=«Mənim kreslom həmvətənlərimin qanına dəyməzdi»|url=http://www.bizimyol.info/news/4137.html|website=www.bizimyol.info|publisher=www.bizimyol.info|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211021113853/https://www.bizimyol.info/news/4137.html|archivedate=2021-10-21|url-status=unfit}}</ref> Aprelin 30-da 4-cü Ordunun hərbçiləri, onların ardınca isə omonçular Çaykəndə və Qarabulağa girdilər. Hərbi birliklərə bir neçə tank, zirehli texnika, artilleriya və hərbi helikopterlər dəstək verirdilər. Bəzi yerlərdə onlar silahlı müqavimətlə rastlaşdılar, lakin atışma zamanı Krpeyan öldürülmüş, onun adamları isə bir neçə əsgəri girov götürmüşdülər.<ref>{{cite web|title=In Memoriam: Татул Крпеян – война и куклы|url=http://www.aniarc.am/2015/09/03/in-memoriam-tatul-krpeyan-russian-text/|website=www.aniarc.am|publisher=www.aniarc.am|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200203173230/http://www.aniarc.am/2015/09/03/in-memoriam-tatul-krpeyan-russian-text/|archivedate=2020-02-03|url-status=unfit}}</ref> Əməliyyat zamanı on nəfərə yaxın sakin öldürülmüş,<ref name=baltic/><ref name=good>{{cite web|title=Операция «Кольцо» - позорная страница в истории Советской Армии|url=http://www.panarmenian.net/rus/details/178547/|website=www.panarmenian.net|publisher=www.panarmenian.net|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211025015234/https://www.panarmenian.net/rus/details/178547/|archivedate=2021-10-25|url-status=unfit}}</ref> əlli nəfərə yaxın girov götürülmüşdür, sonradan onların yarısı əsir götürülmüş əsgərlərə dəyişdirilmiş, qalanları isə Gəncədəki həbsxanaya göndərilmişdir.<ref>{{cite web|title=Çaykənddə qələbəyə aparan yol – “Halqa” əməliyyatı|url=http://az.trend.az/azerbaijan/karabakh/2678973.html|website=az.trend.az|publisher=az.trend.az|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161229123721/http://az.trend.az/azerbaijan/karabakh/2678973.html|archivedate=2016-12-29|url-status=dead}}</ref> Sayca daha kiçik olan fədailər aradan çıxa bildilər. Bir həftə ərzində hər iki qəsəbənin sakinləri deportasiya olundular, onların əksəriyyəti vertolyotla [[Xankəndi]]yə, oradan da Ermənistana göndərildi.<ref name=good/> Bir çoxları təzyiq altında öz evlərini könüllü tərk etdiklərini təsdiqləyən sənədləri imzaladılar.<ref name=baltic/> Bundan sonra Çaykənd əməliyyatının bəyan edilməyən hissəsi həyata keçirildi: Ermənistandan 1988-1989-cu illərdə qaçqın düşmüş azərbaycanlılar Qarabulaq və Çaykəndə köçürüldülər və ermənilərin tərk etdiyi evlərdə məskunlaşdılar.<ref name="HRW"/> Azərbaycanın kənd əhalisinə qarşı apardığı hərbi cəhətdən uğurlu əməliyyat ağır siyasi nəticələrə gətirib çıxardı.<ref name="HRW"/> [[Boris Yeltsin]] başda olmaqla Rusiyanın yeni parlamenti Ermənistan rəhbərliyi ilə sıx alyansa girdi. Onların ümumi düşməni var idi və bu düşmən sovet güc strukturlarının elitası idi. Rusiyalı deputatlar dövrələnmiş erməni kəndlilərin müdafiəsinə qalxdılar.<ref name=baltic/> Sonralar Çaykənd əməliyyatına dair ilk parlament dinləmələri keçirildi. Ermənistan-Rusiya siyasi münasibətlərinin yeni mərhələsi başladı.<ref name="HRW"/> === İkinci əməliyyat === Mayın 6-7-də daha bir əməliyyat — Ermənistan-Azərbaycan sərhədinin şimal kəsiyində yerləşən [[Əskipara]] kəndi istiqamətində əməliyyatın həyata keçirilməsi təyin olunmuşdu. Əskipara Ermənistanın ərazisində yerləşirdi, lakin onun sakinləri və sərhədin o tayındakı azərbaycanlılar arasında vaxtaşırı atışmalar baş verirdi.Bu kəndin "neytrallaşdırılması" üçün Azərbaycanda hazırlanan hərbi əməliyyat rəsmi və qeyri-rəsmi güc strukturları arasında aydın fərqin olmadığını üzə çıxartdı. Əskipara yaxınlığında otuza yaxın erməni milis işçisinin getdiyi avtobus 23-cü diviziyanın əsgərləri tərəfindən qurulan pusquya düşdü. 11 nəfər öldürüldü, qalanları əsir götürüldü. Azərbaycanlıların fikrincə, bunlar erməni hərbi dəstələrinin üzvləri idi, ermənilər eyni tərzdə deyə bilərdilər ki, azərbaycanlılar sovet milis işçilərini onların ərazisində öldürüblər.<ref name=baltic/> Hadisə yerinə dörd rusiyalı deputat gəldi, onlardan biri — Anatoli Şabad kənddə qaldı. Şabad yarı erməni idi, lakin onun əsas motivi kommunist güc strukturları ilə apardığı fəal mübarizə idi. Sovet zabiti meqafonla kənd sakinlərinə silahları təhvil vermək üçün son müddəti elan etdi. Lakin ultimatumun müddəti bitdi və onun çağırışına heç kim cavab vermədi, bundan sonra top atəşi başladı. Atılan mərmilərin əksəriyyəti kənddən kənarda yerə düşürdü, lakin atəşdən qaçmağa cəhd göstərən üç sakin bu atəşin qurbanı oldu. Şabadın sözlərinə görə, sonradan o, anladı ki, artilleriya atəşi kənd sakinlərini qorxutmaq və əmrə tabe etdirmək məqsədi daşıyırdı, bu atəşlə erməni partizanlarını məhv etmək nəzərdə tutulmurdu.<ref name=baltic/> Şabad müdaxilə etdiyinə görə Çaykənd əməliyyatında qurban olmadı. 23-cü diviziyanın əsgərləri kəndə girmədilər, Şabad isə Ermənistanın Daxili İşlər Nazirliyinin verdiyi böyük məbləğin köməyi ilə erməni milis işçilərini əsirlikdən qurtara bildi. Bununla belə, Dağlıq Qarabağın Hadrut və Şuşa rayonlarında yerləşən on yeddi kiçik erməni kəndinin bütün sakinləri deportasiya edildi.<ref name="fayzulin"/> Hüquq müdafiəçilərinin rəyinə görə, əməliyyatın birinci mərhələsində 5000 erməni deportasiya edilmiş, 20-30 nəfər isə öldürülmüşdü.<ref name=baltic/><ref name="fayzulin">{{cite web|title=25-летие операции «Кольцо»|url=http://www.lragir.am/index/rus/0/right/view/48496|website=www.lragir.am|publisher=www.lragir.am|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160518085135/http://www.lragir.am/index/rus/0/right/view/48496|archivedate=2016-05-18|url-status=unfit}}</ref> == Kompromis cəhdi == Əgər Çaykənd əməliyyatının əsl mahiyyəti Qarabağ ermənilərini qorxutmaq idisə, onda bu əməliyyat tezliklə öz bəhrəsini verməyə başladı. Birinci mərhələnin ardınca, yəni Çaykənddən gələn qaçqın axını Xankəndiyə dolduqdan sonra, Qarabağ ermənilərinin hərəkatında ilk ciddi parçalanma üzə çıxdı. 1991-ci il iyunun 19-da hələ ləğv edilməmiş vilayət sovetinin deputatları qətnamə qəbul edib, "kursu qarşıdurma siyasətindən dialoq və danışıqlar siyasətinə doğru" dəyişmək niyyətində olduqlarını bəyan etdilər. Onlar siyasi sövdələşmə təklif edirdilər: bu sövdələşməyə əsasən partiya orqanlarının bərpası və Dağlıq Qarabağın "demilitarizasiyası" əvəzinə onlar vilayətin Azərbaycanın tərkibindən çıxmasına qarşı səs verəcəkdilər. Bu, çox ciddi güzəşt idi. Partiya funksioneri Valeri Qriqoryanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti bu təkliflərlə Moskvaya yollandı.<ref name=baltic/> Azərbaycanda yaradılmış Təşkilati komitənin üzvü olan Seyran Mirzəyevin fikrincə: {{sitat |"İnsanlar başa düşdülər ki, Dağlıq Qarabağın nüfuzlu rəhbərliyi var və bununla barışmalı oldular.<ref name=baltic/>}} Buna baxmayaraq, azərbaycanlılarla ermənilərin yaşadığı kəndlər arasında qan tökmə davam edirdi. İyul ayında Şaumyan rayonunda əməliyyat keçirilən zaman "polkovnik Feliks" ləqəbli səhra komandiri erməni kəndlərinin müdafiəsini təşkil etdi. Pəncərələrindən pulemyotlar tuşlanan Ermənistan vertolyotları Azərbaycan ərazisindən uçub [[Gülüstan (Goranboy)|Gülüstan]] kəndinin yaxınlığında enirdilər.<ref name=baltic/> == Nəticə == Çaykənd əməliyyatı Qarabağ münaqişəsinin açıq, hərbi mərhələsinin başlanğıcı oldu. Britaniyalı jurnalist [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, bu əməliyyat özü özlüyündə şübhəsiz ki, "sovet dövrünün ilk və son vətəndaş müharibəsi" idi, çünki Sovet Ordusunun hissələri elə sovet ərazisində hərbi əməliyyatlar aparırdılar.<ref name=baltic/> Anatoli Şabad qeyd edirdi ki: {{sitat |Əlbəttə ki, Mütəllibov Qorbaçovu inandıra bilmişdi ki, orada fədailərin güclü partizan hərəkatı baş qaldırıb, onların hərəkətləri erməni əhalisinin yaşadığı ərazilərin Azərbaycandan ayrılması ilə nəticələnə bilər, və əmin etmişdi ki, onlar quldurdurlar və onları məhv etmək lazımdır. Qorbaçov isə - bu, əlbəttə ki, onun tərəfindən böyük ağılsızlıq idi - bu əməliyyata razılığını verdi. Bəlkə də, o, indi başa düşür ki, bu növ əməliyyatın axırı yox idi, bu, mümkün deyildi.<ref name=baltic/>}} Çaykənd əməliyyatının icrası məhz rəsmi Moskvada artmaqda olan siyasi hərc-mərcliyə görə mümkün oldu.<ref>{{cite book|last1=Rabo|first1=Annika|author1=Bo Utas|title=The Role of the State in West Asia|date=2005|publisher=Swedish Research Institute in Istanbul|page=174|url=https://books.google.co.uk/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA174&lpg=PA174&dq=operation+ring+karabakh&source=bl&ots=I9q9CiSuCZ&sig=mXLNWhgwXxtdV_dNE5wPzZPGL9s&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjdtvXWspfSAhVCL8AKHanSCs04ChDoAQgzMAU|accessdate=17 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220327123906/https://books.google.co.uk/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA174&lpg=PA174&dq=operation+ring+karabakh&source=bl&ots=I9q9CiSuCZ&sig=mXLNWhgwXxtdV_dNE5wPzZPGL9s&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjdtvXWspfSAhVCL8AKHanSCs04ChDoAQgzMAU#v=onepage&q=operation%20ring%20karabakh&f=false|archivedate=2022-03-27|url-status=unfit}}</ref> Mixail Qorbaçovu devirmək niyyətində olan güc strukturlarının rəhbərləri bu əməliyyata dəstək verdilər.<ref name="communal"/> == Populyar mədəniyyətdə == 1994-cü ildə bolqar jurnalist [[Tsvetana Paskaleva]] "Qarabağ yaraları" adlı sənədli film seriyasını çəkmişdir. Çəkilmiş sənədli filmlər Çaykənd əməliyyatının müxtəlif dövrlərində baş verən hadisələr barədə ətraflı məlumat verir.<ref>{{cite web|title=Documentary by Bulgarian TV journalist Tsvetana Paskaleva "Wounds of Karabakh" presented in Yerevan|url=http://www.eng.kavkaz-uzel.eu/articles/20875/|website=www.eng.kavkaz-uzel.eu|publisher=www.eng.kavkaz-uzel.eu|accessdate=15 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20241123072653/https://eng.kavkaz-uzel.eu/articles/20875/|archivedate=2024-11-23|url-status=unfit}}</ref> 2006-cı ilin iyununda, [[İrəvan]] şəhərində "''Tale''" ({{dil-hy|Ճակատագիր}}; ''Tçakatagir'') filmi nümayiş etdirilmişdir. Film [[Qor Vardanyan]] tərəfindən Çaykənd əməliyyatı ətrafında qurulan uydurma hadisələrə əsaslanmışdır. Bu, Ermənistanın [[Qarabağ müharibəsi]] haqqında çəkdiyi ilk filmdir və filmin büdcəsi $3,8 milyondur.<ref>{{cite web|title=Art Imitates Life: First Armenian action film released about Karabakh war|url=https://www.armenianow.com/arts/6472/art_imitates_life_first_armenian_a|accessdate=15 fevral 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100114214944/http://armenianow.com/arts/6472/art_imitates_life_first_armenian_a|archivedate=2010-01-14|url-status=dead}}</ref> == Xarici keçidlər == * {{cite web|url=https://azlogos.eu/halqa-%C9%99m%C9%99liyyati-erm%C9%99nistanin-kapitulyasiyasi/ |archiveurl=https://azlogos.eu/halqa-%C9%99m%C9%99liyyati-erm%C9%99nistanin-kapitulyasiyasi/ |archivedate=2022-07-24|title= Halqa əməliyyatı (Ermənistanın kapitulyasiyası)|author=Tural Həmid |date=2022-05-30 |publisher=www.Azlogos.eu |accessdate=2022-07-24 |language=az}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Qarabağ münaqişəsi}} {{Azərbaycan tarixindəki müharibələr}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]] [[Kateqoriya:1991-ci ildəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:1991-ci ildə Azərbaycan]] [[Kateqoriya:Qarabağ münaqişəsi]] [[Kateqoriya:Çaykənd (Göygöl)]] [[Kateqoriya:Çaykənd əməliyyatı]] jouwdlr6w77bc6o9yn54sdcqu5izywr 0 174302 7865941 7734308 2024-11-27T11:58:02Z 176.59.141.13 7865941 wikitext text/x-wiki {{Müqəddəs | ad = İoann Xrisostom {{dil-el|Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος}} | şəkil = Johnchrysostom.jpg | miqyas = 200 | alt = | izah = | rütbə = [[Konstantinopol]] patriarhı | doğum_tarixi = 347 | doğum_yeri = [[Antakya|Antiohiya]] | ölüm_tarixi = 407 | ölüm_yeri = [[Pont]] | yad_edilir = [[Pravoslavlıq|Ortodoks kilsəsi]]<br> [[Katolik kilsəsi]] kilsəsi]]<br> Şərq kilsələri<br>[[Lüteranlıq|Lyuteran kilsəsi]] [[Roma-Katolik kilsəsi]] | xeyir dualanmış_tarix = | xeyir dualanmış_yer = | xeyir dualanmış_tərəfindən = | kanonizasiyası_tarix = | kanonizasiyası_yer = | kanonizasiyası_tərəfindən = | baş_məbədi = | mərasim_günü = [[Pravoslavlıq|Ortodokslarda]] — 30 yanvar (12 fevral) və 13 (26) noyabr, [[Katolik Kilsəsi|katoliklərdə]] — 13 sentyabr | rəmzləri = | himayəsi = | məsələlər = | dekanonizasiyası_tarix = | dekanonizasiyası_tərəfindən = }} {{Erkən xristianlıq}} '''İoánn Xrisostóm''' və ya '''Qızılağız''' (yun. Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος; təqr. [[347]] — [[407]]) — Konstantinopol arxiyepiskopu, ilahiyyatçısı, kilsə müqəddəsi. [[Pravoslavlıq|Ortodoks]] kilsəsində onun xatirəsini [[yulian təqvimi]] ilə hər ilin 13 noyabrında qeyd edirlər. == Həyatı == O Suriyanın mərkəzi şəhəri olan Antioxiyada anadan olmuşdur və orada təhsil almışdır. Sonra o, bir müddət rahib həyatı yaşamışdır. Daha sonra isə Antioxiyada keşiş olmuşdur. [[397]]-ci ildən sonra ən yüksək xristian rütbəsinə nail olmuşdur. O [[Konstantinopol]] [[patriarh]]ı olmuşdur. Lakin onun imperatorla ixtilafı yarandıqdan sonra o, [[402]] ildə bu vəzifədən azad olunmuşdu. == Əsərləri == İoann Xrisostom əsasən əxlaqi məsələlərə həsr olunan bir çox əsər müəllifi olmuşdur. Ən tanınmış əsərlərinin biri "[https://archive.org/details/stchrysostomonp00chrygoog Peri hierosynes]" adlanan keşişlər haqqında kitabdır. Bundan başqa onun homiliyaları, məktubları, Bibliya kitablarına yazılmış şərhləri kilsə xadimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. == Fəaliyyəti və təlimi == İoann Xrisostom çoxlu kitab müəllifi olmuşdur. Onların böyük əksəriyyətini [[homiliya]]lar (moizələr) təşkil edirdi. Ümumiyyətlə isə o, [[Bibliya|Müqəddəs Kitabın]] yozulması([[ekzegetika]]) ilə tanınmışdır. Onun fikrincə, dörd [[İncil]]in çeşidli yazarlar tərəfindən, birbirindən bağımsız olaraq, çeşidli vaxt və məkanda yazılması, orada olan rəvayətlərin həqiqiliyinə dəlalət edir. Hətta onların arasında olan ziddiyyətlər də bu həqiqəti təsdiq edir. Çünki bu o deməkdir ki, İncilləri yazan yazarlar bir-biri ilə ittifaqa girmədən eyni şeyləri yazmışdılar. Bu ziddiyyətləri, İoann Xrisostomun fikrincə, nəzərə çarpacaq qədər ciddi hesab etmək olmaz. İoann [[Arianlıq|arianlara]] qarşı da çıxış et mişdi. Burada o [[Kappadokiyalı kilsə ataları]]nı təkrarlayırdı. [[İsa]]da eyni zamanda İlahi və insani mahiyyətin hansı şəkildə bir-biri ilə uyğunlaşması məsələsində İoann dəqiq bir fikir söyləməmişdir. Xristian təlimində ən mühüm məsələlərdən biri "[[ilk günah]]" problemidir. İoann fikrincə, bunun nəticəsində insanlıq günahlara və ölümə düçar olmuşdur. İsanın gəlişi isə xilasedici olmuşdur. Ona iman edən xristianların günahları bağışlanmışdır və onlara gələcəkdə əbədi həyat vəd edilmişdir. İoann Xrisostom var-dövlətə qarşı çıxış edirdi, müxtəlif kilsələri və Kilsə xadimlərini şiddətli tənqid atəşinə tuturdu. Kilsələr insanın ruhunu zənginləşdirməlidir, binaların daxilini yox. Dünya malı insanlar arasında qeyri-bərabərliyə səbəb olur, deməli ədalətsizliyin əsasını təşkil edir. İoann fikrincə, əgər hər şey Tanrıya məxsusdursa, onda xristianlar "bu mənimdir, bu isə sənin" sözlərini dilə gətirməməlidirlər. Keşiş zümrəsini imperatorun hakimiyyətindən yüksək sayan İoann, dövlətin kilsə işlərinə müdaxilə etməsi cəhdlərinin əleyhinə çıxış edirdi. Dövlət isə günahın nəticəsidir. Dövlətin verdiyi cəzaların əksinə olaraq, Kilsə mərhəmət prinsipindən çıxış edir. == Mənbə == *{{cite book|last=[[Aydın Əlizadə]]|first=|date=2007|title=Xristianlıq: tarix və fəlsəfə|url=http://www.ebooks.az/view/shUNpGOw.pdf|location=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160822073110/http://www.ebooks.az/view/shUNpGOw.pdf|archivedate=2016-08-22|publisher=Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar|pages=s. 82-83|isbn=5-87459-013-7|accessdate=2016-08-16|ref=|url-status=dead}} == Ədəbiyyat == *{{cite book|last=[[Aydın Əlizadə]]|first=|date=2007|title=Xristianlıq: tarix və fəlsəfə|url=http://www.ebooks.az/view/shUNpGOw.pdf|location=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160822073110/http://www.ebooks.az/view/shUNpGOw.pdf|archivedate=2016-08-22|publisher=Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar|pages=s. 82-83|isbn=5-87459-013-7|accessdate=2016-08-16|ref=|url-status=dead}} *[http://www.pravenc.ru/text/540881.html Иоанн Златоуст] // Православная энциклопедия. Том XXIV. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2010. — С. 159-205. — 752 с. [[Kateqoriya:IV əsr filosofları]] [[Kateqoriya:Xristianlıq]] [[Kateqoriya:Kilsə ataları]] [[Kateqoriya:Fəlsəfə tarixi]] bh4n2gwovu3b4ywyitlut9zj5ziwv5z 0 175496 7865510 5907315 2024-11-27T07:46:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:İngiltərə arxeoloqları]] əlavə olundu 7865510 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Con Lebbok''' ({{dil-en|John Lubbock}}; {{DVTY}}) — İngilis etnoloqu və arxeoloqu. == Həyatı == Arxeoloq və etnoloq Con Lebbok (1834-1913) [[1865]]-ci ildə yazdığı "Tarixəqədərki dövr" və [[1868]]-ci ildə yazdığı "Mədəniyyətin başlanğıcı" adlı əsərlərində öz təkamülçü fikirlərini ortaya qoymuşdur. O, bəşər tarixini yaratmaq üçün arxeologiya və etnoqrafiyanı əsas vasitə hesab edir, geoloji metodlardan faydalanmağı zəruri sayırdı. O, "Mədəniyyətin başlanğıcı" əsərində insan cəmiyyətinin və mədəniyyətin inkişafı məsələsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Ailə və nikahın tarixi inkişaf məsələsi onu daha çox maraqlandırırdı. C.Lebbok nikahın ilkin formasının kommunal (icma) nikah olduğunu göstərərək yazırdı ki, hər bir icmanın qadınları və kişiləri bir-biri ilə ər-arvad münasibətlərində olurdular. Sonralar bu kommunal nikah qızların qaçırılması yolu ilə fərdi nikaha keçdi və bu yolla eqzoqamiya əmələ gəldi. Lebbok dinin inamların inkişafı məsələsinə də toxunur və bildirirdi ki, bir çox xalqların hələ də dini yoxdur, ateizm mərhələsində yaşayırlar, müəyyən mərhələlərdə isə [[bütpərəstlik]], [[Totemizm]], [[Şamanizm]] və antropomorfizm (yəni Allahı insan şəklində təsəvvür etmək) mövcud olmuşdur. == Xarici keçidlər == {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Etnoloqlar]] [[Kateqoriya:İngiltərə arxeoloqları]] [[Kateqoriya:İngilislər]] stgk797rnvlogq2mnsa20r3jql8b1np 0 175930 7865688 7577769 2024-11-27T10:20:32Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:İngiltərə folklorşünasları]] əlavə olundu 7865688 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Cеyms Frеyzеr |orijinal adı = James George Frazer |digər adları = |şəkil = JamesGeorgeFrazer.jpg |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |milliyyəti = [[İngilis]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Ceyms Freyzer''' ({{DVTY}}) — ingilis etnoloq və folklorçu. == Həyatı == Böyük ingilis etnoloqu və folklorçusu Ceyms Freyzerin (1854–1941) əsərlərinin əksəriyyəti din tarixinə həsr olunmuşdur. Freyzeri məşhurlaşdıran 12 cildlik "Qızıl budaq" kitabında insan ruhuna inam, onun müxtəlif formalara keçməsi, onların bitkilərdə təcəssümü, aqrar ayinlər, ağaclara sitayiş, tabu adətləri, magiya, saflaşma ayinləri, insanın qurban veriləməsi, müqəddəs nikah və s. haqda danışılır. Müəllif tərəfindən irəli sürülən tarixi və etnoloji fikirlər bir faktın — qədim İtaliyada Nemoy Dionisi məbədində kahin vəzifəsi ilə bağlı özünəməxsus vərəsəlik adətinin izahına yönəlmişdi. Belə ki, bu vəzifəni tutmaq istəyən qabaqcadan qorunan ağacın budağını qırmalı və öz sələfini öldürməli idi. Məhz bu qəribə adəti izah etmək istəyi Freyzeri 12 qalın cilddən ibarət "Qızıl budaq" kitabını yazmağa vadar etmişdir. Freyzerin əsas ideyası bəşəriyyətin əqli inkişafının ardıcıl mərhələləri haqda ümumi nəzəriyyə idi. О üç ümumi tarixi mərhələni müəyyən etmişdi. Onlardan birincisi cadugərlik (magiyа) mərhələsidir. Bu dövrdə insan heç bir ruh və ya allah haqda düşünmədən özünün cadugər qüvvəsinə, yəni yağışı yağdırmaq və kəsdirmək qabiliyyətinə, vəhşi heyvanları rəqslə aldatmaq, düşmənə kənardan zərər yetirmək, sevgi hissini beyinə yeritmək qabiliyyətinə malik olduğuna inanırdı. Din mərhələsi adlanan ikinci mərhələdə insan artıq öz xəyali qüdrətinə inanmır və bunları ruhun və tanrının fövqəltəbii qüdrəti ilə izah edir və onlara dua ilə müraciət etməyə başlayır. Üçüncü elmi mərhələdə insan bu nəticəyə gəlir ki, nə о, nə də allah yerdəki varlıqların hərəkətini idarə etmir. Bunlar təbiətin qanunauyğunluqlarıdır. Əlavə olaraq qeyd edə bilərik ki, bioloji cərəyan etnoqrafiya elmində mühüm cərəyanlardan biri olaraq, insanın bioloji varlıq olmağı faktını təsdiq edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.gutenberg.org/author/James+George+Frazer Работы Фрэзера] {{ref-en}} * [http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Relig/Frezer/index.php Фрэзер Д. Золотая ветвь. Исследование магии и религии.] * [http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Relig/Frez_2/index.php Фрэзер Д. Фольклор в Ветхом Завете.] * [http://vatnik.spb.su/psyche0/psyche1.html Фрэзер Д. Труды Психеи.] {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:İngilislər]] [[Kateqoriya:Etnoloqlar]] [[Kateqoriya:İngiltərə folklorşünasları]] 1vve9opsntkpslgeaky9vaf8yqdbx5q 7865689 7865688 2024-11-27T10:21:07Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Etnoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:İngiltərə etnoloqları]] əlavə olundu 7865689 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Cеyms Frеyzеr |orijinal adı = James George Frazer |digər adları = |şəkil = JamesGeorgeFrazer.jpg |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |milliyyəti = [[İngilis]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Ceyms Freyzer''' ({{DVTY}}) — ingilis etnoloq və folklorçu. == Həyatı == Böyük ingilis etnoloqu və folklorçusu Ceyms Freyzerin (1854–1941) əsərlərinin əksəriyyəti din tarixinə həsr olunmuşdur. Freyzeri məşhurlaşdıran 12 cildlik "Qızıl budaq" kitabında insan ruhuna inam, onun müxtəlif formalara keçməsi, onların bitkilərdə təcəssümü, aqrar ayinlər, ağaclara sitayiş, tabu adətləri, magiya, saflaşma ayinləri, insanın qurban veriləməsi, müqəddəs nikah və s. haqda danışılır. Müəllif tərəfindən irəli sürülən tarixi və etnoloji fikirlər bir faktın — qədim İtaliyada Nemoy Dionisi məbədində kahin vəzifəsi ilə bağlı özünəməxsus vərəsəlik adətinin izahına yönəlmişdi. Belə ki, bu vəzifəni tutmaq istəyən qabaqcadan qorunan ağacın budağını qırmalı və öz sələfini öldürməli idi. Məhz bu qəribə adəti izah etmək istəyi Freyzeri 12 qalın cilddən ibarət "Qızıl budaq" kitabını yazmağa vadar etmişdir. Freyzerin əsas ideyası bəşəriyyətin əqli inkişafının ardıcıl mərhələləri haqda ümumi nəzəriyyə idi. О üç ümumi tarixi mərhələni müəyyən etmişdi. Onlardan birincisi cadugərlik (magiyа) mərhələsidir. Bu dövrdə insan heç bir ruh və ya allah haqda düşünmədən özünün cadugər qüvvəsinə, yəni yağışı yağdırmaq və kəsdirmək qabiliyyətinə, vəhşi heyvanları rəqslə aldatmaq, düşmənə kənardan zərər yetirmək, sevgi hissini beyinə yeritmək qabiliyyətinə malik olduğuna inanırdı. Din mərhələsi adlanan ikinci mərhələdə insan artıq öz xəyali qüdrətinə inanmır və bunları ruhun və tanrının fövqəltəbii qüdrəti ilə izah edir və onlara dua ilə müraciət etməyə başlayır. Üçüncü elmi mərhələdə insan bu nəticəyə gəlir ki, nə о, nə də allah yerdəki varlıqların hərəkətini idarə etmir. Bunlar təbiətin qanunauyğunluqlarıdır. Əlavə olaraq qeyd edə bilərik ki, bioloji cərəyan etnoqrafiya elmində mühüm cərəyanlardan biri olaraq, insanın bioloji varlıq olmağı faktını təsdiq edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.gutenberg.org/author/James+George+Frazer Работы Фрэзера] {{ref-en}} * [http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Relig/Frezer/index.php Фрэзер Д. Золотая ветвь. Исследование магии и религии.] * [http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Relig/Frez_2/index.php Фрэзер Д. Фольклор в Ветхом Завете.] * [http://vatnik.spb.su/psyche0/psyche1.html Фрэзер Д. Труды Психеи.] {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:İngilislər]] [[Kateqoriya:İngiltərə etnoloqları]] [[Kateqoriya:İngiltərə folklorşünasları]] a5make5450v12u2uiye57m7shntmpo7 0 175938 7865501 7170821 2024-11-27T07:43:17Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865501 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Lео Frobenius''' ({{DVTY}}) — Alman arxeoloqu, etnoloqu, folklorşünası. == Həyatı == Lео Frobenius arxeoloq, etnoloq, folklorşünas olmuş, diffuzionizm çərçivəsində "mədəniyyətin anotomiyası, morfologiyası, fiziologiyası" və "mədəni dairələr" nəzəriyyəsini yaratmışdır. Afrika mədəniyyətinin mahir bilicisi olan Frobenius Afrika, Avstraliya və Okeaniya xalqlarının mədəniyyətinin tədqiqi ilə əlaqədar 12 ekspedisiyada olmuşdur. Tədqiqatlarının nəticəsini "Afrika mədəniyyətinin mənşəyi" (1898) əsərində cəmləşdirən Frobenius mədəniyyətə canlı orqanizm kimi baxmış, dəyişməsinin ümumi həyat qanunlarına tabe olduğunu bildirmişdi. Frobenius Afrikanı hər birinin özünəməxsus maddi mədəniyyət əlamətləri olan əyalətlərə (dairələrə) bölməyə çalışmışdır. Onun Qərbi Afrika mədəni dairəsi adlandırdığı vilayət Konqo çayı hövzəsini, Aşağı və Yuxarı Qvineya sahillərini əhatə edirdi. Bu mədəni dairənin bir çox əlamətləri həqiqətən də adı çəkilən ərazi üçün xarakterik idi. Məsələn, ikitərəfə maili dam örtüyü olan düzbucaqlı evlər, bitki mənşəli ipli kaman, hörmə qalxan, bitkidən hazırlanmış çoxsimli musiqi alətləri, qumsaatı formasında barabanlar, maskalar və s. Frobenius habelə Yeni Qvineyanın və Melaneziyanın digər ərazilərinin mədəniyyətində "Qərbi Afrika mədəni dairəsi"nin oxşar əlamətlərini aşkara çıxarmışdı. Bu mədəniyyətin Cənub-Şərqi Asiya mədəniyyətinə oxşarlığını nəzərə alan tədqiqatçı onu "malay-niqrit mədəniyyəti" adlandırmışdır. Frobenius daha iki Asiya mədəniyyətini qeydə almışdır. Bunlar Şimali və Şimal-Şərqi Asiyaya güclü təsir edən, daha qədim olan "Hind mədəniyyəti" və nisbətən gec yaranmış, yalnız Şimali Afrikaya nüfuz etmiş "semit mədəniyyəti" dir. Frobeniusa görə, yadellilərdən mənimsənilən mədəniyyətlər bir kənara qoyulsa, Afrikanın hər yerində, xüsusən də onun cənub hissəsində özünəməxsus qədim mədəni təbəqə aşkara çıxarılmışdır. Frobenius bu qədim mədəniyyəti "niqrit mədəniyyəti" adlandırır, onu Avstraliya və Okeanının qədim mədəni təbəqəsinə oxşadırdı. Afrikada "niqrit mədəniyyəti" (zənci mədəniyyəti) qalsa da, Frobeniusun fikrincə, о zəifləyib və daha gənc "malay-niqrit" və "asiya" mədəniyyətləri ilə qarışması nəticəsində tamamilə yeni "Afrika mədəniyyəti" yaranıb. Onun Afrika üçün spesifik xüsusiyyətləri isə bunlardır: afrikalılarda dəri qalxanları, bıçaq, nizə başlıqları, musiqi kamanları, silindrik konusvari daxmalar (Kegelhütte) və s. inkişaf etmişdir. Frobenius fikrincə bir halda ki, mədəniyyət canlı orqanizmdir, bu halda onun kişi və qadın cinsi ilə bağlılığı olmalıdır. О, Afrikada "tellurik-efiopiya-patriarxal" mədəniyyətini və "xtonik-hamit-matriarxal" mədəniyyətini fərqləndirirdi. "Tellurik" və "xtonik" terminlərinin hər ikisi "yer" mənasını versə də "tellurik" mədəniyyət aşağıdan yuxarı, "xtonik" mədəniyyət isə yuxarıdan aşağıya doğru dərinləşən inkişafı ifadə edir. "Tellurik" mədəniyyət yuxarıya qalxmağa cəhddir və zahiri formalarda təzahür edir, məsələn, dirəklər üstündə qurulmuş yaşayış evləri, dirəklər üstündə qurulmuş anbar, ayaqlı çarpayı və s. "Xtonik" mədəniyyət isə əksinə yerə qapılmağa cəhddir, yəni qazma yaşayış evi, yeraltı taxıl anbarı, yer sobaları, yeraltı dünya haqqında təsəvvürlər və s. Beləliklə, Cənubi Afrika mədəni təbəqəsinin Avstraliya və Okeaniya mədəniyyətinə oxşarlığı qədim mədəniyyətlərin qarışması nəticəsində almandilli ölkələrdə yaranan diffuzionizmin ən geniş yayılan cərəyanlarından biri Qrebnerin "Köln" məktəbi və yaxud "mədəni dairələr nəzəriyyəsi" olmuşdur. Afrika mədəniyyətinin yaranması, mədəniyyətin öyrənilməsində təbii metodun rolu, habelə mədəni amillərin kartoqrafiyalaşdırılması metodu Frobenius tərəfindən əsaslandırılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Leo Frobenius}} * [http://www.frobenius-institut.de/ Институт Фробениуса] {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Etnoloqlar]] [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] juwm6iyc06oam3y5jrend5d2q6q9tr5 7865503 7865501 2024-11-27T07:43:47Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya arxeoloqları]] əlavə olundu 7865503 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Lео Frobenius''' ({{DVTY}}) — Alman arxeoloqu, etnoloqu, folklorşünası. == Həyatı == Lео Frobenius arxeoloq, etnoloq, folklorşünas olmuş, diffuzionizm çərçivəsində "mədəniyyətin anotomiyası, morfologiyası, fiziologiyası" və "mədəni dairələr" nəzəriyyəsini yaratmışdır. Afrika mədəniyyətinin mahir bilicisi olan Frobenius Afrika, Avstraliya və Okeaniya xalqlarının mədəniyyətinin tədqiqi ilə əlaqədar 12 ekspedisiyada olmuşdur. Tədqiqatlarının nəticəsini "Afrika mədəniyyətinin mənşəyi" (1898) əsərində cəmləşdirən Frobenius mədəniyyətə canlı orqanizm kimi baxmış, dəyişməsinin ümumi həyat qanunlarına tabe olduğunu bildirmişdi. Frobenius Afrikanı hər birinin özünəməxsus maddi mədəniyyət əlamətləri olan əyalətlərə (dairələrə) bölməyə çalışmışdır. Onun Qərbi Afrika mədəni dairəsi adlandırdığı vilayət Konqo çayı hövzəsini, Aşağı və Yuxarı Qvineya sahillərini əhatə edirdi. Bu mədəni dairənin bir çox əlamətləri həqiqətən də adı çəkilən ərazi üçün xarakterik idi. Məsələn, ikitərəfə maili dam örtüyü olan düzbucaqlı evlər, bitki mənşəli ipli kaman, hörmə qalxan, bitkidən hazırlanmış çoxsimli musiqi alətləri, qumsaatı formasında barabanlar, maskalar və s. Frobenius habelə Yeni Qvineyanın və Melaneziyanın digər ərazilərinin mədəniyyətində "Qərbi Afrika mədəni dairəsi"nin oxşar əlamətlərini aşkara çıxarmışdı. Bu mədəniyyətin Cənub-Şərqi Asiya mədəniyyətinə oxşarlığını nəzərə alan tədqiqatçı onu "malay-niqrit mədəniyyəti" adlandırmışdır. Frobenius daha iki Asiya mədəniyyətini qeydə almışdır. Bunlar Şimali və Şimal-Şərqi Asiyaya güclü təsir edən, daha qədim olan "Hind mədəniyyəti" və nisbətən gec yaranmış, yalnız Şimali Afrikaya nüfuz etmiş "semit mədəniyyəti" dir. Frobeniusa görə, yadellilərdən mənimsənilən mədəniyyətlər bir kənara qoyulsa, Afrikanın hər yerində, xüsusən də onun cənub hissəsində özünəməxsus qədim mədəni təbəqə aşkara çıxarılmışdır. Frobenius bu qədim mədəniyyəti "niqrit mədəniyyəti" adlandırır, onu Avstraliya və Okeanının qədim mədəni təbəqəsinə oxşadırdı. Afrikada "niqrit mədəniyyəti" (zənci mədəniyyəti) qalsa da, Frobeniusun fikrincə, о zəifləyib və daha gənc "malay-niqrit" və "asiya" mədəniyyətləri ilə qarışması nəticəsində tamamilə yeni "Afrika mədəniyyəti" yaranıb. Onun Afrika üçün spesifik xüsusiyyətləri isə bunlardır: afrikalılarda dəri qalxanları, bıçaq, nizə başlıqları, musiqi kamanları, silindrik konusvari daxmalar (Kegelhütte) və s. inkişaf etmişdir. Frobenius fikrincə bir halda ki, mədəniyyət canlı orqanizmdir, bu halda onun kişi və qadın cinsi ilə bağlılığı olmalıdır. О, Afrikada "tellurik-efiopiya-patriarxal" mədəniyyətini və "xtonik-hamit-matriarxal" mədəniyyətini fərqləndirirdi. "Tellurik" və "xtonik" terminlərinin hər ikisi "yer" mənasını versə də "tellurik" mədəniyyət aşağıdan yuxarı, "xtonik" mədəniyyət isə yuxarıdan aşağıya doğru dərinləşən inkişafı ifadə edir. "Tellurik" mədəniyyət yuxarıya qalxmağa cəhddir və zahiri formalarda təzahür edir, məsələn, dirəklər üstündə qurulmuş yaşayış evləri, dirəklər üstündə qurulmuş anbar, ayaqlı çarpayı və s. "Xtonik" mədəniyyət isə əksinə yerə qapılmağa cəhddir, yəni qazma yaşayış evi, yeraltı taxıl anbarı, yer sobaları, yeraltı dünya haqqında təsəvvürlər və s. Beləliklə, Cənubi Afrika mədəni təbəqəsinin Avstraliya və Okeaniya mədəniyyətinə oxşarlığı qədim mədəniyyətlərin qarışması nəticəsində almandilli ölkələrdə yaranan diffuzionizmin ən geniş yayılan cərəyanlarından biri Qrebnerin "Köln" məktəbi və yaxud "mədəni dairələr nəzəriyyəsi" olmuşdur. Afrika mədəniyyətinin yaranması, mədəniyyətin öyrənilməsində təbii metodun rolu, habelə mədəni amillərin kartoqrafiyalaşdırılması metodu Frobenius tərəfindən əsaslandırılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Leo Frobenius}} * [http://www.frobenius-institut.de/ Институт Фробениуса] {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Etnoloqlar]] [[Kateqoriya:Almaniya arxeoloqları]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] f1uygx7ppav1a4uznhelihdj3ot85nf 7865505 7865503 2024-11-27T07:44:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya folklorşünasları]] əlavə olundu 7865505 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Lео Frobenius''' ({{DVTY}}) — Alman arxeoloqu, etnoloqu, folklorşünası. == Həyatı == Lео Frobenius arxeoloq, etnoloq, folklorşünas olmuş, diffuzionizm çərçivəsində "mədəniyyətin anotomiyası, morfologiyası, fiziologiyası" və "mədəni dairələr" nəzəriyyəsini yaratmışdır. Afrika mədəniyyətinin mahir bilicisi olan Frobenius Afrika, Avstraliya və Okeaniya xalqlarının mədəniyyətinin tədqiqi ilə əlaqədar 12 ekspedisiyada olmuşdur. Tədqiqatlarının nəticəsini "Afrika mədəniyyətinin mənşəyi" (1898) əsərində cəmləşdirən Frobenius mədəniyyətə canlı orqanizm kimi baxmış, dəyişməsinin ümumi həyat qanunlarına tabe olduğunu bildirmişdi. Frobenius Afrikanı hər birinin özünəməxsus maddi mədəniyyət əlamətləri olan əyalətlərə (dairələrə) bölməyə çalışmışdır. Onun Qərbi Afrika mədəni dairəsi adlandırdığı vilayət Konqo çayı hövzəsini, Aşağı və Yuxarı Qvineya sahillərini əhatə edirdi. Bu mədəni dairənin bir çox əlamətləri həqiqətən də adı çəkilən ərazi üçün xarakterik idi. Məsələn, ikitərəfə maili dam örtüyü olan düzbucaqlı evlər, bitki mənşəli ipli kaman, hörmə qalxan, bitkidən hazırlanmış çoxsimli musiqi alətləri, qumsaatı formasında barabanlar, maskalar və s. Frobenius habelə Yeni Qvineyanın və Melaneziyanın digər ərazilərinin mədəniyyətində "Qərbi Afrika mədəni dairəsi"nin oxşar əlamətlərini aşkara çıxarmışdı. Bu mədəniyyətin Cənub-Şərqi Asiya mədəniyyətinə oxşarlığını nəzərə alan tədqiqatçı onu "malay-niqrit mədəniyyəti" adlandırmışdır. Frobenius daha iki Asiya mədəniyyətini qeydə almışdır. Bunlar Şimali və Şimal-Şərqi Asiyaya güclü təsir edən, daha qədim olan "Hind mədəniyyəti" və nisbətən gec yaranmış, yalnız Şimali Afrikaya nüfuz etmiş "semit mədəniyyəti" dir. Frobeniusa görə, yadellilərdən mənimsənilən mədəniyyətlər bir kənara qoyulsa, Afrikanın hər yerində, xüsusən də onun cənub hissəsində özünəməxsus qədim mədəni təbəqə aşkara çıxarılmışdır. Frobenius bu qədim mədəniyyəti "niqrit mədəniyyəti" adlandırır, onu Avstraliya və Okeanının qədim mədəni təbəqəsinə oxşadırdı. Afrikada "niqrit mədəniyyəti" (zənci mədəniyyəti) qalsa da, Frobeniusun fikrincə, о zəifləyib və daha gənc "malay-niqrit" və "asiya" mədəniyyətləri ilə qarışması nəticəsində tamamilə yeni "Afrika mədəniyyəti" yaranıb. Onun Afrika üçün spesifik xüsusiyyətləri isə bunlardır: afrikalılarda dəri qalxanları, bıçaq, nizə başlıqları, musiqi kamanları, silindrik konusvari daxmalar (Kegelhütte) və s. inkişaf etmişdir. Frobenius fikrincə bir halda ki, mədəniyyət canlı orqanizmdir, bu halda onun kişi və qadın cinsi ilə bağlılığı olmalıdır. О, Afrikada "tellurik-efiopiya-patriarxal" mədəniyyətini və "xtonik-hamit-matriarxal" mədəniyyətini fərqləndirirdi. "Tellurik" və "xtonik" terminlərinin hər ikisi "yer" mənasını versə də "tellurik" mədəniyyət aşağıdan yuxarı, "xtonik" mədəniyyət isə yuxarıdan aşağıya doğru dərinləşən inkişafı ifadə edir. "Tellurik" mədəniyyət yuxarıya qalxmağa cəhddir və zahiri formalarda təzahür edir, məsələn, dirəklər üstündə qurulmuş yaşayış evləri, dirəklər üstündə qurulmuş anbar, ayaqlı çarpayı və s. "Xtonik" mədəniyyət isə əksinə yerə qapılmağa cəhddir, yəni qazma yaşayış evi, yeraltı taxıl anbarı, yer sobaları, yeraltı dünya haqqında təsəvvürlər və s. Beləliklə, Cənubi Afrika mədəni təbəqəsinin Avstraliya və Okeaniya mədəniyyətinə oxşarlığı qədim mədəniyyətlərin qarışması nəticəsində almandilli ölkələrdə yaranan diffuzionizmin ən geniş yayılan cərəyanlarından biri Qrebnerin "Köln" məktəbi və yaxud "mədəni dairələr nəzəriyyəsi" olmuşdur. Afrika mədəniyyətinin yaranması, mədəniyyətin öyrənilməsində təbii metodun rolu, habelə mədəni amillərin kartoqrafiyalaşdırılması metodu Frobenius tərəfindən əsaslandırılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Leo Frobenius}} * [http://www.frobenius-institut.de/ Институт Фробениуса] {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Etnoloqlar]] [[Kateqoriya:Almaniya arxeoloqları]] [[Kateqoriya:Almaniya folklorşünasları]] bxa1xy5685zpr1fiwrf60exb00t36w9 7865506 7865505 2024-11-27T07:44:21Z Araz Yaquboglu 17991 7865506 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Leo Frobenius''' ({{DVTY}}) — Alman arxeoloqu, etnoloqu, folklorşünası. == Həyatı == Leo Frobenius arxeoloq, etnoloq, folklorşünas olmuş, diffuzionizm çərçivəsində "mədəniyyətin anotomiyası, morfologiyası, fiziologiyası" və "mədəni dairələr" nəzəriyyəsini yaratmışdır. Afrika mədəniyyətinin mahir bilicisi olan Frobenius Afrika, Avstraliya və Okeaniya xalqlarının mədəniyyətinin tədqiqi ilə əlaqədar 12 ekspedisiyada olmuşdur. Tədqiqatlarının nəticəsini "Afrika mədəniyyətinin mənşəyi" (1898) əsərində cəmləşdirən Frobenius mədəniyyətə canlı orqanizm kimi baxmış, dəyişməsinin ümumi həyat qanunlarına tabe olduğunu bildirmişdi. Frobenius Afrikanı hər birinin özünəməxsus maddi mədəniyyət əlamətləri olan əyalətlərə (dairələrə) bölməyə çalışmışdır. Onun Qərbi Afrika mədəni dairəsi adlandırdığı vilayət Konqo çayı hövzəsini, Aşağı və Yuxarı Qvineya sahillərini əhatə edirdi. Bu mədəni dairənin bir çox əlamətləri həqiqətən də adı çəkilən ərazi üçün xarakterik idi. Məsələn, ikitərəfə maili dam örtüyü olan düzbucaqlı evlər, bitki mənşəli ipli kaman, hörmə qalxan, bitkidən hazırlanmış çoxsimli musiqi alətləri, qumsaatı formasında barabanlar, maskalar və s. Frobenius habelə Yeni Qvineyanın və Melaneziyanın digər ərazilərinin mədəniyyətində "Qərbi Afrika mədəni dairəsi"nin oxşar əlamətlərini aşkara çıxarmışdı. Bu mədəniyyətin Cənub-Şərqi Asiya mədəniyyətinə oxşarlığını nəzərə alan tədqiqatçı onu "malay-niqrit mədəniyyəti" adlandırmışdır. Frobenius daha iki Asiya mədəniyyətini qeydə almışdır. Bunlar Şimali və Şimal-Şərqi Asiyaya güclü təsir edən, daha qədim olan "Hind mədəniyyəti" və nisbətən gec yaranmış, yalnız Şimali Afrikaya nüfuz etmiş "semit mədəniyyəti" dir. Frobeniusa görə, yadellilərdən mənimsənilən mədəniyyətlər bir kənara qoyulsa, Afrikanın hər yerində, xüsusən də onun cənub hissəsində özünəməxsus qədim mədəni təbəqə aşkara çıxarılmışdır. Frobenius bu qədim mədəniyyəti "niqrit mədəniyyəti" adlandırır, onu Avstraliya və Okeanının qədim mədəni təbəqəsinə oxşadırdı. Afrikada "niqrit mədəniyyəti" (zənci mədəniyyəti) qalsa da, Frobeniusun fikrincə, о zəifləyib və daha gənc "malay-niqrit" və "asiya" mədəniyyətləri ilə qarışması nəticəsində tamamilə yeni "Afrika mədəniyyəti" yaranıb. Onun Afrika üçün spesifik xüsusiyyətləri isə bunlardır: afrikalılarda dəri qalxanları, bıçaq, nizə başlıqları, musiqi kamanları, silindrik konusvari daxmalar (Kegelhütte) və s. inkişaf etmişdir. Frobenius fikrincə bir halda ki, mədəniyyət canlı orqanizmdir, bu halda onun kişi və qadın cinsi ilə bağlılığı olmalıdır. О, Afrikada "tellurik-efiopiya-patriarxal" mədəniyyətini və "xtonik-hamit-matriarxal" mədəniyyətini fərqləndirirdi. "Tellurik" və "xtonik" terminlərinin hər ikisi "yer" mənasını versə də "tellurik" mədəniyyət aşağıdan yuxarı, "xtonik" mədəniyyət isə yuxarıdan aşağıya doğru dərinləşən inkişafı ifadə edir. "Tellurik" mədəniyyət yuxarıya qalxmağa cəhddir və zahiri formalarda təzahür edir, məsələn, dirəklər üstündə qurulmuş yaşayış evləri, dirəklər üstündə qurulmuş anbar, ayaqlı çarpayı və s. "Xtonik" mədəniyyət isə əksinə yerə qapılmağa cəhddir, yəni qazma yaşayış evi, yeraltı taxıl anbarı, yer sobaları, yeraltı dünya haqqında təsəvvürlər və s. Beləliklə, Cənubi Afrika mədəni təbəqəsinin Avstraliya və Okeaniya mədəniyyətinə oxşarlığı qədim mədəniyyətlərin qarışması nəticəsində almandilli ölkələrdə yaranan diffuzionizmin ən geniş yayılan cərəyanlarından biri Qrebnerin "Köln" məktəbi və yaxud "mədəni dairələr nəzəriyyəsi" olmuşdur. Afrika mədəniyyətinin yaranması, mədəniyyətin öyrənilməsində təbii metodun rolu, habelə mədəni amillərin kartoqrafiyalaşdırılması metodu Frobenius tərəfindən əsaslandırılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Leo Frobenius}} * [http://www.frobenius-institut.de/ Институт Фробениуса] {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Etnoloqlar]] [[Kateqoriya:Almaniya arxeoloqları]] [[Kateqoriya:Almaniya folklorşünasları]] is22h3nk2ba7932hs7o3vk6lotf6ljz 0 177795 7865481 6758338 2024-11-27T07:32:22Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Belçika aqronomları]] əlavə olundu 7865481 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Jozef Deken''' ({{Dil-fr|Joseph Decaisne}}, {{DVTY}}) — Belçika mənşəli fransız botaniki. == Çap olunmuş əsas əsərləri == * Maison rustique du XIX siècle. Encyclopédie d’horticulture pratique, cours de jardinage, rédigé sous la direction de M. Decaisne (1836). * Recherches anatomiques et physiologiques sur la garance, sur le développement de la matière colorante dans cette plante, sur sa culture et sa préparation, suivies de l’examen botanique du genre Rubia et de ses espèces (1837). * Histoire de la maladie des pommes de terre en 1845 (1846). * Flore élémentaire des jardins et des champs, accompagnée de clefs analytiques et d’un vocabulaire des termes techniques, par Emmanuel Le Maout et J. Decaisne (2 volumes, 1855). * Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie (9 volumes, 1858–1875)<ref>{{Cite web |title=Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie. volume (tome) 1 |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98146b |access-date=2011-03-04 |archive-date=2014-07-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140703043849/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98146b |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie. volume (tome) 2 |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98147p |access-date=2011-03-04 |archive-date=2016-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160308103422/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98147p |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie. volume (tome) 5) |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98150k |access-date=2011-03-04 |archive-date=2016-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160309211030/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98150k |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie. volume (tome) 6 |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98151x |access-date=2011-03-04 |archive-date=2016-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160309164648/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98151x |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie. volume (tome) 7 |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k981528 |access-date=2011-03-04 |archive-date=2016-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160309205829/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k981528 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie. volume (tome) 8 |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98153m |access-date=2011-03-04 |archive-date=2015-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150607160155/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98153m |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Le Jardin fruitier du Muséum, ou Iconographie de toutes les espèces et variétés d’arbres fruitiers cultivés dans cet établissement avec leur description, leur histoire, leur synonymie. volume (tome) 9 |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98154z |access-date=2011-03-04 |archive-date=2016-06-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160630101349/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98154z |url-status=live }}</ref>. * Manuel de l’amateur des jardins, traité général d’horticulture, par MM. Jh Decaisne, Ch. Naudin (4 volumes, 1862–1871). * Voyage autour du monde sur la frégate La Vénus commandée par Abel Du Petit-Thouars (1864)<ref>{{Cite web |title=Voyage autour du monde sur la frégate La Vénus commandée |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98168n |access-date=2011-03-04 |archive-date=2016-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160308081625/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k98168n |url-status=live }}</ref>. * Traité général de botanique descriptive et analytique, par MM. Emm. Le Maout, Jh Decaisne, ouvrage contenant 5500 figures dessinées par MM. L. Steinheil et A. Riocreux (1868). == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Fransa botanikləri]] [[Kateqoriya:London Kral Cəmiyyətinin əcnəbi üzvləri]] [[Kateqoriya:Belçika aqronomları]] 3bomceq4ppdoujndcb2rbafjg1yqnbv 0 180221 7865302 6023987 2024-11-27T05:19:52Z Qwfjgp 289874 7865302 wikitext text/x-wiki {{Proqram | adı = SketchUp | loqotip = [[Fayl:SketchUp Logo 2020.svg|200px]] | skrinşot = | müəllif = [[@Last Software]] | işləyənlər = [[Trimble Navigation]] | əs =[[Windows XP]]<br/>[[Windows Vista]]<br/>[[Windows 7]]<br/>[[Mac OS X|Mac OS X 10.5+ (Leopard)]]<br/>[[Mac OS X|Mac OS X 10.6+ (Snow Leopard)]] | dil = İngilis, Fransız, İtalyan, Alman, Yapon, İspan, Türk | versiya = 8.0.3117 (Windows) / 8.0.3117 (Mac OS X) | növ = 3D modelləşdirmə | lisenziya = Adi versiya: [[Freeware]]<br/>Pro versiya: [[Kommersial proqram təminatı]] | veb_saytı =[http://sketchup.google.com/ sketchup.google.com] }} '''SketchUp''' (keçmiş, '''Google SketchUp''')— sadə üçölçülü obyektləri modelləşdirmək üçün proqram (quruluşlar, mebellər, interyer). [[2006]]-cı ilin martında çox da böyük olmayan [[@Last Software]] firmasıyla birlikdə [[Google]] şirkəti tərəfindən inkişaf etdirilir. Proqramın iki versiyası mövcuddur — pulsuz, məhdudlaşdırılmış (başqa formatlara ixrac funksiyası ilə) və pullu (SketchUp Pro, [[ABŞ dolları|$]]495 <ref>{{cite web|url=http://sketchup-store.sketchup.com/?lang_code=en|title=Google SketchUp Pro 8 al|auhtor=|publisher=|accessdate=20 mart 2011|description=|lang=en|archive-date=2012-02-27|archive-url=https://www.webcitation.org/65kptHW46?url=https://sketchupprostore.appspot.com/index.ep|url-status=dead}}</ref>). Ancaq, məhsulun daha yeni versiyasının çıxışından sonra Pro-nun köhnəlmiş versiyası pulsuz olur. == Həmçinin bax == * [[Google]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == *[http://sketchup.google.com/ Rəsmi saytı] [[Kateqoriya:Google proqram təminatı]] [[Kateqoriya:Layihələndirmə proqramları]] auc6pr5efqtqu284jgnlvug09ulqcox 0 180526 7865439 7236413 2024-11-27T06:53:52Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ filoloqları]] əlavə olundu 7865439 wikitext text/x-wiki {{Alim |milliyyəti = [[Kəraimlər|Kəraim]] }} '''Seraya Şapşal''' ({{DVTY}}) — [[Kəraimlər|Kəraim]] filoloqu, şərqşünası, filologiya elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Seraya Şapşal 1873-cü il mayın 20-də Baxçasaray şəhərində Mordexay Şapşal və Akbike Kazasın ailəsində anadan olub. Ailədə sonuncu 12-ci uşaq olub. 9 aylıq olanda anası Akbike Kazas dünyasını dəyişib. S. Pigitanın rəhbərliyi ilə Baxçasaray və Simferopolda keçirilən karaim [[midraş]]larına qatılıb. 1884-cü ildə atasının qərarı ilə böyük qardaşı Moşe ilə birlikdə rus dilini öyrənmək üçün Sankt Peterburqa gedib. 1886-cı ilə qədər Oxtensk Peşə Məktəbində sonra isə Qureviçin gimnaziyasında təhsil alb. 1894-cü ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra Peterburq Universitetinə daxil olur. Burada Şərq dilləri fakültəsinə daxil olaraq ərəb, türk, fars və tatar dillərini öyrənir. 1896-cı ildə tələbə ikən "Krımda karaimlər və Çufut-Kale" adlı özünün ilk işini təqdim edib. 1899-cu ildə universiteti birinciliklə bitirərək professor V. D. Smirnovun rəhbərliyi ilə elmi işini davam etdirmək üçün türk-tatar ədəbiyyatı kafedrasında qalıb. [[Sankt-Peterburq]]da yerləşən müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə və Qızıl Xaç Bacılarının Qəyyumlar Komitəsinə işlərində kömək edib. Göstərdiyi fəaliyyətə görə 1913-cü ildə ona Qızıl Xaç nişanını taxmaq icazəsi verilib. 1899–1900-cü illərdə 212-ci Baxçasaray ehtiyat batalyonunda hərbi xidmət keçib. == İranda == 1901-ci ildə Şərq dilləri fakültəsinin dekanı vəzifəsini icra edən V. Jukovskinin tövsiyəsi ilə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən İrana göndərilib. Burada o fars dilini öyrənməklə yanaşı Təbrizin Loğmaniyyə məktəbində rus dili və ümumi fənlərdən dərs keçib. O həmin dövrdə vəliəhd olan [[Məhəmmədəli şah Qacar]]a da rus dili dərsi keçib. 1903-cü ildə vəliəhd tərəfindən tərcüməçi və katib olmaq təklifini alır. Təklifi qəbul etdikdən sonra Seraya Şapşal şah tərəfindən xan titulu və şahın müəllimi (Ədib əs-Soltan) adını alıb. Şapşal 1908-ci ildə Rusiyaya geri qayıdır. Onun İranakı xidməti həmişə rus mətbuatında polemikalara və ittiham xarakterli yazılara səbəb olurdu. == Rusiyada == Peterburqa qayıtdıqdan sonra Xarici İşlər Nazirliyində tərcüməçi kimi fəaliyyət gösyərib. Bundan başqa 1909–1916-cı illərdə Peterburq Universitetində isə Şərq dilləri Fakültəsində türk dili dərsi keçib. Onun dərs keçdiyi tələbələr arasında [[Sergey Malov]] və Viktor Filolenko kimi türkoloqlar da olub. 1908-ci ilin payızında ilk dəfə imperator II Nikolaya təqdim olunub və onunla Oktyabr inqilabına qədər əlaqə saxlayıb. Rusiya qayıtdıqdan sonra Rusiya Arxeologiya Cəmiyyətinin, Rus Coğrafi Cəmiyyətinin, Tavrida Elmi Arxiv Komissiyasının (1912) üzvü və Rus Şərqşünasları Cəmiyyətinin sədr müavini olur. 1917-ci ildə həqiqi dövlət müşaviri rütbəsində olub. == Fəaliyyyəti == 1911-ci il avqustun 16-da Trakay şəhərinin karaim qaxamı seçilir. Ancaq özünü bu vəzifəyə hazır görmədiyi üçün və əsas iş yerində daha çox işinin olduğu üçün bunu qəbul etmir. 1915-ci il mayın 15-i [[Evpatoriya]]da Tavrida və Odessanın Karaim Ruhani İdarəsinin qaxamı seçilib və sentyabr ayının 10-u bu vəzifəyə təsdiqlənib. 1917-ci ildə Evpatoriyada öz vəsaiti ilə anasının xatirəsinə, yaşlı karaim qadınların qayğısına qalmaq üçün Akbike Şapşal adına "Yardım" Xyeriyyə Cəmiyyətinin, xeyriyyə məqsədləri olan Karaim Milli Məclisinin və Tavrida və Odessanın Karaim Ruhani İdarəsinin rəsmi yayım orqanının əsasını qoyub. Daha sonra Evpatoriyada "Karay Bitikligi" adlı karaim milli kitabxana-muzeyini yaradıb. Bu kitabxanada 5 min kitab və mindən artıq qədim ivritcə, ərəbcə və karaimcə olan əlyazma qorunurdu. Öz tərcümeyi-halında, daha sonra isə çoxsaylı nəşrlərində Şapşal qeyd edib ki, 1919-cu ilin mart ayında Krımda olarkən sovet quruluşuna olan simpatiyasına görə denikinçilər tərəfindən təqib olunub. Və həbs olunmamaq üçün Qafqaza oradan isə Türkiyəyə getməyə məcbur olub. Ancaq arxiv sənədlərinə görə Şapşal bu müddət ərzində Krımda olub və 1920-ci ilin sonuna qədər Karaim Milli Məclisinin bütün iclaslarında iştirak edib və öz vəzifə öhdəliklərini yerinə yetirib. Çox güman o, Krımı 1920-ci ilin sonunda tərk edərək əvvəlcə Qafqaza daha sonra isə Türkiyənin İstanbul şəhərinə gedərək, burada bankların birinə tərcüməçi kimi işə düzəlib. 1921-ci ildə Yerusəlimə gedərək zəvvarlıq edib. === Polşada === 1927-ci il oktyabrın 23-də Polşadakı karaim icmalarının qaxamı seçilib və 1928-ci il sentyabrın 11-də Vilno şəhərində inauqurasiya mərasimi keçirilib. Vəzifəsi ilə bərabər müəllimlik də edib. 1929-cu ildən Polşa Elmlər Akademiyasının baş əməkdaşı, 1935-ci ildən isə Polşa Şərqşünaslar Assosiasiyasının vitse sədri olub. 1930-cu ildə Lvov Universiteti tərəfindən şərq dilləri üzrə fəlsəfə doktoru adını alıb. 1939-cu ildən Vilnüs Universitetinin Filologiya fakülətisinin şərq dilləri kafedrasına professoru olub. == Əsərləri == # Караимы и Чуфут-Кале в Крыму, печатн, СПб, 1896, 36 (стр), по-русски # Караимы, печатн. Зап.Кр.Гор.Клуба, Одесса, 1897, 8 (стр), по-русски # Кырым караи тюрклери, печатн., Сборник Тюрк-Йылы, Истанбул, 43, по-турецки # Караимы на службе у крымских ханов, Mysl Karaimska, Вильно, 1919, 20 (стр), по-польски # Дополнения и объяснения, печатн., там же, 1929 г., 13 (стр.), по-польски # Об утрате родного языка татарами в Польше, печатн., Журнал Рочник татарский, Вильно, 1932 г., 16 (стр.), по-польски # Хрестоматия и турецко-польский словарь, печатн., Вильно, 1932 г., 148 (с.), по-турецки и по-польски # Адам Мицкевич в гостях у крымских караимов, печатн., Журнал Мысль караим., Вильно, 1934 г., 10 (с.), по-польски # Изображение мусульманских святых и влияние католической иконографии в Персии и персидско-польские отношения при Сигизмунде III, печатн., Вильно, 1934 г., 62 (с.), по-польски # Значение описания путешествия Эвлия Челеби для истории Крымского Ханства, печатн., Журнал Рочник Ориенталистичный, Львов, 1934 г., 14 (с.), по-польски # Образцы народной литературы тюрков Персидского Азербайджана (введение, тексты, переводы и словарь азербайджанско- польско-немецкий), печатн., Польская Академия Наук, Краков, 1935, 113 (с.), по-тюркски и польски # Несколько слов о караимских князьях Челеби и их просветительной деятельности, печатн., Журнал Мысль караим., Вильно, 1936 г., 6 (с.), по-польски # Ярлыки и худжеты крымских ханов и кадиэскеров XVII и XVIII вв., печатн., Истанбул, 1928 г., 20 (с.), по-татарски # Был ли турецким язык хазар?, рукопись,-22 (с.), по-русски # О правовом положении населения Крымского ханства, рукопись −18 (с.), по-русски # Словарь старокараимского языка, рукопись,- 142 (с.), по-караимски # Научное описание некоторых экспонатов Караимского Историко-Этнографического музея, рукопись,- 33 (с.), по-русски # Тарханные грамоты Крымских Ханов (по документам Караимского Историко-этнографического музея), рукопись,- 31 (с.), по-литовски # О старотюркском суффиксе гыр (гур), сохранившемся в некоторых наречиях, печатн., Рочник Ориенталистичный, Львов, 1938 г., 10 (с.), по-польски # Караимы в Крыму, Литве и Польше (монография), машинопись,-312 (с.), по-русски # Редкие монеты Турции и- Крыма, машинопись,- 16 (с.), принято для напечатания в "Краткие сообщения Института материальной культуры им. Марра Акад.наук СССР # О двух грамотах турецкого султана Абдуль Хамида 1, печатн., Таврич. Учен. Архивная комиссия, (13) (с.), (по-русски) # По поводу статьи о двух "освящениях", печатн., Газета "Крым", 26. VIII. Симферополь, 1896, 1 (с.), по-русски # И.И.Эрак — караимский поэт (некролог), печатн., Газета "Новое время", 10. IX.1896 г., СПб, 1 (с.), по-русски # Открытое письмо г-ну А.Я.Гаркави, печатн., Газета "Сальгир", Симферополь, 5. VII.1899 г., 1 (с.), по-русски # Татарское кладбище "Кырклар" близ Бахчисарая, печатн., Газета "Крым", Симферополь, 7. VIII.1899, 2 (с.), по-русски # Мусульманские святые в художественном изображении шиитов Персии, печатн., Журнал "Восточный сборник", СПб, 1913 г., 16 (с.), по-русски # Перевод арабско-турецкой надписи на мраморной плите ворот турецкой крепости в Анапе (для труда проф.Н.И.Веселовского "Военно-исторический очерк города Анапы", Петроград, 1914, стр. 33–34), печатн., Петроград, 1914, 2 стр., по-русски # О задачах, стоящих перед караимскими гахамами, рукопись, Газета "Терджиман", Бахчисарай, 25. XII.1915, 1 (с.), по-татарски # Сказка на языке крымских евреев, рукопись, Читано в Восточном Отделении Археолог. Общества, СПб, 26. II.1915 г., 8 (с.), по-русски # История происхождения должности и характер деятельности караимских гахамов, печатн., Журнал "Известия Караимского Дух(овного) Правления Евпатория, 1918 г., 13 (с.), по-русски # Краткий очерк тюркско-караимской литературы, печатн., Известия Караимск(ого) Дух(овного) Правл(ения), Евпатория, 1918 г., 13 (с.), по-русски # К уменьшению числа караимов, печатн., там же, 1918 г., 8 (с.), по-русски # Караимские исторические документы, относящиеся к периоду татарского владычества в Крыму, печатн., там же, 1919 г., 5 (с.), по-русски # Статья "Чуфут-Кале", печатн., Русская военная Энциклопедия, т. XIV, СПб, 1914 г., 1 (с.), по-русски # "Жалоба свечи" — турецкая новелла Рушен-Эрефа (перевод), печатн., Истанбул, 1920 г., Журнал "Инджи", 4 (с.), по-французски # У врат Святого града — Воспоминания о Хаджи-Ага Бобовиче, печатн., Журнал "Край Авазы", Луцк, 1930 г., 6 (с.), на тюркском языке западн(ых) караимов # Значение города Вильнюса для ориенталистики. (Реферат на II съезде Польских Ориенталистов, 1932 г.), рукопись,- 12 (с.), по-польски # Персидские документы в главном архиве г.Варшавы (Реферат на III съезде польских ориенталистов), 1933 г., рукопись,- 10 (с.), по-польски # Прошлое и настоящее караимов, печатн., Журнал "Знание и Жизнь" т. III, Варшава, 1934 г., 12 (с.), по-польски # Турецко-немецкий документ последних лет Халифата (Реферат на IV съезде польских ориенталистов), 1934 г., рукопись,- 8 (с.), по-польски # Герб и флаг Крымского Ханства (Реферат на 5 съезде польских ориентал(истов), 1935 г., рукопись,- 5(с.), по-польски # Рамуальд Кобецкий — гахам польских караимов, печатн., Журнал "Мысль караимска", Вильно, 1937, 5 (с.), по-польски # Стихотворное описание путешествия турецкого посольства в Польшу в XVIII веке (Реферат на 6 съезде польских ориенталистов), 1937 г., рукопись — 8(с.), по-польски # Переписка Оттоманской Порты касательно первого избранного короля Польши (Реферат на 6 съезде польских ориенталистов), 1937 г., рукопись,- 5(с.), по-польски == Ədəbiyyat == * Караимско-русско-польский словарь. Москва, 1974. * Караимская народная энциклопедия. Под общ. редакцией [[Сарач, Михаил Семенович|М. С. Сарача]]. — T. I. — М.: "Карайлар", 1995. − 246 с. * Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период / Под ред. и с введ. А. Н. Кононова. М., 1974. * Баскаков Н. А., Тинфович М. С. С. М. Шапшал (к 100-летию со дня рождения) // [["Советская тюркология"]], Баку, 1973, № 3, с. 119–121. * H. Kobeckaitė. Lietuvos karaimai, Vilnius, 1997. * Seraya Szapszal’s Karaim Collection. Vilnius: National Museum of Lithuania, 2003. ISBN 9955-415-32-0 * Shapshal, S. M.: Karaimy SSSR v otnoshenii etnicheskom: karaimy na sluzhbe u krymskich chanov. Simferopol', 2004 * Kizilov M. New Materials on the Biography of S. M. Szapszał in 1928–1939 // Материалы Девятой Ежегодной Международной Междисциплинарной Конференции по Иудаике. — М., 2002. — Ч. 1. — С. 255–273 * Shapira Dan D. Y. A Jewish Pan-Turkist: Seraya Szapszał (Şapşaloğlu) and his Work Qırım Qaray Türkleri (1928) (Judaeo-Türkica XIII) // Acta Orientalia Hungaricae. — December 2005. — Vol. 58, № 4. — P. 349–380 * Зайцев И. В. "Что мне делать и как быть?" (письма Серайя Марковича Шапшала академику В. А. Гордлевскому: 1945–1950) // Вестник Евразии. Acta Eurasica. № 4 (38). М., 2007. С.147–169 * Петров-Дубинский О. В. С. М. Шапшал (Эдиб-ус-Султан) ― учитель Валиахда Мохаммед-Али, генерал-адъютант Мохаммед-Али-шаха // Восток. 2007, № 5. С. 64–78 * Прохоров Д. А., Кизилов М. Б. Шапшал Серайя Маркович (1873–1961) // Крым в лицах и биографиях. Симферополь, 2008. С. 396–400 == İstinadlar == == Həmçinin bax == == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=CBSXHLlIxjc Серая Шапшал — патриарх караимов, доказавший их тюркское происхождение / Crimean Tatars ] * [https://archive.today/20121225060706/turkolog.narod.ru/info/crm-33.htm Я. Янбаева. Из материалов к биографии проф. С. М. Шапшала] * [http://www.awazymyz.karaimi.org/index_en.php?p=425&a=2 Гахан Марк Лавринович: "Анус бизь кетюрюлюбизь!"/"Мы еще воспрянем!"] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} [[Kateqoriya:SSRİ filoloqları]] [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] [[Kateqoriya:İran Məşrutə inqilabı]] h8f6ol1gkm8ousr5xsr5r2ekpsz6tti 0 183555 7865461 7405682 2024-11-27T07:20:19Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Albaniya aqronomları]] əlavə olundu 7865461 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Teuta Topi |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 13.6.1961 |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Teuta Topi''' — [[Albaniya]]nın birinci xanımı 1961-ci il iyunun 13-də, Tiranada doğulan Teuta Topi Petro Nini Luarasi məktəbini bitirib. 1984-cü ildə Tirna Kənd Tsəsrrüfatı Universitetinə qəbul olunub. Birinci xanım 1986-cı ildə Bamir Topi ilə ailə qurub. Bamir və Teuta Topinin Nada və Etida adlı iki qızı var. Xanım Topi Balkanlarda Kənd İnkişafı İşçi qrupunun üzvüdür<ref>[http://qafqazinfo.az/news.php?id=6373 ''Birinci xanımlar fotolarda - Teuta Topi''. '''qafqazinfo.az''']{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} {{ref-az}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Tiranada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Albaniyanın birinci xanımları]] [[Kateqoriya:Albaniya aqronomları]] rycosooaf4562s6rzebi7g1k8ozwycy 0 196619 7865459 7224064 2024-11-27T07:19:20Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ aqronomları]] əlavə olundu 7865459 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Çarlz Piper |orijinal adı = {{Dil-en|Charles Vancouver Piper}} |digər adları = |piktoqram = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Çarlz Vankover Piper''' ({{Dil-en|Charles Vancouver Piper}}; {{DVTY}}) — [[ABŞ]] botaniki. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{alim-qaralama}} [[Kateqoriya:ABŞ botanikləri]] [[Kateqoriya:ABŞ aqronomları]] lkufvtoyd84xvqwdweaghx54a5umri0 0 196713 7864629 7558585 2024-11-26T12:25:18Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Təbrizdə yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] 7864629 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Tarixi abidə |adı = Seyid Həmzə türbəsi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Masjed+imamzadeh tabriz.jpg|300px]] |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|İran}} |şəhər = [[Təbriz]] |yerləşir = |aidiyyatı = |memar = |tikilmə_tarixi = XIV əsr |üslubu = |vəziyyəti = |Commons kateqoriyası = Imamzadeh Hamzeh Mausoleum |Xəritəsi = }} '''Seyid Həmzə türbəsi''' — [[Təbriz]] şəhərində müqəddəs məkan və memarlıq abidəsi. == Tarixi == Təbrizin müqəddəs sayılan yerlərindən biri də Seyid Həmzə türbəsidir. Seyid Həmzə [[İmam Museyi Kazım]]ın nəslindəndir. Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, Seyid Həmzə [[Sultan Mahmud Qazan xan]] zamanı böyük məqam sahibi — şahın vəziri idi. Casuslar Seyid Həmzəni şaha çuğulladıqlarından şah onun ölümünə fitva vermişdi. Deyilənlərə görə, hələ qədim zamanlardan kim bura pənah gətirsəymiş, onun günahı bağışlanarmış. Seyid Həmzənin qəbrinin üzərində [[Həzrət Əli]] tərəfindən yazıldığı söylənilən, nəfis tərtibatlı bir Quran da qoyulub. Türbənin giriş qapısında Quranın bu ayəsi yazılıb: "Varid olurlar sələmətli və əmin bir yerə". Onun yanında isə [[Məhəmməd peyğəmbər]]in "Ey qapıları açan Allah" sözləri yazılıb. Türbənin yanında bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərin də qəbirləri var. == Həmçinin bax == * [[Təbriz]] * [[Şiəlikdə müqəddəs məkanlar]] == Xarici keçidlər == * Virtual Museum of ''Historical Buildings of Tabriz'' ([http://www.tabriziau.ac.ir/vmhbt/Architecture%20faculty-history.htm School of Architecture, Tabriz Islamic Art University] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20090308090335/http://tabriziau.ac.ir/vmhbt/Architecture%20faculty-history.htm | date = 2009-03-08 }}). * Tabriz Islamic Art University (دانشگاه هنر اسلامی تبریز), Tabriz, Iran (in Persian). [http://www.tabriziau.ac.ir/default.aspx] * Iranian Student's Tourism & Traveling Agency, ISTTA. ([http://www.istta.ir/english/english.htm English] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20080818103250/http://www.istta.ir/english/english.htm | date = 2008-08-18 }}), ([http://www.istta.ir/history.asp?code=&city=&town=iran&cat=garden Persian] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20080825133322/http://www.istta.ir/history.asp?code=&city=&town=iran&cat=garden | date = 2008-08-25 }}) {{Azərbaycan türbələri}} {{Təbrizin görməli yerləri}} {{Təbriz-qaralama}} [[Kateqoriya:Təbriz abidələri]] [[Kateqoriya:Təbrizin tarixi abidələri]] [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] 2w3wb3gix7iyaj6awu6h464oqbvnadf 0 196960 7864706 7835357 2024-11-26T13:00:20Z Ellali2021 233997 /* 2015 */ 7864706 wikitext text/x-wiki [[Fayl:“Əməkdar jurnalist” fəxri adının döş nişanı.jpg|thumb|right|250px|"Əməkdar jurnalist" fəxri adının döş nişanı]] == 1991 == # [[Elxan Əliyev (jurnalist)|Elxan Hacıağa oğlu Əliyev]] — 04.05.1991<ref name="1991-200">[https://e-qanun.az/framework/6532 ''"Azərbaycan Dövlət Teleradio Verilişləri Şirkətinin və Naxçıvan Muxtar Respublikası kütləvi informasiya vasitələrinin işçilərinə Azərbaycan Respublikasının fəxri adlarının verilməsi haqqında"'' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 may 1991-ci il tarixli, 200 nömrəli '''Fərmanı'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221129021051/https://e-qanun.az/framework/6532 |date=29 November 2022 }} {{ref-az}}</ref> # [[Vahid Bağırov|Vahid Həbib oğlu Bağırov]] — 04.05.1991<ref name="1991-200"/> # [[Altay Zahidov|Altay Qulam oğlu Zahidov]] — 04.05.1991<ref name="1991-200"/> # [[Hidayət Səfərli|Hidayət Əhməd oğlu Səfərli]] — 04.05.1991<ref name="1991-200"/> # [[Dilbər Axundzadə|Dilbər Tofiq qızı Axundzadə]] — 22.07.1991<ref name="1991-297">[https://e-qanun.az/framework/6675 ''"Respublikanın kütləvi informasiya vasitələri işçilərinin bir qrupuna "Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti" fəxri adının verilməsi haqqında"'' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 iyul 1991-ci il tarixli, 297 nömrəli '''Fərmanı'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221019091133/https://e-qanun.az/framework/6675 |date=2022-10-19 }} {{ref-az}}</ref> # [[Sona Bağırova|Sona Bəhrəli qızı Bağırova]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Rüstəm Əzizov|Rüstəm Duman oğlu Əzizov]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Nazim Əhmədov|Nazim İbrahim oğlu Əhmədov]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Əminə Yusifqızı|Əminə Yusif qızı Əhmədova]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Tofiq Məmmədov|Tofiq Ovsadoviç Məmmədov]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Ağababa Rzayev|Ağababa Səməd oğlu Rzayev]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Ziyəddin Sultanov|Ziyəddin Kamal oğlu Sultanov]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Yaşar Xəlilov|Yaşar Əbdülrəhman oğlu Xəlilov]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # Nadir Rza oğlu Xəlilov — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Bəbir Hüseynov|Bəbir Qüdrət oğlu Hüseynov]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Asim Cəlilov|Asim Qulu oğlu Cəlilov]] — 22.07.1991<ref name="1991-297"/> # [[Salis Məmmədov|Salis Məmmədsani oğlu Məmmədov]] — 23.10.1991<ref>[https://e-qanun.az/framework/6757 ''"S. M. Məmmədova "Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti" fəxri adının verilməsi haqqında"'' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 oktyabr 1991-ci il tarixli, 394 nömrəli '''Fərmanı'''] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} {{ref-az}}</ref> # [[Piri Məmmədov]]-22.07.1991<ref>{{Cite web |title=Göyçay ensiklopediyası |url=https://goychay-encyclopedia.az/m%C9%99mm%C9%99dov-piri-nurm%C9%99mm%C9%99d-oglu/ |access-date=2023-10-01 |website=goychay-encyclopedia.az |language=en-US |archive-date=2023-05-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230529183048/https://goychay-encyclopedia.az/m%C9%99mm%C9%99dov-piri-nurm%C9%99mm%C9%99d-oglu/ |url-status=live }}</ref> == 1992 == # [[Alı Mustafayev|Alı Mustafa oğlu Mustafayev]] (ölümündən sonra) — 14.04.1992<ref>[https://e-qanun.az/framework/7046 ''"A. M. Mustafayevə "Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti" fəxri adının verilməsi haqqında"'' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 aprel 1992-ci il tarixli, 678 nömrəli '''Fərmanı'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221019091659/https://e-qanun.az/framework/7046 |date=2022-10-19 }} {{ref-az}}</ref> # [[Vasif Səmədov|Vasif Həzərxan oğlu Səmədov]] — 25.04.1992<ref>[https://e-qanun.az/framework/7063 ''"V. H. Səmədova "Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti" fəxri adının verilməsi haqqında"'' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 25 aprel 1992-ci il tarixli, 702 nömrəli '''Fərmanı'''] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} {{ref-az}}</ref> # [[Hüseyn Həsənov|Hüseyn Məmmədxan oğlu Həsənov]] — 04.05.1992<ref>[https://e-qanun.az/framework/7071 ''"H. M. Həsənova "Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti" fəxri adının verilməsi haqqında"'' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 may 1992-ci il tarixli, 713 nömrəli '''Fərmanı'''] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} {{ref-az}}</ref> # [[İlyas Adıgözəlli|İlyas Xıdır oğlu Adıgözəlov]] — 06.11.1992<ref name="1992-295">[https://e-qanun.az/framework/7840 ''"T. T. Vəliyevə, S. Q. İbrahimova (Sadıq Elcanlıya) və İ. X. Adıgözəlova Azərbaycan Respublikasının fəxri adlarının verilməsi haqqında"'' Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 6 noyabr 1992-ci il tarixli, 295 nömrəli '''Fərmanı'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220408021137/http://e-qanun.az/framework/7840 |date=2022-04-08 }} {{ref-az}}</ref> # [[Sadıq Elcanlı|İbrahimov Sadıq Qurbanqulu oğlu (Sadıq Elcanlı)]] — 06.11.1992<ref name="1992-295"/> == 2005 == # [[Aqil Abbas|Abbasov Aqil Məhəmməd oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005">{{cite web |url=http://e-qanun.az/files/framework/data/10/f_10497.htm |title=Azərbaycan mətbuat işçilərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21 iyul 2005-ci il tarixli, 925 saylı Sərəncamı |author= |date=21 iyul 2005-ci il |work=[[e-qanun.az]] |publisher=e-qanun.az |accessdate=2014-10-28 |language=az }}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> # Abbasov Famil Qulam oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Abbasov Zakir Mahmud oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Abbasov Fazil Famil oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Elmira Axundova (siyasətçi)|Axundova Elmira Hüseynovna]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Qədir Aslan|Aslanov Qədir Təyyar oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Babayev Nurəddin Məmmədəli oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Cabbarov Xəlil Əliabbas oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Cabbarov Zeytulla Əbdül oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Rizvan Cəbiyev|Cəbiyev Rizvan İsrafil oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Əsədov Habil Əsəd oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Ağabəy Əsgərov|Əsgərov Ağabəy Məmməd oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Həsən Həsənov (jurnalist)|Həsənov Həsən Zal oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Həsənova Mədinə Eylaq qızı — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Rəhim Hüseynzadə|Hüseynzadə Rəhim Məmməd oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Xəlilov Mövsüm Miriş oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # İmanov Rafiq Hüseyn oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[İttifaq Mirzəbəyli|Qaçayev İttifaq Məmmədcan oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Quliyeva Qəmər Məhərrəm qızı — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Qurbanova Nərgiz Əhməd qızı — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Məlikov Qüdrət Balakişi oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Məmmədov Firudin Müzəffər oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Rauf Mirqədirov|Mirqədirov Rauf Həbibulla oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Morozkov Vladimir Nikolayeviç — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Nəbili Mahir Məhəmməd oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Xalid Niyazov|Niyazov Xalid Qüdrət oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Novruzov Kazım Hüseyn oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Paşayev Cəfərqulu Əli oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Vüqar Rəhimzadə|Rəhimzadə Vüqar Gəncəli oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Rüstəmov Fariz Zal oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Rüstəmov İbrahim İbad oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Rüstəm Rüstəmov (jurnalist)|Rüstəmov Rüstəm Məhəmmədəli oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Tahir Rüstəmov|Rüstəmov Tahir Aydın oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Sadıqov Bəxtiyar Yusif oğlu — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # Şulman Viktor Semyonoviç — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Elçin Şıxlı|Şıxlinski Elçin İsmayıl oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> # [[Rauf Talışinski|Talışinski Rauf Rəfail oğlu]] — 21.07.2005<ref name="21.07.2005" /> == 2008 == # Bayramov Oqtay Nəsib oğlu — 05.03.2008<ref name="05.03.2008">[http://www.e-qanun.az/framework/15465 Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200220224205/http://www.e-qanun.az/framework/15465 |date=2020-02-20 }}{{ref-az}}</ref> # Əzimov Abas Əzim oğlu — 05.03.2008<ref name="05.03.2008" /> # Nuriyev Yaqub Qayıbqulu oğlu — 05.03.2008<ref name="05.03.2008" /> # [[Əntiqə Qonaq|Qonaqova Əntiqə Güləmməd qızı]] — 27.09.2008<ref name="05.03.2008" /> # Mehdiyev Qabil Sabir oğlu — 22.12.2009 # Fərəcov Əli Yusif oğlu — 22.12.2009 == 2010 == # [[Eldar İsmayıl|İsmayılov Eldar Ələsgər oğlu]] — 20.09.2010<ref name="20.09.2010">{{cite web |url=http://president.az/articles/753 |title=Azərbaycan Tibb Universitetinin əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 sentyabr 2010-cu il tarixli Sərəncamı |author= |date=20 sentyabr 2010 |work= |publisher=[[president.az]] |accessdate=2015-05-11 |language=az |archive-date=2021-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210725191235/https://president.az/articles/753 |url-status=live }}</ref> # [[Əbülfət Mədətoğlu|Əliyev Əbülfət Mədət oğlu]] ---22.07.2010 # [[Vüqar Qaradağlı|Qaradağlı Vüqar Aydın oğlu]] — 22.07.2010 # Əliyeva İradə Əbdül qızı — 22.07.2010 # [[Şəmsiyyə Kərimova|Şəmsiyyə Musa qızı Kərimova]] — 22.07.2010<ref>{{Cite web |url=https://president.az/az/articles/view/494 |title=Azərbaycan Respublikasının mətbuat işçilərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |access-date=2024-03-14 |archive-date=2022-09-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220908094530/https://president.az/az/articles/view/494 |url-status=live }}</ref> == 2013 == # [[Flora Xəlilzadə|Xəlilova Flora Fətula qızı]] — 04.03.2013<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan qadınlarının bir qrupuna fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 mart 2013-cü il tarixli Sərəncamı |url=http://president.az/articles/7498 |access-date=2013-03-04 |archive-date=2021-04-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210416141224/https://president.az/articles/7498 |url-status=live }}</ref> # Bayramov Nardar Məmməd oğlu — 22.04.2013<ref>{{Cite web |title=“Yeni Azərbaycan” qəzetinin əməkdaşlarına “Əməkdar Jurnalist” fəxri adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 aprel 2013-cü il tarixli '''Sərəncamı''' |url=http://president.az/articles/7890 |access-date=2013-06-04 |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124160836/https://president.az/articles/7890 |url-status=live }}</ref> # İsmayılov Nadir Nəbi oğlu — 04.03.2013 == 2015 == # [[Aygün Həsənova (Diridağlı)|Həsənova Aygün Vəzir qızı]] — 26.02.2015<ref name="26.02.2015">{{cite web |url=http://www.president.az/articles/14429 |title=Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyinin (AzərTAc-ın) əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 fevral 2015-ci il tarixli Sərəncamı |author= |date=26 fevral 2015 |work=[[president.az]] |publisher=president.az |accessdate=2015-03-08 |language=az |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413200216/https://president.az/articles/14429 |url-status=live }}</ref> # Sadıxlı Nərgiz Murtuz qızı — 26.02.2015<ref name="26.02.2015" /> # [[Zərbalı Mirzə|Allahverdiyev Zərbalı Mirzə oğlu]] — 9.04.2016<ref name="9.04.2016">{{cite web |url=http://president.az/articles/14801 |2= |title=İnşaat işçilərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 aprel 2015-ci il tarixli, 1166 nömrəli '''Sərəncamı''' |author= |date=9 iyun 2016 |work= |publisher=[[president.az]] |accessdate=2016-06-09 |language=az |archive-date=2020-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201124160818/https://president.az/articles/14801 |url-status=live }}</ref> # [[Rauf Arifoğlu|Abbasov Rauf Arif oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015">{{cite web |url=http://president.az/articles/15869 |title=Azərbaycan Respublikasının kütləvi informasiya vasitələri əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 iyul 2015-ci il tarixli '''Sərəncamı''' |author= |date=20 iyul 2015 |work= |publisher=[[president.az]] |accessdate=2015-07-22 |language=az |archive-date=2018-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180817064530/http://president.az/articles/15869 |url-status=live }}</ref> # [[Abdullayev Mübariz Əhməd oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Abdullayeva Ülviyyə Bazim qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Abdulov İlham Rasim oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Babayev Elman Şahbaba oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Babayev Fuad İlyas oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Nərman Cavadov|Cavadov Nərman Əhməd oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Mübariz Əsgərov|Əsgərov Mübariz Ağali oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Əsgərzadə Qafar Ələsgər oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Hacalıyev Elnur Bəybala oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Azər Həsrət|Həsrət Azər Hacıqulu oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Hüseynova Qahirə Müslüm qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Hüseynzadə Bayram Əvəz oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Xəlilov Azər Nəriman oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[İbrahimova İradə Məmməd qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[İsmayılov İmamverdi İbiş oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Ləman Aləşrəfqızı|İsmayılova Ləman Aləşrəf qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Mehdiyev Mehman Mehdi oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Mehrəliyev Elimxan Abdulbağı oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Akif Məhərrəmov|Məhərrəmov Akif Əli oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Məhərrəmova Təranə Sərdar qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # Məmmədov Elşən Sultanəli oğlu — 18.08.2015 # [[Səhrəd Məmmədov|Məmmədov Səhrəd Hüseyn oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015" /> # [[Məmmədova Xuraman İsmayıl qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Mikayılova Sevil Əlirazı qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Mustafayev Sabir Yadulla oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Mustafayev Samir Elman oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Nəbiyeva Bəturə Qiyas qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Ocaqova Cəmilə Rasim qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Orucov Yunis Qurbanəli oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Qasımov Hamlet Zeynal oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Qasımov Qəhrəman Əmirağa oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Qasımova Tünzalə Yusif qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Quliyev Ələmdar Allahverdi oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Quliyeva Aynur Camal qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Qərənfil Quliyeva|Quliyeva Qərənfil Dünyamin qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Quluyev İlham Abasqulu oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Rüstəmov Qabil Abbas oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Yusif Rzayev|Rzayev Yusif Məmməd oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Sadıqova Flora Yusif qızı]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Salahlı Səyyad Adil oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Salamov Akif Salam oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Səidov Abdulməcid İbrahim oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Şərifov Vaqif Gülmirzə oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[Vəliyev Elçin Yavər oğlu]] — 15.07.2015<ref name="15.07.2015"/> # [[ Rəhimova Rühəngiz Əmir qızı]] — 23.12.2015<ref name= "23.12.2015"/> == 2016 == # [[Rəşad Nəsirov|Rəşad Barat oğlu Nəsirov]] — 07.11.2016<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının televiziya və radio işçilərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 7 noyabr 2016-cı il tarixli Sərəncamı |url=http://www.president.az/articles/21594 |access-date=2016-11-08 |archive-date=2017-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170924152621/http://www.president.az/articles/21594 |url-status=live }}</ref> # Şəlalə Arif qızı Həsənova — 14.12.2016<ref>{{Cite web |title=Bakı Slavyan Universitetinin əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://president.az/az/articles/view/22042/print |access-date=2022-02-14 |archive-date=2022-02-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220214084521/https://president.az/az/articles/view/22042/print |url-status=live }}</ref> == 2019 == # [[Mətanət Əzimova|Əzimova Mətanət Əlirasim qızı]] — 06.11.2019<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının televiziya və radio işçilərinə fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://president.az/az/articles/view/34734 |access-date=2023-01-26 |archive-date=2022-02-03 |archive-url=https://archive.today/20220203230041/https://president.az/az/articles/view/34734 |url-status=live }}</ref> # Hüseynov Murad Məhəmməd oğlu — 06.11.2019<ref name=":0" /> # Xəlilov Vüqar Nəriman oğlu — 06.11.2019<ref name=":0" /> # İsgəndərov Sahil Məmməd oğlu — 06.11.2019<ref name=":0" /> # [[Rasim İsmayılov (jurnalist)|İsmayılov Rasim Mustafa oğlu]] — 06.11.2019<ref name=":0" /> # Qafarova Aynurə Vəli qızı — 06.11.2019<ref name=":0" /> # [[Afət Telmanqızı|Məhərrəmova Afət Telman qızı]] — 06.11.2019<ref name=":0" /> # Məmmədli Mahir Rafət oğlu — 06.11.2019<ref name=":0" /> # Məmmədova Gözəl Dağbəyi qızı — 06.11.2019<ref name=":0" /> == 2020 == # [[Vüqar Zifəroğlu|Vüqar Zifər oğlu Əliyev]] — 22.07.2020<ref>{{cite web |url = https://president.az/articles/39959?fbclid=IwAR3Gd4E-SANc8jMdOb87sQjv_sh5JLcQClPYyZAqOL6ZgYq3Htgy6Y7XRcY |archiveurl = https://web.archive.org/web/20200722142103/https://president.az/articles/39959?fbclid=IwAR3Gd4E-SANc8jMdOb87sQjv_sh5JLcQClPYyZAqOL6ZgYq3Htgy6Y7XRcY |archivedate = 2020-07-22 |title = Azərbaycan Respublikasının kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələrinin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |author = |date = 22 iyul 2020 |work = |publisher = president.az |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> # [[Elçin Mirzəbəyli|Mirzəbəyli Elçin Əbdülrəhim oğlu]] — [https://president.az/articles/39959?fbclid=IwAR3Gd4E-SANc8jMdOb87sQjv_sh5JLcQClPYyZAqOL6ZgYq3Htgy6Y7XRcY 22.07.2020] # [[Eynulla Fətullayev|Fətullayev Eynulla Emin oğlu]] — 22.07.2020 # Məmmədov Vüsal Fəxrəddin oğlu— 22.07.2020 # [[Aydın Bağırov|Bağırov Aydın Rövşən oğlu]] — 22.07.2020 # [[Süleyman İsmayılbəyli]] – 22.07.2020 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Həmçinin bax == {{Azərbaycan Respublikası fəxri adlarının siyahıları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikası fəxri adlarının siyahıları|Jurnalistlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalistləri| ]] knkz6fpkmb448vyt80jk2rmovjj385f 0 201138 7864861 7840485 2024-11-26T16:07:31Z Atakhanli 223224 7864861 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} {{Xəstəlik}} '''Baş ağrısı''' və ya '''başağrısı'''<ref>{{ASE|7|14|Mığmığa qızdırması}}</ref> — Hər bir insan həyatının bu və ya digər anında qisaca da olsa baş ağrısı ilə qarşılaşır. Nüfuzlu bir Amerika İnstitutu tərəfindən aparılan sorğuda müəyyən edilib ki, iştirak edən hər dörd nəfərdən üçü keçən bir il ərzındə bir dəfə də olsa baş ağrısından şikayətlənib. Baş ağrısı diqqət mərkəzində saxlanılmalı bir şikayətdir və etinasız münasibət ciddi fəsadlarla nəticələnə bilər. Baş ağrıları fərqli səbəblərdən əmələ gəlir və sağlamlıq üçün təhlükə dərəcəsi də fərqli ola bilir. Odur ki, istənilən baş ağrısı epizoduna ciddi yanaşmaq və onun requlyar xarakter alması hallarında həkimə müraciət etmək vacibdir. == Baş ağrısının formaları == Baş ağrıları simptomatik və birincili olmaqla iki əsas qrupa bölünür. Simptomatik baş ağrısı dedikdə onun hər hansı bir xəstəliyin şikayəti kimi meydana çıxması nəzərdə tutulur. Məsələn, ümumi soyuqdəymənın əlamətlərindən biri də baş ağrısı ola bilər. Birincili baş ağrısı dedikdə isə müstəqil bir xəstəlik nəzərdə tutulur və bu xəstəliyin müalicəsi üçün spesifk yanaşma tələb olunur. Birincli baş ağrılarına tipik nümunə kimi Miqreni misal göstərmək olar. Birincili baş ağrılarının növləri: * [[Miqren]] * [[Gərginlik baş ağrısı]] * [[Klaster baş ağrısı]] və digər trigeminal sefalgiyalar * [[Paroksizmal hemikraniya]] * Konyuktivanın qızarması və göz yaşının axması ilə qısa müddətli birtərəfli nevralgik baş ağrıları (KQNBA) * Digər birincili baş ağrıları (hemicrania continua, yeni gündəlik davamlı baş ağrısı və s.)<ref>{{Cite web |title=BAŞ AĞRILARININ DİFERENSİAL DİAQNOSTİKASI ÜZRƏ KLİNİK PROTOKOL Bakı - 2012 |url=http://www.adhti.edu.az/articles/klinik_protokol/59_Bash_agrilari.pdf |access-date=2015-09-17 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304135225/http://www.adhti.edu.az/articles/klinik_protokol/59_Bash_agrilari.pdf |url-status=dead }}</ref> Gərginlik baş ağrıları birincili baş ağrılarının ən çox rast gəlinən növlərindən biridir. Bu zaman gicgah və ya ənsə nahiyəsində, bəzən isə bütöv başda orta intensivlikli ağrı qeyd edilir. Ağrı 30 dəqiqədən bir neçə günə qədər davam edə bilər. Yanaşı olaraq insanlarda “tələffüzün aydın olmaması”, “aydın düşünə bilməmə” kimi hallar qeyd edilir. Bəzi hallarda baş ağrıları ilə yanaşı ürəkbulanma, işıqdan qorxma, küyə qarşı dözümsüzlük kimi əlamətlər də qeyd edilir. Gərginlik başağrılarının səbəbi elmə tam məlum deyil. Miqren periodik olaraq narahatlıq yaradan və başın yarı hissəsini əhatə edən baş ağrılarıdır. Miqren zamanı ağrılar əsəsən başın bir yarısında olur və ürəkbulanma, qusma, işıqdan qorxma, küyə qarşı dözümsüzlük kimi əlamətlərlə müşayət olunur. Bəzi hallarda miqren zamanı görmə pozğunluğu, iflic kimi hallar da qeyd edilir. Miqrenin müalicəsi ilə daha çox nevropatoloqlar məşğul olurlar və müalicə prosesində individual yanaşma seçilir. Klaster başağrısı tutmaları dövri olaraq baş verir və adətən 15 dəqiqədən 90-dəqiqəyə qədər dam edir. Bu tip başağrısı çox kəskin və dözülməz olur. Ağrı əsasən göz arxasında hiss edilir və insanlarda gözün xaricə basılması hissini yaradır. Klaster başağrılarının aradan qaldırılmasında Oksigen inhalyasiyasının böyük köməyi olur. Miqren əleyhinə istifadə edilən dərman maddələri də Klaster baş ağrılarında effektiv tətbiq edilir. Bəzi insanlarda müəyyən yaşdan sonra onurğa sütunun boyun hissəsində degenerativ proseslər baş verir. Bir çox hallarda məhz bu dəyişikliklər baş ağrılarının əsas səbəbi kimi qeyd edilir. Əgər onurğa sütununda olan problem əsas səbəb kimi təsdiq olunursa narkotik tərkibli dərmanlar və xüsusi gimnastika tədbirləri vasitəsilə müalicə aparılır. Ağrıkəsicilərin uzun müddət qəbul edilməsi təkrarlanan baş ağrılarının yaranmasına gətirib çıxara bilər. Belə hallarda dərman qəbulu nəticəsində baş verən ağrı ilə öncədən mövcud olan ağrını fərqləndirmək çətin olur. Baş ağrılarının səbəblərindən biri də infeksiyadır. Adi soyuqdəymə nəticəsində dişlər və burunətrafı ciblərdə iltihabi proses baş verə bilər ki, bu da əsas xəstəliklə yanaşı gedən başağrıları verə bilər. Daha ağır hallarda baş beyinin (ensofalit) və ya baş beyin örtüyünün iltihabı (meningit) kəskin baş ağrıları verə bilər. Baş ağrılarının ən çox rast gəlinən səbəblərindən biri arterial təzyiqin “oynaması”dır. Arterial təzyiqin yüksəlməsi baş ağrılarının daha çox rast gəlinən səbəblərindəndir. Təzyiqin azalması da baş ağrısı törədə bilir. == Həkimə nə zaman müraciət etməli == Tez-tez təkrarlanan baş ağrılarıı zamanı da həkimə müraciət etmək vacibdir. Aşağıdakı hallarda dərhal həkimə müraciət etmək lazımdır: * Qəfləti başlayan kəskin baş ağrıları * Huşsuzluqla müşayət olunan baş ağrıları * Yaddaşın zəifləməsi ilə müşayət olunan baş ağrıları * Hərarətin yüksəlməsi ilə müşayət olunan baş ağrıları * Ətraflarda iflicin yaranması ilə müşayət olunan baş ağrıları * Ürəkbulanma ilə müşayət olunan baş ağrıları * 50 yaşından sonra meydana çıxan baş ağrıları Yuxarıda göstərilən əlamətlər hər hansı bir arzuedilməz vəziyyətin ilkin göstəricisi ola bilər və bu həkim tərəfindən yoxlanılaraq dəqiqləşdirilməlidir. Uzunmüddətli dərman qəbulu vasitəsilə baş ağrıları sakitləşdirilə bilər. Amma yadda saxlamaq lazımdır ki, uzunmüddətli dərman qəbulunun ağırlaşmaları da var. Bunlara böyrək və qaraciyər zədələnmələri aid edilə bilər. Yuxarıda göstərilən hallarda siz ilk növbədə ümumi terapevtə müraciət edə bilərsiniz. Terapevtin qərarı ilə siz Burun-qulaq-boğaz həkiminə, nevropatoloqa, diş həkiminə göndərilə bilərsiniz. == Özünüz nə tədbir görə biləriniz? == Təsadüfən meydana çıxan və təkrarlanmayan baş ağrıları zamanı istənilən bir ağrıkəsici dərmandan istifadə edə bilərsiniz. Dərmanın istifadə qaydasını ya aptekdən, ya da dərman qutusunda olan instruksiyadan öyrənə bilərsiniz. Dərman qəbulu zamanı ehtiyatlı olmalısınız. Elə dərmanlar var ki, onlar mədəyə zədələyici təsir göstərir və yeməkdən sonra qəbul edilməlidir. Bunlara [[Aspirin]], [[voltaren]], [[İbuprofen]] tipli dərmanları misal gətirmək olar. Paracetamol baş ağrılarına qarşı güclü təsir göstərsə də onun həddən ziyadə qəbulu qaraciyər çatışmazlığı törədə bilər. Baş ağrılarının elə növləri var ki, təmiz havaya çıxmaq, alkoqol və ya nikotin qəbulunu azaltmaq kimi tədbirlərlə aradan qaldırıla bilər. Gərginlik baş ağrıları sakitləşdirici gimnastika, gəzinti kimi tədbirlərlə götürülə bilər. Gərginlik baş ağrılarının əsas səbəblərindən biri strssdir. Stressin azaldılması vasitəsilə təkrarlanan gərginlik baş ağrılarında qurtulmaq olar. Baş ağrıları zamanı akupunktura, massaj kimi vasitələrdə kömək edir. == Mənbə == Lipton RB, Bigal ME, Steiner TJ, Silberstein SD, Olesen J. Classification of primary headaches. Neurology. August 10, 2004;63(3):427-35. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] ecjvva41n2xniythw6p074oarwcuqkh 0 201150 7865445 6689023 2024-11-27T06:56:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Geoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ geoloqları]] əlavə olundu 7865445 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Viktor Xain |orijinal adı = Xain Viktor Yefimoviç |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 13.2.1914 |doğum yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat tarixi = 24.12.2009 |vəfat yeri = [[Moskva]], [[Rusiya]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{RUS}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = geologiya |elmi dərəcəsi = geologiya-mineralogiya elmləri doktoru |elmi adı = akademik |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = ali |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = + |imzası = |saytı = http://www.victor-khain.wosco.org/ |vikianbar = }} '''Viktor Yefimoviç Xain''' ({{DVTY}}) — geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor, geotektonika və regional geologiya sahəsi üzrə mütəxəssis, Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki, AMEA-nın Fəxri xarici üzvü, Paris Universitetinin fəxri doktoru, Bolqarıstan və Fransa geologiya cəmiyyətlərinin fəxri üzvüdür.<ref>{{Cite web |title=Viktor Yefimoviç Xain |url=http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=xain |access-date=2011-06-17 |archive-date=2011-11-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111123212543/http://www.science.gov.az/az/cat.php?fid=xain |url-status=dead }}</ref> == Həyatı == Viktor Yefimoviç Xain 1914-cü il fevralın 13(26)-də [[Bakı]] şəhərində anadan olmuşdur. 1935-ci ildə Azərbaycan Neft İnstitutunun (indiki ADNSU) mədən fakültəsinin geoloji-kəşfiyyat şöbəsini bitirmişdir. 1940-cı ildə "Yuranın və təbaşirin fasiyaları və mezozoyda Cənub-Şərqi Qafqazın geotektonik inkişaf tarixi" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Böyük Vətən müharibəsi illərində (1941-1945) havadan müdafiə hərbi hissələrində qulluq etmişdir. 1945-ci ildən Geologiya İnstitutunda (indiki [[AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutu|Geologiya və Geofizika İnstitutu]]) böyük elmi işçi, "Regional geologiya" şöbəsinin rəhbəri vəzifələrində işləmiş və eyni zamanda Azərbaycan Sənaye İnstitutunda müəllimlik etmişdir. 1947-ci ildə "Cənub-Şərqi Qafqazın geotektonik inkişafı" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1954-cü ildən Moskva Dövlət Universitetində işləyir. 1 iyul 1966-cı ildən Yer haqqında (geologiya, geofizika) elmlər Bölməsi üzrə müxbir üzvü, 23 dekabr 1987-ci ildən [[geologiya]], [[geofizika]], [[geokimya]] və [[mədən elmləri]] ([[qlobal seysmologiya]], [[tektonika]]) Bölməsi üzrə akademikdir. Viktor Yefimoviç Xain 2004-cü ildə AMEA-nın Fəxri xarici üzvü seçilmişdir.<ref>{{cite web |url=http://science.gov.az/forms/pokoynyie-poch%D1%91tnyie-chlenyi/166 |title=Xain Viktor Efimoviç (1914-2009) |author= |date=2017 |publisher=science.gov.az |accessdate=2017-03-20 |language=az |archive-date=2017-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170714214542/http://science.gov.az/forms/pokoynyie-poch%D1%91tnyie-chlenyi/166 |url-status=live }}</ref> == Elmi fəaliyyəti == Xain V.Y. Böyük tektonist-geoloqdur. Yer qabağının tektonik hərəkətlərinin və əsas struktur elementlərinin təsnifatını vermiş, geosinklinal proseslərin ümumi qanunauyğunluqlarını dəqiqləşdirmiş və yer qabığı təkamülünün əsas mərhələlərinin problemini tədqiq etmişdir. Nəzəri geotektonikanın əsas məsələlərini-geosinklinallar, platformalar, orogenlər, dərinlik yarıqları, litoloji formasiyalar, qırışıqların əmələgəlməsi haqqında nəzəriyyələr işləyib hazırlamışdır. İlk dəfə olaraq kontinentlərin və okeanların tektonik quruluşunu sistemləşdirmişdir. Neft-qaz hövzələri haqqında nəzəriyyənin banilərindəndir. Akvatoriyaların neft-qazlılığının qlobal qanunauyğunluğunu və potensial ehtiyatlarını tədqiq etmişdir. Yeni fərziyyə olan litosfer plitələrinin tektonikasının tərəfdarıdır və onun Qafqaza tətbiq edilməsi üzrə işlər aparmışdır. Geniş diapozonda - ümumi geologiya problemləri, müqayisəli planetologiya, dərinlik geologiyası, tektonosferin təkamülü, ümumi geotektonikanın formasiyası təlimindən başlamış regional və neft geologiyası, kembriyəqədərin geologiyası, neotektonika, struktur geomorfologiya, paleocoğrafiya, geoloji biliklərin tarixi, geoloji əmələgəlmələr və s. problemləri əhatə edən 600-ə qədər elmi işi nəşr olunmuşdur. Elmin tarixi və metodologiyası sahəsində geotektonikanın tarixi və məşhur geoloqların elmi fəaliyyətləri kimi mühüm məsələlərə toxunmuşdur. "Ümumi geotektonika", "Regional tektonika", "Neft axtarışının geotektoniki əsasları" və s. kimi fundamental monoqrafiyaların müəllifidir. Asiyanın birinci beynəlxalq tektonik xəritəsinin redaktorudur. SSRİ-nin, Avropanın və dünyanın ixtisaslaşdırılmış atlas və xəritələrinin müəlliflərindəndir. Böyük alimlər qrupu yetişdirmişdir. Rusiya Təbiiyyat Elmləri Akademiyasının fəxri üzvü, Paris Universitetinin fəxri doktoru, Avropa Akademiyasının fəxri akademiki, Avropanın bir sıra geoloji cəmiyyətlərinin fəxri üzvü seçilmişdir. 2004-cü ildə AMEA xarici üzv seçilmişdir. SSRİ və Rusiyanın Dövlət mükafatları laureatıdır. Xain V.E. Azərbaycan elmi tarixində "Vulkan püskürmələri paylanmasının məkan-zaman qanunauyğunluğu" kəşfinin ilk həmmüəlliflərindən biridir (Beynəlxalq diplom 239№li, 2003). "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni və medallarla təltif olunub. Geotektonika və paleocoğrafiya sahələrindəki şərəfli əməyinə görə A.P.Karpinski adına qızıl medalla təltif olunub (1991). == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00085/80800.htm Хаин, Виктор Ефимович]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} ([[BSE]]) * [http://www.victor-khain.wosco.org/ Şəxsi sayt – Виктора Ефимовича Хаина ([[rus dili]]ndə)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110901055918/http://victor-khain.wosco.org/ |date=2011-09-01 }} {{AMEA fəxri üzvləri}} [[Kateqoriya:SSRİ geoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Geologiya-mineralogiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:Rusiya akademikləri]] [[Kateqoriya:AMEA-nın fəxri üzvləri]] fqgkvi999gvarrpqpbnp7skhr9kt5ow 0 210502 7864738 7797019 2024-11-26T13:51:39Z Makenzis 138553 7864738 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = FK Banga | klubun tam adı = Futbolo klubas „Banga" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 1966 / 2006 | stadionu = Qarqcay Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Rimantas Mikalaukskas<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/kontaktai |access-date=2019-01-03 |archive-date=2019-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190103214856/http://www.fkbanga.lt/kontaktai |url-status=live }}</ref> | | baş məşqçisi = {{bayraq|POR}} David Afonso | | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 5-ci '[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fkbanga.lt/ pattern_la1=_orange_shoulders|pattern_b1=_thinorangesides|pattern_ra1=_orange_shoulders| leftarm1=FF6600|body1=FF6600|rightarm1=FF6600|shorts1=FF6600|socks1=FF6600| pattern_la2=_navyshoulders|pattern_b2=_thindkbluesides|pattern_ra2=_navyshoulders| leftarm2=223D71|body2=223D71|rightarm2=223D71|shorts2=223D71|socks2=223D71| |emblem=Banqa Qarqjday FK loqo.png|emblemin ölçüsü=170px}} '''Banqa FK''' – Litvanın Qarqjday şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litva çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (0)''' - * '''Litva Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2011, 2014, 2019 * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2004–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2004''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820033958/http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2005''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034430/http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2006''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''12.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231155/http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2007''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223200636/http://rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2008''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231717/http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190705235405/http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-10-21 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|7 VII 2024}} {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=LTU|pos=GK|name=[[Kornelijus Smilingis]]}} {{Fs player|no=55|nat=LTU|pos=GK|name=[[Mantas Bertašius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=DF|name=[[Pijus Srėbalius]]}} {{Fs player|no=19|nat=LTU|pos=DF|name=[[Valdas Antužis]]}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019011856/http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |url-status=live }}</ref> {{Fs player|no=21|nat=LTU|pos=DF|name=[[Karolis Pliuškys]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=DF|name=[[Erikas Smulkys]]}} {{Fs player|no= |nat=LTU|pos=DF|name=[[Vilius Bočkus]]}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF|name=[[Justinas Januševskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|nat=LTU|name=[[Dovydas Norvilas]]|pos=MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=14|nat=LTU|pos=MF|name=[[Karolis Žebrauskas]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=MF|name=[[Mantas Petrikas]]}} {{Fs player|no=32|nat=LTU|name=[[Robertas Vėževičius]]|pos=MF|other=kap.}} [[File:Captain sports.svg|12px]] {{Fs player|no=|nat=POR|pos=MF|name=[[Carlos Lomba]]}}<ref>{{Cite web |url=https://www.sportas.lt/naujiena/501955/banga-pasipilde-saugu-is-portugalijos |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-07-04 |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710050457/https://www.sportas.lt/naujiena/501955/banga-pasipilde-saugu-is-portugalijos |url-status=live }}</ref> |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=|nat=LTU|name=[[]]|pos=FW}} {{Fs end}} ---- == Mənbə== * [http://www.fkbanga.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/banga alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:1966-cı ildə yarananlar]] 5x3y8i2mqqnumyb8f4f3sgndx79rntu 7864739 7864738 2024-11-26T13:51:53Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2004–...) */ 7864739 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = FK Banga | klubun tam adı = Futbolo klubas „Banga" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 1966 / 2006 | stadionu = Qarqcay Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Rimantas Mikalaukskas<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/kontaktai |access-date=2019-01-03 |archive-date=2019-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190103214856/http://www.fkbanga.lt/kontaktai |url-status=live }}</ref> | | baş məşqçisi = {{bayraq|POR}} David Afonso | | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 5-ci '[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fkbanga.lt/ pattern_la1=_orange_shoulders|pattern_b1=_thinorangesides|pattern_ra1=_orange_shoulders| leftarm1=FF6600|body1=FF6600|rightarm1=FF6600|shorts1=FF6600|socks1=FF6600| pattern_la2=_navyshoulders|pattern_b2=_thindkbluesides|pattern_ra2=_navyshoulders| leftarm2=223D71|body2=223D71|rightarm2=223D71|shorts2=223D71|socks2=223D71| |emblem=Banqa Qarqjday FK loqo.png|emblemin ölçüsü=170px}} '''Banqa FK''' – Litvanın Qarqjday şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litva çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (0)''' - * '''Litva Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2011, 2014, 2019 * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2004–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2004''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820033958/http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2005''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034430/http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2006''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''12.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231155/http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2007''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223200636/http://rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2008''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231717/http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190705235405/http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-10-21 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|7 VII 2024}} {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=LTU|pos=GK|name=[[Kornelijus Smilingis]]}} {{Fs player|no=55|nat=LTU|pos=GK|name=[[Mantas Bertašius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=DF|name=[[Pijus Srėbalius]]}} {{Fs player|no=19|nat=LTU|pos=DF|name=[[Valdas Antužis]]}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019011856/http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |url-status=live }}</ref> {{Fs player|no=21|nat=LTU|pos=DF|name=[[Karolis Pliuškys]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=DF|name=[[Erikas Smulkys]]}} {{Fs player|no= |nat=LTU|pos=DF|name=[[Vilius Bočkus]]}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF|name=[[Justinas Januševskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|nat=LTU|name=[[Dovydas Norvilas]]|pos=MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=14|nat=LTU|pos=MF|name=[[Karolis Žebrauskas]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=MF|name=[[Mantas Petrikas]]}} {{Fs player|no=32|nat=LTU|name=[[Robertas Vėževičius]]|pos=MF|other=kap.}} [[File:Captain sports.svg|12px]] {{Fs player|no=|nat=POR|pos=MF|name=[[Carlos Lomba]]}}<ref>{{Cite web |url=https://www.sportas.lt/naujiena/501955/banga-pasipilde-saugu-is-portugalijos |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-07-04 |archive-date=2024-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240710050457/https://www.sportas.lt/naujiena/501955/banga-pasipilde-saugu-is-portugalijos |url-status=live }}</ref> |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=|nat=LTU|name=[[]]|pos=FW}} {{Fs end}} ---- == Mənbə== * [http://www.fkbanga.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/banga alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:1966-cı ildə yarananlar]] c3ghh4uje9u5nd0ukgoot5o879svain 7864740 7864739 2024-11-26T13:52:16Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864740 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = FK Banga | klubun tam adı = Futbolo klubas „Banga" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 1966 / 2006 | stadionu = Qarqcay Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Rimantas Mikalaukskas<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/kontaktai |access-date=2019-01-03 |archive-date=2019-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190103214856/http://www.fkbanga.lt/kontaktai |url-status=live }}</ref> | | baş məşqçisi = {{bayraq|POR}} David Afonso | | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 5-ci '[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fkbanga.lt/ pattern_la1=_orange_shoulders|pattern_b1=_thinorangesides|pattern_ra1=_orange_shoulders| leftarm1=FF6600|body1=FF6600|rightarm1=FF6600|shorts1=FF6600|socks1=FF6600| pattern_la2=_navyshoulders|pattern_b2=_thindkbluesides|pattern_ra2=_navyshoulders| leftarm2=223D71|body2=223D71|rightarm2=223D71|shorts2=223D71|socks2=223D71| |emblem=Banqa Qarqjday FK loqo.png|emblemin ölçüsü=170px}} '''Banqa FK''' – Litvanın Qarqjday şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litva çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (0)''' - * '''Litva Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2011, 2014, 2019 * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2004–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2004''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820033958/http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2005''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034430/http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2006''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''12.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231155/http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2007''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223200636/http://rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2008''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231717/http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190705235405/http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-10-21 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|26 XI 2024}} {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=LTU|pos=GK|name=[[Kornelijus Smilingis]]}} {{Fs player|no=55|nat=LTU|pos=GK|name=[[Mantas Bertašius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=DF|name=[[Pijus Srėbalius]]}} {{Fs player|no=19|nat=LTU|pos=DF|name=[[Valdas Antužis]]}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019011856/http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |url-status=live }}</ref> {{Fs player|no=21|nat=LTU|pos=DF|name=[[Karolis Pliuškys]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=DF|name=[[Erikas Smulkys]]}} {{Fs player|no= |nat=LTU|pos=DF|name=[[Vilius Bočkus]]}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF|name=[[Justinas Januševskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|nat=LTU|name=[[Dovydas Norvilas]]|pos=MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=14|nat=LTU|pos=MF|name=[[Karolis Žebrauskas]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=MF|name=[[Mantas Petrikas]]}} {{Fs player|no=32|nat=LTU|name=[[Robertas Vėževičius]]|pos=MF|other=kap.}} [[File:Captain sports.svg|12px]] |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=|nat=LTU|name=[[]]|pos=FW}} {{Fs end}} ---- == Mənbə== * [http://www.fkbanga.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/banga alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:1966-cı ildə yarananlar]] l0etvuvqghwimwppjmb47bmtwcpt7j2 7864741 7864740 2024-11-26T13:52:27Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864741 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = FK Banga | klubun tam adı = Futbolo klubas „Banga" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 1966 / 2006 | stadionu = Qarqcay Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Rimantas Mikalaukskas<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/kontaktai |access-date=2019-01-03 |archive-date=2019-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190103214856/http://www.fkbanga.lt/kontaktai |url-status=live }}</ref> | | baş məşqçisi = {{bayraq|POR}} David Afonso | | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 5-ci '[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fkbanga.lt/ pattern_la1=_orange_shoulders|pattern_b1=_thinorangesides|pattern_ra1=_orange_shoulders| leftarm1=FF6600|body1=FF6600|rightarm1=FF6600|shorts1=FF6600|socks1=FF6600| pattern_la2=_navyshoulders|pattern_b2=_thindkbluesides|pattern_ra2=_navyshoulders| leftarm2=223D71|body2=223D71|rightarm2=223D71|shorts2=223D71|socks2=223D71| |emblem=Banqa Qarqjday FK loqo.png|emblemin ölçüsü=170px}} '''Banqa FK''' – Litvanın Qarqjday şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litva çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (0)''' - * '''Litva Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2011, 2014, 2019 * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2004–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2004''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820033958/http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2005''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034430/http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2006''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''12.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231155/http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2007''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223200636/http://rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2008''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231717/http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190705235405/http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-10-21 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|26 XI 2024}} {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=LTU|pos=GK|name=[[Kornelijus Smilingis]]}} {{Fs player|no=55|nat=LTU|pos=GK|name=[[Mantas Bertašius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=DF|name=[[Pijus Srėbalius]]}} {{Fs player|no=19|nat=LTU|pos=DF|name=[[Valdas Antužis]]}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019011856/http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |url-status=live }}</ref> {{Fs player|no=21|nat=LTU|pos=DF|name=[[Karolis Pliuškys]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=DF|name=[[Erikas Smulkys]]}} {{Fs player|no= |nat=LTU|pos=DF|name=[[Vilius Bočkus]]}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF|name=[[Justinas Januševskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|nat=LTU|name=[[Dovydas Norvilas]]|pos=MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=14|nat=LTU|pos=MF|name=[[Karolis Žebrauskas]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=MF|name=[[Mantas Petrikas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=|nat=LTU|name=[[]]|pos=FW}} {{Fs end}} ---- == Mənbə== * [http://www.fkbanga.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/banga alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:1966-cı ildə yarananlar]] 7cnvqxuq90kn9b5vwfbg67t6zc7xwtc 7864742 7864741 2024-11-26T13:52:46Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2004–...) */ 7864742 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = FK Banga | klubun tam adı = Futbolo klubas „Banga" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 1966 / 2006 | stadionu = Qarqcay Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Rimantas Mikalaukskas<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/kontaktai |access-date=2019-01-03 |archive-date=2019-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190103214856/http://www.fkbanga.lt/kontaktai |url-status=live }}</ref> | | baş məşqçisi = {{bayraq|POR}} David Afonso | | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 5-ci '[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fkbanga.lt/ pattern_la1=_orange_shoulders|pattern_b1=_thinorangesides|pattern_ra1=_orange_shoulders| leftarm1=FF6600|body1=FF6600|rightarm1=FF6600|shorts1=FF6600|socks1=FF6600| pattern_la2=_navyshoulders|pattern_b2=_thindkbluesides|pattern_ra2=_navyshoulders| leftarm2=223D71|body2=223D71|rightarm2=223D71|shorts2=223D71|socks2=223D71| |emblem=Banqa Qarqjday FK loqo.png|emblemin ölçüsü=170px}} '''Banqa FK''' – Litvanın Qarqjday şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litva çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (0)''' - * '''Litva Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2011, 2014, 2019 * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2004–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2004''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820033958/http://almis.sritis.lt/ltu04lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2005''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |access-date=2020-02-25 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034430/http://almis.sritis.lt/ltu05lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2006''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''12.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231155/http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2007''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223200636/http://rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2008''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231717/http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |access-date=2020-02-25 |archive-date=2019-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190705235405/http://lietuvosfutbolas.lt/varzybos/vyru/i-lyga/ |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-10-21 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|26 XI 2024}} {{Fs start}} {{Fs player|no= 1|nat=LTU|pos=GK|name=[[Kornelijus Smilingis]]}} {{Fs player|no=55|nat=LTU|pos=GK|name=[[Mantas Bertašius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=DF|name=[[Pijus Srėbalius]]}} {{Fs player|no=19|nat=LTU|pos=DF|name=[[Valdas Antužis]]}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211019011856/http://www.fkbanga.lt/archives/3034 |url-status=live }}</ref> {{Fs player|no=21|nat=LTU|pos=DF|name=[[Karolis Pliuškys]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=DF|name=[[Erikas Smulkys]]}} {{Fs player|no= |nat=LTU|pos=DF|name=[[Vilius Bočkus]]}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF|name=[[Justinas Januševskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|nat=LTU|name=[[Dovydas Norvilas]]|pos=MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=14|nat=LTU|pos=MF|name=[[Karolis Žebrauskas]]}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=MF|name=[[Mantas Petrikas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=|nat=LTU|name=[[]]|pos=FW}} {{Fs end}} ---- == Mənbə== * [http://www.fkbanga.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/banga alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:1966-cı ildə yarananlar]] kaclko0d1elg5rabc16qdb1qtyeu9tp 0 215852 7864976 7858245 2024-11-26T18:48:31Z Мурад 97 21365 /* Tarixi */ 7864976 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{vikiləşdirmək}} [[Fayl:Az girl at the TV, e-citizen.jpg|thumb|200px|Azyaşlı balaca azərbaycanlı uşaq cizgi filmi seyr edərkən]] '''Animasiya''' ({{dil-la|animātiō}} — canlandırma<ref>{{Cite web|url=https://www.dictionary.com/browse/animation|title=Animation Definition & Meaning|lang=en|website=Dictionary.com|access-date=2023-10-07|archive-date=2023-10-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20231014162324/https://www.dictionary.com/browse/animation|url-status=live}}</ref>) və ya '''cizgi'''<ref name="sinonim">[http://elibrary.bsu.edu.az/files/books_135/N_5.pdf Televiziya nəzəriyyəsinin əsasları]</ref> — [[incəsənət]]in bir növü. Belə əsərlər kağız üzərində və ya kompüterdə çəkilmiş şəkillərin hərəkətə gətirilməsi nəticəsində yaranır. == Tarixi == [[Şəkil:Prof. Stampfer's Stroboscopische Scheibe No. X.gif|thumb|Professor Simon fon Ştampferin stroboskop diski nömrə X (1833)]] Hərəkətin təsvirləri [[kinematoqraf]]iyadan əvvəl mövcud idi. Bunun erkən nümunələri arasında mağaralarda çəkilmiş heyvanları qeyd etmək olar. Bundan əlavə, [[marionet]] və kölgə kuklaları da cizginin sələfləri sayılır.<ref>{{Cite web |title=How Modern Animation Originated from Live and Stage Performances - studio9 |url=https://studio9.ie/journal/how-modern-animation-originated-from-live-and-stage-performances |access-date=18 February 2024 |website=studio9.ie}}</ref> 1833-cü ildə stroboskop diskinin (fenakistiskop) yaradılması həm müasir cizgi, həm də gələcək kinematoqrafın prinsiplərini təsis edib.<ref name="Solomon">{{Cite book |last=Solomon |first=Charles |year=1989 |title = Enchanted Drawings: The History of Animation |location=New York |publisher=Random House, Inc. |isbn=978-0-394-54684-1 }}</ref> Animasiyanın yaranma tarixi [[Emil Reyno]] ilə bağlıdır. Fransız Emil Reyno ilk və əsl animator hesab olunur. O, ilk dəfə baraban, güzgü sistemi və fənərdən ibarət optik cihaz yaratdı. Bu optik cihazın adı "praksinoskop" adlanır. 1892-ci ildə isə o, özünəməxsus attraksiya olan "optik teatr" yaratdı. Bu tamaşaların birnicisi ''Yazıq Pyero'' ({{dil-fr|Pauvre Pierrot}}) idi. Bu hadisə Parisli [[Lümyer qardaşları]]n premyerasından əvvəl baş verdiyi üçün, fransızlar animasiya ilə kinofilmdən daha əvvəl tanış olmuşlar.<ref>{{Cite web |url=https://animacam.tv/en/the-beginnings-of-animation-emile-reynaud/ |title=The beginnings of animation: Émile Reynaud |access-date=2024-11-08 |archive-date=2024-03-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240302210029/https://animacam.tv/en/the-beginnings-of-animation-emile-reynaud/ |url-status=live }}</ref> Amerikada erkən animasiyanın pionerləri arasında Ceyms Stüart Blektonu və Uindzor Makkeyi adlandırmaq olar. 1910-cu illərdə animasiya filmlərinin istehsalı ABŞ-da sənayeyə çevirib.<ref name="Solomon"/> O zaman, meydana çıxmış ilk cizgi personaj [[Pişik Feliks]] idi. Onun debütü 1919-cu ildə baş vermişdi.<ref>{{Cite news|first1=Michael|last1=Cart|title=The Cat With the Killer Personality|newspaper=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/1991/03/31/books/the-cat-with-the-killer-personality.html|language=en-US|url-status=live|date=31 March 1991|access-date=30 December 2022|archivedate=11 April 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140411005148/https://www.nytimes.com/1991/03/31/books/the-cat-with-the-killer-personality.html}}</ref> 1928-ci ildə [[Uolt Disney]] studiyasının Mikki və Minni Mausu göstərən ''Paroxod Uilli'' ({{dil-en|Steamboat Willie}}) qısa cizgi filmi, sinxronlaşmış səs ilə buraxılmış ilk cizgi filmlərindən biri olmuşdu.<ref name="Furniss_Page_107">{{Cite book |last1=Furniss |first1=Maureen |title=Art in Motion, Revised Edition |chapter=Classical-era Disney Studio |author1-link=Maureen Furniss |date=2007 |pages=107–132 |publisher=John Libbey Publishing |location=New Barnet |isbn=9780861966639 |doi=10.2307/j.ctt2005zgm.9 |jstor=j.ctt2005zgm.9 |edition=2014 print-on-demand ed., based on 2007 revised |url=https://www.jstor.org/stable/j.ctt2005zgm.9|oclc=1224213919}}</ref> Bundan sonra həmin texnologiya yayılmış və ABŞ cizginin gızıl dövrü başlamışdı.<ref>{{Cite book |last=Barrier |first=Michael |title=Hollywood Cartoons American Animation in Its Golden Age |publisher=Oxford University Press |year=2003 |isbn=9780199839223 |location=}}</ref> [[Anime|Yaponiyada]] ilk animasiyanın adı ''[[Katsudo Şaşin]]'' ({{dil-ja|活動写真}}, yəni ''Hərəkətli şəkillər'') idi. O, ölkəyə gələn alman və başqa qərbi animasiyaların təsiri altında təxminən 1907-1912 illərin arasında yaradılmışdı.<ref>{{Cite web |last = Litten |first = Frederick S. |title = Japanese color animation from ca.&nbsp;1907 to 1945 |url = http://litten.de/fulltext/color.pdf |website = litten.de |date = 17 June 2014 |access-date = 18 June 2014 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140714184537/http://litten.de/fulltext/color.pdf |archive-date = 14 July 2014 }}</ref> 1918-ci ildə isə Kitayama Seytaro ''Momotaro'' ({{dil-ja|桃太郎}}) adlı anime yaratmışdı. O, Fransada nümayiş olaraq, xaricdə göstərilən ilk anime olmuşdu. ''Cizgi filmləri necə yaradılır'' (''Seneiga no tsukurikata'') adlı məqaləsində Kitayama yazmışdı ki, xarici animasiya ona təsir edib.<ref>[https://www.google.az/books/edition/Animation_A_World_History/G63MCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&dq=history+of+animation&printsec=frontcover pp. 82-83]</ref> [[İkinci Dünya Müharibəsi]]ndən öncə artıq Böyük Britaniya və Yaponiya animasiyanı [[təbliğat]] üçün işlədirdi. Müharibə zamanı bu normaya çevirib. 1941-ci ilin dekabrın 8-də ABŞ ordusu Uolt Disney ilə işləməyə başlamışdı. Müharibə ərzində ordu işçiləri onun studiyasında yerləşdirilmişdi.<ref>Buena Vista Home Entertainment in association with David A. Bossert and Kurtti Pellerin and Leonard Maltin, ''In an Interview with John Hench'', 2004, DVD</ref> Dünya ətrafında studiya işçiləri müharibə cəbhələrinə gedib. Məsələn, [[Soyuzmultfilm]] işçiləri. Studiyanın özü isə 1943-cü ilə qədər [[Səmərqənd]]ə köçmüşdü.<ref name=":1">{{Cite book|last=Малюкова Л.|first=Венжер Н.|title=Русская—советская—российская // Энциклопедия отечественной мультипликации/ Составление С. В. Капкова.|publisher=Алгоритм|year=2006|isbn=978-5-9265-0319-4|location=Москва|pages=13–41}}</ref><ref name=":4">{{Cite web|url=https://www.ivi.ru/titr/motor/dedushka-souzmultfilm|title=Непростая история "Союзмультфильма", который нас вырастил - Попкорн - Титр|website=www.ivi.ru|access-date=2020-04-14|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807080336/https://www.ivi.ru/titr/motor/dedushka-souzmultfilm|url-status=live}}</ref> 1945-ci ilin sentyabr ayında cizgi prodüseri və rejissoru Yamamoto Sanae ABŞ işğalçıların Yaponiyada Baş Qərargahının rəsmisi ilə görüşmüşdü. O, ''Shin Nihon Dogasha'' studiyasının açılışı üçün icazə əldə etmişdi.<ref>[https://www.google.az/books/edition/Animation_A_World_History/0azMCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&dq=history+of+animation&printsec=frontcover p. 85]</ref> 1948-ci ildə isə ''Nihon Dōga Eiga'' ({{dil-ja|日本動画映画}}) studiyası işləməyə başlayıb və 1956-cı ildə onun adı dəyişib, ''Toei Animation'' ({{dil-ja|東映動画株式会社, Tōei Dōga Kabushiki-gaisha}}) ediblər.<ref>{{Cite web |url=https://gamerant.com/toei-american-anime-market-history/ |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-11-20 |archive-date=2024-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240513172803/https://gamerant.com/toei-american-anime-market-history/ |url-status=live }}</ref> Disneydən müharibə zamanı tələb olunan təbliğat onun normal animasiyasından daha az populyar idi. Buna görə, ordu onu tərk edəndə, pulu az idi və studyanı yenidən qurmağa çətin olmuşdu.<ref>{{Cite web|url=http://disney.go.com/disneyatoz/familymuseum/exhibits/articles/songofthesouth/index.html |title=Walt Disney Family Museum |publisher=Disney.go.com |access-date=2012-10-30}}</ref> Müasir həyatımızda inkişaf edən texnika ilə animasiya yaratmaq daha da asan bir hala çevrildi. Belə ki, animasiya artıq [[kompüter]]də müxtəlif proqramlar ilə hazırlanır və 2D, 3D, stop-motion və cut-out kimi növləri vardır. == Növləri == {| class="wikitable" ! [[Qrafik animasiya]] |- ! Animasiyanın klassik növüdür. Şəkillər əllə çəkilir, adətən kompüterə köçürülür. |- ! [[Həcmli animasiya]] |- ! Müxtəlif materialların istifadəsi ilə yaradılır. |- ! [[Kompüter animasiyası]] |- ! Kompüter texnikası ilə yaradılan animasiyalar. 3D və 2D kimi növləri var. |} == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan animasiyası]] * [[Kinematoqrafiya]] * [[Karikatura]] * [[Komiks]] == Xarici keçidlər == * [http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2014/iyun/377007.htm Zərərli cizgi filmləri] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Film janrları]] [[Kateqoriya:Cizgi| ]] 9auv05h4ast9fdqo2eckyte3020kz6e 0 217440 7865435 7864174 2024-11-27T06:48:12Z Kərimova Xəyalə 186427 /* Voqanın ekoloji problemləri */ 7865435 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Çay |Adı = Volqa |Yerli adı = {{dil-ru|Волга}} |Şəkil = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg |Şəklin izahı =[[Ülyanovsk]] |Şəhər =[[Ülyanovsk]] |Şəhər 1 =[[Həştərxan]] |Şəhər 2 = [[Rjov]] |Şəhər 3 = [[Tver]] |Şəhər 4 = |Ölkə = Rusiya |Ölkə 1 = |Mənbəyi = |Mənsəbi =[[Həştərxan]] |Qolu =[[Oka]], [[Kama]] |Su sistemi = Volqa/Xəzər dənizi |Hövzəsi = [[Xəzər dənizi]] |Qolunun hövzəsi = |Uzunluğu = 3530 |Hövzəsinin sahəsi = 1 361 000 |Çayın meyilliyi = |Mənbəyinin yüksəkliyi = |Mənsəbinin yüksəkliyi = |Yer xəritəsi qeydləri = {{Yer xəritəsi+|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|relief = yes|width=300|float=center|caption=Volqa çayı [[Rusiya]] xəritəsində:<br /> [[Fayl:Blue 0080ff pog.svg|7px|]]{{coord|57|15|N|32|28|E|name=Volqanın mənbəyi}}<br /> [[Fayl:Blue pog.svg|7px|]]{{coord|45|41|N|47|51|E|name=Volqanın mənsəbi}}|places= {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=57|lat_min=15|lon_dir = E|lon_deg=32|lon_min=28|mark=Blue 0080ff pog.svg|marksize=7|label_size=80|label=mənbəyi}} {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=45|lat_min=41|lon_dir = E|lon_deg=47|lon_min=51|mark =Blue pog.svg|marksize=7||label_size=80|label=mənsəbi}} }} }} '''Volqa''' ({{dil-ru|Волга}}, {{dil-cu|Вльга}}, {{dil-de|Wolga}}<ref>http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161225155548/http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm |date=2016-12-25 }} Das deutsche Wolgagebiet</ref>) ya da '''Edil''' ([[Az%C9%99rbaycan_dili#Az%C9%99rbaycan_dilinin_iki_d%C3%B6vr%C3%BC_haqq%C4%B1nda|köhn. azərb.]] عديل Edil<ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220809115833/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 |date=2022-08-09 }} Самоучитель татарского языка (Azərbaycan dili rəhbəri), Sultan-Məcid Qənizadə 1890-cı il, Tiflis (s.13)</ref> və ya آطل Atil<ref>https://vk.com/doc18066328_459853124 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |date=2019-04-12 }} Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь), 1904-cü il, Sultan-Məcid Qənizadə, (s.4)</ref><ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220713101651/http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 |date=2022-07-13 }} Lüğət rusi və türki, Qənizadə, Sultan Məcid. (Şeyda bəy Şirvani), 1922-ci il (s.73)</ref>, {{dil-tt|Идел, İdel}}, {{dil-cv|Атӑл}}, {{dil-kk|Едiл, Edil}}, {{dil-xal|Иджил-гол, İcıl-göl}}<ref>http://budda-08.ru/index.php?Page=57{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} Калмыки</ref>) — [[Rusiya]]nın Avropa hissəsində çay. Volqa çayı uzunluğuna görə [[Avropa]]nın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3530 km-dir. [[Oka çayı|Oka]] və [[Kama]] Volqanın ən böyük qollarıdır. Volqa [[Xəzər dənizi]]nə tökülərkən böyük delta əmələ gətirir. Volqa çayı üzərində bir çox su anbarları, hidrotexniki qurğular yaradılıb və limanlar, SES-lər tikilmişdir. Volqanın böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır.<ref>[http://referat.day.az/v23575-avrasiya?part=5 Avrasiya]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Xəzər dənizinə ən çox bolsululuq gətirən məhz Volqa çayıdır. == Coğrafi yeri == Volqa Valday təpələrindən (228 metr yüksəklikdə) başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Çayın mənsəbi dəniz səviyyəsindən 28 metr aşağıda yerləşir. Volqa dünyanın ən böyük daxili axını çayıdır, yəni Dünya Okeanına axmır. Volqa hövzəsinin çay sisteminə ümumi uzunluğu 574 min km olan 151 min su axını daxildir. Volqa təxminən 200 qolu qəbul edir. Sol qollar daha çoxdur və sağdan daha çox su var. Kamışindən sonra əhəmiyyətli qollar yoxdur. Volqa hövzəsi Rusiyanın Avropa ərazisinin təxminən ⅓ hissəsini tutur və qərbdə Valday və Mərkəzi Rusiya dağlıqlarından şərqdə Urala qədər uzanır. Volqa drenaj sahəsinin əsas, qidalandırıcı hissəsi - şimal hissəsi (çayın subentudinal hissəsinə və Moskva şəhərinə qədər, eləcə də bütün dağlıq hissəsi) - meşə zonasında, çayın orta hissəsində yerləşir. Samara şəhərinə qədər hövzə meşə-çöl zonasında, cənub hissəsi Volqoqrada qədər çöl zonasında, cənubda isə yarımsəhradadır. Volqa ümumiyyətlə yuxarı Volqaya bölünür - mənbədən Oka ağzına qədər, orta - Oka'nın birləşməsindən Kamanın ağzına qədər və aşağı - Kamanın birləşməsindən qovuşa qədər. Xəzər dənizi. == Yuxarı Volqa == == Orta Volqa == == Aşağı Volqa == == Voqanın ekoloji problemləri == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçin bax == * [[Volqaboyu]] * [[Atilla (ad)]] {{Çay-qaralama}} [[Kateqoriya:Volqa| ]] [[Kateqoriya:Rusiya çayları]] plk2e5ng119onkxmsgxoptx6wafkbms 7865454 7865435 2024-11-27T07:12:22Z Kərimova Xəyalə 186427 /* Yuxarı Volqa */ 7865454 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Çay |Adı = Volqa |Yerli adı = {{dil-ru|Волга}} |Şəkil = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg |Şəklin izahı =[[Ülyanovsk]] |Şəhər =[[Ülyanovsk]] |Şəhər 1 =[[Həştərxan]] |Şəhər 2 = [[Rjov]] |Şəhər 3 = [[Tver]] |Şəhər 4 = |Ölkə = Rusiya |Ölkə 1 = |Mənbəyi = |Mənsəbi =[[Həştərxan]] |Qolu =[[Oka]], [[Kama]] |Su sistemi = Volqa/Xəzər dənizi |Hövzəsi = [[Xəzər dənizi]] |Qolunun hövzəsi = |Uzunluğu = 3530 |Hövzəsinin sahəsi = 1 361 000 |Çayın meyilliyi = |Mənbəyinin yüksəkliyi = |Mənsəbinin yüksəkliyi = |Yer xəritəsi qeydləri = {{Yer xəritəsi+|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|relief = yes|width=300|float=center|caption=Volqa çayı [[Rusiya]] xəritəsində:<br /> [[Fayl:Blue 0080ff pog.svg|7px|]]{{coord|57|15|N|32|28|E|name=Volqanın mənbəyi}}<br /> [[Fayl:Blue pog.svg|7px|]]{{coord|45|41|N|47|51|E|name=Volqanın mənsəbi}}|places= {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=57|lat_min=15|lon_dir = E|lon_deg=32|lon_min=28|mark=Blue 0080ff pog.svg|marksize=7|label_size=80|label=mənbəyi}} {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=45|lat_min=41|lon_dir = E|lon_deg=47|lon_min=51|mark =Blue pog.svg|marksize=7||label_size=80|label=mənsəbi}} }} }} '''Volqa''' ({{dil-ru|Волга}}, {{dil-cu|Вльга}}, {{dil-de|Wolga}}<ref>http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161225155548/http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm |date=2016-12-25 }} Das deutsche Wolgagebiet</ref>) ya da '''Edil''' ([[Az%C9%99rbaycan_dili#Az%C9%99rbaycan_dilinin_iki_d%C3%B6vr%C3%BC_haqq%C4%B1nda|köhn. azərb.]] عديل Edil<ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220809115833/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 |date=2022-08-09 }} Самоучитель татарского языка (Azərbaycan dili rəhbəri), Sultan-Məcid Qənizadə 1890-cı il, Tiflis (s.13)</ref> və ya آطل Atil<ref>https://vk.com/doc18066328_459853124 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |date=2019-04-12 }} Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь), 1904-cü il, Sultan-Məcid Qənizadə, (s.4)</ref><ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220713101651/http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 |date=2022-07-13 }} Lüğət rusi və türki, Qənizadə, Sultan Məcid. (Şeyda bəy Şirvani), 1922-ci il (s.73)</ref>, {{dil-tt|Идел, İdel}}, {{dil-cv|Атӑл}}, {{dil-kk|Едiл, Edil}}, {{dil-xal|Иджил-гол, İcıl-göl}}<ref>http://budda-08.ru/index.php?Page=57{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} Калмыки</ref>) — [[Rusiya]]nın Avropa hissəsində çay. Volqa çayı uzunluğuna görə [[Avropa]]nın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3530 km-dir. [[Oka çayı|Oka]] və [[Kama]] Volqanın ən böyük qollarıdır. Volqa [[Xəzər dənizi]]nə tökülərkən böyük delta əmələ gətirir. Volqa çayı üzərində bir çox su anbarları, hidrotexniki qurğular yaradılıb və limanlar, SES-lər tikilmişdir. Volqanın böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır.<ref>[http://referat.day.az/v23575-avrasiya?part=5 Avrasiya]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Xəzər dənizinə ən çox bolsululuq gətirən məhz Volqa çayıdır. == Coğrafi yeri == Volqa Valday təpələrindən (228 metr yüksəklikdə) başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Çayın mənsəbi dəniz səviyyəsindən 28 metr aşağıda yerləşir. Volqa dünyanın ən böyük daxili axını çayıdır, yəni Dünya Okeanına axmır. Volqa hövzəsinin çay sisteminə ümumi uzunluğu 574 min km olan 151 min su axını daxildir. Volqa təxminən 200 qolu qəbul edir. Sol qollar daha çoxdur və sağdan daha çox su var. Kamışindən sonra əhəmiyyətli qollar yoxdur. Volqa hövzəsi Rusiyanın Avropa ərazisinin təxminən ⅓ hissəsini tutur və qərbdə Valday və Mərkəzi Rusiya dağlıqlarından şərqdə Urala qədər uzanır. Volqa drenaj sahəsinin əsas, qidalandırıcı hissəsi - şimal hissəsi (çayın subentudinal hissəsinə və Moskva şəhərinə qədər, eləcə də bütün dağlıq hissəsi) - meşə zonasında, çayın orta hissəsində yerləşir. Samara şəhərinə qədər hövzə meşə-çöl zonasında, cənub hissəsi Volqoqrada qədər çöl zonasında, cənubda isə yarımsəhradadır. Volqa ümumiyyətlə yuxarı Volqaya bölünür - mənbədən Oka ağzına qədər, orta - Oka'nın birləşməsindən Kamanın ağzına qədər və aşağı - Kamanın birləşməsindən qovuşa qədər. Xəzər dənizi. == Yuxarı Volqa == Volqa Yuxarı Volqa gölləri sistemindən keçdikdən sonra 1843-cü ildə su axınını tənzimləmək və suyun az olduğu dövrlərdə naviqasiya dərinliyini saxlamaq üçün bənd tikildi. Mənbəsindən Volqada ilk böyük yaşayış məntəqəsi [[Rjev]] şəhəridir. Bunun arxasında göndərmə zonası başlayır. Kostromadan aşağıda Volqa əslində çay olmağı dayandırır və tamamilə tənzimlənən bir sıra su anbarlarıdır. Volqadakı Tver və Rıbinsk şəhərləri arasında, Dubna şəhəri yaxınlığında bir bənd və su elektrik stansiyası olan İvankovo ​​su anbarı (qondarma Moskva dənizi), Uglich su anbarı (Uglich yaxınlığında SES) - Rıbinsk su anbarı (Rıbinsk yaxınlığında SES) yaradılmışdır. Rıbinsk-Yaroslavl bölgəsində və Kostromadan aşağıda çay Ugliç-Danilovskaya və Qaliç-Çuxloma dağlarını keçərək yüksək sahillər arasında dar bir vadidə axır. Bundan əlavə, Volqa Unzhenskaya və Balaxninskaya ovalığı boyunca axır. Gorodets yaxınlığında (Nijni Novqorodun üstündə) Nijni Novqorod su elektrik stansiyasının bəndi ilə bağlanan Volqa Qorki su anbarını əmələ gətirir. Rıbinsk və Nijni Novqorod su elektrik stansiyalarının tikintisi illik axını Gorodetsdən aşağı böldü. Daşqın (yaz axını) azaldı, yay-payızın aşağı sulu dövründə axın 15%, qışın az sulu dövründə isə iki dəfə çox oldu. Gorodetsky qıfıllarından sonrakı bölmə naviqasiya üçün problemlidir, üzərində çoxlu tüfənglər var (Qorodetsky, Verkhne-Kocherginsky, Nijne-Kocherginsky, Verkhne-Vetlyansky, Nijne-Vetlyansky, Parashinsky Yar, Verkhne-Parashinsky, Nijni Parashinzinsky, Korov, Georgiyevski, Verxne-Vetlyanski Revyakski, Sredne-Revyakski, Nijne-Revyakski, Oka çayının sürüləri), həmçinin adalar (Koçerginski/Şukobor, Krasavçik, Revyakski) və klasterlər (Koçerginski, Vetlyankye, Kubentsovski, Balaxninski). Revyakski adasında naviqasiya dərinliyini artırmaq üçün Nijni Novqorod aşağı təzyiqli su elektrik kompleksinin tikintisi imkanları nəzərdən keçirilir. Yuxarı Volqanın ən böyük qolları Selizharovka, Vazuza, Tvertsa, Mologa, Sheksna, Kostroma və Unjadır. == Orta Volqa == == Aşağı Volqa == == Voqanın ekoloji problemləri == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçin bax == * [[Volqaboyu]] * [[Atilla (ad)]] {{Çay-qaralama}} [[Kateqoriya:Volqa| ]] [[Kateqoriya:Rusiya çayları]] h1twkdls68e6p5tobp6tksxxflf38db 7865478 7865454 2024-11-27T07:31:31Z Kərimova Xəyalə 186427 /* Orta Volqa */ 7865478 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Çay |Adı = Volqa |Yerli adı = {{dil-ru|Волга}} |Şəkil = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg |Şəklin izahı =[[Ülyanovsk]] |Şəhər =[[Ülyanovsk]] |Şəhər 1 =[[Həştərxan]] |Şəhər 2 = [[Rjov]] |Şəhər 3 = [[Tver]] |Şəhər 4 = |Ölkə = Rusiya |Ölkə 1 = |Mənbəyi = |Mənsəbi =[[Həştərxan]] |Qolu =[[Oka]], [[Kama]] |Su sistemi = Volqa/Xəzər dənizi |Hövzəsi = [[Xəzər dənizi]] |Qolunun hövzəsi = |Uzunluğu = 3530 |Hövzəsinin sahəsi = 1 361 000 |Çayın meyilliyi = |Mənbəyinin yüksəkliyi = |Mənsəbinin yüksəkliyi = |Yer xəritəsi qeydləri = {{Yer xəritəsi+|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|relief = yes|width=300|float=center|caption=Volqa çayı [[Rusiya]] xəritəsində:<br /> [[Fayl:Blue 0080ff pog.svg|7px|]]{{coord|57|15|N|32|28|E|name=Volqanın mənbəyi}}<br /> [[Fayl:Blue pog.svg|7px|]]{{coord|45|41|N|47|51|E|name=Volqanın mənsəbi}}|places= {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=57|lat_min=15|lon_dir = E|lon_deg=32|lon_min=28|mark=Blue 0080ff pog.svg|marksize=7|label_size=80|label=mənbəyi}} {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=45|lat_min=41|lon_dir = E|lon_deg=47|lon_min=51|mark =Blue pog.svg|marksize=7||label_size=80|label=mənsəbi}} }} }} '''Volqa''' ({{dil-ru|Волга}}, {{dil-cu|Вльга}}, {{dil-de|Wolga}}<ref>http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161225155548/http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm |date=2016-12-25 }} Das deutsche Wolgagebiet</ref>) ya da '''Edil''' ([[Az%C9%99rbaycan_dili#Az%C9%99rbaycan_dilinin_iki_d%C3%B6vr%C3%BC_haqq%C4%B1nda|köhn. azərb.]] عديل Edil<ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220809115833/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 |date=2022-08-09 }} Самоучитель татарского языка (Azərbaycan dili rəhbəri), Sultan-Məcid Qənizadə 1890-cı il, Tiflis (s.13)</ref> və ya آطل Atil<ref>https://vk.com/doc18066328_459853124 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |date=2019-04-12 }} Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь), 1904-cü il, Sultan-Məcid Qənizadə, (s.4)</ref><ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220713101651/http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 |date=2022-07-13 }} Lüğət rusi və türki, Qənizadə, Sultan Məcid. (Şeyda bəy Şirvani), 1922-ci il (s.73)</ref>, {{dil-tt|Идел, İdel}}, {{dil-cv|Атӑл}}, {{dil-kk|Едiл, Edil}}, {{dil-xal|Иджил-гол, İcıl-göl}}<ref>http://budda-08.ru/index.php?Page=57{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} Калмыки</ref>) — [[Rusiya]]nın Avropa hissəsində çay. Volqa çayı uzunluğuna görə [[Avropa]]nın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3530 km-dir. [[Oka çayı|Oka]] və [[Kama]] Volqanın ən böyük qollarıdır. Volqa [[Xəzər dənizi]]nə tökülərkən böyük delta əmələ gətirir. Volqa çayı üzərində bir çox su anbarları, hidrotexniki qurğular yaradılıb və limanlar, SES-lər tikilmişdir. Volqanın böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır.<ref>[http://referat.day.az/v23575-avrasiya?part=5 Avrasiya]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Xəzər dənizinə ən çox bolsululuq gətirən məhz Volqa çayıdır. == Coğrafi yeri == Volqa Valday təpələrindən (228 metr yüksəklikdə) başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Çayın mənsəbi dəniz səviyyəsindən 28 metr aşağıda yerləşir. Volqa dünyanın ən böyük daxili axını çayıdır, yəni Dünya Okeanına axmır. Volqa hövzəsinin çay sisteminə ümumi uzunluğu 574 min km olan 151 min su axını daxildir. Volqa təxminən 200 qolu qəbul edir. Sol qollar daha çoxdur və sağdan daha çox su var. Kamışindən sonra əhəmiyyətli qollar yoxdur. Volqa hövzəsi Rusiyanın Avropa ərazisinin təxminən ⅓ hissəsini tutur və qərbdə Valday və Mərkəzi Rusiya dağlıqlarından şərqdə Urala qədər uzanır. Volqa drenaj sahəsinin əsas, qidalandırıcı hissəsi - şimal hissəsi (çayın subentudinal hissəsinə və Moskva şəhərinə qədər, eləcə də bütün dağlıq hissəsi) - meşə zonasında, çayın orta hissəsində yerləşir. Samara şəhərinə qədər hövzə meşə-çöl zonasında, cənub hissəsi Volqoqrada qədər çöl zonasında, cənubda isə yarımsəhradadır. Volqa ümumiyyətlə yuxarı Volqaya bölünür - mənbədən Oka ağzına qədər, orta - Oka'nın birləşməsindən Kamanın ağzına qədər və aşağı - Kamanın birləşməsindən qovuşa qədər. Xəzər dənizi. == Yuxarı Volqa == Volqa Yuxarı Volqa gölləri sistemindən keçdikdən sonra 1843-cü ildə su axınını tənzimləmək və suyun az olduğu dövrlərdə naviqasiya dərinliyini saxlamaq üçün bənd tikildi. Mənbəsindən Volqada ilk böyük yaşayış məntəqəsi [[Rjev]] şəhəridir. Bunun arxasında göndərmə zonası başlayır. Kostromadan aşağıda Volqa əslində çay olmağı dayandırır və tamamilə tənzimlənən bir sıra su anbarlarıdır. Volqadakı Tver və Rıbinsk şəhərləri arasında, Dubna şəhəri yaxınlığında bir bənd və su elektrik stansiyası olan İvankovo ​​su anbarı (qondarma Moskva dənizi), Uglich su anbarı (Uglich yaxınlığında SES) - Rıbinsk su anbarı (Rıbinsk yaxınlığında SES) yaradılmışdır. Rıbinsk-Yaroslavl bölgəsində və Kostromadan aşağıda çay Ugliç-Danilovskaya və Qaliç-Çuxloma dağlarını keçərək yüksək sahillər arasında dar bir vadidə axır. Bundan əlavə, Volqa Unzhenskaya və Balaxninskaya ovalığı boyunca axır. Gorodets yaxınlığında (Nijni Novqorodun üstündə) Nijni Novqorod su elektrik stansiyasının bəndi ilə bağlanan Volqa Qorki su anbarını əmələ gətirir. Rıbinsk və Nijni Novqorod su elektrik stansiyalarının tikintisi illik axını Gorodetsdən aşağı böldü. Daşqın (yaz axını) azaldı, yay-payızın aşağı sulu dövründə axın 15%, qışın az sulu dövründə isə iki dəfə çox oldu. Gorodetsky qıfıllarından sonrakı bölmə naviqasiya üçün problemlidir, üzərində çoxlu tüfənglər var (Qorodetsky, Verkhne-Kocherginsky, Nijne-Kocherginsky, Verkhne-Vetlyansky, Nijne-Vetlyansky, Parashinsky Yar, Verkhne-Parashinsky, Nijni Parashinzinsky, Korov, Georgiyevski, Verxne-Vetlyanski Revyakski, Sredne-Revyakski, Nijne-Revyakski, Oka çayının sürüləri), həmçinin adalar (Koçerginski/Şukobor, Krasavçik, Revyakski) və klasterlər (Koçerginski, Vetlyankye, Kubentsovski, Balaxninski). Revyakski adasında naviqasiya dərinliyini artırmaq üçün Nijni Novqorod aşağı təzyiqli su elektrik kompleksinin tikintisi imkanları nəzərdən keçirilir. Yuxarı Volqanın ən böyük qolları Selizharovka, Vazuza, Tvertsa, Mologa, Sheksna, Kostroma və Unjadır. == Orta Volqa == Orta axınlarda, Oka qovşağının altında Volqa daha da dolu olur. Volqa dağının şimal kənarı boyunca axır. Çayın sağ sahili hündür, sol sahili alçaqdır. Çeboksarı Su Elektrik Stansiyası Çeboksarı su anbarının yerləşdiyi bəndin üstündə, Çeboksarı yaxınlığında tikilmişdir. Volqanın orta axınındakı ən böyük qolları Oka, Sura, Vetluqa və Sviyağadır. == Aşağı Volqa == == Voqanın ekoloji problemləri == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçin bax == * [[Volqaboyu]] * [[Atilla (ad)]] {{Çay-qaralama}} [[Kateqoriya:Volqa| ]] [[Kateqoriya:Rusiya çayları]] dem8dz3gg0pqci8qvoarn1ete7hr8pl 7865485 7865478 2024-11-27T07:33:27Z Kərimova Xəyalə 186427 /* Aşağı Volqa */ 7865485 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Çay |Adı = Volqa |Yerli adı = {{dil-ru|Волга}} |Şəkil = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg |Şəklin izahı =[[Ülyanovsk]] |Şəhər =[[Ülyanovsk]] |Şəhər 1 =[[Həştərxan]] |Şəhər 2 = [[Rjov]] |Şəhər 3 = [[Tver]] |Şəhər 4 = |Ölkə = Rusiya |Ölkə 1 = |Mənbəyi = |Mənsəbi =[[Həştərxan]] |Qolu =[[Oka]], [[Kama]] |Su sistemi = Volqa/Xəzər dənizi |Hövzəsi = [[Xəzər dənizi]] |Qolunun hövzəsi = |Uzunluğu = 3530 |Hövzəsinin sahəsi = 1 361 000 |Çayın meyilliyi = |Mənbəyinin yüksəkliyi = |Mənsəbinin yüksəkliyi = |Yer xəritəsi qeydləri = {{Yer xəritəsi+|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|relief = yes|width=300|float=center|caption=Volqa çayı [[Rusiya]] xəritəsində:<br /> [[Fayl:Blue 0080ff pog.svg|7px|]]{{coord|57|15|N|32|28|E|name=Volqanın mənbəyi}}<br /> [[Fayl:Blue pog.svg|7px|]]{{coord|45|41|N|47|51|E|name=Volqanın mənsəbi}}|places= {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=57|lat_min=15|lon_dir = E|lon_deg=32|lon_min=28|mark=Blue 0080ff pog.svg|marksize=7|label_size=80|label=mənbəyi}} {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=45|lat_min=41|lon_dir = E|lon_deg=47|lon_min=51|mark =Blue pog.svg|marksize=7||label_size=80|label=mənsəbi}} }} }} '''Volqa''' ({{dil-ru|Волга}}, {{dil-cu|Вльга}}, {{dil-de|Wolga}}<ref>http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161225155548/http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm |date=2016-12-25 }} Das deutsche Wolgagebiet</ref>) ya da '''Edil''' ([[Az%C9%99rbaycan_dili#Az%C9%99rbaycan_dilinin_iki_d%C3%B6vr%C3%BC_haqq%C4%B1nda|köhn. azərb.]] عديل Edil<ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220809115833/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 |date=2022-08-09 }} Самоучитель татарского языка (Azərbaycan dili rəhbəri), Sultan-Məcid Qənizadə 1890-cı il, Tiflis (s.13)</ref> və ya آطل Atil<ref>https://vk.com/doc18066328_459853124 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |date=2019-04-12 }} Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь), 1904-cü il, Sultan-Məcid Qənizadə, (s.4)</ref><ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220713101651/http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 |date=2022-07-13 }} Lüğət rusi və türki, Qənizadə, Sultan Məcid. (Şeyda bəy Şirvani), 1922-ci il (s.73)</ref>, {{dil-tt|Идел, İdel}}, {{dil-cv|Атӑл}}, {{dil-kk|Едiл, Edil}}, {{dil-xal|Иджил-гол, İcıl-göl}}<ref>http://budda-08.ru/index.php?Page=57{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} Калмыки</ref>) — [[Rusiya]]nın Avropa hissəsində çay. Volqa çayı uzunluğuna görə [[Avropa]]nın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3530 km-dir. [[Oka çayı|Oka]] və [[Kama]] Volqanın ən böyük qollarıdır. Volqa [[Xəzər dənizi]]nə tökülərkən böyük delta əmələ gətirir. Volqa çayı üzərində bir çox su anbarları, hidrotexniki qurğular yaradılıb və limanlar, SES-lər tikilmişdir. Volqanın böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır.<ref>[http://referat.day.az/v23575-avrasiya?part=5 Avrasiya]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Xəzər dənizinə ən çox bolsululuq gətirən məhz Volqa çayıdır. == Coğrafi yeri == Volqa Valday təpələrindən (228 metr yüksəklikdə) başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Çayın mənsəbi dəniz səviyyəsindən 28 metr aşağıda yerləşir. Volqa dünyanın ən böyük daxili axını çayıdır, yəni Dünya Okeanına axmır. Volqa hövzəsinin çay sisteminə ümumi uzunluğu 574 min km olan 151 min su axını daxildir. Volqa təxminən 200 qolu qəbul edir. Sol qollar daha çoxdur və sağdan daha çox su var. Kamışindən sonra əhəmiyyətli qollar yoxdur. Volqa hövzəsi Rusiyanın Avropa ərazisinin təxminən ⅓ hissəsini tutur və qərbdə Valday və Mərkəzi Rusiya dağlıqlarından şərqdə Urala qədər uzanır. Volqa drenaj sahəsinin əsas, qidalandırıcı hissəsi - şimal hissəsi (çayın subentudinal hissəsinə və Moskva şəhərinə qədər, eləcə də bütün dağlıq hissəsi) - meşə zonasında, çayın orta hissəsində yerləşir. Samara şəhərinə qədər hövzə meşə-çöl zonasında, cənub hissəsi Volqoqrada qədər çöl zonasında, cənubda isə yarımsəhradadır. Volqa ümumiyyətlə yuxarı Volqaya bölünür - mənbədən Oka ağzına qədər, orta - Oka'nın birləşməsindən Kamanın ağzına qədər və aşağı - Kamanın birləşməsindən qovuşa qədər. Xəzər dənizi. == Yuxarı Volqa == Volqa Yuxarı Volqa gölləri sistemindən keçdikdən sonra 1843-cü ildə su axınını tənzimləmək və suyun az olduğu dövrlərdə naviqasiya dərinliyini saxlamaq üçün bənd tikildi. Mənbəsindən Volqada ilk böyük yaşayış məntəqəsi [[Rjev]] şəhəridir. Bunun arxasında göndərmə zonası başlayır. Kostromadan aşağıda Volqa əslində çay olmağı dayandırır və tamamilə tənzimlənən bir sıra su anbarlarıdır. Volqadakı Tver və Rıbinsk şəhərləri arasında, Dubna şəhəri yaxınlığında bir bənd və su elektrik stansiyası olan İvankovo ​​su anbarı (qondarma Moskva dənizi), Uglich su anbarı (Uglich yaxınlığında SES) - Rıbinsk su anbarı (Rıbinsk yaxınlığında SES) yaradılmışdır. Rıbinsk-Yaroslavl bölgəsində və Kostromadan aşağıda çay Ugliç-Danilovskaya və Qaliç-Çuxloma dağlarını keçərək yüksək sahillər arasında dar bir vadidə axır. Bundan əlavə, Volqa Unzhenskaya və Balaxninskaya ovalığı boyunca axır. Gorodets yaxınlığında (Nijni Novqorodun üstündə) Nijni Novqorod su elektrik stansiyasının bəndi ilə bağlanan Volqa Qorki su anbarını əmələ gətirir. Rıbinsk və Nijni Novqorod su elektrik stansiyalarının tikintisi illik axını Gorodetsdən aşağı böldü. Daşqın (yaz axını) azaldı, yay-payızın aşağı sulu dövründə axın 15%, qışın az sulu dövründə isə iki dəfə çox oldu. Gorodetsky qıfıllarından sonrakı bölmə naviqasiya üçün problemlidir, üzərində çoxlu tüfənglər var (Qorodetsky, Verkhne-Kocherginsky, Nijne-Kocherginsky, Verkhne-Vetlyansky, Nijne-Vetlyansky, Parashinsky Yar, Verkhne-Parashinsky, Nijni Parashinzinsky, Korov, Georgiyevski, Verxne-Vetlyanski Revyakski, Sredne-Revyakski, Nijne-Revyakski, Oka çayının sürüləri), həmçinin adalar (Koçerginski/Şukobor, Krasavçik, Revyakski) və klasterlər (Koçerginski, Vetlyankye, Kubentsovski, Balaxninski). Revyakski adasında naviqasiya dərinliyini artırmaq üçün Nijni Novqorod aşağı təzyiqli su elektrik kompleksinin tikintisi imkanları nəzərdən keçirilir. Yuxarı Volqanın ən böyük qolları Selizharovka, Vazuza, Tvertsa, Mologa, Sheksna, Kostroma və Unjadır. == Orta Volqa == Orta axınlarda, Oka qovşağının altında Volqa daha da dolu olur. Volqa dağının şimal kənarı boyunca axır. Çayın sağ sahili hündür, sol sahili alçaqdır. Çeboksarı Su Elektrik Stansiyası Çeboksarı su anbarının yerləşdiyi bəndin üstündə, Çeboksarı yaxınlığında tikilmişdir. Volqanın orta axınındakı ən böyük qolları Oka, Sura, Vetluqa və Sviyağadır. == Aşağı Volqa == Kamanın qovuşmasından sonra aşağı axınlarda Volqa kifayət qədər çay axını alır. Burada Volqa dağları boyunca axır. Togliatti yaxınlığında, Volqanın meydana gətirdiyi Samara Lukanın üstündə, Jiqulevski dağlarının ətəyində Jiqulevskaya Su Elektrik Stansiyasının bəndi tikildi; Anbarın üstündə Kuybışev su anbarı yerləşir. Balakovo şəhəri yaxınlığındakı Volqada Saratov su elektrik stansiyasının bəndi tikildi. Bənddən yuxarıda Saratov su anbarı yerləşir. Aşağı Volqa nisbətən kiçik qolları alır - Sok, Samara, Bolşoy İrgiz, Eruslan. Volqoqradda, Voljskaya Su Elektrik Stansiyasının ərazisində, sol qol əsas kanala paralel axan Volqa-Axtubadan (uzunluğu 537 km) ayrılır. Volqa və Axtuba arasında çoxsaylı kanalların və köhnə çayların kəsişdiyi geniş məkan Volqa-Axtuba sel düzənliyi adlanır; Bu sel düzənliyində daşqınların eni əvvəllər 20-30 km-ə çatırdı. Voljskaya Su Elektrik Stansiyası Axtuba və Volqoqradın başlanğıcı arasında Volqada tikilmişdir; Anbarın üstündə Volqoqrad su anbarı yerləşir. Bənddən qırx kilometr aşağıda, Volqa-Don kanalı Volqaya bitişik, onu Tsimlyansk Don su anbarı ilə birləşdirir. Volqa deltası Buzan qolunun Volqa yatağından (Həştərxandan 46 km şimalda) ayrıldığı yerdən başlayır və Rusiyada ən böyük, Avropada isə ən böyüklərindən biridir. Deltada 500-ə qədər qol, kanal və kiçik çaylar var. Əsas qolları Buzan, Bəxtemir, Kamızyak, Staraya Volqa, Bolda, Axtuba; Bunlardan Bəxtemir Volqa-Xəzər kanalını təşkil edərək gəmiçilik vəziyyətində saxlanılır. Aşağı Volqanın qollarından biri - Qıqaç çayı Qazaxıstan ərazisindən keçir. “Volqa-Manqışlak” ​​strateji su kəməri Qazaxıstanın Manqistau vilayətinin müəyyən ərazilərini şirin su ilə təmin edən bu qoldan yaranır. Müxtəlif dövrlərdə Volqa deltası öz mövqeyini dəyişdi. <…> 2-ci əsrdə arid zonanın quruması başladı və 3-cü əsrdə maksimuma çatdı. Bu dövrdə Xəzər dənizi mənfi 33-32 m-ə qədər yüksəlmişdir. Volqa o qədər su daşıyırdı ki, o vaxtkı çay yatağı yerləşə bilmədi və müasir tipli delta əmələ gətirdi. Cənubda delta, demək olar ki, Buzaçı yarımadasına (Manqışlakın şimalı) qədər uzanırdı. L. N. Qumilyov “Xəzər və Xəzər dənizi” Leninqrad Universitetinin bülleteni - 1964 - № 6, buraxılış. I - səh. 83-95. Kuybışev su anbarı tikildikdən sonra orta və aşağı Volqa arasındakı sərhəd bəzi mənbələrdə Samara üzərindəki Jiqulevskaya su elektrik stansiyası hesab olunur. Digər mənbələrdə orta və aşağı Volqa arasındakı sərhəd Saratov su elektrik stansiyası hesab olunur (Balakovo şəhərində); beləliklə (Volqa bölgəsinin hissələrə bölünməsində olduğu kimi) aşağı Volqaya Saratov vilayəti (ifrat şimal rayonları istisna olmaqla), Volqoqrad vilayəti, Kalmıkiya Respublikası və Həştərxan vilayəti daxildir. == Voqanın ekoloji problemləri == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçin bax == * [[Volqaboyu]] * [[Atilla (ad)]] {{Çay-qaralama}} [[Kateqoriya:Volqa| ]] [[Kateqoriya:Rusiya çayları]] cjebw2qd2lb2syg7f3upzmfkxiey204 7865573 7865485 2024-11-27T08:28:02Z Kərimova Xəyalə 186427 /* Yuxarı Volqa */ 7865573 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Çay |Adı = Volqa |Yerli adı = {{dil-ru|Волга}} |Şəkil = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg |Şəklin izahı =[[Ülyanovsk]] |Şəhər =[[Ülyanovsk]] |Şəhər 1 =[[Həştərxan]] |Şəhər 2 = [[Rjov]] |Şəhər 3 = [[Tver]] |Şəhər 4 = |Ölkə = Rusiya |Ölkə 1 = |Mənbəyi = |Mənsəbi =[[Həştərxan]] |Qolu =[[Oka]], [[Kama]] |Su sistemi = Volqa/Xəzər dənizi |Hövzəsi = [[Xəzər dənizi]] |Qolunun hövzəsi = |Uzunluğu = 3530 |Hövzəsinin sahəsi = 1 361 000 |Çayın meyilliyi = |Mənbəyinin yüksəkliyi = |Mənsəbinin yüksəkliyi = |Yer xəritəsi qeydləri = {{Yer xəritəsi+|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|relief = yes|width=300|float=center|caption=Volqa çayı [[Rusiya]] xəritəsində:<br /> [[Fayl:Blue 0080ff pog.svg|7px|]]{{coord|57|15|N|32|28|E|name=Volqanın mənbəyi}}<br /> [[Fayl:Blue pog.svg|7px|]]{{coord|45|41|N|47|51|E|name=Volqanın mənsəbi}}|places= {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=57|lat_min=15|lon_dir = E|lon_deg=32|lon_min=28|mark=Blue 0080ff pog.svg|marksize=7|label_size=80|label=mənbəyi}} {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=45|lat_min=41|lon_dir = E|lon_deg=47|lon_min=51|mark =Blue pog.svg|marksize=7||label_size=80|label=mənsəbi}} }} }} '''Volqa''' ({{dil-ru|Волга}}, {{dil-cu|Вльга}}, {{dil-de|Wolga}}<ref>http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161225155548/http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm |date=2016-12-25 }} Das deutsche Wolgagebiet</ref>) ya da '''Edil''' ([[Az%C9%99rbaycan_dili#Az%C9%99rbaycan_dilinin_iki_d%C3%B6vr%C3%BC_haqq%C4%B1nda|köhn. azərb.]] عديل Edil<ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220809115833/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 |date=2022-08-09 }} Самоучитель татарского языка (Azərbaycan dili rəhbəri), Sultan-Məcid Qənizadə 1890-cı il, Tiflis (s.13)</ref> və ya آطل Atil<ref>https://vk.com/doc18066328_459853124 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |date=2019-04-12 }} Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь), 1904-cü il, Sultan-Məcid Qənizadə, (s.4)</ref><ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220713101651/http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 |date=2022-07-13 }} Lüğət rusi və türki, Qənizadə, Sultan Məcid. (Şeyda bəy Şirvani), 1922-ci il (s.73)</ref>, {{dil-tt|Идел, İdel}}, {{dil-cv|Атӑл}}, {{dil-kk|Едiл, Edil}}, {{dil-xal|Иджил-гол, İcıl-göl}}<ref>http://budda-08.ru/index.php?Page=57{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} Калмыки</ref>) — [[Rusiya]]nın Avropa hissəsində çay. Volqa çayı uzunluğuna görə [[Avropa]]nın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3530 km-dir. [[Oka çayı|Oka]] və [[Kama]] Volqanın ən böyük qollarıdır. Volqa [[Xəzər dənizi]]nə tökülərkən böyük delta əmələ gətirir. Volqa çayı üzərində bir çox su anbarları, hidrotexniki qurğular yaradılıb və limanlar, SES-lər tikilmişdir. Volqanın böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır.<ref>[http://referat.day.az/v23575-avrasiya?part=5 Avrasiya]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Xəzər dənizinə ən çox bolsululuq gətirən məhz Volqa çayıdır. == Coğrafi yeri == Volqa Valday təpələrindən (228 metr yüksəklikdə) başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Çayın mənsəbi dəniz səviyyəsindən 28 metr aşağıda yerləşir. Volqa dünyanın ən böyük daxili axını çayıdır, yəni Dünya Okeanına axmır. Volqa hövzəsinin çay sisteminə ümumi uzunluğu 574 min km olan 151 min su axını daxildir. Volqa təxminən 200 qolu qəbul edir. Sol qollar daha çoxdur və sağdan daha çox su var. Kamışindən sonra əhəmiyyətli qollar yoxdur. Volqa hövzəsi Rusiyanın Avropa ərazisinin təxminən ⅓ hissəsini tutur və qərbdə Valday və Mərkəzi Rusiya dağlıqlarından şərqdə Urala qədər uzanır. Volqa drenaj sahəsinin əsas, qidalandırıcı hissəsi - şimal hissəsi (çayın subentudinal hissəsinə və Moskva şəhərinə qədər, eləcə də bütün dağlıq hissəsi) - meşə zonasında, çayın orta hissəsində yerləşir. Samara şəhərinə qədər hövzə meşə-çöl zonasında, cənub hissəsi Volqoqrada qədər çöl zonasında, cənubda isə yarımsəhradadır. Volqa ümumiyyətlə yuxarı Volqaya bölünür - mənbədən Oka ağzına qədər, orta - Oka'nın birləşməsindən Kamanın ağzına qədər və aşağı - Kamanın birləşməsindən qovuşa qədər. Xəzər dənizi. == Yuxarı Volqa == Volqa Yuxarı Volqa gölləri sistemindən keçdikdən sonra 1843-cü ildə su axınını tənzimləmək və suyun az olduğu dövrlərdə naviqasiya dərinliyini saxlamaq üçün bənd tikildi. Mənbəsindən Volqada ilk böyük yaşayış məntəqəsi [[Rjev]] şəhəridir. Bunun arxasında göndərmə zonası başlayır. Kostromadan aşağıda Volqa əslində çay olmaqdan çıxır və tamamilə tənzimlənən bir sıra su anbarlarına dönür. Volqadakı [[Tver]] və [[Rıbinsk]] şəhərləri arasında, Dubna şəhəri yaxınlığında bəndi və su elektrik stansiyası olan İvankovo ​​su anbarı (qondarma Moskva dənizi), Uqliç su anbarı (Uqliç yaxınlığında SES) - Rıbinsk su anbarı (Rıbinsk yaxınlığında SES) yaradılmışdır. Rıbinsk-[[Yaroslavl]] bölgəsində və Kostromadan aşağıda çay Uqliç-Danilovskaya və Qaliç-Çuxloma dağlarını keçərək yüksək sahillər arasında dar bir vadidə axır. Bundan əlavə, Volqa Unzhenskaya və Balaxninskaya ovalığı boyunca axır. Gorodets yaxınlığında (Nijni Novqorodun üstündə) Nijni Novqorod su elektrik stansiyasının bəndi ilə bağlanan Volqa Qorki su anbarını əmələ gətirir. Rıbinsk və Nijni Novqorod su elektrik stansiyalarının tikintisi illik axını Gorodetsdən aşağı böldü. Daşqın (yaz axını) azaldı, yay-payızın aşağı sulu dövründə axın 15%, qışın az sulu dövründə isə iki dəfə çox oldu. Gorodetsky qıfıllarından sonrakı bölmə naviqasiya üçün problemlidir, üzərində çoxlu tüfənglər var (Qorodetsky, Verkhne-Kocherginsky, Nijne-Kocherginsky, Verkhne-Vetlyansky, Nijne-Vetlyansky, Parashinsky Yar, Verkhne-Parashinsky, Nijni Parashinzinsky, Korov, Georgiyevski, Verxne-Vetlyanski Revyakski, Sredne-Revyakski, Nijne-Revyakski, Oka çayının sürüləri), həmçinin adalar (Koçerginski/Şukobor, Krasavçik, Revyakski) və klasterlər (Koçerginski, Vetlyankye, Kubentsovski, Balaxninski). Revyakski adasında naviqasiya dərinliyini artırmaq üçün Nijni Novqorod aşağı təzyiqli su elektrik kompleksinin tikintisi imkanları nəzərdən keçirilir. Yuxarı Volqanın ən böyük qolları Selizharovka, Vazuza, Tvertsa, Mologa, Sheksna, Kostroma və Unjadır. == Orta Volqa == Orta axınlarda, Oka qovşağının altında Volqa daha da dolu olur. Volqa dağının şimal kənarı boyunca axır. Çayın sağ sahili hündür, sol sahili alçaqdır. Çeboksarı Su Elektrik Stansiyası Çeboksarı su anbarının yerləşdiyi bəndin üstündə, Çeboksarı yaxınlığında tikilmişdir. Volqanın orta axınındakı ən böyük qolları Oka, Sura, Vetluqa və Sviyağadır. == Aşağı Volqa == Kamanın qovuşmasından sonra aşağı axınlarda Volqa kifayət qədər çay axını alır. Burada Volqa dağları boyunca axır. Togliatti yaxınlığında, Volqanın meydana gətirdiyi Samara Lukanın üstündə, Jiqulevski dağlarının ətəyində Jiqulevskaya Su Elektrik Stansiyasının bəndi tikildi; Anbarın üstündə Kuybışev su anbarı yerləşir. Balakovo şəhəri yaxınlığındakı Volqada Saratov su elektrik stansiyasının bəndi tikildi. Bənddən yuxarıda Saratov su anbarı yerləşir. Aşağı Volqa nisbətən kiçik qolları alır - Sok, Samara, Bolşoy İrgiz, Eruslan. Volqoqradda, Voljskaya Su Elektrik Stansiyasının ərazisində, sol qol əsas kanala paralel axan Volqa-Axtubadan (uzunluğu 537 km) ayrılır. Volqa və Axtuba arasında çoxsaylı kanalların və köhnə çayların kəsişdiyi geniş məkan Volqa-Axtuba sel düzənliyi adlanır; Bu sel düzənliyində daşqınların eni əvvəllər 20-30 km-ə çatırdı. Voljskaya Su Elektrik Stansiyası Axtuba və Volqoqradın başlanğıcı arasında Volqada tikilmişdir; Anbarın üstündə Volqoqrad su anbarı yerləşir. Bənddən qırx kilometr aşağıda, Volqa-Don kanalı Volqaya bitişik, onu Tsimlyansk Don su anbarı ilə birləşdirir. Volqa deltası Buzan qolunun Volqa yatağından (Həştərxandan 46 km şimalda) ayrıldığı yerdən başlayır və Rusiyada ən böyük, Avropada isə ən böyüklərindən biridir. Deltada 500-ə qədər qol, kanal və kiçik çaylar var. Əsas qolları Buzan, Bəxtemir, Kamızyak, Staraya Volqa, Bolda, Axtuba; Bunlardan Bəxtemir Volqa-Xəzər kanalını təşkil edərək gəmiçilik vəziyyətində saxlanılır. Aşağı Volqanın qollarından biri - Qıqaç çayı Qazaxıstan ərazisindən keçir. “Volqa-Manqışlak” ​​strateji su kəməri Qazaxıstanın Manqistau vilayətinin müəyyən ərazilərini şirin su ilə təmin edən bu qoldan yaranır. Müxtəlif dövrlərdə Volqa deltası öz mövqeyini dəyişdi. <…> 2-ci əsrdə arid zonanın quruması başladı və 3-cü əsrdə maksimuma çatdı. Bu dövrdə Xəzər dənizi mənfi 33-32 m-ə qədər yüksəlmişdir. Volqa o qədər su daşıyırdı ki, o vaxtkı çay yatağı yerləşə bilmədi və müasir tipli delta əmələ gətirdi. Cənubda delta, demək olar ki, Buzaçı yarımadasına (Manqışlakın şimalı) qədər uzanırdı. L. N. Qumilyov “Xəzər və Xəzər dənizi” Leninqrad Universitetinin bülleteni - 1964 - № 6, buraxılış. I - səh. 83-95. Kuybışev su anbarı tikildikdən sonra orta və aşağı Volqa arasındakı sərhəd bəzi mənbələrdə Samara üzərindəki Jiqulevskaya su elektrik stansiyası hesab olunur. Digər mənbələrdə orta və aşağı Volqa arasındakı sərhəd Saratov su elektrik stansiyası hesab olunur (Balakovo şəhərində); beləliklə (Volqa bölgəsinin hissələrə bölünməsində olduğu kimi) aşağı Volqaya Saratov vilayəti (ifrat şimal rayonları istisna olmaqla), Volqoqrad vilayəti, Kalmıkiya Respublikası və Həştərxan vilayəti daxildir. == Voqanın ekoloji problemləri == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçin bax == * [[Volqaboyu]] * [[Atilla (ad)]] {{Çay-qaralama}} [[Kateqoriya:Volqa| ]] [[Kateqoriya:Rusiya çayları]] nhbx8vzivjho2tfcgvg7ob8ibj887m6 7865590 7865573 2024-11-27T08:43:54Z Kərimova Xəyalə 186427 /* Yuxarı Volqa */ 7865590 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Çay |Adı = Volqa |Yerli adı = {{dil-ru|Волга}} |Şəkil = Volga Ulyanovsk-oliv.jpg |Şəklin izahı =[[Ülyanovsk]] |Şəhər =[[Ülyanovsk]] |Şəhər 1 =[[Həştərxan]] |Şəhər 2 = [[Rjov]] |Şəhər 3 = [[Tver]] |Şəhər 4 = |Ölkə = Rusiya |Ölkə 1 = |Mənbəyi = |Mənsəbi =[[Həştərxan]] |Qolu =[[Oka]], [[Kama]] |Su sistemi = Volqa/Xəzər dənizi |Hövzəsi = [[Xəzər dənizi]] |Qolunun hövzəsi = |Uzunluğu = 3530 |Hövzəsinin sahəsi = 1 361 000 |Çayın meyilliyi = |Mənbəyinin yüksəkliyi = |Mənsəbinin yüksəkliyi = |Yer xəritəsi qeydləri = {{Yer xəritəsi+|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|relief = yes|width=300|float=center|caption=Volqa çayı [[Rusiya]] xəritəsində:<br /> [[Fayl:Blue 0080ff pog.svg|7px|]]{{coord|57|15|N|32|28|E|name=Volqanın mənbəyi}}<br /> [[Fayl:Blue pog.svg|7px|]]{{coord|45|41|N|47|51|E|name=Volqanın mənsəbi}}|places= {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=57|lat_min=15|lon_dir = E|lon_deg=32|lon_min=28|mark=Blue 0080ff pog.svg|marksize=7|label_size=80|label=mənbəyi}} {{Yer xəritəsi~|Rusiyanın Avropa hissəsi|alt=physical|lat_dir = N|lat_deg=45|lat_min=41|lon_dir = E|lon_deg=47|lon_min=51|mark =Blue pog.svg|marksize=7||label_size=80|label=mənsəbi}} }} }} '''Volqa''' ({{dil-ru|Волга}}, {{dil-cu|Вльга}}, {{dil-de|Wolga}}<ref>http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161225155548/http://wolgadeutsche.ru/lexikon/_Wolgagebiet_de.htm |date=2016-12-25 }} Das deutsche Wolgagebiet</ref>) ya da '''Edil''' ([[Az%C9%99rbaycan_dili#Az%C9%99rbaycan_dilinin_iki_d%C3%B6vr%C3%BC_haqq%C4%B1nda|köhn. azərb.]] عديل Edil<ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220809115833/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=406537&pno=10 |date=2022-08-09 }} Самоучитель татарского языка (Azərbaycan dili rəhbəri), Sultan-Məcid Qənizadə 1890-cı il, Tiflis (s.13)</ref> və ya آطل Atil<ref>https://vk.com/doc18066328_459853124 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190412142628/https://vk.com/doc18066328_459853124 |date=2019-04-12 }} Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь), 1904-cü il, Sultan-Məcid Qənizadə, (s.4)</ref><ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220713101651/http://web2.anl.az:81/read/page.php?zoom=0&bibid=142936&pno=38 |date=2022-07-13 }} Lüğət rusi və türki, Qənizadə, Sultan Məcid. (Şeyda bəy Şirvani), 1922-ci il (s.73)</ref>, {{dil-tt|Идел, İdel}}, {{dil-cv|Атӑл}}, {{dil-kk|Едiл, Edil}}, {{dil-xal|Иджил-гол, İcıl-göl}}<ref>http://budda-08.ru/index.php?Page=57{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} Калмыки</ref>) — [[Rusiya]]nın Avropa hissəsində çay. Volqa çayı uzunluğuna görə [[Avropa]]nın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3530 km-dir. [[Oka çayı|Oka]] və [[Kama]] Volqanın ən böyük qollarıdır. Volqa [[Xəzər dənizi]]nə tökülərkən böyük delta əmələ gətirir. Volqa çayı üzərində bir çox su anbarları, hidrotexniki qurğular yaradılıb və limanlar, SES-lər tikilmişdir. Volqanın böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır.<ref>[http://referat.day.az/v23575-avrasiya?part=5 Avrasiya]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Xəzər dənizinə ən çox bolsululuq gətirən məhz Volqa çayıdır. == Coğrafi yeri == Volqa Valday təpələrindən (228 metr yüksəklikdə) başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Çayın mənsəbi dəniz səviyyəsindən 28 metr aşağıda yerləşir. Volqa dünyanın ən böyük daxili axını çayıdır, yəni Dünya Okeanına axmır. Volqa hövzəsinin çay sisteminə ümumi uzunluğu 574 min km olan 151 min su axını daxildir. Volqa təxminən 200 qolu qəbul edir. Sol qollar daha çoxdur və sağdan daha çox su var. Kamışindən sonra əhəmiyyətli qollar yoxdur. Volqa hövzəsi Rusiyanın Avropa ərazisinin təxminən ⅓ hissəsini tutur və qərbdə Valday və Mərkəzi Rusiya dağlıqlarından şərqdə Urala qədər uzanır. Volqa drenaj sahəsinin əsas, qidalandırıcı hissəsi - şimal hissəsi (çayın subentudinal hissəsinə və Moskva şəhərinə qədər, eləcə də bütün dağlıq hissəsi) - meşə zonasında, çayın orta hissəsində yerləşir. Samara şəhərinə qədər hövzə meşə-çöl zonasında, cənub hissəsi Volqoqrada qədər çöl zonasında, cənubda isə yarımsəhradadır. Volqa ümumiyyətlə yuxarı Volqaya bölünür - mənbədən Oka ağzına qədər, orta - Oka'nın birləşməsindən Kamanın ağzına qədər və aşağı - Kamanın birləşməsindən qovuşa qədər. Xəzər dənizi. == Yuxarı Volqa == Volqa Yuxarı Volqa gölləri sistemindən keçdikdən sonra 1843-cü ildə su axınını tənzimləmək və suyun az olduğu dövrlərdə naviqasiya dərinliyini saxlamaq üçün bənd tikildi. Mənbəsindən Volqada ilk böyük yaşayış məntəqəsi [[Rjev]] şəhəridir. Bunun arxasında göndərmə zonası başlayır. Kostromadan aşağıda Volqa əslində çay olmaqdan çıxır və tamamilə tənzimlənən bir sıra su anbarlarına dönür. Volqadakı [[Tver]] və [[Rıbinsk]] şəhərləri arasında, Dubna şəhəri yaxınlığında bəndi və su elektrik stansiyası olan İvankovo ​​su anbarı (qondarma Moskva dənizi), Uqliç su anbarı (Uqliç yaxınlığında SES) - Rıbinsk su anbarı (Rıbinsk yaxınlığında SES) yaradılmışdır. Rıbinsk-[[Yaroslavl]] bölgəsində və Kostromadan aşağıda çay Uqliç-Danilovskaya və Qaliç-Çuxloma yüksəkliklərini keçərək hündür sahillər arasında, dar bir vadidə axır. Bundan sonra, Volqa Unjen və Balaxnin ovalığı boyunca axır. Qorodets yaxınlığında ([[Nijni Novqorod]]dan yuxarı) Nijni Novqorod su elektrik stansiyasının bəndi ilə bağlanan Volqa Qorkov su anbarını əmələ gətirir. Rıbinsk və Nijni Novqorod su elektrik stansiyalarının tikintisi illik axını Gorodetsdən aşağı böldü. Daşqın (yaz axını) azaldı, yay-payızın aşağı sulu dövründə axın 15%, qışın az sulu dövründə isə iki dəfə çox oldu. Gorodetsky qıfıllarından sonrakı bölmə naviqasiya üçün problemlidir, üzərində çoxlu tüfənglər var (Qorodetsky, Verkhne-Kocherginsky, Nijne-Kocherginsky, Verkhne-Vetlyansky, Nijne-Vetlyansky, Parashinsky Yar, Verkhne-Parashinsky, Nijni Parashinzinsky, Korov, Georgiyevski, Verxne-Vetlyanski Revyakski, Sredne-Revyakski, Nijne-Revyakski, Oka çayının sürüləri), həmçinin adalar (Koçerginski/Şukobor, Krasavçik, Revyakski) və klasterlər (Koçerginski, Vetlyankye, Kubentsovski, Balaxninski). Revyakski adasında naviqasiya dərinliyini artırmaq üçün Nijni Novqorod aşağı təzyiqli su elektrik kompleksinin tikintisi imkanları nəzərdən keçirilir. Yuxarı Volqanın ən böyük qolları Selizharovka, Vazuza, Tvertsa, Mologa, Sheksna, Kostroma və Unjadır. == Orta Volqa == Orta axınlarda, Oka qovşağının altında Volqa daha da dolu olur. Volqa dağının şimal kənarı boyunca axır. Çayın sağ sahili hündür, sol sahili alçaqdır. Çeboksarı Su Elektrik Stansiyası Çeboksarı su anbarının yerləşdiyi bəndin üstündə, Çeboksarı yaxınlığında tikilmişdir. Volqanın orta axınındakı ən böyük qolları Oka, Sura, Vetluqa və Sviyağadır. == Aşağı Volqa == Kamanın qovuşmasından sonra aşağı axınlarda Volqa kifayət qədər çay axını alır. Burada Volqa dağları boyunca axır. Togliatti yaxınlığında, Volqanın meydana gətirdiyi Samara Lukanın üstündə, Jiqulevski dağlarının ətəyində Jiqulevskaya Su Elektrik Stansiyasının bəndi tikildi; Anbarın üstündə Kuybışev su anbarı yerləşir. Balakovo şəhəri yaxınlığındakı Volqada Saratov su elektrik stansiyasının bəndi tikildi. Bənddən yuxarıda Saratov su anbarı yerləşir. Aşağı Volqa nisbətən kiçik qolları alır - Sok, Samara, Bolşoy İrgiz, Eruslan. Volqoqradda, Voljskaya Su Elektrik Stansiyasının ərazisində, sol qol əsas kanala paralel axan Volqa-Axtubadan (uzunluğu 537 km) ayrılır. Volqa və Axtuba arasında çoxsaylı kanalların və köhnə çayların kəsişdiyi geniş məkan Volqa-Axtuba sel düzənliyi adlanır; Bu sel düzənliyində daşqınların eni əvvəllər 20-30 km-ə çatırdı. Voljskaya Su Elektrik Stansiyası Axtuba və Volqoqradın başlanğıcı arasında Volqada tikilmişdir; Anbarın üstündə Volqoqrad su anbarı yerləşir. Bənddən qırx kilometr aşağıda, Volqa-Don kanalı Volqaya bitişik, onu Tsimlyansk Don su anbarı ilə birləşdirir. Volqa deltası Buzan qolunun Volqa yatağından (Həştərxandan 46 km şimalda) ayrıldığı yerdən başlayır və Rusiyada ən böyük, Avropada isə ən böyüklərindən biridir. Deltada 500-ə qədər qol, kanal və kiçik çaylar var. Əsas qolları Buzan, Bəxtemir, Kamızyak, Staraya Volqa, Bolda, Axtuba; Bunlardan Bəxtemir Volqa-Xəzər kanalını təşkil edərək gəmiçilik vəziyyətində saxlanılır. Aşağı Volqanın qollarından biri - Qıqaç çayı Qazaxıstan ərazisindən keçir. “Volqa-Manqışlak” ​​strateji su kəməri Qazaxıstanın Manqistau vilayətinin müəyyən ərazilərini şirin su ilə təmin edən bu qoldan yaranır. Müxtəlif dövrlərdə Volqa deltası öz mövqeyini dəyişdi. <…> 2-ci əsrdə arid zonanın quruması başladı və 3-cü əsrdə maksimuma çatdı. Bu dövrdə Xəzər dənizi mənfi 33-32 m-ə qədər yüksəlmişdir. Volqa o qədər su daşıyırdı ki, o vaxtkı çay yatağı yerləşə bilmədi və müasir tipli delta əmələ gətirdi. Cənubda delta, demək olar ki, Buzaçı yarımadasına (Manqışlakın şimalı) qədər uzanırdı. L. N. Qumilyov “Xəzər və Xəzər dənizi” Leninqrad Universitetinin bülleteni - 1964 - № 6, buraxılış. I - səh. 83-95. Kuybışev su anbarı tikildikdən sonra orta və aşağı Volqa arasındakı sərhəd bəzi mənbələrdə Samara üzərindəki Jiqulevskaya su elektrik stansiyası hesab olunur. Digər mənbələrdə orta və aşağı Volqa arasındakı sərhəd Saratov su elektrik stansiyası hesab olunur (Balakovo şəhərində); beləliklə (Volqa bölgəsinin hissələrə bölünməsində olduğu kimi) aşağı Volqaya Saratov vilayəti (ifrat şimal rayonları istisna olmaqla), Volqoqrad vilayəti, Kalmıkiya Respublikası və Həştərxan vilayəti daxildir. == Voqanın ekoloji problemləri == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçin bax == * [[Volqaboyu]] * [[Atilla (ad)]] {{Çay-qaralama}} [[Kateqoriya:Volqa| ]] [[Kateqoriya:Rusiya çayları]] 1bkc1bmhvjvca8zpc45o46y7adrq0oy 0 234647 7865115 7564831 2024-11-26T20:27:31Z White Demon 75303 White Demon [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı]] səhifəsinin adını [[Vampirin gündəlikləri personajlarının siyahısı]] olaraq dəyişdi. 7564831 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri}} [[Fayl:TVD cast.jpg|thumb|right|400px|İki sezonda rol alanlar. [[Pol Uizli]], [[Nina Dobrev]], [[Yan Somerhalder]]. (fonda (soldan sağa) [[Zak Roerinq]], [[Ketrin Qreham|Kat Graham]], [[Maykl Trevino]], [[Sara Kanninq]], [[Maett Devis]], [[Stiven R. Makkuin]] və [[Kandis Akkola]].]] ''[[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]]'' 2009–cu ildən etibarən [[The CW]] tərəfindən çəkilən [[L.J.Smit]]in eyni adlı romanlar silsiləsi (4 kitab) əsasında çəkilən fantezi – drama janrında olan televiziya serialıdır.<ref name=andreeva>{{cite web|title=CW picks up 'Melrose Place,' 'Vampire Diaries'|author=Nellie Andreeva|publisher=[[Hollywood Reporter]]|url=http://www.hollywoodreporter.jcom/hr/content_display/television/news/e3ic8543054a8a9084de067a8e4d399b1d7|accessdate=June 12, 2011}}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Roman əsasında ssenari Kevin Uilyamson və Culi Plek tərəfindən yazılmışdır. Serialın ilk sezonunda 10 obraz müntəzəm iştirak etmişdir. Sonra iki obraz serialdan kənarlaşdırılmış və əvəzində iki yeni obraz əlavə edilmişdir. Serialın əsas mövzusu baş qəhrəman Yelena Gilbert ([[Nina Dobrev]]) və [[vampir]] qardaşlar Stefan ([[Pol Uizli]]) və Deymon Salvatore ([[Yan Somerhalder]]) arasında qarışıq məhəbbət üçlüyüdür. Bu qarışıq əhvalata eyni zamanda şəhərin fövqəltəbii tarixçəsi və ətrafda olan qohumların həyatları də əlavə edilmişdir. == Əsas personajlar == Aşağıdakı siyahıda "Vampirin gündəliyi" serialındakı obrazlar göstərilib ki, onların da əksəri hələ çəkilmiş hər iki sezonda iştirak edən obrazlardır. === Yelena Gilbert === [[Fayl:Nina Dobrev 02.jpg|thumb|right|150px|Yelena Gilbert]] Yelena Gilbert obrazı seriyalın ilk seriyasından etibarən baş qadın obrazı kimi [[Nina Dobrev]] tərəfindən yaradılmışdır. Yelena balaca qardaşı Ceremi Gilbertlə birgə valideynlərinin avtomobil qəzasından ölməsindən sonra onların qanuni himayədarı olan Cena Sommerslə birgə yaşayır. Onun ən yaxın rəfiqəsi, bir müddət keçdikdən conra cadugər olduğunu kəşf edən Boni Bennetdir. Onlar eyni zamanda Karolin Forbsla da yaxınlıq edirlər və onun vampirə çevrilməsindən sonra onlar yaxın rəfiqə olurlar. Serialın başlanğıcında Yelena onu itirməkdən çox qorxan Met Danovanla sevgi əlaqəsində olur. Daha sonra o, bir müddət sonra vampir olduğunu öyrəndiyi Stefan Salvatore ilə sevgi əlaqəsində olur. Eyni zamanda Stefanın qardaşı Deymon da Yelenanı sevir. Birinci sezonun sonunda Yelena öyrənir ki, qardaşı ilə bioloji valideynləri eyni deyil və onun valideynləri dayısı kimi tanıdığı Con Gilbert və sonradan vampirə çevrilmiş İzobel Flemminqdir. İkinci sezonda o öyrənir ki, Ketrin Pirs kimi tanınan Katerina Petrovanın tam eyni bənzəridir və bu, o anlama gəlir ki, onlar hər iki qədim vampir Klausun həm də canavar adama çevrilə bilməsi üçün qurban verilməlidirlər. Həmin qurbanvermə prosesi sonra baş verir, lakin Yelena müdafiə oluna bilir, çevrilmə baş tutduqdan sonra rəfiqəsi Boni öz föqəltəbii gücündən istifadə edərək onu qoruya bilir. Lakin onun xalası Cena vampirə çevirilir və qurbanvermə mərasiminin bir hissəsi kimi Klaus tərəfindən öldürülür və Yelena (o cümlədən qardaşı) himayəçisiz qalırlar. İkinci sezonun sonunda Deymon canavar adamın dişləməsindən ölüm yatağında olarkən, Yelena onun öz qanını Yelenaya içirərək onu vampirə çevirmək cəhdini (o bunu Yelenanı müdafiə edə bilmək üçün edirdi) bağışlayır və son günləri olduğunu düşünərək onu öpür, lakin Deymon qardaşının özünü Klausun əlinə təslim edərək ondan aldığı qanı (qanı Deymona Ketrin gətirir) içərək sağalır. === Stefan Salvatore === [[Fayl:Paul Wesley by Gage Skidmore 2.jpg|thumb|right|130px|Stefan Salvatore]] Filmin baş kişi qəhrəmanı olan Stefan Salvatore rolunu serialın ilk seriyalarından etibarən [[Pol Uisli]] yaratmışdır. Stefan [[1847]] – ci ildə Mistik Folls şəhərciyində dünyaya gəlmişdir. O, və qardaşı Deymon Salvatore eyni qadını – vampir Ketrin Pirsi sevirlər. Stefan [[1864]] – cü ildə [[vampir]]ə çevirilib və ona və Ketrinə atəş açaraq onları öldürmək istəyən atasını istəmədən öldürüb. Stefan insanları öldürmək istəmir və tədricən özünü buna alışdırır. Bu işdə ona Leksi Branson adlı vampir qız yardım edir və onlar sonradan yaxın dost olurlar. Uzun illər yoxluğundan sonra Stefan yenidən Mistik Follsa dönür və təsadüfən Yelena Gilberti avtomobil qəzasından xilas edir. Bu zaman isə onun keçmiş sevgilisi Ketrinə həddən artıq çox bənzədiyini görür. Yelena Stefanla birgə sevgi yaşamağa başlayır və daha sonra onun vampir olduğunu öyrənir. Lakin tezliklə Deymon da Mistik Follsa dönür və o da Yelenaya aşiq olur. Daha sonrakı seriyalarda Deymon və Stefanın hələ XIX əsrdə tamamilə kəsilmiş əlaqələri yenidən düzəlir və onlar mehriban yaşamağa başlayırlar. Stefan insan qanı içməyi tamamilə tərgidərək yalnız heyvan qanı ilə qidalanmağa başlayır və bu onu digər vampirlərlə müqayisədə çox zəiflədir. İkinci sezondan etibarən Stefan hər gün bir az Yelenanın qanından içməyə başlayır və bu qısa zamanda öz təsirini göstərir, Stefan xeyli güclənir. Ketrinin yenidən şəhərə dönməsi zamanı isə bəlli olur ki, o həmişə Stefanı sevib, Stefan isə tam əksinə ona qarşı heç bir hiss bəsləmədən yalnız Yelenanı sevir. Kerelayn Forbs vampirə çevrildikdən snra, Stefan onunla da dostluq edir. İkinci sezonun sonunda Stefan [[canavar adam]] (Tayler Lokvud) tərəfindən dişlınmiş qardaşını ölümdən xilas etmək üçün Klausa (Klausun qanı canavar adamın dişləməsinin dərmanıdır) tabe olur. Klaus Stefanı yenidən insan qanı içməyə məcbur edir və sonda o, özünü saxlaya bilməyib yenə bir qızı öldürür. === Deymon Salvatore === [[Fayl:Ian Somerhalder by Gage Skidmore 3.jpg|thumb|right|150px|Deymon Salvatore]] Serialın anti-qəhrəmanı olan Deymon Salvatore obrazı ilk seriyalardan etibarən [[Yan Somerhalder]] canlandırıb. Deymon [[1844]] – cü ildə Mistik Follsda dünyaya gəlib. Ketrin Pirs şəhərə gəldiyi zaman o və qardaşı Stefan ona aşiq olurlar. [[1864]] – cü ildə isə o, Ketrin tərəfindən vampirə çevirilir. Onun çevirilməsi Stefandan sonra baş tutur və daha sonra o, insan qanını tərgitməyə çalışan Stefana qarşı çıxaraq bunun onu zəiflətdiyini bildirir. Deymon Ketrinin Stefanı daha yaxşı çevirməsindən qəzəblənərək, onun həyatını alt-üst edəcəyinə and içir. Yüz ilk keçdikdən sonra, Deymon Mistik Follsda bir mağaradakı türbədə bənd edildiyini zənn etdiyi Ketrini azad etmək üçün şəhərə dönür. Bu zaman o Yelena Gilbertlə rastlaşır və yenə də qardaşı ilə onun arasında divar çəkməyə çalışır. O, görəndəki Ketrin mağarada deyil və azadlıqda onu düşünmədən rahat yaşayır, Yelenayla həyatının daha yaxşı olacağı qərarına gəlir. O, Yelenaya aşiq olur. Onun Stefanla əlaqələri daha da inkişaf edir və o, həqiqətən də qardaşının qayğısını çəkməyə başlayır. İlk seriyalarda Deymon istədiyi yerdə insanları öldürür və onların qanını içirdi, lakin sonrakı seriyalarda o, bu hərəkətlərindən uzaqlaşaraq daha çox satışda olan insan qanı ilə qidalanmağa üstünlük verir. Daha sonra o Alarik Zoltsman və Şerif Forbs kimi başqalarıyla da dostluq etməyə başlayır. İkinci sezonda Ketrinin şəhərə dönüb onu deyil, həmişə Stefanı sevməsini söyləməsindən sonra Deymonun Ketrinə qarşı olan məhəbbəti nifrətlə əvəzlənir. Bu nifrət o həddə çatır ki, Deymon bənzərlərin hər ikisinə – həm Ketrinə, həm də Yelenaya nifrət edir və o barmağında onu qoruyan üzük olduğunu bilmədən Ceremini öldürür. Bu hadisədən sonra Yelena da Deymona nifrət etməyə başlayır. İkinci sezonda Deymon başqa bir vampir qız olan Rouza vurulur. Rouz canavar adam tərəfindən dişləndikdə isə Deymon başqa çıxış yolu qalmadığından onu əziyyətdən qurtarmaq üçün ürəyinə sopa soxaraq öldürür. Daha sonra Deymon bir müddət jurnalist Endi Starla əlaqədə olur. O, Endini onun qanından içməyə və əylənməyə razı salır. Lakin bütün bu uğursuz əlaqələrdən sonra Deymon yaşadıqlarının hamısının saxta qurama olduğunu və yalnız Yelenanı sevdiyini anlayır. Deymon [[canavar adam]]ın dişləməsi səbəbiylə ölüm yatağında yatarkən Yelena onu bağışladığını bildirir və onlar öpüşürlər. Lakin sonra Deymon Ketrinin gətirdiyi Klausun qanını içir və sağalır. === Ketrin Pirs === {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | şəkil2 = katherine-pierce.jpg | miqyas2 = 140 | şəkil3 = Katherine_pierce.png | miqyas3 = 140 | alt yazı= Ketrin Pirs XIX əsrin əvvəllərində (solda) və XX əsrdə (sağda) | alt_yazı_arxafon= lightgrey }} Serialın baş qəhrəmanlarından biri olan Ketrin Pirs obrazını birinci sezondan etibarən [[Nina Dobrev]] yaratmışdır. Əsl adı Katerina Petrova olan Ketrin XV əsrdə [[Bolqarıstan]]da dünyaya gəlib. Qanunsuz uşaq dünyaya gətirməsindən sonra ailəsinin utanc qaynağı olan Katerina [[İngiltərə]]yə göndərilir. Burada da o, ən qədim vampirlərdən olan Klaus və Elijah ilə rastlaşır. Məlum olur ki, Ketrina Petrova ekizlərindən biridir və Klausun eyni zamanda canavar adama çevrilməsi üçün o bir ritualda qurban verilməlidir. O xilas olmaq üçün ona vurulmuş başqa bir [[vampir]] – Treverin, daha sonra isə Rouzun imkanlarından istifadə etsə də çox uzağa qaça bilmir. Bu hadisələrdən yüz illər sonra Ketrin [[ABŞ]] – da Stefan və Deymon Salvatore qardaşlarının yaşadığı balaca və öz ənənələri olan Mistik Folls şəhərinə gəlir. Burada qardaşların ikisi də ona aşiq olur. Ketrin öz qanından hər iki qardaşa içirərək onları vampirə çevirir. Lakin sonra bir gecə ərzində şəhərdə olan bütün vampirlərə basqın edilib onlar tutulur və şəhər yaxınlığında yerləşən mağara – türbəyə salınır. Həmin dövrdən Ketrin də yoxa çıxır. Deymon Ketrinin də həmin mağaraya salındığını zənn edərək 145 il ərzində onu sevir və ordan xilas etmyin yolunu axtarır. Lakin sonradan bəlli olur ki, o heç vaxt mağaraya salınmayıb. Birinci sezonun sonunda Ketrin [[Mistik Folls]]a dönür. O Deymona həmişə Stefanı sevdiyini söyləyir və Yelena ilə Stefanı ayırmağa çalışır. Daha sonra bəlli olur ki, onun əsas məqsədi ritualın keçirilməsi üçün lazım olan ay daşını ələ keçirmək və Yelenanı tutaraq Klausa vermək, beləliklə öz azadlığını qazanmaq olmuşdur. Məqsədinin bəlli olmasından sonra Yelena Stefan və Deymon tərəfindən vampirlərin çıxa bilməməsi üçün qapısı lənətlənmiş mağaraya salınır, lakin bir müddət sonra Elayca onu oradan çıxardır. Lakin tezliklə Elayca öldrlür və Ketrin yenidən azadlığını əldə edir. Bu dəfə o, Stefan və Deymona yardım etmək yolunu tutur. Klaus Mistik Follsa gəldikdən sonra onu tutur və Alarik Zoltsmanın evində saxlayır. Lakin sonra o, Ketrini Deymona qan aparması üçün azad edir. === Ceremi Gilbert === [[Fayl:Steven R. McQueen by Gage Skidmore.jpg|thumb|120px|right|Ceremi Gilbert rolunu oynayan Stiven R.Makkuin]] Yelenanın qardaşı olan, daha sonra isə xalası oğlu olduğu öyrənilən Ceremi Gilbert rolunu seriyalın başlanğıcından etibarən [[Stiven Makkuin]] yaratmışdır. Serialın başlanğıcında Ceremi valideynlərinin ölümündən sonra psixi sarsıntı keçirmiş halda olur və dərmanlar qəbul edir. Serialın başlanğıcında Ceremi Viki Danovanı sevir, Viki isə gah onunla, gah da Tayler Lokvudla əlaqə saxlayır və bu iki oğlan arasında rəqabət yaranmasına səbəb olur. Daha sonra Viki birdəfəlik Taylerdən ayrılıq və Ceremi ilə məhəbbət yaşayır. `Lakin sonra Viki Deymon tərəfindən öldürülür və Yelena Deymondan xahiş edir ki, acısını yadından çıxarmaq üçün Ceremini hər şeyi yadından çıxarmağa məcbur etsin. Bundan sonra Ceremi daha qərarlı olur və dərmanları qəbul etməyi dayandırır. Daha sonra Ceremi Anna adlı bir vampir qızla məhəbbət yaşayır, lakin birinci sezonun sonunda Anna Cereminin dayısı (Yelenanın atası) Con Gilbert tərəfindən öldürülür. Ceremi bu itkiylə barışa bilmir və vampirə çevrilmək istəyir. Bu məqsədlə vaxtilə Annadan aldığı qanı içir, lakin onun çevrilmə istəyi uğursuzluqla nəticələnir. Daha sonra Con Gilbert ona bütün fövqəltəbii qüvvələrdən qoruya bilən üzük bağışlayır. İkinci sezonda Ceremi Yelenanın rəfiqəsi Boniylə əlaqə yaşamağa başlayır. Klausun qurbanvermə mərasimində Ceremi həm dayısını, həm də xalasını itirir və Yelena kimi himayəçisiz qalır. İkinci sezonun sonunda Ceremi təsadüfən Şerif Forbs tərəfindən açılan atəşlə öldürülür, lakin Boni onu yenidən həyata qaytara bilir. İkinci sezonun sonunda Ceremi evdə Vikini və Annanı görür. === Cenna Sommers === [[Fayl:Sara Canning.jpg|thumb|right|120px|Cena Sommers rolunu oynayan Sara Kanninq]] Yelena və Cereminin xalası olan Cena Sommers rolunu birinci və ikinci sezonda [[Sara Kanninq]] canlandırıb. O, onların anası Miranda Sommers Gilbertin bacısıdır. Bacısı və onun əri avtomobil qəzasında öldükdən sonra Cena onların övladlarını himayəyə götürür. Serialın başlanğıcında Cena öz rolunun – himayəçiliyin öhdəsindən yaxşı gələ bilmir, lakin bir qədər sonra o uşaqlarla dil tapa bilir. Cena xəbərlər aparıcısı Loqan Fillə görüşür, lakin Loqan Anna tərəfindən vampirə çevirilir və tarix müəllimi Alarik Zoltsman tərəfindən öldürülürə Bu hadisədən sonra Cena şəhəri tərk eləmək qərarına gəlir. Lakin tezliklə Cena Alariklə görüşməyə başlayır. Con Gilbert Alariklə Cenanın əlaqələrinə mane olmağa çalışsa da bir şey alınmır. Lakin bir gün Alarikin vampirə çevrilmiş arvadı və Yelenanın anası olan İzobel Fleminq Cenanın qapısında peyda olanda Cena Yelena və Alarikə qarşı əsəbləşir. Onlar vampirlər haqqındakı həqiqətləri Cenaya danışmağa məcbur olurlar. Daha sonra Cena Klaus tərəfindən qurbanvermə ritualında istifadə edilmək üçün vampirə çevirilir. Cena həmin mərasimdə Yelenanın gözü qarşısında öldürülür. === Boni Bennet === [[Fayl:Katerina Graham 2009.jpg|thumb|right|130px|Boni Bennet rolunu oynayan Katerina Qrem]] Yelenanın ən yaxın rəfiqəsi olan Boni Bennet rolunu ilk seriyadan etibarən [[Kat Qreham]] yaradıb. Onlar eyni zamanda Kerelayn Forbsla da yaxın rəfiqədirlər. Serialın başlanğıcında Boni öyrənir ki, cadugərlər sülaləsinin nümayəndəsidir və özü də bir cadugərdir. Boninin nənəsi də güclü [[cadugər]] olur və o, Boniyə gücünü istifadə etməyi, yönləndirməyi və idarə etməyi öyrədir. Nənəsinin ölümü Boniyə çox pis təsir edir, lakin o məşqlərinə davam edərək gündən-günə daha da güclənir. İkinci sezonun ortalarından o, Yelenanın kiçik qardaşı Ceremi Gilbert ilə görüşməyə başlayır. Daha sonra o, cadugər oğlan olan Luka Martinlə tanış olur və öyrənir ki, ölmüş cadugərlərin gücündən istifadə etmək olar. Boni yüz ölmüş cadugərin gücünü əldə edir. Deymonla birgə qurduqları plana əsasən Yelenanı müdafiə etmək məqsədi ilə Boni Klausu öldürmək üçün öz gücündən istifadə etməli və bundan sonra özü də ölməli idi. Lakin bu plan baş tutmur. İkinci sezonun sonunda Boni Şerif Forbs tərəfindən təsadüfən öldürülmüş Ceremini həyata qaytarmaq üçün öz gücündən istifadə edir və qohumu olmuş, ölmüş cadugər Emili Bennetdən ona yardım etməsini xahiş edir. === Karolin Forbs === Yelena və Boninin rəfiqəsi olan Kerelayn rolunu serialın ilk seriyasından etibarən [[Kandis Akkola]] canlandırıb. Kerelayn Mistik Follsun şerifi Liz Forbsun qızıdır, lakin onların əlaqələri heç də yaxşı deyil. Atası [[gey]] olduğundan onu və anasını tərk etmişdir. İlk seriyalarda o, küskün, özünə qapalı və Yelenanın paxıllığını çəkən bir insandır, alkin sonrakı seriyalarda onun əslində çox yaxşı bir insan, qayğıkeş dost olması ortaya çıxır. Yelenanın Stefanla görüşməsindən bir müddət sonra, keralayn da Metlə görüşməyə başlayır.[[Fayl:Candice Accola by Gage Skidmore.jpg|right|thumb|130px|Keralayn Forbs rolunu oynayan Kandis Akkola]] İkinci sezonda Keralayn Ketrin Pirs tərəfindən öldürülür və Deymon öz qanını ona içirərək onu vampirə çevirir. Bu hadisədən sonra kerelayn oğlanları öldürərək onların qanıyla qidalanmağa başlayır. Stefan Salvatore Keralayna qana olan həvəsini idarə etməyə yardım edir və onlar arasında dostluq münasibətləri başlayır. Vampirə çevrildikdən sonra, o Yelenaya daha da bağlanır. Keralayn başa düşür ki, Metə yaxın olduğu zaman özünü saxlaya bilmir və onu dişləmək istəyir. Buna görə də onun təhlüksəsizliyini təmin etmək üçün Metdən ayrılmaq qərarına gəlir. Tayler Lokvud cabavar adama çevirildikdən sonra Keralayn ona yardım edir və yavaş – yavaş içində ona qarşı romantik hisslər baş qaldırır. Lakin Keralayn hələ də Meti sevir və onlar tez-tez görüşməyə başlayırlar və bu arada Tayler şəhəri tərk edir. Keralayn Metə vampir olduğunu etiraf edir və o bunu qəbul edə bilməyərək xahiş edir ki, bütün söylədiklərini onun yaddaşından silsin. Lakin Met özünü hər şeyi unutmuş kimi göstərsədə, bu əksinə olur və Şerif Forbsun planına əsasən Keralaynın söylədiyi hər şeyi ona anlatdı. Lakin sonra Met Keralayna heç də hər şeyi unutmadığını etiraf edir və bildirir ki, anası onun vampir olması haqqında hər şeyi bilir. Sonra o, vampir olması ilə barışa bilmədiyi üçün Keralayndan ayrılır. Sonda anası Keralaynın vampir olmasını və hələ də onun qızı olması ilə barışır. İkinci sezonun sonunda Tayler yenidən Mistik Follsa dönür və Met və Keralaynın ayrılması onda ümidlər yaradır. === Met Danovan === [[Fayl:Zach Roerig by Gage Skidmore.jpg|thumb|right|100px|Met Donovan rolunu oynayan Zaq Reriq]] Yelenanın keçmiş sevgilisi Metyu "Met" Donovan rolunu ilk seriyalardan etibarən [[Zaq Reriq]] yaratmışdır. Viki Danovan Metin böyük bacısıdır və o, daim bacısının qayğısını çəkir. Viki öldükdə Met böyük sarsıntı keçirir. Metin ən yaxın dostu Tayler Lokvuddur və o eyni zamanda məktəb futbol komandasının yarım müdafiəşisidir. O eyni zamanda "Mystic Grill" kafesində ofisiant kimi də çalışır. Valideynlərinin ölümündən sonra Yelena Metdən ayrılsa da, Met ona qarşı hələ də sevgi hiss edir və onunla əlaqələrini bərpa etməyə çalışır. Lakin daha sonra o Keralayn Forbsla görüşməyə başlayır. İkinci sezonda Keralayn vampirə çevirildikdən sonra, onun təhlüksizliyini təmin etmək üçün Metdən uzaqlaşır. Lakin sonra onlar yenə də birlikdə olurlar. Keralayn Metə vampir olduğunu etiraf edir və o bunu qəbul edə bilməyərək xahiş edir ki, bütün söylədiklərini onun yaddaşından silsin. Lakin Met özünü hər şeyi unutmuş kimi göstərsədə, bu əksinə olur və Şerif Forbsun planına əsasən Keralaynın söylədiyi hər şeyi ona anladır. Lakin çox çalışmasına baxmayaraq Met Keralaynın vampir olmasını qəbul edə bilmir. === Viki Danovan === [[Fayl:Kayla Ewell 2012 (b).jpg|thumb|right|100px|Vikki Donovan rolunu oynayan Kayla Yuell]] Met Danovanın bacısı olan Viktoriya "Vikki" Donovan rolunu birinci sezonun ilk yeddi seriyasında və ikinci sezonun final seriyasında qonaq ulduz kimi [[Kayla Yuell]] yaratmışdır. Viki mürəkkəb xasiyyətli qızdır və dərman asılılığı var. Anaları onları tərk edəndən sonra, Viki qardaşı Metin də qayğısını çəkir. İlk seriyalarda o Tayler Lokvudla görüşür, lakin Ceremi Gilbert də onu sevir. Viki anlayır ki, o da Ceremiyə qarşı məhəbbət hiss edir və Taylerdən ayrılıb Ceremi ilə görüşməyə başlayır. Daha sonra Viki Deymon Salvatore tərəfindən vampirə çevirilir. Vampirə çevirildikdən sonra o qana olan həvəsini idarə edə bilmir və Ceremiyə hücum edəndə Stefan ümidini itirərək onu öldürür. Stefan və Deymon Ceremini inandırırlar ki, Viki şəhəri tərk edib. Birinci sezonun sonrakı seriyalarında onun cəsədi Keralayn Forbs tərəfindən tapılır və bu Met və Ceremiyə pis təsir edir. İkinci sezonun finalında Ceremi Boni tərəfindən həyata qaytarıldıqdan sonra Viki və Anna evdə Cereminin qarşısına çıxır. === Tayler Lokvud === [[Fayl:Michael Trevino by Gage Skidmore.jpg|thumb|right|130px|Maykl Trevino Tayler Lokvud rolunda]] Şəhər meri Riçard Lokvud və Karol Lokvudun övladı olan Tayler Lokvud rolunu ilk seriyadan etibarən [[Maykl Trevino]] yaradıb. Ən yaxın dostu Met Danovan olan Tayler məktəbin futbol komandasında oynayır. Taylerin ona qarşı bəzən çox sərt hərəkətlər edən atasıyla əlaqələri o qədər də yaxşı deyil. Lakin atası öldüyü zaman Taylerin həqiqətən də çox kədərlənməsi görünür. İlk seriyalarda Tayler özündən razı, vecsiz və kobud insan kimi təsvir edilir. O, ilk seriyalarda Viki Danovanla görüşsə də, daha sonra Viki əslində Ceremi Gilberti sevdiyini anlayıb ondan ayrılır və bu iki oğlan arasında rəqabətin yaranmasına gətirib çıxarır. Sonrakı seriyalarda Tayler əmisi Meyson Lokvuddan öyrənir ki, onların ailəsində [[canavar adam]] qanı var. Ketrin Pirs tərəfindən hazırlanmış tələyə düşən Tayler təsadüfən Saranı öldürür və bu hadisə onun çevrilmələrinin başlamasına səbəb olur. Əvvəllər dostluq münasibətləri olmayan vampir Keralayn Forbs Taylerə ilk çevirilməsini həyata keçirməyə və yeni həyatına uyğunlaşmağa kömək edir. Tayler Keralayna qarşı yaxınlıq hiss etməyə başlayır, lakin şəhərə gələn Culs və digər canavar adamlar dayısının ölümündə Keralayn və digər iki vampir Stefan və Deymon Salvatorelərin günahkar olduğunu söylədikdən sonra Tayler onları günahlandırır. Keralayn canavar adamlar tərəfindən təkləndiyi zaman Taylerin sadəcə olanları izləyərək ona kömək etməməsindən sonra Keralayn onunla bütün əlaqələri kəsir və Tayler Culsla birgə şəhəri tərk edir. Lakin anası xəstəxanada olan zaman o şəhərə qayıdır və Keralaynla da əlaqələrini bərpa edərək [[Mistik Folls]]da qalmaq qərarına gəlir. === Alarik Zoltsman === [[Fayl:Matthew "Matt" W. Davis on June 15, 2013.jpg|thumb|right|110px|Alarik Zaltsman rolunu oynayan Mettyu Devis]] [[Mistik Folls]] məktəbində tarix müəllimi olan Alarik Zaltsman rolunu ilk seriyalardan on üçüncü seriyaya kimi köməkçi, on dördüncü seriyadan sonra isə əsas obraz kimi [[Mett Devis]] yaratmışdır. Alarik şəhərə onun arvadını öldürdüyünü güman etdiyi Deymon Salvatoreni öldürmək məqsədi ilə gəlmişdi. Lakin o sonra öyrənir ki, arvadı İzobel Fleminq heç də ölməyib, Deymon öz istəyi ilə onu vampirə çevirib. Bundan sonra Deymonla Alarik arasında dostluq əlaqələri yaranır. İzobel Alarikə onu hərhansı föqəltəbii gücün öldürməsindən qoruyacaq üzük verib, lakin sonra Con Gilbert həmin üzüyü Alarikdən almağa çalışır. Şəhərə gəldikdən sonra Alarik Cena Sommers ilə görüşməyə başlayır. İkinci sezonda Con onların münasibətinə mane olmağa çalışır. Cena İzobellə rastlaşadıqdan sonra isə Alarikin ondan bəzi şeyləri gizlətdiyini öyrənib ondan ayrılır. Daha sonra Alarikin bədəni Klaus tərəfindən istifadə edilir. Klaus öz bədənini dünyaya qaytarana qədər onun bədənində yaşayır. Lakin sonra Klaus Alarikin bədənini tərk edir və onlar yenidən Cena ilə görüşməyə başlayırlar. Bu münasibətlər Cenanın Klaus tərəfindən ritualda istifadə edilib öldürülməsinə qədər davam edir. === Klaus === [[Fayl:Joseph Morgan in 2011 by Gage Skidmore.jpg|thumb|right|130px|Klaus Mayklson rolunu oynayan [[Cozef Morqan]]]] İkinci sezonda yardımçı obraz kimi yaradılmış və üçüncü sezonda da iştirak edəcək, ən qədim vampirlərdən biri, serialın əsas qəhrəmanlarından olan, daha çox Klaus adı ilə tanınan Lord Nikolay obrazını [[Cozef Morqan]] yaratmışdır. Elayca da daxil olmaqla o, və onun ailəsi dünyada ən qədim vampir ailələrindən biridir. Klausun anası ərinə xəyanət etmiş, ona görə də Klaus vampir/canavar adam kimi hibrid varlıq olmuşdur. Lakin onun [[canavar adam]] gücü dünyanın ən güclü cadugərlərindən ([[şaman]]lar) ibarət qrup tərəfindən ay daşında gizlədilmişdir. Onun canavar adam gücünün qaytarılması üçün ritual həyata keçirilməlidir ki, bu ritualda da vampir, canavar adam və Petrova bənzərləri (Ketrin və Yelena) qurban verilməlidir. O saxta lənət (ay və gün lənəti) yaratmış, həmin lənətə görə vampirlər yalnız gecə bayıra çıxa bilir, canavar adamlar isə yalnız ay bədirlənəndə güclərinə tam şəkildə sahib olurlar. Özü isə Petrova bənzərlərinin axtarışlarına başlamışdır. Həmin bənzərlərdən ilki olan Katerina Petrovanı o tapsa da, Katerina (Ketrin Pirs) ay daşını da götürərək Klausun yanından qaçaraq vampirə çevirilir və artıq ritual üçün yararsız olur. Bundan sonra Klaus Katerinanın oxşarını axtarmağa başlayır və bu axtarışlar əsrlərlə davam edir. Yüz illər sonra Klaus İzobel Zoltsmanın vasitəsiylə Katerinanı və onun bənzəri olan Yelana Gilberti tapır. O, Katerinanı ələ keçirir və özünə əziyyət verməyə məcbur edir. Eyni zamanda öz bədəni gətirilənə kimi Alarik Zoltsmanın bədənindən istifadə edir. Lazım olan elementlər – ay daşı, canavar adam – Culs, Petrova bənzərlərindən Yelena Gilberti ələ keçirdikdən və Cenanın vampirə çevirdikdən sonra ritualı gerçəkləşdirməyə başladı. Ancaq Boni Bennet və valideynlərini öldürdüyünüə görə Klausa əsəbiləşmiş Elayca çevirilmə baş tutmamışdan əvvəl Klausu öldürmək qərarına gəlmişdilər. Lakin ritual zamnı Boni yüz cadugərin gücü ilə Klausu öldürmək istəyərkən Klaus Elaycaya valideynlərini öldürmədiyini və onların yanına apara biləcəyini söylədi. Elayca ona görə də Klausun öldürülməsinə icazə vermir, lakin Klaus tam şəkildə gücə malik olduqdan sonra Elaycanı öldürdü. Daha sonra o Stefanı yenidən insan [[qan]]ı içməyə məcbur etdi. == Yardımçı obrazlar == === Şerif Forbs === [[Mistik Folls]]un şerifi və Keralaynın anası olan Şerif Elizabet "Liz" Forbs rolunu birinci seriyadan etibarən [[Marqaret Maklinter]] yaratmışdır. Onun əri başqa bir kişini sevdiyinə görə ailəsini tərk etmişdir. O, Lokvudların malikanəsində təşkil edilən "Şəhərin baniləri günü"nün təşkilatçılarındandır. Keçirilən həmin mərasimdə məlum olur ki, onun qızı ilə əlaqələri heç də yaxşı deyil. Lakin sonrakı hadisələr göstərir ki, Liz öz qızını çox sevir və onunçün əlindən gələni etməyə çalışır. Şerif Forbs, eyni zamanda Mistik Follsu vampirlərdən müdafiə edən məxfi Banilər Məclisinin üzvüdür. Liz Loqan Fillə birgə əsas vampir ovçularıdır. Loqan öldürüldükdən sonra Liz cəsədi gizlincə dəfn edərək onun Baham adalarına səyahətə getdiyini söyləyir. Lakin sonea Loqan vampir kimi şəhərə dönür və Keralaynı vampirə çevirərək ondan Lizə qarşı istifadə etməyə çalışır. Lakin Deymon Salvatorenin müdaxiləsi ilə Keralayn qorunur. Sonrakı seriyalarda da Lizin şəhəri vampir hücumlarından qorumağa çalışdığı görünür. Deymon gizli məclisin üzvü olmaq və Lizin gözündə qəhrəman kimi görünmək üçün üçün şəhərə Stefanı görmək üçün gəlmiş köhnə dostu vampir Leksini öldürür və cəsədini şerifə təhvil verir. Liz ona gövənərək məclisin gələcək planları haqqında öyrənməsinə icazə verir və onun vampir olmasından şübhələnmir. Birinci sezonun sonunda Liz məclisə rəhbərlikdən imtina edir, çünki, məclis üzvlərindən olan Con Gilbertin vampirlərin türbəsinə basqınla bağlı planı ilə razı deyildi. Lakin o sonnra Karol Lokvud tərəfindən qorunsa da, onlar bələdiyyə başçısı Lokvudu qoruya bilmirlər və o vampirlərlə birgə yanır. Sonra Liz öyrənir ki, onun başı vampirlərin öldürülməsinə qarışdığı zaman qızı avtomobil qəzası keçirib və hospitala yatırılıb. İkinci sezonda Liz qızının tez toparlana bilməsindən şad olur, hər halda o qızının vampirə çevrilməsi haqqında heç nə bilmir. Karol Lokvud Lizin yanına gələrək ondan ərinin qatillərinin tapılmasını tələb edir və Liz kömək üçün Deymona müraciət edir. Deymon isə, hər iki xanıma xatırladır ki, onlar bir mövqedə mübarizə aparırlar. Sonra Meyson Lokvud Lizə Stefan və Deymon Salvatore qardaşlarının vampir olduğunu söyləyir. Əvvəlcə o buna çox sərt reaksiya verərək, vampirlərə qarşı mübarizə aparan məclisin dostu olan Deymonun vampir olmasına inanmır. Daha sonra o, Deymonun içkisinə yarpız qataraq onun vampir olmasını dəqiqləşdirir. Bunu Meysonun etdiyini zənn edən Stefan və Deymon onu meşədə tutub cəzalandırmaq istəyərkən, qəflətən Liz peyda olur və arxadan onların hər ikisini güllələyir. Liz qardaşların hər ikisini bağlayaraq onlardan necə gün işığına çıxdıqlarını öyrənmək istəyərkən birdən Yelena gəlir və onları azad etməyi xahiş edir. Daha sonra isə Keralayn peyda olur və oradakı bütün polis işçilərini dişləyərək ölüdürür. Liz Salvatoreləein malikanəsinə aparılır və daha sonra qızı onun yaddaşını silir. Qızının vampir olduğunu öyrəndikdən sonra o, Deymondan xahiş edir ki, Keralaynı ondan uzaq tutsun və artıq qızının olmadığını bildirir. Keralayn isə anasının sözlərinin hamısını eşidir. Daha sonra Met Danovan vampirlər haqqında həqiqətləri öyrəndikdən sonra hər şeyi Lizə anladır. Liz daha sonra bir müddət Metdən qızı haqqında bəzi şeyləri öyrənib ona söyləməsi üçün istifadə edir. Liz Deymona atəş açaraq onu öldürmək istədiyi halda Ceremini öldürür. Bu qətldən sonra Liz şoka düşür, lakin Boni öz fövqəltəbii gücündən istifadə edərək Ceremini yenidən həyata qaytarır. === Riçard Lokvud === Mistik Follsun bələdiyyə başçısı və Tayler Lokvudun atası olan Riçard Lokvud obrazını serialın birinci sezonunda [[Robert Pralgo]] yaratmışdır. Onun oğlu ilə münasibətləri o qədər də ürəkaçan deyil və o daima ailə üzvləri üzərində ağalıq etməyə çalışır. Taylerin Met Danovan və Ceremi Gilbertlə olan davalarından sonra o oğlunu ciddi tənqid edir. Onun Karol Lokvudla uğurlu olmayan evliliyi var və onlar da tez-tez savaşırlar. Riçard eyni zamanda Pörllə flört edir. Birinci sezonun sonunda Şerif Forbsun qarşı çıxmasına baxmayaraq Banilər Günündə Cona Gilbert və Riçard Lokvud vampirlərə qarşı hücuma keçirlər və bu Riçard Lokvudun ölümü ilə nəticələnir. === Karol Lokvud === Riçard Lokvudun arvadı və Taylerin anası olan Karol Lokvud rolunu birinci sezondan etibarən Syuzan Valters yaratmışdır. O, məxfi Banilər Məclisinin üzvü olsa da, [[canavar adam]]ların varlığı haqqında heç bir məlumata malik deyildi. Karolun əri Riçardla evliliyi uğursuzdur və onlar xoşbəxt deyillər. Ərinin öldürülməsindən sonra, Karol Şerif Forbsun yanına gələrək, təcili qatil vampirlərin tələb edir. İkinci sezonda Karol Elaycanın [[cadugər]]i tərəfindən pilləkəndən yıxılaraq yaralanır və hospitala salınır. Bu vasitəylə Taylerin yenidən şəhərə dönməsi təmin edilir. === Emili Bennet === [[1864]] – cü ildə Ketrinin köməkçisi olmuş çox güclü cadugər Emili Bennet rolunu, birinci və ikinci sezonda [[Biyanka Lavson]] canlandırmışdır. O, [[1692]] – ci ildə [[Massaçusetts]] Körfəz Koloniyasında "Salem Cadugərlik Yoxlamaları" zamanı cadugərlikdə günahlandırılmış bir qadının nəslindən idi. Emili eyni zamanda Boni Bennetin dördüncü nəsildən nənəsidir. O, Ketrin, Pörl, Anna, Harper, Deymon və Stefan Salvatorelərə günəş şüaları altında gəzmələrinə imkan verən sehirlənmiş zinət əşyaları vermişdir. O həmin vampirlərə üzdə kömək etsə də, arxada onlara qarşı mübarizə aparır və özünün icad etdiyi vampirləri yaralayan silahı Conatan Gilbertə verir. Şəhərin banisini olan ailələr vampirlərlə əhatələndiyi zaman Emili və Deymon Salvatore qarşılıqlı anlaşma əldə edirlər. Belə ki, Deymon Emilinin gələcək nəslini qorumağı, Emili isə Katerinanı digər 26 vampirdən qorumağı öhdəsinə götürür. Daha sonra Emili şəhərin banisi olan ailələr tərəfindən tələyə salınaraq yandırılır və onun mülkü, o cümlədən tilsimlərini yazdığı kitablar Cüzeppe Salvatorenin sərdabəsində dəfn edilir. Şəhər əhalisi Emilinin uşaqlarının ardınca gəldikdə isə, Deymon onları xilas edir. Birinci sezonda Emili, Deymonun Ketrinin türbədən çıxartmasına mane olmaqda kömək edir. İkinci sezonda Boni vaxtilə cadugərlərin yandırıldığı yerə gələrək, Emili də daxil olmaqla yüz ölmüş cadugərin gücünü əldə edir. Daha sonra Deymonu canavar adam dişlədikdə Stefan və Boni yenidən həmin yerə qayıdaraq ölmüş cadugərlərlə əlaqə saxlayır və bunun müalicəsi olması haqqında soruşurlar. Bu zaman Emili Boninin bədəninə girərək Stefana deyir ki, Deymonu xilas etməyəcək. Lakin Boni özünə gəldikdə ölmüş cadugərlərin Klausun qanının Deymonu sağalda biləcəyindən danışdığını bildirir. Ceremi Şerif Forbsun açdığı atəşlə öldükdən sonra Boni yenidən Emiliyə müraciət edir və onu həyata qaytarmaq üçün yardım istəyir. === Anna === [[Fayl:Malese Jow 2, 2012.jpg|thumb|right|150px|Anabel Ostin rolunu oynayan Malez Cou]] Anasını vampirlərin türbəsindən xilas etmək üçün Mistik Follsa gəlmiş vampir Anabella "Anna" rolunu birinci və ikinci sezonda Meliz Cou canlandırıb. Anna əvvəlcə kitabxanada görünür və burada Ceremi Gilbertlə dostlaşır. O, tarix dərsindən tapşırıqları həll etməkdə Ceremiyə kömək edir. Anna hələ [[1864]] – cü ildə Mistik Follsda anası Pörllə birgə yaşadığı dövrdə vampirə çevirilmişdi. O, anası da daxil olmaqla 26 vampirin saxlandığı türbəni açaraq anasını xilas etmək istəyir. O, anasını qorumaqda ona kömək etmələri üçün Noa və Ben Nakkittrikləri vampirə çevirir. O, eyni zamanda atası Onoriya Filin gündəliyini ələ keçirmək üçün Loqan Fili vampirə çevirir. Daha sonra isə Conatan Gilbertin gündəliyini ələ keçirmək üçün Ceremi Gilbertlə dostlaşır. Dana sonra isə Bonini türbəni açmağa məcbur etmək üçün Yelena Gilberti qaçırır, lakin qızlar hər iki Stefan Salvatore tərəfindən müdafiə edilir. Lakin sonra Boni Deymonun Ketrin Pirsi çıxarması üçün türbəni açdığında Anna içəri girə və anasını xilas edə bilir. Lakin daha sonra bəlli olur ki, o bilirmiş ki, ketrin türbədə deyil, lakin anasını xilas edə bilməsi üçün Deymonun Ketrinin orada olmasına inanması lazım idi. Bir müddət sonra Ceremi ilə Anna arasında romantik hisslər yaranmağa başlayır. Lakin Ceremi onun insan olmadığından şübhələndiyi zaman kiçik bir yoxlama keçirir və əlini kəsərək qanını Annaya göstərir və ona qanından içməyə icazə verir. Daha sonra Cereminin otağında oturub söhbət edərkən Ceremi onu nə zaman dişləmədiyini soruşur, o isə ''"Bilmirəm. Ola bilsin ki, sənin kimi oğlanların qanını içməyi sevmirəm"'' deyə cavab verir. Daha sonra Ceremi onu da vampirə çevirməyi xahiş etdikdə Anna bundan imtina edir. Anası Annanın bir insanla görüşməsinə qarşı çıxır. Anna onların münasibətlərini anasından, Ceremi isə Conatan Gilbertdən gizlətməyə çalışır. Lakin bir dəfə "Mystic Grill" kafesində qızını Ceremi ilə birgə görür. Lakin tezliklə Anna və anasının sonu çatır. Conatan Gilbertin xəyanətindən sonra Pörlün həyatı sona çatır. Əsəbiləşən Anna Ceremini vampirə çevirməyə razılıq verir. Lakin bu zaman Anna öyrənir ki, Cereminin vampirə çevirilməsi, ilk sevgisi Viki Danovanla bağlıdır. Bir müddət onlar aralarında məsafə saxlamağa çalışsalar da, sonra bir – birlərinə qarşı ciddi hissləri olduğunu anlayırlar. Bunun ardınca Anna Ceremi ilə birlikdə ola bilmək üçün məktəbə yazılır və onların arasında romantik münasibət yaranır. Lakin elə bu ərəfədə Annanın anası Pörl, Cereminin dayısı Con Gilbert tərəfindən faciəvi şəkildə öldürülür. Buna baxmayaraq Anna intiqam ardınca qaçmır. Anasının öldürülməsindən sonra Cereminin otağına gələn Anna göz yaşları içində baş verənləri ona anladır. Valideynlərini itirmiş iki gənc arasında daha bir yaxın mövqe yaranır. "Şəhər baniləri günü"ndə Anna öz qanı ilə doldurduğu kiçik bir qabla Cereminin yanına gəlir və ona deyir ki, əgər onun qanını içib ölsə vampirə çeviriləcək. Ceremi bu qərarında hələ əmin olmasa da Anna qanını ona verib azad seçim imkanı yaradır. Con Gilbert vampirləri gücsüz hala gətirən cihazı işə saldıqda Anna hələ də Cereminin yanında idi. Polis nəfəri də onu elə buradaca tapır və [[1864]] – cü ilin planına uyğun olaraq yenidən bütün vampirləri bir türbəyə yığmağa başlamaq üçün Gilbertlərin zirzəmisinə gətirirlər. Con Gilbert otağa girib Annanın da digər vampirlərin arasında yerdə uzandığını gördükdə, onun ölümünü bir az asanlaşdırmaq üçün ürəyinə sopa soxaraq elə otaqdaca öldürür. Deymon hər şeyi görür və Ceremiyə danışaraq kömək etmək istədiyini, lakin bacarmadığını bildirərək, üzr istəyir. Annanın bədəni də digər vampirlərlə birgə yandırılır. Ceremi Deymondan vampir olmağın pis ya yaxşı olmasını soruşur, o isə hissləri yaddan çıxarmağın ən yaxşı yolu olduğunu bildirir. Ceremi əvvəlcə Annanın verdiyi qanı, daha sonra isə bir neçə yuxu dərmanı içir. Bununla o vampirə çeviriləcəyini və həyatındakı bütün uğursuzluqları yadından çıxaracağını düşünür. İkinci sezonun sonunda Boninin Ceremini yenidən həyata qaytarmasından sonra Anna Viki Danovanla birgə onun gözünə görünür. === İzabel Fleminq === Ketrin Pirsin nəslindən olan Yelena Gilbertin bioloji anası İzobel Flemminq rolunu birinci və ikinci sezonda [[Mia Kirşner]] canlandırmışdır. İzobel hələ gənc olanda onun Con Gilbertlə əlaqəsi olmuş və Yelena dünyaya gəlmişdir. İzobel hamilə olduğu zaman Con onu, işlərində ona yardım edən qardaşı Qreyson Gilbertin yanına gətirmişdir. Yelena dünyaya gəldikdən sonra isə İzobel onu Qreyson və onun arvadı Miranda Gilbertə övladlığa vermişdir. İzobelin sonrakı həyatı haqqında o bəllidir ki, o məktəbdə qrup rəhbəri olmuş və Trudi Petersonla dostluq etmişdir. Daha sonra o, fəaliyyətinə Dyuk Universitetində davam etmiş və burada fövqəltəbii qüvvələri öyrənməyə çalışmışdır. Həyatının sonrakı dövründə o, Alarik Zoltsmanla qarşılaşmış və evlənmişdir. Daha sonra o vampirlərin əhatəsinə düşmüş, DeymonSalvatoredən onu da vampirə çevirməyi xahiş etmişdir. Rəsmi olaraq İzobel ölmüş kimi qeydiyyata götürülmüş, Alarik isə onları birlikdə gördükdən sonra arvadının Deymon tərəfindən öldürüldüyünü güman edərək, qisas almaq qərarına gəlmişdir. Yelena bioloji anasının İzobel olduğunu öyrəndikdən sonra onu axtarmağa başlamış, lakin o mümkün qədər Yelenadan qaçmışdır. Lakin bir müddət sonra o, "Mystic Grill" barına gələrək burada Alariklə görüşür. O, söyləyir ki, qızı ilə görüşmək istəyir və şəhərdə ona mane olacaq hər kəsi öldürməyə hazırdır. İkinci sezonda məlum olur ki, İzobel qızını Klausdan qorumaq istəyir. O, Yelena ilə görüşərək, Deymondakı ay daşını alaraq ona verməsini istəyir. Yelena razılaşmadıqda isə Frenk və Çeridən istifadə edərək onun yaxınlarına ziyan vuracağını bildirir. Yelenanı qorxutmaq üçün Meti yaralayır, Ceremini isə qaçırtdırır. Yelena Deymonu daşı İzobelə qaytarmağa məcbur edə bilir. Yelena daşı İzobelə verir. O isə Yelenaya söyləyir ki, Deymon onu sevir. Con öyrəndikdə ki, İzobel Yelenanı qorumağa çalışır, onlar türbədə saxlanan vampirləri və Salvatore qardaşlarını öldürərək Yelenanı müdafiə etmək qərarına gəlirlər. Şəhəri tərk etməzdən əvvəl, İzobel Alariki məcbur edir ki, onu unutsun və etiraf edir ki, vampirə çevirilmək səhv addım idi. İkinci sezonda yenidən şəhərə dönən İzobel Cenanın evinə gələrək özünü Yelenanın anası kimi təqdim edir, lakin Yelena onu içəri dəvət etməkdən imtina edərək qapını üzünə örtür. Lakin növbəti gün Con İzobelə güvənərək onu evə dəvət edir. İzobel Yelenaya əgər istərsə onu Klaus təhlükəsindən uzaq yerə apara biləcəyini söyləsə də, Yelena imtina etdi. Daha sonra İzobel Ketrinlə görüşərək, Klausla danışdığını, Yelena və ay daşını ona verərək Ketrin üçün azadlıq alacağını söylədi. Bundan sonra Ketrindən Salvatore qardaşlarının evində olan ay daşını gətirməsini istədi. Daha sonra bəlli olur ki, İzobel qısqanclığı üzündən Condan Alarik və Cenanı ayırmasını istəmişdi. Sonra İzobel Elenanı onun özü üçün də məzar daşı qoyulmuş qəbirsanlığa gətirdi. Burada bəlli olur ki, izobel müxtəlif yollarla Yelenanın təhlükəsizliyini təmin etməyə çalışırmış. Qəbirsanlıqda İzobel Yelenaya insan olarkən onu tanımaq arzusunu bildirir. Daha sonra Madoksdan gələn telefon zəngi ilə Yelenanı azad buraxan İzobel barmağıdakı onu qoruyan üzüyü çıxararaq intihar etdi və günəş şüaları aıtənda yanaraq Yelenanın gözü qarşısında külə döndü. === Con Gilbert === Qreyson Gilbertin kiçik qardaşı Conatan "Con" Gilbert rolunu birinci və ikinci sezonda [[Devid Anders]] yaratmışdır. Gəncliyində qardaşı əmiləri Conatan Gilbertin gündəliyindən oxuduqlarına əsasən ona vampirlər haqqında danışmışdı. Gənc olarkən İzobel Flemminqlə əlaqəsi olan Conun bu əlaqədə qızı – Yelena Gilbert dünyaya gəlmişdi. Yelena uzun müddət atasının Con olduğunu bilməsə də, o həmişə qızını qorumağa çalışırdı. Birinci sezonun finalında Con evdə Ketrinin hücumuna məruz qalır və Ketrin onun barmağını kəsir. İkinci sezonda Yelenanın xahişi ilə Stefan Cona qızının onu burada görmək istəmədiyini bildirir. Daha sonra o, barmağındakı sehirli üzüyü, Ceremiyə bağışlayır və Mistik Follsu tərk edir. Lakin bir müddət sonra o, yenidən şəhərə qayıdır və Yelenanın bioloji atası olduğunu bildirir. === Elayca === Ən qədim vampirlərdən olan Elayca rolunu ikinci sezonda [[Daniel Gilz]] canlandırmışdır. Əvvəlcə Klaus vaxtilə Katerina Petrova (Ketrin Pirs) tərəfindən oğurlanmış ay daşını axtarır. Səkkizinci seriyada Elayca Rouzun çağırışıilə gəlir. O, Rouz və Trevor adlı iki vampirlə əlaqə saxlayır və bu yolla Petrova bənzərlərindən Yelenayla tanış olur. Daha sonra Trevor yüz il əvvəl Katerinanı gizlətdiyi üçün cəzalandırılır – başı kəsilərək öldürülür. Elayca başqa bir cadugərlər ailəsinin qızını qaçıraraq ata və qardaşı onun istəklərini həyata keçirməyə məcbur edir. İkinci sezonun sonunda Boni Bennet və valideynlərini öldürdüyünüə görə Klausa əsəbiləşmiş Elayca çevirilmə baş tutmamışdan əvvəl Klausu öldürmək qərarına gəlmişdilər. Lakin ritual zamnı Boni yüz cadugərin gücü ilə Klausu öldürmək istəyərkən Klaus Elaycaya valideynlərini öldürmədiyini və onların yanına apara biləcəyini söylədi. Elayca ona görə də Klausun öldürülməsinə icazə vermir, lakin Klaus tam şəkildə gücə malik olduqdan sonra Elaycanı öldürür. == Qonaq ulduzlar == Deymon və Stefanın qohumu Zak Salvatore rolunu birinci sezonun ilk beş seriyasında Kris Vilyam canladırır və sonra Zak Deymon tərəfindən öldürülür.<ref name="Ep105">{{cite episode|title=You're Undead To Me|series=The Vampire Diaries|credits=Kevin Bray (director) Sean Reycraft & [[Gabrielle Stanton]] (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2009-08-10|season=1|number=5}}</ref> Birinci sezonda xəbər jurnalisti Loqan Fil obrazı Kris. C. Conson tərəfindən yaradılmışdır. Onun Cena ilə qısa romantik münasibətləri olsa da, tezliklə Deymon tərəfindən öldürülür. Vampir kimi geri dönən Loqan bu dəfə Alarik tərəfindən öldürülür. Boninin nənəsi, güclü cadugər Şelia Bennet rolu birinci sezonda Cazmin Qay tərəfindən yaradılmışdır. O, Bonini qoruyur və gücünü idarə etməkdə ona kömək edir. O, vampirlərin türbəsini açmaq üçün gücünü həddən artıq sərf etdikdən sonra ölür. Annanın anası, vampir Pörl obrazı birinci sezonda Kelli Hyu tərəfindən yaradılmışdır. O, vampirlərin türbəsinə salınsa da, qızı tərəfindən xilas edilir və Con Gilbert tərəfindən öldürülür. Melinda Klark birinci sezonda Kelli Danovan rolunu canlandırmışdır. Kelli Met və Viki Danovanların anasıdır və o, qızı öldükdən sonra [[Mistik Folls]]a dönür.<ref name="Ep115">{{cite episode|title=A Few Good Men|series=The Vampire Diaries|credits=[[Joshua Butler]] (director) Brian Young (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2010-25-03|season=1|number=15}}</ref> Qardaşının ölümüdən sonra Mistik Follsa gələn, Taylerin əmisi [[canavar adam]] Meyson Lokvud rolunu ikinci sezonda Tayler Kinni canlandırmışdır. O, Mistik Follsa Ketrin tərəfindən ay daşını əldə etmək üçünü göndərilsə də, Salvatore qardaşları tərəfindən öldürülür. Loren Kohan ikinci sezonda vampir Rous rolunu oynamışdır. O, Yelenanı oğurlayaraq Elaycaya versə də, Yelena Stefan və Deymon tərəfindən xilas edilir. Bundan sonra qardaşlarla əlbir olan Rouz, Deymonla romantik əlaqə yaşayır. Lakin qısa müddət sonra canavar adam Culsun dişləməsi ilə ölür. Brayton Ceyms ikinci sezonda cadugər Luka Martin rolunu canlandırmışdır. O, əvvəlcə Boniylə dostlasa da, daha sonra bəlli olur ki, o və atası Elayca üçün işləyirmişlər. O, Deymon tərəfindən yandırılaraq öldürülür. Lukanın atası cadugər Cons Martin rolunu isə ikinci sezonda Rendi C. Qudvin canlandırmışdır. O, öz qızını müdafiə etmək üçün məcburən Elaycaya yardım edir.<ref name="Ep209">{{cite episode|title=Katerina|series=The Vampire Diaries|credits=J. Miller Tobin (director) Andrew Chambliss (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2010-11-11|season=2|number=09}}</ref> O, daha sonra Ketrin Pirs tərəfindən öldürülür.<ref name="Ep214">{{cite episode|title=The House Guest|series=The Vampire Diaries|credits=Michael Katleman (director) Caroline Dries (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2011-24-02|season=2|number=16}}</ref> İkinci sezonda şəhərə Meyson Lokvudun ölüm səbəbini araşdırmaq üçün gəlmiş canavar adam Culs obrazı Mişel MakManyus tərəfindən yaradılmışdır.<ref>{{cite web|url=http://uk.eonline.com/uberblog/watch_with_kristin/b214268_casting_scoop_meet_newest_vampire.html|title=Casting Scoop: Meet the Newest Vampire Diaries Hottie!|last=Dos Santos|first=Kristin|date=December 3, 2010|work=E! Online|accessdate=March 2, 2011}}</ref> O, gənc canavar adam Tayler Lokvudu tapır və ona kömək edir. Daha sonra Culs Klaus tərəfindən keçirilən ritualda qurban verilərək öldürülür. Otuz yaşlı xəbər jurnalisti olan və Deymona qarşı maraq hiss edən Endi Star rolu ikinci seonda Davn Olivieri tərəfindən yaradılmışdır.<ref name="Ep213">{{cite episode|title=Daddy Issues|series=The Vampire Diaries|credits=[[Joshua Butler]] (director) Kevin Williamson & Julie Plec (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2011-03-02|season=2|number=13}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries Rəsmi veb saytı] * {{IMDb title|1405406|The Vampire Diaries}} == Həmçinin bax == [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]] {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Film personajları]] [[Kateqoriya:Ədəbi obrazların siyahısı]] [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] 48ago1v1447yazw76cxfyvyf4bl9hwe 7865122 7865115 2024-11-26T20:29:20Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865122 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} [[Fayl:TVD cast.jpg|thumb|right|400px|İki sezonda rol alanlar. [[Pol Uizli]], [[Nina Dobrev]], [[Yan Somerhalder]]. (fonda (soldan sağa) [[Zak Roerinq]], [[Ketrin Qreham|Kat Graham]], [[Maykl Trevino]], [[Sara Kanninq]], [[Maett Devis]], [[Stiven R. Makkuin]] və [[Kandis Akkola]].]] ''[[Vampirin gündəlikləri]]'' 2009-cu ildən etibarən [[The CW]] tərəfindən çəkilən [[L.J.Smit]]in eyniadlı romanlar silsiləsi (4 kitab) əsasında çəkilən fantezi – drama janrında olan televiziya serialıdır.<ref name=andreeva>{{cite web|title=CW picks up 'Melrose Place,' 'Vampire Diaries'|author=Nellie Andreeva|publisher=[[Hollywood Reporter]]|url=http://www.hollywoodreporter.jcom/hr/content_display/television/news/e3ic8543054a8a9084de067a8e4d399b1d7|accessdate=June 12, 2011}}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Roman əsasında ssenari Kevin Uilyamson və Culi Plek tərəfindən yazılmışdır. Serialın ilk sezonunda 10 obraz müntəzəm iştirak etmişdir. Sonra iki obraz serialdan kənarlaşdırılmış və əvəzində iki yeni obraz əlavə edilmişdir. Serialın əsas mövzusu baş qəhrəman Yelena Gilbert ([[Nina Dobrev]]) və [[vampir]] qardaşlar Stefan ([[Pol Uizli]]) və Deymon Salvatore ([[Yan Somerhalder]]) arasında qarışıq məhəbbət üçlüyüdür. Bu qarışıq əhvalata eyni zamanda şəhərin fövqəltəbii tarixçəsi və ətrafda olan qohumların həyatları də əlavə edilmişdir. == Əsas personajlar == Aşağıdakı siyahıda "Vampirin gündəliyi" serialındakı obrazlar göstərilib ki, onların da əksəri hələ çəkilmiş hər iki sezonda iştirak edən obrazlardır. === Yelena Gilbert === [[Fayl:Nina Dobrev 02.jpg|thumb|right|150px|Yelena Gilbert]] Yelena Gilbert obrazı seriyalın ilk seriyasından etibarən baş qadın obrazı kimi [[Nina Dobrev]] tərəfindən yaradılmışdır. Yelena balaca qardaşı Ceremi Gilbertlə birgə valideynlərinin avtomobil qəzasından ölməsindən sonra onların qanuni himayədarı olan Cena Sommerslə birgə yaşayır. Onun ən yaxın rəfiqəsi, bir müddət keçdikdən conra cadugər olduğunu kəşf edən Boni Bennetdir. Onlar eyni zamanda Karolin Forbsla da yaxınlıq edirlər və onun vampirə çevrilməsindən sonra onlar yaxın rəfiqə olurlar. Serialın başlanğıcında Yelena onu itirməkdən çox qorxan Met Danovanla sevgi əlaqəsində olur. Daha sonra o, bir müddət sonra vampir olduğunu öyrəndiyi Stefan Salvatore ilə sevgi əlaqəsində olur. Eyni zamanda Stefanın qardaşı Deymon da Yelenanı sevir. Birinci sezonun sonunda Yelena öyrənir ki, qardaşı ilə bioloji valideynləri eyni deyil və onun valideynləri dayısı kimi tanıdığı Con Gilbert və sonradan vampirə çevrilmiş İzobel Flemminqdir. İkinci sezonda o öyrənir ki, Ketrin Pirs kimi tanınan Katerina Petrovanın tam eyni bənzəridir və bu, o anlama gəlir ki, onlar hər iki qədim vampir Klausun həm də canavar adama çevrilə bilməsi üçün qurban verilməlidirlər. Həmin qurbanvermə prosesi sonra baş verir, lakin Yelena müdafiə oluna bilir, çevrilmə baş tutduqdan sonra rəfiqəsi Boni öz föqəltəbii gücündən istifadə edərək onu qoruya bilir. Lakin onun xalası Cena vampirə çevirilir və qurbanvermə mərasiminin bir hissəsi kimi Klaus tərəfindən öldürülür və Yelena (o cümlədən qardaşı) himayəçisiz qalırlar. İkinci sezonun sonunda Deymon canavar adamın dişləməsindən ölüm yatağında olarkən, Yelena onun öz qanını Yelenaya içirərək onu vampirə çevirmək cəhdini (o bunu Yelenanı müdafiə edə bilmək üçün edirdi) bağışlayır və son günləri olduğunu düşünərək onu öpür, lakin Deymon qardaşının özünü Klausun əlinə təslim edərək ondan aldığı qanı (qanı Deymona Ketrin gətirir) içərək sağalır. === Stefan Salvatore === [[Fayl:Paul Wesley by Gage Skidmore 2.jpg|thumb|right|130px|Stefan Salvatore]] Filmin baş kişi qəhrəmanı olan Stefan Salvatore rolunu serialın ilk seriyalarından etibarən [[Pol Uisli]] yaratmışdır. Stefan 1847-ci ildə Mistik Folls şəhərciyində dünyaya gəlmişdir. O və qardaşı Deymon Salvatore eyni qadını – vampir Ketrin Pirsi sevirlər. Stefan 1864-cü ildə [[vampir]]ə çevirilib və ona və Ketrinə atəş açaraq onları öldürmək istəyən atasını istəmədən öldürüb. Stefan insanları öldürmək istəmir və tədricən özünü buna alışdırır. Bu işdə ona Leksi Branson adlı vampir qız yardım edir və onlar sonradan yaxın dost olurlar. Uzun illər yoxluğundan sonra Stefan yenidən Mistik Follsa dönür və təsadüfən Yelena Gilberti avtomobil qəzasından xilas edir. Bu zaman isə onun keçmiş sevgilisi Ketrinə həddən artıq çox bənzədiyini görür. Yelena Stefanla birgə sevgi yaşamağa başlayır və daha sonra onun vampir olduğunu öyrənir. Lakin tezliklə Deymon da Mistik Follsa dönür və o da Yelenaya aşiq olur. Daha sonrakı seriyalarda Deymon və Stefanın hələ XIX əsrdə tamamilə kəsilmiş əlaqələri yenidən düzəlir və onlar mehriban yaşamağa başlayırlar. Stefan insan qanı içməyi tamamilə tərgidərək yalnız heyvan qanı ilə qidalanmağa başlayır və bu onu digər vampirlərlə müqayisədə çox zəiflədir. İkinci sezondan etibarən Stefan hər gün bir az Yelenanın qanından içməyə başlayır və bu qısa zamanda öz təsirini göstərir, Stefan xeyli güclənir. Ketrinin yenidən şəhərə dönməsi zamanı isə bəlli olur ki, o həmişə Stefanı sevib, Stefan isə tam əksinə ona qarşı heç bir hiss bəsləmədən yalnız Yelenanı sevir. Kerelayn Forbs vampirə çevrildikdən snra, Stefan onunla da dostluq edir. İkinci sezonun sonunda Stefan [[canavar adam]] (Tayler Lokvud) tərəfindən dişlınmiş qardaşını ölümdən xilas etmək üçün Klausa (Klausun qanı canavar adamın dişləməsinin dərmanıdır) tabe olur. Klaus Stefanı yenidən insan qanı içməyə məcbur edir və sonda o, özünü saxlaya bilməyib yenə bir qızı öldürür. === Deymon Salvatore === [[Fayl:Ian Somerhalder by Gage Skidmore 3.jpg|thumb|right|150px|Deymon Salvatore]] Serialın anti-qəhrəmanı olan Deymon Salvatore obrazı ilk seriyalardan etibarən [[Yan Somerhalder]] canlandırıb. Deymon 1844-cü ildə Mistik Follsda dünyaya gəlib. Ketrin Pirs şəhərə gəldiyi zaman o və qardaşı Stefan ona aşiq olurlar. 1864-cü ildə isə o, Ketrin tərəfindən vampirə çevirilir. Onun çevirilməsi Stefandan sonra baş tutur və daha sonra o, insan qanını tərgitməyə çalışan Stefana qarşı çıxaraq bunun onu zəiflətdiyini bildirir. Deymon Ketrinin Stefanı daha yaxşı çevirməsindən qəzəblənərək, onun həyatını alt-üst edəcəyinə and içir. Yüz ilk keçdikdən sonra, Deymon Mistik Follsda bir mağaradakı türbədə bənd edildiyini zənn etdiyi Ketrini azad etmək üçün şəhərə dönür. Bu zaman o Yelena Gilbertlə rastlaşır və yenə də qardaşı ilə onun arasında divar çəkməyə çalışır. O, görəndəki Ketrin mağarada deyil və azadlıqda onu düşünmədən rahat yaşayır, Yelenayla həyatının daha yaxşı olacağı qərarına gəlir. O, Yelenaya aşiq olur. Onun Stefanla əlaqələri daha da inkişaf edir və o, həqiqətən də qardaşının qayğısını çəkməyə başlayır. İlk seriyalarda Deymon istədiyi yerdə insanları öldürür və onların qanını içirdi, lakin sonrakı seriyalarda o, bu hərəkətlərindən uzaqlaşaraq daha çox satışda olan insan qanı ilə qidalanmağa üstünlük verir. Daha sonra o Alarik Zoltsman və Şerif Forbs kimi başqalarıyla da dostluq etməyə başlayır. İkinci sezonda Ketrinin şəhərə dönüb onu deyil, həmişə Stefanı sevməsini söyləməsindən sonra Deymonun Ketrinə qarşı olan məhəbbəti nifrətlə əvəzlənir. Bu nifrət o həddə çatır ki, Deymon bənzərlərin hər ikisinə – həm Ketrinə, həm də Yelenaya nifrət edir və o barmağında onu qoruyan üzük olduğunu bilmədən Ceremini öldürür. Bu hadisədən sonra Yelena da Deymona nifrət etməyə başlayır. İkinci sezonda Deymon başqa bir vampir qız olan Rouza vurulur. Rouz canavar adam tərəfindən dişləndikdə isə Deymon başqa çıxış yolu qalmadığından onu əziyyətdən qurtarmaq üçün ürəyinə sopa soxaraq öldürür. Daha sonra Deymon bir müddət jurnalist Endi Starla əlaqədə olur. O, Endini onun qanından içməyə və əylənməyə razı salır. Lakin bütün bu uğursuz əlaqələrdən sonra Deymon yaşadıqlarının hamısının saxta qurama olduğunu və yalnız Yelenanı sevdiyini anlayır. Deymon [[canavar adam]]ın dişləməsi səbəbiylə ölüm yatağında yatarkən Yelena onu bağışladığını bildirir və onlar öpüşürlər. Lakin sonra Deymon Ketrinin gətirdiyi Klausun qanını içir və sağalır. === Ketrin Pirs === {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | şəkil2 = katherine-pierce.jpg | miqyas2 = 140 | şəkil3 = Katherine_pierce.png | miqyas3 = 140 | alt yazı= Ketrin Pirs XIX əsrin əvvəllərində (solda) və XX əsrdə (sağda) | alt_yazı_arxafon= lightgrey }} Serialın baş qəhrəmanlarından biri olan Ketrin Pirs obrazını birinci sezondan etibarən [[Nina Dobrev]] yaratmışdır. Əsl adı Katerina Petrova olan Ketrin XV əsrdə [[Bolqarıstan]]da dünyaya gəlib. Qanunsuz uşaq dünyaya gətirməsindən sonra ailəsinin utanc qaynağı olan Katerina [[İngiltərə]]yə göndərilir. Burada da o, ən qədim vampirlərdən olan Klaus və Elijah ilə rastlaşır. Məlum olur ki, Ketrina Petrova ekizlərindən biridir və Klausun eyni zamanda canavar adama çevrilməsi üçün o bir ritualda qurban verilməlidir. O xilas olmaq üçün ona vurulmuş başqa bir [[vampir]] – Treverin, daha sonra isə Rouzun imkanlarından istifadə etsə də çox uzağa qaça bilmir. Bu hadisələrdən yüz illər sonra Ketrin [[ABŞ]] – da Stefan və Deymon Salvatore qardaşlarının yaşadığı balaca və öz ənənələri olan Mistik Folls şəhərinə gəlir. Burada qardaşların ikisi də ona aşiq olur. Ketrin öz qanından hər iki qardaşa içirərək onları vampirə çevirir. Lakin sonra bir gecə ərzində şəhərdə olan bütün vampirlərə basqın edilib onlar tutulur və şəhər yaxınlığında yerləşən mağara – türbəyə salınır. Həmin dövrdən Ketrin də yoxa çıxır. Deymon Ketrinin də həmin mağaraya salındığını zənn edərək 145 il ərzində onu sevir və ordan xilas etmyin yolunu axtarır. Lakin sonradan bəlli olur ki, o heç vaxt mağaraya salınmayıb. Birinci sezonun sonunda Ketrin [[Mistik Folls]]a dönür. O Deymona həmişə Stefanı sevdiyini söyləyir və Yelena ilə Stefanı ayırmağa çalışır. Daha sonra bəlli olur ki, onun əsas məqsədi ritualın keçirilməsi üçün lazım olan ay daşını ələ keçirmək və Yelenanı tutaraq Klausa vermək, beləliklə öz azadlığını qazanmaq olmuşdur. Məqsədinin bəlli olmasından sonra Yelena Stefan və Deymon tərəfindən vampirlərin çıxa bilməməsi üçün qapısı lənətlənmiş mağaraya salınır, lakin bir müddət sonra Elayca onu oradan çıxardır. Lakin tezliklə Elayca öldrlür və Ketrin yenidən azadlığını əldə edir. Bu dəfə o, Stefan və Deymona yardım etmək yolunu tutur. Klaus Mistik Follsa gəldikdən sonra onu tutur və Alarik Zoltsmanın evində saxlayır. Lakin sonra o, Ketrini Deymona qan aparması üçün azad edir. === Ceremi Gilbert === [[Fayl:Steven R. McQueen by Gage Skidmore.jpg|thumb|120px|right|Ceremi Gilbert rolunu oynayan Stiven R. Makkuin]] Yelenanın qardaşı olan, daha sonra isə xalası oğlu olduğu öyrənilən Ceremi Gilbert rolunu seriyalın başlanğıcından etibarən [[Stiven Makkuin]] yaratmışdır. Serialın başlanğıcında Ceremi valideynlərinin ölümündən sonra psixi sarsıntı keçirmiş halda olur və dərmanlar qəbul edir. Serialın başlanğıcında Ceremi Viki Danovanı sevir, Viki isə gah onunla, gah da Tayler Lokvudla əlaqə saxlayır və bu iki oğlan arasında rəqabət yaranmasına səbəb olur. Daha sonra Viki birdəfəlik Taylerdən ayrılıq və Ceremi ilə məhəbbət yaşayır. `Lakin sonra Viki Deymon tərəfindən öldürülür və Yelena Deymondan xahiş edir ki, acısını yadından çıxarmaq üçün Ceremini hər şeyi yadından çıxarmağa məcbur etsin. Bundan sonra Ceremi daha qərarlı olur və dərmanları qəbul etməyi dayandırır. Daha sonra Ceremi Anna adlı bir vampir qızla məhəbbət yaşayır, lakin birinci sezonun sonunda Anna Cereminin dayısı (Yelenanın atası) Con Gilbert tərəfindən öldürülür. Ceremi bu itkiylə barışa bilmir və vampirə çevrilmək istəyir. Bu məqsədlə vaxtilə Annadan aldığı qanı içir, lakin onun çevrilmə istəyi uğursuzluqla nəticələnir. Daha sonra Con Gilbert ona bütün fövqəltəbii qüvvələrdən qoruya bilən üzük bağışlayır. İkinci sezonda Ceremi Yelenanın rəfiqəsi Boniylə əlaqə yaşamağa başlayır. Klausun qurbanvermə mərasimində Ceremi həm dayısını, həm də xalasını itirir və Yelena kimi himayəçisiz qalır. İkinci sezonun sonunda Ceremi təsadüfən Şerif Forbs tərəfindən açılan atəşlə öldürülür, lakin Boni onu yenidən həyata qaytara bilir. İkinci sezonun sonunda Ceremi evdə Vikini və Annanı görür. === Cenna Sommers === [[Fayl:Sara Canning.jpg|thumb|right|120px|Cena Sommers rolunu oynayan Sara Kanninq]] Yelena və Cereminin xalası olan Cena Sommers rolunu birinci və ikinci sezonda [[Sara Kanninq]] canlandırıb. O, onların anası Miranda Sommers Gilbertin bacısıdır. Bacısı və onun əri avtomobil qəzasında öldükdən sonra Cena onların övladlarını himayəyə götürür. Serialın başlanğıcında Cena öz rolunun – himayəçiliyin öhdəsindən yaxşı gələ bilmir, lakin bir qədər sonra o uşaqlarla dil tapa bilir. Cena xəbərlər aparıcısı Loqan Fillə görüşür, lakin Loqan Anna tərəfindən vampirə çevirilir və tarix müəllimi Alarik Zoltsman tərəfindən öldürülürə Bu hadisədən sonra Cena şəhəri tərk eləmək qərarına gəlir. Lakin tezliklə Cena Alariklə görüşməyə başlayır. Con Gilbert Alariklə Cenanın əlaqələrinə mane olmağa çalışsa da bir şey alınmır. Lakin bir gün Alarikin vampirə çevrilmiş arvadı və Yelenanın anası olan İzobel Fleminq Cenanın qapısında peyda olanda Cena Yelena və Alarikə qarşı əsəbləşir. Onlar vampirlər haqqındakı həqiqətləri Cenaya danışmağa məcbur olurlar. Daha sonra Cena Klaus tərəfindən qurbanvermə ritualında istifadə edilmək üçün vampirə çevirilir. Cena həmin mərasimdə Yelenanın gözü qarşısında öldürülür. === Boni Bennet === [[Fayl:Katerina Graham 2009.jpg|thumb|right|130px|Boni Bennet rolunu oynayan Katerina Qrem]] Yelenanın ən yaxın rəfiqəsi olan Boni Bennet rolunu ilk seriyadan etibarən [[Kat Qreham]] yaradıb. Onlar eyni zamanda Kerelayn Forbsla da yaxın rəfiqədirlər. Serialın başlanğıcında Boni öyrənir ki, cadugərlər sülaləsinin nümayəndəsidir və özü də bir cadugərdir. Boninin nənəsi də güclü [[cadugər]] olur və o, Boniyə gücünü istifadə etməyi, yönləndirməyi və idarə etməyi öyrədir. Nənəsinin ölümü Boniyə çox pis təsir edir, lakin o məşqlərinə davam edərək gündən-günə daha da güclənir. İkinci sezonun ortalarından o, Yelenanın kiçik qardaşı Ceremi Gilbert ilə görüşməyə başlayır. Daha sonra o, cadugər oğlan olan Luka Martinlə tanış olur və öyrənir ki, ölmüş cadugərlərin gücündən istifadə etmək olar. Boni yüz ölmüş cadugərin gücünü əldə edir. Deymonla birgə qurduqları plana əsasən Yelenanı müdafiə etmək məqsədilə Boni Klausu öldürmək üçün öz gücündən istifadə etməli və bundan sonra özü də ölməli idi. Lakin bu plan baş tutmur. İkinci sezonun sonunda Boni Şerif Forbs tərəfindən təsadüfən öldürülmüş Ceremini həyata qaytarmaq üçün öz gücündən istifadə edir və qohumu olmuş, ölmüş cadugər Emili Bennetdən ona yardım etməsini xahiş edir. === Karolin Forbs === Yelena və Boninin rəfiqəsi olan Kerelayn rolunu serialın ilk seriyasından etibarən [[Kandis Akkola]] canlandırıb. Kerelayn Mistik Follsun şerifi Liz Forbsun qızıdır, lakin onların əlaqələri heç də yaxşı deyil. Atası [[gey]] olduğundan onu və anasını tərk etmişdir. İlk seriyalarda o, küskün, özünə qapalı və Yelenanın paxıllığını çəkən bir insandır, alkin sonrakı seriyalarda onun əslində çox yaxşı bir insan, qayğıkeş dost olması ortaya çıxır. Yelenanın Stefanla görüşməsindən bir müddət sonra, keralayn da Metlə görüşməyə başlayır.[[Fayl:Candice Accola by Gage Skidmore.jpg|right|thumb|130px|Keralayn Forbs rolunu oynayan Kandis Akkola]] İkinci sezonda Keralayn Ketrin Pirs tərəfindən öldürülür və Deymon öz qanını ona içirərək onu vampirə çevirir. Bu hadisədən sonra kerelayn oğlanları öldürərək onların qanıyla qidalanmağa başlayır. Stefan Salvatore Keralayna qana olan həvəsini idarə etməyə yardım edir və onlar arasında dostluq münasibətləri başlayır. Vampirə çevrildikdən sonra, o Yelenaya daha da bağlanır. Keralayn başa düşür ki, Metə yaxın olduğu zaman özünü saxlaya bilmir və onu dişləmək istəyir. Buna görə də onun təhlüksəsizliyini təmin etmək üçün Metdən ayrılmaq qərarına gəlir. Tayler Lokvud cabavar adama çevirildikdən sonra Keralayn ona yardım edir və yavaş – yavaş içində ona qarşı romantik hisslər baş qaldırır. Lakin Keralayn hələ də Meti sevir və onlar tez-tez görüşməyə başlayırlar və bu arada Tayler şəhəri tərk edir. Keralayn Metə vampir olduğunu etiraf edir və o bunu qəbul edə bilməyərək xahiş edir ki, bütün söylədiklərini onun yaddaşından silsin. Lakin Met özünü hər şeyi unutmuş kimi göstərsədə, bu əksinə olur və Şerif Forbsun planına əsasən Keralaynın söylədiyi hər şeyi ona anlatdı. Lakin sonra Met Keralayna heç də hər şeyi unutmadığını etiraf edir və bildirir ki, anası onun vampir olması haqqında hər şeyi bilir. Sonra o, vampir olması ilə barışa bilmədiyi üçün Keralayndan ayrılır. Sonda anası Keralaynın vampir olmasını və hələ də onun qızı olması ilə barışır. İkinci sezonun sonunda Tayler yenidən Mistik Follsa dönür və Met və Keralaynın ayrılması onda ümidlər yaradır. === Met Danovan === [[Fayl:Zach Roerig by Gage Skidmore.jpg|thumb|right|100px|Met Donovan rolunu oynayan Zaq Reriq]] Yelenanın keçmiş sevgilisi Metyu "Met" Donovan rolunu ilk seriyalardan etibarən [[Zaq Reriq]] yaratmışdır. Viki Danovan Metin böyük bacısıdır və o, daim bacısının qayğısını çəkir. Viki öldükdə Met böyük sarsıntı keçirir. Metin ən yaxın dostu Tayler Lokvuddur və o eyni zamanda məktəb futbol komandasının yarım müdafiəşisidir. O eyni zamanda "Mystic Grill" kafesində ofisiant kimi də çalışır. Valideynlərinin ölümündən sonra Yelena Metdən ayrılsa da, Met ona qarşı hələ də sevgi hiss edir və onunla əlaqələrini bərpa etməyə çalışır. Lakin daha sonra o Keralayn Forbsla görüşməyə başlayır. İkinci sezonda Keralayn vampirə çevirildikdən sonra, onun təhlüksizliyini təmin etmək üçün Metdən uzaqlaşır. Lakin sonra onlar yenə də birlikdə olurlar. Keralayn Metə vampir olduğunu etiraf edir və o bunu qəbul edə bilməyərək xahiş edir ki, bütün söylədiklərini onun yaddaşından silsin. Lakin Met özünü hər şeyi unutmuş kimi göstərsədə, bu əksinə olur və Şerif Forbsun planına əsasən Keralaynın söylədiyi hər şeyi ona anladır. Lakin çox çalışmasına baxmayaraq Met Keralaynın vampir olmasını qəbul edə bilmir. === Viki Danovan === [[Fayl:Kayla Ewell 2012 (b).jpg|thumb|right|100px|Vikki Donovan rolunu oynayan Kayla Yuell]] Met Danovanın bacısı olan Viktoriya "Vikki" Donovan rolunu birinci sezonun ilk yeddi seriyasında və ikinci sezonun final seriyasında qonaq ulduz kimi [[Kayla Yuell]] yaratmışdır. Viki mürəkkəb xasiyyətli qızdır və dərman asılılığı var. Anaları onları tərk edəndən sonra, Viki qardaşı Metin də qayğısını çəkir. İlk seriyalarda o Tayler Lokvudla görüşür, lakin Ceremi Gilbert də onu sevir. Viki anlayır ki, o da Ceremiyə qarşı məhəbbət hiss edir və Taylerdən ayrılıb Ceremi ilə görüşməyə başlayır. Daha sonra Viki Deymon Salvatore tərəfindən vampirə çevirilir. Vampirə çevirildikdən sonra o qana olan həvəsini idarə edə bilmir və Ceremiyə hücum edəndə Stefan ümidini itirərək onu öldürür. Stefan və Deymon Ceremini inandırırlar ki, Viki şəhəri tərk edib. Birinci sezonun sonrakı seriyalarında onun cəsədi Keralayn Forbs tərəfindən tapılır və bu Met və Ceremiyə pis təsir edir. İkinci sezonun finalında Ceremi Boni tərəfindən həyata qaytarıldıqdan sonra Viki və Anna evdə Cereminin qarşısına çıxır. === Tayler Lokvud === [[Fayl:Michael Trevino by Gage Skidmore.jpg|thumb|right|130px|Maykl Trevino Tayler Lokvud rolunda]] Şəhər meri Riçard Lokvud və Karol Lokvudun övladı olan Tayler Lokvud rolunu ilk seriyadan etibarən [[Maykl Trevino]] yaradıb. Ən yaxın dostu Met Danovan olan Tayler məktəbin futbol komandasında oynayır. Taylerin ona qarşı bəzən çox sərt hərəkətlər edən atasıyla əlaqələri o qədər də yaxşı deyil. Lakin atası öldüyü zaman Taylerin həqiqətən də çox kədərlənməsi görünür. İlk seriyalarda Tayler özündən razı, vecsiz və kobud insan kimi təsvir edilir. O, ilk seriyalarda Viki Danovanla görüşsə də, daha sonra Viki əslində Ceremi Gilberti sevdiyini anlayıb ondan ayrılır və bu iki oğlan arasında rəqabətin yaranmasına gətirib çıxarır. Sonrakı seriyalarda Tayler əmisi Meyson Lokvuddan öyrənir ki, onların ailəsində [[canavar adam]] qanı var. Ketrin Pirs tərəfindən hazırlanmış tələyə düşən Tayler təsadüfən Saranı öldürür və bu hadisə onun çevrilmələrinin başlamasına səbəb olur. Əvvəllər dostluq münasibətləri olmayan vampir Keralayn Forbs Taylerə ilk çevirilməsini həyata keçirməyə və yeni həyatına uyğunlaşmağa kömək edir. Tayler Keralayna qarşı yaxınlıq hiss etməyə başlayır, lakin şəhərə gələn Culs və digər canavar adamlar dayısının ölümündə Keralayn və digər iki vampir Stefan və Deymon Salvatorelərin günahkar olduğunu söylədikdən sonra Tayler onları günahlandırır. Keralayn canavar adamlar tərəfindən təkləndiyi zaman Taylerin sadəcə olanları izləyərək ona kömək etməməsindən sonra Keralayn onunla bütün əlaqələri kəsir və Tayler Culsla birgə şəhəri tərk edir. Lakin anası xəstəxanada olan zaman o şəhərə qayıdır və Keralaynla da əlaqələrini bərpa edərək [[Mistik Folls]]da qalmaq qərarına gəlir. === Alarik Zoltsman === [[Fayl:Matthew "Matt" W. Davis on June 15, 2013.jpg|thumb|right|110px|Alarik Zaltsman rolunu oynayan Mettyu Devis]] [[Mistik Folls]] məktəbində tarix müəllimi olan Alarik Zaltsman rolunu ilk seriyalardan on üçüncü seriyaya kimi köməkçi, on dördüncü seriyadan sonra isə əsas obraz kimi [[Mett Devis]] yaratmışdır. Alarik şəhərə onun arvadını öldürdüyünü güman etdiyi Deymon Salvatoreni öldürmək məqsədilə gəlmişdi. Lakin o sonra öyrənir ki, arvadı İzobel Fleminq heç də ölməyib, Deymon öz istəyi ilə onu vampirə çevirib. Bundan sonra Deymonla Alarik arasında dostluq əlaqələri yaranır. İzobel Alarikə onu hərhansı föqəltəbii gücün öldürməsindən qoruyacaq üzük verib, lakin sonra Con Gilbert həmin üzüyü Alarikdən almağa çalışır. Şəhərə gəldikdən sonra Alarik Cena Sommers ilə görüşməyə başlayır. İkinci sezonda Con onların münasibətinə mane olmağa çalışır. Cena İzobellə rastlaşadıqdan sonra isə Alarikin ondan bəzi şeyləri gizlətdiyini öyrənib ondan ayrılır. Daha sonra Alarikin bədəni Klaus tərəfindən istifadə edilir. Klaus öz bədənini dünyaya qaytarana qədər onun bədənində yaşayır. Lakin sonra Klaus Alarikin bədənini tərk edir və onlar yenidən Cena ilə görüşməyə başlayırlar. Bu münasibətlər Cenanın Klaus tərəfindən ritualda istifadə edilib öldürülməsinə qədər davam edir. === Klaus === [[Fayl:Joseph Morgan in 2011 by Gage Skidmore.jpg|thumb|right|130px|Klaus Mayklson rolunu oynayan [[Cozef Morqan]]]] İkinci sezonda yardımçı obraz kimi yaradılmış və üçüncü sezonda da iştirak edəcək, ən qədim vampirlərdən biri, serialın əsas qəhrəmanlarından olan, daha çox Klaus adı ilə tanınan Lord Nikolay obrazını [[Cozef Morqan]] yaratmışdır. Elayca da daxil olmaqla o və onun ailəsi dünyada ən qədim vampir ailələrindən biridir. Klausun anası ərinə xəyanət etmiş, ona görə də Klaus vampir/canavar adam kimi hibrid varlıq olmuşdur. Lakin onun [[canavar adam]] gücü dünyanın ən güclü cadugərlərindən ([[şaman]]lar) ibarət qrup tərəfindən ay daşında gizlədilmişdir. Onun canavar adam gücünün qaytarılması üçün ritual həyata keçirilməlidir ki, bu ritualda da vampir, canavar adam və Petrova bənzərləri (Ketrin və Yelena) qurban verilməlidir. O saxta lənət (ay və gün lənəti) yaratmış, həmin lənətə görə vampirlər yalnız gecə bayıra çıxa bilir, canavar adamlar isə yalnız ay bədirlənəndə güclərinə tam şəkildə sahib olurlar. Özü isə Petrova bənzərlərinin axtarışlarına başlamışdır. Həmin bənzərlərdən ilki olan Katerina Petrovanı o tapsa da, Katerina (Ketrin Pirs) ay daşını da götürərək Klausun yanından qaçaraq vampirə çevirilir və artıq ritual üçün yararsız olur. Bundan sonra Klaus Katerinanın oxşarını axtarmağa başlayır və bu axtarışlar əsrlərlə davam edir. Yüz illər sonra Klaus İzobel Zoltsmanın vasitəsilə Katerinanı və onun bənzəri olan Yelana Gilberti tapır. O, Katerinanı ələ keçirir və özünə əziyyət verməyə məcbur edir. Eyni zamanda öz bədəni gətirilənə kimi Alarik Zoltsmanın bədənindən istifadə edir. Lazım olan elementlər – ay daşı, canavar adam – Culs, Petrova bənzərlərindən Yelena Gilberti ələ keçirdikdən və Cenanın vampirə çevirdikdən sonra ritualı gerçəkləşdirməyə başladı. Ancaq Boni Bennet və valideynlərini öldürdüyünüə görə Klausa əsəbiləşmiş Elayca çevirilmə baş tutmamışdan əvvəl Klausu öldürmək qərarına gəlmişdilər. Lakin ritual zamnı Boni yüz cadugərin gücü ilə Klausu öldürmək istəyərkən Klaus Elaycaya valideynlərini öldürmədiyini və onların yanına apara biləcəyini söylədi. Elayca ona görə də Klausun öldürülməsinə icazə vermir, lakin Klaus tam şəkildə gücə malik olduqdan sonra Elaycanı öldürdü. Daha sonra o Stefanı yenidən insan [[qan]]ı içməyə məcbur etdi. == Yardımçı obrazlar == === Şerif Forbs === [[Mistik Folls]]un şerifi və Keralaynın anası olan Şerif Elizabet "Liz" Forbs rolunu birinci seriyadan etibarən [[Marqaret Maklinter]] yaratmışdır. Onun əri başqa bir kişini sevdiyinə görə ailəsini tərk etmişdir. O, Lokvudların malikanəsində təşkil edilən "Şəhərin baniləri günü"nün təşkilatçılarındandır. Keçirilən həmin mərasimdə məlum olur ki, onun qızı ilə əlaqələri heç də yaxşı deyil. Lakin sonrakı hadisələr göstərir ki, Liz öz qızını çox sevir və onunçün əlindən gələni etməyə çalışır. Şerif Forbs, eyni zamanda Mistik Follsu vampirlərdən müdafiə edən məxfi Banilər Məclisinin üzvüdür. Liz Loqan Fillə birgə əsas vampir ovçularıdır. Loqan öldürüldükdən sonra Liz cəsədi gizlincə dəfn edərək onun Baham adalarına səyahətə getdiyini söyləyir. Lakin sonea Loqan vampir kimi şəhərə dönür və Keralaynı vampirə çevirərək ondan Lizə qarşı istifadə etməyə çalışır. Lakin Deymon Salvatorenin müdaxiləsi ilə Keralayn qorunur. Sonrakı seriyalarda da Lizin şəhəri vampir hücumlarından qorumağa çalışdığı görünür. Deymon gizli məclisin üzvü olmaq və Lizin gözündə qəhrəman kimi görünmək üçün üçün şəhərə Stefanı görmək üçün gəlmiş köhnə dostu vampir Leksini öldürür və cəsədini şerifə təhvil verir. Liz ona gövənərək məclisin gələcək planları haqqında öyrənməsinə icazə verir və onun vampir olmasından şübhələnmir. Birinci sezonun sonunda Liz məclisə rəhbərlikdən imtina edir, çünki, məclis üzvlərindən olan Con Gilbertin vampirlərin türbəsinə basqınla bağlı planı ilə razı deyildi. Lakin o sonnra Karol Lokvud tərəfindən qorunsa da, onlar bələdiyyə başçısı Lokvudu qoruya bilmirlər və o vampirlərlə birgə yanır. Sonra Liz öyrənir ki, onun başı vampirlərin öldürülməsinə qarışdığı zaman qızı avtomobil qəzası keçirib və hospitala yatırılıb. İkinci sezonda Liz qızının tez toparlana bilməsindən şad olur, hər halda o qızının vampirə çevrilməsi haqqında heç nə bilmir. Karol Lokvud Lizin yanına gələrək ondan ərinin qatillərinin tapılmasını tələb edir və Liz kömək üçün Deymona müraciət edir. Deymon isə, hər iki xanıma xatırladır ki, onlar bir mövqedə mübarizə aparırlar. Sonra Meyson Lokvud Lizə Stefan və Deymon Salvatore qardaşlarının vampir olduğunu söyləyir. Əvvəlcə o buna çox sərt reaksiya verərək, vampirlərə qarşı mübarizə aparan məclisin dostu olan Deymonun vampir olmasına inanmır. Daha sonra o, Deymonun içkisinə yarpız qataraq onun vampir olmasını dəqiqləşdirir. Bunu Meysonun etdiyini zənn edən Stefan və Deymon onu meşədə tutub cəzalandırmaq istəyərkən, qəflətən Liz peyda olur və arxadan onların hər ikisini güllələyir. Liz qardaşların hər ikisini bağlayaraq onlardan necə gün işığına çıxdıqlarını öyrənmək istəyərkən birdən Yelena gəlir və onları azad etməyi xahiş edir. Daha sonra isə Keralayn peyda olur və oradakı bütün polis işçilərini dişləyərək ölüdürür. Liz Salvatoreləein malikanəsinə aparılır və daha sonra qızı onun yaddaşını silir. Qızının vampir olduğunu öyrəndikdən sonra o, Deymondan xahiş edir ki, Keralaynı ondan uzaq tutsun və artıq qızının olmadığını bildirir. Keralayn isə anasının sözlərinin hamısını eşidir. Daha sonra Met Danovan vampirlər haqqında həqiqətləri öyrəndikdən sonra hər şeyi Lizə anladır. Liz daha sonra bir müddət Metdən qızı haqqında bəzi şeyləri öyrənib ona söyləməsi üçün istifadə edir. Liz Deymona atəş açaraq onu öldürmək istədiyi halda Ceremini öldürür. Bu qətldən sonra Liz şoka düşür, lakin Boni öz fövqəltəbii gücündən istifadə edərək Ceremini yenidən həyata qaytarır. === Riçard Lokvud === Mistik Follsun bələdiyyə başçısı və Tayler Lokvudun atası olan Riçard Lokvud obrazını serialın birinci sezonunda [[Robert Pralgo]] yaratmışdır. Onun oğlu ilə münasibətləri o qədər də ürəkaçan deyil və o daim ailə üzvləri üzərində ağalıq etməyə çalışır. Taylerin Met Danovan və Ceremi Gilbertlə olan davalarından sonra o oğlunu ciddi tənqid edir. Onun Karol Lokvudla uğurlu olmayan evliliyi var və onlar da tez-tez savaşırlar. Riçard eyni zamanda Pörllə flört edir. Birinci sezonun sonunda Şerif Forbsun qarşı çıxmasına baxmayaraq Banilər Günündə Cona Gilbert və Riçard Lokvud vampirlərə qarşı hücuma keçirlər və bu Riçard Lokvudun ölümü ilə nəticələnir. === Karol Lokvud === Riçard Lokvudun arvadı və Taylerin anası olan Karol Lokvud rolunu birinci sezondan etibarən Syuzan Valters yaratmışdır. O, məxfi Banilər Məclisinin üzvü olsa da, [[canavar adam]]ların varlığı haqqında heç bir məlumata malik deyildi. Karolun əri Riçardla evliliyi uğursuzdur və onlar xoşbəxt deyillər. Ərinin öldürülməsindən sonra, Karol Şerif Forbsun yanına gələrək, təcili qatil vampirlərin tələb edir. İkinci sezonda Karol Elaycanın [[cadugər]]i tərəfindən pilləkəndən yıxılaraq yaralanır və hospitala salınır. Bu vasitəylə Taylerin yenidən şəhərə dönməsi təmin edilir. === Emili Bennet === 1864-cü ildə Ketrinin köməkçisi olmuş çox güclü cadugər Emili Bennet rolunu, birinci və ikinci sezonda [[Biyanka Lavson]] canlandırmışdır. O, 1692-ci ildə [[Massaçusetts]] Körfəz Koloniyasında "Salem Cadugərlik Yoxlamaları" zamanı cadugərlikdə günahlandırılmış bir qadının nəslindən idi. Emili eyni zamanda Boni Bennetin dördüncü nəsildən nənəsidir. O, Ketrin, Pörl, Anna, Harper, Deymon və Stefan Salvatorelərə günəş şüaları altında gəzmələrinə imkan verən sehirlənmiş zinət əşyaları vermişdir. O həmin vampirlərə üzdə kömək etsə də, arxada onlara qarşı mübarizə aparır və özünün icad etdiyi vampirləri yaralayan silahı Conatan Gilbertə verir. Şəhərin banisini olan ailələr vampirlərlə əhatələndiyi zaman Emili və Deymon Salvatore qarşılıqlı anlaşma əldə edirlər. Belə ki, Deymon Emilinin gələcək nəslini qorumağı, Emili isə Katerinanı digər 26 vampirdən qorumağı öhdəsinə götürür. Daha sonra Emili şəhərin banisi olan ailələr tərəfindən tələyə salınaraq yandırılır və onun mülkü, o cümlədən tilsimlərini yazdığı kitablar Cüzeppe Salvatorenin sərdabəsində dəfn edilir. Şəhər əhalisi Emilinin uşaqlarının ardınca gəldikdə isə, Deymon onları xilas edir. Birinci sezonda Emili, Deymonun Ketrinin türbədən çıxartmasına mane olmaqda kömək edir. İkinci sezonda Boni vaxtilə cadugərlərin yandırıldığı yerə gələrək, Emili də daxil olmaqla yüz ölmüş cadugərin gücünü əldə edir. Daha sonra Deymonu canavar adam dişlədikdə Stefan və Boni yenidən həmin yerə qayıdaraq ölmüş cadugərlərlə əlaqə saxlayır və bunun müalicəsi olması haqqında soruşurlar. Bu zaman Emili Boninin bədəninə girərək Stefana deyir ki, Deymonu xilas etməyəcək. Lakin Boni özünə gəldikdə ölmüş cadugərlərin Klausun qanının Deymonu sağalda biləcəyindən danışdığını bildirir. Ceremi Şerif Forbsun açdığı atəşlə öldükdən sonra Boni yenidən Emiliyə müraciət edir və onu həyata qaytarmaq üçün yardım istəyir. === Anna === [[Fayl:Malese Jow 2, 2012.jpg|thumb|right|150px|Anabel Ostin rolunu oynayan Malez Cou]] Anasını vampirlərin türbəsindən xilas etmək üçün Mistik Follsa gəlmiş vampir Anabella "Anna" rolunu birinci və ikinci sezonda Meliz Cou canlandırıb. Anna əvvəlcə kitabxanada görünür və burada Ceremi Gilbertlə dostlaşır. O, tarix dərsindən tapşırıqları həll etməkdə Ceremiyə kömək edir. Anna hələ 1864-cü ildə Mistik Follsda anası Pörllə birgə yaşadığı dövrdə vampirə çevirilmişdi. O, anası da daxil olmaqla 26 vampirin saxlandığı türbəni açaraq anasını xilas etmək istəyir. O, anasını qorumaqda ona kömək etmələri üçün Noa və Ben Nakkittrikləri vampirə çevirir. O, eyni zamanda atası Onoriya Filin gündəliyini ələ keçirmək üçün Loqan Fili vampirə çevirir. Daha sonra isə Conatan Gilbertin gündəliyini ələ keçirmək üçün Ceremi Gilbertlə dostlaşır. Dana sonra isə Bonini türbəni açmağa məcbur etmək üçün Yelena Gilberti qaçırır, lakin qızlar hər iki Stefan Salvatore tərəfindən müdafiə edilir. Lakin sonra Boni Deymonun Ketrin Pirsi çıxarması üçün türbəni açdığında Anna içəri girə və anasını xilas edə bilir. Lakin daha sonra bəlli olur ki, o bilirmiş ki, ketrin türbədə deyil, lakin anasını xilas edə bilməsi üçün Deymonun Ketrinin orada olmasına inanması lazım idi. Bir müddət sonra Ceremi ilə Anna arasında romantik hisslər yaranmağa başlayır. Lakin Ceremi onun insan olmadığından şübhələndiyi zaman kiçik bir yoxlama keçirir və əlini kəsərək qanını Annaya göstərir və ona qanından içməyə icazə verir. Daha sonra Cereminin otağında oturub söhbət edərkən Ceremi onu nə zaman dişləmədiyini soruşur, o isə ''"Bilmirəm. Ola bilsin ki, sənin kimi oğlanların qanını içməyi sevmirəm"'' deyə cavab verir. Daha sonra Ceremi onu da vampirə çevirməyi xahiş etdikdə Anna bundan imtina edir. Anası Annanın bir insanla görüşməsinə qarşı çıxır. Anna onların münasibətlərini anasından, Ceremi isə Conatan Gilbertdən gizlətməyə çalışır. Lakin bir dəfə "Mystic Grill" kafesində qızını Ceremi ilə birgə görür. Lakin tezliklə Anna və anasının sonu çatır. Conatan Gilbertin xəyanətindən sonra Pörlün həyatı sona çatır. Əsəbiləşən Anna Ceremini vampirə çevirməyə razılıq verir. Lakin bu zaman Anna öyrənir ki, Cereminin vampirə çevirilməsi, ilk sevgisi Viki Danovanla bağlıdır. Bir müddət onlar aralarında məsafə saxlamağa çalışsalar da, sonra bir – birlərinə qarşı ciddi hissləri olduğunu anlayırlar. Bunun ardınca Anna Ceremi ilə birlikdə ola bilmək üçün məktəbə yazılır və onların arasında romantik münasibət yaranır. Lakin elə bu ərəfədə Annanın anası Pörl, Cereminin dayısı Con Gilbert tərəfindən faciəvi şəkildə öldürülür. Buna baxmayaraq Anna intiqam ardınca qaçmır. Anasının öldürülməsindən sonra Cereminin otağına gələn Anna göz yaşları içində baş verənləri ona anladır. Valideynlərini itirmiş iki gənc arasında daha bir yaxın mövqe yaranır. "Şəhər baniləri günü"ndə Anna öz qanı ilə doldurduğu kiçik bir qabla Cereminin yanına gəlir və ona deyir ki, əgər onun qanını içib ölsə vampirə çeviriləcək. Ceremi bu qərarında hələ əmin olmasa da Anna qanını ona verib azad seçim imkanı yaradır. Con Gilbert vampirləri gücsüz hala gətirən cihazı işə saldıqda Anna hələ də Cereminin yanında idi. Polis nəfəri də onu elə buradaca tapır və 1864-cü ilin planına uyğun olaraq yenidən bütün vampirləri bir türbəyə yığmağa başlamaq üçün Gilbertlərin zirzəmisinə gətirirlər. Con Gilbert otağa girib Annanın da digər vampirlərin arasında yerdə uzandığını gördükdə, onun ölümünü bir az asanlaşdırmaq üçün ürəyinə sopa soxaraq elə otaqdaca öldürür. Deymon hər şeyi görür və Ceremiyə danışaraq kömək etmək istədiyini, lakin bacarmadığını bildirərək, üzr istəyir. Annanın bədəni də digər vampirlərlə birgə yandırılır. Ceremi Deymondan vampir olmağın pis ya yaxşı olmasını soruşur, o isə hissləri yaddan çıxarmağın ən yaxşı yolu olduğunu bildirir. Ceremi əvvəlcə Annanın verdiyi qanı, daha sonra isə bir neçə yuxu dərmanı içir. Bununla o vampirə çeviriləcəyini və həyatındakı bütün uğursuzluqları yadından çıxaracağını düşünür. İkinci sezonun sonunda Boninin Ceremini yenidən həyata qaytarmasından sonra Anna Viki Danovanla birgə onun gözünə görünür. === İzabel Fleminq === Ketrin Pirsin nəslindən olan Yelena Gilbertin bioloji anası İzobel Flemminq rolunu birinci və ikinci sezonda [[Mia Kirşner]] canlandırmışdır. İzobel hələ gənc olanda onun Con Gilbertlə əlaqəsi olmuş və Yelena dünyaya gəlmişdir. İzobel hamilə olduğu zaman Con onu, işlərində ona yardım edən qardaşı Qreyson Gilbertin yanına gətirmişdir. Yelena dünyaya gəldikdən sonra isə İzobel onu Qreyson və onun arvadı Miranda Gilbertə övladlığa vermişdir. İzobelin sonrakı həyatı haqqında o bəllidir ki, o məktəbdə qrup rəhbəri olmuş və Trudi Petersonla dostluq etmişdir. Daha sonra o, fəaliyyətinə Dyuk Universitetində davam etmiş və burada fövqəltəbii qüvvələri öyrənməyə çalışmışdır. Həyatının sonrakı dövründə o, Alarik Zoltsmanla qarşılaşmış və evlənmişdir. Daha sonra o vampirlərin əhatəsinə düşmüş, DeymonSalvatoredən onu da vampirə çevirməyi xahiş etmişdir. Rəsmi olaraq İzobel ölmüş kimi qeydiyyata götürülmüş, Alarik isə onları birlikdə gördükdən sonra arvadının Deymon tərəfindən öldürüldüyünü güman edərək, qisas almaq qərarına gəlmişdir. Yelena bioloji anasının İzobel olduğunu öyrəndikdən sonra onu axtarmağa başlamış, lakin o mümkün qədər Yelenadan qaçmışdır. Lakin bir müddət sonra o, "Mystic Grill" barına gələrək burada Alariklə görüşür. O, söyləyir ki, qızı ilə görüşmək istəyir və şəhərdə ona mane olacaq hər kəsi öldürməyə hazırdır. İkinci sezonda məlum olur ki, İzobel qızını Klausdan qorumaq istəyir. O, Yelena ilə görüşərək, Deymondakı ay daşını alaraq ona verməsini istəyir. Yelena razılaşmadıqda isə Frenk və Çeridən istifadə edərək onun yaxınlarına ziyan vuracağını bildirir. Yelenanı qorxutmaq üçün Meti yaralayır, Ceremini isə qaçırtdırır. Yelena Deymonu daşı İzobelə qaytarmağa məcbur edə bilir. Yelena daşı İzobelə verir. O isə Yelenaya söyləyir ki, Deymon onu sevir. Con öyrəndikdə ki, İzobel Yelenanı qorumağa çalışır, onlar türbədə saxlanan vampirləri və Salvatore qardaşlarını öldürərək Yelenanı müdafiə etmək qərarına gəlirlər. Şəhəri tərk etməzdən əvvəl, İzobel Alariki məcbur edir ki, onu unutsun və etiraf edir ki, vampirə çevirilmək səhv addım idi. İkinci sezonda yenidən şəhərə dönən İzobel Cenanın evinə gələrək özünü Yelenanın anası kimi təqdim edir, lakin Yelena onu içəri dəvət etməkdən imtina edərək qapını üzünə örtür. Lakin növbəti gün Con İzobelə güvənərək onu evə dəvət edir. İzobel Yelenaya əgər istərsə onu Klaus təhlükəsindən uzaq yerə apara biləcəyini söyləsə də, Yelena imtina etdi. Daha sonra İzobel Ketrinlə görüşərək, Klausla danışdığını, Yelena və ay daşını ona verərək Ketrin üçün azadlıq alacağını söylədi. Bundan sonra Ketrindən Salvatore qardaşlarının evində olan ay daşını gətirməsini istədi. Daha sonra bəlli olur ki, İzobel qısqanclığı üzündən Condan Alarik və Cenanı ayırmasını istəmişdi. Sonra İzobel Elenanı onun özü üçün də məzar daşı qoyulmuş qəbirsanlığa gətirdi. Burada bəlli olur ki, izobel müxtəlif yollarla Yelenanın təhlükəsizliyini təmin etməyə çalışırmış. Qəbirsanlıqda İzobel Yelenaya insan olarkən onu tanımaq arzusunu bildirir. Daha sonra Madoksdan gələn telefon zəngi ilə Yelenanı azad buraxan İzobel barmağıdakı onu qoruyan üzüyü çıxararaq intihar etdi və günəş şüaları aıtənda yanaraq Yelenanın gözü qarşısında külə döndü. === Con Gilbert === Qreyson Gilbertin kiçik qardaşı Conatan "Con" Gilbert rolunu birinci və ikinci sezonda [[Devid Anders]] yaratmışdır. Gəncliyində qardaşı əmiləri Conatan Gilbertin gündəliyindən oxuduqlarına əsasən ona vampirlər haqqında danışmışdı. Gənc olarkən İzobel Flemminqlə əlaqəsi olan Conun bu əlaqədə qızı – Yelena Gilbert dünyaya gəlmişdi. Yelena uzun müddət atasının Con olduğunu bilməsə də, o həmişə qızını qorumağa çalışırdı. Birinci sezonun finalında Con evdə Ketrinin hücumuna məruz qalır və Ketrin onun barmağını kəsir. İkinci sezonda Yelenanın xahişi ilə Stefan Cona qızının onu burada görmək istəmədiyini bildirir. Daha sonra o, barmağındakı sehirli üzüyü, Ceremiyə bağışlayır və Mistik Follsu tərk edir. Lakin bir müddət sonra o, yenidən şəhərə qayıdır və Yelenanın bioloji atası olduğunu bildirir. === Elayca === Ən qədim vampirlərdən olan Elayca rolunu ikinci sezonda [[Daniel Gilz]] canlandırmışdır. Əvvəlcə Klaus vaxtilə Katerina Petrova (Ketrin Pirs) tərəfindən oğurlanmış ay daşını axtarır. Səkkizinci seriyada Elayca Rouzun çağırışıilə gəlir. O, Rouz və Trevor adlı iki vampirlə əlaqə saxlayır və bu yolla Petrova bənzərlərindən Yelenayla tanış olur. Daha sonra Trevor yüz il əvvəl Katerinanı gizlətdiyi üçün cəzalandırılır – başı kəsilərək öldürülür. Elayca başqa bir cadugərlər ailəsinin qızını qaçıraraq ata və qardaşı onun istəklərini həyata keçirməyə məcbur edir. İkinci sezonun sonunda Boni Bennet və valideynlərini öldürdüyünüə görə Klausa əsəbiləşmiş Elayca çevirilmə baş tutmamışdan əvvəl Klausu öldürmək qərarına gəlmişdilər. Lakin ritual zamnı Boni yüz cadugərin gücü ilə Klausu öldürmək istəyərkən Klaus Elaycaya valideynlərini öldürmədiyini və onların yanına apara biləcəyini söylədi. Elayca ona görə də Klausun öldürülməsinə icazə vermir, lakin Klaus tam şəkildə gücə malik olduqdan sonra Elaycanı öldürür. == Qonaq ulduzlar == Deymon və Stefanın qohumu Zak Salvatore rolunu birinci sezonun ilk beş seriyasında Kris Vilyam canladırır və sonra Zak Deymon tərəfindən öldürülür.<ref name="Ep105">{{cite episode|title=You're Undead To Me|series=The Vampire Diaries|credits=Kevin Bray (director) Sean Reycraft & [[Gabrielle Stanton]] (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2009-08-10|season=1|number=5}}</ref> Birinci sezonda xəbər jurnalisti Loqan Fil obrazı Kris. C. Conson tərəfindən yaradılmışdır. Onun Cena ilə qısa romantik münasibətləri olsa da, tezliklə Deymon tərəfindən öldürülür. Vampir kimi geri dönən Loqan bu dəfə Alarik tərəfindən öldürülür. Boninin nənəsi, güclü cadugər Şelia Bennet rolu birinci sezonda Cazmin Qay tərəfindən yaradılmışdır. O, Bonini qoruyur və gücünü idarə etməkdə ona kömək edir. O, vampirlərin türbəsini açmaq üçün gücünü həddən artıq sərf etdikdən sonra ölür. Annanın anası, vampir Pörl obrazı birinci sezonda Kelli Hyu tərəfindən yaradılmışdır. O, vampirlərin türbəsinə salınsa da, qızı tərəfindən xilas edilir və Con Gilbert tərəfindən öldürülür. Melinda Klark birinci sezonda Kelli Danovan rolunu canlandırmışdır. Kelli Met və Viki Danovanların anasıdır və o, qızı öldükdən sonra [[Mistik Folls]]a dönür.<ref name="Ep115">{{cite episode|title=A Few Good Men|series=The Vampire Diaries|credits=[[Joshua Butler]] (director) Brian Young (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2010-25-03|season=1|number=15}}</ref> Qardaşının ölümüdən sonra Mistik Follsa gələn, Taylerin əmisi [[canavar adam]] Meyson Lokvud rolunu ikinci sezonda Tayler Kinni canlandırmışdır. O, Mistik Follsa Ketrin tərəfindən ay daşını əldə etmək üçünü göndərilsə də, Salvatore qardaşları tərəfindən öldürülür. Loren Kohan ikinci sezonda vampir Rous rolunu oynamışdır. O, Yelenanı oğurlayaraq Elaycaya versə də, Yelena Stefan və Deymon tərəfindən xilas edilir. Bundan sonra qardaşlarla əlbir olan Rouz, Deymonla romantik əlaqə yaşayır. Lakin qısa müddət sonra canavar adam Culsun dişləməsi ilə ölür. Brayton Ceyms ikinci sezonda cadugər Luka Martin rolunu canlandırmışdır. O, əvvəlcə Boniylə dostlasa da, daha sonra bəlli olur ki, o və atası Elayca üçün işləyirmişlər. O, Deymon tərəfindən yandırılaraq öldürülür. Lukanın atası cadugər Cons Martin rolunu isə ikinci sezonda Rendi C. Qudvin canlandırmışdır. O, öz qızını müdafiə etmək üçün məcburən Elaycaya yardım edir.<ref name="Ep209">{{cite episode|title=Katerina|series=The Vampire Diaries|credits=J. Miller Tobin (director) Andrew Chambliss (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2010-11-11|season=2|number=09}}</ref> O, daha sonra Ketrin Pirs tərəfindən öldürülür.<ref name="Ep214">{{cite episode|title=The House Guest|series=The Vampire Diaries|credits=Michael Katleman (director) Caroline Dries (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2011-24-02|season=2|number=16}}</ref> İkinci sezonda şəhərə Meyson Lokvudun ölüm səbəbini araşdırmaq üçün gəlmiş canavar adam Culs obrazı Mişel MakManyus tərəfindən yaradılmışdır.<ref>{{cite web|url=http://uk.eonline.com/uberblog/watch_with_kristin/b214268_casting_scoop_meet_newest_vampire.html|title=Casting Scoop: Meet the Newest Vampire Diaries Hottie!|last=Dos Santos|first=Kristin|date=December 3, 2010|work=E! Online|accessdate=March 2, 2011}}</ref> O, gənc canavar adam Tayler Lokvudu tapır və ona kömək edir. Daha sonra Culs Klaus tərəfindən keçirilən ritualda qurban verilərək öldürülür. Otuz yaşlı xəbər jurnalisti olan və Deymona qarşı maraq hiss edən Endi Star rolu ikinci seonda Davn Olivieri tərəfindən yaradılmışdır.<ref name="Ep213">{{cite episode|title=Daddy Issues|series=The Vampire Diaries|credits=[[Joshua Butler]] (director) Kevin Williamson & Julie Plec (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2011-03-02|season=2|number=13}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.cwtv.com/shows/the-vampire-diaries Rəsmi veb saytı] * {{IMDb title|1405406|The Vampire Diaries}} == Həmçinin bax == [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]] {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Film personajları]] [[Kateqoriya:Ədəbi obrazların siyahısı]] [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] kn0plsiqsle4jf03vym4p372nctj1jy 0 241857 7865245 6833363 2024-11-27T03:10:07Z Gadir 136647 Gadir [[Mein Kampf]] səhifəsinin adını yönləndirmənin əksinə dəyişərək [[Mənim mübarizəm]] adlandırdı: Azərbaycancası belədir və nəşr də olunub bu adla 6644676 wikitext text/x-wiki {{Kitab | Adı = Mənim mübarizəm | Orijinal adı = {{Dil-de|Mein Kampf}} | Şəkil = Erstausgabe von Mein Kampf.jpg | Şəkil ölçüsü = 200 | İmza = | Müəllif = [[Adolf Hitler]] | Janr = Xatirə | Ölkə = [[Almaniya]] | Dil = [[alman dili]] | Orijinalın nəşri = 18 iyul 1925 | Tərcüməçi = | Rəssam = | Tərtibat = | Seriya = | Nəşriyyat = Eher Verlag | Nəşr = | Səhifə = 720 | Növ = | Tiraj = | Əvvəlki = | Sonrakı = | isbn = | Lib = }} {{Nasional-sosializm}} '''"Mein Kampf"''' ({{dil-az|Mənim mübarizəm}}) — [[Adolf Hitler]]in həyatını, siyasi baxışını və milliyətçi-sosialist fikirlərini açıqladığı bir kitabdır. [[Adolf Hitler|Hitler]] uğursuz qiyam qaldırıb həbs ediləndə [[Landsberq həbsxanası]]nda dostu [[Rudolf Hess]] tərəfindən qələmə alınmışdır. Kitab iki cilddədir. İlk cilddə, həyatını, siyasi baxışlarının dəyişilməsi yönümündə olan təsirləri, [[yəhudilər]] haqqındakı ilk fikirləri və bu fikirlərin hansı yöndə, necə inkişaf etdiyini, niyə bu fikirlərin əmələ gəldiyini, müharibə xatirələri də daxil olmaqla şəxsi xatirələrini və dövrünün sosial-siyasi bünövrəsini incələmişdir. İkinci cild isə [[Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası|NSDAP]]-ın partiya proqramı və ideal dövlət quruluşu üzərinə yazılmış bir doktrina olmaqla birlikdə, həmçinin, Almaniyanın irəlidəki dövrlərinə dönük fikirlər bəyan edərkən, kiçik nəsihətlər verdiyi bir kitabıdır. Eyni zamanda "Mənim mübarizəm", [[Adolf Hitler|Hitler]] tərəfindən [[Pivə qiyamı]]nda (9 noyabr 1923) həyatını itirmiş digər partiya üzvlərinə həsr edilmişdir. Bunlar; Alfarth Felix, Bauried Andreas, Casella Theodor, Faust Martin, Ehrlich Wilhelm, Hechenberger Ant, Korner Oskar, Khun Karl, Lefore Karl və Neubauer Kurtdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:1925-ci ilin kitabları]] [[Kateqoriya:Alman dilində kitablar]] [[Kateqoriya:Adolf Hitler]] 0232tru52lc75z3rsj3htduvk8hnpn1 7865254 7865245 2024-11-27T03:26:25Z Gadir 136647 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]], tərtibat 7865254 wikitext text/x-wiki {{Kitab | Adı = Mənim mübarizəm | Orijinal adı = {{Dil-de|Mein Kampf}} | Şəkil = Erstausgabe von Mein Kampf.jpg | Şəkil ölçüsü = 200 | İmza = | Müəllif = [[Adolf Hitler]] | Janr = Xatirə | Ölkə = [[Almaniya]] | Dil = [[alman dili]] | Orijinalın nəşri = 18 iyul 1925 | Tərcüməçi = | Rəssam = | Tərtibat = | Seriya = | Nəşriyyat = Eher Verlag | Nəşr = | Səhifə = 720 | Növ = | Tiraj = | Əvvəlki = | Sonrakı = | isbn = | Lib = }} {{Nasional-sosializm}} '''Mənim mübarizəm''' ({{dil-de|Mein Kampf}}) — [[Adolf Hitler]]in həyatını, siyasi baxışını və milliyətçi-sosialist fikirlərini açıqladığı bir kitabdır. [[Adolf Hitler|Hitler]] uğursuz qiyam qaldırıb həbs ediləndə [[Landsberq həbsxanası]]nda dostu [[Rudolf Hess]] tərəfindən qələmə alınmışdır. Kitab iki cilddədir. İlk cilddə, həyatını, siyasi baxışlarının dəyişilməsi yönümündə olan təsirləri, [[yəhudilər]] haqqındakı ilk fikirləri və bu fikirlərin hansı yöndə, necə inkişaf etdiyini, niyə bu fikirlərin əmələ gəldiyini, müharibə xatirələri də daxil olmaqla şəxsi xatirələrini və dövrünün sosial-siyasi bünövrəsini incələmişdir. İkinci cild isə [[Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası|NSDAP]]-ın partiya proqramı və ideal dövlət quruluşu üzərinə yazılmış bir doktrina olmaqla birlikdə, həmçinin, Almaniyanın irəlidəki dövrlərinə dönük fikirlər bəyan edərkən, kiçik nəsihətlər verdiyi bir kitabıdır. Eyni zamanda "Mənim mübarizəm", [[Adolf Hitler|Hitler]] tərəfindən [[Pivə qiyamı]]nda (9 noyabr 1923) həyatını itirmiş digər partiya üzvlərinə həsr edilmişdir. Bunlar; Alfarth Felix, Bauried Andreas, Casella Theodor, Faust Martin, Ehrlich Wilhelm, Hechenberger Ant, Korner Oskar, Khun Karl, Lefore Karl və Neubauer Kurtdur. [[Kateqoriya:1925-ci ilin kitabları]] [[Kateqoriya:Alman dilində kitablar]] [[Kateqoriya:Adolf Hitler]] bue06mo981uessgbcl8lb4o74sdmvvn 7865255 7865254 2024-11-27T03:26:48Z Gadir 136647 tərtibat 7865255 wikitext text/x-wiki {{Kitab | Adı = Mənim mübarizəm | Orijinal adı = {{Dil-de|Mein Kampf}} | Şəkil = Erstausgabe von Mein Kampf.jpg | Şəkil ölçüsü = 200 | İmza = | Müəllif = [[Adolf Hitler]] | Janr = Xatirə | Ölkə = [[Almaniya]] | Dil = [[alman dili]] | Orijinalın nəşri = 18 iyul 1925 | Tərcüməçi = | Rəssam = | Tərtibat = | Seriya = | Nəşriyyat = Eher Verlag | Nəşr = | Səhifə = 720 | Növ = | Tiraj = | Əvvəlki = | Sonrakı = | isbn = | Lib = }} {{Nasional-sosializm}} '''''Mənim mübarizəm''''' ({{dil-de|Mein Kampf}}) — [[Adolf Hitler]]in həyatını, siyasi baxışını və milliyətçi-sosialist fikirlərini açıqladığı bir kitabdır. [[Adolf Hitler|Hitler]] uğursuz qiyam qaldırıb həbs ediləndə [[Landsberq həbsxanası]]nda dostu [[Rudolf Hess]] tərəfindən qələmə alınmışdır. Kitab iki cilddədir. İlk cilddə, həyatını, siyasi baxışlarının dəyişilməsi yönümündə olan təsirləri, [[yəhudilər]] haqqındakı ilk fikirləri və bu fikirlərin hansı yöndə, necə inkişaf etdiyini, niyə bu fikirlərin əmələ gəldiyini, müharibə xatirələri də daxil olmaqla şəxsi xatirələrini və dövrünün sosial-siyasi bünövrəsini incələmişdir. İkinci cild isə [[Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası|NSDAP]]-ın partiya proqramı və ideal dövlət quruluşu üzərinə yazılmış bir doktrina olmaqla birlikdə, həmçinin, Almaniyanın irəlidəki dövrlərinə dönük fikirlər bəyan edərkən, kiçik nəsihətlər verdiyi bir kitabıdır. Eyni zamanda "Mənim mübarizəm", [[Adolf Hitler|Hitler]] tərəfindən [[Pivə qiyamı]]nda (9 noyabr 1923) həyatını itirmiş digər partiya üzvlərinə həsr edilmişdir. Bunlar; Alfarth Felix, Bauried Andreas, Casella Theodor, Faust Martin, Ehrlich Wilhelm, Hechenberger Ant, Korner Oskar, Khun Karl, Lefore Karl və Neubauer Kurtdur. [[Kateqoriya:1925-ci ilin kitabları]] [[Kateqoriya:Alman dilində kitablar]] [[Kateqoriya:Adolf Hitler]] f7e0ma2ac8cbr33bj8mbcba6dsr2xg9 0 245965 7865519 6640449 2024-11-27T07:50:34Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:İngiltərə astronomları]] əlavə olundu 7865519 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Edmund Halley |orijinal adı = {{Dil-en|Edmund Halley}} |digər adları = |şəkil = Edmund Halley.gif |şəklin ölçüsü = 200px |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 8.11.1656 |doğum yeri = [[İngiltərə]] |vəfat tarixi = 25.1.1742 |vəfat yeri = [[İngiltərə]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Edmund Halley''' ({{Dil-en|Edmund Halley}}, 8 noyabr 1656 – [[14 noyabr|25 yanvar]] 1742) – İngilis kral astronomu, riyaziyyatçısı, fiziki, demoqrafı, meteoroloqu və geofiziki. Edmund Halley din cəhətdən ateist olub. == Həyatı == Edmund Halley 1656-cı ildə Xaqqerston kəndində anadan olmuşdur. Müqəddəs Pavl adına məktəbdə oxumuşdur. 1673-cü ildə təhsilini Kral Kollecində Oksfordda davam etdirmişdir. Cənub yarımkürəsindəki olan ulduzlar haqqında öyrənmək məqsədilə 1673-cü ildə Müqəddəs Yelena adasına səfərə çıxır. 1678-ci ildə İngiltərəyə qayıdaraq "Cənub göy haqqında kataloq"u çap etdirir. Bu kataloqda Cənub yarımkürəsindəki 341 ulduz haqqında informasiya var idi. Həmçinin Halley Nyutonun yaxın dostu olmuşdur. 1703-cü ildə Oksford [[həndəsə]] kafedrasının rəhbəri olmuşdur. Qalley 1715-ci ildə elmi məqaləsində sirli obyekt olan dumanlardan yazmışdır. 1680–1682-ci illərdə iki işıqsaçan komet müşahidə edilmişdir. Halley 1716-cı ildə söyləmişdir ki, bu komet 1785-ci ildə yenidən görünəcəkdir. İohan Georg Paliç 1758-ci il 25 dekabrda bu kometi müşahidə etmişdir. Kometin yenidən qayıtmasının izah edən Qalley ilk dəfə olaraq [[İsaak Nyuton]]un [[Ümumdünya cazibə qanunu]]nun triumfal elmi izahını vermişdir. Ona görə də, bu kometa hal-hazırda Qalley quyruqulduzu və ya 1P adlanır. Halley ilk dəfə göstərmişdir ki, dumanlar işıqsaçan kosmik obyektdir. Ona 1720-ci ildə Qrinviç rəssədxanasında rəhbərlik vəzifəsi verilmişdir. Paris Elmlər Akademiyasının üzvü seçilmişdir. 1721-ci ildə fotometrik paradoks ideyasını kəşf etmişdir. Edmund Halley 1742-ci ildə Qrinviç şəhərində vəfat etmişdir. == Şərəfinə verilən adlar == * Qalley quyruq ulduzu * [[Ay]]da "Qalley" krateri * [[Mars]]da "Qalley" krateri * [[Antarktida]]da "Qalley" elmi stansiyası == Həmçinin bax == * [[Natural fəlsəfənin riyazi başlanğıcı]] == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Edmond Halley}} * [https://web.archive.org/web/20090815122927/http://astronomypage.narod.ru/halley.htm Эдмунд Галлей и его исследования.] * [http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=JHA..&year=%3F%3F%3F%3F&volume=..16&letter=.&db_key=PHY&page_ind=88&plate_select=NO&data_type=GIF&type=SCREEN_GIF&classic=YES M. Hoskin, Stukeley’s Cosmology and the Newtonian Origins of Olber’s Paradox, J. Hist. Astr., V.16, p. 77, 1985.] * [http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1942ASPL....4..103A Edmund Halley and Stellar Proper Motions] * [http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Halley.html Edmond Halley in MacTutor Archiv] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090213164959/http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/Halley.html |date=2009-02-13 }} [[Kateqoriya:İngiltərə astronomları]] [[Kateqoriya:Britaniya riyaziyyatçıları]] [[Kateqoriya:Britaniya astronomları]] [[Kateqoriya:Londonda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Londonda vəfat edənlər]] h6ujk2scp4fb0ldi5fu1x015dugohgl 0 246025 7864842 7526545 2024-11-26T15:56:26Z Mirkazım Bəy 303341 7864842 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{vikiləşdirmək}} {{Vəzifəli şəxs}} '''Hafiz Əsəd''' ({{dil-ar|حافظ الأسد}}; {{DVTY}}) — [[Suriya]]nın hərbi, siyasi və dövlət xadimi, Suriyanın müdafiə naziri (1966–1972), Suriyanın baş naziri (1970–1971), [[Suriya]] prezidenti (1971–2000), [[general]]. == Həyatı == 1930-cu ildə anadan olmuşdur. 1970–1971-ci ildə Suriya dövlətində baş nazir, 1971–2000-ci illərdə Suriya Prezidenti olmuşdur. 2000-ci ildə vəfat etmişdir. == Ailəsi == [[Bəşər Əsəd]]in atasıdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://virtualaz.org/last/63423 Heydər Əliyev Suriyanı xaosdan necə xilas etmişdi] {{Sosializm |vəziyyət=collapsed}} {{Suriya prezidentləri}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Suriya siyasətçiləri]] [[Kateqoriya:Suriya prezidentləri]] 8r9wkx0oz4ynxl1h43f3vlckn2dii1w 0 246140 7865474 7835226 2024-11-27T07:29:22Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ aqronomları]] əlavə olundu 7865474 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Nikolay İvanoviç Vavilov''' ({{dil-ru|Никола́й Ива́нович Вави́лов}}; {{DVTY}}) — [[Ruslar|rus]] əsilli [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] [[Genetika|genetiki]], [[Botanika|botaniki]] və [[Aqronomiya|aqronomu]]. Alim mədəni bitkilərin mənşəyi üzrə araşdırmalar aparmış, həyatını [[buğda]], [[qarğıdalı]] və sair [[Taxıl|taxıl bitkilərinin]] qida mənbəyi kimi inkişaf etdirilərək, bəşəriyyətin istifadəsinə verilməsinə həsr etmişdir.<ref>{{Cite journal | last1 = Shumnyĭ | first1 = V. K. | title = Two brilliant generalizations of Nikolai Ivanovich Vavilov (for the 120th anniversary) | journal = Genetika | volume = 43 | issue = 11 | pages = 1447–1453 | year = 2007 | pmid = 18186182}}</ref><ref>{{cite journal| last1 = Zakharov | first1 = I. A. | title = Nikolai I Vavilov (1887–1943) | doi = 10.1007/BF02703666 | journal = Journal of Biosciences | volume = 30 | issue = 3 | pages = 299–301 | year = 2005 | pmid = 16052067| s2cid = 20870892 |issn = 0250-5991}}</ref><ref>{{cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | title = Plant breeding giants. Burbank, the artist; Vavilov, the scientist | journal = Genetics | volume = 158 | issue = 4 | pages = 1391–1395 | year = 2001 | doi = 10.1093/genetics/158.4.1391 | pmid = 11514434 | pmc = 1461760}}</ref><ref>{{cite journal | last1 = Crow | first1 = J. F. | title = N. I. Vavilov, martyr to genetic truth | journal = Genetics | volume = 134 | issue = 1 | pages = 1–4 | year = 1993 | doi = 10.1093/genetics/134.1.1 | pmid = 8514123 | pmc = 1205417}}</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Cohen | first1 = B. M. | doi = 10.1007/BF02860048 | title = Nikolai Ivanovich Vavilov: The explorer and plant collector a | journal = Economic Botany | volume = 45 | pages = 38–46 | year = 1991 | s2cid = 27563223 }}</ref> == Elmi fəaliyyəti == Akademik Vavilov 1920-ci ildə ümumi Rusiya seleksiya qurultayında homoloji sıralar qanunu haqqında məruzə etdikdə professor V. V. Zelenski demişdir: "Bu tarixi bir qurultay oldu. Bioloqlar öz Mendeleyevini təbrik edə bilərlər". Bu fikir homoloji sıralar qanununun əsas mahiyyətini şərh edir. Mendeleyev cədvəlində bir sıraya düzülmüş elementlərin xassələri məlum olduqda həmin sıraya daxil ola biləcək, lakin hələ tapılmayan elementlərin də xarakter xüsusiyyətlərini əvvəlcədən qeyd etmək mümkündür. Vavilovun qanununa görə, bir fəsiləyə, məsələn, taxıllar fəsiləsinə mənsub olan bir növdə müəyyən bir mutasiya görünmüşsə, həmin fəsiləyə mənsub başqa cinslərdə və növlərdə də bu cür mutasiyaları gözləmək olar.<ref>Əli Hüseynov, Məcnun Babayev. "Məşhur biologiya alimləri", Bakı, "Maarif", 2002. səh.120</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar}} [[Kateqoriya:Rusiya bioloqları]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:Aclıqdan ölənlər]] [[Kateqoriya:Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin rəhbərləri]] [[Kateqoriya:London Kral Cəmiyyətinin əcnəbi üzvləri]] [[Kateqoriya:SSRİ aqronomları]] t2dxtftohtnobx2aimtkemm5a3z7655 0 256224 7865189 7861481 2024-11-26T22:50:51Z InternetArchiveBot 179784 4 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865189 wikitext text/x-wiki {{İqtisadiyyat}} '''İnstitusionizm''' — müasir mərhələdə postsosialist transformasiyasının nəzəri mənbəyi kimi də baxılır. O, iqtisadi təfəkkür və düşüncəni istiqamətləndirir.<ref>Li, Rita Yi Man and Li, Yi Lut (2013) The relationship between law and economic growth: A paradox in China Cities, Asian Social Science, Vol. 9, No. 9, pp. 19–30, https://ssrn.com/abstract=2290481</ref> Burada iqtisadi qərarların qəbulunda — institutlar, [[dövlət]], [[qanunçuluq]], ictimai təşkilatlar, strukturlar, ənənə və sair iqtisadi, qeyri-iqtisadi xarakterli təsisatlar mühüm rol oynayaraq, iqtisadi münasibətlər<ref>M. Klaes (2008). "transaction costs, history of," ''The New Palgrave Dictionary of Economics'', 2nd Edition. [http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_T000239&edition=current&q=transaction%20costs&topicid=&result_number=1 Abstract.] {{Wayback|url=http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_T000239&edition=current&q=transaction%20costs&topicid=&result_number=1 |date=20170928011355 }}</ref> şəbəkəsində əhəmiyyətini nümayiş etdirir. İqtisadi münasibətlərin subyektlərini, şəxsi maraqlarını öyrənməyə etiraz edən institusionizm ictimai motivlərə, insanların davranışlarına üz tutur və bazarın avtomatik tənzimlənməsi konsepsiyasını tənqid edir. ''İnstitutsionizm'' — siyasi, iqtisadi və sosial məsələlərin tədqiqində institutların (rəsmi və qeyri-rəsmi qaydalar, strukturlar və normativlər) rolunu vurğulayan nəzəriyyədir. <ref>Walton H. Hamilton (1919). "The Institutional Approach to Economic Theory," ''American Economic Review'', 9(1), Supplement, [https://www.jstor.org/pss/1814009 pp. 309–18]. Reprinted in R. Albelda, C. Gunn, and W. Waller (1987), ''Alternatives to Economic Orthodoxy: A Reader in Political Economy'', pp. [https://books.google.com/books?id=a58FF3ohIOQC&pg=PA204 204-] 12.</ref><ref>D.R. Scott, "Veblen not an Institutional Economist." ''The American Economic Review''. Vol. 23. No.2. June 1933. pp. 274–77.</ref>Bu yanaşma cəmiyyətlərin necə formalaşdığını, inkişaf etdiyini və dəyişdiyini anlamağa çalışır. İnstitutsionizm müxtəlif sahələrdə, o cümlədən siyasi elmlər, iqtisadiyyat və sosiologiyada geniş istifadə olunur. İnstitutsionizm müasir dünyada siyasət və iqtisadiyyatın anlaşılmasında mühüm yer tutur. Bu yanaşma institutların cəmiyyətlərin formalaşmasında və dəyişməsində əsas rol oynadığını göstərir.<ref name="Samuels2008">Warren J. Samuels ([1987] 2008). "institutional economics," '' The New Palgrave: A Dictionary of Economics ''. [http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_I000125&edition=current&q=institutional%20economics&topicid=&result_number=2 Abstract.] {{Wayback|url=http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_I000125&edition=current&q=institutional%20economics&topicid=&result_number=2 |date=20171013064650 }}</ref> == Əsas təsnifatı == === Klassik (tarixi) institutsionizm === İnstitutları tarixən inkişaf edən və cəmiyyətlərin formalaşmasında uzunmüddətli təsir göstərən strukturlar kimi qəbul edir. <ref>{{cite web|url=http://cepa.newschool.edu/het/schools/institut.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090319115301/http://cepa.newschool.edu/het/schools/institut.htm|url-status=dead|archive-date=19 March 2009|title=AMERICAN INSTITUTIONAL SCHOOL|date=19 March 2009|access-date=1 April 2018}}</ref>Tarixi hadisələrin və institutların inkişaf trayektoriyasını izah edir. "Patologiya asılılığı" ({{dil-en|path dependency}}) anlayışı ilə izah olunur. Yəni, keçmişdə qəbul edilmiş qərarlar gələcəkdəki inkişafı məhdudlaşdırır. === Yeni institutsionizm === Yeni institutsionizm (Neo-institutsionizm) XX əsrin sonlarında inkişaf etmişdir. İctimai davranış və institutlar arasındakı qarşılıqlı təsirə diqqət yetirir. Qanunvericilik, mədəni normlar, bazar mexanizmləri və digər institutların insanlar və təşkilatlar üzərindəki təsirini araşdırır.<ref name="Rutherford2008">Malcolm, Dewey and Reese Rutherford (2008). "institutionalism, old," '' The New Palgrave Dictionary of Economics '', 2nd Edition, v. 4, pp. 374–81. [http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_I000268&edition=current&q=&result_number=1 Abstract.] {{Wayback|url=http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_I000268&edition=current&q=&result_number=1 |date=20170928014106 }}</ref> === Sosioloji institutsionizm === İnstitutların yalnız rəsmi qurumlar deyil, həm də dəyərlər, <ref>{{cite book |last= Heilbroner |first= Robert |author-link= |year= 2000 |orig-year= 1953 |title= The Worldly Philosophers |edition= seventh |location= London |publisher= Penguin Books |isbn= 978-0-140-29006-6 |pages= 221, 228–33, 244|title-link= }}</ref>mədəniyyətlər və sosial normalar kimi qəbul edir. Sosial strukturların cəmiyyətlərin qərar qəbuletmə prosesindəki rolunu vurğulayır. == Rasional seçim institutsionizmi == İnsanların fərdi qərarlarını maksimum mənfəət əldə etmək üçün verdiklərini qəbul edir. İnstitutlar, fərdi qərar qəbuletməni strukturlaşdıran qaydalar sistemidir.<ref>Galbraith (1958) Chapter 2 (Although Galbraith claimed to coin the phrase 'conventional wisdom,' the phrase is used several times in a book by Thorstein Veblen that Galbraith might have read, ''The Instinct of Workmanship''.)</ref> == Tərifi və növləri == İnstitutlar, cəmiyyətin fəaliyyətini tənzimləyən və sosial münasibətləri strukturlaşdıran qayda və normalar toplusudur. İki əsas kateqoriyaya bölünür<ref>Veblen, Th. 1898 "Why is Economics Not an Evolutionary Science?", ''The Quarterly Journal of Economics'', '''12'''.</ref>: # Formal institutlar #* Qanunlar, konstitusiyalar, idarəetmə strukturları və təşkilatlar. #* Məsələn, məhkəmələr, parlamentlər, banklar<ref name="David Hamilton 1962. pp.309-317">David Hamilton, "Why is Institutional economics not institutional?" The American Journal of Economics and Sociology. Vol. 21. no. 3. July 1962. pp. 309–17.</ref>. # Qeyri-formal institutlar #* Sosial normativlər, mədəni dəyərlər, adətlər. #* Məsələn, ailə dəyərləri, qeyri-rəsmi iqtisadi sistemlər. == İnstitutsionizmin məşhur nümayəndələri == # [[Torsteyn Veblen]] — iqtisadiyyat və sosiologiyada klassik institutsionizmin banilərindən biri. # [[Duqlas Nort]] — yeni institutsionizmin inkişafına mühüm töhfə verən iqtisadçı. # [[Elinor Ostrom]] — qeyri-formal institutların və kollektiv idarəetmə mexanizmlərinin araşdırılması üzrə işləri ilə tanınır.<ref>Dean Lueck (2008). "property law, economics and," '' The New Palgrave Dictionary of Economics '', 2nd Edition. [http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_E000219&edition=current&q=%20Property%20rights&topicid=&result_number=2 Abstract.] {{Wayback|url=http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_E000219&edition=current&q=%20Property%20rights&topicid=&result_number=2 |date=20170321084728 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == *[http://cliodynamics.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=86&Itemid=1 Экономическая антропология сбережений. Историко-институциональный подход] *[https://web.archive.org/web/20080405233319/http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/veblen/econevol.txt T. Veblen: Why is Economics Not an Evolutionary Science?] * [https://web.archive.org/web/20080415053451/http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/veblen/ownersh T. Veblen: The Beginning of Ownership av Thorstein Veblen] * [https://web.archive.org/web/20071230133036/http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/veblen/busent/index.html T. Veblen: Theory of Business Enterprise] * [http://www.geoffrey-hodgson.info Geoffrey Hodgson's website] * [http://cepa.newschool.edu/het/schools/institut.htm American Institutional School] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090319115301/http://cepa.newschool.edu/het/schools/institut.htm |date=2009-03-19 }} * [http://www.mnc.net/norway/veblen.html Thorstein Veblen, Bibliography] * [https://web.archive.org/web/20070609124553/http://socserv2.mcmaster.ca/%7Eecon/ugcm/3ll3/veblen/leisure/index.html T. Veblen: The Leisureclass] {{iqtisadiyyat mövzularda}} {{İqtisadi təlim məktəbləri}} [[Kateqoriya:İnstitutsionizm| ]] 5gyyknp5afausf9tld9zfgsp3mohzsd 0 258764 7865424 7239674 2024-11-27T06:44:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Böyük Britaniya filoloqları]] əlavə olundu 7865424 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Vilyam Cons''' {{Dil-en|William Jones}}, 28 sentyabr 1746 – 27 aprel 1794) — [[Böyük Britaniya]] filoloqu. == Həyatı == == Yaradıcılığı == İki yüz il əvvəl Vilyam Cons (1746–1794) sanskrit yazıları ilə tanış olduqdan sonra yazırdı: "Sanskrit dili öz qədimliyindən asılı olmayaraq, qeyri-adi quruluşa — yunan dilindən mükəmməl, latın dilindən zəngin, ayrı-ayrılıqda hər birindən daha gözəl quruluşa malikdir, lakin bununla belə, sanskrit dili istər fel kökləri, istərsə də qrammatik formalar baxımından bu iki dilə o qədər yaxındır ki, belə yaxınlıq təsadüfün nəticəsi ola bilməzdi; bu qohumluq elə güclüdür ki, hər üç dili araşdıran filoloq mütləq bu qənaətə gəlməlidir ki, dillərin üçü də bəlkə artıq mövcud olmayan bir ümumi mənbədən doğub". Bu güman dillərin inkişafını vahid köklə bağlayan istiqamətin ilkin nümunələrindən sayıla bilər. Hind-Avropa dilçiliyinin nümayəndələri nəzərdən keçirdikləri bütün başqa dillərdə rast gəldikləri uyğun sözləri bir müddət Hind-Avropa protodilinə aid etməklə irqi üstünlük meylini nümayiş etdirmişlər. İlk dövrlərdə Hind-Avropa dil ailəsi I və II şəxs əvəzliklərinin, qohumluq bildirən və bədən üzvlərinin adlarını ifadə edən bir sıra sözlərin uyğunluğu əsasında yaradılırdı. Həm də bunu onunla əsaslandırmağa çalışırdılar ki, bu cür sözlər əsas lüğət fonduna daxil olan ən zəruri sözlərdir və bunlar — bu cür sözlər başqa dillərdən mənimsənilmir. == İstinadlar == == Həmçinin bax == == Xarici keçidlər == * [http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/books/read01.html The third anniversary discourse, on the Hindus] {{Vebarxiv|url=https://archive.today/20120805180647/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/books/read01.html |date=2012-08-05 }} Полный текст{{ref-en}} * [http://histling.nw.ru/linguists/D/jones_w1 Третий ежегодный доклад В. Джонса, президента Азиатского общества в Бенгалии] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070930224625/http://histling.nw.ru/linguists/D/jones_w1 |date=2007-09-30 }} Русский перевод предыдущего. * [https://web.archive.org/web/20100414222936/http://www.aaanet.org/sections/gad/history/020cannon.pdf Переписка лорда Монбоддо и Уильяма Джонса] {{ref-en}} [[Kateqoriya:Böyük Britaniya filoloqları]] [[Kateqoriya:Dilçilər]] kje2s7ft3pja0tflyr8xe83gf99gbbj 7865426 7865424 2024-11-27T06:44:19Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dilçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Böyük Britaniya dilçiləri]] əlavə olundu 7865426 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Vilyam Cons''' {{Dil-en|William Jones}}, 28 sentyabr 1746 – 27 aprel 1794) — [[Böyük Britaniya]] filoloqu. == Həyatı == == Yaradıcılığı == İki yüz il əvvəl Vilyam Cons (1746–1794) sanskrit yazıları ilə tanış olduqdan sonra yazırdı: "Sanskrit dili öz qədimliyindən asılı olmayaraq, qeyri-adi quruluşa — yunan dilindən mükəmməl, latın dilindən zəngin, ayrı-ayrılıqda hər birindən daha gözəl quruluşa malikdir, lakin bununla belə, sanskrit dili istər fel kökləri, istərsə də qrammatik formalar baxımından bu iki dilə o qədər yaxındır ki, belə yaxınlıq təsadüfün nəticəsi ola bilməzdi; bu qohumluq elə güclüdür ki, hər üç dili araşdıran filoloq mütləq bu qənaətə gəlməlidir ki, dillərin üçü də bəlkə artıq mövcud olmayan bir ümumi mənbədən doğub". Bu güman dillərin inkişafını vahid köklə bağlayan istiqamətin ilkin nümunələrindən sayıla bilər. Hind-Avropa dilçiliyinin nümayəndələri nəzərdən keçirdikləri bütün başqa dillərdə rast gəldikləri uyğun sözləri bir müddət Hind-Avropa protodilinə aid etməklə irqi üstünlük meylini nümayiş etdirmişlər. İlk dövrlərdə Hind-Avropa dil ailəsi I və II şəxs əvəzliklərinin, qohumluq bildirən və bədən üzvlərinin adlarını ifadə edən bir sıra sözlərin uyğunluğu əsasında yaradılırdı. Həm də bunu onunla əsaslandırmağa çalışırdılar ki, bu cür sözlər əsas lüğət fonduna daxil olan ən zəruri sözlərdir və bunlar — bu cür sözlər başqa dillərdən mənimsənilmir. == İstinadlar == == Həmçinin bax == == Xarici keçidlər == * [http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/books/read01.html The third anniversary discourse, on the Hindus] {{Vebarxiv|url=https://archive.today/20120805180647/http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/books/read01.html |date=2012-08-05 }} Полный текст{{ref-en}} * [http://histling.nw.ru/linguists/D/jones_w1 Третий ежегодный доклад В. Джонса, президента Азиатского общества в Бенгалии] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070930224625/http://histling.nw.ru/linguists/D/jones_w1 |date=2007-09-30 }} Русский перевод предыдущего. * [https://web.archive.org/web/20100414222936/http://www.aaanet.org/sections/gad/history/020cannon.pdf Переписка лорда Монбоддо и Уильяма Джонса] {{ref-en}} [[Kateqoriya:Böyük Britaniya filoloqları]] [[Kateqoriya:Böyük Britaniya dilçiləri]] ml2n9scwem0sd6zvkhq5ybb8ss72tw4 0 259518 7865759 7803432 2024-11-27T10:48:35Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Boks üzrə Dünya çempionları]] → [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] 7865759 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |adı = Məhəmmədrəsul Məcidov |şəkil = Boxing at the 2016 Summer Olympics, Majidov vs Arjaoui 20.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = <small>Məhəmmədrəsul Məcidov [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasında]]</small> |tam adı = Məhəmmədrəsul Məcidov |vətəndaşlıq = {{Bayraq|Rusiya}} [[Rusiya]] → <br /> {{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |doğum tarixi = 27.9.1986 |doğum yeri = [[Aquşa rayonu]], [[Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Dağıstan MSSR]] |boyu = 191 sm. (6 ft 7 in) |idman növü = Boks |karyera illəri = 2011–2017 |məşqçisi = [[Nəriman Abdullayev]] |komandası = |medallar = {{Medal yarışları|[[Fayl:Olympic rings without rims.svg|65x65px]] <br /> [[Yay Olimpiya Oyunları|Olimpiya Oyunları]]}} {{Bürüncmedal|[[2012 Yay Olimpiya Oyunları|2012 London]]|+91 Kq.}} {{Medal yarışları|[[Boks üzrə Dünya Çempionatı|Dünya Çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2011 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2011 Bakı]]|+91 Kq.}} {{Qızılmedal|[[2013 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2013 Almatı]]|+91 Kq.}} {{Qızılmedal|[[2017 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2017 Hamburq]]|+91 Kq.}} {{Medal yarışları|[[Avropa Oyunları]]}} {{Bürüncmedal|[[2015 Avropa Oyunları|2015 Bakı]]|+91 Kq.}} {{Medal yarışları|[[Boks üzrə Avropa Çempionatı|Avropa Çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2013 Boks üzrə Avropa Çempionatı|2013 Minsk]]|+91 Kq.}} {{Medal yarışları|Dövlət təltifləri}} {{"Tərəqqi" medalı}} <br /> {{Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu}} }} '''Məhəmmədrəsul Məcidov''' ({{DVTY}}) — 2011–2017-ci illərdə Azərbaycan yığmasının heyətində çıxış edən boksçu. Məhəmmədrəsul Məcidov 2012-ci ildə [[Birləşmiş Krallıq|Birləşmiş Krallığ]]ın [[London]] şəhərində baş tutan [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|XXXI Yay Olimpiya Oyunların]]ın bürünc medalına sahib olub. Məhəmmədrəsul Məcidov üç dəfə Dünya Çempionatının qalibi olan 14 idmançıdan biridir. Məhəmmədrəsul Məcidov birinci dəfə 2011-ci ildə baş tutan turnirin final görüşündə [[İngiltərə]] nümayəndəsi [[Entoni Coşua]] üzərində qələbə qazanaraq Dünya Çempionatının qalibi oldu. Daha sonra o, 2013-cü ildə [[Almatı]] şəhərində turnirin final görüşündə [[Qazaxıstan]] təmsilçisi [[İvan Dıçko|İvan Dıçxoya]] qalib gəldi və çempionatın qızıl medalına sahibi oldu. 2 il sonra [[Doha]] şəhərində baş tutan turnirdə zədə səbəbindən mübarizə apara bilməyən Məhəmmədrəsul Məcidov, 2017-ci ildə [[Hamburq]] şəhərində baş tutan turnirin həlledici görüşündə [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi Qamşıbəy Qunqabayevdən üstün olaraq üçüncü dəfə Dünya Çempionatının qalibi oldu. Məhəmmədrəsul Məcidov [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanında]] xidmətlərinə görə [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 31 avqust 2012-ci il tarixli 2399 nömrəli Sərəncamına əsasən [["Tərəqqi" medalı]] ilə, 29 iyun 2015-ci il tarixli Sərəncamına əsasən isə [[Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu|Azərbaycan Prezidentinin fəxri diplomu]] ilə təltif edilib. == Həyatı == Məhəmmədrəsul Yusuboviç Məcidov 1986-cı il sentyabrın 27-də [[Aquşa rayonu]]nun [[Urxuçimaxi]] qəsəbəsində anadan olub. Milliyyətcə [[Dargilər|dargidir]]. 2013-cü ilin iyununda ailə həyatı qurmuşdur.<ref name=":M63">{{cite news|title=Призер лондонской Олимпиады женится|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130619122704495.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130821000645/http://azerisport.com/boxing/20130619122704495.html|archivedate=2014-08-24|url-status=live}}</ref> == Karyerası == Məhəmmədrəsul Məcidov 2011-ci ilin 14–16 iyulunda [[Dağıstan]]ın [[Mahaçqala]] şəhərində baş tutan [[Məhəmməd-Salam Umarxanov]]un xatirəsinə həsr olunan beynəlxalq turnirdə mübarizə apardı.<ref name=":M01">{{cite news|title=Азербайджан против Бразилии и Германии|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110714120446643.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111105062509/http://azerisport.com/boxing/20110714120446643.html|archivedate=2011-11-05|url-status=live}}</ref> Turnirin yarım-final mərhələsində o, [[Rusiya]] Federasiyası nümayəndəsi Arslanbəy Mahmudova məğlub oldu və turnirin bürünc medalına sahibi oldu.<ref name=":M02">{{cite news|title=Обладатель олимпийской лицензии в полуфинале международного турнира|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110715125640271.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819145313/https://www.azerisport.com/boxing/20110715125640271.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M03">{{cite news|title=Азербайджанцы выходят в полуфинал международного турнира (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110715125917909.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111105062501/http://azerisport.com/boxing/20110715125917909.html|archivedate=2011-11-05|url-status=live}}</ref><ref name=":M04">{{cite news|title=Четыре бронзы из Махачкалы|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110717120115677.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819145315/https://www.azerisport.com/boxing/20110717120115677.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> === 2011-ci il: Dünya Çempionatında qələbə === [[Fayl:Final bouts of the 16th world boxing championship 6.jpg|thumb|295x295px|alt=|[[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]] Məhəmmədrəsul Məcidova [[2015 Boks üzrə Dünya Çempionatı|Dünya Çempionatın]]ın qızıl medalını təqdim edən zaman (8. oktyabr 2011)]] 2011-ci il sentyabrın 26-da [[Azərbaycan]]da Dünya Çempionatı başladı. Turnirdə mübarizə aparacaq Azərbaycan yığmasının heyətinə Məhəmmədrəsul Məcidov da cəlb edildi.<ref name=":M05">{{cite news|title=Азербайджан назвал состав на ЧМ в Баку|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110921014503378.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111105064513/http://azerisport.com/boxing/20110921014503378.html|archivedate=2011-11-05|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov turnirin təsnifat mərhələsindən azad idi.<ref name=":M06">{{cite news|title=Первые соперники Азербайджана на ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110925063820718.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819145321/https://www.azerisport.com/boxing/20110925063820718.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M07">{{cite news|title=Первые соперники азербайджанцев на ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110926102448871.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111105055231/http://azerisport.com/boxing/20110926102448871.html|archivedate=2011-11-05|url-status=live}}</ref> Onun 1/16 final mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə rəqibi [[Özbəkistan]] nümayəndəsi Sərdar Abdullayev oldu.<ref name=":M08">{{cite news|title=Алиев встретится с туркменом, Меджидов – с узбеком|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20110929102450120.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111105052628/http://azerisport.com/boxing/20110929102450120.html|archivedate=2011-11-05|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov görüşün 2-ci raundda rəqibini nojauta salaraq qələbə qazandı və turnirin 1/8 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M09">{{cite news|title=Меджидов послал узбека в нокаут и вышел в 1/8 финала (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111002121019797.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120206153729/http://azerisport.com/boxing/20111002121019797.html|archivedate=2012-02-06|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Kolumbiya]] təmsilçisi İsaias Mena oldu. Həmin görüşün 3-cü raundunda İsaias Mena mübarizəni davam edə bilmədi və referilər görüşü dayandırdı.<ref name=":M10">{{cite news|title=Две лицензии и четыре шанса на медаль ЧМ (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111004122254646.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111007143525/http://azerisport.com/boxing/20111004122254646.html|archivedate=2011-10-05|url-status=live}}</ref> Bununla da Məhəmmədrəsul Məcidov turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı. Bu mərhələdə o, [[Kuba]] nümayəndəsi Erislandi Savon ilə üz-üzə gəldi. Məhəmmədrəsul Məcidov görüşün 2-ci raundda rəqibini nojdauna salaraq qələbə qazandı və Dünya Çempionatının yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":M11">{{cite news|title=Меджидов и Мамедов приносят Азербайджану две лицензии (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111005120327231.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819145308/https://www.azerisport.com/boxing/20111005120327231.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Bununla o, həm də 2012-ci ildə baş tutaca [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasına]] da vəsiqə qazandı.<ref name=":M12">{{cite news|title=22-я лицензия Азербайджана|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20111005090845289.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819145310/https://www.azerisport.com/london2012/20111005090845289.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Finala gedən yolda Məhəmmədrəsul Məcidovun rəqibi [[Qazaxıstan]] təmsilçisi [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] oldu.<ref name=":M13">{{cite news|title=Меджидов встретится с казахом|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111005091113469.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819145309/https://www.azerisport.com/boxing/20111005091113469.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 16:9 hesabı ilə qələbə qazandı və Dünya Çempionatının final görüşünə vəsiqə qazandı.<ref name=":M14">{{cite news|title=Два азербайджанца вышли в финал ЧМ (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111007120555759.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120115081017/http://www.azerisport.com/boxing/20111007120555759.html|archivedate=2012-01-15|url-status=live}}</ref> Onun həlledici görüşdə rəqibi [[İngiltərə]] nümayəndəsi [[Entoni Coşua]] oldu.<ref name=":M15">{{cite news|title=Мамедов и Меджидов в борьбе за золото ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111008123152682.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111019003001/http://azerisport.com/boxing/20111008123152682.html|archivedate=2011-10-15|url-status=live}}</ref> Final görüşü gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutdu. Nəticədə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 22:21 hesabı ilə qələbə qazandı və Dünya Çempionatının qalibi oldu.<ref name=":M16">{{cite news|title=Меджидов чемпион мира, Мамедову досталось серебро (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111008124604756.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120115100717/http://azerisport.com/boxing/20111008124604756.html|archivedate=2012-01-15|url-status=live}}</ref> Bununla o, 8 ildən sonra Dünya Çempionatının qalibi olan birinci Azərbaycan idmançısı oldu.''<ref name=":M19">{{cite news|title=Снова золото, восемь лет спустя...|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111009121115227.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120115094748/http://azerisport.com/boxing/20111009121115227.html|archivedate=2012-01-15|url-status=live}}</ref>'' Sonuncu dəfə 2003-cü ildə [[Ağası Məmmədov]] bu uğura imza atmışdı.''<ref name=":M19" />'' Məhəmmədrəsul Məcidov müsahibəsində bunları bildirdi: ''"Mənim həyatımda belə anlar hələ olmamışdı. Bu sonsuz sevincdir. Hələ də Dünya çempionu olduğuma inanmıram. Bu Dünya Çempionatında beşinci görüşüm idi. Final ən çətin görüşüm oldu"''.<ref name=":M17">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Даже не верю, что стал чемпионом мира|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111008061417818.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819151110/https://www.azerisport.com/boxing/20111008061417818.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Təltifetmə mərasimi zamanı Dünya Çempionatının qızıl medalını Məhəmmədrəsul Məcidova [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]] təqdim elədi.<ref name=":M18">{{cite news|title=Ильхам Алиев вручил Меджидову золотую медаль|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111008055330159.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819151109/https://www.azerisport.com/boxing/20111008055330159.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Dünya Çempionatından sonra Məhəmmədrəsul Məcidov [[AIBA]] tərəfindən 2011-ci ilin ən yaxşı idmançısı seçildi.<ref name=":M20">{{cite news|title=Член сборной Азербайджана стал лучшим боксером мира|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111024113601846.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111025080822/http://azerisport.com/boxing/20111024113601846.html|archivedate=2011-10-25|url-status=live}}</ref><ref name=":M21">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов получил награду лучшего боксера года (ФОТО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20111128102755878.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819153515/https://www.azerisport.com/boxing/20111128102755878.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2011 Dünya Çempionatında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>02/10/2011</center> |{{Bayraq|UZB}} Sərdar Abdullayev |<center>'''RSC'''</center> |1/16 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>04/10/2011</center> |{{Bayraq|Kolumbiya}} İsaias Mena |<center>'''RSCI'''</center> |1/8 final mərhələsi |- |<center>3.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>05/10/2011</center> |{{Bayraq|Kuba}} Erislandi Savon |<center>'''RSCH'''</center> |1/4 final mərhələsi |- |<center>4.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>07/10/2011</center> |{{Bayraq|Qazaxıstan}} İvan Dıçxo |<center>'''16:9'''</center> |1/2 final mərhələsi |- |<center>5.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>08/10/2011</center> |{{Bayraq|İngiltərə}} Entoni Coşua |<center>'''22:21'''</center> | bgcolor="Gold"|'''qızıl medal qazandı''' |} </center> Məhəmmədrəsul Məcidov 2011-ci ilin nəticələrinə əsasən [[Gənclər və İdman Nazirliyi (Azərbaycan)|Gənclər və İdman Nazirliyi (GİN)]] tərəfindən və "Azerisport" idman portalı tərəfindən ilin ən yaxşı idmançısından biri seçildi.<ref name=":M22">{{cite news|title=Министерство выбрало лучших|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/news/20111223052202069.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819155018/https://www.azerisport.com/news/20111223052202069.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M23">{{cite news|title=Лучший спортсмен-2011 (ОПРОС)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/bestof2011/20111201042347547.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130820153309/http://azerisport.com/bestof2011/20111201042347547.html|archivedate=2014-08-20|url-status=live}}</ref><ref name=":M24">{{cite news|title=Спортивные герои-2011|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/news/20111231120957304.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130317172537/http://azerisport.com/news/20111231120957304.html|archivedate=2014-04-14|url-status=live}}</ref> Ona həm də [[Azərbaycan Prezidenti]] — [[Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi|Milli Olimpiya Komitəsinin (MOK)]] Prezidenti [[İlham Əliyev]] tərəfindən yeni mənzilin orderi də təqdim edildi.<ref name=":M25">{{cite news|title=Азербайджанские спортсмены получили квартиры|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/news/20111219120700306.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819155019/https://www.azerisport.com/news/20111219120700306.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> === 2012-ci il: London Olimpiadası === {{Əsas|Azərbaycan 2012 Yay Olimpiya Oyunlarında}} Məhəmmədrəsul Məcidov 2011-ci ilin mayında [[Belarus]]da baş tutan [[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]] V. Livensevin xatirəsinə həsr olunan beynəlxalq turnirdə mübarizə apardı.<ref name=":M26">{{cite news|title=Олимпийцев ждет Беларусь|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20120510011253492.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130317191926/http://azerisport.com/boxing/20120510011253492.html|archivedate=2014-04-14|url-status=live}}</ref><ref name=":M27">{{cite news|title=Двое продолжают, один вылетел|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20120517062817097.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819165021/https://www.azerisport.com/boxing/20120517062817097.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Turnirin final görüşündə o, məğlub oldu və turnirin gümüş medalına sahibi oldu.<ref name=":M28">{{cite news|title=Мамишзаде завоевал «минское золото»|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20120521105440141.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130317192912/http://azerisport.com/boxing/20120521105440141.html|archivedate=2014-04-14|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasından]] əvvəl Azərbaycan yığmasının heyətində [[Azərbaycan]], [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]], [[İtaliya]]da baş tutan təlim-məşq toplanışlarına qatıldı.<ref name=":M29">{{cite news|title=Азербайджанцы поехали в Майами|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20120111033446861.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819162617/https://www.azerisport.com/boxing/20120111033446861.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M30">{{cite news|title=Азербайджанцы поедут в Италию, а кубинцы тренируются в Габале|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20120622061822179.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819165022/https://www.azerisport.com/boxing/20120622061822179.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|XXXII Yay Olimpiya Oyunları]] 25 iyul-12 avqustda [[Birləşmiş Krallıq]]ın [[London]] şəhərində baş tutdu. Azərbaycan yığmasının heyətinə [[Elvin Məmişzadə]] (52 Kq.), [[Məhəmməd Abdulhəmidov]] (56 Kq.), [[Heybətulla Hacıəliyev]] (64 Kq.), [[Soltan Migitinov]] (75 Kq.), [[Vətən Hüseynli]] (81 Kq.), [[Teymur Məmmədov (boksçu)|Teymur Məmmədov]] (91 Kq.) və Məhəmmədrəsul Məcidov (+91 Kq.) daxil edildi.<ref name=":M31">{{cite news|title=Олимпийский состав Азербайджана (ВЕСЬ СПИСОК)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/20120718043515697.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121005014505/http://azerisport.com/olimpizm/20120718043515697.html|archivedate=2012-10-05|url-status=live}}</ref> 2011-ci ildə Dünya Çempionatının qalibi olan Məhəmmədrəsul Məcidov [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasın]]ın favoritlərindən biri hesab olunurdu.<ref name=":M32">{{cite news|title=Фавориты Лондона|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120703120915387.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220818103751/https://www.azerisport.com/london2012/20120703120915387.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Avqustun 1-də 1/8 final mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidovun rəqibi [[Konqo Demokratik Respublikası|Konqo DR]] nümayəndəsi Meji Mvamba oldu.<ref name=":M33">{{cite news|title=Азербайджанские боксеры узнали соперников на Олимпиаде|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120727095446530.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120729030737/http://azerisport.com/london2012/20120727095446530.html|archivedate=2012-08-28|url-status=live}}</ref> Görüşün birinci raundundan sonra Məhəmmədrəsul Məcidov 8:1 hesabı ilə üstün tərəf idi.<ref name=":M34" /> Növbəti raundda isə Məcidovun qüvvətli zərbəsindən sonra Mvambanın dəbilqəsi çıxdı və referilər görüşü dayandırdı.<ref name=":M34" /> Nəticədə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində vaxtından əvvəl qələbə qazandı və 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M34">{{cite news|title=Настоящий боксерский день Азербайджана (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120801121045946.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121103190803/http://azerisport.com/london2012/20120801121045946.html|archivedate=2012-11-02|url-status=live}}</ref><ref name=":M35">{{cite news|title=Досрочный бой Меджидова (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20120801082054514.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819171045/https://www.azerisport.com/photostory/20120801082054514.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Görüşdən sonra o, müsahibəsində bunları bildirdi: ''"Çalışacam turnirdə bacardığım qədər irəli gedim"''.<ref name=":M36">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Соперника из ДР Конго особо не знаю|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120801124745253.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819171034/https://www.azerisport.com/london2012/20120801124745253.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> Avqustun 6-da turnirdə 1/4 final mərhələsinin görüşləri baş tutdu. Məhəmmədrəsul Məcidovun bu mərhələdə rəqibi — 2011-ci ilin Avropa Çempionatının qalibi olan [[Rusiya]] Federasiyası nümayəndəsi Məhəmməd Ömərov oldu. Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşün birinci raundu heç-heçə başa çatdı — 4:4. Görüşün növbəti raundunda isə üstün tərəf Məhəmməd Ömərov oldu — 7:6. Üçüncü raundda zərbələrinin sayını artıran Məhəmmədrəsul Məcidov, raundda 7:3 hesabı ilə qalib gəldi. Bununla da ümumi nəticədə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 17:14 hesabı ilə qələbə qazandı və [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasın]]ın yarım-final mərhələsinə vəsiqə qazandı.<ref name=":M37">{{cite news|title=Меджидов оставил Россию без олимпийской медали в супертяжелом весе (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120806124451823.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121121044100/http://www.azerisport.com/london2012/20120806124451823.html|archivedate=2012-11-22|url-status=live}}</ref><ref name=":M38">{{cite news|title=Меджидов приносит Азербайджану пятую олимпийскую медаль (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20120807050258698.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121103185904/http://www.azerisport.com/photostory/20120807050258698.html|archivedate=2012-11-02|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi — [[2008 Yay Olimpiya Oyunları|2008-ci il Olimpiadasın]]ın qalibi, 2007 və 2009-cu illərin Dünya Çempionatının qalibi olan [[İtaliya]] nümayəndəsi [[Roberto Kammarelle]] oldu.<ref name=":M39">{{cite news|title=Азербайджан против Италии|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120807011404111.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121103190824/http://www.azerisport.com/london2012/20120807011404111.html|archivedate=2012-11-02|url-status=live}}</ref> [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasın]]ın yarım-final görüşləri avqustun 10-da baş tutdu. Yarım-final mərhələsinin birinci cütündə Məhəmmədrəsul Məcidov ([[Azərbaycan 2012 Yay Olimpiya Oyunları|Azərbaycan]]) və [[Roberto Kammarella]] ([[İtaliya 2012 Yay Olimpiya Oyunları|İtaliya]]), digər cütündə isə [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] ([[Qazaxıstan 2012 Yay Olimpiya Oyunları|Qazaxıstan]]) və [[Entoni Coşua]] ([[Birləşmiş Krallıq 2012 Yay Olimpiya Oyunları|Birləşmiş Krallıq]]) üz-üzə gəlirdi. Görüşün birinci raundunda Məcidov rəqibindən üstün oldu — 6:4. Görüşün növbəti raundunda isə Kammarella zərbələrinin sayını artırdı və hesabı bərabərləşdirdi — 4:6. Görüşün üçüncü raundu isə gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutdu. Nəticədə referilərin mübahisəli qərarına əsasən [[Roberto Kammarelle]] görüşün qalibi elan edildi — 3:2.<ref name=":M40">{{cite news|title=Меджидов вне олимпийского финала (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120810122427087.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140805160039/http://azerisport.com/london2012/20120810122427087.html|archivedate=2014-08-05|url-status=live}}</ref><ref name=":M43">{{cite news|title=И Меджидов проиграл итальянцу (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20120811041113430.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120812032737/http://www.azerisport.com/photostory/20120811041113430.html|archivedate=2012-08-12|url-status=live}}</ref> Avqustun 11-də [[Azərbaycan Boks Federasiyası|ABF]] tərəfindən Məhəmmədrəsul Məcidov və [[Roberto Kammarelle]] görüşünün nəticəsi barədə apellyasiya verilsə də, AIBA tərəfindən rədd edildi.<ref name=":M41">{{cite news|title=Азербайджан подал апелляцию на победу Каммарелле над Меджидовым|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120811013759087.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153343/https://www.azerisport.com/london2012/20120811013759087.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref><ref name=":M42">{{cite news|title=Обе апелляции Азербайджана отклонены|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120811035630120.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140805154158/http://azerisport.com/london2012/20120811035630120.html|archivedate=2014-08-05|url-status=live}}</ref> Bununla da Məhəmmədrəsul Məcidov [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|XXXII Yay Olimpiya Oyunların]]ın bürünc medalına sahib oldu.<ref name=":M44">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов получил бронзовую медаль (ФОТО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120813120634743.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140804213135/http://azerisport.com/london2012/20120813120634743.html|archivedate=2014-08-04|url-status=live}}</ref> Yarım-final mərhələsinin digər görüşündə [[Entoni Coşua]], [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] üzərində qələbə qazandı və final görüşünə vəsiqə qazandı. Həlledici görüşdə isə [[Entoni Coşua]], [[Roberto Kammarelle]]dən üstün oldu (18+:18) və [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasın]]ın qızıl medalına sahib oldu. Azərbaycan yığmasının baş məşqçisi Nəriman Abdullayev müsahibəsində ''"Məhəmmədrəsul Məcidovun ədalətsiz qərarla üzləşdiyini"'' bildirdi.<ref name=":M45">{{cite news|title=Нариман Абдуллаев: Может, Магомедрасул и недоработал в третьем раунде…|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120811040152578.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140805155605/http://azerisport.com/london2012/20120811040152578.html|archivedate=2014-08-05|url-status=live}}</ref> 2003-cü il Dünya Çempionatının qalibi olan [[Ağası Məmmədov]] isə müsahibəsində ''"Məhəmmədrəsul Məcidovun Roberto Kamamrelledən daha üstün olduğunu"'' bildirdi.<ref name=":M46">{{cite news|title=Агаси Мамедов: Наших боксеров засудили в полуфинале|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/london2012/20120812080347519.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140804210843/http://azerisport.com/london2012/20120812080347519.html|archivedate=2014-08-04|url-status=live}}</ref> [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasından]] sonra isə Məhəmmədrəsul Məcidov bunları bildirdi: ''"Hamı Olimpiadanın medalına sahib ola bilmir. Elə idmançılar var, ümumiyyətlə turniri medalsız başa vurdular. Bürünc medal qazandığım üçün şadam əlbəttə. Çalışacam bundan sonra nəticələrimi daha da yaxşılaşdırım"''.<ref name=":M47">{{cite news|title=Магомедрасул МЕДЖИДОВ: Ну вот теперь можно и отдохнуть|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20120825123623262.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130317193258/http://azerisport.com/boxing/20120825123623262.html|archivedate=2014-04-18|url-status=live}}</ref> [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 31 sentyabr 2012-ci il tarixli 2399 nömrəli Sərəncamına əsasən [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|XXX Yay Olimpiya Oyunlarında]] qazandığı nailiyyətlərə və [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanında]] xidmətlərinə görə Məhəmmədrəsul Yusuboviç Məcidov [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif edildi.<ref name=":M48">{{cite news|title=Ильхам Алиев встретился со спортсименами|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/20120901125550433.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121005014705/http://azerisport.com/olimpizm/20120901125550433.html|archivedate=2012-10-05|url-status=live}}</ref> <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2012 Olimpiya Oyunlarında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>01/08/2012</center> |{{Bayraq|Konqo DR}} Meji Mvamba |<center>'''RSC'''</center> |1/8 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>06/08/2012</center> |{{Bayraq|Rusiya}} Məhəmməd Ömərov |<center>'''17:4'''</center> |1/4 final mərhələsi |- |<center>3.</center> | bgcolor="#FF9273"|<center>Məğ.</center> |<center>10/08/2012</center> |{{Bayraq|İtaliya}} Roberto Kammarelle |<center>'''12:13'''</center> | bgcolor="#CC9966"|'''bürünc medal qazandı''' |} </center> === 2013-cü il: Almatıda Dünya çempionluğu === Məhəmmədrəsul Məcidov 2013-cü ilin martında baş tutan "İpəl Yolu" beynəlxalq turnirdə mübarizə apardı.<ref name=":M50">{{cite news|title=«Шелковый путь» пройдет в Баку без участия олимпийского призера|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130304053431697.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130313143358/http://azerisport.com/boxing/20130304053431697.html|archivedate=2014-04-14|url-status=live}}</ref> 8 aydan sonra birinci dəfə rinqə çıxan Məhəmmədrəsul Məcidov, turnirin final görüşündə qalib gəldi və turnirin qızıl medalına sahibi oldu<ref name=":M51">{{cite news|title=«Два боя мало для этого боксера»|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130308113139950.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130310084519/http://azerisport.com/boxing/20130308113139950.html|archivedate=2014-04-10|url-status=live}}</ref><ref name=":M52">{{cite news|title=15 медалей Азербайджана на международном турнире (ФОТО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130310023240882.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130311172902/http://www.azerisport.com/boxing/20130310023240882.html|archivedate=2014-04-11|url-status=live}}</ref> 2013-cü ilin əsas turnirindən biri 1–8 iyunda [[Belarus]]da baş tutan Avropa Çempionatı idi. Bu turnir Məhəmmədrəsul Məcidov üçün Olimpiadadan sonra birinci ciddi sınaq idi.<ref name=":M53">{{cite news|title=Азербайджан заявил на чемпионат Европы 9 боксеров|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130527084827860.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153343/https://www.azerisport.com/boxing/20130527084827860.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Avropa Çempionatının təsnifat mərhələsindən azad olan Məhəmmədrəsul Məcidov, iyunun 5-də rinqə çıxdı.<ref name=":M54">{{cite news|title=Азербайджан узнал соперников по ЕВРО|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130601022648120.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153344/https://www.azerisport.com/boxing/20130601022648120.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> 1/4 final mərhələsi çərçivəsində baş tutan görüşdə onun rəqibi [[Rumıniya]] nümayəndəsi Mihai Nistor oldu. Həmin görüşdə təmiz qələbə qazanan Məhəmmədrəsul Məcidov, Avropa Çempionatının yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":M55">{{cite news|title=Четверо боксеров сборной Азербайджана вышли в полуфинал ЧЕ (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130604074444377.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130609041636/http://azerisport.com/boxing/20130604074444377.html|archivedate=2014-06-04|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə o, [[2004 Yay Olimpiya Oyunları|2004-cü il Afina Olimpiadasın]]ın finalçısı olan [[Belarus]] təmsilçisi [[Victor Zuyev]] ilə üz-üzə gəldi. Görüşdən əvvəl Məcidov müsahibəsində bunları bildirdi: ''"Ev sahibi dövlətin idmançı ilə görüşlərdə referilər daim onların tərəfində olur. Çalışacam rəqibim üzərində təmiz qələbə qazanım"''.<ref name=":M56">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Знаю, что судьи бывают на стороне хозяев|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130606115332750.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153345/https://www.azerisport.com/boxing/20130606115332750.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> İyunun 7-də baş tutmalı olan görüşdə, [[Belarus]] təmsilçisi [[Victor Zuyev]] gözündə olan problemlərə görə mübarizə apara bilmədi. Bununla da Məhəmmədrəsul Məcidov Avropa Çempionatının final görüşünə vəsiqə qazandı.<ref name=":M57">{{cite news|title=Мамедов и Меджидов в финале ЕВРО, Ализаде и Мамишзаде взяли бронзу (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130607051720964.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130813225945/http://www.azerisport.com/boxing/20130607051720964.html|archivedate=2014-08-14|url-status=live}}</ref> Həlledici görüşdə onun rəqibi 2011-ci il Avropa Çempionatının qalibi olan [[Rusiya]] Federasiyası nümayəndəsi Sergey Kuzmin oldu.<ref name=":M58">{{cite news|title=Два «золотых» шанса Азербайджана на ЕВРО|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130608073521029.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130609190038/http://azerisport.com/boxing/20130608073521029.html|archivedate=2014-06-04|url-status=live}}</ref> Həmid görüşdə rəqibindən üstün olan Məhəmmədrəsul Məcidov, 3:0 hesabı ilə qalib gəldi və Avropa Çempionatının qalibi oldu.<ref name=":M59">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов - чемпион Европы!|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130608032133161.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130613145414/http://azerisport.com/boxing/20130608032133161.html|archivedate=2014-06-14|url-status=live}}</ref><ref name=":M60">{{cite news|title=Меджидов – чемпион Европы (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20130608071226599.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130611054503/http://azerisport.com/photostory/20130608071226599.html|archivedate=2014-06-11|url-status=live}}</ref><ref name=":M61">{{cite news|title=Меджидов – в золоте, Мамедов – в серебре|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130608071419529.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130611054357/http://azerisport.com/boxing/20130608071419529.html|archivedate=2014-06-11|url-status=live}}</ref> 2 il ərzində həm Dünya Çempionatının, həm də Avropa Çempionatının qalibi olan Məhəmmədrəsul Məcidov, əsas məqsədinin 2016-cı il Olimpadasında qızıl medal qazanmaq olduğunu bildirdi.<ref name=":M62">{{cite news|title=Магомедрасул МЕДЖИДОВ: Мечта – победить на Олимпиаде|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20130610072139984.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130820223749/http://azerisport.com/boxing/20130610072139984.html|archivedate=2014-08-20|url-status=live}}</ref> <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2013 Avropa Çempionatında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>05/06/2013</center> |{{Bayraq|Rumıniya}} Mihai Nistor |<center>'''RSC'''</center> |1/4 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>07/06/2013</center> |{{Bayraq|Belarus}} Victor Zuyev |<center>'''WO'''</center> |1/2 final mərhələsi |- |<center>3.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>08/06/2013</center> |{{Bayraq|Rusiya}} Sergey Kuzmin |<center>'''3:0'''</center> | bgcolor="Gold"|'''qızıl medal qazandı''' |} </center> 2013-cü ilin əsas turniri [[Qazaxıstan]]ın [[Almatı]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatı oldu.<ref name=":M64">{{cite news|title=Азербайджан назвал состав на ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131002114738606.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153345/https://www.azerisport.com/boxing/20131002114738606.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Son Dünya Çempionatının qalibi olan Məhəmmədrəsul Məcidov, titulunu qorumağa iddialı idi.<ref name=":M65">{{cite news|title=Магомедрасул МЕДЖИДОВ: Моя цель – золотая медаль, иначе и быть не может|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131009031159921.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131014183256/http://azerisport.com/boxing/20131009031159921.html|archivedate=2014-10-14|url-status=live}}</ref><ref name=":M66">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Намерен учиться новым приемам|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131009095827483.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140227013803/http://azerisport.com/boxing/20131009095827483.html|archivedate=2014-02-28|url-status=live}}</ref><ref name=":M68">{{cite news|title=Кому улыбнется казахский ринг?|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131013070023877.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131015121626/http://azerisport.com/boxing/20131013070023877.html|archivedate=2014-10-15|url-status=live}}</ref> [[Baluan Şolaq adına İdman və Mədəniyyət Sarayı]]nda baş tutan turnirdə o, güclülərin yarım-qrupunda mübarizə apardı. Bu qrupun əsas favoritləri Məhəmmədrəsul Məcidov və [[İtaliya]] nümayəndəsi [[Roberto Kammarelle]] idi. Təsnifat mərhələsindən azad olan Məhəmmədrəsul Məcidovun 1/8 final mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə rəqibi [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] nümayəndəsi Lenroy Tompson oldu.<ref name=":M67">{{cite news|title=Боксеры сборной Азербайджана узнала своих первых соперников на ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131013053745898.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131015121621/http://azerisport.com/boxing/20131013053745898.html|archivedate=2014-10-15|url-status=live}}</ref> Həmin görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M69">{{cite news|title=Исаев, Меджидов и Мамишзаде в четвертьфинале ЧМ (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131021070146422.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131024002135/http://azerisport.com/boxing/20131021070146422.html|archivedate=2014-10-24|url-status=live}}</ref><ref name=":M71">{{cite news|title=Три боксера Азербайджана – в четвертьфинале ЧМ (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20131023075924369.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140222110356/http://www.azerisport.com/photostory/20131023075924369.html|archivedate=2014-02-22|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə o, [[Rusiya]] Federasiyası nümayəndəsi Məhəmməd Ömərov ilə üz-üzə gəldi. Məcidov, Ömərovu 2012-ci ildə [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasında]] məğlub eləmişdi. Bu səfərdə görüşdə üstün tərəf Məhəmmədrəsul Məcidov oldu.<ref name=":M70">{{cite news|title=Три боксера Азербайджана вышли в полуфинал ЧМ (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131022082328239.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140228051249/http://azerisport.com/boxing/20131022082328239.html|archivedate=2014-02-28|url-status=live}}</ref><ref name=":M72">{{cite news|title=Челябиев, Мамедов и Меджидов – в полуфинале ЧМ (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20131024053045643.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131031173919/http://azerisport.com/photostory/20131024053045643.html|archivedate=2014-10-30|url-status=live}}</ref> Bununla da o, Dünya Çempionatının yarım-final mərhələsinə adladı. Bu mərhələdə onun rəqibi [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|London Olimpiadasında]] məğlub olduğu [[İtaliya]] nümayəndəsi [[Roberto Kammarelle]] oldu. Prinsipial görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və Dünya Çempionatının final görüşünə vəsiqə qazandı. Görüşdən sonra o, müsahibəsində ''"görüşün ağır olduğunu"'' və ''"London Olimpiadasında yaşadığı məğlubiyyətin revanşını aldığını"'' bildirdi.<ref name=":M75">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Хочу стать чемпионом мира во второй раз|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131026090248425.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140228042122/http://azerisport.com/boxing/20131026090248425.html|archivedate=2014-02-28|url-status=live}}</ref> Həlledici görüşdə onun rəqibi [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|2012-ci il London Olimpiadasın]]ın bürünc medalına sahib olan [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] oldu. Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşün birinci raundunda qalib gələn tərəf [[İvan Dıçko|Dıçxo]] oldu. Növbəti raundda da üstün tərəf [[İvan Dıçko|Dıçxo]] idi. Sonuncu raundda isə toparlanmağı bacaran Məhəmmədrəsul Məcidov, zərbələrinin sayını artırdı və görüşün sonlarında rəqibini nojauta salaraq qələbə qazandı. Bununla da Məhəmmədrəsul Məcidov növbəti dəfə Dünya Çempionatının qalibi oldu.<ref name=":M73">{{cite news|title=Челябиев и Меджидов стали чемпионами мира (ОБНОВЛЕНО)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131025070847691.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153345/https://www.azerisport.com/boxing/20131025070847691.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref><ref name=":M76">{{cite news|title=Челябиев и Меджидов получают свои награды (ФОТОРЕПОРТАЖ)|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20131027062141641.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153345/https://www.azerisport.com/photostory/20131027062141641.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov 2 dəfə Dünya Çempionatının qalibi olan birinci Azərbaycan idmançısı olaraq tarixə düşdü.<ref name=":M77">{{cite news|title=Золотые парни азербайджанского бокса|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131028064514361.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153345/https://www.azerisport.com/boxing/20131028064514361.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Görüşdən sonra o, müsahibəsində bunları bildirdi: ''"Qələbə qazandığım üçün şadam. ABF mənim üçün bütün şəraiti yaratmışdı və mənim qızıl medalın bir addımlığımda məğlub olmağım, doğru olmazdı"''.<ref name=":M74">{{cite news|title=«Сегодня у папы день рождения. Вот я и сделал ему подарок, став чемпионом мира»|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131026070554101.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131030230811/http://azerisport.com/boxing/20131026070554101.html|archivedate=2014-10-30|url-status=live}}</ref><ref name=":M78">{{cite news|title=Магомедрасул МЕДЖИДОВ: Во время финального боя понимал, что надо все решить здесь и сейчас|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20131029120050960.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825153348/https://www.azerisport.com/boxing/20131029120050960.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov 2013-cü ilin nəticələrinə əsasən [[Gənclər və İdman Nazirliyi (Azərbaycan)|Gənclər və İdman Nazirliyi (GİN)]] tərəfindən və "Azerisport" idman portalı tərəfindən ilin ən yaxşı idmançısından biri seçildi.<ref name=":M79">{{cite news|title=Определены лучшие спортсмены Азербайджана по итогам 2013 года|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/20131223083600370.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140715222912/http://azerisport.com/olimpizm/20131223083600370.html|archivedate=2014-08-15|url-status=live}}</ref><ref name=":M80">{{cite news|title=Читатели azerisport.com выбрали героев года|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/thebestof2013/20131226121106575.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415100959/https://www.azerisport.com/thebestof2013/20131226121106575.html|archivedate=2022-04-15|url-status=live}}</ref> <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2013 Dünya Çempionatında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>22/10/2013</center> |{{Bayraq|ABŞ}} Lenroy Tompson |<center>'''3:0'''</center> |1/8 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>23/10/2013</center> |{{Bayraq|Rusiya}} Məhəmməd Ömərov |<center>'''3:0'''</center> |1/4 final mərhələsi |- |<center>3.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>25/10/2013</center> |{{Bayraq|İtaliya}} Roberto Kammarelle |<center>'''3:0'''</center> |1/2 final mərhələsi |- |<center>4.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>26/10/2013</center> |{{Bayraq|Qazaxıstan}} İvan Dıçxo |<center>'''KO'''</center> | bgcolor="Gold"|'''qızıl medal qazandı''' |} </center> === 2015-ci il: Avropa Oyunları və ciddi zədə === 2014-cü il ərzində Dünya və Avropa Çempionatları baş tutmadığı üçün Məhəmmədrəsul Məcidov, il ərzində beynəlxalq turnirlərdə mübarizə aparmadı. [[Fayl:Ilham Aliyev and Magomedrasul Majidov (2015).jpg|thumb|320x320px|alt=|[[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]] Məhəmmədrəsul Məcidova [[Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu|Azərbaycan Prezidentinin fəxri diplomunu]] təqdim edən zaman (29 iyun 2015-ci il)]] Məhəmmədrəsul Məcidov Azərbaycan yığmasının heyətində 2015-ci ilin martında [[İtaliya]]da, mayında isə [[Meksika|Mexicoda]] baş tutan təlim-məşq toplanışlarında oldu.<ref name=":M81">{{cite news|title=Азербайджан определяет состав на Евроигры в Италии|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150316133128116.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150418154243/http://azerisport.com/baku2015/20150316133128116.html|archivedate=2015-04-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M82">{{cite news|title=Сборная Азербайджана начала сборы в Мексике|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20150505174451335.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150507024517/http://azerisport.com/boxing/20150505174451335.html|archivedate=2015-05-08|url-status=live}}</ref> Təlim-məşq toplanışlarının əsas məqsədi iyunda [[Avropa Oyunları]]na, sentyabrda isə Dünya Çempionatına hazırlıq idi.<ref name=":M85">{{cite news|title=Рок заявил о готовности азербайджанских боксеров к Евроиграм|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20150610123644267.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151017125830/http://azerisport.com/boxing/20150610123644267.html|archivedate=2015-10-18|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov 12–28 iyunda baş tutan [[2015 Avropa Oyunları|I Avropa Oyunlarında]] mübarizə aparacaq Azərbaycan yığmasının heyətinə cəlb edildi.<ref name=":M83">{{cite news|title=Азербайджан назвал состав боксеров на Европейские игры|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150604003606532.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160815162713/http://azerisport.com/baku2015/20150604003606532.html|archivedate=2016-08-15|url-status=live}}</ref><ref name=":M84">{{cite news|title=Весь состав сборной Азербайджана на Евроигры|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150607021106904.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220806115256/https://www.azerisport.com/baku2015/20150607021106904.html|archivedate=2022-08-06|url-status=live}}</ref> Təsnifat mərhələsindən azad olan Məhəmmədrəsul Məcidov, iyunun 19-da rinqə çıxdı. 1/8 final mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə onun rəqibi [[Gürcüstan]] nümayəndəsi Mixeil Baxtidze oldu. Həmin görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəibi üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və [[Avropa Oyunları]]nın 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M86">{{cite news|title=Алиев, Мамедов и Меджидов победили|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150619102714202.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150622084755/http://azerisport.com/baku2015/20150619102714202.html|archivedate=2015-06-22|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə o, iyunun 22-də [[Türkiyə]] təmsilçisi Əli Ərən Dəmirəzən ilə üz-üzə gəldi. Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov 3:0 hesabı ilə qalib gəldi və turnirin yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":M87">{{cite news|title=Четверо боксеров Азербайджана вышли в полуфинал|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150622140740005.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150629030155/http://azerisport.com/baku2015/20150622140740005.html|archivedate=2015-06-28|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Rusiya]] Federasiyası nümayəndəsi Həsən Hümbətov oldu. İyunun 25-də baş tutmalı olan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov mübarizə aparmadı. Buna səbəb onun hələ turnirdən əvvəl zədəli olması, turnir zamanı isə zədəsinin daha da şiddətlənməsi oldu.<ref name=":M88">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов прекратил участие на Евроиграх|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150624135903836.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150828053931/http://azerisport.com/baku2015/20150624135903836.html|archivedate=2015-08-28|url-status=live}}</ref> Bununla da Məhəmmədrəsul Məcidov [[2015 Avropa Oyunları|I Avropa Oyunların]]ın bürünc medalına sahib oldu.<ref name=":M89">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов не вышел на церемонию награждения|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150626203904673.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150917152914/http://azerisport.com/baku2015/20150626203904673.html|archivedate=2015-08-18|url-status=live}}</ref> [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 29 iyun 2015-ci il tarixli 1307 nömrəli Sərəncamına əsasən [[2015 Avropa Oyunları|I Avropa Oyunlarında]] qazandığı nailiyyətlərə və [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanında]] xidmətlərinə görə Məhəmmədrəsul Yusuboviç Məcidov [[Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu|Azərbaycan Prezidentinin fəxri diplomu]] ilə təltif edildi.<ref name=":M90">{{cite news|title=Президент Азербайджана наградил Мехрибан Алиеву, Азада Рагимова и чемпионов Евроигр|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/baku2015/20150629192148132.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180414200147/http://www.azerisport.com/baku2015/20150629192148132.html|archivedate=2018-04-14|url-status=live}}</ref> <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2015 Avropa Oyunlarında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>19/06/2015</center> |{{Bayraq|Gürcüstan}} Mixeil Baxtidze |<center>'''3:0'''</center> |1/8 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>22/06/2015</center> |{{Bayraq|TUR}} Əli Ərən Dəmirəzən |<center>'''3:0'''</center> |1/4 final mərhələsi |- |<center>3.</center> | bgcolor="#FF9273"|<center>Məğ.</center> |<center>25/06/2015</center> |{{Bayraq|Rusiya}} Həsən Hümbətov |<center>'''WO'''</center> | bgcolor="#CC9966"|'''bürünc medal qazandı''' |} </center> [[Avropa Oyunları]]ndan sonra bütün diqqətlər [[Qətər]]in [[Doha]] şəhərində baş tutacaq Dünya Çempionatına yönəldi. 2016-cı ildə [[Rio-de-Janeyro]] şəhərində baş tutacaq [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|XXXI Yay Olimpiya Oyunlarına]] lisenziya verən turnirdə mübarizə aparacaq idmançıların siyahısı, avqustun 11-də açıqlandı. AIBA tərəfindən açıqlanan siyahıda, [[Avropa Oyunları]]nın nəticələrinə əsasən Məhəmmədrəsul Məcidov da turnirdə mübarizə aparacağı bildirildi.<ref name=":M91">{{cite news|title=АИБА обнародовала список боксеров Азербайджана, допущенных к чемпионату мира|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20150811165014999.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151017123051/http://azerisport.com/boxing/20150811165014999.html|archivedate=2015-10-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M93">{{cite news|title=Меджидов едет за третьим чемпионским титулом|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20150928132444530.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150930023443/http://azerisport.com/boxing/20150928132444530.html|archivedate=2015-08-30|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov sentyabrda Azərbaycan yığmasının heyətində [[İtaliya]]da baş tutan təlim-məşq toplanışlarında oldu.<ref name=":M92">{{cite news|title=Меджидов вернулся в сборную, а Мусаев пропустит ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20150923141654775.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151003110720/http://azerisport.com/boxing/20150923141654775.html|archivedate=2015-10-08|url-status=live}}</ref> Təlim-məşq toplanışlarından sonra idmançılar [[Doha]] şəhərinə yola düşməli idi. Amma Dünya Çempionatının startına beş gün qala Azərbaycan yığmasının tibbi personalı Məhəmmədrəsul Məcidovun turnirdə mübarizə aparmasına razılıq vermədiyini açıqladı.<ref name=":M95">{{cite news|title=«Боевая шестерка» готова к катарскому драйву|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20151006140822617.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151008024136/http://www.azerisport.com/boxing/20151006140822617.html|archivedate=2015-10-08|url-status=live}}</ref> Tibb personalı onun zədəsinin daha ciddi problemlərə yol aça biləcəyini bildirdi, məhz buna görə idmançının turnirdə çıxış eləməməsini məqsədəyğun hesab elədi. Məhəmmədrəsul Məcidov isə müsahibəsində bunları bildirdi: ''"Son ana qədər Dünya Çempionatında çıxış edə biləcəyimə ümid edirdim. Üçüncü dəfə Dünya çempionu olmaq istəyirdim. Amma tibbi personalla mübahisəyə eləməyə dəyməz. İndi təsnifat turnirləri haqqında düşünməliyəm. Olimpiadaya vəsiqə qazanacağıma inanıram."''.<ref name=":M94">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Хотел стать трехкратным чемпионом мира, но спорить с врачами не стоит|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20151001170518652.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220617/https://www.azerisport.com/boxing/20151001170518652.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Dünya Çempionatından sonra Azərbaycan yığması təlim-məşq toplanışlarını bərpa elədi.<ref name=":M96">{{cite news|title=Азербайджан начал сбор с 11-ю боксерами и ждет в гости команду Марокко|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20151209145554045.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160315043952/http://azerisport.com/boxing/20151209145554045.html|archivedate=2016-08-15|url-status=live}}</ref> === 2016-cı il: Rio-de-Janeyro Olimpiadası === Məhəmmədrəsul Məcidov 2016-cı ilin fevralında Azərbaycan yığmasının heyətində [[Kolorado Sprinqs]] şəhərində baş tutan təlim-məşq toplanışlarında oldu.<ref name=":M97">{{cite news|title=Сборная Азербайджана отправилась в США|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160221003034621.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160413063452/http://azerisport.com/boxing/20160221003034621.html|archivedate=2016-04-18|url-status=live}}</ref> [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|XXXI Yay Olimpiya Oyunlarına]] vəsiqə verən Avropa Olimpiya Təsnifat Turniri 8–18 apreldə [[Samsun]] şəhərində baş tutdu.<ref name=":M98">{{cite news|title=Самсун собирает звезд ринга|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160407000125152.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160613002753/http://azerisport.com/boxing/20160407000125152.html|archivedate=2016-06-18|url-status=live}}</ref> Reqlamentə əsasən turnirdə 1–3-cü pillələrin sahibi olacaq idmançılar, [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasına]] vəsiqə qazanırdı. 2 dəfə Dünya Çempionatının qalibi olan Məhəmmədrəsul Məcidovda həmin turnirdə mübarizə apardı.<ref name=":M99">{{cite news|title=Азербайджан заявил на лицензионный турнир 10 боксеров|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160408171355560.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220617/https://www.azerisport.com/boxing/20160408171355560.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Təsnifat mərhələsindən azad olan Məhəmmədrəsul Məcidovun 1/8 final mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə rəqibi [[İrlandiya]] nümayəndəsi Dean Gardiner oldu. Həmin görüşdə o, rəqibi üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M100">{{cite news|title=Сотомайор, Меджидов и Алексеевна вышли в четвертьфинал лицензионного турнира|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160412112442455.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220617/https://www.azerisport.com/boxing/20160412112442455.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[İtaliya]] təmsilçisi Guido Vianello oldu. Bu görüşdə də üstün tərəf Məhəmmədrəsul Məcidov oldu — 3:0.<ref name=":M101">{{cite news|title=Пять полуфиналов для Азербайджана на лицензионном турнире|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160414000629459.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160416130604/http://azerisport.com/boxing/20160414000629459.html|archivedate=2016-04-16|url-status=live}}</ref> Bununla da o, təsnifat turnirin yarım-final mərhələsinə adladı. Bu mərhələdə Məhəmmədrəsul Məcidovun rəqibi, bir il əvvəl baş tutan [[Avropa Oyunları]]nda qalib gəldiyi [[Türkiyə]] nümayəndəsi Əli Ərən Dəmirəzən oldu.<ref name=":M102">{{cite news|title=Челябиев поборется за выход в финал лицензионного турнира с Авагяном|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160414120726583.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160416130609/http://azerisport.com/boxing/20160414120726583.html|archivedate=2016-04-16|url-status=live}}</ref> Həmin görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və turnirin final görüşünə vəsiqə qazanaraq [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasına]] vəsiqəni təmin elədi.<ref name=":M103">{{cite news|title=Алексеевна, Челябиев, Сотомайор и Меджидов завоевали олимпийские лицензии|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160415143603985.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160618103208/http://azerisport.com/boxing/20160415143603985.html|archivedate=2016-06-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M104">{{cite news|title=В олимпийском составе – пополнение|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160416000106973.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160619113149/http://azerisport.com/boxing/20160416000106973.html|archivedate=2016-06-18|url-status=live}}</ref> Formal əhəmiyyətə sahib olan final görüşündə isə o, [[Birləşmiş Krallıq]] təmsilçisi [[Cozef Coys]]a 1:2 hesabı ilə məğlub oldu və Avropa Olimpiya Təsnifat Turnirinin gümüş medalına sahib oldu.<ref name=":M105">{{cite news|title=Абдуллаев завоевал лицензию, Алексеевна и Сотомайор выиграли турнир|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160417102311472.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160726001954/http://azerisport.com/boxing/20160417102311472.html|archivedate=2016-08-26|url-status=live}}</ref> [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasından]] əvvəl Məhəmmədrəsul Məcidov Azərbaycan yığmasının heyətində [[Kolorado]] ştatında baş tutan təlim-məşq toplanışlarında oldu.<ref name=":M106">{{cite news|title=Сборная Азербайджана отправляется в США|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20160628110309520.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161101023507/http://www.azerisport.com/boxing/20160628110309520.html|archivedate=2016-11-08|url-status=live}}</ref> [[Fayl:Boxing at the 2016 Summer Olympics, Majidov vs Arjaoui 18.jpg|thumb|333x333px|alt=|Məhəmmədrəsul Məcidov [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasın]]ın təsnifat mərhələsi çərçivəsində baş tutan görüşdə [[Məhəmməd Arcau]] üzərində qələbə qazanan zaman]] 2016-cı ilin əsas turniri 5–22 avqustda [[Braziliya]]nın [[Rio-de-Janeyro]] şəhərində baş tutan [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|XXXI Yay Olimpiya Oyunları]] oldu. Azərbaycan yığması [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasında]] tam heyətlə təmsil olundu: 2015-ci il Avropa Çempionatının bürünc medalçısı [[Rüfət Hüseynov]] (49 Kq.), 2015-ci il Dünya Çempionatının qalibi [[Elvin Məmişzadə]] (52 Kq.), 2013-cü il Dünya Çempionatının qalibi [[Cavid Çələbiyev]] (56 Kq.), 2015-ci il Dünya Çempionatının finalçısı [[Albert Səlimov]] (60 Kq.), 2015-ci il Avropa Oyunlarının qalibi [[Lorenso Sotomayor]] (64 Kq.), 2015-ci il Avropa Oyunlarının qalibi [[Pərviz Bağırov (boksçu)|Pərviz Bağırov]] (69 Kq.), [[Kamran Şahsuvarlı]] (75 Kq.), 2012-ci il London Olimpiadasının bürünc medalçısı [[Teymur Məmmədov (boksçu)|Teymur Məmmədov]] (81 Kq.), 2015-ci il Avropa Oyunlarının qalibi [[Abdulqədir Abdullayev]] (91 Kq.) və 2012-ci il London Olimpiadasının bürünc medalçısı Məhəmmədrəsul Məcidov (+91 Kq.).<ref name=":M107">{{cite news|title=11 друзей Педро Роке|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160629000858469.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161004120710/http://www.azerisport.com/rio2016/20160629000858469.html|archivedate=2016-10-04|url-status=live}}</ref><ref name=":M108">{{cite news|title=56 спортсменов Азербайджана, которые едут в Рио|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160718145100539.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220808110459/https://www.azerisport.com/rio2016/20160718145100539.html|archivedate=2022-08-08|url-status=live}}</ref> Dörd il əvvəl [[London]]da Olimpiadanın bürünc medalına sahib olan Məhəmmədrəsul Məcidov, bu səfər qələbəyə iddialı idi.<ref name=":M110">{{cite news|title=Сборная Азербайджана начинает Олимпийский карнавал|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160806001015043.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160807212228/http://www.azerisport.com/rio2016/20160806001015043.html|archivedate=2016-08-08|url-status=live}}</ref> 18 idmançının mübarizə apardığı turnirdə o, avqustun 9-da rinqə çıxdı.<ref name=":M111">{{cite news|title=Азербайджан в Рио: 6 выйдут на старт, 8 закончили|author=Azerisport.com idman portalı|newspapar=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160809010810713.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220618/https://www.azerisport.com/rio2016/20160809010810713.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Təsnifat mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə onun rəqibi [[Mərakeş]] nümayəndəsi Məhəmməd Arcau oldu.<ref name=":M109">{{cite news|title=Боксеры Азербайджана узнали первых соперников в Рио|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160804192212896.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210728223132/https://www.azerisport.com/rio2016/20160804192212896.html|archivedate=2022-08-28|url-status=live}}</ref> Həmin görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibindən üstün oldu və ümumi nəticədə 3:0 hesabı ilə qələbə qazanaraq [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasın]]ın 1/8 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M112">{{cite news|title=Азербайджан в Рио: 6 ждут старта, 11 завершили выступления|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160810010838094.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161115170800/http://www.azerisport.com/rio2016/20160810010838094.html|archivedate=2016-11-15|url-status=live}}</ref><ref name=":M113">{{cite news|title=Как Шахсуварлы, Селимов и Меджидов прошли первый этап Олимпиады|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20160810095616484.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220618/https://www.azerisport.com/photostory/20160810095616484.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] oldu. Məhəmmədrəsul Məcidov bundan əvvəl [[İvan Dıçko|İvan Dıçxonu]] 2 dəfə — 2011-ci ildə Dünya Çempionatının yarım-final mərhələsində və 2013-cü ildə Dünya Çempionatının final görüşündə məğlub eləmişdi. Görüşdən əvvəl Məcidov müsahibəsində Dıçxo haqqında bunları dedi: ''"Qazaxıstandan olan İvan Dıçxo mənim əvəzli rəqiblərimdən biridir. Çox güclü rəqibdir. Onunla olan bütün görüşlərim ağır olub. Mən onunla dostluq edirəm, amma rinqdə dostluq unudulur"''.<ref name=":M114">{{cite news|title=Магомедрасул МЕДЖИДОВ: Дважды уже закрывал дорогу Дычко|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160810102424676.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170417135715/http://www.azerisport.com/rio2016/20160810102424676.html|archivedate=2018-04-18|url-status=live}}</ref> İdman mütəxəssislərinin rəyinə əsasən bu qarşılaşma finala bərabər görüş hesab olunurdu. Məhəmmədrəsul Məcidov və [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] arasında görüş avqustun 13-də baş tutdu. Görüşün birinci raundu gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutdu. Nəticədə referilər rəyinə əsasən raundun qalibi [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] oldu. Göüşün növbəti raundunda isə Məhəmmədrəsul Məcidov zərbələrinin sayını artırsa da, raundun gedişində gözündən zərbə aldı. Tibb personalının müdaxiləsindən onun görüşü davam eləməsinə razılıq verilmədi. Bu qərara Məcidov etiraz eləsə də, tibb personalı görüşün davam edəcəyi halda onun [[Görmə siniri|görmə qabiliyyətind]]ə problemlərin ciddi olacağını bildirdi. Referilər görüşün davam eləməsinə icazə vermədi və [[İvan Dıçko|İvan Dıçxo]] görüşün qalibi elan edildi. Məhəmmədrəsul Məcidov isə [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasında]] mübarizəsini dayandırdı.<ref name=":M115">{{cite news|title=Травма помешала Меджидову выйти в четвертьфинал|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160813095108226.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161118004955/http://www.azerisport.com/rio2016/20160813095108226.html|archivedate=2016-11-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M116">{{cite news|title=Как Меджидов не смог продолжить бой с Дычко|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20160814093855915.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161020223417/http://www.azerisport.com/photostory/20160814093855915.html|archivedate=2016-10-20|url-status=live}}</ref> Bu onun sonuncu Olimpiadası oldu.<ref name=":M117">{{cite news|title=Исторический финал Сотомайора, восходящая звезда Шахсуварлы|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/rio2016/20160824170150247.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220709062344/https://www.azerisport.com/rio2016/20160824170150247.html|archivedate=2022-08-08|url-status=live}}</ref><ref name=":M118">{{cite news|title=Токийская мотивация для азербайджанских боксеров|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20161109000131268.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170706033846/http://www.azerisport.com/boxing/20161109000131268.html|archivedate=2018-08-06|url-status=live}}</ref> <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2016 Olimpiya Oyunlarında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>09/08/2016</center> |{{Bayraq|Morocco}} Məhəmməd Arcau |<center>'''3:0'''</center> |1/16 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#FF9273"|<center>Məğ.</center> |<center>13/08/2016</center> |{{Bayraq|Qazaxıstan}} İvan Dıçxo |<center>'''0:3'''</center> |1/8 final mərhələsi |} </center> Noyabrda Azərbaycan yığmasının baş məşqçisi [[Nəriman Abdullayev]] müsahibəsində ''"Olimpiadadan sonra Albert Səlimovun, Abdulqədir Abdullayevin və Məhəmmədrəsul Məcidovun idmanla vidalaşmağı qərara aldığını, amma sonradan onları bu qərardan uzaqlaşdırdığını"'' bildirdi.<ref name=":M119">{{cite news|title=Нариман Абдуллаев: Селимов и Меджидов передумали завершать карьеру в сборной Азербайджана|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20161116143337852.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180813072325/http://www.azerisport.com/boxing/20161116143337852.html|archivedate=2018-08-12|url-status=live}}</ref> === 2017-ci il: Üçüncü dəfə Dünya çempionluğu === 2017-ci ilin mayında Məhəmmədrəsul Məcidov [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadasından]] sonra birinci dəfə rinqə çıxdı. Məhəmmədrəsul Məcidov 12–22 mayda baş tutan [[2017 İslam Həmrəyliyi Oyunları|IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarında]] mübarizə apardı.<ref name=":M120">{{cite news|title=Исламиада: Состав сборной Азербайджана по боксу|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170502145615604.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170811144127/http://www.azerisport.com/islamiada/20170502145615604.html|archivedate=2018-08-11|url-status=live}}</ref><ref name=":M121">{{cite news|title=Нариман Абдуллаев объяснил, почему олимпийский призер Сотомайор не выступит на Исламиаде|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170503105855880.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170507140120/http://www.azerisport.com/islamiada/20170503105855880.html|archivedate=2018-05-08|url-status=live}}</ref><ref name=":M122">{{cite news|title=190 спортсменов Азербайджана, которые примут участие в Исламиаде|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170503170658978.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171021215015/http://www.azerisport.com/islamiada/20170503170658978.html|archivedate=2018-10-28|url-status=live}}</ref> Təsnifat mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə onun rəqibi [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi Nurlan Saparbəy oldu.<ref name=":M124">{{cite news|title=Казахстанский экзамен Меджидова|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170511152740079.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171219065833/http://www.azerisport.com/islamiada/20170511152740079.html|archivedate=2018-12-18|url-status=live}}</ref> Mayın 12-də baş tutan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 5:0 hesabı ilə qələbə qazandı və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M123">{{cite news|title=Первыми на ринг Исламиады выйдут Абдуллаев, Шахсуварлы и Меджидов|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170505000450126.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170608053528/http://www.azerisport.com/islamiada/20170505000450126.html|archivedate=2018-06-08|url-status=live}}</ref><ref name=":M126">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Казах хорошо двигался|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170512153616576.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170515184205/http://www.azerisport.com/islamiada/20170512153616576.html|archivedate=2018-05-15|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Misir]] təmsilçisi Uosri Hafiz oldu.<ref name=":M125">{{cite news|title=Меджидов выиграл свой первый бой|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170512002552055.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170515160934/http://www.azerisport.com/islamiada/20170512002552055.html|archivedate=2018-05-15|url-status=live}}</ref> Mayın 15-də baş tutan görüşdə isə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində vaxtından əvvəl qələbə qazandı və İslamiadanın yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":M127">{{cite news|title=Меджидов, Абдуллаев и Алиев выиграли, Гусейнов проиграл|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170515002422403.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170617031654/http://www.azerisport.com/islamiada/20170515002422403.html|archivedate=2018-06-18|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə o, [[İordaniya]] təmsilçisi Hüseyn İşaiş ilə üz-üzə gəldi. Mayın 17-də baş tutan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov bu səfərdə rəqibindən üstün oldu — 5:0.<ref name=":M128">{{cite news|title=Шестеро боксеров Азербайджана в финале Исламиады|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170517001418628.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170521081253/http://www.azerisport.com/islamiada/20170517001418628.html|archivedate=2018-05-28|url-status=live}}</ref> Bununla da o, İslamiadanın final görüşünə vəsiqə qazandı. Həlledici görüşdə onun rəqibi [[Suriya]] nümayəndəsi Manaf Əsəd oldu.<ref name=":M129">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Выходя на ринг, я не думаю о премиальных|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170517225509010.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170826123457/http://www.azerisport.com/islamiada/20170517225509010.html|archivedate=2018-08-26|url-status=live}}</ref> Mayın 18-də baş tutan həlledici görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 5:0 hesabı ilə qələbə qazandı.<ref name=":M130">{{cite news|title=Боксеры Азербайджана завоевали три золота на Исламиаде|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170518101708160.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170521083032/http://www.azerisport.com/islamiada/20170518101708160.html|archivedate=2018-05-28|url-status=live}}</ref> Bununla da Məhəmmədrəsul Məcidov [[2017 İslam Həmrəyliyi Oyunları|IV İslam Həmrəyliyi Oyunların]]ın qalibi oldu.<ref name=":M131">{{cite news|title=Азербайджан занял первое место, опередив Узбекистан и Казахстан|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170519132910423.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170622163012/http://www.azerisport.com/islamiada/20170519132910423.html|archivedate=2018-06-22|url-status=live}}</ref><ref name=":M132">{{cite news|title=Исламиада: Все 162 медали Азербайджана|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/islamiada/20170522000327793.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220819040948/https://www.azerisport.com/islamiada/20170522000327793.html|archivedate=2022-08-18|url-status=live}}</ref> İslamiadadan sonra bütün diqqətlər 16–24 iyunda baş tutan Avropa Çempionatına yönəldi. Sonuncu dəfə 2013-cü ildə Avropa Çempionatında çıxış edən Məhəmmədrəsul Məcidov, 4 ildən sonra yenidən turnirin qalibi olmağı hədəfləyirdi.<ref name=":M133">{{cite news|title=Состав сборной Азербайджана на ЕВРО|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170603143153255.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180717192604/http://www.azerisport.com/boxing/20170603143153255.html|archivedate=2018-08-18|url-status=live}}</ref> Həmin Avropa Çempionatının nəticələrinə əsasən həm də avqustda [[Almaniya]]nın [[Hamburq]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatında mübarizə aparacaq idmançıların da adları məlum olacaqdı.<ref name=":M134">{{cite news|title=«Цель Азербайджана на ЕВРО – завоевать 10 лицензий на чемпионат мира»|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170605143805361.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170710174207/http://www.azerisport.com/boxing/20170605143805361.html|archivedate=2018-08-10|url-status=live}}</ref><ref name=":M137">{{cite news|title=Чемпионский состав для ЕВРО|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170617144919727.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180803033256/http://www.azerisport.com/boxing/20170617144919727.html|archivedate=2018-08-08|url-status=live}}</ref> Təsnifat mərhələsindən azad olan Məhəmmədrəsul Məcidov, iyunun 19-da rinqə çıxdı.<ref name=":M135">{{cite news|title=Азербайджанские боксеры узнали первых соперников на ЕВРО|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170616141745149.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170823045327/http://www.azerisport.com/boxing/20170616141745149.html|archivedate=2018-08-28|url-status=live}}</ref> 1/8 final mərhələsi çərçivəsində baş tutan görüşdə onun rəqibi [[Bolqarıstan]] nümayəndəsi Petar Belberov oldu.<ref name=":M136">{{cite news|title=Сотомайор и Меджидов узнали стартовых оппонентов|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170617103841482.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170827174028/http://www.azerisport.com/boxing/20170617103841482.html|archivedate=2018-08-28|url-status=live}}</ref><ref name=":M138">{{cite news|title=Челябиев удачно стартовал на ЕВРО, а Гулиев проиграл|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170618101219485.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170820192701/http://www.azerisport.com/boxing/20170618101219485.html|archivedate=2018-08-20|url-status=live}}</ref> Həmin görüşdə o, rəqibi üzərində 4:1 hesabı ilə qələbə qazandı və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M139">{{cite news|title=Боксеры Азербайджана завоевали три лицензии на ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170619102854558.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170908003055/http://www.azerisport.com/boxing/20170619102854558.html|archivedate=2018-08-08|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Fransa]] təmsilçisi Camili Din Abudu oldu. Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Məhəmmədəsul Məcidov rəqibinə 2:3 hesabı ilə məğlub oldu və Avropa Çempionatında mübarizəsini dayandırdı.<ref name=":M140">{{cite news|title=Шахсуварлы вышел в полуфинал ЕВРО, Меджидов потерпел поражение|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170621101714529.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220619/https://www.azerisport.com/boxing/20170621101714529.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Turniri medalsız başa vursa da o, sentyabrda baş tutacaq Dünya Çempionatına lisenziya qazana bildi. <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2017 Avropa Çempionatında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>19/06/2017</center> |{{Bayraq|Bolqarıstan}} Petar Belberov |<center>'''4:1'''</center> |1/8 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#FF9273"|<center>Məğ.</center> |<center>21/06/2017</center> |{{Bayraq|Fransa}} Camili Din Abudu |<center>'''2:3'''</center> |1/4 final mərhələsi |} </center> 2017-ci ilin əsas turniri 25 avqust-2 sentyabrda [[Almaniya]]nın [[Hamburq]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatı oldu.<ref name=":M141">{{cite news|title=Сборная Азербайджана начала готовиться к ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170718000811094.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170922040239/http://www.azerisport.com/boxing/20170718000811094.html|archivedate=2018-08-22|url-status=live}}</ref><ref name=":M142">{{cite news|title=Сборная Азербайджана продолжает готовиться к ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170729000203121.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180813052928/http://www.azerisport.com/boxing/20170729000203121.html|archivedate=2018-08-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M143">{{cite news|title=Абдуллаев может остаться вне чемпионата мира|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170808193427732.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180722234058/http://www.azerisport.com/boxing/20170808193427732.html|archivedate=2018-08-22|url-status=live}}</ref> Dörd ildən sonra yenidən Dünya Çempionatında rinqə çıxacaq Məhəmmədrəsul Məcidovun iyunda Avropa Çempionatında uğursuz nəticə göstərməsindən sonra, onun bu turnirdə qalib olacağına olan ümidlər az idi.<ref name=":M144">{{cite news|title=Немецкий счет открывается|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170825181451953.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220618/https://www.azerisport.com/boxing/20170825181451953.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov Dünya Çempionatında avqustun 26-da rinqə çıxdı. Təsnifat mərhələsi çərçivəsində baş tutan birinci görüşdə onun rəqibi [[Hindistan]] nümayəndəsi Satiş Kumar oldu. Həmin görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 5:0 hesabı ilə qələbə qazandı və turnirin 1/8 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M145">{{cite news|title=Меджидов выиграл первый бой на ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170827100955234.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180813063004/http://www.azerisport.com/boxing/20170827100955234.html|archivedate=2018-08-18|url-status=live}}</ref><ref name=":M146">{{cite news|title=Шахсуварлы вышел в четвертьфинал ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170827135903704.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180813060752/http://www.azerisport.com/boxing/20170827135903704.html|archivedate=2018-08-18|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə o, [[İordaniya]] təmsilçisi Hüseyn İşaiş ilə üz-üzə gəldi. Məcidov, İşaişi mayda baş tutan İslamiada da məğlub eləmişdi. Avqustun 28-də baş tutan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibinə 5:0 hesabı ilə qalib gəldi və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":M147">{{cite news|title=Меджидов в четвертьфинале ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170828154524525.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171030134508/http://www.azerisport.com/boxing/20170828154524525.html|archivedate=2018-10-30|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Fransa]] nümayəndəsi Camili Din Abudu oldu. Məcidov, iyunda baş tutan Avropa Çempionatında məhz Din Abuduya məğlub olmuşdu. Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə bu səfər üstün tərəf Məhəmmədrəsul Məcidov oldu — 3:2. Bununla da o, Dünya Çempionatının yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":M148">{{cite news|title=Шахсуварлы и Меджидов в полуфинале ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170829110731172.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180813052933/http://www.azerisport.com/boxing/20170829110731172.html|archivedate=2018-08-18|url-status=live}}</ref> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Avstraliya]] təmsilçisi Cosef Qodal oldu. Sentyabrın 1-də baş tutan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov rəqibi üzərində 4:1 hesabı ilə qələbə qazandı və dörd ildən sonra yenidən Dünya Çempionatının final görüşünə vəsiə qazandı.<ref name=":M149">{{cite news|title=Меджидов вышел в финал ЧМ|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170901112841518.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180108233650/http://www.azerisport.com/boxing/20170901112841518.html|archivedate=2018-01-08|url-status=live}}</ref> Həlledici görüşdə o, [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi [[Kamşıbəy Kunqabayev]] ilə üz-üzə gəldi. Final görüşü sentyabrın 2-də baş tutdu. Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Məhəmmədrəsul Məcidov 4:1 hesabı ilə qalib gəldi və üçüncü dəfə Dünya Çempionatının qalibi oldu.<ref name=":M150">{{cite news|title=Меджидов стал трехкратным чемпионом мира|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170902095835706.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180108232843/http://www.azerisport.com/boxing/20170902095835706.html|archivedate=2018-01-08|url-status=live}}</ref><ref name=":M151">{{cite news|title=Азербайджан стал четвертым на ЧМ, опередив все европейские страны|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170903102810153.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171105043434/http://www.azerisport.com/boxing/20170903102810153.html|archivedate=2018-11-05|url-status=live}}</ref> Bununla da Məhəmmədrəsul Məcidov üç dəfə Dünya Çempionatının qalibi olmağı bacaran birinci və yeganə Azərbaycan idmançısı olaraq tarixə düşdü.<ref name=":M152">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов написал историю|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/photostory/20170903103454208.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180724231227/http://www.azerisport.com/photostory/20170903103454208.html|archivedate=2018-08-24|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov Dünya Çempionatından sonra müsahibəsində bunları bildirdi: ''"Bütün görüşlərim çətin oldu. Əsas da final görüşü. Amma mən turnirə əla formada hazırlaşmışdım. Xüsusi olaraq məşqçilərin və federasiya rəhbərliyinin dəstəyini vurğulamaq istəyirəm"''.<ref name=":M153">{{cite news|title=Магомедрасул Меджидов: Все бои были трудными, но я отлично подготовился к чемпионату|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170904005014740.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171008154744/http://www.azerisport.com/boxing/20170904005014740.html|archivedate=2018-10-08|url-status=live}}</ref> Məhəmmədrəsul Məcidov üç dəfə Dünya Çempionatının qalibi olmağı bacaran 14 idmançıdan biri oldu.<ref name=":M154">{{cite news|title=«Меджидов сделал все для того, чтобы его короновали в третий раз»|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20170907185012602.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180807215306/http://www.azerisport.com/boxing/20170907185012602.html|archivedate=2018-08-08|url-status=live}}</ref> <center> {| class="wikitable" style="font-size:90%" | colspan="6" bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''2017 Dünya Çempionatında nəticələri'''</center> |- | colspan="6" bgcolor="#778899" | |- | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Tarix'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Rəqib'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Hesab'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Mərhələ'''</center> |- |<center>1.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>26/08/2017</center> |{{Bayraq|Hindistan}} Satiş Kumar |<center>'''5:0'''</center> |1/16 final mərhələsi |- |<center>2.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>28/08/2017</center> |{{Bayraq|İordaniya}} Hüseyn İşaiş |<center>'''5:0'''</center> |1/8 final mərhələsi |- |<center>3.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>29/08/2017</center> |{{Bayraq|Fransa}} Camili Din Abudu |<center>'''3:2'''</center> |1/4 final mərhələsi |- |<center>4.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>01/09/2017</center> |{{Bayraq|Avstraliya}} Cosef Qodal |<center>'''4:1'''</center> |1/2 final mərhələsi |- |<center>5.</center> | bgcolor="#9CEE99"|<center>Qəl.</center> |<center>02/09/2017</center> |{{Bayraq|Qazaxıstan}} Kamşıbəy Kunqabayev |<center>'''4:1'''</center> | bgcolor="Gold"|'''qızıl medal qazandı''' |} </center> Məhəmmədrəsul Məcidov 2017-ci ilin nəticələrinə əsasən [[Gənclər və İdman Nazirliyi (Azərbaycan)|Gənclər və İdman Nazirliyi (GİN)]] tərəfindən və "Azerisport" idman portalı tərəfindən ilin ən yaxşı idmançısından biri seçildi.<ref name=":M155">{{cite news|title=Герои года по версии министерства молодежи и спорта|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/20171225132628615.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180228040739/http://www.azerisport.com/olimpizm/20171225132628615.html|archivedate=2018-02-28|url-status=live}}</ref><ref name=":M156">{{cite news|title=Герои спортивного года в Азербайджане|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/20171231104757845.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180813061813/http://www.azerisport.com/olimpizm/20171231104757845.html|archivedate=2018-08-18|url-status=live}}</ref> Dünya Çempionatından sonra Məhəmmədrəsul Məcidov idmanla vidalaşdı.<ref name=":M157">{{cite news|title=Азербайджанские боксеры выступят на ЧМ без трех лидеров|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20190901190716296.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220619/https://www.azerisport.com/boxing/20190901190716296.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref><ref name=":M158">{{cite news|title=Азербайджанские боксеры отправляются на ЧМ в Россию|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/boxing/20190905120026649.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220825220619/https://www.azerisport.com/boxing/20190905120026649.html|archivedate=2022-08-25|url-status=live}}</ref> == Nəticələri == {| class="wikitable sortable" style="font-size:90%" | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''İl'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Yarış'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Ev sahibi'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> |- | colspan="5" bgcolor="#778899" |<center>{{Bayraq|Azərbaycan}} '''<span style="color:#FFFFFF">Azərbaycan</span>'''</center> |- |<center>1</center> |<center>2011</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>2</center> |<center>2012</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|Birləşmiş Krallıq}} [[Birləşmiş Krallıq]] | bgcolor="#CC9966" |<center>'''3.'''</center> |- |<center>3</center> | rowspan="2" |<center>2013</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|Belarus}} [[Belarus]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>4</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Qazaxıstan}} [[Qazaxıstan]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>5</center> |<center>2015</center> |Avropa Oyunları |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] | bgcolor="#CC9966" |<center>'''3.'''</center> |- |<center>6</center> |<center>2016</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|Braziliya}} [[Braziliya]] |<center>PAT</center> |- |<center>7</center> | rowspan="3" |<center>2017</center> |İslam Həmrəyliyi Oyunları |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>8</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|UKR}} [[Ukrayna]] |<center>5.</center> |- |<center>9</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Almaniya}} [[Almaniya]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |} == Dövlət təltifləri == [[Fayl:Ilham Aliyev met with athletes who competed in 30th Summer Olympic Games (Ilham Aliyev and Magomedrasul Majidov).jpg|thumb|320x320px|alt=|[[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]] Məhəmmədrəsul Məcidova [["Tərəqqi" medalı]]nı təqdim edən zaman (31.08.2012-ci il)]] * [[Fayl:AZE Progress Medal (2009) BAR.svg|55x55px]] [["Tərəqqi" medalı]] — [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 31 avqust 2012-ci il tarixli 2399 nömrəli Sərəncamına əsasən [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|XXX Yay Olimpiya Oyunlarında]] qazandığı nailiyyətlərə və [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanında]] xidmətlərinə görə Məhəmmədrəsul Yusuboviç Məcidov [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif edildi.<ref name=":01">{{cite news|title=Azərbaycan Milli Olimpiya Komandasının üzvlərinin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 31 avqust 2012-ci il tarixli 2399 nömrəli Sərəncamı|author=Normativ hüquqi sənədlərin vahid internet bazası|newspaper=www.e-qanun.az|date=31.08.2012|url=https://e-qanun.az/framework/24238|accessdate=24.07.2022|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220321162811/http://e-qanun.az/framework/24238|url-status=live|archive-date=2022-08-05}}</ref> == Fərdi uğurları == * [[Gənclər və İdman Nazirliyi (Azərbaycan)|Gənclər və İdman Nazirliyinin (GİN)]] versiyasına görə 2011-ci ilin ən yaxşı 10 idmançından biri.<ref name=":M22" /> * Azerisport.com idman portalının versiyasına görə 2011-ci ilin ən yaxşı dördüncü idmançısı.<ref name=":M24" /> * [[Gənclər və İdman Nazirliyi (Azərbaycan)|Gənclər və İdman Nazirliyinin (GİN)]] versiyasına görə 2012-ci ilin ən yaxşı 20 idmançından biri.<ref name=":M49">{{cite news|title=20 лучших спортсменов Азербайджана|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=22.08.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/20121224020552877.html|accessdate=22.08.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130530041310/http://www.azerisport.com/olimpizm/20121224020552877.html|archivedate=2014-05-30|url-status=live}}</ref> * [[Gənclər və İdman Nazirliyi (Azərbaycan)|Gənclər və İdman Nazirliyinin (GİN)]] versiyasına görə 2013-cü ilin ən yaxşı 10 idmançından biri.<ref name=":M79" /> * Azerisport.com idman portalının versiyasına görə 2013-cü ilin ən yaxşı üçüncü idmançısı.<ref name=":M80" /> * [[Gənclər və İdman Nazirliyi (Azərbaycan)|Gənclər və İdman Nazirliyinin (GİN)]] versiyasına görə 2017-ci ilin ən yaxşı 10 idmançından biri.<ref name=":M155" /> * Azerisport.com idman portalının versiyasına görə 2017-ci ilin ən yaxşı üçüncü idmançısı.<ref name=":M156" /> == Nailiyyətləri == * 2 dəfə Dünya Çempionatının qalibi olan birinci və yeganə Azərbaycan idmançısı (2013) * 3 dəfə Dünya Çempionatının qalibi olan birinci və yeganə Azərbaycan idmançısı (2017) == İstinadlar == <div style="height:25em; overflow:auto; border:2px solid #DCDCDC"> {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} </div> {{Azərbaycan Olimpiya Oyunlarında (ümumi)}} {{Boks üzrə Dünya Çempionatının qalibi olan Azərbaycan idmançıları}} {{Boks üzrə Avropa Çempionatının qalibi olan Azərbaycan idmançıları}} {{Azərbaycan Milli Olimpiya Komandası (2012)}} {{Azərbaycan Milli Olimpiya Komandası (2016)}} [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi boksçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın olimpiya boksçuları]] [[Kateqoriya:2012 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2016 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:Olimpiya bürünc medalına sahib Azərbaycan idmançıları]] [[Kateqoriya:2012 Yay Olimpiya Oyunları bürünc medalçıları]] [[Kateqoriya:2015 Avropa Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2015 Avropa Oyunlarında bürünc medal qazananlar]] [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə Avropa çempionları]] [[Kateqoriya:Dargilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan olimpiya idmançıları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə İslam Həmrəyliyi Oyunlarında medal qazananlar]] b9bw9a8rg884xb499lyodhtsplx42lf 0 261967 7865626 7744216 2024-11-27T09:17:59Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865626 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Güllü Yoloğlu |orijinal adı = Məmmədli Güllü Yoloğlu |digər adları = |şəkil = Gullu Yologlu (Mammadli).jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 5.5.1963 |doğum yeri = [[Meşəşambul]], [[Zaqatala rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = tarix elmləri doktoru, filologiya elmləri namizədi |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = M.F.Axundov adına APRDƏ İnstitutu |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Güllü Yoloğlu''' ([[5 may]] [[1963]], [[Meşəşambul]], [[Zaqatala rayonu]]) — Dünya Türkologiya Mərkəzinin sədri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tarix elmləri doktoru, AMEA-nın Tarix və Etnologiya İnstitutunun Türk Xalqlarının Etnologiyası şöbəsinin müdiri, institutun baş elmi işçisi, Türk Ağsaqqalları İctimai Birliyi Qadınlar Şursının sədri, türkoloq. == Həyatı == Güllü Yoloğlu 1963-cü il mayın 5-də [[Azərbaycan]]ın [[Zaqatala rayonu]]nun [[Meşəşambul|Meşə-oba (Meşə-Şambul) kəndi]]ndə (indi bu kənd [[Balakən rayonu]]na aiddir) müəllim ailəsində doğulub.<ref name="adam.az"/><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2435 |access-date=2015-08-29 |archive-date=2020-11-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201125224144/http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2435 |url-status=live }}</ref> Gəncə Pedaqoji İnstitutunu bitirdikdən sonra tarix-ədəbiyyat müəllimi olan atası Gülməmmədov Yoloğlu Kamil oğlu və fizika-riyaziyyat müəllimi olan anası Bayramova Nahidə Mahmud qızı Zaqatalada təyinatla işləmişlər. O, üç yaşında olarkən valideynləri [[Qazax]] rayonunun [[Canallı]] kəndinə, ata yurduna qayıdıblar. Canallıda 8 illik məktəbi bitirdikən sonra 9–10-cu sinifləri Qazax şəhər [[Səməd Vurğun]] adına 2 saylı məktəbdə oxumuşdur. 1980-ci ildə orta məktəbi başa vuran G. Yoloğlu elə həmin il o zamankı [[M.F.Axundov]] adına Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutuna (hazırda [[Bakı Slavyan Universiteti]]) qəbul olunmuş, 1985-ci ildə bitirmişdir. 1983–1984-cü tədris ilini Həştərxan Pedaqoji Dövlət Universitetində təcrübə keçmişdir<ref name="adam.az">{{cite web |url=http://www.adam.az/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&catid=0&sobi2Id=421&Itemid=66 |title=Güllü Yoloğlu |author= |date=2015 |work= |publisher=[[adam.az]] |accessdate=2015-08-30 |language=az |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305082901/http://www.adam.az/index.php?option=com_sobi2&sobi2Task=sobi2Details&catid=0&sobi2Id=421&Itemid=66 |url-status=dead }}</ref> Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür. Ailəlidir, iki qızı var. == Elmi yaradıcılığı == Ali təhsilinin ilk ilindən Tələbə Elmi Cəmiyyətinin fəal üzvü kimi bir çox institut, respublika və beynəlxalq elmi simpoziumlarda, o cümlədən də [[Moldova]]nın Beltsı şəhərindəki tələbə elmi konfransında iştirak etmiş, bir sıra diplom, fəxri fərman və digər mükafatlara layiq görülmüşdür. [[Həştərxan]]da oxuduğu illərdə Güllü Yoloğlu Moldovanın, Həştərxanın tələbə elmi konfranslarında iştirak etmiş, "Komsomolets Kaspiya" qəzeti (Həştərxan), "Sovetskaya Moldaviya" qəzeti və "Kodrı" dərgisi ([[Kişinyov]]), "Müxbir", "Russkiy yazık", "Literaturnıy Azerbaydjan", "Molodyoj Azerbaydjana", "Azərbaycan gəncləri" qəzetlərində ([[Bakı]]) və digər mətbu orqanlarında məqalələr çap etdirmişdir. Dünya [[türklər]]i, onların [[folklor]]u və etnoqrafik materialları, dinləri ilə bağlı Türk Dünyasının müxtəlif yerlərindəki universitetlərdə konfranslar vermişdir. Məqalə və kitablarının bir qismi Türk Dünyası coğrafiyasında "[[Ana sözü (qəzet)|Ana sözü]]" (Kişinyov), "Kardeş edebiyatlar" ([[İzmir]]), "[[Sovet]] Başkortostanı" ([[Ufa]]), "Xakas çiri", "Xakasiya" (Abakan), "Tıvanın anıyaktarı" (Kızıl), "Bilge", "Milli folklor" (Ankara), "Türkoloqiya" (Türkistan) və digər qəzet və dərgilərdə məqalələri, [[Bişkek]]də, [[Nukus]]da, Qazi Mağosada və digər yerlərdə iştirak etdiyi simpoziumların toplularında məruzələrinin mətnləri çapdan çıxmışdır. [[Xakasiya]], [[Tıva]], [[Altay]], Qarakalpakstan, [[Qazaxıstan]], [[Türkmənistan]], [[Özbəkistan]], [[İran]], [[İraq]], [[Makedoniya]], [[Türkiyə]], [[KKTC]], [[Rumıniya]], Moldova və digər ölkələrdə 50-dən çox elmi simpoziumlarda, [[qurultay]] və konfranslarda iştirak etmişdir. Mərkəzi Ankarada yerləşən Türk Dünyası Qadınlar Birliyinin keçirdiyi qurultayların nümayəndəsi, İraqın Erbil şəhərində keçirilən II Türkman Qurultayının iştirakçısı olmuşdur. O, Ankarada çıxan "Türk Dünyası Ədəbiyyatı" 30 cildliyində Sibir türkləri ilə bağlı materialları ilə müəlliflər sırasında yer alır. Güllü Yoloğlu həm də "Kitab-i Dədə Qorqud" ensiklopediyası ikicildliyinin müəlliflərindən biridir. G. Yoloğlu qaqauz türkləri barədə araşdırma aparan Azərbaycan alimlərindən biridir, onun bu istiqamətdə elmi fəaliyyətinin əsas dövrü Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk illərinə təsadüf edir<ref>http://www.folklorinstitutu.com/38.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Onun 1999-cu ildə Türkiyədə Atatürk Kültür Mərkəzi tərəfindən çap olunan "Türklərin ailə mərasimləri" kitabında ailə mərasimləri müqayisəli araşdırılan dörd türk boyundan biri də qaqauzlardır.<ref>Şamilov Ə. Uyğur, qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı.- AMEA Folklor İnstitutu, Bakı, "Nurlan", 2011, 412 s. https://www.yumpu.com/az/document/view/10018132/uygur-qaqauz-quzey-qafqaz-turklrinin-d-folklor-institutu/103 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160304201925/https://www.yumpu.com/az/document/view/10018132/uygur-qaqauz-quzey-qafqaz-turklrinin-d-folklor-institutu/103 |date=2016-03-04 }}</ref> Müəllifin qaqauz sözünün mənşəyindən bəhs edən "Qaqauz", yoxsa "qaqouz?" ("Novruz", 1991, 16 iyul), "Çağdaş qaqauz ədəbiyyatı" ("Ədəbiyyat və incəsənət", 1989, 21 aprel), "Bucaqdan səslər" ("Ulduz", 1989, 57–60, sayı 1), "Qaqauz yazıçılarının hekayələri"("Xəzər", 1991, 124–129, sayı 4) "M. Kösə-60" ("Ədəbiyyat qəzeti",1993, 5 mart), "Qardaş qaqauzlar" ("Ədəbiyyat qəzeti", 1996, 4 oktyabr) və "İstər Azərbaycan, istərsə də qaqauz ziyalıları arasında qısqanclıq var" (T. Zanetlə müsahibə) ("Dövran", 1999, 30 noyabr-6 dekabr) və başqa yazıları ilə yanaşı, Kişinyovda çıxan "[[Ana sözü (qəzet)|Ana sözü]]" qəzetində çap olunan 10-a qədər məqaləsi də qaquzlara həsr olunmuşdur. G. Yoloğlunun "Xudafərin" ([[Polşa]]) ("Xudafərin", 1996, 75–79, sayı 1 (2)), "Araz" ([[İsveç]]) ("Araz", 1996, 49–53, sayı 2) və başqa jurnallarda çıxan məqalələri dünya azərbaycanlılarına qaqauzları daha yaxından tanıtmaq məqsədi daşımışdır 2006-cı ilin mayında "Türk xalqlarının mərasimləri (tıva, xakas və qaqauz türklərinin materialları əsasında tarixi-etnoqrafik tədqiqat)" adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Türklərin inanc və adət-ənənələrində şamanizmin izlərini də tədqiq edən G. Yoloğlu beynəlxalq elmi konfranslarda bu mövzuda da çıxışlar edir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.trend.az/life/socium/2281262.html |access-date=2015-08-30 |archive-date=2016-03-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160315201101/http://www.trend.az/life/socium/2281262.html |url-status=live }}</ref> Bütövlükdə, Türk Dünyasını [[Sibir]]dən Balkanlaradək gəzərək araşdırmalar aparmışdır. Bütün bu səfərlərin nəticəsində 2001-ci ildə G. Yoloğlu "Abşeron" rəsm qalereyasında "Türk Dünyası: Sibirdən Balkanlaradək" adlı tarixi və etnoqrafik materiallardan ibarət fotosərgi keçirmişdir. [[Novruz bayramı|Novruz]] ənənələri və çərşənbələr mövzusu da G. Yoloğlunun etnoqrafik tədqiqat sahələrindəndir. O, çərşənbələrin od, su, yel, torpaq ünsürləri ilə adlandırılmasının 1980-ci illərin sonu 1990-cı illərin əvvəllərində süni şəkildə irəli sürüldüyünü qeyd edir, xalq arasında işlənən versiyalardan biri kimi yalançı (1-ci çərşənbə), xəbərçi və ya muştuluqçu (2-ci çərşənbə), qara çərşənbə, yaxud ölü çərşənbəsi (3-cü çərşənbə), ilaxır çərşənbə (4-cü çərşənbə) variantının milli adətlərə daha uyğun olduğunu irəli sürür.<ref>Tarixdən bu günə Novruz ənənələri. Yeni Azərbaycan qəzeti, 2011, 15 mart, s.7 http://anl.az/down/meqale/yeni_az/2011/mart/163111.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305013437/http://anl.az/down/meqale/yeni_az/2011/mart/163111.htm |date=2016-03-05 }}</ref> 1992-ci ildən [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü, 1996-cı ildən [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvüdür. 1998-ci ildə [[Ankara]]dakı Atatürk Kültür Mərkəzinin müxbir üzvü seçilmişdir, [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın [[Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu]]nun "Türk xalqlarının müqayisəli etnoqrafiyası" şöbəsinin müdiridir.<ref>{{Cite web |title=Məmmədli Güllü Yoloğlu |url=http://science.gov.az/az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2435 |website=science.gov.az |access-date=2023-01-26 |archive-date=2022-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220817150754/https://science.gov.az/az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2435 |url-status=live }}</ref> Ahi Evran Universitetinin Elmi Şurasının üzvüdür (Türkiyə, [[Kırşehir]]).<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://akam.ahievran.edu.tr/sempozyum/bilimvedaniskur.php |access-date=2015-08-27 |archive-date=2015-08-27 |archive-url=https://archive.today/20150827035450/http://akam.ahievran.edu.tr/sempozyum/bilimvedaniskur.php |url-status=live }}</ref> 8 kitab, 500-dən çox elmi və elmi-publisistik məqalə müəllifidir. == Televiziya və radio fəaliyyəti == Güllü Yoloğlu 1995-ci ildən "Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri" Qapalı Səhmdar Cəmiyyətində çalışır. "Soyumuz, soykökümüz", "[[Dədə Qorqud]] — 1300" rubrikalarının, "Minilliklərin işığında" televiziya, "Böyük Çöl", "Soyumuz, soykökümüz"<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://atxem.az/info/idare.html |access-date=2015-08-26 |archive-date=2015-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150811004738/http://atxem.az/info/idare.html |url-status=dead }}</ref>, "Yurd yeri" kimi radio verilişlərinin müəllifi və aparıcısı olub. Hazırda "Xalq yaradıcılığı" redaksiyasında çalışan Güllü Yoloğlu "Keçmişdən gələcəyə", "Əsrlərdən gələn səslər" televiziya verilişlərinin aparıcısı və ssenari müəllifidir. 2012-ci ildə yaradılan "Heydər Əliyev və Kitabi-Dədə Qorqud" filminin ssenari müəllifidir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.xalqqazeti.com/az/news/social/21251 |access-date=2015-08-27 |archive-date=2016-03-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160312054139/http://www.xalqqazeti.com/az/news/social/21251 |url-status=dead }}</ref> == İctimai fəaliyyəti == Güllü Yoloğlu 3 oktyabr 2019-cu ildə Bakıda təsis olunan Dünya Türkologiya Mərkəzinin sədridir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://azertag.az/xeber/Turkdilli_Dovletlerin_Amekdasliq_Surasinin_yaradilmasinin_10_ili_tamam_olur-1337883 |access-date=2019-11-28 |archive-date=2020-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200613045947/https://azertag.az/xeber/Turkdilli_Dovletlerin_Amekdasliq_Surasinin_yaradilmasinin_10_ili_tamam_olur-1337883 |url-status=live }}</ref> 2022-ci ildən Türk Ağsaqqalları Arasında Əlaqələrin İnkişafı İctimai Birliyinin (TAİB) Qadınlar Şurasının sədridir.<ref>{{Cite web |url=https://missiya.az/29465-qadinlar-surasinin-sedri-secildi-.html |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-12-19 |archive-date=2023-12-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231219132524/https://missiya.az/29465-qadinlar-surasinin-sedri-secildi-.html |url-status=live }}</ref> == Kitabları == 1. Qaqauzlar. — Bakı, "Azərnəşr", 1996, 48 s. 2. Qaqauz folkloru. — Bakı, "Yazıçı", 1996, 200 s. 3. Dədə Qorqud yaşı. — Bakı, "Yeni nəşrlər evi", 1999, 136 s. 4. Türklerin aile merasimleri (tıva, xakas, qaqauz türklərinin etnoqrafik materialları əsasında). — Ankara, 1999, 180 s. 5. İlk məktub (Rumıniya ədəbiyyatından tərcümələr). — Bakı, "Adiloğlu", 2002, 258 s. 6. Mövsüm mərasimləri (türk xalqlarının materialları əsasında). — Bakı, "Xəzər Universitəsi", 2009, 218 s. 7. Son həvəs — son nəfəs. — Bakı, 2010. 8. "Rusiya yaşayacaqmı?" — Bakı, "Qanun", 2015.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://edebiyyat-az.com/?p=15368 |access-date=2015-11-20 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304212224/http://edebiyyat-az.com/?p=15368 |url-status=live }}</ref> 9. Türk xalqlarının mərasim sistemində Novruzun yeri. — Bakı, 2018.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.enter.news/az/news/culture/139293/turk-xalqlarinin-merasim-sisteminde-novruzun-yeri-adli-kitab-neshr-edilib#.WuF6h26FPGg |access-date=2018-04-26 |archive-date=2018-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180428030838/http://enter.news/az/news/culture/139293/turk-xalqlarinin-merasim-sisteminde-novruzun-yeri-adli-kitab-neshr-edilib#.WuF6h26FPGg |url-status=dead }}</ref> 10. Aybikə Xan. — Bakı, "Sabah", 2023<ref>{{Cite web |url=https://agsaqqallar.com/2023/12/18/taib-in-ofisind%c9%99-gullu-yologlunun-kitabinin-imza-gunu-kecirilib/?fbclid=IwAR3Rwl43xL4JEu-PZOv-pIc1kZNaPNJFWi6buvzpl1RbmUMt-Xe0LT1GHMA |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-12-19 |archive-date=2023-12-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231219131849/https://agsaqqallar.com/2023/12/18/taib-in-ofisind%C9%99-gullu-yologlunun-kitabinin-imza-gunu-kecirilib/?fbclid=IwAR3Rwl43xL4JEu-PZOv-pIc1kZNaPNJFWi6buvzpl1RbmUMt-Xe0LT1GHMA |url-status=live }}</ref> == Məqalələri == 1. Mucize, keramet, firaset sahipleri, istidraç, şamanlık. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), Eskişehir, 2013, ss.181–196.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.bilgelerzirvesi.org/bildiri/pdf2/gulluyologlu.pdf |access-date=2015-08-30 |archive-date=2015-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150811141058/http://bilgelerzirvesi.org/bildiri/pdf2/gulluyologlu.pdf |url-status=dead }}</ref> 2. Çərşənbələri niyə səhv salırıq?<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://az-kaz.com/index.php/403-chershenbeleri-niye-sehv-saliriq.html |access-date=2015-09-01 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304205218/http://az-kaz.com/index.php/403-chershenbeleri-niye-sehv-saliriq.html |url-status=dead }}</ref> 3. "ÜZÜ ASTARINDAN BETƏR…" ("Novruz bayramı ensiklopediyası")<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.dgtyb.org/news/47.html |access-date=2012-03-09 |archive-date=2010-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100224084534/http://www.dgtyb.org/news/47.html |url-status=dead }}</ref> 4. Bədmüşk ətirli Novruz<ref>Yoloğlu G. Bədmüşk ətirli Novruz.- Milli Məclis jurnalı, mart-aprel 2010, No 15 http://jurnal.meclis.gov.az/news.php?id=161 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130312213925/http://jurnal.meclis.gov.az/news.php?id=161 |date=2013-03-12 }}</ref> 5. Şirin erməni qızıdırmı?! (Nizami Gəncəvinin əsərlərinin rus dilinə tərcüməsinə dair)<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=148 |access-date=2012-03-09 |archive-date=2012-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120512052515/http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=148 |url-status=dead }}</ref> 6. Böyük insanın böyük məhəbbəti<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=141 |access-date=2012-03-09 |archive-date=2012-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120624103939/http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=141 |url-status=dead }}</ref> 7. Milli dəyərlərimizi araşdırarkən<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://dgtyb.org/index.php?option=com_content&view=article&id=3272:milli-daeyaerlaerimizi-arashdirarkaen&catid=34&Itemid=483 |access-date=2015-08-30 |archive-date=2016-03-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310000727/http://dgtyb.org/index.php?option=com_content&view=article&id=3272:milli-daeyaerlaerimizi-arashdirarkaen&catid=34&Itemid=483 |url-status=dead }}</ref> 8. Türklerde merasimler<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/yologlu.pdf |access-date=2015-09-01 |archive-date=2022-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811054543/https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/yologlu.pdf |url-status=live }}</ref> == Mükafatları == 1. Heydər Əliyevin Fərdi təqaüdünə layiq görülmüşdür (1998).<ref>http://elibrary.bsu.az/yenii%5Cebookspdf%5CsikITQG8.pdf{{Dead link|date=April 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>,<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |access-date=2015-08-29 |archive-date=2020-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200116071306/http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf |url-status=live }}</ref> 2. Süleyman Dəmirəl tərəfindən "Türk Dünyasındakı Xidmətlərinə görə" ödülü verilmişdir (1998). 3. 2001-ci ildə "Simurq" Beynəlxalq mükafat fondu tərəfindən "İlin ən çalışqan alimi" elan edilmişdir. 4. 2003-cü ildə KIBATEK (Kıbrıs, Balkanlar, Avrasiya Araşdırmaları Qurumu) vakfı tərəfindən "2002 yılı hizmet ödülü"nə layiq görülmüşdür. 5. 2013-cü ildə ATXƏM-in "Türk Dünyasına xidmət" ödülü verilmişdir. 6. DGTYB tərəfindən "Türk Dünyasına xidmət" ödülü ilə təltif olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://science.ab.az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2435 |access-date=2015-08-26 |archive-date=2015-12-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151222143413/http://science.ab.az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2435 |url-status=dead }}</ref> == Video == Türk Bilgələr Zirvəsi/Güllü Yoloğlu<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.youtube.com/watch?v=MS4f32fHsnE |access-date=2014-10-10 |archive-date=2016-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160413225618/https://www.youtube.com/watch?v=MS4f32fHsnE |url-status=live }}</ref> Multikulturalizm<ref>https://www.youtube.com/watch?v=tE8EG0CcBfE</ref> Böyük Türk Qurultayı — Macarıstan<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.youtube.com/watch?v=4dFhxdw1Sck |access-date=2014-10-10 |archive-date=2016-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160410045414/https://www.youtube.com/watch?v=4dFhxdw1Sck |url-status=live }}</ref> Uluslararası Somuncu Baba ve Kültür Çevresi Sempozyumu Birinci Oturum<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.youtube.com/watch?v=uEvU3FTLfKk |access-date=2012-03-09 |archive-date=2016-08-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160827045908/https://www.youtube.com/watch?v=uEvU3FTLfKk |url-status=live }}</ref> Kosmopolitizm və milli dəyərlər<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.youtube.com/watch?v=Gz69rKlcJSk |access-date=2014-10-10 |archive-date=2016-04-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160412172046/https://www.youtube.com/watch?v=Gz69rKlcJSk |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|3}} == Həmçinin bax == == Xarici keçidlər == [http://www.ebooks.az/book_vbhEX67s.html Qaqouz folkloru: seçmələr. Bakı, "Gənclik", 1996, 200 s.] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Tədqiqatçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı folklorşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Balakən rayonunda doğulanlar]] cczadf2pn1q3zw64e1boo0nf8ixq446 4 264561 7865216 6075781 2024-11-26T23:54:10Z Gadir 136647 tərtibat 7865216 wikitext text/x-wiki [[Fayl: Seoul sykline.jpg|150px|right|Seul]] '''[[26 noyabr]]''': * Arxeoloq Hovart Karter Misir fironu [[Tutanxamon]]un sarkofaqını açmışdır, ([[1922-ci il]]). * Azərbaycan Respublikasının [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]] milli ərazi qurumu kimi ləğv edilmişdir, ([[1991-ci il]]). {{*mp}}[[1394]] — [[Seul]] [[Koreya]]nın paytaxtı elan edilmişdir. *[[1812]] — [[Napoleon]] qoşunu məğlub olaraq [[Rusiya]]dan geri çəkilməyə başlamışdır. *[[1924]] — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]nin Əsasnaməsi dərc edilmişdir. *[[1942]] — Sovet ordusu [[Stalinqrad]]da əks hücuma başlamışdır. *[[1978]] — [[İran]]da mollalar əhalini Pəhləvi rejiminə qarşı kütləvi tətilə çağırıb və ölkə iflic vəziyyətinə gəlmişdir. *[[1993]] — [[Almaniya]] [[PKK]]-nı terror təşkilatı kimi tanımışdır. *[[2003]] — Səsdənsürətli “Concorde” təyyarəsi son dəfə [[Bristol]]dan [[Vaşinqton]]a uçmuşdur. *[[2005]] — Hind milyoneri Vijaypat Singhania 21 291 metr yüksəyə qalxaraq [[aerostat]]la dünya rekordunu təzələmişdir. *[[2008]] — [[Bombey]]də terror hücumlar nəticəsində 173 nəfər həlak olub, 300-dən çox insan yaralanmışdır. </li> {{TarixdəbugünAşağı|Ay=November|Gün=26}}<noinclude> [[Kateqoriya:Vikipediya:Tarixdə bu gün]] </noinclude> riix2pdjk94orxicnlny81rlqov2izl 7865218 7865216 2024-11-26T23:55:21Z Gadir 136647 7865218 wikitext text/x-wiki [[Fayl: Seoul sykline.jpg|150px|right|Seul]] '''[[26 noyabr]]''': * Arxeoloq Hovart Karter Misir fironu [[Tutanxamon]]un sarkofaqını açmışdır, ([[1922-ci il]]). * Azərbaycan Respublikasının [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]] milli ərazi qurumu kimi ləğv edilmişdir, ([[1991-ci il]]). * [[1394]] — [[Seul]] [[Koreya]]nın paytaxtı elan edilmişdir. *[[1812]] — [[Napoleon]] qoşunu məğlub olaraq [[Rusiya]]dan geri çəkilməyə başlamışdır. *[[1924]] — [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]nin Əsasnaməsi dərc edilmişdir. *[[1942]] — Sovet ordusu [[Stalinqrad]]da əks hücuma başlamışdır. *[[1978]] — [[İran]]da mollalar əhalini Pəhləvi rejiminə qarşı kütləvi tətilə çağırıb və ölkə iflic vəziyyətinə gəlmişdir. *[[1993]] — [[Almaniya]] [[PKK]]-nı terror təşkilatı kimi tanımışdır. *[[2003]] — Səsdənsürətli “Concorde” təyyarəsi son dəfə [[Bristol]]dan [[Vaşinqton]]a uçmuşdur. *[[2005]] — Hind milyoneri Vijaypat Singhania 21 291 metr yüksəyə qalxaraq [[aerostat]]la dünya rekordunu təzələmişdir. *[[2008]] — [[Bombey]]də terror hücumlar nəticəsində 173 nəfər həlak olub, 300-dən çox insan yaralanmışdır. </li> {{TarixdəbugünAşağı|Ay=November|Gün=26}}<noinclude> [[Kateqoriya:Vikipediya:Tarixdə bu gün]] </noinclude> 7emb073noe1riypw44xxla4ed2m2hu4 4 264777 7865217 6224461 2024-11-26T23:54:26Z Gadir 136647 7865217 wikitext text/x-wiki [[Fayl: Resim11.jpg|110px|right|Süleyman Qanuni]] * [[1526]] — Osmanlı sultanı [[Sultan Süleyman Qanuni]] Avstriya səfərinə başlayıb. * [[1920]] — [[RSFSR]] XKS “Türküstan və Azərbaycan SSR-də pambıqçılığı bərpa etmək barədə” dekret verib. * [[1967]] — [[Fransa]] [[Böyük Britaniya]]nın Ümumi Bazara girməsinə veto qoydu. * [[1983]] — [[Madrid]] aeroportuna enmə zamanı [[Kolumbiya]]ya məxsus təyyarə qəzaya uğrayıb, 193 nəfər həlak olub. * [[1995]] — [[Azərbaycan Respublikası]] [[Litva]] ilə diplomatik əlaqələr qurmuşdur. * [[2002]] — [[BMT]] nəzarətçiləri 4 il fasilədən sonra [[İraq]]da yenidən kimyəvi silah axtarmağa başladılar. * [[2006]] — [[MDB]] məkanında ilk dəfə olaraq Bakıda hüquqşünas qadınların beynəlxalq konfransı keçirilib. </li> {{TarixdəbugünAşağı|Ay=November|Gün=27}}<noinclude> [[Kateqoriya:Vikipediya:Tarixdə bu gün]] </noinclude> tsa1afb2ocfh9ufm6l666vbymhjkt2i 0 268794 7865443 5949334 2024-11-27T06:55:41Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Geoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan geoloqları]] əlavə olundu 7865443 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|Cəlil Xəlilov}} {{Alim}} '''Cəlil Mustafa oğlu Xəlilov''' (1900-1976) — geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Cəlil Xəlilov [[1929]]-cu ildə [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin təbiət fakültəsini bitirdikdən üç il sonra elmə gəlmişdir. Cəlil Mustafa oğlu geologiya elminin istiqamətlərindən biri — mikropaleontologiya ilə məşğul olmuşdur. O, ancaq mikrofaunaları müəyyən etməklə yox, həm də onların ekocoğrafi şəraitini, coğrafi yayılmasını, zaman və məkan daxilində təkamülünü və başqa regionlarda yaşamış qohum növləri ilə müqayisəsini tədqiq etməklə bir çox nəzəri, eləcə də praktiki problemləri həll etmişdir. == Ədəbiyyat == *Məcid Ə. Bağmanov, Elm fədaisi, böyük alim prof. Cəlil Mustafa oğlu Xəlilov haqqında xatirələrim. Azərbaycan paleontologiya cəmiyyətinin 4 saylı toplusu. Bakı, 2001. *B. Budaqov, GÖRKƏMLİ MİKROPALEONTOLOQ, Azərbaycan paleontologiya cəmiyyətinin 4 saylı toplusu. Bakı, 2001. {{şəxs-qaralama}} [[Kateqoriya:Azərbaycan geoloqları]] dux8ibf2ol64srkv67qdbcm9t4adxu5 0 269901 7865600 6653631 2024-11-27T08:57:10Z NR SHENER 204368 Paraqraf redaktə edildi 7865600 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Mark Avrel Steyn |orijinal adı = Mark Avrel Steyn |şəkil = |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = Ser Mark Avrel Steyn 1929-cu ildə Çində |digər adı = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Mark Avrel Steyn''' ({{DVTY}}) — [[Macarlar|macar]] əsilli ingilis etnoqrafı. == Həyatı == [[Hindistan]]ın [[Pəncab]] əyalətindəki [[Lahor]]da (bugünkü [[Pakistan|Pakistanda]]) olan ''Oriental College''<nowiki/>'ın (Şərq kolleci) müdiri ikən (1888-99) 1892-ci ildə, [[Kəşmir]]li Brahman Kalhananın XII əsrdə yazdığı mənzum Hindistan tarixi [[Racatarangini]]ni [[sanskrit dili]]ndə çap etdirmşdir. Onun 1900-cü ildə [[ingiliscə]] tərcüməsi olan "''A Chronicle of the Kings of Kasmir"'' (Kəşmir krallarının bir Vakayinaməsi) nəşrini izləmişdir. == Ekspedisiyaları == Macar mənşəli ingilis məmuru Mark Avrel Steynin (1906-1908), F.Berqmanın (1928-1934) ekspedisiyaları, [[Qərbi Türkistan]]da ([[Türkmənistan]]da) 1904-cü ildən başlayaraq R.Pampellinin başçılığı ilə qazıntılar aparan amerikan arxeoloji ekspedisiyası, uzun müddət S.P.Tolstovun rəhbərliyi ilə fəaliyyət gostərən Xarəzm arxeoloji ekspedisiyası, M.E. Massonun və V.M.Massonun başçılıq etdikləri Cənubi Türkmənistan arxeoloji ekspedisiyası, A.P.Okladnikov və onun həmkarlarının [[Sibir]], Şərqi Türkistan və [[Monqolustan]] ərazilərindəki arxeoloji tədqiqatları və b. xüsusilə mühüm tapıntılarla nəticələnmişdir. Daş dövrünün müxtəlif mərhələlərinə aid coxlu insan düşərgələri və antropoloji materiallar, Ceytun ve Anau erkən əkinçilik məskənləri, Altun-Təpə və Namazgah-Təpə kimi şəhər tipli yaşayış yerləri, bina qalıqları, təsərrüfat və məişət əşyaları, heykəltəraşlıq nümunələri, qaya rəsmləri, bitki toxumları və b. belə tapıntılardandır. Bu tapıntılar əsasında Türkistanın qədim əhalisinin təsərrüfatı, ictimai quruluşu, mədəniyyəti, ideologiyası, qonşu xalqlarla mədəni-siyasi əlaqələri, etno-dil mənsubiyyəti, adət-ənənələri araşdırılmış, onların müasir türk xalqları ilə etnik və mədəni bağlılığına aid çoxlu faktlar aşkar edilmişdir. Türkistan tarixinə aid arxeoloji abidələr içərisində e.ə.I minillikdə Avrasiyanın geniş ərazisində yayılan skif kurqanları (Arjan, Pazınk, Kul-oba, Çertomlık, Tolstaya moqila və b.) mühüm yer tuturlar. Skif kurqanlarında qazıntılar XIX əsrin ortalarından başlamış, XX əsrin ortalarından isə geniş miqyas almışdır. Bu abidələrin tədqiqində A.N.Bernştamın, S.İ.Rudenkonun, L.R.Kızlasovun, A.İ.Terenojkinin, A.D.Qraçın, M.P.Qryaznovun və b. əməyi xüsusi qeyd edilməlidir. Uzaq Şərqdən Qafqaz və Şərqi Avropaya qədər geniş ərazini əhatə edən bu qazıntılar nəticəsində müasir türk xalqlarının mədəniyyəti və adət-ənənələri ilə səsləşən çoxlu əşyalar, o sıradan "skif heyvan stili"nə aid sənət nümunələri aşkar edilmişdir. Türk xalqlanının qədim tarixinə aid zəngin maddi mədəniyyət nümunəiəri həmçinin Asiya və Avropa tarixində çox mühüm rol oynamış sarmat və hun abidələrində də tapılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] [[Kateqoriya:Səyyahlar]] [[Kateqoriya:Macar səyyahlar]] bbv6iuen9y5x4vkz18tt8i0wr7pofxz 0 270640 7865364 7740936 2024-11-27T06:13:39Z Ayberk Moğulkoç 214468 7865364 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Xoşqədəm Hidayətqızı |orijinal adı = Xoşqədəm Hidayət qızı Baxşəliyeva |şəkil = |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 13.01.1974 |doğum yeri = [[Narınclar]], [[Ağdərə rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = [[Doğuş]] |uşağı = Zaur (1999), Arda (2016), Arın (2016) |atası = Hidayət |dini = müsəlman |ixtisası = [[Jurnalist]] |təhsili = [[Naxçıvan Dövlət Universiteti]] |fəaliyyəti = aparıcı,jurnalist |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar jurnalisti|2016}}<br>{{"Tərəqqi" medalı|2005}} |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Xoşqədəm Hidayətqızı''' (''Xoşqədəm Hidayət qızı Baxşəliyeva''; 13 yanvar 1974, [[Narınclar]], [[Ağdərə rayonu]], [[Azərbaycan SSR]]) — Azərbaycan jurnalisti, "Üç nöqtə" qəzetinin baş redaktoru, "[[ARB TV|ARB]]" telekanalında aparıcı. == Həyatı == Xoşqədəm Hidayət qızı Baxşəliyeva 1974-cü ildə [[Ağdərə rayonu]]nun [[Narınclar]] (indi [[Kəlbəcər rayonu]]na daxildir) kəndində anadan olub.1991-ci ildə [[Naxçıvan Dövlət Universiteti]]nin tarix fakültəsinə daxil olub.1993-cü ildən ailə vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq təhsilini Bakı Dövlət Pedaqoji Universitetində davam etdirib və 1995-ci ildə ali təhsilini başa vurub. Sonradan Bakı Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirib. 1998-ci ildə "Üç nöqtə" qəzetini təsis edib və onun baş redaktoru kimi fəaliyyətə başlayıb. Bir ildən sonra qəzet "Yeni nəsil" Jurnalistlər Birliyi tərəfindən "İlin debütantı" mükafatına layiq görülüb. Bundan sonra qəzet və onun baş redaktoru onlarla mükafat alıb: "İlin jurnalisti", "Peşəkar jurnalist", "Vətənpərvər jurnalist", "Mübariz qəzetçi" və s. O, "Media-2005" seçki blokunun təşəbbüskarlarından biri olub. 2011-ci ildən televiziyada fəaliyyətə başlayıb. "Azad Azərbaycan" telekanalında "Dərdini mənə danış" verilişinin aparıcısı olub, 2012-ci ildən 2015-ci ilə qədər həmin telekanalda populyar ""Səni axtarıram" verilişinin aparıcısı olub. 2015–2016 illərdə ANS tv bağlanana qədər orada çalışıb. 2016-cı ildə [[Xəzər TV|XƏZƏR tv]]-ə gəlib və 2021-ci ilə qədər "Bizə danış" "Səni axtarıram" layihəsinin aparıcısıdır. 2021-cı ildən etibarən "ARB" TV-də yayımlanan "Səni axtarıram" verilişinin aparıcısıdır. 2004-cü ilin fevralında Dünya Azərbaycanlılarının Konqresinin Köln şəhərində keçirilinən yığıncağında qurumun fəxri üzvü seçilib. 2005-ci ildə isə Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə mətbuatın inkişafındakı xidmətlərinə görə "Tərəqqi" medalı ilə təltif olunub. 7 noyabr 2016-cı ildə Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı ilə ''Əməkdar Jurnalist'' fəxri adına layiq görülüb. == Ailəsi == 1999-cu ildə Zaur adlı övladı dünyaya gəlib. 2014-cü ildə türk müğənnisi [[Doğuş (müğənni)|Doğuş]] ilə evlənmişdir. 6 may 2016-cı ildə onların əkiz övladları — oğlanları dünyaya gəlib. Əkizlərdən biri türk futbolçu [[Arda Turan]]ın şərəfinə Arda adlandırılıb. Digərinin adı isə Arın-dır. Cütlüyün əkiz oğlanları "Şişli Kolan İnternational Hospital" xəstəxanasında dünyaya gəlib<ref>{{Cite web |title=Doğuş və Xoşqədəm əkizlərini göstərdi |url=http://www.anspress.com/medeniyyet/20-05-2016/dogus-ve-xosqedem-ekizlerini-gosterdi |access-date=2016-05-22 |archive-date=2017-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170116173432/http://www.anspress.com/medeniyyet/20-05-2016/dogus-ve-xosqedem-ekizlerini-gosterdi |url-status=live }}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan qadın jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı jurnalistlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın televiziya aparıcıları]] [[Kateqoriya:Kəlbəcərdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azad Azərbaycan TV-nin jurnalistləri]] [[Kateqoriya:ANS TV-nin jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Xəzər TV-nin jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin məzunları]] {{jurnalist-qaralama}} 68usl27f3zltc5hs8yj5cry520ownoj 0 270734 7865014 7864329 2024-11-26T19:38:27Z Bikar 250702 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865014 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə namizədi}} {{Şəxs |adı = Vitold Zqlenitski |orijinal adı = {{lang-pl|Witold Zglenicki}} |şəkil = Vitold Zqlenitski.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = Polşalı Nobel |doğum tarixi = 6.1.1850 |doğum yeri = [[Mazoviya]], [[Polşa]] |vəfat tarixi = 6.7.1904 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = [[Şəkərli diabet]] |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[Polyaklar|Polyak]] |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = mesenat |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Vitold Zqlenitski''' ({{lang-pl|Witold Zglenicki}}; {{DVTY}}) — Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş [[Polyaklar|polyak]] alim, geoloq və xeyriyyəçi. İlk dəfə o, [[Xəzər dənizi|Xəzər dənizinin]] dibindən neftin çıxarılması təklifini verib.{{Bax|#Həyatı|1}} Göstərdiyi fəaliyyətə görə [[Çar Rusiyası]] tərəfindən kollej asessoru rütbəsi alıb və [[Qacar dövləti|Qacar]] şahı [[Müzəffərəddin şah Qacar]] tərəfindən [["Şiri-Xurşid" ordeni]] ilə təltif olunub. Ölümündən sonra bütün sərvətini elm və xeyriyyə fondlarına vəsiyyət edib. Xeyriyyəçilik fəaliyyətinə görə "''Polşalı Nobel"'' adını alıb.{{Bax|#Xatirəsi|1}} == Həyatı == 1850-ci ildə [[Polşa]]nın [[Mazoviya]] vilayətində Varqava Stara kəndində anadan olub.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=16 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Polonia Baku |url=https://www.polonia-baku.org/az/zglenicki.phtml |access-date=2024-02-22 |website=www.polonia-baku.org |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222061806/https://www.polonia-baku.org/az/zglenicki.phtml |url-status=live }}</ref> 1859–1866-cı illərdə Plotsk Qubernator Gimnaziyasında təhsil alıb.<ref name=":1">{{Cite web |title=Witold Zglenicki - naukowiec, przedsiębiorca, filantrop |url=https://iderepublica.pl/znani-nieznani/indeks/witold-zglenicki/ |access-date=2024-05-31 |website=Instytut De Republica |language=pl-PL |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531134333/https://iderepublica.pl/znani-nieznani/indeks/witold-zglenicki/ |url-status=live }}</ref> 1866-cı ildə Varşava İqtisadiyyat Məktəbinə daxil olub.<ref name=":1" /> 1870-ci ildə Varşava İqtisadiyyat Məktəbinin riyaziyyat-fizika fakültəsini, 1875-ci ildə isə Peterburq Dağ-Mədən İnstitutunu birinciliklə bitirib.<ref name=":0" /> 1875-ci il yulun 5-də mədəndə işləmək üçün Kieltse quberniyasında yerləşən Suxednyova təyinat alır.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=34 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref> 1876-cı il mayın 15-də Mroçkovda yerləşən metallurgiya zavoduna müdir təyin olunub.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=35 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref> 3 il burada işlədikdən sonra 1879-cu il martın 15-də titul asessoru, 1883-cü il avqustun 12-də isə kollej asessoru vəzifəsinə təyin olunub.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=38 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref> Vitold Zqlenitski 1891-ci ildə [[Bakı]]ya köçüb və burada Bakı Ekspert İdarəsində ekspert kimi işə başlayıb.<ref>{{Cite web |date=2024-04-22 |title=Unveiling the Forgotten Legacy: Witold Zglenicki and Azerbaijan's Oil Industry |url=https://turan.az/en/social/unveiling-the-forgotten-legacy-witold-zglenicki-and-azerbaijans-oil-industry-779685 |access-date=2024-05-31 |website=turan.az |language=en |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531132538/https://turan.az/en/social/unveiling-the-forgotten-legacy-witold-zglenicki-and-azerbaijans-oil-industry-779685 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=45 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Burada səmərəli fəaliyyət göstərdiyi üçün 1897-ci ildə saray müşaviri, 1901-ci ildə isə mülki rütbə olan kollej asessoru rütbəsi alıb.<ref name=":0" /><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=52 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Bakıya köçdükdən sonra öz işi ilə yanaşı burada neftin çıxarılması üsullarının modernləşdirilməsi ilə məşğul olub.<ref>{{Cite web |title=Witold Zglenicki – wynalazca platformy wiertniczej |url=https://histmag.org/Witold-Zglenicki-wynalazca-platformy-wiertniczej-15411 |access-date=2024-05-31 |website=histmag.org |archive-date=2022-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221115225827/https://histmag.org/Witold-Zglenicki-wynalazca-platformy-wiertniczej-15411 |url-status=live }}</ref> Təkcə qazma platforması konsepsiyasını deyil, həm də qazma işini asanlaşdırmaq üçün bir sıra ixtiralar, məsələn, neft quyularının əyriliyini ölçmək üçün cihaz və valları daha sürətli və daha böyük dərinliklərə qazmağa imkan verən texniki həllər hazırlayıb.<ref name=":1" /> [[Xəzər dənizi|Xəzər dənizinin]] dibində bir neçə neft yatağının yerini müəyyən edib.<ref>{{Cite web |date=2024-05-31 |title=“Father of Baku oil" - Polish engineer with great merits for the Azerbaijani oil and gas sector |url=https://turan.az/en/want-to-say/father-of-baku-oil-polish-engineer-with-great-merits-for-the-azerbaijani-oil-and-gas-sector-769561 |access-date=2024-05-31 |website=turan.az |language=en |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531134713/https://turan.az/en/want-to-say/father-of-baku-oil-polish-engineer-with-great-merits-for-the-azerbaijani-oil-and-gas-sector-769561 |url-status=live }}</ref> Neftin dənizin dibindən çıxarılması ilə bağlı bir neçə təklif versə də bu qəbul olunmayıb.<ref name=":1" /><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=59 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> 1900-cü ildə göstərdiyi fəaliyyətə görə [[Qacar dövləti|Qacar]] şahı [[Müzəffərəddin şah Qacar]] tərəfindən [["Şiri-Xurşid" ordeni]] ilə təltif olunub.<ref name=":0">{{Cite web |last=Trębski |first=Krzysztof |date=2005-12-19 |title=Polska roponośna |url=https://www.wprost.pl/tygodnik/84112/polska-roponosna.html |access-date=2024-05-31 |website=Wprost |language=pl |archive-date=2023-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231230172951/https://www.wprost.pl/tygodnik/84112/polska-roponosna.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=67 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Onun və Rılski qardaşlarının dəstəyi ilə Bakıda 1912-ci ildə [[Müqəddəs Bakirə Məryəmin kosteli]] tikilib.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=113 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Kilsə [[Aprel işğalı]]ndan sonra 1938-ci ildə dağıdılıb.<ref name="polonia">{{статья|автор=Şamil Fətullayev|заглавие=Юзеф Плошко|ссылка=http://www.polonia-baku.org/ru/ploszko.phtml|издание=polonia-baku.org|год=|archivedate=2015-09-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924075353/http://www.polonia-baku.org/ru/ploszko.phtml}}</ref> 1901-ci ildə [[Şəkərli diabet|şəkərli diabet xəstəliyi]] tutduğunu öyrənib. O dövrdə şəkərli diabet xəstəliyini müalicə etmək mümkün olmadığı üçün 1904-cü ildə vəsiyyətnamə hazırlayıb.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=76 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Neft sahələrindən gələn gəlirini, [[Polşa]] elminə dəstək olan "Yuzef Myanovski Fondu"na və digər xeyriyyəçi təşkilatlara vəsiyyət edib.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |title=Witold Zglenicki - biography |url=https://wmgaz.pl/en/biographies/witold-zglenicki |access-date=2024-05-31 |website=wmgaz.pl |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531132722/https://wmgaz.pl/en/biographies/witold-zglenicki |url-status=live }}</ref> Vitold Zqlenitski 1904-cü il iyulun 6-da [[şəkərli diabet]] xəstəliyindən vəfat edib. Cənazəsi Polşaya aparılıb və Vola Kielpinska qəbiristanlığında dəfn olunub.<ref>{{Cite web |last=Əli |first=Anar |date=2024-02-21 |title=“Polşalı Nobel” kitabının təqdimatı keçirilib |url=https://xalqqazeti.az/az/medeniyyet/166856-polsali-nobel-kitabinin-teqdimati-kecirilib |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222063038/https://xalqqazeti.az/az/medeniyyet/166856-polsali-nobel-kitabinin-teqdimati-kecirilib |archive-date=2024-02-22 |access-date=2024-02-22 |website=Xalqqazeti.az |language=az}}</ref> == Xatirəsi == [[Bakı]] şəhərində göstərdiyi fəaliyyətə görə "''Polşalı Nobel"'' adını alıb.<ref>{{Cite book |last=Ходубский |first=А. |title=Витольд Згленицкий — польский Нобель |publisher=«Вопросы истории» |year=1989 |volume=III |location=[[Moskva]] |language=ru}}</ref> 1963-cü ildə Polşanın Plotsk şəhərində neft emalı zavodundan şəhərin mərkəzinə doğru gedən küçəyə Vitold Zqlenitskinin adı verilib.<ref>{{Cite web |title=130 lat temu zaczęła się kariera Witolda Zglenickiego - "polskiego Nobla" |url=https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C80366%2C130-lat-temu-zaczela-sie-kariera-witolda-zglenickiego-polskiego-nobla.html |access-date=2024-02-22 |website=Nauka w Polsce |language=pl |archive-date=2024-01-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240101110531/https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C80366%2C130-lat-temu-zaczela-sie-kariera-witolda-zglenickiego-polskiego-nobla.html |url-status=live }}</ref> Vitold Zqlenitski haqqında 1973-cü ildə rejissor Rişard Badovski "Qafqaz bioqrafiyası",<ref>{{Cite web |title=Kaukaski życiorys (1973) |url=https://www.filmweb.pl/film/Kaukaski+%C5%BCyciorys-1973-410342 |access-date=2024-02-22 |website=filmweb.p |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222065403/https://www.filmweb.pl/film/Kaukaski+%C5%BCyciorys-1973-410342 |url-status=live }}</ref> 1988-ci ildə rejissor Vladislav Vasilevski "Vitold Zqlenitski və digərləri",<ref>{{Cite web |title=FilmPolski.pl |url=https://www.filmpolski.pl/fp/index.php |access-date=2024-02-22 |website=FilmPolski |language=pl |archive-date=2021-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210428201529/https://filmpolski.pl/fp/index.php |url-status=live }}</ref> 2008-ci ildə isə resjissor Adam Roqala "Polşalı Nobel" filmini çəkiblər.<ref>{{Cite web |title=Polski Nobel |url=https://www.filmweb.pl/film/Polski+Nobel-2008-727291 |access-date=2024-02-22 |website=filmweb.pl |archive-date=2023-06-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230616083347/https://www.filmweb.pl/film/Polski+Nobel-2008-727291 |url-status=live }}</ref> 1975-ci ildə Plotsk Elmi Birliyinin müraciəti ilə Plotsk şəhərində heykəli qoyulub.<ref name=":1" /> 1989-cu ildən Polşada Vitold Zqlenitski adına Gimnaziya fəaliyyət göstərir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite web |date=2015-07-02 |title=Polşa məktəblərində Azərbaycan mövzusuna maraq (FOTO) |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/2413599.html |access-date=2024-02-22 |website=Trend.Az |language=az |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222065621/https://az.trend.az/azerbaijan/society/2413599.html |url-status=live }}</ref> 2003-cü ildə hədəfi məktəblərə, universitetlərə və tədqiqat mərkəzlərinə dəstək olmaq olan "Vitold Zqlenitski" elmi fondu yaradılıb.<ref name=":1" /> 2012-ci il iyunun 13-də [[Azərbaycan]] və Polşa arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 540 illiyi münasibətilə Polşada yerləşən Zqlenitski adına məktəbdə Vitold Zqlenitskinin xatirəsinə memorial lövhənin açılışı olub. Memorial lövhə Polşada yerləşən Azərbaycan səfirliyinin təşəbbüsü ilə qoyulub.<ref>{{Cite web |date=2012-06-13 |title=Memorial plaque to Witold Zglenicki who played important role in development of Azerbaijan`s oil industry unveiled in Poland |url=https://azertag.az/en/xeber/memorial_plaque_to_witold_zglenicki_who_played_important_role_in_development_of_azerbaijans_oil_industry_unveiled_in_poland-224299 |access-date=2024-05-31 |website=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]]}}</ref> 2024-cü ildə [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi|Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində]] Vitold Zqlenitski haqqında "Polşalı Nobel" adlı kitabın təqdimatı olub.<ref>{{Cite web |date=2024-02-20 |title=Azərbaycanın neft-qaz sektorunun yaradıcılarından olan polşalı geoloq haqqında kitab hazırlanıb |url=https://report.az/xarici-siyaset/tarix-muzeyinde-azerbaycanin-neft-qaz-sektorunun-yaradicilarindan-biri-olan-polsali-geoloq-haqqinda-kitabin-teqdimati-olub/ |access-date=2024-02-22 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222063121/https://report.az/xarici-siyaset/tarix-muzeyinde-azerbaycanin-neft-qaz-sektorunun-yaradicilarindan-biri-olan-polsali-geoloq-haqqinda-kitabin-teqdimati-olub/ |url-status=live }}</ref> Kitabın müəllifi Andjey Yan Xodubskidir.<ref>{{Cite web |date=2024-02-21 |title="Polşalı Nobel" adlı kitabın təqdimat mərasimi keçirilib |url=https://525.az/news/253428-polsali-nobel-adli-kitabin-teqdimat-merasimi-kecirilib |access-date=2024-02-22 |website=[[525-ci qəzet]] |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222031652/https://525.az/news/253428-polsali-nobel-adli-kitabin-teqdimat-merasimi-kecirilib |url-status=live }}</ref> == Mənbə == === İstinadlar === {{İstinad siyahısı|2}} === Ədəbiyyat === * [https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850–1904). Polşalı Nobel (pdf)], Bakı, 2024. == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=kUfYJvMhT-g Witold Zglenicki (1850–1904) / Historia na dotyk] {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan polyakları]] [[Kateqoriya:Polşada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] 1wa573ahzr0ktfl8129efqssn7l3hnt 7865305 7865014 2024-11-27T05:23:43Z Rəcəb Yaxşı 145872 /* Həyatı */ 7865305 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə namizədi}} {{Şəxs |adı = Vitold Zqlenitski |orijinal adı = {{lang-pl|Witold Zglenicki}} |şəkil = Vitold Zqlenitski.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = Polşalı Nobel |doğum tarixi = 6.1.1850 |doğum yeri = [[Mazoviya]], [[Polşa]] |vəfat tarixi = 6.7.1904 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = [[Şəkərli diabet]] |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[Polyaklar|Polyak]] |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = mesenat |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Vitold Zqlenitski''' ({{lang-pl|Witold Zglenicki}}; {{DVTY}}) — Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş [[Polyaklar|polyak]] alim, geoloq və xeyriyyəçi. İlk dəfə o, [[Xəzər dənizi|Xəzər dənizinin]] dibindən neftin çıxarılması təklifini verib.{{Bax|#Həyatı|1}} Göstərdiyi fəaliyyətə görə [[Çar Rusiyası]] tərəfindən kollej asessoru rütbəsi alıb və [[Qacar dövləti|Qacar]] şahı [[Müzəffərəddin şah Qacar]] tərəfindən [["Şiri-Xurşid" ordeni]] ilə təltif olunub. Ölümündən sonra bütün sərvətini elm və xeyriyyə fondlarına vəsiyyət edib. Xeyriyyəçilik fəaliyyətinə görə "''Polşalı Nobel"'' adını alıb.{{Bax|#Xatirəsi|1}} == Həyatı == 1850-ci ildə [[Polşa]]nın [[Mazoviya]] vilayətində Varqava Stara kəndində anadan olub.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=16 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Polonia Baku |url=https://www.polonia-baku.org/az/zglenicki.phtml |access-date=2024-02-22 |website=www.polonia-baku.org |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222061806/https://www.polonia-baku.org/az/zglenicki.phtml |url-status=live }}</ref> 1859–1866-cı illərdə Plotsk Qubernator Gimnaziyasında təhsil alıb.<ref name=":1">{{Cite web |title=Witold Zglenicki - naukowiec, przedsiębiorca, filantrop |url=https://iderepublica.pl/znani-nieznani/indeks/witold-zglenicki/ |access-date=2024-05-31 |website=Instytut De Republica |language=pl-PL |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531134333/https://iderepublica.pl/znani-nieznani/indeks/witold-zglenicki/ |url-status=live }}</ref> 1866-cı ildə Varşava İqtisadiyyat Məktəbinə daxil olub.<ref name=":1" /> 1870-ci ildə Varşava İqtisadiyyat Məktəbinin riyaziyyat-fizika fakültəsini, 1875-ci ildə isə Peterburq Dağ-Mədən İnstitutunu birinciliklə bitirib.<ref name=":0" /> 1875-ci il yulun 5-də mədəndə işləmək üçün Kieltse quberniyasında yerləşən Suxednyova təyinat alır.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=34 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref> 1876-cı il mayın 15-də Mroçkovda yerləşən metallurgiya zavoduna müdir təyin olunub.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=35 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref> 3 il burada işlədikdən sonra 1879-cu il martın 15-də titul asessoru, 1883-cü il avqustun 12-də isə kollej asessoru vəzifəsinə təyin olunub.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=38 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |url-status=live }}</ref> Vitold Zqlenitski 1891-ci ildə [[Bakı]]ya köçüb və burada Bakı Ekspert İdarəsində ekspert kimi işə başlayıb.<ref>{{Cite web |date=2024-04-22 |title=Unveiling the Forgotten Legacy: Witold Zglenicki and Azerbaijan's Oil Industry |url=https://turan.az/en/social/unveiling-the-forgotten-legacy-witold-zglenicki-and-azerbaijans-oil-industry-779685 |access-date=2024-05-31 |website=turan.az |language=en |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531132538/https://turan.az/en/social/unveiling-the-forgotten-legacy-witold-zglenicki-and-azerbaijans-oil-industry-779685 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=45 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Burada səmərəli fəaliyyət göstərdiyi üçün 1897-ci ildə saray müşaviri, 1901-ci ildə isə mülki rütbə olan kollej asessoru rütbəsi alıb.<ref name=":0" /><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=52 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Bakıya köçdükdən sonra öz işi ilə yanaşı burada neftin çıxarılması üsullarının modernləşdirilməsi ilə məşğul olub.<ref>{{Cite web |title=Witold Zglenicki – wynalazca platformy wiertniczej |url=https://histmag.org/Witold-Zglenicki-wynalazca-platformy-wiertniczej-15411 |access-date=2024-05-31 |website=histmag.org |archive-date=2022-11-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221115225827/https://histmag.org/Witold-Zglenicki-wynalazca-platformy-wiertniczej-15411 |url-status=live }}</ref> Təkcə qazma platforması konsepsiyasını deyil, həm də qazma işini asanlaşdırmaq üçün bir sıra ixtiralar edib. Bunlara nümunə kimi neft quyularının əyriliyini ölçmək üçün cihazları və daha sürətli, daha böyük dərinliklərə qazmağa imkan verən texniki həlləri göstərmək olar.<ref name=":1" /> [[Xəzər dənizi|Xəzər dənizinin]] dibində bir neçə neft yatağının yerini müəyyən edib.<ref>{{Cite web |date=2024-05-31 |title=“Father of Baku oil" - Polish engineer with great merits for the Azerbaijani oil and gas sector |url=https://turan.az/en/want-to-say/father-of-baku-oil-polish-engineer-with-great-merits-for-the-azerbaijani-oil-and-gas-sector-769561 |access-date=2024-05-31 |website=turan.az |language=en |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531134713/https://turan.az/en/want-to-say/father-of-baku-oil-polish-engineer-with-great-merits-for-the-azerbaijani-oil-and-gas-sector-769561 |url-status=live }}</ref> Neftin dənizin dibindən çıxarılması ilə bağlı bir neçə təklif versə də bu qəbul olunmayıb.<ref name=":1" /><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=59 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> 1900-cü ildə göstərdiyi fəaliyyətə görə [[Qacar dövləti|Qacar]] şahı [[Müzəffərəddin şah Qacar]] tərəfindən [["Şiri-Xurşid" ordeni]] ilə təltif olunub.<ref name=":0">{{Cite web |last=Trębski |first=Krzysztof |date=2005-12-19 |title=Polska roponośna |url=https://www.wprost.pl/tygodnik/84112/polska-roponosna.html |access-date=2024-05-31 |website=Wprost |language=pl |archive-date=2023-12-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231230172951/https://www.wprost.pl/tygodnik/84112/polska-roponosna.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=67 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Onun və Rılski qardaşlarının dəstəyi ilə Bakıda 1912-ci ildə [[Müqəddəs Bakirə Məryəmin kosteli]] tikilib.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=113 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Kilsə [[Aprel işğalı]]ndan sonra 1938-ci ildə dağıdılıb.<ref name="polonia">{{статья|автор=Şamil Fətullayev|заглавие=Юзеф Плошко|ссылка=http://www.polonia-baku.org/ru/ploszko.phtml|издание=polonia-baku.org|год=|archivedate=2015-09-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924075353/http://www.polonia-baku.org/ru/ploszko.phtml}}</ref> 1901-ci ildə [[Şəkərli diabet|şəkərli diabet xəstəliyi]] tutduğunu öyrənib. O dövrdə şəkərli diabet xəstəliyini müalicə etmək mümkün olmadığı üçün 1904-cü ildə vəsiyyətnamə hazırlayıb.<ref>{{Cite book |last=Xodobski |first=Andjey Yan |url=https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |title=Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850-1904). Polşalı Nobel |year=2023 |location=[[Bakı]] |pages=76 |language=az |access-date=2024-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240304093552/https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri |archive-date=2024-03-04 |url-status=live}}</ref> Neft sahələrindən gələn gəlirini, [[Polşa]] elminə dəstək olan "Yuzef Myanovski Fondu"na və digər xeyriyyəçi təşkilatlara vəsiyyət edib.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web |title=Witold Zglenicki - biography |url=https://wmgaz.pl/en/biographies/witold-zglenicki |access-date=2024-05-31 |website=wmgaz.pl |archive-date=2024-05-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240531132722/https://wmgaz.pl/en/biographies/witold-zglenicki |url-status=live }}</ref> Vitold Zqlenitski 1904-cü il iyulun 6-da [[şəkərli diabet]] xəstəliyindən vəfat edib. Cənazəsi Polşaya aparılıb və Vola Kielpinska qəbiristanlığında dəfn olunub.<ref>{{Cite web |last=Əli |first=Anar |date=2024-02-21 |title=“Polşalı Nobel” kitabının təqdimatı keçirilib |url=https://xalqqazeti.az/az/medeniyyet/166856-polsali-nobel-kitabinin-teqdimati-kecirilib |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222063038/https://xalqqazeti.az/az/medeniyyet/166856-polsali-nobel-kitabinin-teqdimati-kecirilib |archive-date=2024-02-22 |access-date=2024-02-22 |website=Xalqqazeti.az |language=az}}</ref> == Xatirəsi == [[Bakı]] şəhərində göstərdiyi fəaliyyətə görə "''Polşalı Nobel"'' adını alıb.<ref>{{Cite book |last=Ходубский |first=А. |title=Витольд Згленицкий — польский Нобель |publisher=«Вопросы истории» |year=1989 |volume=III |location=[[Moskva]] |language=ru}}</ref> 1963-cü ildə Polşanın Plotsk şəhərində neft emalı zavodundan şəhərin mərkəzinə doğru gedən küçəyə Vitold Zqlenitskinin adı verilib.<ref>{{Cite web |title=130 lat temu zaczęła się kariera Witolda Zglenickiego - "polskiego Nobla" |url=https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C80366%2C130-lat-temu-zaczela-sie-kariera-witolda-zglenickiego-polskiego-nobla.html |access-date=2024-02-22 |website=Nauka w Polsce |language=pl |archive-date=2024-01-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240101110531/https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C80366%2C130-lat-temu-zaczela-sie-kariera-witolda-zglenickiego-polskiego-nobla.html |url-status=live }}</ref> Vitold Zqlenitski haqqında 1973-cü ildə rejissor Rişard Badovski "Qafqaz bioqrafiyası",<ref>{{Cite web |title=Kaukaski życiorys (1973) |url=https://www.filmweb.pl/film/Kaukaski+%C5%BCyciorys-1973-410342 |access-date=2024-02-22 |website=filmweb.p |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222065403/https://www.filmweb.pl/film/Kaukaski+%C5%BCyciorys-1973-410342 |url-status=live }}</ref> 1988-ci ildə rejissor Vladislav Vasilevski "Vitold Zqlenitski və digərləri",<ref>{{Cite web |title=FilmPolski.pl |url=https://www.filmpolski.pl/fp/index.php |access-date=2024-02-22 |website=FilmPolski |language=pl |archive-date=2021-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210428201529/https://filmpolski.pl/fp/index.php |url-status=live }}</ref> 2008-ci ildə isə resjissor Adam Roqala "Polşalı Nobel" filmini çəkiblər.<ref>{{Cite web |title=Polski Nobel |url=https://www.filmweb.pl/film/Polski+Nobel-2008-727291 |access-date=2024-02-22 |website=filmweb.pl |archive-date=2023-06-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230616083347/https://www.filmweb.pl/film/Polski+Nobel-2008-727291 |url-status=live }}</ref> 1975-ci ildə Plotsk Elmi Birliyinin müraciəti ilə Plotsk şəhərində heykəli qoyulub.<ref name=":1" /> 1989-cu ildən Polşada Vitold Zqlenitski adına Gimnaziya fəaliyyət göstərir.<ref name=":1" /><ref>{{Cite web |date=2015-07-02 |title=Polşa məktəblərində Azərbaycan mövzusuna maraq (FOTO) |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/2413599.html |access-date=2024-02-22 |website=Trend.Az |language=az |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222065621/https://az.trend.az/azerbaijan/society/2413599.html |url-status=live }}</ref> 2003-cü ildə hədəfi məktəblərə, universitetlərə və tədqiqat mərkəzlərinə dəstək olmaq olan "Vitold Zqlenitski" elmi fondu yaradılıb.<ref name=":1" /> 2012-ci il iyunun 13-də [[Azərbaycan]] və Polşa arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 540 illiyi münasibətilə Polşada yerləşən Zqlenitski adına məktəbdə Vitold Zqlenitskinin xatirəsinə memorial lövhənin açılışı olub. Memorial lövhə Polşada yerləşən Azərbaycan səfirliyinin təşəbbüsü ilə qoyulub.<ref>{{Cite web |date=2012-06-13 |title=Memorial plaque to Witold Zglenicki who played important role in development of Azerbaijan`s oil industry unveiled in Poland |url=https://azertag.az/en/xeber/memorial_plaque_to_witold_zglenicki_who_played_important_role_in_development_of_azerbaijans_oil_industry_unveiled_in_poland-224299 |access-date=2024-05-31 |website=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]]}}</ref> 2024-cü ildə [[Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi|Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində]] Vitold Zqlenitski haqqında "Polşalı Nobel" adlı kitabın təqdimatı olub.<ref>{{Cite web |date=2024-02-20 |title=Azərbaycanın neft-qaz sektorunun yaradıcılarından olan polşalı geoloq haqqında kitab hazırlanıb |url=https://report.az/xarici-siyaset/tarix-muzeyinde-azerbaycanin-neft-qaz-sektorunun-yaradicilarindan-biri-olan-polsali-geoloq-haqqinda-kitabin-teqdimati-olub/ |access-date=2024-02-22 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222063121/https://report.az/xarici-siyaset/tarix-muzeyinde-azerbaycanin-neft-qaz-sektorunun-yaradicilarindan-biri-olan-polsali-geoloq-haqqinda-kitabin-teqdimati-olub/ |url-status=live }}</ref> Kitabın müəllifi Andjey Yan Xodubskidir.<ref>{{Cite web |date=2024-02-21 |title="Polşalı Nobel" adlı kitabın təqdimat mərasimi keçirilib |url=https://525.az/news/253428-polsali-nobel-adli-kitabin-teqdimat-merasimi-kecirilib |access-date=2024-02-22 |website=[[525-ci qəzet]] |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222031652/https://525.az/news/253428-polsali-nobel-adli-kitabin-teqdimat-merasimi-kecirilib |url-status=live }}</ref> == Mənbə == === İstinadlar === {{İstinad siyahısı|2}} === Ədəbiyyat === * [https://www.gov.pl/web/azerbaycan/azrbaycan-neft-qaz-snayesinin-banilrindn-biri-vitold-zqlenitskinin-hyatna-dair-kitabn-azrbaycanca-nri Mədənçi, geoloq Vitold Zqlenitski (1850–1904). Polşalı Nobel (pdf)], Bakı, 2024. == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=kUfYJvMhT-g Witold Zglenicki (1850–1904) / Historia na dotyk] {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan polyakları]] [[Kateqoriya:Polşada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] o8mkpc1pawxtsspdy3bgkmnb8v1rt9g 0 271560 7865833 7529382 2024-11-27T11:22:33Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ medalları]] əlavə olundu 7865833 wikitext text/x-wiki {{Mükafat |Adı = Pörl-Harbor xatirə medalı |Şəkil = |Şəklin eni = |Lentin şəkli = |Orijinal adı = {{Dil-en|Pearl Harbor Commemorative Medal}} |Deviz = |Ölkə = {{USA}} |Tip = yaxa nişanı |Kimə verilir2 = |Status = təqdim olunur |Parametrlər = |Təsis tarixi = |İlk təltif = [[Pörl-Harbora hücum]]dan sonra |İlk laureat = |Son təltif = |Son laureat = |Sayı = |Əvvəlki mükafat = |Sonrakı mükafat = |Müvafiqdir = }} '''Pörl-Harbor xatirə medalı''' — ABŞ ordusunun ABŞ konqresi tərəfindən 1991-də təsdiq edilən medalıdır. Ayrıca bu medal "qazilər medalı" kimi də tanınır. Bu medal ikinci dünya müharibəsi zamanı Pörl-Harbor döyüşündə olan əsgərlər və onun qazilərinə, habelə bu savaşda olan qeyri-əsgərlərə verilir. Bu medal keçmişə dönük bir dizayna malik və üniforma üzərində daşımağa dizayn olunub. [[Kateqoriya:ABŞ medalları]] dh50ljcarscy1x4630mm2ez0ynig8im 0 273385 7865802 7773627 2024-11-27T11:07:14Z HuseynSeyfullazade 254541 7865802 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Firdovsi Əliyev}} {{eyni ad-soyadlı|Firdovsi Əliyev}} {{Vəzifəli şəxs |vəzifə = [[Samux rayonu|Samux Rayon]] İcra Hakimiyyətinin başçısı |bayraq = coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2 = flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 25 oktyabr 2023 |son = |əvvəlki = [[Alı Qocayev]] |vəzifə_2 = [[Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi|Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirinin müavini]] |bayraq_2 = coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2_2 = flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc_2 = 21 fevral 2004 |son_2 = 4 mart 2023 |vəzifə_3 = [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin [[Azərbaycan Milli Məclisinin I çağırış deputatları|I çağırış]] deputatı |bayraq_3 = Emblem of Azerbaijan.svg |bayraq2_3 = Flag of Azerbaijan.svg |başlanğıc_3 = 1995 |son_3 = 2000 |mükafatları = + |mükafatları = {{2-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2021}} {{"Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı}} {{"Dövlət qulluğunda fərqlənməyə görə" medalı}}{{"Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin 5 illiyi (2005-2010)" yubiley medalı}} |vikianbar = }} '''Firdovsi Əliyev''' (tam adı: ''Firdovsi Şahmirzə oğlu Əliyev''; {{DVTY}}) — Samux Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı. [[Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi|Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirinin sabiq müavini]]. == Həyatı == Əliyev Firdovsi Şahmirzə oğlu 1961-ci il mayın 5-də Lerik rayonunun Monidigah kəndində anadan olmuşdur. 1983-cü ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin coğrafiya-biologiya fakültəsini bitirib. 1988–1991-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyası [[Coğrafiya İnstitutu (Azərbaycan)|Coğrafiya İnstitutunda]] aspirant olub. 1991–1993-cü illərdə AMEA Coğrafiya İnstitutunda kiçik elmi işçi, 1993–2000-ci illərdə AMEA [[Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu (Azərbaycan)|Torpaq və Aqrokimya İnstitutunda]] böyük elmi işçi vəzifəsində çalışıb. 1994-cü ildən kənd təsərrüfatı elmləri namizədidir. [[Yeni Azərbaycan Partiyası]] Siyasi Şurasının üzvüdür. 2000-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirib. 1995–2000-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı olub. 2002-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində Ekoloji Siyasət İdarəsinin rəisi və 2003-cü ildə Ekspertiza İdarəsinin rəisi işləyib. 2004–2023-cü illərdə Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirinin müavini çalışıb 2021-ci ildə Azərbaycanda ətraf mühitin və təbii sərvətlərin qorunmasında xidmətlərinə görə 2-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni ilə təltif olunub<ref>{{Cite web |url=https://president.az/az/articles/view/51612 |title=Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi işçilərinin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |access-date=2023-10-29 |archive-date=2023-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231029052034/https://president.az/az/articles/view/51612 |url-status=live }}</ref>. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 25 oktyabr 2023-cü il tarixli Sərəncamı ilə Samux Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin edilib<ref>{{Cite web |url=https://president.az/az/articles/view/61967 |title=F.Ş.Əliyevin Samux Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |access-date=2023-10-25 |archive-date=2023-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231028233608/https://president.az/az/articles/view/61967 |url-status=live }}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://meclis.gov.az/news-dep.php?id=103&lang=az I çağiriş] * [http://samux-ih.gov.az/az/icra-hakimiyyetinin-bascisi.html İcra hakimiyyətinin başçısı] * [https://oxu.az/politics/794799 İcra başçısı təyin edilən Firdovsi Əliyev kimdir? — Dosye + Foto] {{ref-az}} {{Samux rayonunun rəhbərləri}} [[Kateqoriya:Yeni Azərbaycan Partiyası Siyasi Şurasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Milli Məclisinin I çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Samux Rayon İcra Hakimiyyətinin başçıları]] ppl16bvpduqv0sdxl6vnrpm8c8twckx 0 275260 7865409 7528215 2024-11-27T06:40:59Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865409 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Bəxtiyar Məmmədzadə |orijinal adı = Bəxtiyar Məmməd oğlu Məmmədzadə |digər adları = |şəkil = BextiyarMemmedzade.jpg |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 10.2.1947 |doğum yeri = [[Sabirabad]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = 26.2.2010 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[BDU Filologiya|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədzadə Bəxtiyar Məmməd oğlu''' ([[10 fevral]] [[1947]], [[Sabirabad]] - [[26 fevral]] [[2010]], [[Bakı]]) — Azərbaycan filoloqu, əruz vəzninin tədqiqatçısı, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi və nəzəriyyəsinin mütəxəssisi, şair, alim və pedaqoq. == Həyatı == Bəxtiyar Məmmədzadə [[1947]]-ci ildə Azərbaycanın [[Sabirabad şəhəri]]ndə dünyaya gəlmişdir. Orta təhsilini [[Bakı]] şəhərində almışdır. [[1964]]-cü ildə Bakıda S.S.Axundov adına 172 nömrəli orta məktəbi qızıl medalla bitirmişdir. Elə həmin il [[BDU Filologiya|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə]] qəbul olunmuşdur. [[1969]]-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1969 - [[1972]]-ci illərdə təyinatla Azərbaycanın [[Puşkin rayonu]]nun [[Xırmandalı (Biləsuvar)|Xırmandalı]] kəndində orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi fəaliyyət göstərmişdir. == Elmi fəaliyyəti == 1972-ci ilin oktyabr ayından Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müəllimi, 1980-1984-cü illər baş müəllimi, 1984–2010-cü illər dosenti kimi elmi–pedagoji iş fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1994-cü ildən 2010-cu ilə qədər Bakı Asiya Universitetinin şərqşünaslıq və filologiya fakültələrinin dekanı vəzifəsində işləmişdir. Əsas tədris etdiyi fənnlər: XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi; Mətnşünaslıq; Əruzun nəzəri əsasları; Ədəbi-tənqid tarixi; Elmin tədrisi metodikası. Əsas tədqiq etdiyi sahələr: Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi və nəzəriyyəsi; poetika. 1979-cu ildə "Nəcəf bəy Vəzirovun komediyalarında sənətkarlıq" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1990-cı illərin əvvəllərində yazıb bitirdiyi "Seyid Əzim Şirvani sənəti" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını tamamlamışdır. Fəaliyyəti fəxri fərmanlarla təltif edilmişdir. 2007-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü idi. Bəxtiyar Məmmədzadə 4 kitabın, tədris proqramları və yüzə qədər çap olunmuş elmi məqalənin müəllifi idi. == Kitabları == # Seyid Əzim Şirvani anadilli poeziyasında bədii dil (poetik sintaksis). BDU, Bakı, 1998, 40 səh. # Seyid Əzim Şirvani anadilli poeziyasında vəzn. BDU, Bakı, 1999, 45 səh. # Feyzulla Qasımzadə (Ömrün yüz ili). "Azərbaycan universiteti" nəşr., Bakı, 2001, 50 səh. # Zirvədən zirvəyə. (Seçmə məqalələr toplusu) "MBM" nəşr, Bakı, 2012, 160 səh. == Hazırladığı proqramlar == # Mətnşünaslıq (proqram). Bakı Asiya Universiteti, Bakı, 2003, 12 səh. # Elmin tarixi və metodologiyası (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi), proqram, Bakı Asiya univ., Bakı, 2003, 14 səh. # XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (proqram), "Azərbaycan ədəbiyyatı proqramları", BDU, Bakı, 2007, səh. 18-29. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Mətnşünaslar]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Sabirabad rayonunda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Sabirabadda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] oc2yurw6759w18pjhbcn5zndg3idqy1 4 281053 7865781 7864369 2024-11-27T10:58:51Z Rüfət Həsənli 159472 /* Azərbaycan şahmatçılarının siyahısı */ Cavab 7865781 wikitext text/x-wiki {{qısayol|VP:SSN}} {{Seçilmiş siyahı namizədləri}} <div class="boilerplate metadata" style="background-color: #ffffff; padding: 0px 10px 0px 10px; border: 1px solid #a1b0bd;"> <!-- Bu sətirə və yuxarısına toxunmayın. --> <!-- Ən yeni namizədliklər ən aşağıya əlavə olunmalıdır. --> == [[Azərbaycan Milli Məclisinin II çağırış deputatları]] == <!-- Aşağıdakı şərtlərin qarşısını boş buraxın, onları icraçılar yoxlayıb qeydlər aparacaq. --> * ''Qrammatik normalar:'' * ''Əhatəlilik:'' * ''Tərəfsizlik və neytrallıq:'' * ''İstinadlar və mənbələr:'' * ''Stil kitabçasına uyğunluq:'' * ''Kateqoriya və şablonlar:'' : ''Namizədlik səbəbi'': ''Statusun alınması:'' Bu tərz məqalələr hazır mətn əsasında işlənir və üç-dörd mənbə əsasında hazırlanır. Nə mətn olaraq zəngindir, nə fayl (əvvəllər azad olmayan fayllarla doldurulmuşdu), nə şablon (natamam şablonlar). Mənbələr isə filan tarixdə seçki oldu filankəslər seçildi, filankəs də filan komitəyə üzv oldu vəssalam. Ümumiyyətlə, bu tərz məqalələr seçilmiş üçün işlənilməsi çətin və mümkün olmayan məqalələrdir. Bu səbəbdən də məqalənin statusu alınmalıdır. : ''Namizədliyə təqdim edən istifadəçinin imzası:'' — [[İstifadəçi:Dr.Wiki54|Dr.Wiki54]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Dr.Wiki54|müzakirə]]) 21:42, 7 iyul 2024 (UTC) * {{şərh}} [[Xüsusi:DaimiKeçid/7693900#Azərbaycan Milli Məclisinin II çağırış deputatları|Buradakı]] eyni arqumentlərlə təqdim edilmə səbəbinə fikir bildirirəm. Əvvəla, siyahılarda fayl olmalıdır deyə bir şərt yoxdur, varsa var, yoxdursa yoxdur, əsas olan məlumat və keyfiyyətdir, medianın əskikliyi bunu zədələmir. Az öncə envikidən də baxdım, xeyli fotosuz siyahılar var idi (tək fotolu, hansı ki, bunlarda da mövzunu təmsil edən tək foto var), məzmun da çox yox idi, amma mövzunun əhatəsinə görə yaxşı idi deyə status almışlar. "''Bu tərz məqalələr hazır mətn əsasında işlənir və üç-dörd mənbə əsasında hazırlanır.''" — Burada nə demək istəmisiniz? Copy-paste, yəni MH pozuntuları var (bəzən saytlar da vikidən kopyalaya bilirlər, bu, problem deyil)? Elə isə silmək lazım olacaq. Yox, "hazır mətn" deməklə hamısının girişinin eyni üslubda olmasını nəzərdə tutursunuzsa, problem yoxdur onda. Məzmun olaraq isə siyahılar lakonik olmalıdır, uzun-uzadı olmasına ehtiyac yoxdur. Adı üstündə siyahı, məqalə deyil. Əsas və vacib bir sıra məlumatlar qeyd olunsun kafi. Normal istinadlar da olsun yetərlidir, süni şəkildə istinadı çox göstərmək məqsədilə həcmi böyütməyə gərək yoxdur, heç bir fayda vermir. 10-20 mənbəli (say şərtidir) statuslu məqalələr var, hansı ki, bunlardan faydalanılıb hazırlanıblar, maksimum mənbə budursa, həmin mövzuda nə edə bilərik başqa, hansı ki, mövzu da ensiklopedik əhəmiyyət daşıyır. Burada qəribə heç nə yoxdur, olduğu qədər. Bunlar siyahıdır, əsas seçki məqalələrində daha geniş məzmun əlavə oluna bilər. Ümumiyyətlə, digər təkmil vikilərdən statuslu seçki siyahıları (varsa, ki, vardır) təqdim edə bilərsiniz, nümunə üçün? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]} 17:39, 9 iyul 2024 (UTC) *:Söhbət onsuz fotolardan getmir. Müəllif yalnış vurğulayıb. Hazır mətn ifadəsi MM-in rəsmi saytındakı siyahılara və çağırışlarla bağlı rəsmi kitabçalara xitabən istifadə olunub. "Adı üstündə" deməklə məsələ bitmir. Lakonik olmalıdır deyə bir şərt də yoxdur. Mənbə azdırsa status almağa o qədər də layiq deyil. Yüzlərlə parlament var və hamısının çağırışları ilə bağlı oxşar məqalələr hazırlamaq 2x2-dir. "Seçilmiş" statusu üçün nəsə xüsusi səciyyəvi amildən söhbət getməlidir. Seçki siyahılarından isə nümunə gətirməmişəm. Seçki siyahıları yox seçki məqalələri yaxşı işlənə bilər. Bizdə, məsələn, xırda toxunuşlardan sonra [[Azərbaycanda prezident seçkiləri (2024)]] status ala bilər. [[İstifadəçi:Dr.Wiki54|Dr.Wiki54]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Dr.Wiki54|müzakirə]]) 17:11, 11 iyul 2024 (UTC) *::Müzakirəyi bura daşıyıram. Namizədlik səhifəsindəki prosedur düzgün icra edilmədiyi üçün qiymətləndirmələr ləğv edildi. Təkrar yoxlanışdan keçdikdən sonra ona uyğun qərar veriləcək. Mən sizdən deputat siyahıları ilə bağlı nümunə istəmişdim. Necə tərtib olunmalıdır ona baxmaq üçün. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]} 22:27, 11 iyul 2024 (UTC) *:::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], {{şərh}} mən də normal vəziyyətdə olmadıqlarını düşünürəm. Təklif edirəm müzakirəyə çıxaraq, orada ümumi qərar verilsin. Həm də artıq burada uzun müddətdir gözləyirlər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:47, 26 noyabr 2024 (UTC) : ''Yekunlaşdıran icraçının qeydi və imzası:'' == [[Azərbaycan Milli Məclisinin III çağırış deputatları]] == <!-- Aşağıdakı şərtlərin qarşısını boş buraxın, onları icraçılar yoxlayıb qeydlər aparacaq. --> * ''Qrammatik normalar:'' * ''Əhatəlilik:'' * ''Tərəfsizlik və neytrallıq:'' * ''İstinadlar və mənbələr:'' * ''Stil kitabçasına uyğunluq:'' * ''Kateqoriya və şablonlar:'' : ''Namizədlik səbəbi'': ''Statusun alınması:'' Bu tərz məqalələr hazır mətn əsasında işlənir və üç-dörd mənbə əsasında hazırlanır. Nə mətn olaraq zəngindir, nə fayl (əvvəllər azad olmayan fayllarla doldurulmuşdu), nə şablon (natamam şablonlar). Mənbələr isə filan tarixdə seçki oldu filankəslər seçildi, filankəs də filan komitəyə üzv oldu vəssalam. Ümumiyyətlə, bu tərz məqalələr seçilmiş üçün işlənilməsi çətin və mümkün olmayan məqalələrdir. Ona görə də bu məqalənin statusu alınmalıdır. : ''Namizədliyə təqdim edən istifadəçinin imzası:'' — [[İstifadəçi:Dr.Wiki54|Dr.Wiki54]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Dr.Wiki54|müzakirə]]) 21:44, 7 iyul 2024 (UTC) : ''Yekunlaşdıran icraçının qeydi və imzası:'' == [[Azərbaycan Milli Məclisinin IV çağırış deputatları]] == <!-- Aşağıdakı şərtlərin qarşısını boş buraxın, onları icraçılar yoxlayıb qeydlər aparacaq. --> * ''Qrammatik normalar:'' * ''Əhatəlilik:'' * ''Tərəfsizlik və neytrallıq:'' * ''İstinadlar və mənbələr:'' * ''Stil kitabçasına uyğunluq:'' * ''Kateqoriya və şablonlar:'' : ''Namizədlik səbəbi'': ''Statusun alınması:'' Bu tərz məqalələr hazır mətn əsasında işlənir və üç-dörd mənbə əsasında hazırlanır. Nə mətn olaraq zəngindir, nə fayl (əvvəllər azad olmayan fayllarla doldurulmuşdu), nə şablon (natamam şablonlar). Mənbələr isə filan tarixdə seçki oldu filankəslər seçildi, filankəs də filan komitəyə üzv oldu vəssalam. Ümumiyyətlə, bu tərz məqalələr seçilmiş üçün işlənilməsi çətin və mümkün olmayan məqalələrdir. Ona görə də bu məqalənin statusu alınmalıdır. : ''Namizədliyə təqdim edən istifadəçinin imzası:'' — [[İstifadəçi:Dr.Wiki54|Dr.Wiki54]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Dr.Wiki54|müzakirə]]) 21:45, 7 iyul 2024 (UTC) : ''Yekunlaşdıran icraçının qeydi və imzası:'' == [[Azərbaycan Milli Məclisinin V çağırış deputatları]] == <!-- Aşağıdakı şərtlərin qarşısını boş buraxın, onları icraçılar yoxlayıb qeydlər aparacaq. --> * ''Qrammatik normalar:'' * ''Əhatəlilik:'' * ''Tərəfsizlik və neytrallıq:'' * ''İstinadlar və mənbələr:'' * ''Stil kitabçasına uyğunluq:'' * ''Kateqoriya və şablonlar:'' : ''Namizədlik səbəbi'': ''Statusun alınması:'' Bu tərz məqalələr hazır mətn əsasında işlənir və üç-dörd mənbə əsasında hazırlanır. Nə mətn olaraq zəngindir, nə fayl (əvvəllər azad olmayan fayllarla doldurulmuşdu), nə şablon (natamam şablonlar). Mənbələr isə filan tarixdə seçki oldu filankəslər seçildi, filankəs də filan komitəyə üzv oldu vəssalam. Ümumiyyətlə, bu tərz məqalələr seçilmiş üçün işlənilməsi çətin və mümkün olmayan məqalələrdir. Ona görə də bu məqalənin statusu alınmalıdır. : ''Namizədliyə təqdim edən istifadəçinin imzası:'' — [[İstifadəçi:Dr.Wiki54|Dr.Wiki54]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Dr.Wiki54|müzakirə]]) 21:45, 7 iyul 2024 (UTC) : ''Yekunlaşdıran icraçının qeydi və imzası:'' == [[Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları]] == <!-- Aşağıdakı şərtlərin qarşısını boş buraxın, onları icraçılar yoxlayıb qeydlər aparacaq. --> * ''Qrammatik normalar:'' * ''Əhatəlilik:'' * ''Tərəfsizlik və neytrallıq:'' * ''İstinadlar və mənbələr:'' * ''Stil kitabçasına uyğunluq:'' * ''Kateqoriya və şablonlar:'' : ''Namizədlik səbəbi'': ''Statusun alınması:'' Bu tərz məqalələr hazır mətn əsasında işlənir və üç-dörd mənbə əsasında hazırlanır. Nə mətn olaraq zəngindir, nə fayl (əvvəllər azad olmayan fayllarla doldurulmuşdu), nə şablon (natamam şablonlar). Mənbələr isə filan tarixdə seçki oldu filankəslər seçildi, filankəs də filan komitəyə üzv oldu vəssalam. Ümumiyyətlə, bu tərz məqalələr seçilmiş üçün işlənilməsi çətin və mümkün olmayan məqalələrdir. Ona görə də bu məqalənin statusu alınmalıdır. : ''Namizədliyə təqdim edən istifadəçinin imzası:'' — [[İstifadəçi:Dr.Wiki54|Dr.Wiki54]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Dr.Wiki54|müzakirə]]) 21:46, 7 iyul 2024 (UTC) : ''Yekunlaşdıran icraçının qeydi və imzası:'' == [[Azərbaycan şahmatçılarının siyahısı]] == <!-- Aşağıdakı şərtlərin qarşısını boş buraxın, onları icraçılar yoxlayıb qeydlər aparacaq. --> * ''Qrammatik normalar:'' * ''Əhatəlilik:'' * ''Tərəfsizlik və neytrallıq:'' * ''İstinadlar və mənbələr:'' * ''Stil kitabçasına uyğunluq:'' * ''Kateqoriya və şablonlar:'' : ''Namizədlik səbəbi'': Statusun verilməsi<!-- və ya alınması --> : ''Namizədliyə təqdim edən istifadəçinin imzası:'' — '''[[İstifadəçi:Rüfət Həsənli|Rüfət]] [[İstifadəçi müzakirəsi:Rüfət Həsənli|Həsənli]]''' 20:30, 9 avqust 2024 (UTC) ::@[[İstifadəçi:Rüfət Həsənli|Rüfət Həsənli]], salam ümumi prembula hissəsini genişləndirmək mümkündürmü? Məsələn, statistik məlumatlarla? Həmçinin fayl da çox istifadə edilib və vizuallığa təsir edir. Onun üçün qalereya da yaratmaq olar məncə. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:49, 26 noyabr 2024 (UTC) :::Salam. Təşəkkürlər tövsiyələrin üçün. Bu ərəfələr imtahanlarım var, ona görə vaxt edib redaktə edə bilmirəm. İnşəAllah dekabrda müvafiq düzəlişləri etməyə çalışacağam. -- '''[[İstifadəçi:Rüfət Həsənli|Rüfət]] [[İstifadəçi müzakirəsi:Rüfət Həsənli|Həsənli]]''' 10:58, 27 noyabr 2024 (UTC) : ''Yekunlaşdıran icraçının qeydi və imzası:'' == [[Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı]] == <!-- Aşağıdakı şərtlərin qarşısını boş buraxın, onları icraçılar yoxlayıb qeydlər aparacaq. --> * ''Qrammatik normalar:'' {{y}} * ''Əhatəlilik:'' {{y}} * ''Tərəfsizlik və neytrallıq:'' {{y}} * ''İstinadlar və mənbələr:'' {{y}} * ''Stil kitabçasına uyğunluq:'' {{y}} * ''Kateqoriya və şablonlar:''{{y}} : ''Namizədlik səbəbi'': Statusun verilməsi<!-- və ya alınması --> : ''Namizədliyə təqdim edən istifadəçinin imzası:'' — [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 10:36, 26 noyabr 2024 (UTC) : ''Yekunlaşdıran icraçının qeydi və imzası:''{{y}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:01, 26 noyabr 2024 (UTC) 31zcvpph6zmhhjgcdk2gbuay6drp5bk 6 281980 7865205 6720302 2024-11-26T23:36:01Z Sofia 261505 [[VP:SSK|Sürətli silmə]] tələbi əlavə edilir. 7865205 wikitext text/x-wiki {{sil|reason|1=f9}} {{Məlumat | izah = Şüşəli bazar — XX əsrin 50-ci illərində Bakının Yasamal rayonunda tikilmiş ticarət obyektidir. 2012-ci ilin aprel ayında bağlanıb. | mənbə = [http://www.anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=136241 Bakıda daha bir məşhur bazar söküldü-ANS Press] | tarix = Məlum deyil. | müəllif = Naməlum. | icazə = | digər_versiyalar = }} == Lisenziya == {{CC-BY-3.0}} [[Kateqoriya:Fayl:Tikililər]] 4h6yzkg3vbhgl8e2z2ywljlhz7odyml 0 285317 7865197 7387295 2024-11-26T23:15:58Z Sofia 261505 7865197 wikitext text/x-wiki {{Serial |Ad = Misfits |Orijinal ad = Misfits |Şəkil = |Miqyas = 200px |İzah = Misfits serialının rəsmi loqosu |Şəkil2 = |Miqyas2 = |İzah2 = |Əsər müəllifi = |Ssenarist = Hovard Overman<br>Jon Braun |Rejissor = |Operator = |Prodüser = |Rəssam = |Bəstəkar = |Səs operatoru = |Səs rejissoru = |Montaj = |Rollarda = [[Robert Şien]]<br>[[Natan Styüart-Carret]]<br>[[İvan Reon]]<br>[[Antonia Tomas]]<br>[[Jozef Gilgan]]<br>[[Lauren Soşa]] |Səsləndirənlər = |Janr = [[Dram filmi]]<br>[[Mistika]] |İlk baxış = 12 noyabr 2009 |Digər adı = |Dil = [[İngilis dili|Ingilis]] |Ölkə = {{UK}} |İstehsalçı = Clerkenwell Films |Növü = |Rəng = rəngli |Sezonların sayı= 3 |Seriyaların sayı= 21 |Seriyanın vaxtı= 43 dəqiqə |İl = 2009 |Büdcə = |Gəlir = |Əvvəlki = |Serialın davamı = |Vebsayt = http://e4.com/misfits/ |Çəkiliş yeri = [[London]], [[İngiltərə]] |Texniki məlumat= |Allmovie-no = |IMDB-no = 1548850 }} '''''Misfits''''' — komediya-fantastika janrlı [[Böyük Britaniya]] serialı. Serial 2009-cu ildən 2013-cü ilədək "''E4''" telekanalında yayımlanıb. Serial 5 mövsüm olmaqla, 35 seriya davam edib. 2010-cu ildə serial "[[BAFTA]]" mükafatına layiq görülüb. == Süjet == Qanunları pozan 5 gənc barədə ictimai xidmətdə çalışmaq qərarı verilir. İctimai xidmətin ilk günündə 5 gənci ildırım vurur və onların hər biri mistik güc əldə edir. Natan ([[Robert Şien]]) — ölümsüzlük, Simon ([[İvan Reon]]) — gözə görünməməzlik, Kelli ([[Loren Soşa]]) — digərlərinin fikirlərini eşitmək, Kurtis ([[Natan Styüart-Carret]]) — zamanı geri qaytarmağı, Alişa ([[Antonia Tomas]]) — yerini dəyişməyi öyrənir. Daha sonradan onlar yeni və çətin missiyaları yerinə yetirirlər. == Heyət == {| class="wikitable" |- ! Rol !! Aktyor !! Mövsüm |- |Curtis|| [[Natan Styüart-Carret]] || 1—indiyə qədər |- |Rudi|| [[Josef Gilgan]] || 3—indiyə qədər |- |Jess|| Karla Crome|| 4—indiyə qədər |- |Finn|| Nathan McMullen|| 4—indiyə qədər |- |Alex|| GA|| 4—indiyə qədər |- |Kelli|| [[Lauren Soşa]] || 1–3 |- |Simon|| [[İvan Reon]] ||1–3 |- |Alişa||[[Antonia Tomas]] ||1–3 |- |Natan|| [[Robert Şien]] || 1–2 |} == Mövsümlər == === Birinci mövsüm (2009) === Birinci mövsümdə 5 gəncin: Natan, Alişia, Curtis, Simon və Kellinin ictimai xidmətə başlamaları göstərilir. İlk gündə ildırımdan sonra hər bir qəhrəman yeni mistik qüvvə əldə edir. Lakin sonda gənclərin təcrübə işçisi Toni onların üzərinə hücum edir. Kelli Tonini başından vurur və öldürür. Daha sonradan yeni təcrübə işçisi ictimai xidmətə gəlir və Simon onu bilməzdən öldürür. Birinci mövsümün son buraxılışında, bir qrup zombilər misfitlərə hücum edir. Sonda Natanı qara geyimli bir adam xilas edir. Sonda Natan Raçel ilə binanın damında mübarizə aparır. Onların hər ikisi damdan düşür. Lakin Natan Young sonda qəbirdə oyanır və anlayır ki, o ölümsüzdür. === İkinci mövsüm (2010) === İkinci mövsüm başladıqda misfitlərin ictimai xidmətinin sonuna cəmi 6 həftə qalır. Misfitlər onları xilas etmiş maskalı adamı tapmaq istəyirlər. Sonda Alişia bilərəkdən özünü təhlükəyə salır və maskalı adamı onu xilas etməyə vadar edir. Alişia oyandıqda onu xilas etmiş adamı maskasız görür və anlayır ki maskalı adam Simon. Maskalı adam bildirir ki o, Simonun gələcək görünüşüdür və onun missiyası misfitləri təhlükədən xilas etməkdir. Sonda maskalı adam yenidən Alişianı xilas edir və güllə yarası alaraq vəfat edir. İkinci mövsümün son seriyasında Alişia Simona deyir ki, o gələcəkdə maskalı adam olacaq. İkinci mövsümün sonunda misfitlər ictimai xidmətlərini bitirirlər. İkinci mövsümün sonunda qeyri-adi bir adam misfitlərin bütün güclərini alır və onlara yeni mistik güc verir. === Üçüncü mövsüm (2011) === Üçüncü mövsümün başlanğıcında Natan [[Las-Veqas]]a köçür və burada evlənir. Onun yerinə seriala yeni qəhrəman Rudi ([[Josef Gilgan]]) gəlir. İlk seriyada Rudi oğurladığı maşına misfitləri mindirir. Polis onları saxlayır və misfitlər yenidən ictimai xidmətə başlayırlar. == Mənbə == * [http://www.clerkenwellfilms.com Clerkenwell Films rəsmi saytı] * {{IMDb title|1548850|Misfits}} * [http://www.e4.com/misfits/ Rəsmi vebsayt] [[Kateqoriya:Böyük Britaniya teleserialları]] [[Kateqoriya:2009-cu ilin teleserialları]] hyi21qdmx0khdapao4ef2c92240z1y6 7865200 7865197 2024-11-26T23:20:05Z Sofia 261505 Sofia [[Misfits (teleserial, 2009)]] səhifəsinin adını [[Misfits (teleserial)]] olaraq dəyişdi. 7865197 wikitext text/x-wiki {{Serial |Ad = Misfits |Orijinal ad = Misfits |Şəkil = |Miqyas = 200px |İzah = Misfits serialının rəsmi loqosu |Şəkil2 = |Miqyas2 = |İzah2 = |Əsər müəllifi = |Ssenarist = Hovard Overman<br>Jon Braun |Rejissor = |Operator = |Prodüser = |Rəssam = |Bəstəkar = |Səs operatoru = |Səs rejissoru = |Montaj = |Rollarda = [[Robert Şien]]<br>[[Natan Styüart-Carret]]<br>[[İvan Reon]]<br>[[Antonia Tomas]]<br>[[Jozef Gilgan]]<br>[[Lauren Soşa]] |Səsləndirənlər = |Janr = [[Dram filmi]]<br>[[Mistika]] |İlk baxış = 12 noyabr 2009 |Digər adı = |Dil = [[İngilis dili|Ingilis]] |Ölkə = {{UK}} |İstehsalçı = Clerkenwell Films |Növü = |Rəng = rəngli |Sezonların sayı= 3 |Seriyaların sayı= 21 |Seriyanın vaxtı= 43 dəqiqə |İl = 2009 |Büdcə = |Gəlir = |Əvvəlki = |Serialın davamı = |Vebsayt = http://e4.com/misfits/ |Çəkiliş yeri = [[London]], [[İngiltərə]] |Texniki məlumat= |Allmovie-no = |IMDB-no = 1548850 }} '''''Misfits''''' — komediya-fantastika janrlı [[Böyük Britaniya]] serialı. Serial 2009-cu ildən 2013-cü ilədək "''E4''" telekanalında yayımlanıb. Serial 5 mövsüm olmaqla, 35 seriya davam edib. 2010-cu ildə serial "[[BAFTA]]" mükafatına layiq görülüb. == Süjet == Qanunları pozan 5 gənc barədə ictimai xidmətdə çalışmaq qərarı verilir. İctimai xidmətin ilk günündə 5 gənci ildırım vurur və onların hər biri mistik güc əldə edir. Natan ([[Robert Şien]]) — ölümsüzlük, Simon ([[İvan Reon]]) — gözə görünməməzlik, Kelli ([[Loren Soşa]]) — digərlərinin fikirlərini eşitmək, Kurtis ([[Natan Styüart-Carret]]) — zamanı geri qaytarmağı, Alişa ([[Antonia Tomas]]) — yerini dəyişməyi öyrənir. Daha sonradan onlar yeni və çətin missiyaları yerinə yetirirlər. == Heyət == {| class="wikitable" |- ! Rol !! Aktyor !! Mövsüm |- |Curtis|| [[Natan Styüart-Carret]] || 1—indiyə qədər |- |Rudi|| [[Josef Gilgan]] || 3—indiyə qədər |- |Jess|| Karla Crome|| 4—indiyə qədər |- |Finn|| Nathan McMullen|| 4—indiyə qədər |- |Alex|| GA|| 4—indiyə qədər |- |Kelli|| [[Lauren Soşa]] || 1–3 |- |Simon|| [[İvan Reon]] ||1–3 |- |Alişa||[[Antonia Tomas]] ||1–3 |- |Natan|| [[Robert Şien]] || 1–2 |} == Mövsümlər == === Birinci mövsüm (2009) === Birinci mövsümdə 5 gəncin: Natan, Alişia, Curtis, Simon və Kellinin ictimai xidmətə başlamaları göstərilir. İlk gündə ildırımdan sonra hər bir qəhrəman yeni mistik qüvvə əldə edir. Lakin sonda gənclərin təcrübə işçisi Toni onların üzərinə hücum edir. Kelli Tonini başından vurur və öldürür. Daha sonradan yeni təcrübə işçisi ictimai xidmətə gəlir və Simon onu bilməzdən öldürür. Birinci mövsümün son buraxılışında, bir qrup zombilər misfitlərə hücum edir. Sonda Natanı qara geyimli bir adam xilas edir. Sonda Natan Raçel ilə binanın damında mübarizə aparır. Onların hər ikisi damdan düşür. Lakin Natan Young sonda qəbirdə oyanır və anlayır ki, o ölümsüzdür. === İkinci mövsüm (2010) === İkinci mövsüm başladıqda misfitlərin ictimai xidmətinin sonuna cəmi 6 həftə qalır. Misfitlər onları xilas etmiş maskalı adamı tapmaq istəyirlər. Sonda Alişia bilərəkdən özünü təhlükəyə salır və maskalı adamı onu xilas etməyə vadar edir. Alişia oyandıqda onu xilas etmiş adamı maskasız görür və anlayır ki maskalı adam Simon. Maskalı adam bildirir ki o, Simonun gələcək görünüşüdür və onun missiyası misfitləri təhlükədən xilas etməkdir. Sonda maskalı adam yenidən Alişianı xilas edir və güllə yarası alaraq vəfat edir. İkinci mövsümün son seriyasında Alişia Simona deyir ki, o gələcəkdə maskalı adam olacaq. İkinci mövsümün sonunda misfitlər ictimai xidmətlərini bitirirlər. İkinci mövsümün sonunda qeyri-adi bir adam misfitlərin bütün güclərini alır və onlara yeni mistik güc verir. === Üçüncü mövsüm (2011) === Üçüncü mövsümün başlanğıcında Natan [[Las-Veqas]]a köçür və burada evlənir. Onun yerinə seriala yeni qəhrəman Rudi ([[Josef Gilgan]]) gəlir. İlk seriyada Rudi oğurladığı maşına misfitləri mindirir. Polis onları saxlayır və misfitlər yenidən ictimai xidmətə başlayırlar. == Mənbə == * [http://www.clerkenwellfilms.com Clerkenwell Films rəsmi saytı] * {{IMDb title|1548850|Misfits}} * [http://www.e4.com/misfits/ Rəsmi vebsayt] [[Kateqoriya:Böyük Britaniya teleserialları]] [[Kateqoriya:2009-cu ilin teleserialları]] hyi21qdmx0khdapao4ef2c92240z1y6 7865202 7865200 2024-11-26T23:23:28Z Sofia 261505 7865202 wikitext text/x-wiki {{Serial|Loqo=-|Şəkil=Misfits poster.jpg|Şəklin eni=210px|Mövsüm sayı=5|Seriya sayı=37|Müddəti=45 dəq.|Telekanal=E4|İl=2009–2013|İstehsalçı şirkət=Clerkenwell Films}} '''''Misfits''''' — komediya-fantastika janrlı [[Böyük Britaniya]] serialı. Serial 2009-cu ildən 2013-cü ilədək "''E4''" telekanalında yayımlanıb. Serial 5 mövsüm olmaqla, 35 seriya davam edib. 2010-cu ildə serial "[[BAFTA]]" mükafatına layiq görülüb. == Süjet == Qanunları pozan 5 gənc barədə ictimai xidmətdə çalışmaq qərarı verilir. İctimai xidmətin ilk günündə 5 gənci ildırım vurur və onların hər biri mistik güc əldə edir. Natan ([[Robert Şien]]) — ölümsüzlük, Simon ([[İvan Reon]]) — gözə görünməməzlik, Kelli ([[Loren Soşa]]) — digərlərinin fikirlərini eşitmək, Kurtis ([[Natan Styüart-Carret]]) — zamanı geri qaytarmağı, Alişa ([[Antonia Tomas]]) — yerini dəyişməyi öyrənir. Daha sonradan onlar yeni və çətin missiyaları yerinə yetirirlər. == Heyət == {| class="wikitable" |- ! Rol !! Aktyor !! Mövsüm |- |Curtis|| [[Natan Styüart-Carret]] || 1—indiyə qədər |- |Rudi|| [[Josef Gilgan]] || 3—indiyə qədər |- |Jess|| Karla Crome|| 4—indiyə qədər |- |Finn|| Nathan McMullen|| 4—indiyə qədər |- |Alex|| GA|| 4—indiyə qədər |- |Kelli|| [[Lauren Soşa]] || 1–3 |- |Simon|| [[İvan Reon]] ||1–3 |- |Alişa||[[Antonia Tomas]] ||1–3 |- |Natan|| [[Robert Şien]] || 1–2 |} == Mövsümlər == === Birinci mövsüm (2009) === Birinci mövsümdə 5 gəncin: Natan, Alişia, Curtis, Simon və Kellinin ictimai xidmətə başlamaları göstərilir. İlk gündə ildırımdan sonra hər bir qəhrəman yeni mistik qüvvə əldə edir. Lakin sonda gənclərin təcrübə işçisi Toni onların üzərinə hücum edir. Kelli Tonini başından vurur və öldürür. Daha sonradan yeni təcrübə işçisi ictimai xidmətə gəlir və Simon onu bilməzdən öldürür. Birinci mövsümün son buraxılışında, bir qrup zombilər misfitlərə hücum edir. Sonda Natanı qara geyimli bir adam xilas edir. Sonda Natan Raçel ilə binanın damında mübarizə aparır. Onların hər ikisi damdan düşür. Lakin Natan Young sonda qəbirdə oyanır və anlayır ki, o ölümsüzdür. === İkinci mövsüm (2010) === İkinci mövsüm başladıqda misfitlərin ictimai xidmətinin sonuna cəmi 6 həftə qalır. Misfitlər onları xilas etmiş maskalı adamı tapmaq istəyirlər. Sonda Alişia bilərəkdən özünü təhlükəyə salır və maskalı adamı onu xilas etməyə vadar edir. Alişia oyandıqda onu xilas etmiş adamı maskasız görür və anlayır ki maskalı adam Simon. Maskalı adam bildirir ki o, Simonun gələcək görünüşüdür və onun missiyası misfitləri təhlükədən xilas etməkdir. Sonda maskalı adam yenidən Alişianı xilas edir və güllə yarası alaraq vəfat edir. İkinci mövsümün son seriyasında Alişia Simona deyir ki, o gələcəkdə maskalı adam olacaq. İkinci mövsümün sonunda misfitlər ictimai xidmətlərini bitirirlər. İkinci mövsümün sonunda qeyri-adi bir adam misfitlərin bütün güclərini alır və onlara yeni mistik güc verir. === Üçüncü mövsüm (2011) === Üçüncü mövsümün başlanğıcında Natan [[Las-Veqas]]a köçür və burada evlənir. Onun yerinə seriala yeni qəhrəman Rudi ([[Josef Gilgan]]) gəlir. İlk seriyada Rudi oğurladığı maşına misfitləri mindirir. Polis onları saxlayır və misfitlər yenidən ictimai xidmətə başlayırlar. == Mənbə == * [http://www.clerkenwellfilms.com Clerkenwell Films rəsmi saytı] * {{IMDb title|1548850|Misfits}} * [http://www.e4.com/misfits/ Rəsmi vebsayt] [[Kateqoriya:Böyük Britaniya teleserialları]] [[Kateqoriya:2009-cu ilin teleserialları]] q13t6jev3nyrn8gq6gabkrv5x1kdc75 7865203 7865202 2024-11-26T23:23:59Z Sofia 261505 [[meta:User:JWBTH/CP|Skript]] istifadə edərək kodun səliqəyə salınması, [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865203 wikitext text/x-wiki {{Serial | Loqo = - | Şəkil = Misfits poster.jpg | Şəklin eni = 210px | Mövsüm sayı = 5 | Seriya sayı = 37 | Müddəti = 45 dəq. | Telekanal = E4 | İl = 2009–2013 | İstehsalçı şirkət = Clerkenwell Films }} '''''Misfits''''' — komediya-fantastika janrlı [[Böyük Britaniya]] serialı. Serial 2009-cu ildən 2013-cü ilədək "''E4''" telekanalında yayımlanıb. Serial 5 mövsüm olmaqla, 35 seriya davam edib. 2010-cu ildə serial "[[BAFTA]]" mükafatına layiq görülüb. == Süjet == Qanunları pozan 5 gənc barədə ictimai xidmətdə çalışmaq qərarı verilir. İctimai xidmətin ilk günündə 5 gənci ildırım vurur və onların hər biri mistik güc əldə edir. Natan ([[Robert Şien]]) — ölümsüzlük, Simon ([[İvan Reon]]) — gözə görünməməzlik, Kelli ([[Loren Soşa]]) — digərlərinin fikirlərini eşitmək, Kurtis ([[Natan Styüart-Carret]]) — zamanı geri qaytarmağı, Alişa ([[Antonia Tomas]]) — yerini dəyişməyi öyrənir. Daha sonradan onlar yeni və çətin missiyaları yerinə yetirirlər. == Heyət == {| class="wikitable" |- ! Rol !! Aktyor !! Mövsüm |- |Curtis|| [[Natan Styüart-Carret]] || 1—indiyə qədər |- |Rudi|| [[Josef Gilgan]] || 3—indiyə qədər |- |Jess|| Karla Crome|| 4—indiyə qədər |- |Finn|| Nathan McMullen|| 4—indiyə qədər |- |Alex|| GA|| 4—indiyə qədər |- |Kelli|| [[Lauren Soşa]] || 1–3 |- |Simon|| [[İvan Reon]] ||1–3 |- |Alişa||[[Antonia Tomas]] ||1–3 |- |Natan|| [[Robert Şien]] || 1–2 |} == Mövsümlər == === Birinci mövsüm (2009) === Birinci mövsümdə 5 gəncin: Natan, Alişia, Curtis, Simon və Kellinin ictimai xidmətə başlamaları göstərilir. İlk gündə ildırımdan sonra hər bir qəhrəman yeni mistik qüvvə əldə edir. Lakin sonda gənclərin təcrübə işçisi Toni onların üzərinə hücum edir. Kelli Tonini başından vurur və öldürür. Daha sonradan yeni təcrübə işçisi ictimai xidmətə gəlir və Simon onu bilməzdən öldürür. Birinci mövsümün son buraxılışında, bir qrup zombilər misfitlərə hücum edir. Sonda Natanı qara geyimli bir adam xilas edir. Sonda Natan Raçel ilə binanın damında mübarizə aparır. Onların hər ikisi damdan düşür. Lakin Natan Young sonda qəbirdə oyanır və anlayır ki, o ölümsüzdür. === İkinci mövsüm (2010) === İkinci mövsüm başladıqda misfitlərin ictimai xidmətinin sonuna cəmi 6 həftə qalır. Misfitlər onları xilas etmiş maskalı adamı tapmaq istəyirlər. Sonda Alişia bilərəkdən özünü təhlükəyə salır və maskalı adamı onu xilas etməyə vadar edir. Alişia oyandıqda onu xilas etmiş adamı maskasız görür və anlayır ki maskalı adam Simon. Maskalı adam bildirir ki o, Simonun gələcək görünüşüdür və onun missiyası misfitləri təhlükədən xilas etməkdir. Sonda maskalı adam yenidən Alişianı xilas edir və güllə yarası alaraq vəfat edir. İkinci mövsümün son seriyasında Alişia Simona deyir ki, o gələcəkdə maskalı adam olacaq. İkinci mövsümün sonunda misfitlər ictimai xidmətlərini bitirirlər. İkinci mövsümün sonunda qeyri-adi bir adam misfitlərin bütün güclərini alır və onlara yeni mistik güc verir. === Üçüncü mövsüm (2011) === Üçüncü mövsümün başlanğıcında Natan [[Las-Veqas]]a köçür və burada evlənir. Onun yerinə seriala yeni qəhrəman Rudi ([[Josef Gilgan]]) gəlir. İlk seriyada Rudi oğurladığı maşına misfitləri mindirir. Polis onları saxlayır və misfitlər yenidən ictimai xidmətə başlayırlar. == Mənbə == * [http://www.clerkenwellfilms.com Clerkenwell Films rəsmi saytı] * {{IMDb title|1548850|Misfits}} * [http://www.e4.com/misfits/ Rəsmi vebsayt] [[Kateqoriya:Böyük Britaniya teleserialları]] [[Kateqoriya:2009-cu ilin teleserialları]] dp27qnv9mettr3ujuuneew5jxw7mraf 0 285934 7865616 7670515 2024-11-27T09:14:56Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865616 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{mənbə azlığı}} {{Yazıçı |adı = Cavanşir Yusifli |orijinal adı = Cavanşir Əziz oğlu Yusifli |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 24.09.1958 |doğum yeri = [[Masallı]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Cavanşir Əziz oğlu Yusifli''' ({{DVTY}}) — tənqidçi, ədəbiyyatşünas və tərcüməçi. == Həyatı == Cavanşir Əziz oğlu Yusifli 1958-ci il sentyabr ayının 24-də [[Masallı]] rayonunda anadan olub. [[Azərbaycan Dillər Universiteti]]ni bitirib (1986). [[Yardımlı]] rayonunda müəllim işləyib (1986–1987). 1988-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına ədəbiyyat institutunun aspiranturasına daxil olub. 1991-ci ildə "[[Mirzə Fətəli Axundov|M. F. Axundovun]] "Təmsilat"ı və qərbi Avropa maarifçi dramaturgiyasının ənənələri" mövzusunda namizədlik, 2010-cu ildə "Azərbaycan komediyasının poetikası" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. 1991–1993-cü illərdə [[Azərbaycan Dillər Universiteti]]ndə müəllim kimi çalışıb. 1993–1994-cü illərdə Belçikanın "Medecins sans frontieres" humanitar təşkilatında tərcüməçi işləyib. 1996-cı ildə "Cahan" jurnalında çalışıb. 1998-ci ildən "Turan-98" tərcümə firmasının direktorudur. AMEA Nizami adına ədəbiyyat insitutunun ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsinin baş elmi işçisidir. 2000 və 2008-ci illərdə Prezident təqaüdünə layiq görülüb. [[Metafizika (jurnal)|"METAFİZİKA" beynəlxalq fəlsəfi və fənlərarası araşdırmalar jurnalının]] 14-cü sayından jurnalın "Filologiya və Pedaqogika elmləri" üzrə redaksiya heyətinin üzvüdür.<ref>{{Cite web |title=“Metafizika” jurnalının redaksiya heyətinin üzvləri |url=http://metafizikajurnali.az/az/redaksiya-heyetinin-uzvleri/5 |access-date=2022-01-01 |archive-date=2022-03-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220312061536/http://metafizikajurnali.az/az/redaksiya-heyetinin-uzvleri/5 |url-status=dead }}</ref> == Kitabları == * "Bədii mətnin sirləri", "Mütərcim" nəşriyyatı, 1998 * "Bir söz söylə, bu dünyadan olmasın", "Mütərcim" nəşriyatı, 2000 * "Ədəbiyyatda yaşamağın formulu", Bakı, 2003 * "Azərbaycan poeziyasında Əli Kərim mərhələsi", Bakı 2005 * "Fərdi yaradıcılıqdan ədəbiyyat tarixinə baxış", Bakı, 2009 * "Azərbaycan komediyasının poetikası" (monoqrfaiya, Bakı, 2007) * "Gülüş və dünyanın sonu", monoqrafiya, Bakı 1999 * "Filoloji fantaziya", Bakı, 2008 * "Yaddaşın poetikası", Bakı, Qanun, 2009 * "Elçin haqqında 56 söz" (Vaqif Yusifli ilə birgə, Bakı, 2006) * "Azərbaycan poeziyasında Əli Kərim mərhələsi", Bakı, 2003 * "Gülüş və dünyanın sonu", Bakı, 1997 * "Tomas Eliot. Bəhrəsiz torpaq", ingilis dilindən tərcümə və şərhlər. Bakı, AYB, Bədii tərcümə və ədəbi əlaqələr mərkəzi, 2007. * Hüseyn Baykara. İran inqilabıları və azadlıq hərəkatları, türk dilindən tərcümə, Kitab Klubu, 2018. == Tərcümələri == * [[Patrik Züskind]], "[[Ətriyyatçı (roman)|Ətriyyatçı]]", "Qanun" nəşriyyatı, 2011 (fransız dilindən tərcümə) * Rolann Bart, "Yazının sıfır dərəcəsi" (fransız dilindən tərcümə) * [[Alber Kamü]]. "Taun", "Yad", "Çöküş" romanlarının fransız dilindən tərcüməsi (Bakı Slavyan Universitetinin nəşri) * Jan Eşnoz. "Royal arxasında" (roman, fransız dilindən tərcümə). * Tomas Sternz Eliot. Ənənə və fərdi istedad (ingilis dilindən). "Cahan" jurnalı, 1996. * [[Xulio Kortasar]]. Qorxulu yuxu (hekayə, rus dilindən), "Mütərcim", 1997 * [[Jan Pol Sartr|Jan-Pol Sartr]]. Ədəbiyyat nədir? (traktat, fransız dilindən), "Mütərcim" 1998. * [[Xorxe Luis Borxes|Xorxe-Luis Borxes]]. "Qorxulu yuxular", "Mütrəcim", 1998. * [[Xorxe Luis Borxes|Xorxe-Luis Borxes]]. "Don Kixot"da gizli magiya. 2010 * Marqerit Düras. Məşuq. Roman (fransız dilindən). "Xəzər" jurnalı, 2009 * [[Artur Rembo]]. Şeirlər (fransız dilindən), 1994. * Qaston Başlyar. Poetik an, metafizik an (fransız dilindən. 2011. * Alən Rob-Qriyye. Bəzi köhnəlmiş anlayışlar haqqında (fransız dilindən), "Cahan" jurnalı, 1997 * Patrik Dövil. Nordlənd (hekayə, fransız dilindən), kultaz.az portalı, 2007. * Filip Sollers. Ədəbiyyat haqqında etüdlər (fransız dilindən), 2000 * Pol Eluar. Şeirlər. "Cahan" jurnalı, 1996. * Pol Balanfa (Fransa). Niyazi Misrinin mistik təlimlərində ruhani yoxsulluq və qara işıq, "Azərbaycan" jurnalı, 2011. * Hölderlin. Şeirlər. "Cahan" jurnalı, 1996. * [[Asif Rüstəmov|Asif Rustamov]]. Downstream (ssenari, ingilis dilinə tərcümə), 2001 * [[Aydın Əfəndi]]. Şeirlər. Rus dilindən tərcümə, 1996. * [[Miqel de Unamuno]]. Günün Tutulması Əfsanəsi. "Xəzər" jurnalı, 1999. * Ernst Kassirer Metaforanin Gücü (rus dilindən tərcümə). "Cahan" jurnalı, 1997. * Xose Orteqa – I – Qasset Unamunonun Ölümünə. "Cahan" jurnalı, 1996. * [[Lev Qumilyov]]. Tarixi coğrafiyanin humanitar və təbii-elmi aspektləri. "Cahan" jurnalı, 1997. * [[Mişel Uelbek]]. Çaşqinliq içində. Esse. Fransız dilindən tərcümə. "Xəzər" jurnalı, 2003. * Lui Bazən. Dədə qorqud mifinin mənşəyi nədir? Fransız dilindən tərcümə. "Şərq" toplusu, 2008. * [[Jan-Fransua Şampolyon|Jan-Fransua]] LİOTAR. "POST" SÖZÜNÜN MƏNALARI HAQQINDA. "Cahan" jurnalı, 1997. * [[Jak Derrida|Jak DERRİDA]]. RƏSSAMLIQDA HƏQİQƏT. Fransız dilindən tərcümə. "Cahan" jurnalı, 1997. * S. V. Nikonenko. Metaforanın analitik şərhi. 2008. * [[Mişel Uelbek]]. Lansarot (roman), fransız dilindən tərcümə. * [http://dusharge.blogfa.com/post-196.aspx Les poèmes par Hummat Chahbazi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130320173828/http://www.dusharge.blogfa.com/post-196.aspx |date=2013-03-20 }} * [http://dusharge.blogfa.com/post-217.aspx Hummat Chahbazi. La poésie moderne d’Azerbaïdjan] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130320173940/http://www.dusharge.blogfa.com/post-217.aspx |date=2013-03-20 }} * [http://dusharge.blogfa.com/post-195.aspx Un poème par Hadi Garachay] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130320173821/http://www.dusharge.blogfa.com/post-195.aspx |date=2013-03-20 }} == Məqalələri == * Azərbaycan ədəbiyyatında nə baş verir? (1 və 2-ci məqalə) * Jak Derridanın qrammatologiyası * Böyük poeziyanın adı: Tomas Sternz Eliot * İndi nədən, kimdən deyək * Füzulini niyə sevmədim? * Postmodernist kimdir? (6 məqalə) * Dəvədən fil düzəldən adam * Ədəbi prosesin dolanbacları, yaxud heç nədən hay-küy * Bədii mətndə poetik düşüncənin ritmi * Bədii mətnin strukturu (ebookbrowse.com/cavansir-yusifli-bedii-metin-str) * Budağında quş yuvası bir ağac, "Azərbaycan" jurnalı, 2011. * Artıq yaşıl işıqdır, əyləci basa bilərsən (Hadi Qaraçayın şeirləri haqqında) * Məqamı tutan roman (M. Cəfərlinin "Bərpaçı" romanı haqıqnda), ann/az portalı, 2012 * Seyid Heydər Bayat (şeirləri haqqında) * Киян Хияв. Угловая комната (şeirləri haqqında) * Hümmət Şahbazinin şeirləri, yaxud dişimdə boğulan haray, kultaz.com portalı * Nakamlıq və məhkumluq (M. Müşfiq haqqında), "525-ci qəzet", 2010. * Nəsrin bitməyən sualları (iki məqalə). "Azərbaycan" jurnalı, 2008 * Dilin arxa planı. (nəsr haqqında), kultaz.com portalı, 2009. * Mətn trayektoriyasında obrazın məcrası və macərası * Tənqidin ölümü. "Azərbaycan" jurnalı, 2003. * Zamanı ötən şeirlər sorağında. "Ulduz" jurnalı, 1997. * Alber Kamü: atılmış insanın pənahı, 2012. * Azerbaycan komedi metinlerinde ihtilaf ve konu şekilleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/9 Fall 2010. * Komediyada güzgü. Azərbaycan AMEA Xəbərləri, 207. * Bədii mətn funksional sistem kimi. Ədəbiyyat institutunun məcmuəsi. 1998. * The Azerbaijani comedy — genre evolution/ Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/8 Spring 2011. * Yazıçı və onun bioqrafiyası. Kulis ədəbiyyat jurnalı, 2015 * Bərpaçıya məktublar * Konseptual şeirlər (Səlim Babullaoğlu haqqında), "525-ci qəzet" , 2014. * Qadın ətri (Könül Həsənqulunun şeirləri haqqında", Kulis, 2015 * Bir çimdik duz misalı.(Qorxmaz Quliyev haqqında), Kulis, 2015. * Yeddi hekayə ilə söhbət. Kulis, 2015. * Həyatla həyat arasında (esse), Kulis 2015. * https://www.youtube.com/watch?v=KTZFv7sQ_3I * http://kulis.lent.az/news/14732 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170702074411/http://kulis.lent.az/news/14732 |date=2017-07-02 }} * http://kulis.lent.az/news/14765 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160909152347/http://kulis.lent.az/news/14765 |date=2016-09-09 }} * http://www.artpress.az/index.php?action=static_detail&static_id=56653 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150428063041/http://www.artpress.az/index.php?action=static_detail&static_id=56653 |date=2015-04-28 }} * http://apa.tv/video/2576 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170724115616/http://apa.tv/video/2576 |date=2017-07-24 }} * http://sim-sim.az/esse/cavansir-yusifli-dunyani-g%C9%99zm%C9%99k-ist%C9%99y%C9%99n-yazicinin-t%C9%99kliyi/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://elmler.net/cavansir-yusifli-az%C9%99rbaycan-komediyasinin-poetikasi/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161224093254/http://elmler.net/cavansir-yusifli-az%c9%99rbaycan-komediyasinin-poetikasi/ |date=2016-12-24 }} * http://yenizaman.az/v5/w60520/.../ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20191001151927/http://www.yenizaman.az/v5/w60520/.../ |date=2019-10-01 }} * http://mesiha.blogspot.com/2012/07/cavansir-yusifli-ugurlu-trcum-toplusu.html * http://xalq.az/cavansir-yusifli-t%C9%99nha-bir-gunun-seiri/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171205085527/http://xalq.az/cavansir-yusifli-t%C9%99nha-bir-gunun-seiri/ |date=2017-12-05 }} * http://edeb.az/az/view/3971/cavansir-yusifli-azerbaycan-edebiyyatinda-ne-bas-verir/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}? * http://ceferli.blogspot.com/2012/07/cavansir-yusifli-mqami-tutan-roman.html * http://faktor.az/az/literature/17472-tomas-transtromerin-boyuk-muemmasi * http://ayb.az/index.php/x%C9%99b%C9%99rl%C9%99r/3739-coratdak%C4%B1-bal%C4%B1q%C3%A7%C4%B1-u%C5%9Faqlar%C4%B1na-%C9%99d%C9%99biyyat-d%C9%99rsi-m%C3%BCzakir%C9%99.html * http://millixeber.az/realizmin-qurubu-postmodernizmin-s%C9%99f%C9%99qi-sohb%C9%99t/ * http://sim-sim.az/poeziya/cavansir-yusifli-sevgid%C9%99n-v%C9%99-olumd%C9%99n-seirl%C9%99r/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161115092405/http://sim-sim.az/poeziya/cavansir-yusifli-sevgid%C9%99n-v%C9%99-olumd%C9%99n-seirl%C9%99r/ |date=2016-11-15 }} * http://sim-sim.az/slider/cavansir-yusifli-aglina-ilk-g%C9%99l%C9%99n-diriliyin-olsun/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161024121930/http://sim-sim.az/slider/cavansir-yusifli-aglina-ilk-g%C9%99l%C9%99n-diriliyin-olsun/ |date=2016-10-24 }} * http://sim-sim.az/slider/cavansir-yusifli-ceyms-coys-v%C9%99-onun-uliss-romani/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170215115645/http://sim-sim.az/slider/cavansir-yusifli-ceyms-coys-v%c9%99-onun-uliss-romani/ |date=2017-02-15 }} * http://sim-sim.az/slider/cavansir-yusifli-m%C9%99n-bir-sahmat-etudiy%C9%99m/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://sim-sim.az/slider/seirin-icind%C9%99ki-adamla-dialoq-cavansir-yusifli/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://sim-sim.az/slider/alber-kamu-atilmis-insanin-p%C9%99nahi-cavansir-yusifli/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171022234803/http://sim-sim.az/slider/alber-kamu-atilmis-insanin-p%C9%99nahi-cavansir-yusifli/ |date=2017-10-22 }} * http://sim-sim.az/slider/q%C9%99sr-cavansir-yusifli/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170619193226/http://sim-sim.az/slider/q%C9%99sr-cavansir-yusifli/ |date=2017-06-19 }} * http://sim-sim.az/slider/bir-sairl%C9%99-dialoq-cavansir-yusifli/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://sim-sim.az/slider/sozd%C9%99n-%C9%99syaya/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://sim-sim.az/esse/boyuk-poeziyanin-adi-tomas-sternz-eliot/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://sim-sim.az/esse/cavansir-yusifli-yuxu-m%C9%99tni-yaxud-yuxu-m%C9%99tn-kimi/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://sim-sim.az/slider/cagdas-az%C9%99rbaycan-poeziyasi-s%C9%99lim-babullaoglu-videodebat/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170412021118/http://sim-sim.az/slider/cagdas-az%c9%99rbaycan-poeziyasi-s%c9%99lim-babullaoglu-videodebat/ |date=2017-04-12 }} * http://sim-sim.az/slider/ceyms-coys-videodebat/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161030235315/http://sim-sim.az/slider/ceyms-coys-videodebat/ |date=2016-10-30 }} * http://sim-sim.az/slider/t-s-eliot-v%C9%99-onun-b%C9%99hr%C9%99siz-torpaq-poemasi-haqqinda/{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://sim-sim.az/slider/t-s-eliot-videodebat/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161016034225/http://sim-sim.az/slider/t-s-eliot-videodebat/ |date=2016-10-16 }} * http://sim-sim.az/slider/kafka-videodebat/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160905212227/http://sim-sim.az/slider/kafka-videodebat/ |date=2016-09-05 }} * http://sim-sim.az/sohbet/bir-t%C9%99nqidcinin-yeddi-hekay%C9%99-il%C9%99-sohb%C9%99ti/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180217065055/http://sim-sim.az/sohbet/bir-t%C9%99nqidcinin-yeddi-hekay%C9%99-il%C9%99-sohb%C9%99ti/ |date=2018-02-17 }} * http://sim-sim.az/slider/modernizmin-ideologiyasi-debat/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161108053940/http://sim-sim.az/slider/modernizmin-ideologiyasi-debat/ |date=2016-11-08 }} * http://edebiyyatqazeti.az/news/edebi-tenqid/1611-kulden-tepecik-olmaz * http://edebiyyatqazeti.az/news/edebi-tenqid/1252-icimizde-yasayan-kitablar * http://manera.az/edebiyyat/5896-metnin-hiss-edilmesi-cavanshir-yusifli.html * http://senet.az/usaqligin-himni-cavansir-yusifli/ * http://ideologiya.az/2016/06/cavansir-yusifli-bir-n%C9%99f%C9%99r-ucun-yazmaq/ * https://www.youtube.com/watch?v=GccFP3zIZHk * http://olaylar.az/news/medeniyyet/247649 * http://www.pia.az/Cavanshir_Yusifli%20_%E2%80%9CAnara_hele_-245948-xeber.html#.Wx5K_lUzbcc == İstinadlar == http://news.milli.az/culture/313812.html http://www.avanqard.net/index.php?action=static_detail&static_id=55452 [[Kateqoriya:Masallıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dillər Universitetinin məzunları]] gchdq5m3lz177r0jqzlmi6dtk5xbstv 0 288739 7865491 6695984 2024-11-27T07:36:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi 7865491 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = İsa Əzimbəyov |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[Arxeologiya]], [[Epiqrafika]] |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }}'''İsa Əzimbəyov''' (?-?) — Azərbaycan arxeoloqu və epiqrafı, Azərbaycan Arxeologiya Komissiyasının üzvü, şair. == Həyatı == * 1920-ci illərdə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö (Araşdırma) Cəmiyyətində, o cümlədən də Azərbaycan Arxeoloji komitəsində işləməyə başlayıb. Arxeoloqlarla birlikdə bütün respublikanı gəzmiş, maddi mədəniyyət abidələrini tədqiq etmişdir. O, qədim şərq yazıları üzrə əvəzedilməz mütəxxəsis idi. O, sadəcə kufi xətti ilə olan yazıları (qədimi olduğu kimi yeni kufini də oxuya bilirdi), həm də divani, nəsx və digər xətləri oxuya bilirdi. İ.Əzimbəyov Şirvanşahlar sarayında, Şəki xanları sarayında, Qız Qalası ərazisində və digər yerlərdə arxeoloji qazıntı və restavrasiya işlərində iştirak edib. O, sadəcə epiqrafik yazıları oxumaqla kifayətlənmir onları tədqiq və tərcümə də edirdi. َ * [[1929|1929-cu ildən]] Azərbaycan asari-ətiqələri, incəsənət və təbiət abidələrinin mühafizəsi komitəsinin elmi işçisi işləmişdir. <ref name=":1" /> * 1920-ci illərdə Azərbaycanın ilk arxeoloq və epiqrafçılarından olan Nardaran ziyalısı İsa Əzimbəyov doğma kəndinin qədim abidələrinin tarixini tədqiq edərək "Azərbaycan Arxeologiya Komitəsinin xəbərləri" adlı jurnalda bu barədə məqalə dərc etdirmişdi. * [[1926|1926-cı ildə]] [[Astara rayonu]] ərazisində''' '''epiqrafik abidələrin tədqiqinə təşəbbüs göstərilmişdir.<ref>{{Cite web |title=Kamil Kamilov. Daşlardakı izlər tariximizin nişanələridir. // Mədəniyyət qəzeti, 2015, 7 yanvar, s. 11. |url=http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2015/yanvar/412357.htm |access-date=2017-07-08 |archive-date=2019-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190513135900/http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2015/yanvar/412357.htm |url-status=live }}</ref>  * [[1928|1928-ci ildə]] İrəvanda ekspedisiyada olmuşdur. Ekspedisiyanın nəticələrinə İ.Əzimbəyovun yazdığı “Tiflis, İrəvan və Naxçıvanın müsəlman kitabələri” adlı məqaləsi işıq üzü görüb. == İsa Əzimbəyovun tədqiqatlarında İrəvan == * İ.Əzimbəyov “Tiflis, İrəvan və Naxçıvanın müsəlman kitabələri” adlı məqaləsində yazırdı ki, İrəvan qalasının içərisində, Sərdar sarayının yaxınlığında yerləşən şah Abbasın adına inşa edilən məscid (yəni Sərdar məscidi - N.M.) yarıuçuq vəziyyətdədir və onun həyətində bir neçə erməni qaçqın ailəsi məskunlaşmışdır. O, həmin məscidin böyük həyətinin olduğunu, həyətin ortasında hovuz inşa edildiyini yazır. İ.Əzimbəyov məsciddə ibadət edilmədiyini qeyd edir.<ref name=":0">Nazim Mustafa. İrəvan xanlığı: Erməni vandallarının yox etdiyi İrəvan məscidləri. Bakı, Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s.22-29</ref> O, məscidin divarındakı kitabədə fars dilində yazılmış aşağıdakı iki misrasını oxuduğunu qeyd edir: <poem>Zamane Şah Abbas cənnətməkan, Əz u kəşt abad mülke-cahan. </poem>İ.Əzimbəyov həmin məqaləsində daha sonra yazır ki, həmin vaxt Məşədi Cabbar adlı şəxs ona yaxınlıqda [[Şah Abbas məscidi (İrəvan)|Şah Abbas məscidindən]] daha qədim bir məscidin olduğunu və onun [[Məhəmməd şah Xudabəndə|şah Xudabəndə]] ([[1578]]-[[1587]]-ci illərdə Səfəvi hökmdarı) tərəfindən inşa edildiyini söyləmişdir. Müəllif evlərin arasında aşkar edilən həmin köhnə, bərbad vəziyyətdə olan məscidin divarlarının uzunluğunun 9 m, eninin 6 m olduğunu, alçaq mehrablı, qırmızı kərpicdən inşa edildiyini qeyd edir İ.Əzimbəyov çıxış qapısının üzərindəki kitabədə əbcəd hesabı ilə:<poem>Sənge tarixe çu məqsud şod əz dur zəman, Kordən xədid be tarixe qədim Əhməd xan</poem> yazıldığını və onun 1098-ci il hicri tarixində – yəni miladi tarixi ilə [[1685]]-ci ildə inşa edildiyinin göstərildiyini yazır. P.Uvarova ilə İ.Əzimbəyovun təsvirlərindən aydın olur ki, söhbət eyni bir məsciddən – yəni [[Sərdar məscidi|Sərdar məscidindən]] və onun yaxınlığındakı kiçik məsciddən gedir.<ref name=":0" /> == Şair İsa Əzimbəyov == * İsa Əzimbəyov həm də şair idi. Məddah təxəllüsü ilə şeir yazırdı. == Əsərləri == *«Селение Нардара и его древности»: доклад в комиссии искусств 22-x 1924, статья в 1-м вьш. «Известий Азербайджанского археологического комитета»; Баку 1925, стр. 39-49 *Nardaran əsar ətiqəsi//Azərbaycan Arxeoloji Komitəsinin xəbərləri, 1927, №3, s. 1-9 (ərəb əlifbası ilə). *Şüvəlan əsar ətiqəsi //Azərbaycan Arxeoloji Komitəsinin xəbərləri, 1927, №4, s. 319-324 (latın əlifbası ilə). *Мусульманские надписи Тифлиса, Эривани и Нахчыванской АССР//Изв. Азкомстариса, 1929, №4, с. 295-311. *Евлах-Шуша//Изв. Азкомстариса, вып. 3, 1927 (в соавторстве с Дж. Александровичем, В.М.Сысоевым).<ref name=":1">Керимова Т.С. Из истории Национальной Академии Наук Азербайджана. Баку: Тахсил, 2005, с.280</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan arxeologiyası]] * [[Azərbaycan mədəniyyəti]] == Xarici keçidlər == {{tarixçi-qaralama}} == İstinadlar == [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan arxeoloqları]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] ipcdnwyme838so0ckj1hbxpu2mq9iak 0 291599 7865531 7844212 2024-11-27T07:53:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:İran astronomları]] əlavə olundu 7865531 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Qəzvini}} {{Alim |adı = Nəcməddin Qəzvini |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 1203 |doğum yeri = [[Qəzvin]] |vəfat tarixi = 1277 |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[Fəlsəfə]], [[məntiq]], [[astronomiya]], [[riyaziyyat]] |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = [[Qütbəddin Şirazi]], [[Cəmaləddin Həsən Hilli]] |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Nəcməddin Qəzvini ('''{{DVTY}}) — [[Nəsirəddin Tusi]]nin fəlsəfi məktəbinin nümayəndələrindən, astronom, təbiətşünas filosof, məntiqçi alimdir.<ref name="A.Zakirqızı-2000">Aytək Zakirqızı (Məmmədova). Nəsirəddin Tusinin dünyagörüşü. Bakı, 2000</ref> == Həyatı == Nəcməddin Qəzvini 1203-cü ildə anadan olmuşdur. Filosofun ləqəbi Nəcməddin, adı Əli, atasının adı Ömər, babasının adı Əlidir. Qəzvin şəhərindən olduğu üçün Qəzvini nisbəsini daşımışdır. Mütəfəkkir elmi əsərlərin üzünü köçürən mirzə sözünü ifadə edən Dəbirani və ya Katibi kimi də tanınmışdır. Mənbələrdə o, "Ən böyük alim" ("Əllamə") adı ilə yad edilmişdir.<ref name="A.Zakirqızı-2000"/> Professor [[Həbibulla Məmmədbəyli]] "Marağa rəsədxanasının banisi Nəsirəddin Tusi" kitabında Marağa rəsədxanasının iyirmi bir nəfər elmi əməkdaşının adlarının siyahısını vermişdir. O, burada Nəcməddin Qəzvininin adını beşinci sayda "Nəcməddin Qəzvini Dəbirani" kimi göstərdikdən sonra on üçüncü sayda yenidən onu "Nəcməddin Katibi" yazaraq ayrı şəxs hesab etmişdir. Lakin tədqiqatçı sonra filosof haqqında məlumat verərkən onu "Nəcməddin Omam ben Əli ben Məhəmməd Katibi Dəbirani Qəzvini" təqdim etmişdir. Burada Nəcməddin Katibi Dəbirani Qəzvini bir şəxs kimi düzgün göstərilmiş, amma onun, atasının və babasının adları yanlış verilmişdir.<ref>Г.Д.Мамедбейли Основатель Марагинской обсерватории Насирэддин Туси. Баку, 1961</ref> Nəsirəddin Tusinin dəvəti ilə [[Marağa]]ya gələn Nəcməddin Qəzvini [[rəsədxana]]da çalışan ilk dörd astronomdan biri olmuşdur. O, mənbələrdə Nəsirəddin Tusinin şagirdi kimi təqdim edilməsinə baxmayaraq, Marağaya gəlməmişdən əvvəl də alim kimi tanınmışdır. Nəsirəddin Tusinin "Elxani astronomik cədvəl" ("Zic əl-elxani") traktatından da məlum olur ki, alim 1259-cu ildə adlı-sanlı mütəxəssis imiş.<ref name="Dirçəliş">Aytək Zakirqızı (Məmmədova). Nəsirəddin Tusi məktəbinin məntiqçi alimi. "Dirçəliş XXI əsr" jurnalı, Oktyabr 2002. səh. 162–167</ref> Nəcməddin Qəzvini elmlə məşğul olmaqla bərabər, müəllim kimi də fəaliyyət göstərmişdir. Ensiklopedik alim [[Qütbəddin Şirazi]] və Ayətullah Əllamə [[Cəmaləddin Həsən Hilli]] Nəsirəddin Tusi ilə yanaşı, onun da məşhur şagirdlərindəndir. Nəcməddin Qəzvini 1277-ci ildə vəfat etmişdir. == Elmi yaradıcılığı == Nəcməddin Qəzvini fəlsəfə, məntiq və təbiətşünaslığa dair qiymətli əsərlərin müəllifidir. Filosofun "Həqiqətlərin kəşfində incəlikləri ehtiva edən" ("Cami əd-dəqaiq fi kəşf əl-həqaiq") əsəri məntiq, metafizika və fizikaya dair orijinal bir traktatdır. Alimin "Məntiq və hikmətə dair mahiyyətin qaydaları" ("Ayn əl-qəvaid fi-l-məntiq və-l-hikmə") əsəri də peripatetik fənləri əhatə edir. Nəcməddin Qəzvininin "Mahiyyət hikməti" ("Hikmət əl-ayn") kitabı isə "Məntiq və hikmətə dair mahiyyətin qaydaları" traktatının ikinci hissəsi olub, fəlsəfə, təbiiyyat və riyaziyyat məsələlərinə həsr edilmişdir AMEA-nın müxbir üzvü [[Zakir Məmmədov]] böyük Azərbaycan alimi [[Yusif Qarabaği]]nin (…-1645) Nəcməddin Qəzvininin "Mahiyyət hikməti" kitabına haşiyə yazdığını qeyd etmişdir.<ref name="Z-1978">Zakir Məmmədov. Azərbaycanda XI–XIII əsrlərdə fəlsəfi fikir. Bakı, 1978</ref> "Mahiyyət hikməti" kitabına sonrakı şərh Nəcməddin Qəzvininin şagirdi Cəmaləddin Həsən Hillinin "Əsasların Mahiyyətinin hikmətindən məqsədlərin izahı" ("İzah əl-məqasid min hikmət əl-ayn əl-qəvaid") əsəridir.<ref name="A.Zakirqızı-2000"/> "Məntiqin qaydalarına dair Şəmsəddin traktatı" ("ər-Risalə əş-Şəmsiyyə fi-l-qəvaid əl-məntiqiyyə") kitabı da mütəfəkkirin məntiq haqqında yazılmış orijinal və çox qiymətli bir əsəridir. Əsər elxanilərdən [[Hülakü xan]], [[Abaqa xan]] və Əhməd xanın hakimiyyətləri dövründə vəzir işləmiş "divan sahibi" ("sahib əd-divan") Xacə Şəmsəddin Məhəmməd ibn Bəhaəddin Məhəmməd Cüveyninin (…-1284) xahişi ilə onun şərəfinə qələmə alınmış və "Şəmsəddinə ithaf edilmiş" ("əş-Şəmsiyyə") adı ilə daha çox məşhurdur. Müəllifinə böyük şöhrət qazandırmış bu əsər bütün dövrlərdə alimlərin marağını doğurmuşdu. "Məntiqin qaydalarına dair Şəmsəddin traktatı"na onlarla şərh və haşiyə yazılmış, mədrəsələrdə tədris edilmişdir.<ref name="Dirçəliş"/> Nəcməddin Qəzvininin "Məntiqin qaydalarına dair Şəmsəddin traktatı"nı şagirdi Cəmaləddin Hilli və Əllamə Sədəddin Məsud ibn Ömər Təftəzani (1322–1389) də şərh etmişlər. Nəcməddin Qəzvini orijinal əsərlər yazmaqla bərabər, şərhçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. Bu şərhlər fəqih-mütəkəllim [[Fəxrəddin Razi]]nin (1148–1210) və böyük Azərbaycan filosofu, təbib və hüquqşünas [[Əfzələddin Xunəci]]nin (1194–1248) əsərləri əsasında qələmə alınmışdır. [[Zakir Məmmədov]] Nəcməddin Qəzvininin bir məntiqçi alim kimi öz müasiri Misirin və onun əyalətlərinin baş qazisi vəzifəsində çalışmış [[Əfzələddin Xunəci]]nin [[məntiq]]ə dair "Fikirlərin qaranlıq yerlərindən sirlərin açılması" ("Kəşf əl-əsrar ən qəvamid əl-əfkar") kitabına şərh yazdığını qeyd etmişdir.<ref name="Z-1978"/><ref>Zakir Məmmədov. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, 1994</ref> Nəcməddin Qəzvininin fəlsəfi görüşlərində məntiq məsələləri mühüm yer tutur. Filosof özünün "Məntiqin qaydalarına dair Şəmsəddin traktatı"nda yazır: "Bu məntiq qanunlarına dair Şəmsəddin traktatı adlandırdığım bir kitabdır. Mən onu müqəddimə, üç məqalə və nəticədən ibarət tərtib etdim. Müqəddimə iki bəhsdir. Birinci bəhsə gəldikdə o, məntiqin mahiyyəti və ona ehtiyacı barədədir". Nəzəri fəlsəfənin tərkib hissəsi olan məntiq [[Şərq peripatetizmi]]nin sistemində birinci yerdə dururdu. Nəcməddin Qəzvini fəlsəfi görüşlərində öz sələfləri kimi məntiqə xüsusi diqqət yetirmişdir. O, məntiqin tərifini və onun mövzusunu, faydasını peripatetik mövqedən izah etmişdir.<ref name="A.Zakirqızı-2011">Aytək Zakirqızı (Məmmədova). Nəsirəddin Tusinin fəlsəfi məktəbi. Bakı, Elm, 2011</ref> Mütəfəkkir fəlsəfi görüşlərində öz sələflərinin ideyalarından bəhrələnmiş, fəlsəfi məsələlərə peripatetik mövqedən yanaşmış, orijinal fəlsəfi təlim yaratmış və dünyəvi elmlərin inkişafında misilsiz xidmət göstərmişdir. Nəcməddin Qəzvini dünya fəlsəfəsi tarixində [[Nəsirəddin Tusi]] məktəbinin məntiqçi alimi kimi məşhurdur.<ref name="A.Zakirqızı-2011"/> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:İran astronomları]] [[Kateqoriya:İslam filosofları]] [[Kateqoriya:Qəzvində doğulanlar]] [[Kateqoriya:XIII əsr filosofları]] 7zd0rb71oe4p1qvz73sg2nsk5ckc4dw 10 295885 7864848 7845364 2024-11-26T15:59:15Z Nemoralis 128937 7864848 wikitext text/x-wiki {{Məlumat qutusu |yuxarı = {{#if:{{{İstifadəçi adı|}}}|{{{İstifadəçi adı|}}}|{{BASEPAGENAME}}}} |yuxarı stili = background:var(--background-color-neutral, #eaecf0) |başlıqlar stili = background:var(--background-color-neutral, #eaecf0) |aşağı stili = background:var(--background-color-neutral, #eaecf0) |şəkil = {{məlumat qutusu/şəkil|{{{Şəkli|{{{Şəkil|}}}}}}|size={{{Şəkli ölçüsü|{{{Şəklin ölçüsü|}}}}}}|caption={{{Şəklin izahı|}}}}} |nişan2 = Əsl adı |mətn2 = {{#if:{{{Adı Soyadı|}}}|{{Teqləri sil|{{{Adı Soyadı|}}}}}}} |nişan3 = Yaşadığı ölkə |mətn3 = {{{Yaşadığı ölkə|}}} |nişan4 = Milliyyəti |mətn4 = {{{Milliyyəti|}}} |nişan5 = Doğum tarixi |mətn5 = {{wikidata/p569|{{{Doğum tarixi|}}}|}} |nişan6 = Doğum yeri |mətn6 = {{{Doğum yeri|}}} |nişan7 = Təhsili |mətn7 = {{{Təhsili|}}} |nişan8 = Dini inancı |mətn8 = {{{Dini inancı|}}} |nişan9 = Üzv olduğu partiya |mətn9 = {{{Partiyası|}}} |nişan10 = Elmi dərəcəsi |mətn10 = {{{Elmi dərəcəsi|}}} |nişan11 = Elmi adı |mətn11 = {{{Elmi adı|}}} |nişan12 = Vikipediyada fəaliyyəti |mətn12 = {{{Vikipediyada fəaliyyəti|}}} |nişan13 = Vikipediyadada fəaliyyət illəri |mətn13 = {{{Vikipediyada fəaliyyət illəri|}}} |nişan14 = Töhfələri |mətn14 = {{{Töhfələri|}}} |nişan15 = Vikiİmzası |mətn15 = {{{Vikiİmzası|}}} |nişan16 = Instagram |mətn16 = {{{Instagram|}}} |nişan17 = Facebook |mətn17 = {{{Facebook|}}} |nişan18 = Twitter |mətn18 = {{{Twitter|}}} |nişan19 = ВКонтакте |mətn19 = {{{VK|}}} |nişan20 = E-mail |mətn20 = {{{E-mail|}}} |nişan21 = Mükafatları |mətn21 = {{{Mükafatları|}}} |nişan22 = Sayt/bloq |mətn22 = {{{Sayt/Bloq|}}} }}<noinclude> {{-}} == İstifadə qaydası == <syntaxhighlight lang="wikitext" copy> {{İstifadəçi məlumatı |Adı soyadı = |Şəkil = |Şəklin ölçüsü = |Şəklin izahı = |İstifadəçi adı = |Yaşadığı ölkə = |Milliyyəti = |Doğum tarixi = |Doğum yeri = |Təhsili = |Dini inancı = |Partiyası = |Elmi dərəcəsi = |Elmi adı = |Vikipediyada fəaliyyəti = |Vikipediyada fəaliyyət illəri = |Töhfələri = |Instagram = |Facebook = |Twitter = |VK = |E-mail = |Viki imzası = |Mükafatları = |Sayt/bloq = }} </syntaxhighlight > [[Kateqoriya:İstifadəçi ad fəzası şablonları]] </noinclude> fd9h6recsfhy1793iodk1xri55eitrl 7864851 7864848 2024-11-26T16:01:04Z Nemoralis 128937 7864851 wikitext text/x-wiki {{Məlumat qutusu |yuxarı = {{#if:{{{İstifadəçi adı|}}}|{{{İstifadəçi adı|}}}|{{BASEPAGENAME}}}} |yuxarı stili = background:var(--background-color-neutral, #eaecf0) |başlıqlar stili = background:var(--background-color-neutral, #eaecf0) |aşağı stili = background:var(--background-color-neutral, #eaecf0) |şəkil = {{məlumat qutusu/şəkil|{{{Şəkli|{{{Şəkil|}}}}}}|size={{{Şəkli ölçüsü|{{{Şəklin ölçüsü|}}}}}}|caption={{{Şəklin izahı|}}}}} |nişan2 = Əsl adı |mətn2 = {{#if:{{{Adı Soyadı|}}}|{{Teqləri sil|{{{Adı Soyadı|}}}}}}} |nişan3 = Yaşadığı ölkə |mətn3 = {{{Yaşadığı ölkə|}}} |nişan4 = Milliyyəti |mətn4 = {{{Milliyyəti|}}} |nişan5 = Doğum tarixi |mətn5 = {{wikidata/p569|{{{Doğum tarixi|}}}|}} |nişan6 = Doğum yeri |mətn6 = {{{Doğum yeri|}}} |nişan7 = Təhsili |mətn7 = {{{Təhsili|}}} |nişan8 = Dini inancı |mətn8 = {{{Dini inancı|}}} |nişan9 = Üzv olduğu partiya |mətn9 = {{{Partiyası|}}} |nişan10 = Elmi dərəcəsi |mətn10 = {{{Elmi dərəcəsi|}}} |nişan11 = Elmi adı |mətn11 = {{{Elmi adı|}}} |nişan12 = Vikipediyada fəaliyyəti |mətn12 = {{{Vikipediyada fəaliyyəti|}}} |nişan13 = Vikipediyadada fəaliyyət illəri |mətn13 = {{{Vikipediyada fəaliyyət illəri|}}} |nişan14 = Töhfələri |mətn14 = {{{Töhfələri|}}} |nişan15 = Vikiİmzası |mətn15 = {{{Vikiİmzası|}}} |nişan16 = Instagram |mətn16 = {{{Instagram|}}} |nişan17 = Facebook |mətn17 = {{{Facebook|}}} |nişan18 = Twitter |mətn18 = {{{Twitter|}}} |nişan19 = ВКонтакте |mətn19 = {{{VK|}}} |nişan20 = E-mail |mətn20 = {{{E-mail|}}} |nişan21 = Mükafatları |mətn21 = {{{Mükafatları|}}} |nişan22 = Sayt/bloq |mətn22 = {{{Sayt/Bloq|}}} }}<noinclude> {{-}} == İstifadə qaydası == <syntaxhighlight lang="wikitext" copy style="min-width: 40%; max-width:fit-content"> {{İstifadəçi məlumatı |Adı soyadı = |Şəkil = |Şəklin ölçüsü = |Şəklin izahı = |İstifadəçi adı = |Yaşadığı ölkə = |Milliyyəti = |Doğum tarixi = |Doğum yeri = |Təhsili = |Dini inancı = |Partiyası = |Elmi dərəcəsi = |Elmi adı = |Vikipediyada fəaliyyəti = |Vikipediyada fəaliyyət illəri = |Töhfələri = |Instagram = |Facebook = |Twitter = |VK = |E-mail = |Viki imzası = |Mükafatları = |Sayt/bloq = }} </syntaxhighlight > [[Kateqoriya:İstifadəçi ad fəzası şablonları]] </noinclude> 4inza2xbba59pa7aszkg8fe6mxy19bm 7864853 7864851 2024-11-26T16:02:39Z Nemoralis 128937 7864853 wikitext text/x-wiki {{Məlumat qutusu |yuxarı = {{#if:{{{İstifadəçi adı|}}}|{{{İstifadəçi adı|}}}|{{BASEPAGENAME}}}} |şəkil = {{məlumat qutusu/şəkil|{{{Şəkli|{{{Şəkil|}}}}}}|size={{{Şəkli ölçüsü|{{{Şəklin ölçüsü|}}}}}}|caption={{{Şəklin izahı|}}}}} |nişan2 = Əsl adı |mətn2 = {{#if:{{{Adı Soyadı|}}}|{{Teqləri sil|{{{Adı Soyadı|}}}}}}} |nişan3 = Yaşadığı ölkə |mətn3 = {{{Yaşadığı ölkə|}}} |nişan4 = Milliyyəti |mətn4 = {{{Milliyyəti|}}} |nişan5 = Doğum tarixi |mətn5 = {{wikidata/p569|{{{Doğum tarixi|}}}|}} |nişan6 = Doğum yeri |mətn6 = {{{Doğum yeri|}}} |nişan7 = Təhsili |mətn7 = {{{Təhsili|}}} |nişan8 = Dini inancı |mətn8 = {{{Dini inancı|}}} |nişan9 = Üzv olduğu partiya |mətn9 = {{{Partiyası|}}} |nişan10 = Elmi dərəcəsi |mətn10 = {{{Elmi dərəcəsi|}}} |nişan11 = Elmi adı |mətn11 = {{{Elmi adı|}}} |nişan12 = Vikipediyada fəaliyyəti |mətn12 = {{{Vikipediyada fəaliyyəti|}}} |nişan13 = Vikipediyadada fəaliyyət illəri |mətn13 = {{{Vikipediyada fəaliyyət illəri|}}} |nişan14 = Töhfələri |mətn14 = {{{Töhfələri|}}} |nişan15 = Vikiİmzası |mətn15 = {{{Vikiİmzası|}}} |nişan16 = Instagram |mətn16 = {{{Instagram|}}} |nişan17 = Facebook |mətn17 = {{{Facebook|}}} |nişan18 = Twitter |mətn18 = {{{Twitter|}}} |nişan19 = ВКонтакте |mətn19 = {{{VK|}}} |nişan20 = E-mail |mətn20 = {{{E-mail|}}} |nişan21 = Mükafatları |mətn21 = {{{Mükafatları|}}} |nişan22 = Sayt/bloq |mətn22 = {{{Sayt/Bloq|}}} }}<noinclude> {{-}} == İstifadə qaydası == <syntaxhighlight lang="wikitext" copy style="min-width: 40%; max-width:fit-content"> {{İstifadəçi məlumatı |Adı soyadı = |Şəkil = |Şəklin ölçüsü = |Şəklin izahı = |İstifadəçi adı = |Yaşadığı ölkə = |Milliyyəti = |Doğum tarixi = |Doğum yeri = |Təhsili = |Dini inancı = |Partiyası = |Elmi dərəcəsi = |Elmi adı = |Vikipediyada fəaliyyəti = |Vikipediyada fəaliyyət illəri = |Töhfələri = |Instagram = |Facebook = |Twitter = |VK = |E-mail = |Viki imzası = |Mükafatları = |Sayt/bloq = }} </syntaxhighlight > [[Kateqoriya:İstifadəçi ad fəzası şablonları]] </noinclude> fdav0jelzxflg6wvxyqzg3xwivuhw9j 0 299910 7865177 5894130 2024-11-26T22:17:36Z Vanya66 248484 Updating information about Ukrainian participation#3 (Azerbaijani) 7865177 wikitext text/x-wiki {{Avroviziya iştirakçısı-ölkə |Ölkə = Ukrayna |Bayraq = Flag_of_Ukraine.svg |TV kanal = [[NTU]] |Seçim tədbiri = |İştirak sayı = 14 |İlk iştirak = [[2006 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2006]] |Son iştirak = |Ən yaxşı nəticə = 1-ci: [[2012 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2012]] |Ən pis nəticə = Sonuncu: [[2010 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2010]] |Sayt = |AYİ səhifəsi = http://www.junioreurovision.tv/page/country-profile?country=38 }} [[Ukrayna]] [[Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi]]ndə [[2006 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2006]]-cı ildən etibarən iştirak edir. Alexander Balabanov 2020 Milli Seçimlərində qalib gəldi və Emir Olin ikinci yeri aldı. Ölkə müsabiqədə iştirak etdiyi illər ərzində bir dəfə qalibiyyət əldə edib. Ukrayna uşaq Avroviziyasında ilk qələbəsini [[2012 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2012]]-ci ildə Anastasiya Petrikin ifa etdiyi "Nebo" adlı mahnı ilə qazanıb. Anastasiyanın böyük bacısı Viktoriya Petrik də [[2008 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2008]]-ci ildə Ukraynanı müsabiqədə təmsil etmiş və ikinci yeri qazanmışdır. == Təmsilçilər == {{legend|gold|Qalib}} {{legend|silver|İkinci yer}} {{legend|#cc9966|Üçüncü yer}} {{legend|#FE8080|Sonuncu yer}} {| class="wikitable" | rowspan="2" bgcolor="DCDCDC" |<center>'''İl'''</center> | rowspan="2" bgcolor="DCDCDC" |<center>'''Dil'''</center> | rowspan="2" bgcolor="DCDCDC" |<center>'''Müğənni'''</center> | rowspan="2" bgcolor="DCDCDC" |<center>'''Mahnı'''</center> | colspan="2" bgcolor="DCDCDC" |<center>'''Final'''</center> |- | bgcolor="DCDCDC" |<center>'''Yer'''</center> | bgcolor="DCDCDC" |<center>'''Xal'''</center> |- | [[2006 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2006]] | [[Ukrayn dili|Ukraynca]] | Nazar Slyusarçuk | "Khlopchyk Rock 'n' Roll" <small>({{transl|uk|Хлопчик рок 'н' ролл}})</small> | 9 | 58 |- | [[2007 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2007]] | Ukraynca | İlona Qalitska | "Urok hlamuru" <small>({{transl|uk|Урок гламуру}})</small> | 9 | 56 |- bgcolor=silver | [[2008 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2008]] | Ukraynca | Viktoriya Petrik | "Matrosy" <small>({{transl|uk|Матроси}})</small> | 2 | 135 |- | [[2009 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2009]] | Ukraynca | Andranik Aleksanyan | "Try topoli, try surmy" <small>({{transl|uk|Три тополі, три сурми}})</small> | 5 | 89 |- bgcolor="#fe8080" | [[2010 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2010]] | Ukraynca | Yuliya Qurska | "Miy litak" <small>({{transl|uk|Мій літак}})</small> | 14 | 28 |- | [[2011 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2011]] | Ukraynca, [[İngilis dili|İngiliscə]] | Kristall | "Evropa" <small>({{transl|uk|Європа}})</small> | 11 | 42 |- bgcolor=gold | [[2012 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2012]] | Ukraynca, İngiliscə | Anastasiya Petrik | "Nebo" <small>({{transl|uk|Небо}})</small> | 1 | 138 |- bgcolor=silver | [[2013 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2013]] | Ukraynca, İngiliscə | Sofiya Tarasova | "We Are One" | 2 | 121 |- bgcolor= | [[2014 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2014]] | Ukraynca, İngiliscə | Sympho-Nick | "Pryyde vesna" <small>({{transl|uk|Прийде весна}})</small> | 6 | 74 |- | [[2015 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2015]] | Ukraynca, İngiliscə | Anna Trinçer | "Pochny z sebe - Start with Yourself" <small>({{transl|uk|Почни з себе}})</small> | 11 | 38 |- | [[2016 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2016]] | Ukraynca, İngiliscə | Sofiya Rol | "Planet Craves For Love" | 14 | 30 |- | [[2017 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2017]] | Ukraynca, İngiliscə | Anastasiya Baqinska | "Don't Stop" | 7 | 147 |- | [[2018 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2018]] | Ukraynca, İngiliscə | Darina Krasnovetska | "Say Love" | 4 | 182 |- | [[2019 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2019]] | Ukraynca, İngiliscə | Sofiya İvanko | "The Spirit of Music" | 15 | 59 |- | [[2020 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2020]] | Ukraynca, İngiliscə | Oleksandr Balabanov | "Vidkryvai (Open Up)" <small>({{transl|uk|Відкривай}})</small> | 7 | 106 |- | [[2021 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2021]] | Ukraynca | Olena Usenko | "Vazhil" <small>({{transl|uk|Важіль}})</small> | 6 | 126 |- | [[2022 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2022]] | Ukraynca, İngiliscə | Zlata Dziunka | "Nezlamna (Unbreakable)" <small>({{transl|uk|Незламна}})</small> | 9 | 111 |- | [[2023 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2023]] | Ukraynca, İngiliscə | Anastasiya Dymid | "Kvitka" <small>({{transl|uk|Квітка}})</small> | 5 | 128 |- bgcolor=#cc9966 | [[2024 Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi|2024]] | Ukraynca, İngiliscə | Artem Kotenko | "Hear Me Now" | 3 | 203 |- |} == Səsvermə tarixçəsi == == Həmçinin bax == * [[Avroviziya Uşaq Mahnı Müsabiqəsi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{avroviziya-qaralama}} [[Kateqoriya:Ukrayna Avroviziya Mahnı Müsabiqəsində]] qk29knzted5p6vgrkyzybjh41lka6wg 0 300055 7865488 7291997 2024-11-27T07:35:25Z Araz Yaquboglu 17991 7865488 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''İohann Lüdviq Henrix Yulius Şliman''' ({{Dil-de|Johann Ludwig Heinrich Julius Schliemann}}; 6 yanvar 1822, Noybukov, Meklenburq-Şvelin — 26 dekabr 1890, Neaopl) — [[alman]] sahibkarı, [[Troya]]da Homer dövrünün axtarışını aparmış həvəskar arxeoloq. == Həyatı == Henrix Şliman 1822-ci ilin 6 yanvar tarixində Baltik dənizdən çox da uzaqda olmayan Meklenburq-İsveç hersoqluğunun şəhəri Noybukovda doğulub. Onun atası Ernest Şliman (1780-1870) yerli keşiş idi. O, tez-tez oğluna müxtəlif əfsanələr danışırdı. Beləliklə, erkən yaşlardan Şlimanda tarixə həvəs formalaşır. == Sonrakı dövrlər == Atasının başına gələn müəyyən hadisələr zamanla ailənin dağılmasına səbəb olur. Henrix əmisinin himayəsinə keçir. Henrixin əmisi şəhərcikdə keşiş kimi çalışırdı. Henrixin dillərə olan marağını gördükdən sonra onu Karl Andresin yanında latın dilini öyrənməyə yollayır. Bir dəfə Milad bayramı zamanı kiçik Şliman latın dilində kifayət qədər səlis şəkildə oçerk yazır və atasına göndərir. Həmin oçerki isə uşaqlıqdan bəri eşitdiyi Troya müharibələrinə həsr edir. Tələbəsinin uğur əldə etdiyini görən Andres qərara gəlir ki, Henrix artıq gimnaziyaya yerləşdirilə bilər. Lakin burda da onun atası maneəyə çevrilir. Onun əleyhinə məhkəmədə qərar çıxarılır. Bu da oğlunun təhsilinə təsir göstərə bilərdi. Buna baxmayaraq Şlimanın bəxti gətirir, heç olmasa 3 aylıq gimnaziya təhsili alır. Təəssüf ki, vaxt azlığından tarixə və klassik dövrün dillərinə olan marağını inkişaf etdirməyə fürsət tapa bilmir. Məcburiyyət qarşısında qalaraq Henrix digər məktəbə keçir. 1836-cı ildə 14 yaşlı bu oğlan kolleci bitirir və Berlin yaxınlığındaki Fyustenberq ərazisindəki dükanlardan birində kargüzar işləyir. Şliman piyada Hamburqa qədər gedir. Orada gəmi tapmağa ümid edirdi. 28 oktyabr 1841-ci ildə o, Venesuellaya yollanır. Dənizdə gəmi qəzası baş verir. Şlimanın öz xatirələrində yazdığına əsasən, təkcə o və gəminin ekipajından 7 nəfər xilas ola bilirlər.Həmin dövrün mətbuatına nəzər yetirdikdə görünür ki,həqiqətən də bu qəzada insan tələfatı qeydə alınıb. Tezliklə onlar Hollandiya sahillərinə üzüb gəlirlər. Torpağa addımladıqdan sonra yerli əhali sağ qalanların vətənlərinə qayıtması üçün pul ayırır. Ancaq Şliman geriyə dönsə onu hansı uğursuzluqların gözlədiyini bilirdi. Buna görə də büroda özünə iş tapır və Hollandiyada məskunlaşmağa qərar verir. Amsterdamdakı Prussiya konsulluğu ona kömək edir. Xəstəxanada müalicə aldıqdan sonra onu ticarət şirkətlərindən birində işə düzəldirlər. İşinin ağır olmaması və az vaxt aparmağı Şlimana xarici dilləri öyrənməyə imkan verir. Həmin vaxt ərzində Henrixin xarici dil öyrənməyə potensialının olduğu aşkarlanır. O, heç bir əlavə kömək olmadan özü kitablardan istifadə edərək dil öyrənir. 3 il ərzində Holland, İngilis, Fransız, İtalyan və Portuqal dillərini öyrənir. Tezliklə o, Şrederin ticarət şirkətinə daha yaxşı vəzifəyə təyin olunur. Bu zaman rus dilini də öyrənməyə qərar verir. Təxminən ay yarımdan sonra Şliman Rusiyaya işgüzar məktublar yazmağı öyrənmişdi. Həmin şirkət yüksək iş qabiliyyətinə görə onu Sankt-Peterburqda şirkətin ticarət təmsilçisi vəzifəsinə işləməyə dəvət edir. 1846-cı ilin yanvar ayında 24 yaşlı Henrix Rusiyaya işləməyə gedir. == Kommersiya uğurları == [[Fayl:Schwerin_Schliemann_memorial.jpg|thumb|Henrix Şlimanın [[Şverin]]də 1895-ci ildə qoyulmuş abidəsi]] Rusiyaya gəldikdən sonra tezliklə Şliman bir neçə alman şirkətləri ilə əlaqə qurur və tezliklə şəxsi sahibkarlıq fəaliyyətində uğur qazanır. 1847-ci ilin 5 fevralından etibarən o “Andrey Aristoviç” adı altında Rusiya vətəndaşlığını alır. O, müxtəlif xam maddələrin satışı ilə məşğul idi. Əsas ticarətini etdiyi isə indoqo- təbii qırmızı boyaq maddəsi olub. Bundan başqa barıt hazırlanması üçün xüsusi maddə, kauçuk və qənd ticarəti edir. Ən önəmlisi budur ki, Şliman artıq Moskva, Paris, London və Amsterdamda öz nümayəndəliklərini açmışdı. Zamanla Henrix Şliman daha da məşhurlaşır, Rusiyanın tanınmış simalarından birinə çevrilir.Şliman hökumət tərəfindən fəxri vətəndaş adı alır.O, Rusiyanı özünün sevimli diyarı adlandırırdı. Şlimanın iki kiçik qardaşı vardı- Lyudviq və Paul. Ən kiçik qardaşı ona Sankt-Peterburqdakı işlərini idarə etməyə köməklik göstərirdi. Lyudviq 1848-ci ildə “qızıla hücum” zamanı Amerikaya miqrasiya edir. Burada bir müddət qalıb varlandıqdan sonra 1850-ci ilin may ayında Lyudviq Tif xəstəliyindən vəfat edir. Henrix qardaşının vəfatından sonra bütün mirasının ona qaldığına dair məktub alır. Lakin Lyudviq Şlimanın şəriki qalan var-dövləti ələ keçirir və Henrix qalan puldan məhrum olur. Belə olan halda, qərara gəlir ki, Amerikada bank açsın. Bu işi də Şlimana uğur gətirdi. Qızıl ticarəti ilə məşğul olduqdan bir müddət sonra- 1852-ci ilin avqustunda Sankt-Peterburqa geri döndü. San-Fransiskoda olduğu müddətdə Kaliforniyanın [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-a birləşdirildiyi elan edildi. Burada yaşayan bütün sakinlər kimi Henrix də ABŞ vətəndaşlığı alır. Həmin ilin 12 oktyabr tarixində Şliman Peterburqun varlı vəkilinin qızı Yekaterina ilə evlənir. Onların 3 uşaqları dünyaya gəlir, amma bu evlilik uzun müddət davam etmədi. Olanlardan uzaqlaşmaq üçün Şliman işlərinə yüklənir. Xatirələrindən birində o qeyd edirdi ki, heç bir əyləncə ona maraqlı deyil və işinə fanatikcəsinə sarılıb. 1853-cü ildə Krım müharibəsi başlanır. Şliman planlaşdırmışdı ki, ingilislər rus limanlarını bolkadaya alsa o zəruri məhsulların gətirilişini Litvanın yaxınlığındaki Klaypedanın Memel limanından həyata keçirəcək. 1861-ci illərin əvvəlində rus hökuməti böyük kağız afişalarda təhkimçiliyin ləğvi ilə bağlı manifest verməyə hazırlaşırdı. Şliman bacardığı qədər çox kağız alaraq sonradan onları baha qiymətə satmaq istəyirdi. Aşkar oğurluq və məhsulların keyfiyyətsizliyi rus imperatorunun nəzərindən yayınmadı. Şlimanın Rusiyaya qayıtmasını istəyən II Aleksandr bu barədə qətnamə qəbul etmişdi- o qayıdan kimi yaxalanaraq edam ediləcəkdi. == Dilləri öyrənməsi== 1856-cı ildə Rusiyanın məğlubiyyəti ilə nəticələnən Krım müharibəsi Şlimana böyük mənfəət gətirdi. Bu müharibədən sonra o daha bir dil- yunan dili ilə məşğul olmağın artıq mümkün olduğu qənaətinə gəldi. Xatirələrində etiraf edirdi ki, əgər Krım müharibəsinə qədər qədim yunan dilinin öyrənilməsi ilə məşğul olsaydı işlərini lazımi səviyyəyə çatdıra bilməzdi. [[Qədim yunan dili]] Şlimanın fədakarlıqla öyrəndiyi ilk dil idi. O, özünə savadlı müəllim tapır. Lakin daha çox dildən şifahi istifadə və çoxlu kitab oxumaq yolu ilə biliklərini təkmilləşdirir. Yunan dilini altı həftəyə öyrəndikdən sonra nisbətən çətin olan Ellin dilini öyrənməyə başlayır. Sözsüz ki, İlliada və Odisseya əsərlərinin orijinalını oxumaqla bu dili mənimsəyir. Tezliklə Şliman [[Qədim Roma]] yazıçılarının, o cümlədən Homerin əsərlərini oxumağa başlayır. Bütün bunlara üç aya qədər zaman sərf edir. Əlavə olaraq, Latın dilini də öyrənirdi. XIX əsrdə təhsil üçün latın dilinin bilinməsi vacib idi. Ancaq Şliman maddi durumunun pis olması ucbatından gimnaziyanı tərk etmişdi və sonradan davam etməyə fürsəti olmamışdı. Qədim Yunanla müqayisədə Latın dili çox sadə idi. Ərəblərin Avropa sivilizasiyasının formalaşmasında vacib rol oynamasını nəzərə alaraq, Şliman ərəb dilini öyrənmək qərarına gəlir. Çox keçmədən bütün sadalanandilləri elə mənimsəyir ki, artıq orta əsr sivilizasiyalarını təqdid etmək imkanı olur. == Böyük gəzinti == 1858-ci ildə Şliman Suriya, Fələstin, Misir, Türkiyə və Yunanıstana səfər edir. Vətəndaş müharibəsinə az müddət qala onun əlinə pambığa sərmayə qoymaq fürsəti keçir (1860-cı ildə). Qoyduğu sərmayə sahəsi ona heç də az uğur gətirmir. 1863-cü ildə nəhayət, Rusiyada 18 il yaşadıqdan sonra dünya səyahətinə çıxmaq şansı əldə edir. May ayında Almaniyadan Aralıq dənizinə keçir. Aralıq dənizindən Tunisə yollanır. Buradakı Karfagen qalıqlarına baxır və İtaliyaya yollanır. Sonra yenidən Misirə qayıdır, ordan da Hindistana, Şri-Lankaya gedir. Hindistanda hinduist və buddist məbədlərini ziyarət edir. Ardınca Çinə səfəri baş tutur. Onun böyük istəklərindən biri Çin səddini görmək idi. Növbəti məntəqə Pekin,Şanxay, Yaponiya oldu. Daha sonra gəmi ilə Sakit okeanda üzür və Amerikaya gedir. Kaliforniyada qardaşının qəbrinə baş çəkir, Meksikaya gedərək məhv olmuş asxet sivilizasiyanın qalıqlarına baxır. Bu dünya səyahəti iki ildən çox zamanını alır. Avropaya qayıtdıqdan sonra Şliman özünün keçmiş arzusu olan arxeologiyanı reallaşdırmaq qərarına gəlir. Beləliklə, arxeologiyanın əsaslarını öyrənir. Bundan əlavə Sarbonnada qədim dövrün tarixinə və arxeologiyaya dair mühazirələrə qatılır. Həmin vaxt Henrix həyat yoldaşına Parisə köçməyi təklif edir.Amma xanımı bu təklifi rədd edir. Şliman ona ac qalmış qohumlarına kömək etməyi dayandıracağını desə də bu bir işə yaramır. Çarəsiz Şliman məcbur qalaraq Amerikaya üz tutur. == Homer dövrünün axtarışı == 1868-ci ilin may ayında Şliman yenidən dövrün arxeoloji tapıntılar məskəni olan İtaliyaya səyahət edir. O, əvvəllər də burada olmuşdu.Ancaq bu dəfə Roma və Pompeyin qalıqlarına arxeoloji prizmadan baxacaqdı. İyul ayından Yunanıstana doğru hərəkət edir. Burada ilk qazıntı işlərini aparmağa başlayır. Henrix Balkan yarımadasının ərazisindən qazıntılara başlayır. Məhz bu ərazilərdə Homer Odisseyasının bir sıra hadisələri baş verib- əsas qəhrəmanın evi orda yerləşirdi.Şliman bundan istifadə edərək poemanın tarixi əsasının olduğunu sübut etməyə çalışırdı. Birinci arxeoloji təcrübənin müddəti iki gün çəkir. Sözsüz ki, önəmli olan heç bir tapıntıya rast gəlinmir. Lakin bəzi xırda tapıntıların Odisseya ilə əlaqəsi olduğunu bəyan edir. Tələsik gəlinən nəticələr sonradan Şlimanın ünvanına tənqid yağdırılması ilə nəticələnir. Ardınca o, Troya müharibəsinin qəhrəmanlarından olan Aqamemnonun qəbrini axtarmaq üçün Mikenaya yollanır. Mikenadan sonra Dardanel ətrafı ərazilərdə axtarışlara başlayır. Bu vaxt Troyanın axtarışları haqqında sərt tənqidlər və gərgin müzakirələr mövcud idi. Bəziləri şəhərin keçmiş Brunabaşi bölgəsində olduğunu iddia edirdi. Bir çoxları Troyanı Qıssarlıq təpəsinin yerində axtarmağı təklif etdilər. Şliman isə hər iki variantı dəyərləndirmək qərarına gəlir. Səfərinin nəticələrini ilk elmi-arxeoloji işi olan “İtaka, Peloponnes və Troya” kitabında əks etdirir. Kitab 1869-cu ildə nəşr olunub. O, öz vətənində, Meklenburq şəhərindəki Rostok Universitetinə tapıntıları tədqim edir. Yerli professorlar Şlimanın elmi işini təsdiqləyərək ona doktor adı verirlər. Amma Avropa arxeoloqlar cəmiyyətləri onun araşdırması ilə maraqlanmırlar. Şliman anladı ki, haqlı olduğunu sübut etməyin tək yolu öz zəhməti hesabına Troyanı tapmaqdır. Beləliklə, Qissarlıkın qazıntısına başlamaq qərarına gəlir. Türk hökumətindən icazə alınması bir ildən çox zaman alır. Nəhayət, 1871-ci ilin oktyabr ayında istəklərini gerçəkləşdirə bilir. Axtarışlar 1871-1873-cü illərdə davam edir və sonda uğurlu nəticələnir. Şliman Yunan şəhərinin qədim qalqlarını tapır, bir neçə digər mədəni təbəqələr aşkar edir, sonda tunc dövrü təbəqəsinə qədər gəlib çatır. Bu yolla Miken mədəniyyəti üzə çıxır. 31 may1873-cü ildə üzərində Troya şahzadəsinin adı olan mis və qızıldan hazırlanmış bəzək əşyaları tapır. Sonradan bu tapıntılara “Priam xəzinəsi” adı verilib. Arxeoloqlar belə qənaətə gəlir ki, Homer dövründən 1000 il sonraya aid olmasına baxmayaraq dəyərli tarixi əşyalardır. Şlimanın Troya axtarışlarının yeni nəticələri peşəkarların tənqidinə məruz qalır. == İlk tərəfdaşlar == [[Troya müharibəsi]]nin qəhrəmanlarından [[Aqamemnon]]un Mikenada dəfn edildiyi Şlimanın araşdırmalarına qədər də elmə məlum idi. Lakin Şliman onun yerini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Deyəndə ki, məzar dairəvi tikilinin mərkəzindədir heç kim Şlimana inanmır. Avropanın və Almaniyanın arxeoloji cəmiyyətləri onu qeyri-peşəkar adlandırırlar. Henrix hər nə qədər akademik dairələr üçün qalmaqal fiquruna çevrilsə də, ona kömək etmək istəyən insanlar da tapılır. Onların içərisində Oksford universitetinin professorları Maks Müller və Berlinin məşhur antropolqu Rudolf Virxov vardı. Araşdırmaları ilə yaxından maraqlananların biri də İngiltərənin baş naziri, eyni zamanda Homerin güclü pərəstişkarı olan Vilyam Qladstoun olub. Alimlərin dəstəyi Şlimana çox kömək edir. == “Aqamemnon maskası” == Şlimanın Mikenadakı fəaliyyəti asan başa gəlmirdi. Qəfildən Yunanıstan rəhbərliyi ilə arxeoloq arasında icazəsiz qazıntılara görə problemlər başlandı. Iki illik danışıqlardan sonra nəhayət, 1876-cı ilin avqustunda Şliman qazıntılar üçün rəsmi icazəni ala bilir. Dekabr ayında ona böyük uğur üz verir. Məşhur “Aslan qapıları”-nın qərb tərəfində iri həcmli tapıntı aşkarlanır: zinət əşyaları ilə dolu və içərisində qızıl maska olan beş məzar. Dərhal Homerin “Mikenanın qızıl zənginləri” misraları yada düşdü. Maskanın tapılması xəbəri qısa zamanda Avropaya yayıldı. Şliman inanırdı ki, o [[Aqamemnon]] və ailəsinin qalıqlarını aşkarlayıb. Ancaq Troya tapıntılarında baş verən hadisələri xatırladıqdan sonra akademik qruplara öz fikrini deməyə tələsmir. Sonradan maska “Aqamemnon maskası” adı alır. Şliman bir dəfə də olsun ictimaiyyətə maskanın Aqamemnona məxsus olduğunu demir. Axırıncı axtarışlar göstərdi ki, maska əfsanəvi şahzadənin dövrünə aid deyil. Onun tarixi daha qədimdir. Alimlər tapıntının b.e.ə. XVI əsrə aidliyini düşünür. Şlimanın axtarışları Aqamemnon haqqında heç nə əldə edə bilməsə də, əvəzində Mikena sivilizasiyasının mövcudluğunu sübut etdi. Tunc dövrünün əvvəlində artıq Mikenalılar qızıl dəfn maskaları hazırlayırdı. Qazıntının yekunları dərc olunduqdan sonra böyük əks-səda verdi: kimisi Şlimanı alqışladı, kimisi tənqid etdi. Yenidən onu müdafiə etmək üçün bu işə Alman arxeoloq Kursius qarışdı. O bəyan etdi ki, Şliman öz işlərində çatışmazlıqları görür. Ancaq bu ərazidə qədim mədəniyyətlərin mövcudluğunu sübut etidiyini də danmaq olmaz. 1879-cu ildə Şliman Troya axtarışlarını yenidən davam etdirir. Bu dəfə ona kömək edən Rudolf Virxov olur. Növbəti il arxeoloq Orxomenin axtarışlarına başlayır. Həmin şəhərin adı Homerin eposunda Troya və Mikena ilə yanaşı çəkilir. Beləliklə, qızıl məhsullarını burada tapmaq mümkün olmadı. Keçmiş yüzillikdə onlar talançılar tərəfindən daşınmışdı. == Neapolda vəfatı == 1890-cı ildə Şliman yenidən Troyada çalışmağa başlayır. Lakin səhhətində tez-tez problemlər əmələ gəlirdi. Xüsusilə yay aylarında qulaq ağrıları ona işləməyə mane olurdu. Məcburiyyət qarşısında qalaraq Henrix qazıntını dayandırır. O, 13 noyabrda Afinadan Almaniyaya tək gedir. Qalle şəhərinin cərrahiyə institutunda əməliyyat olunur. Hələ sağalmamağında baxmayaraq yeni ili ailəsi ilə keçirmək istəyir. Buna görə də Qalleni təkr edir. Afinada gəmidə onun səhhəti yenidən pisləşir. Neapolda 25 dekabr tarixində gəzinti zamanı küçədə huşunu itirir. Lakin üzərində sənədləri olmadığı üçün ona tibbi kömək göstərməkdən imtina edirlər. Şlimanın cibindən ailəsinə məxsus hansısa qəbz tapılır. Onu dərhal mehmanxanaya aparırlar və kimliyini tanıdıqdan sonra bir çox ölkələrdən ən yaxşı həkimlər gətirilir. Səhəri gün Şliman vəfat edir. Həyat yoldaşı bu xəbəri alaraq cəsədin ardınca Neapola yollanır. 4 aprel 1891-ci ildə Şlimanı Yunanıstana gətirirlər. Onun cənazəsi “İlliada” və “Odisseya”-daki dəfn mərasimlərinə uyğun keçirilir, bir çox dünya diplomatları burada iştirak edir. == İstinadlar == {{refbegin}} * {{cite web|url=https://en.wikisource.org/wiki/Popular_Science_Monthly/Volume_38/April_1891/Dr._Henry_T._Schliemann|title=Dr. Henry T. Schliemann|author=|date=April 1891|work=Popular Science Monthly Volume 38|accessdate=2014-03-05|lang=en}} * {{cite web|url=http://www.ascsa.edu.gr/archives/Gennadius/Schliemann/SchScope.htm|title=Heinrich Schliemann and Family Papers|publisher=The American School of Classical Studies at Athens|accessdate=2014-02-27|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071005213805/http://www.ascsa.edu.gr/archives/Gennadius/Schliemann/SchScope.htm|archivedate=2007-10-05}} * {{cite web|url=http://www.schliemann-museum.de/|title=Das Heinrich-Schliemann-Museum in Ankershagen|accessdate=2014-02-27|lang=de}} * {{cite web|url=http://www.zeno.org/Geschichte/M/Schliemann,+Heinrich/Selbstbiographie|title=Autobiographie des Verfassers und Geschichte seiner Arbeiten in Troja|author=Heinrich Schliemann|date=1881|work=Stadt und Land der Trojaner|publisher=zeno.org|accessdate=2014-02-27|lang=de}} * {{cite web|url=http://www.wmnspb.ru/rub/stars/818-shliman.html|title=Генрих Шлиман и Екатерина Лыжина|publisher=Женский Петербург|accessdate=2014-02-27|archive-date=2014-03-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20140303234708/http://www.wmnspb.ru/rub/stars/818-shliman.html|url-status=dead}} * {{cite web|url=http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7921.php|title=Генрих Шлиман и его троянские древности|author=Олег Неверов|work=Наше наследие // 2006, №79—80|accessdate=2014-02-27}} * {{cite web|url=http://mvny.ucoz.ru/blog/samyj_znamenityj_arkheolog/2010-11-12-242|title=Самый знаменитый археолог|publisher=Мир вокруг нас|accessdate=2014-02-27}} * {{cite web|url=http://www.antic-art.ru/data/troy/index.php|title=Сокровища Трои|author=Толстиков В. П.|publisher=ГМИИ им. А. С. Пушкина|accessdate=2014-04-08}} [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] [[Kateqoriya:6 yanvarda doğulanlar]] [[Kateqoriya:1822-ci ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:26 dekabrda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:1890-cı ildə vəfat edənlər]] 42glvcx9fbri4rter4s6ww0t7gmw8ps 7865490 7865488 2024-11-27T07:35:46Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya arxeoloqları]] əlavə olundu 7865490 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''İohann Lüdviq Henrix Yulius Şliman''' ({{Dil-de|Johann Ludwig Heinrich Julius Schliemann}}; 6 yanvar 1822, Noybukov, Meklenburq-Şvelin — 26 dekabr 1890, Neaopl) — [[alman]] sahibkarı, [[Troya]]da Homer dövrünün axtarışını aparmış həvəskar arxeoloq. == Həyatı == Henrix Şliman 1822-ci ilin 6 yanvar tarixində Baltik dənizdən çox da uzaqda olmayan Meklenburq-İsveç hersoqluğunun şəhəri Noybukovda doğulub. Onun atası Ernest Şliman (1780-1870) yerli keşiş idi. O, tez-tez oğluna müxtəlif əfsanələr danışırdı. Beləliklə, erkən yaşlardan Şlimanda tarixə həvəs formalaşır. == Sonrakı dövrlər == Atasının başına gələn müəyyən hadisələr zamanla ailənin dağılmasına səbəb olur. Henrix əmisinin himayəsinə keçir. Henrixin əmisi şəhərcikdə keşiş kimi çalışırdı. Henrixin dillərə olan marağını gördükdən sonra onu Karl Andresin yanında latın dilini öyrənməyə yollayır. Bir dəfə Milad bayramı zamanı kiçik Şliman latın dilində kifayət qədər səlis şəkildə oçerk yazır və atasına göndərir. Həmin oçerki isə uşaqlıqdan bəri eşitdiyi Troya müharibələrinə həsr edir. Tələbəsinin uğur əldə etdiyini görən Andres qərara gəlir ki, Henrix artıq gimnaziyaya yerləşdirilə bilər. Lakin burda da onun atası maneəyə çevrilir. Onun əleyhinə məhkəmədə qərar çıxarılır. Bu da oğlunun təhsilinə təsir göstərə bilərdi. Buna baxmayaraq Şlimanın bəxti gətirir, heç olmasa 3 aylıq gimnaziya təhsili alır. Təəssüf ki, vaxt azlığından tarixə və klassik dövrün dillərinə olan marağını inkişaf etdirməyə fürsət tapa bilmir. Məcburiyyət qarşısında qalaraq Henrix digər məktəbə keçir. 1836-cı ildə 14 yaşlı bu oğlan kolleci bitirir və Berlin yaxınlığındaki Fyustenberq ərazisindəki dükanlardan birində kargüzar işləyir. Şliman piyada Hamburqa qədər gedir. Orada gəmi tapmağa ümid edirdi. 28 oktyabr 1841-ci ildə o, Venesuellaya yollanır. Dənizdə gəmi qəzası baş verir. Şlimanın öz xatirələrində yazdığına əsasən, təkcə o və gəminin ekipajından 7 nəfər xilas ola bilirlər.Həmin dövrün mətbuatına nəzər yetirdikdə görünür ki,həqiqətən də bu qəzada insan tələfatı qeydə alınıb. Tezliklə onlar Hollandiya sahillərinə üzüb gəlirlər. Torpağa addımladıqdan sonra yerli əhali sağ qalanların vətənlərinə qayıtması üçün pul ayırır. Ancaq Şliman geriyə dönsə onu hansı uğursuzluqların gözlədiyini bilirdi. Buna görə də büroda özünə iş tapır və Hollandiyada məskunlaşmağa qərar verir. Amsterdamdakı Prussiya konsulluğu ona kömək edir. Xəstəxanada müalicə aldıqdan sonra onu ticarət şirkətlərindən birində işə düzəldirlər. İşinin ağır olmaması və az vaxt aparmağı Şlimana xarici dilləri öyrənməyə imkan verir. Həmin vaxt ərzində Henrixin xarici dil öyrənməyə potensialının olduğu aşkarlanır. O, heç bir əlavə kömək olmadan özü kitablardan istifadə edərək dil öyrənir. 3 il ərzində Holland, İngilis, Fransız, İtalyan və Portuqal dillərini öyrənir. Tezliklə o, Şrederin ticarət şirkətinə daha yaxşı vəzifəyə təyin olunur. Bu zaman rus dilini də öyrənməyə qərar verir. Təxminən ay yarımdan sonra Şliman Rusiyaya işgüzar məktublar yazmağı öyrənmişdi. Həmin şirkət yüksək iş qabiliyyətinə görə onu Sankt-Peterburqda şirkətin ticarət təmsilçisi vəzifəsinə işləməyə dəvət edir. 1846-cı ilin yanvar ayında 24 yaşlı Henrix Rusiyaya işləməyə gedir. == Kommersiya uğurları == [[Fayl:Schwerin_Schliemann_memorial.jpg|thumb|Henrix Şlimanın [[Şverin]]də 1895-ci ildə qoyulmuş abidəsi]] Rusiyaya gəldikdən sonra tezliklə Şliman bir neçə alman şirkətləri ilə əlaqə qurur və tezliklə şəxsi sahibkarlıq fəaliyyətində uğur qazanır. 1847-ci ilin 5 fevralından etibarən o “Andrey Aristoviç” adı altında Rusiya vətəndaşlığını alır. O, müxtəlif xam maddələrin satışı ilə məşğul idi. Əsas ticarətini etdiyi isə indoqo- təbii qırmızı boyaq maddəsi olub. Bundan başqa barıt hazırlanması üçün xüsusi maddə, kauçuk və qənd ticarəti edir. Ən önəmlisi budur ki, Şliman artıq Moskva, Paris, London və Amsterdamda öz nümayəndəliklərini açmışdı. Zamanla Henrix Şliman daha da məşhurlaşır, Rusiyanın tanınmış simalarından birinə çevrilir.Şliman hökumət tərəfindən fəxri vətəndaş adı alır.O, Rusiyanı özünün sevimli diyarı adlandırırdı. Şlimanın iki kiçik qardaşı vardı- Lyudviq və Paul. Ən kiçik qardaşı ona Sankt-Peterburqdakı işlərini idarə etməyə köməklik göstərirdi. Lyudviq 1848-ci ildə “qızıla hücum” zamanı Amerikaya miqrasiya edir. Burada bir müddət qalıb varlandıqdan sonra 1850-ci ilin may ayında Lyudviq Tif xəstəliyindən vəfat edir. Henrix qardaşının vəfatından sonra bütün mirasının ona qaldığına dair məktub alır. Lakin Lyudviq Şlimanın şəriki qalan var-dövləti ələ keçirir və Henrix qalan puldan məhrum olur. Belə olan halda, qərara gəlir ki, Amerikada bank açsın. Bu işi də Şlimana uğur gətirdi. Qızıl ticarəti ilə məşğul olduqdan bir müddət sonra- 1852-ci ilin avqustunda Sankt-Peterburqa geri döndü. San-Fransiskoda olduğu müddətdə Kaliforniyanın [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-a birləşdirildiyi elan edildi. Burada yaşayan bütün sakinlər kimi Henrix də ABŞ vətəndaşlığı alır. Həmin ilin 12 oktyabr tarixində Şliman Peterburqun varlı vəkilinin qızı Yekaterina ilə evlənir. Onların 3 uşaqları dünyaya gəlir, amma bu evlilik uzun müddət davam etmədi. Olanlardan uzaqlaşmaq üçün Şliman işlərinə yüklənir. Xatirələrindən birində o qeyd edirdi ki, heç bir əyləncə ona maraqlı deyil və işinə fanatikcəsinə sarılıb. 1853-cü ildə Krım müharibəsi başlanır. Şliman planlaşdırmışdı ki, ingilislər rus limanlarını bolkadaya alsa o zəruri məhsulların gətirilişini Litvanın yaxınlığındaki Klaypedanın Memel limanından həyata keçirəcək. 1861-ci illərin əvvəlində rus hökuməti böyük kağız afişalarda təhkimçiliyin ləğvi ilə bağlı manifest verməyə hazırlaşırdı. Şliman bacardığı qədər çox kağız alaraq sonradan onları baha qiymətə satmaq istəyirdi. Aşkar oğurluq və məhsulların keyfiyyətsizliyi rus imperatorunun nəzərindən yayınmadı. Şlimanın Rusiyaya qayıtmasını istəyən II Aleksandr bu barədə qətnamə qəbul etmişdi- o qayıdan kimi yaxalanaraq edam ediləcəkdi. == Dilləri öyrənməsi== 1856-cı ildə Rusiyanın məğlubiyyəti ilə nəticələnən Krım müharibəsi Şlimana böyük mənfəət gətirdi. Bu müharibədən sonra o daha bir dil- yunan dili ilə məşğul olmağın artıq mümkün olduğu qənaətinə gəldi. Xatirələrində etiraf edirdi ki, əgər Krım müharibəsinə qədər qədim yunan dilinin öyrənilməsi ilə məşğul olsaydı işlərini lazımi səviyyəyə çatdıra bilməzdi. [[Qədim yunan dili]] Şlimanın fədakarlıqla öyrəndiyi ilk dil idi. O, özünə savadlı müəllim tapır. Lakin daha çox dildən şifahi istifadə və çoxlu kitab oxumaq yolu ilə biliklərini təkmilləşdirir. Yunan dilini altı həftəyə öyrəndikdən sonra nisbətən çətin olan Ellin dilini öyrənməyə başlayır. Sözsüz ki, İlliada və Odisseya əsərlərinin orijinalını oxumaqla bu dili mənimsəyir. Tezliklə Şliman [[Qədim Roma]] yazıçılarının, o cümlədən Homerin əsərlərini oxumağa başlayır. Bütün bunlara üç aya qədər zaman sərf edir. Əlavə olaraq, Latın dilini də öyrənirdi. XIX əsrdə təhsil üçün latın dilinin bilinməsi vacib idi. Ancaq Şliman maddi durumunun pis olması ucbatından gimnaziyanı tərk etmişdi və sonradan davam etməyə fürsəti olmamışdı. Qədim Yunanla müqayisədə Latın dili çox sadə idi. Ərəblərin Avropa sivilizasiyasının formalaşmasında vacib rol oynamasını nəzərə alaraq, Şliman ərəb dilini öyrənmək qərarına gəlir. Çox keçmədən bütün sadalanandilləri elə mənimsəyir ki, artıq orta əsr sivilizasiyalarını təqdid etmək imkanı olur. == Böyük gəzinti == 1858-ci ildə Şliman Suriya, Fələstin, Misir, Türkiyə və Yunanıstana səfər edir. Vətəndaş müharibəsinə az müddət qala onun əlinə pambığa sərmayə qoymaq fürsəti keçir (1860-cı ildə). Qoyduğu sərmayə sahəsi ona heç də az uğur gətirmir. 1863-cü ildə nəhayət, Rusiyada 18 il yaşadıqdan sonra dünya səyahətinə çıxmaq şansı əldə edir. May ayında Almaniyadan Aralıq dənizinə keçir. Aralıq dənizindən Tunisə yollanır. Buradakı Karfagen qalıqlarına baxır və İtaliyaya yollanır. Sonra yenidən Misirə qayıdır, ordan da Hindistana, Şri-Lankaya gedir. Hindistanda hinduist və buddist məbədlərini ziyarət edir. Ardınca Çinə səfəri baş tutur. Onun böyük istəklərindən biri Çin səddini görmək idi. Növbəti məntəqə Pekin,Şanxay, Yaponiya oldu. Daha sonra gəmi ilə Sakit okeanda üzür və Amerikaya gedir. Kaliforniyada qardaşının qəbrinə baş çəkir, Meksikaya gedərək məhv olmuş asxet sivilizasiyanın qalıqlarına baxır. Bu dünya səyahəti iki ildən çox zamanını alır. Avropaya qayıtdıqdan sonra Şliman özünün keçmiş arzusu olan arxeologiyanı reallaşdırmaq qərarına gəlir. Beləliklə, arxeologiyanın əsaslarını öyrənir. Bundan əlavə Sarbonnada qədim dövrün tarixinə və arxeologiyaya dair mühazirələrə qatılır. Həmin vaxt Henrix həyat yoldaşına Parisə köçməyi təklif edir.Amma xanımı bu təklifi rədd edir. Şliman ona ac qalmış qohumlarına kömək etməyi dayandıracağını desə də bu bir işə yaramır. Çarəsiz Şliman məcbur qalaraq Amerikaya üz tutur. == Homer dövrünün axtarışı == 1868-ci ilin may ayında Şliman yenidən dövrün arxeoloji tapıntılar məskəni olan İtaliyaya səyahət edir. O, əvvəllər də burada olmuşdu.Ancaq bu dəfə Roma və Pompeyin qalıqlarına arxeoloji prizmadan baxacaqdı. İyul ayından Yunanıstana doğru hərəkət edir. Burada ilk qazıntı işlərini aparmağa başlayır. Henrix Balkan yarımadasının ərazisindən qazıntılara başlayır. Məhz bu ərazilərdə Homer Odisseyasının bir sıra hadisələri baş verib- əsas qəhrəmanın evi orda yerləşirdi.Şliman bundan istifadə edərək poemanın tarixi əsasının olduğunu sübut etməyə çalışırdı. Birinci arxeoloji təcrübənin müddəti iki gün çəkir. Sözsüz ki, önəmli olan heç bir tapıntıya rast gəlinmir. Lakin bəzi xırda tapıntıların Odisseya ilə əlaqəsi olduğunu bəyan edir. Tələsik gəlinən nəticələr sonradan Şlimanın ünvanına tənqid yağdırılması ilə nəticələnir. Ardınca o, Troya müharibəsinin qəhrəmanlarından olan Aqamemnonun qəbrini axtarmaq üçün Mikenaya yollanır. Mikenadan sonra Dardanel ətrafı ərazilərdə axtarışlara başlayır. Bu vaxt Troyanın axtarışları haqqında sərt tənqidlər və gərgin müzakirələr mövcud idi. Bəziləri şəhərin keçmiş Brunabaşi bölgəsində olduğunu iddia edirdi. Bir çoxları Troyanı Qıssarlıq təpəsinin yerində axtarmağı təklif etdilər. Şliman isə hər iki variantı dəyərləndirmək qərarına gəlir. Səfərinin nəticələrini ilk elmi-arxeoloji işi olan “İtaka, Peloponnes və Troya” kitabında əks etdirir. Kitab 1869-cu ildə nəşr olunub. O, öz vətənində, Meklenburq şəhərindəki Rostok Universitetinə tapıntıları tədqim edir. Yerli professorlar Şlimanın elmi işini təsdiqləyərək ona doktor adı verirlər. Amma Avropa arxeoloqlar cəmiyyətləri onun araşdırması ilə maraqlanmırlar. Şliman anladı ki, haqlı olduğunu sübut etməyin tək yolu öz zəhməti hesabına Troyanı tapmaqdır. Beləliklə, Qissarlıkın qazıntısına başlamaq qərarına gəlir. Türk hökumətindən icazə alınması bir ildən çox zaman alır. Nəhayət, 1871-ci ilin oktyabr ayında istəklərini gerçəkləşdirə bilir. Axtarışlar 1871-1873-cü illərdə davam edir və sonda uğurlu nəticələnir. Şliman Yunan şəhərinin qədim qalqlarını tapır, bir neçə digər mədəni təbəqələr aşkar edir, sonda tunc dövrü təbəqəsinə qədər gəlib çatır. Bu yolla Miken mədəniyyəti üzə çıxır. 31 may1873-cü ildə üzərində Troya şahzadəsinin adı olan mis və qızıldan hazırlanmış bəzək əşyaları tapır. Sonradan bu tapıntılara “Priam xəzinəsi” adı verilib. Arxeoloqlar belə qənaətə gəlir ki, Homer dövründən 1000 il sonraya aid olmasına baxmayaraq dəyərli tarixi əşyalardır. Şlimanın Troya axtarışlarının yeni nəticələri peşəkarların tənqidinə məruz qalır. == İlk tərəfdaşlar == [[Troya müharibəsi]]nin qəhrəmanlarından [[Aqamemnon]]un Mikenada dəfn edildiyi Şlimanın araşdırmalarına qədər də elmə məlum idi. Lakin Şliman onun yerini müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Deyəndə ki, məzar dairəvi tikilinin mərkəzindədir heç kim Şlimana inanmır. Avropanın və Almaniyanın arxeoloji cəmiyyətləri onu qeyri-peşəkar adlandırırlar. Henrix hər nə qədər akademik dairələr üçün qalmaqal fiquruna çevrilsə də, ona kömək etmək istəyən insanlar da tapılır. Onların içərisində Oksford universitetinin professorları Maks Müller və Berlinin məşhur antropolqu Rudolf Virxov vardı. Araşdırmaları ilə yaxından maraqlananların biri də İngiltərənin baş naziri, eyni zamanda Homerin güclü pərəstişkarı olan Vilyam Qladstoun olub. Alimlərin dəstəyi Şlimana çox kömək edir. == “Aqamemnon maskası” == Şlimanın Mikenadakı fəaliyyəti asan başa gəlmirdi. Qəfildən Yunanıstan rəhbərliyi ilə arxeoloq arasında icazəsiz qazıntılara görə problemlər başlandı. Iki illik danışıqlardan sonra nəhayət, 1876-cı ilin avqustunda Şliman qazıntılar üçün rəsmi icazəni ala bilir. Dekabr ayında ona böyük uğur üz verir. Məşhur “Aslan qapıları”-nın qərb tərəfində iri həcmli tapıntı aşkarlanır: zinət əşyaları ilə dolu və içərisində qızıl maska olan beş məzar. Dərhal Homerin “Mikenanın qızıl zənginləri” misraları yada düşdü. Maskanın tapılması xəbəri qısa zamanda Avropaya yayıldı. Şliman inanırdı ki, o [[Aqamemnon]] və ailəsinin qalıqlarını aşkarlayıb. Ancaq Troya tapıntılarında baş verən hadisələri xatırladıqdan sonra akademik qruplara öz fikrini deməyə tələsmir. Sonradan maska “Aqamemnon maskası” adı alır. Şliman bir dəfə də olsun ictimaiyyətə maskanın Aqamemnona məxsus olduğunu demir. Axırıncı axtarışlar göstərdi ki, maska əfsanəvi şahzadənin dövrünə aid deyil. Onun tarixi daha qədimdir. Alimlər tapıntının b.e.ə. XVI əsrə aidliyini düşünür. Şlimanın axtarışları Aqamemnon haqqında heç nə əldə edə bilməsə də, əvəzində Mikena sivilizasiyasının mövcudluğunu sübut etdi. Tunc dövrünün əvvəlində artıq Mikenalılar qızıl dəfn maskaları hazırlayırdı. Qazıntının yekunları dərc olunduqdan sonra böyük əks-səda verdi: kimisi Şlimanı alqışladı, kimisi tənqid etdi. Yenidən onu müdafiə etmək üçün bu işə Alman arxeoloq Kursius qarışdı. O bəyan etdi ki, Şliman öz işlərində çatışmazlıqları görür. Ancaq bu ərazidə qədim mədəniyyətlərin mövcudluğunu sübut etidiyini də danmaq olmaz. 1879-cu ildə Şliman Troya axtarışlarını yenidən davam etdirir. Bu dəfə ona kömək edən Rudolf Virxov olur. Növbəti il arxeoloq Orxomenin axtarışlarına başlayır. Həmin şəhərin adı Homerin eposunda Troya və Mikena ilə yanaşı çəkilir. Beləliklə, qızıl məhsullarını burada tapmaq mümkün olmadı. Keçmiş yüzillikdə onlar talançılar tərəfindən daşınmışdı. == Neapolda vəfatı == 1890-cı ildə Şliman yenidən Troyada çalışmağa başlayır. Lakin səhhətində tez-tez problemlər əmələ gəlirdi. Xüsusilə yay aylarında qulaq ağrıları ona işləməyə mane olurdu. Məcburiyyət qarşısında qalaraq Henrix qazıntını dayandırır. O, 13 noyabrda Afinadan Almaniyaya tək gedir. Qalle şəhərinin cərrahiyə institutunda əməliyyat olunur. Hələ sağalmamağında baxmayaraq yeni ili ailəsi ilə keçirmək istəyir. Buna görə də Qalleni təkr edir. Afinada gəmidə onun səhhəti yenidən pisləşir. Neapolda 25 dekabr tarixində gəzinti zamanı küçədə huşunu itirir. Lakin üzərində sənədləri olmadığı üçün ona tibbi kömək göstərməkdən imtina edirlər. Şlimanın cibindən ailəsinə məxsus hansısa qəbz tapılır. Onu dərhal mehmanxanaya aparırlar və kimliyini tanıdıqdan sonra bir çox ölkələrdən ən yaxşı həkimlər gətirilir. Səhəri gün Şliman vəfat edir. Həyat yoldaşı bu xəbəri alaraq cəsədin ardınca Neapola yollanır. 4 aprel 1891-ci ildə Şlimanı Yunanıstana gətirirlər. Onun cənazəsi “İlliada” və “Odisseya”-daki dəfn mərasimlərinə uyğun keçirilir, bir çox dünya diplomatları burada iştirak edir. == İstinadlar == {{refbegin}} * {{cite web|url=https://en.wikisource.org/wiki/Popular_Science_Monthly/Volume_38/April_1891/Dr._Henry_T._Schliemann|title=Dr. Henry T. Schliemann|author=|date=April 1891|work=Popular Science Monthly Volume 38|accessdate=2014-03-05|lang=en}} * {{cite web|url=http://www.ascsa.edu.gr/archives/Gennadius/Schliemann/SchScope.htm|title=Heinrich Schliemann and Family Papers|publisher=The American School of Classical Studies at Athens|accessdate=2014-02-27|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071005213805/http://www.ascsa.edu.gr/archives/Gennadius/Schliemann/SchScope.htm|archivedate=2007-10-05}} * {{cite web|url=http://www.schliemann-museum.de/|title=Das Heinrich-Schliemann-Museum in Ankershagen|accessdate=2014-02-27|lang=de}} * {{cite web|url=http://www.zeno.org/Geschichte/M/Schliemann,+Heinrich/Selbstbiographie|title=Autobiographie des Verfassers und Geschichte seiner Arbeiten in Troja|author=Heinrich Schliemann|date=1881|work=Stadt und Land der Trojaner|publisher=zeno.org|accessdate=2014-02-27|lang=de}} * {{cite web|url=http://www.wmnspb.ru/rub/stars/818-shliman.html|title=Генрих Шлиман и Екатерина Лыжина|publisher=Женский Петербург|accessdate=2014-02-27|archive-date=2014-03-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20140303234708/http://www.wmnspb.ru/rub/stars/818-shliman.html|url-status=dead}} * {{cite web|url=http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/7921.php|title=Генрих Шлиман и его троянские древности|author=Олег Неверов|work=Наше наследие // 2006, №79—80|accessdate=2014-02-27}} * {{cite web|url=http://mvny.ucoz.ru/blog/samyj_znamenityj_arkheolog/2010-11-12-242|title=Самый знаменитый археолог|publisher=Мир вокруг нас|accessdate=2014-02-27}} * {{cite web|url=http://www.antic-art.ru/data/troy/index.php|title=Сокровища Трои|author=Толстиков В. П.|publisher=ГМИИ им. А. С. Пушкина|accessdate=2014-04-08}} [[Kateqoriya:Almaniya arxeoloqları]] [[Kateqoriya:6 yanvarda doğulanlar]] [[Kateqoriya:1822-ci ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:26 dekabrda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:1890-cı ildə vəfat edənlər]] 5ztqd678qa51ms0uu1kwig78e6x9dxs 0 301081 7864977 7828548 2024-11-26T18:51:07Z 158.181.40.160 7864977 wikitext text/x-wiki {{istiqamətləndirmə|Nizami}} {{adaş|Nizami (ad)}} {{Eyni təxəllüs|Gəncəvi}} {{Yazıçı |şəkil = Nizaminin portreti Qəzənfər Xalıqov.jpg |şəklin ölçüsü = 270px |şəklin izahı = ''[[Qəzənfər Xalıqov]] tərəfindən çəkilmiş [[Nizaminin portreti|Nizami Gəncəvinin bədii təsviri]] (1940)'' }} '''Nizami Gəncəvi''' ({{dil-fa|نظامی گنجوی}}, tam adı: ''Əbu İlyas ibn Yhjjkllhausif''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] [[Fars ədəbiyyatı|fars dilli poeziyasının]] klassiki, [[orta əsrlər]] [[Şərq]]<nowiki/>inin ən böyük şairlərindən biri, fars dilli [[Epos|epik]] ədəbiyyatın ən böyük [[Romantizm|romantik]] şairi, farsdilli epik poeziyaya danışıq dili və [[Realizm (ədəbiyyat)|realistik stili]] gətirmiş sənətkardır. [[Şifahi xalq ədəbiyyatı]] və yazılı tarixi [[salnamə]]lərin ənənəvi mövzularından istifadə edən Nizami, [[islam]]<nowiki/>dan əvvəlki və [[islam]] dövrü [[İran]]ını birləşdirmişdir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"|url=https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4|date=1975|publisher=Metropolitan Museum of Art|location=New York|page=[https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4/page/117 117]|pages=6|quote=Nizami’s strong character, his social sensibility, and his poetic genius fused with his rich Persian cultural heritage to create a new standard of literary achievement. Using themes from the oral tradition and written historical records, his poems unite pre-Islamic and Islamic Iran}}</ref> Nizaminin qəhrəmanlıq-romantik poeziyası sonrakı əsrlər boyunca, fars dilinin istifadə olunduğu bütün ərazilərdə özünü ona oxşatmağa çalışan gənc sənətkarların yaradıcılığına təsir etmiş, nəinki [[Böyük İran|Persiyada]], həm də [[Azərbaycan]], [[Əfqanıstan]], [[Gürcüstan]], [[Hindistan]], [[İran]], [[Pakistan]], [[Tacikistan]], [[Türkiyə]] və [[Özbəkistan]] kimi müasir ölkələrin mədəniyyətinin formalaşmasında rol oynamışdır. Nizaminin yaradıcılığı, [[Hafiz Şirazi]], [[Mövlana Cəlaləddin Rumi]] və [[Sədi Şirazi]] kimi böyük sənətkarların yaradıcılığına təsir etmişdir. Onun, müxtəlif ictimai, mədəni və elmi mövzuları işıqlandıran beş [[məsnəvi]]si bütün Şərq ölkələrində böyük məşhurluğa malik olmuşdur ki, bunu da, şairin əsərlərinin çoxlu sayda və müxtəlif dövrlərə aid əlyazmalarının dövrümüzə çatması sübut edir. Nizaminin ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'', ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' kimi əsərlərinin qəhrəmanları, indi də, bütün islam ölkələrində, eləcə də dünyada tanınmaqdadır. Şairin 850 illik yubileyi şərəfinə 1991-ci il [[UNESCO]] tərəfindən ''"Nizami ili"'' elan edilmişdir.<ref name="ref0">{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=UNESCO recognised the 1141 date as his birth date and declared 1991 the year of Niẓāmī. }}</ref> == Tarixi-mədəni mühit == [[Fayl:King Qizil Arslan Welcomes the Poet Nizami.jpg|thumb|left|300px|Nizami [[Eldənizlər dövləti]]nin hökmdarı [[Qızıl Arslan]]ın qəbulunda. 1481-ci ilə aid əlyazmadan miniatür, Uolters Sənət Muzeyi]] 1135/1136-cı ildən 1225-ci ilə kimi [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] (əsasən indiki [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisini əhatə edirdi) və [[Arran]] əyalətləri [[Səlcuqlular|səlcuq sultanlarının]] [[Əcəm İraqı|İraqi-Əcəmdəki]] Böyük [[atabəy]]ləri kimi [[Eldənizlər]] sülaləsi tərəfindən idarə olunmuşdur. [[Eldənizlər]] (bəzən ''Eldəgəzlər'' və ya ''Eldəgizlər'') sülaləsinin əsası, İraqi-Əcəmdəki səlcuq sultanının azad edilmiş qulamı (döyüşçü-qul) olmuş [[Qıpçaqlar|qıpçaq]] mənşəli [[Şəmsəddin Eldəniz]] tərəfindən qoyulmuşdur. [[Səlcuq imperiyası]]nın dağılması dövründə [[Azərbaycan Atabəylər dövləti|Azərbaycan atabəyləri]] (yəni, səlcuq taxtı varislərinin [[regent]]i) olmuş Eldənizlər, 1181-ci ildən etibarən müstəqil yerli hakim kimi ərazini idarə etməyə başladılar. Eldənizlər dövlətinin varlığına, 1225-ci ildə daha əvvəl [[gürcülər]] tərəfindən ələ keçirilmiş ərazilər də daxil olmaqla, dövlət ərazilərinin [[I Məlikşah|Cəlaləddin]] tərəfindən tutulması ilə son qoyulmuşdur.<ref>{{cite web |author = K. A. Luther |date = December 15, 1987 |url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan |title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN |work = Encyclopedia |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-02 |lang = eng |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMDtge2?url=http://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-adarbayjan |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN, an influential family of military slave origin, also called Ildegozids, ruled parts of Arrān and Azerbaijan from about 530/1135-36 to 622/1225; as "Great Atābaks" (atābakān-e aʿẓam) of the Saljuq sultans of Persian Iraq (western Iran), they effectively controlled the sultans from 555/1160 to 587/1181; in their third phase they were again local rulers in Arrān and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians, were seized by Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh in 622/1225. }}</ref> Ehtimal ki, Şəmsəddin Eldəniz Azərbaycan üzərində nəzarəti 1153-cü ildə, Sultan Məsud ibn Məhəmmədin sonuncu favoriti Qass bəy Arslanın ölümündən sonra əldə etmişdir.<ref>{{cite web |author = K. A. Luther |date = December 15, 1987 |url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan |title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN |work = Encyclopedia |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-02 |lang = eng |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMDtge2?url=http://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-adarbayjan |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = Īldegoz… He also sought to secure his position on the edges of the declining Saljuq empire by gaining control over parts of Azerbaijan; he probably gained clear control over it only after the death of Masʿūd’s last favorite, Ḵāṣṣ Beg Arslān b. Palangarī in 548/1153, who had been given a position in that area as well. }}</ref> Həmin dövrdə Arran və Azərbaycanla qonşuluqda yerləşən [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]] ərazisində [[Kəsranilər]] sülaləsi tərəfindən idarə edilən [[Şirvanşahlar dövləti]] mövcud idi. Kəsranilər sülaləsi ərəb mənşəyinə malik olsa da, farslaşmış və bu sülalədən olan şahlar özlərini qədim [[Sasanilər sülaləsi|Sasani şahların]]ın varisləri elan etmişdilər.<ref>{{cite book|last=Barthold|first=W.|last=Bosworth|first=C. E.|title=Encyclopaedia of Islam – Shirwan Shāh|publisher=Brill|location=1997|page=488|accessdate=23 iyun 2017|quote=We can also discern the '''progressive Persianisation of this originally Arab family''' (a process parallel to and contemporary with that of the Kurdicisation of the Rawwadids [q.v.] in Adharbaydjan). After the '''Shah Yazid b. Ahmad''' (381—418/991-1028), Arab names give way to Persian ones like Manuchihr, Kubadh, Faridun, etc., very likely as a reflection of marriage links with local families, and possibly with that of the ancient rulers in Shabaran, the former capital, and the Yazidids now began to claim a nasab going back to Bahrain Gur or to Khusraw Anushirwan.}}</ref> Nizaminin doğum tarixinə kimi türk-səlcuqların [[İran]] və [[Cənubi Qafqaz]]ı ələ keçirməsindən yüz il keçmişdi. Fransa tarixçisi [[:en:René Grousset|Rene Qrussenin]] fikrincə, özləri [[Türkmanlar|türkman]] mənşəli olan [[Səlcuqlular]], İran taxtını ələ keçirdikdən sonra, ölkədə türkləşdirmə siyasəti aparmamış, əksinə, ''"könüllü şəkildə fars oldular və qədim böyük Sasani şahları kimi İran əhalisini köçərilərin hücumlarından, iran mədəniyyətini isə türkman təhlükəsindən xilas etdilər."'' <ref>{{cite book|last=Grousset|first=Rene|title=The Empire of the Steppes: A History of Central Asia|date=1970|publisher=Rutgers University Press|isbn=0-8135-1304-9, 9780813513041|page=718|pages=161-164|url=https://books.google.az/books?id=CHzGvqRbV_IC&dq=Grousset,+Rene+The+Empire+of+the+Steppes&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y&hl=ru|access-date=2017-06-23|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110852/https://books.google.az/books?id=CHzGvqRbV_IC&dq=Grousset,+Rene+The+Empire+of+the+Steppes&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y&hl=ru|url-status=live|quote="It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia — no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who '''voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace'''."}}</ref>. Nizaminin "[[Xəmsə]]"yə daxil olan poemalar üzərində işləməyə başladığı XII əsrin sonuncu rübündə, Səlcuqların ali hakimiyyəti parçalanma dövrünü yaşayır, siyasi və sosial narazılıqlar isə artırdı. Lakin, fars mədəniyyəti, mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin mövcud olduğu dövrlə müqayisədə yerli hakimiyyətlərin parçalanma dövründə daha yaxşı inkişaf edir, [[fars dili]] isə əsas ədəbiyyat dili olaraq qalırdı. Bu xüsusiyyət, o zaman fars mədəniyyəti forpostu<ref>Peter J. Chelkowski, "Mirror of the Invisible World". — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975, P.2</ref> xüsusiyyəti daşımış, Nizaminin də yaşadığı və [[İrandilli xalqlar|irandilli əhalinin]] üstünlük təşkil etdiyi<ref name="Blois1">{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476.|page=544|pages=363|url=https://books.google.az/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y|access-date=2017-06-23|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110909/https://books.google.az/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y|url-status=live|quote=Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi… His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation.}}</ref> Qafqaz şəhəri olan [[Gəncə]]yə də aid idi. Həmin dövrdə Gəncədə irandilli əhalinin üstünlük təşkil etməsinə, Nizaminin müasiri olmuş və onun kimi Gəncə şəhərində yaşayıb-yaratmış tarixçi [[Kirakos Qandzaketsi]] (təxm. 1200–1271) də şahidlik edir.<ref>{{cite book|last=Гандзакеци|first=Киракос|title=КРАТКАЯ ИСТОРИЯ ПЕРИОДА, ПРОШЕДШЕГО СО ВРЕМЕНИ СВЯТОГО ГРИГОРА ДО ПОСЛЕДНИХ ДНЕЙ, ИЗЛОЖЕННАЯ ВАРДАПЕТОМ КИРАКОСОМ В ПРОСЛАВЛЕННОЙ ОБИТЕЛИ ГЕТИК|date=1976|publisher=Наука|location=М.|page=154|pages=356|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm|access-date=2017-06-23|archive-date=2013-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130927020512/http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm|url-status=live|quote=Глава 21. О разорении города Гандзак — "Этот многолюдный город [''Гандзак''] '''был полон персов, а христиан там было мало.''' }}</ref> Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr ermənidilli ədəbiyyatda bütün irandilli xalqlar ''"parsik"'' – farslar adlandırılırdı ki, bu da Qandzaketsinin əsərinin ingiliscə tərcüməsində də əksini tapmışdır.<ref>{{cite book |last=Gandzakatsi |first=Kirakos |url=http://rbedrosian.com/kg8.htm |title=Kirakos Gandzakats'i's History of the Armenians |date=1986 |location=New York |page=197 |quote=This city was densely populated with '''Iranians''' and a small number of Christians. |access-date=2017-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070716173134/http://rbedrosian.com/kg8.htm |archive-date=2007-07-16 |url-status=live}}. [[Anonim (XIII əsr erməni xronisti)|Анонимный хронист]] начала XIII среди населения города упоминает две группы — христиане и персы ([http://gradaran.ejmiatsin.am/patm-ananun-jamanakagir-a.html Анонимный хронист] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160924074407/http://gradaran.ejmiatsin.am/patm-ananun-jamanakagir-a.html|date=2016-09-24}})</ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncənin fars mədəniyyətinin çiçəkləndiyi şəhərlərdən biri olmasını göstərən faktlardan biri də, XIII əsrə aid ''[[Nüzhət əl-Məclis]]'' antologiyasında, XI-XII əsrlərdə şəhərdə yaşayıb-yaratmış 24 farsdilli şairin əsərinin toplanmasıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.iranica.com/articles/nozhat-al-majales|title=NOZHAT AL-MAJĀLES|publisher=[[Encyclopædia Iranica]]|accessdate=26 iyun 2017|archiveurl=https://www.webcitation.org/61HMElZED?url=http://www.iranicaonline.org/articles/nozhat-al-majales|archivedate=2011-08-28|url-status=live|quote=The most significant merit of [[Ноузхат аль-Маджалес|Nozhat al-majāles]], as regards the history of Persian literature, is that it embraces the works of some 115 poets from the northwestern Iran (Arrān, Šarvān, Azerbaijan; '''including 24 poets from Ganja alone'''), where, due to the change of language, the heritage of Persian literature in that region has almost entirely vanished.}}</ref> XI-XII əsrlər Gəncəsinin irandilli əhalisi arasında xüsusilə [[kürdlər]]i qeyd etmək lazımdır ki, onların da burada məskunlaşmasına vaxtilə şəhəri idarə etmiş kürd mənşəli [[Şəddadilər]] sülaləsi təkan vermişdir. Nizaminin atasının [[Qum (İran)|Qumdan]] Gəncəyə köçməsi və valideylərinin bu şəhərdə məskunlaşmasını da bəzi tədqiqatçılar şəhədə kürdlərin üstünlüyə malik olması və Nizaminin anasının kürd mənşəli olması ilə izah edirlər.<ref>{{cite book|last=Minorsky|first=V.|title=review of G. H. Darab translation of Makhzan al-Asrar|date=1948|publisher=BSOAS|page=5|pages=441|quote="…Nizami’s mother was of Kurdish origin, and this might point to Ganja where the Kurdish dynasty of Shaddad ruled down to AH. 468; even now Kurds are found to the south of Ganja".}}</ref> <ref>{{cite book|last=Minorsky|first=V.|title=Studies in Caucasian History|date=1957|publisher=Cambridge University Press|page=34|quote=The author of the collection of documents relating to Arran Mas’ud b. Namdar (c. 1100) '''claims Kurdish nationality'''. The mother of the poet Nizami of Ganja was Kurdish (see autobiographical digression in the introduction of Layli wa Majnun). In the 16th century there was a group of 24 septs of Kurds in Qarabagh, see Sharaf-nama, I, 323. Even now the Kurds of the USSR are chiefly grouped south of Ganja. Many place-names composed with Kurd are found on both banks of the Kur"}}</ref> Nizamidən yüz il sonra yaşamış İran tarixçisi [[Həmdullah Qəzvini]] ''"xəzinələrlə dolu"'' Arran şəhəri olan Gəncəni İranın ən zəngin və çiçəklənən şəhəri kimi təsvir edir.<ref>{{cite web |url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D16301012%26ct%3D11 |title = The Geographical Part of the NUZHAT-AL-QULŪB |author = Ḥamd-Allāh Mustawfī of Qazwīn |date = |work = Persian Literature in Translation |publisher = The Packard Humanities Institute |accessdate = 2011-01-22 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMFWInK?url=http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D16301012&ct=11 |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = Several cities in Īrān are more opulent than many others, Richer and more productive, by reason of climate and soil, [<Arabic>] Of these is Ganjah, so full of treasure, in Arrān, Isfahān in `Irāq, In Khurāsān Marv and Ṭus, in Rūm (Asia Minor) Āq Sarāy. }}</ref> O dövrdə, Azərbaycan, Arran və Şirvan [[Xorasan]]dan sonra fars mədəniyyətinin ikinci ən böyük yeni mərkəzi idi. Mütəxəssislər fars poeziyasının Xorasan stili daxilində qərb məktəbini ayırırlar ki, bu da [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] məktəbi, bəzən isə [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]], [[Arran]] və ya [[Qafqaz]] məktəbi adlandırılır. Bu məktəb mürəkkəb metaforik və fəlsəfi məzmunu, həmçinin [[xristianlıq|xristian]] ənənəsindən alınmış obrazların istifadəsi ilə seçilir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter|title=Literature in Pre-Safavid Isfahan|date=1974|publisher=Taylor & Francis, Ltd. on behalf of International Society for Iranian Studies|pages=112-131|url=http://books.google.com/books?id=I1iIQwAACAAJ&dq=Peter+Chelkowski,+Literature+in+Pre-Safavid&hl=en&ei=hyt4Te7uOoWg8QPo7vyfDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA|access-date=2017-06-23|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110849/https://books.google.com/books?id=I1iIQwAACAAJ&dq=Peter+Chelkowski,+Literature+in+Pre-Safavid&hl=en&ei=hyt4Te7uOoWg8QPo7vyfDA&sa=X&oi=book_result&ct=result|url-status=live|quote="The three main literary styles which follow each other consecutively are known as: '''Khurasani, Iraqi, and Hindi'''. The time spans of each style are equally flexible. Within these broad geographical divisions we then come across certain "literary schools" which reflect regional peculiarities and idiosyncrasies and are identified with smaller entities like provinces or towns. For example, there are: ''the Azerbayjani school, the Tabriz school, or the Shirvan school''."}}</ref> Nizami, Qərb məktəbinin ən mühüm nümayəndələrindən biri hesab edilir.<ref>{{cite book|last=Hunter|first=Shireen T.|title=Iran and Transcaucasia in Post-Soviet Era" in Central Asia meets the Middle East|date=1998|publisher=Psychology Press|pages=89-129|quote="Despite these myths, the historical and cultural elements of which the ex-Soviet Azerbaijanis are most proud, such as being the land of '''Zoroaster and the poet Nizami, have distinctly Iranian origins and characters'''"}}</ref><ref>{{cite book|last=Тамимдари|first=Ахмад|title=История персидской литературы|date=2007|publisher=Петербургское востоковедение|isbn=5-85803-355-4, ББК Э383-4, УДК 297|page=83}}</ref> == Həyatı == Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat var; şairin həyatı haqqında məlumat mənbəyi onun əsərləri və bəzi təzkiləridir ki, bunlarda da kifayət qədər aydın informasiya verilməmişdir.<ref>{{cite book|last=Rypka|first=Jan|title="Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods", в "The Cambridge History of Iran"|date=January 1968|pages=578|quote='''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan… Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information.}}</ref> Buna görə də Nizaminin adı və şəxsiyyəti ətrafında çoxlu əfsanələr yaranmış və onun bioqrafiyasını bəzəmişdir.<ref name="Oxford">{{cite book|last=Ganjavī|first=Niẓāmī|title=The haft paykar: a medieval Persian romance|date=1995|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=0-19-283184-4|pages=305|edition=Julie Scott Meisami|url=http://books.google.com/books?id=8vxjAAAAMAAJ&q=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&dq=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&hl=en&ei=yjZ4TbXAFsa48gOH7K2gDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA|access-date=2017-06-24|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=8vxjAAAAMAAJ&q=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&dq=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&hl=en&ei=yjZ4TbXAFsa48gOH7K2gDA&sa=X&oi=book_result&ct=result|url-status=live|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami… He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but '''little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet.'''"}}</ref> === Adı və ləqəbi === Şairin əsl adı ''İlyas'', atasının adı ''Yusif'', babasının adı ''Zəki'' olmuşdur: oğlu ''Məhəmməd''in doğulmasından sonra onun da adı şairin tam adına keçmiş və onun tam adı '''''Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd''''' olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Ədəbi [[ləqəb]] kimi şair "''Nizami''" sözünü seçmişdir<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209."}}</ref> ki, bunu da bəzi təzkirəçilər, şairin ailəsinin ənənəvi olaraq tikməçiliklə məşğul olması ilə izah edirlər; Nizami ədəbiyyatla məşğul olmaq üçün ailə sənətindən imtina etmiş, toxuyucu səbiri ilə əsərləri üzərində çalışmışdır.<ref>{{cite book|last=Zarrinkoob|first=Abdolhossein|title=Nizami, a life-long quest for a utopia|date=1977|publisher=G. Bardi, deH'Accademia Nazionale dei Lincei|location=Roma|pages=7|edition=Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975)|quote=The generous gifts of these royal patrons, which included a Turkish slave-maid with one or two pieces of land, offered a good opportunity for the poet to work on his poetical craft with the patience of a skillful embroiderer. In fact, some writers of Tadhkiras have stated(4) that embroidering was the inherited profession of the poet’s family and that, he himself had renounced it for the sake of poetry, although there is nothing in the poet’s work that might assure us of this point. … But in all these facts, there is nothing to assure us about the poet’s craft.}}</ref> Şairin ''Nizam əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd'' olmuşdur.<ref name="Oxford3">{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle. He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."}}</ref> Yan Rıpka şairin rəsmi adının ''Hakim Camal əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd Nizami'' olduğunu qeyd edir.<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote=As the scene of the greatest flowering of the panegyrical qasida, southern Caucasia occupies a prominent place in New Persian literary history. But this region also gave to the world Persia’s finest creator of romantic epics. '''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan, is an unrivaled master of thoughts and words, a poet whose freshness and vigor all the succeeding centuries have been unable to dull.}}</ref> === Doğum tarixi və yeri === {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | şəkil1 = Nizaminin Gəncədəki heykəli.JPG | miqyas1 = 153 | şəkil2 = Nizami heykəli (2012).JPG | miqyas2 = 150 | alt yazı = Nizami Gəncəvinin [[Gəncə]] şəhərində [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 1946)|1946-cı ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Fuad Əbdürrəhmanov]]'')</small> və [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 2012)|2012-ci ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Şərif Şərifov (memar)|Şərif Şərifov]]'')</small> ucaldılmış heykəlləri. | alt_yazı_arxafon = lightgrey }} Nizaminin dəqiq doğum tarixi bilinmir.<ref name="Rypka2">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578|quote="We can only deduce that '''he was born between 535 and 540 (1140–46)''' …"}}</ref> Məlum olan odur ki, şair, 1140-1146-cı (hicri 535—540) illər arasında doğulmuşdur. Nizaminin bioqrafları və müasir tədqiqatçılar, onun dəqiq doğum tarixini altı il arasında göstərirlər (535-40/1141-6).<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[İslam Ensiklopediyası|Энциклопедия ислама Online]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6)… }}</ref> Formalaşmış ənənəyə əsasən və [[UNESCO]]-nun da qəbul etdiyi tarixə əsasən şairin doğum tarixi kimi 1141-ci il qəbul olunur.<ref name="ref0" /> Bu tarixə şair özü də, "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" poemasının ''"Kitab üçün üzr"'' bölməsində işarə edərək deyir: {{cquote|müəllif=<small>([[Rəsul Rza|R.Rzanın]] tərcüməsi)</small>|''Fələk yaradırkən deyib mənə "şir",<br>Lakin bu vücudum bir yun heykəldir,<br>Deyiləm düşmənlə vuruşan şirdən,<br>Yetər ki, özümlə döyüşürəm mən.''}} Bu beytlərdən məlum olur ki, şair [[Şir (bürc)|Şir]] bürcü altında doğulmuşdur. Həmin bölmədəcə Nizami bildirir ki, poema üzərində işə başlayarkən onun qırx yaşı olmuşdur, poemanı yazmağa isə şair, [[hicri təqvim]]lə 575-ci ildə başlamışdır. Bu hesaba əsasən belə nəticə alınır ki, Nizami hicri 535-ci ildə (miladi 1141-ci il) doğulmuşdur. Həmin il ulduzlar 17-22 avqust tarixlərində Şir bürcü altında düzlümşüdür ki, buna əsasən də Nizaminin 17-22 avqust 1141-ci ildə doğulması güman edilir<ref name="Низами Г.">Низами Гянджеви. Избранное. — Баку: "Азернешр", 1989. — 6 с.</ref>. Şairin doğum yeri də uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdur. [[Lütfəli bəy Azər]] (XVIII əsrdə yaşamışdır) ''"Atəşgədə"'' adlı təzkirəsində Nizaminin aşağıda göstərilən və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasından olması iddia edilən (poemanın [[Abdulla Şaiq]] və [[Mikayıl Rzaquluzadə]] tərəfindən [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuş variantında həmin beyt yoxdur) beytə istinadən Nizaminin mərkəzi [[İran]]dakı [[Qum (İran)|Qum]] şəhərində doğulmasını iddia edir:/ [[Fayl:Nizami Gəncəvinin məqbərəsi.JPG|310px|thumb|right|<center>[[Gəncə]] şəhərində yerləşən [[Nizami məqbərəsi]]</center>]] {{cquote|müəllif=<small>(Əhməd İsayevin tərcüməsi<ref>{{cite news|last=İsayev|first=Əhməd|title=Gəncənin dünya şöhrətli övladı – ulu Nizami|url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=14554|accessdate=26 iyun 2017|agency=Azərbaycan qəzeti|date=01 Sentyabr 2012|archive-date=2021-06-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20210613211911/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=14554|url-status=live}}</ref>)</small>|''Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da,<br>dağlarda yerləşən Qum şəhərindənəm.''}} Nizaminin orta əsr bioqraflarının hamısı (Aufi Sədidəddin (XIII əsr), [[Dövlətşah Səmərqəndi]] (XV əsr) və s.) şairin doğulduğu şəhər kimi, onun bütün ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi [[Gəncə]] şəhərini göstərirlər. Akademik [[Yevgeni Bertels|Y.E. Bertels]] qeyd edir ki, Nizaminin ona məlum olan ən yaxşı və qədim əlyazmalarında belə Qum haqqında məlumata rast gəlməmişdir.<ref>Бертельс Е. Э. - Великий азербайджанский поэт Низами. — Баку: издательство АзФАН, 1940. — стр. 26:<blockquote>"В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. (1360 г. н. э.), этой строки не имеется."</blockquote></ref> Hazırda, akademik müəlliflər tərəfindən qəbul edilmiş ortaq fikrə əsasən, Nizaminin atasının Qumdan olmasına<ref name="Oxford3" />, lakin Nizaminin özünün Gəncədə doğulmasına, onun əsərlərində Qumda doğulması ilə bağlı iddianın isə mətn səhvi olmasına<ref name="Blois1" /> inanılır. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncə şəhəri, 1077-1307-cü illərdə mövcud olmuş [[Böyük Səlcuq imperiyası]]nın<ref>{{cite web |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413374/Nezami |title = Nezami |author = |date = |work = |publisher = Encyclopædia Britannica |accessdate = 2011-02-08 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMHDXyC?url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413374/Nezami |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = Neẓāmī, in full Elyās Yūsof Neẓāmī Ganjavī, Neẓāmī also spelled Niẓāmī (b. c. 1141, '''Ganja, Seljuq empire''' [now Ganca, Azerbaijan]—d. 1209, Ganja), greatest romantic epic poet in Persian literature, who brought a colloquial and realistic style to the Persian epic. }}</ref> (və onun yerli təmsilçiləri olan [[Azərbaycan Atabəyləri]]nin) hakimiyyəti altında olmuşdur. Nizami şəhərdə doğulmuş<ref name="Rypka4">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578|quote=We can only deduce that he was born between 535 and 540 (1140–46) and that '''his background was urban'''.}}</ref> və ömrünün sonuna kimi şəhərdə yaşamışdır. Onun doğma şəhəri olan Gəncədə o dövrdə irandilli əhali üstünlük təşkil etdiyinə<ref name="Blois1" /> görə fars mədəniyyəti hakim olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Həyatı haqqında az məlumat olmasına baxmayaraq, şairin ömrünün sonuna kimi Cənubi Qafqazda yaşaması güman edilir.<ref name="Blois1" /> Nizaminin həyatı haqqında cüzi məlumatlar onun əsərlərində verilmişdir.<ref name="Rypka3">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578|quote="Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information."}}</ref> === Valideynləri və qohumları === Nizaminin [[Qum (İran)|Qumdan]] (Mərkəzi İran) [[Gəncə]]yə köçmüş atası Yusif ibn Zəki ehtimal ki, dövlət işçisi olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. '''His father''', who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, '''may have been a civil servant'''; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."}}</ref> Nizaminin iran mənşəli<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote="At all events '''his mother was of Iranian origin''', the poet himself calling her Ra’isa and describing her as Kurdish."}}</ref> anası Rəisə, şairin özünün sözlərinə görə kürd<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote="At all events his mother was of Iranian origin, the poet himself calling her '''Ra’isa and describing her as Kurdish.'''"}}</ref><ref>V. Minorsky. [https://books.google.az/books?id=Pzg8AAAAIAAJ&lpg=PP12&ots=HwajV0cSHD&dq=MINORSKY,+V.+Studies+in+Caucasian+History.+:+New+Light+on+the+Shaddadids+of+Ganja.+The+Shaddadids+of+Ani.+Prehistory+of+Saladin.&hl=ru&pg=PA34&redir_esc=y#v=onepage&q=Nizami%20Ganja&f=false Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230805111350/https://books.google.az/books?id=Pzg8AAAAIAAJ&lpg=PP12&ots=HwajV0cSHD&dq=MINORSKY,+V.+Studies+in+Caucasian+History.+:+New+Light+on+the+Shaddadids+of+Ganja.+The+Shaddadids+of+Ani.+Prehistory+of+Saladin.&hl=ru&pg=PA34&redir_esc=y#v=onepage&q=Nizami%20Ganja&f=false |date=2023-08-05 }} — CUP Archive, 1953. — Т. I. — С. 34. — 208 с.</ref> olmuşdur. Ehtimal ki, [[Kürdlər|kürd]] sülalə başçısının qızı olan həmin xanım<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; '''his mother was a daughter of a Kurdish chieftain'''; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."}}</ref>, bəzi ehtimallara görə, Atabəylərdən əvvəl Gəncədə hakim olmuş [[Şəddadilər]] sülaləsindən olmuşdur. Nizami valideynlərini erkən itirmişdir.<ref name="TalatoffClinton">"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4. pg 210: <blockquote>"'''His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young''', but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him"</blockquote></ref> Atasının ölümündən sonra İylası anası tərbiyələndirmiş, anasının ölümündən sonra isə uşaq dayısı Xoca Ömərin himayəsində qalmışdır.<ref name=autogenerated4>"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", New York, 2001. pg 2: <blockquote>"His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young, but '''maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him'''"</blockquote></ref> [[Dövlətşah Səmərqəndi]] (1438–1491) özünün ''"Təzkirət ət-şüəra"'' adlı traktatında (1487-ci ildə tamamlanmışdır) Nizaminin, [[Qivami Mütərrizi]] adlı şair qardaşı olmasını qeyd etmişdir. === Təhsili === Yaşadığı dövrün standartlarına görə Nizaminin parlaq təhsili olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=179|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-27|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote=When Nizami, who was an unusual gifter child, began his formal education, he encountered a vast ocean of Islamic sciences. He studied the religious sciences as his work reflect and mastered the art of quaranic interpretation and Hadith which are the fundamental and foundational bases of the Islamic sciences.}}</ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə belə hesab edilirdi ki, şair müxtəlif fənnlər üzrlə bilikli olmalıdır. Lakin, buna baxmayaraq, Nizami öz savadı ilə şairlər arasında seçilə bilmişdi: Nizaminin əsərləri onun ərəb və fars ədəbiyyatının şifahi və yazılı ənənələrinə gözəl bələd olmasına, [[riyaziyyat]], [[astronomiya]], [[astrologiya]]<ref>{{cite book|last=Nizami|title=The Story of Layla and Majnun, by Nizami|date=1966|publisher=Translated Dr. Rudolf. Gelpke in collaboration with E. Mattin and G. Hill, Omega Publications|isbn=#0-930872-52-5}}</ref>, [[əlkimya]], [[tibb]], [[botanika]], [[teologiya]], [[Quran]] təfsiri, [[şəriət]], [[xristianlıq]], [[iudaizm]]<ref>{{cite encyclopedia |author = Abel, A. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = Encyclopaedia of Islam |title = Iskandar Nama |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote="As a learned Iranian poet, Niẓami, who demonstrates his eclecticism in the information he gives (he says, "I have taken from everything just what suited me and I have borrowed from recent histories, Christian, Pahlavi and Jewish … and of them I have made a whole"), locates the story of his hero principally in Iran. }}</ref>, [[İran]] mifləri və əfsanələri<ref name="Subtelny, Maria">{{cite book|last=Maria|first=Subtelny|title=Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, "Botanical progress, horticultural information and cultural changes"|date=2007|publisher=Michel Conan and W. John Kress, Dumbarton Oaks|location=USA|isbn=0-88402-327-3, 9780884023272|page=278|pages=12|url=http://books.google.com/books?id=dmclFThar_UC&source=gbs_navlinks_s|quote=In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar ("Treasury of Secrets"), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.}}</ref>, [[tarix]], [[etika]], [[fəlsəfə]], [[ezoterika]], [[musiqi]] və [[təsviri sənət]]i<ref name="Oxford" /><ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = Encyclopaedia of Islam |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=From his poetry, it is evident that he was learned not only in mathematics, astronomy, medicine, jurisprudence, history, and philosophy but also in music and the arts. }}</ref> yaxşı bilməsinə dəlalət edir. Baxmayaraq ki, Nizamini mənbələrdə tez-tez "həkim" (müdrik)<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = Encyclopaedia of Islam |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=In recognition of his vast knowledge and brilliant mind, the honorific title of ḥakīm, "learned doctor, " was bestowed upon him by scholars. }}</ref> adlandırırlar, o, [[Fərabi]], [[İbn Sina]] və [[Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi|Sührəvərdi]] kimi filosof və ya [[İbn əl-Ərəbi]] və [[Əbdürrəzzaq əl-Kaşani]] kimi sufizm nəzəriyyəçisi olmamışdır. Buna baxmayaraq, daha sonrakı dövrdə yaşamış, müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərmələrinə baxmayaraq fəlsəfə, qnosis və teologiyanı birləşdirməyə çalışmış [[Qütbəddin Şirazi]] və [[Baba Əfzəl Kaşani]] kimi, İslam fəlsəfi fikrinin müxtəlif sahələrinə yaxşı bələd olan filosof və qnostik hesab edirlər.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=187|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-27|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote=Nizami was not a philosopher like Farabi, ibn Sina and Suhrawardi or the expositor of theoretical Sufism like Ibn 'Arabi and 'Abd al-Razzaq Kashani. However he should be regarded as philosopher and a gnostic who had who had mastered various fields of Islamic thought which he synthesized in a way to bring to mind the tradition of the Hakims who were to come after him such as Qutb al-Din Shirazi and Baba Afdal Kashani, who, while being masters of various school of knowledge, attempted to synthesize different traditions of philosophy, gnosis and theology.}}</ref> === Şəxsi həyatı === [[Fayl:Nizami Ganjavi at shah's reception miniature.JPG|left|thumb|190px|<center>Nizami Gəncəvi şahın qəbulunda, 1570-ci ilə aid miniatür, [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]</center>]] Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat saxlanılsa da, dəqiq bilinir ki, o, saray şairi olmamış, çünki bu halda dürüstlüyünü itirəcəyindən qorxmuş və ilk növbədə azad yaradıcılıq imkanı arzulamışdır.<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote="Usually, there is more precise biographical information about the Persian court poets, but Nizāmī was not a court poet; he feared loss of integrity in this role and craved primarily for the freedom of artistic creation." }}</ref> Buna baxmayaraq, Nizami əsərlərini müxtəlif sülalələrdən olan hökmdarlara həsr etmişdir. Məsələn, ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' poemasını Nizami, [[şirvanşah]]a, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasını isə [[Eldənizlər]]in rəqibi [[Ağsunqurilər]] sülaləsindən [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a ithaf etmişidr.<ref>{{cite web |author = K. A. Luther |date = December 15, 1987 |url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-maraga-also-called-ahmadilis-a-family-of-local-rulers-of-maraga-who-ruled-from-the-early-6th-12th-cent |title = ATĀBAKĀN-E MARĀḠA |work = |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-02 |lang = eng |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMIC6iR?url=http://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-maraga-also-called-ahmadilis-a-family-of-local-rulers-of-maraga-who-ruled-from-the-early-6th-12th-cent |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = "Alāʾ-al-dīn of Marāḡa… He seems to have been a man of pronounced literary interests, since at his request the poet Neẓāmī Ganǰavī composed the Haft peykar". }}</ref> Nizami, bütün həyatı boyunca Gəncədə yaşamış və üç dəfə evlənmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="… Nizami was brought up by an uncle. '''He was married three times''', and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."}}</ref> Şairin ilk və ən sevimli həyat yoldaşı Afaq adlı qıpçaq qul olmuşdur. Ona bir çox şerlər həsr edən Nizami, ''"ləyaqətli görünüşlü və gözəl ağıllı"'' adlandırmışdır. Afaq, Nizamiyə Dərbənt hakimi Dara Müzəffərəddin tərəfindən hədiyyə edilmiş, Nizami isə onu azad edərək evlənmişdir. 1174-cü ildə onların oğlan övladı dünyaya gəlmiş və şair oğlunu Məhəmməd adlandırmışdır. 1178-1179-cu illərdə ''"Xosrov və Şirin"'' poemasının tamamlanması zamanı Afaq vəfat etmişdir. Nizaminin sonrakı iki həyat yoldaşı da vaxtından əvvəl vəfat etmiş, onların hər birinin ölümü, şairin yeni epik poemasını tamamlaması ilə üst-üstə düşmüşdür ki, bu münasibətlə də Nizami yazmışdır: {{cquote|''İlahi, nəyə görə, mən hər poemaya görə bir həyat yoldaşı qurban verməliyəm''<ref>{{cite web |author = Iraj Bashiri |date = 2000 |url = http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami |title = The Teahouse at a Glance – Nizami's Life and Works |work = |publisher = |accessdate = 2010-09-06 |lang = |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMIxMmR?url=http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live }}</ref><ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="… '''He was married three times''', and '''in his poems laments the death of each of his wives,''' as well as proferring advice to his son Muhammad."}}</ref>}} Nizami, siyasi qeyri-stabillik və intensiv intellektual aktivlik dövründə yaşamışdır ki, bu da onun şerlərində və poemalarında əks olunmuşdur. Şairin himayədarları ilə qarşılıqlı münasibəti, əsərlərinin dəqiq yazılma tarixi haqqında məlumatlar yoxdur, bilinən tarixlər isə Nizamidən sonrakı dövrdə yaşamış təzkirəçilərin verdiyi məlumatlardan əldə edilmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="… Nizami … '''He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect'''; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."}}</ref> Hələ sağlığında Nizami böyük hörmət və izzət sahibi olmuşdur. [[Atabəylər]] dəfələrlə Nizamini saraya dəvət etmiş, lakin, şairin israrla imtina etmişdir, buna baxmayaraq, Nizamini müqəddəs hesab edən hökmdar ona beş min [[dinar]] və 14 kənd bağışlamışdır.<ref>{{cite web |author = |date = 2000 |url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17604010%26ct%3D0 |title = PREFACE |work = Lailî and Majnûn – Persian Literature in Translation |publisher = The Packard Humanities Institute |accessdate = 2011-01-31 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMJTOZL?url=http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17604010&ct=0 |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = In honour of Nizámi, it is related that Ata Beg was desirous of forming and cultivating an acquaintance with him, and with that view ordered one of his courtiers to request his attendance. But it was replied, that Nizámi, being an austere recluse, studiously avoided all intercourse with princes. Ata Beg, on hearing this, and suspecting that the extreme piety and abstinence of Nizámi were affected, waited upon him in great pomp for the purpose of tempting and seducing him from his obscure retreat; but the result was highly favourable to the poet; and the prince ever afterwards looked upon him as a truly holy man, frequently visiting him, and treating him with the most profound respect and veneration. Nizámi also receiv&shy;ed many substantial proofs of the admiration in which his genius and learning were held. On one occasion, five thousand dinars were sent to him, and on another he was presented with an estate consisting of fourteen villages. }}</ref> Dini inancına görə Nizami [[sünni]] müsəlman olmuşdur.<ref>E.E. Bertels (1962), Selected Works, Nizami and Fizuli, "the fact that unlike the Shia Iranians, "Nizami was righteous Sunni"", Oriental Literature</ref> Şairin doğum tarixi kimi, vəfat tarixi də mübahisəlidir. Nizaminin vəfat tarixini qeyd edən orta əsr bioqrafları bir-biri ilə 37 il (575—613/1180-1217) fərqi olan müxtəlif rəqəmlər göstərirlər. Hazırda dəqiq olan yeganə məlumat odur ki, Nizami XIII əsrdə vəfat etmişdir.<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6), and as much as thirty-seven years about the date of his death (575—613/1180-1217). Now there is no doubt, however, that he died in the 7th/13th century, and the earlier dates must be discarded as erroneous. }}</ref> Nizaminin vəfat tarixinin hicri 605-ci ilə (miladi 1208/1209) uyğunlaşdırılması, Gəncədən tapılmış və Bertels tərəfindən nəşr edilmiş ərəb dilli kitabəylə əsaslandırılmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=370|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-28|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live}}</ref> Şairin vəfat tarixi ilə bağlı ikinci məlumat isə, Nizaminin ölümündən sonra ehtimal ki, onun oğlu tərəfindən yazılmış və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasının ''"[[İsgəndərnamə|İqbalnamə]]"'' adlı ikinci hissəsində antik filosoflar [[Platon]], [[Sokrat]] və [[Aristotel]]in ölümü ilə bağlı şerə əlavə edilmiş beytlərdir. Bu beytlərdə şairin yaşı müsəlman təqviminə əsasən göstərilmiş və buna uyğun olaraq da, onun vəfat tarixi hicri 598-ci (1201/1202) il kimi hesablanmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=369|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-28|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live}}</ref> {{cquote|müəllif=<small>[[Mikayıl Rzaquluzadə]]nin tərcüməsi</small>|''Altmış üç yaşından altı ay qədər<br>Keçmişkən, istədi eləsin səfər.<br>Keçmiş alimlərdən danışdı bütün,<br>O da onlar kimi yatacaq bir gün.'' }} == Yaradıcılığı == Nizami dövrü fars mədəniyyəti, qədim köklərə, əzəmət və dəbdəbəyə malik olması ilə məşhurdur. Davamlı olaraq, ölkə ərazisinə yürüş edən yadelli xalqların təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq, islamaqədərki fars mədəniyyəti, musiqi, memarlıq və ədəbiyyatda zəngin özünüifadə ənənələri formalaşdıraraq, özünü saxlamaq, qismən dəyişilmək və yad elementləri özünə uyğunlaşdırmaq xüsusiyyətinə malik idi. Nizaminin də sonuncu poemasını həsr etdiyi [[Makedoniyalı İskəndər]], [[İran mədəniyyəti|fars mədəniyyətinin]] əsirinə çevrilmiş çoxsaylı tarixi şəxslərdən biridir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"|url=https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4|date=1975|publisher=Metropolitan Museum of Art|location=New York|page=[https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4/page/117 117]|pages=6|quote=The culture of Nizami’s Persia is renowned for its deep-rooted tradition and splendor. In pre-Islamic times, it had developed extraordinarily rich and exact means of expression in music, architecture, and daily life as well as in writing, although Iran, its center--or, as the poets believed, its heart--was continually overrun by invading armies and immigrants, this tradition was able to absorb, transform, and ultimately overcome foreign intrusion. Alexander the Great was only one of many conquerors, to be seduced by the Persian way of life.}}</ref> Nizami, Şərq mədəniyyətinin səciyyəvi məhsulu idi. O, islamaqədərki və islamdansonrakı [[İran]], həmçinin İran və [[Qədim dünya]] arasında körpü yaratmışdır.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title=Nezami's Iskandarnameh, Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|page=13|quote=Nizami was a typical product of the Iranian culture. He created a bridge between Islamic Iran and pre-Islamic Iran and also between Iran and the whole ancient world.}}</ref> Nizami Gəncəvi, Persiyanın periferiyası olan [[Qafqaz]]da yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, öz yaradıcılığında bütün fars mədəniyyəti üçün ənənəvi olan vahid dil və vətəndaş fikri ənənəsinə sadiq qalmış, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasında isə İranı ''"dünyanın ürəyi"'' adlandırmışdır<ref>{{cite book|last=Rypka|first=Jan|title=History of Iranian literature (перевод "Dějiny perské a tadžické literatury", Praha: ČSAV, 1956)|date=1968|publisher=Reidel Publishing Company|location=Netherlands|isbn=9027701431|page=929|pages=76|quote=The centripetal tendency is evident in the unity of Persian literature from the points of view of language and content and also in the sense of civic unity. Even the Caucasian Nizami, although living on the far-flung periphery, does not manifest a different spirit and apostrophizes Iran as the Heart of the World.}}</ref><ref>{{cite book|last=Escobar|first=Pepe|title=Globalistan: How the Globalized World is Dissolving into Liquid War|date=2007|publisher=Nimble Books|isbn=0-9788138-2-0, 9780978813826|page=368|pages=10|quote=… the great 12th century Persian poet Nezami, who in the famous Haft Peykar ("The Seven Portraits") wrote that "The world is the body and Iran is its heart".}}</ref><ref>{{cite web |url = http://ganjoor.net/nezami/5ganj/7peykar/sh5/ |title = هفت پیکر |author = نظامی گنجوی |date = |work = آثار سخنسرایان پارسی‌گو |publisher = |accessdate = 2011-02-10 |lang = fa |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMJxk6I?url=http://ganjoor.net/hafez/montasab/sh5/ |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = چونکه ایران دل زمین باشد: }}<blockquote>{{sitatın əvvəli}} {{oq|fa|همه عالم تن است و ایران دل : نیست گوینده زین قیاس خجل : چونکه ایران دل زمین باشد :دل ز تن به بود یقین باشد </blockquote>{{sitatın sonu}}</ref><ref>{{cite book|last=Ganjavi|first=Nizami|title=Haft Paykar: A Medieval Persian Romance|date=1995|publisher=Oxford University Press, J. S. Meisami (Editor)|location=USA|isbn=978-0-19-283184-2|page=368|pages=19|url=http://www.amazon.com/Haft-Paykar-Medieval-Persian-Classics/dp/0192831844/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1286217678&sr=1-1|accessdate=8 iyul 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111950/https://www.amazon.com/Haft-Paykar-Medieval-Persian-Classics/dp/0192831844/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1286217678&sr=1-1|url-status=live|quote=The world is a body, Iran its heart, : No shame to him who says such a word : Iran, the world’s most precious heart, : excels the body, there is no doubt. : Among the realms the kings posses, : the best domain goes to the best. }}</ref><ref>{{cite web |url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17601040%26ct%3D11 |title = THE HAFT PAIKAR (THE SEVEN BEAUTIES) |author = NIZĀMĪ OF GANJA (Editor and translator – C. E. Wilson) |date = 1924(London) |work = Persian Literature in Translation |publisher = The Packard Humanities Institute |accessdate = 2010-10-04 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMKWFN9?url=http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17601040&ct=11 |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = The world entire is body, Persia, heart, : the writer shames not at this parallel; : For since that land’s the heart of (all) the earth : the heart is better than the body, sure*295. : Of these dominions which the rulers have : the best of places to the best accrue. }} Qeyd: <blockquote>295. '''The sense is apparently, "since Persia is the heart of the earth, Persia is the best part of the earth, because it is certain that the heart is better than the body.'''"</blockquote></ref>: {{cquote|müəllif=[[Məmməd Rahim]]in tərcüməsi<ref>{{cite book|last=Gəncəvi|first=Nizami|title=Yeddi Gözəl|date=Bakı|publisher=Lider nəşriyyatı, farscadan tərcümə: Məmməd Rahim, elmi redaktor: Xəlil Yusifli|location=2004|isbn=9952-417-07-X|page=337|pages=36|url=http://anl.az/el/n/ng_yeddi_gozel.pdf|accessdate=8 iyul 2017|archive-date=2022-03-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220303101534/http://anl.az/el/n/ng_yeddi_gozel.pdf|url-status=live}}</ref>|''İran, bir ürəkdir, bu aləm bədən,<br>Olmaz xəcalətli, belə söz deyən.<br>Çünki, ürəyidir bu yerin İran,<br>Ürək yaxşı olar bədəndən, inan!'' {{oq|fa|همه عالم تن است و ایران دل : نیست گوینده زین قیاس خجل : چونکه ایران دل زمین باشد :دل ز تن به بود یقین باش}}}} === Ədəbi təsir === Professor Çelkovskinin fikrincə, [[Firdovsi]]nin ''"[[Şahnamə]]"'' əsərini oxumaq Nizaminin sevimli məşğuliyyəti olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Chelkowski,|first=P.|title="Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami ela leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|quote="It seems that Nezami’s favorite pastime was reading Firdawsi’s monumental epic Shahnameh(The book of Kings)"}}</ref> [[Qətran Təbrizi]], [[Sənai]], [[Fəxrəddin Əsəd Gurgani]], [[Təbəri]] kimi müəlliflərin Nizami yaradıcılığıa təsir etmələrinə baxmayaraq, Firdovsi yaradıcılığı, şair üçün əsas ilham mənbəyi və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasının yazılması zamanı əsas mənbə olmuşdur. Nizami, öz əsərlərində, xüsusilə ''"İskəndərnamə"''nin girişində tez-tez ''"Şahnamə"''yə istinad edir. Belə hesab etmək olar ki, Firdovsinin əsərinə heyran olan Nizami, qarşısında həmin əsərə layiq olan epik poemalar yaratmaq məqsədi qoymuş və həmin poemalardan üçünün – ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'', "[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]" və ''"[[İsgəndərnamə]]"''<ref>{{cite book|last=Chelkowski,|first=P.|title="Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|quote="However, it was not Tabari directly, but Ferdowsi who was Nizami’s source of inspiration and material in composing Iskandarnameh. Nizami constantly alludes to the Shahnameh in his writing, especially in the prologue to the Iskandarnameh. It seems that he was always fascinated by the work of Firdawsi and made it a goal of his life to write an heroic epic of the same stature."}}</ref> – yaradılması üçün mənbə kimi ''"Şahnamə"''dən istifadə etmişdir. Nizami Firdovsini "həkim" – "müdrik", "daana" – "bilgin" və orator sənətinin "sözü təzə gəlin kimi bəzəyən" böyük ustadı adlandırmışdır. O, oğluna ''"Şahnamə"''ni oxumağı və müdrik insanın dəyərli fikirlərini yadda saxlamağı tövsiyə edirdi.<ref>{{cite book|last=Dr. Ali Asghar Seyed Gohrab|title="Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing"|date=Jun 2003|publisher=Brill Studies in Middle Eastern literature|pages=276}}</ref> [[Yevgeni Bertels]]in fikrinə görə isə, ''"Nizami öz əsərlərini Firdovsinin əsərindən üstün hesab edir"'', ''"palaz''"ı ''"ipəyə"'', ''"gümüş"''ü ''"qızıl"''a çevirdiyini bildirir.<ref>{{cite book|last=Бертэльс,|first=Е. Э.|title="Низами и Фирдоуси"|date=1981|location=Баку}}</ref> XI əsr fars şairi [[Fəxrəddin Əsəd Gurgani]]nin yaradıcılığı Nizami yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Poemaları üçün bir çox süjetləri Firdovsi yaradıcılığından alan Nizami, poeziya yazı sənəti, obrazlı danışıq və kompozisiya qurma texnikasını əsasən Gurganidən almışdır. Bu, ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'' poemasında, xüsusilə, Gurganinin ''"[[Veys və Ramin]]"'' poemasından əsas səhnənin təkrarı olan "Aşiqlərin mübahisəsi" səhnəsində açıq görünür. Bundan başqa, Nizami poemanı, Gurganinin də poemasını yazdığı həzəc bəhrində yazmışdır. Gurgani yaradıcılığının Nizami yaradıcılığına təsirini həm də ikincinin [[astrologiya]] elminə olan marağı ilə izah etmək mümkündür.<ref>{{cite book|last=Davis|first=Dick|title=VIS O RĀMIN| lang = en | archiveurl = http://www.webcitation.org/61HML4TpV | archivedate = 2011-08-28url=http://www.iranica.com/articles/vis-o-ramin|accessdate=25 sentyabr 2017|quote=The poem had an immense influence on Neẓāmi, who takes the bases for most of his plots from Ferdowsi but the basis for his rhetoric from Gorgāni. This is especially noticeable in his Ḵosrow o Širin, which imitates a major scene (that of the lovers arguing in the snow) from Vis o Rāmin, as well as being in the same meter (hazaj) as Gorgāni’s poem. Nezami’s concern with astrology also has a precedent in an elaborate astrological description of the night sky in Vis o Rāmin. Given Nezami’s own paramount influence on the romance tradition, Gorgāni can be said to have initiated much of the distinctive rhetoric and poetic atmosphere of this tradition, with the exception of its Sufi preoccupations, which are quite absent from his poem.}}</ref> İlk monumental əsəri olan ''"[[Sirlər xəzinəsi]]"''ni Nizami, [[Sənai]]nin ''"Hədiqət-ül-həqaiq"'' poemasının təsiri ilə yazmışdır.<ref>{{cite web |author = J.T.P. De Bruijn |date = December 15, 2002 |url = http://www.iranica.com/articles/hadiqat-al-haqiqa-wasariat-al-tariqa |title = ḤADIQAT AL-ḤAQIQA WA ŠARIʿAT AL-ṬARIQA |work = |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-06 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMLrrhP?url=http://www.iranicaonline.org/articles/hadiqat-al-haqiqa-wasariat-al-tariqa |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = The Ḥadiqat al-ḥaqiqa is not only one of the first of a long line of Persian didactical maṯnawis, it is also one of the most popular works of its kind as the great number of copies made throughout the centuries attest. Its great impact on Persian literature is evidenced by the numerous citations from the poem occurring in mystical as well as profane works. It has been taken as a model by several other poets, including Neẓāmi, ʿAṭṭār, Rumi, Awḥadi, and Jāmi. }}</ref><ref>JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis(Routledge) 1997 pp 97:<blockquote>The first poet who frankly acknowledged his indebtedness to Sanai as a writer of a didactical Masnavi was Ilyas ibn Yusuf Nizami of Ganja (1141–1209).</blockquote></ref>. == Əsərləri == === Xəmsə === ==== ''[[Sirlər xəzinəsi]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Khamseh Nizami 001.jpg | izah1 = <small><center>''"[[Sultan Səncər]] və qoca qarı"'' hekayətinə <br>[[Sultan Məhəmməd]] tərəfindən çəkilmiş<br> miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]],<br> 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center></small> | miqyas1 = 230 | şəkil2 = İki rəqib alimin hekayəti.JPG | izah2 = <center>''"İki rəqib alimin hekayəti"'' çəkilmiş miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]], 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center> | miqyas2 = 200 }} Sirlər xəzinəsi Nizami Gəncəvinin ilk iri həcmli əsəridir . Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında didaktik poema janrının ən qiymətli nümunələrindən biri olan<ref>Nizami Gəncəvi – Sirlər Xəzinəsi, Önsöz, Bakı, 2004</ref> bu əsər şairin yaradıcılığında epik şeir sahəsində ilk qələm təcrübəsi idi. Əsər hicri tarixilə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimilə 1174-1175-ci illərə uyğun gəlir. "Sirlər Xəzinəsi" zahirən Nizamiyə qədər Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan didaktik əsərlər silsiləsinə daxildir. Mövzuca, məqsədcə müəyyən dərəcədə ''"Kəlilə və Dimnə", "Qutadqu bilik", "Hədiqətül-həqiqə", "Siyasətnamə", "Qabusnamə", "Cəhar məqalə"'' və sair kimi əsərlərə yaxın olan "Sirlər Xəzinəsi" həm də onlardan fərqlənir. Nizami sanki özünəqədərki didaktik ədəbiyyatı yekunlaşdırıb ona daha yüksək [[Humanizm|humanist]]<ref name="Huseynov171">X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 171</ref> və [[Demokratiya|demokratik]]<ref name="Huseynov171" /> istiqamət vermişdir. Nizami Gəncəvi "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən özünə qədər şərq ədəbiyyatında sabitləşmiş bir sıra ənənələri təkmilləşdirərək orijinal mövqedən çıxış etmişdir. Həmin cəhət birinci dəfə hind alimi Ə. A. Əhmədin diqqətini cəlb etmişdir. O, qeyd edir: ''"Xacə Nizami Gəncəvi qədim üslubu dəyişərək məsnəvi deməkdə yeni bir tərz ixtira edib, sözü bəzəmiş və birinci olaraq o, bu nazik, çətin yolla getməklə namünasib sözün sir-zibilini, xoşagəlməz, daş-kəsəkli və bəyənilməz qafiyələri bu yoldan təmizləyərək, şer mülkünü nizama salmışdır."'' <ref>Ağa Əhməd – Həft Asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 37 – 38</ref> Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ndə əsas mətləbə başlamazdan əvvəl tövhid, nət, merac, əsərin ithaf edildiyi şəxsə xitab, kitabın yazılması səbəbi və sonda xətmi-kitab, habelə hər bir nəzəri məqalətə aid yalnız bir didaktik hekayə vermək kimi formaları ədəbiyyata gətirməklə didaktik poema janrını forma cəhətdən təkmilləşdirmişdir. Fars dəri dilində Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"nə kimi [[əruz vəzni]]nin səri bəhrində ayrı-ayrı beytlər olsa da,<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 173</ref> böyük həcmli didaktik poemalarda bu bəhrdən istifadə edilməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. "Sirlər Xəzinəsi"ndən əvvəl yazılmış didaktik poemalar isə Əruzun Həzəc bəhrində yazılmışdır. Nizaminin xəmsəsində külli miqdarda atalar sözlərindən, zərbi-məsəllərdən, aforizm və idiomatik ifadələrdən istifadə etmiş və öz əsərinin bədii dəyərini artırmışdır. Həm də onun xalq yaradıcılığından, folklordan aldığı ifadələr, əsasən Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuşdur. Elə buna görə də, [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan xalqının]] adət və ənənələrini, dil və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən "Sirlər xəzinəsi"ndə aforizm və zərbi-məsəllərlə ifadə edilmiş dərin mənanı tamamilə qavramaq qeyri-mümkündür.<ref>X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 28</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin bədii dilindən danışarkən göstərir ki, şair bu əsərində bədii sözün bütün həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edir. Buna görə də, "Sirlər Xəzinəsi"ni dərindən başa düşmək üçün hərtərəfli, universal biliyə malik olmaq lazımdır. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bir sıra beytlərinin Qərb və Şərq tədqiqatçıları tərəfndən doğru şərh edilmədiyini göstərmiş, dərin mənalı aforizmlərlə ifadə edilmiş beytləri açıb təhlil etmişdi.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 137 – 199</ref> Bununla birlikdə Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"ndə çətin anlaşılan təşbih və tərkiblərin işlədildiyini, şairin əsərin dilini bilərəkdən çətinləşdirdiyini qeyd edir. "Sirlər Xəzinəsi" xalq yaradıcılığından gələn çoxmənalı ifadələrlə, idiomlarla, frazeoloji birləəşmələrlə zəngin olduğu üçün onun dərin mənasını başa düşmək doğrudan da bəzi çətinliklər törədir. Y. E. Bertelsin poemanın dili haqqındakı mülahizələri onu bu nəticəyə gətirir ki, "Sirlər Xəzinəsi" sadə xalq kütlələri üçün deyil, yüksək savadlı zadəgan təbəqə üçün yazılmışdır.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 200 – 201</ref> [[Həmid Araslı|H. Araslı]] "Sirlər Xəzinəsi"nin əsas ideya və mövzusunun ədalət və əmək mövzusu olduğunu, ümumiyyətlə bu mövzuda dövrün mühüm ictimai-siyasi və əxlaqi məsəllərinin öz əksini tapdığını qeyd edir.<ref>H. Araslı – Sirlər Xəzinəsi (müəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1947, səh. 3-11</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin mövzusundan danışdıqda əsərin əsasında şairin ədalət və əmək haqqında fikirləri, verilən sözün üstündə durmaq, rəhmli olmaq, qızıla nifrət, həqiqi dostluq kimi əxlaqi məsələlərin durduğunu göstərmişdir.<ref>Е. Э. Бертельс – "Сокровищница тайн" (передисловие), Низами Гянджеви, Сокрови Сокровищница тайнщница тайн, Москва, 1959, səh. 11</ref> F. Qasımzadə "Sirlər Xəzinəsi"nin ayrı-ayrı məqalələrində qoyulmuş mövzu və ideyaları əsasən ədalət, əmək və əxlaq kimi üç istiqamətdə qruplaşdırıb təhlil etməyin mümkün olduğunu qeyd edir.<ref>F. Qasımzadə - "Məxzən-ül-əsrar" əsəri haqqında, (Müqəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1940, səh. 5</ref> ==== ''[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Nushabe Iskander.jpg | izah1 = <small><small><center>''"[[Şapurun Xosrovun rəsmini Şirinə göstərməsi]]"'',<br> 1439–1543, [[Mirzə Əli]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small> | miqyas1 = 218 | şəkil2 = Xosrov və Şirin qızların söylədiyi əfsanələri dinləyərkən.JPG | izah2 = <small><center>''[[Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri]]'',<br> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas]],<br> [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small> | miqyas2 = 235 }} Xosrov və Şirin Nizami Gəncəvinin ikinci poemasıdır. Əsər 1180-ci ildə [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami Gəncəvi, bu əsəri [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə]] (1173–1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178–1194) və [[Qızıl Arslan]]ın (1186–1191) da adları çəkilir. Əsərin süjetinin əsasında [[Sasanilər|Sasani]] şahnı [[II Xosrov]] Pərviz (590-628) və onun həyat yoldaşlarından biri olan [[Şirin]] haqqında şərqdə geniş yayılmış "''[[Xosrov və Şirin]]''" əfsanəsi durur. Hələ Nizamidən çox qabaq "Xosrov və Şirin" dastanını ilk dəfə [[Firdovsi]] (X əsr) "[[Şahnamə]]"nin tərkibində nəzmə çəkmişdir. Lakin Firdovsi əsərinin içində epizodik bir səhnə yaratmaqla "Xosrov və Şirin" dastanına yüngülcə toxunmuşdur. Bu mövzunu geniş planda işləməyi Nizami Gəncəvi öz öhdəsinə götürmüş və ilk dəfə "Xosrov və Şirin" mövzusunda məsnəvi yazmışdır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə isə Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin"i Fəxrəddin Əsəd Gurganinin "[[Veys və Ramin]]" poemasının müstəqim təsiri altında yazmışdır.<ref name="ReferenceA">Müctəba Meynəvi, Vis və Ramin, "Söz" dərgisi, 6-cı il,nömrə 1, ; Fəxrəddin Əsəd Gurgani, Vis və Ramin Məhəmməd Cəfər Məhcubun səyi ilə, müqəddimə, 1959</ref><ref name="iranica1">Dick Davis (January 6, 2005), "Vis o Rāmin", in: ''[[İranika Ensiklopediyası]] Online Edition''. Accessed on 01 iyun 2014.[http://www.iranicaonline.org/articles/vis-o-ramin] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140221204951/http://www.iranicaonline.org/articles/vis-o-ramin|date=2014-02-21}}</ref> [[İran]]da "Xosrov və Şirin"in elmi tənqidi mətnini [[Vəhid Dəstgerdi]] hazırlayıb nəşr etdirmişdir.<ref>Vəhid nəşri, Tehran, 1313</ref> Vəhid Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə otuz qədim və mötəbər əlyazmasının müqayisəsi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Bu nüsxələr 1300-1689-cu illər arasında yazılmışdır. Bu və digər cəhətlərinə görə Vəhid Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə poemanın ən etibarlı nüsxələrindən biri hesab edilir.<ref>Beqdeli, 224-226</ref> əstgerdinin tərtib etdiyi nüsxədə poemanın misralarının sayı 12508-dir. Digər mühüm mənbə olan L. A. Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədə <ref>Lev Aleksandroviç Xetaqurovun nəşri, Bakı, 1960</ref> misraların sayı 12330-dur. Xetaqurovun tərtib etdiyi elmi-tənqidi mətn dünyanın məşhur kitabxanalarında saxlanılan on ən qədim, etibarlı nüsxə əsasında tərtib olunmuş, habelə Dəstgerdinin nəşrindən də istifadə edilərək dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədən 278 misra artıqdır. "Xosrov və Şirin" poeması Nizami Gəncəvi [[Xəmsə]]sinin ən maraqlı əsərlərindən biri olsa da, sırf bu əsərin tədqiqinə həsr edilmiş tədqiqatlar olduqca azdır. Bu sahədə Q. Beqdeli və Q. Əliyevin əsərləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. [[İran]] alimlərindən Vəhid Dəstgerdi ilk dəfə şairin əsərlərinin mükəmməl elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb nəşr etdirmiş, həmçinin Nizami əsərlərində çətin anlaşılan sözlərin lüğətini tərtib etmişdir. Lakin, əsərlərin elmi təhlili ilə məşğul olmamışdır. İran alimlərindən Nizami əsərlərinin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirəni ''"Əhvalo asare-qəsaedo qəzəliyyate-Nizami Gəncəvi"'' əsərinin müəllifi Səid Nəfisidir. Müəllif bu əsərində əsasən Nizaminin dövrü, əsərlərini kimə həsr etməsi haqqında fikirlər söyləsə də, şairin bütün poemalarının yığcam təhlilini də vermişdir. Səid Nəfisi əsasən "Xosrov və Şirin" poemasının əxlaqi-didaktik xüsusiyyətlərindən danışmış, siyasi-ictimai və fəlsəfi əhəmiyyətindən bəhs etmiş, lakin, obrazların təhlilinə diqqət yetirməmişdir.<ref>Səid Nəfisi. Nizami Gəncəvi həyatı, əsərləri, , qəsidələri, qəzəlləri. Tehran , şəmsi 1338</ref> Digər İran alimi, ''"Nizami şairi-dastansəra"'' əsərinin müəllifi Əli Əkbər Şəhabi şairin yaşadığı dövr və yaradıcılığı haqqında məlumat verməklə bərabər, sələfləri ilə müqayisədə Nizaminin əsərlərinin təhlili üzərində daha çox dayanıb, Xəmsənin bütün qəhrəmanlarının qısa səciyyəsini vermişdir. 1954-cü ildə [[Qahirə]]də [[Misir]] alimi Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneynin ''"Nizami əl-Gəncəvi"'' adlı monoqrafiyası nəşr edilmişdir.<ref>Nizami Gəncəvi. Doktor Əbdülnəim Məhəmməd Hüseyn. Qahirə, 1373 h., 1954&nbsp;m.</ref> Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneyn sələflərinə nisbətən "Xəmsə" haqqında daha geniş fikir söyləmiş, hər poema üzərində ayrıca dayanaraq, onların təhlilini vermişdir. "Xosrov və Şirin" poeması haqqında fikir söyləyən Sovet alimlərindən [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] Nizami yaradıcılığı haqqında bir neçə tədqiqat əsərinin müəllifidir. Bertels özünün ayrı-ayrı əsərlərində "Xosrov və Şirin" poemasının ideya məzmunundan bəhs etmişdir. Bertels [[II Xosrov|Xosrov]], [[Şirin]] və [[Fərhad]] obrazlarının əsas səciyyələri barədə çox yığcam fikir söyləyib, əsərin digər surətlərindən də qısa şəkildə bəhs etmişdir.<ref>Y. E. Bertels –Nizami. Həyatı və yaradıcılığı, Bakı, 1941</ref><ref>Е. Э. Бертелс – Низами. Творческий путь поэта, М., 1956</ref> ==== ''[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Ağa Mirək - Məcnun səhrada.jpg | izah1 = <small><small><center>''"[[Məcnun heyvanlar arasında]]"'',<br> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas|Ağa Mirək]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small> | miqyas1 = 240 | şəkil2 = Layla and Majnun2 without color profile.jpg | izah2 = <small><center>''Leyli və Məcnunun bir-birini görərək huşunu itirməsi'', 1550–1560, <br> [[Konqres Kitabxanası]].</center></small> | miqyas2 = 190 }} Leyli və Məcnun Nizami Gəncəvinin üçüncü poemadır. ''"[[Leyli və Məcnun]]"'' mövzusunda məsnəvi yazmağı 1188-ci ildə Nizami Gəncəviyə XXI [[Şirvanşah]] olan [[I Axsitan]] məktub göndərməklə sifariş etmişdi.<ref name="Aliyev">{{cite book|title=Низами Гянджеви. Лейли и Меджнун. К 840-летию Низами Гянджеви. Перевод с фарси, предисловие и комментарии Рустама Алиева. / Редактор А. В. Старостин|date=1981|publisher=Элм|location=Баку|page=388|pages=8}}</ref><ref name="Aşurbəyli143">{{cite book|last=Aşurbəyli|first=Sara|title=Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.)|date=1983|publisher=Элм|location=Баку|page=341|pages=143-144|quote=В это же время большую известность на всем Ближнем Востоке получил другой гениальный поэт Низами, написавший в 1188 г. по заказу Ахситана поэму "Лейли и Меджнун".}}</ref><ref name="Yamanaka">{{cite book|last=Yamanaka|first=Yuriko|title=The Desert as a Realm of Unbound Passion: Love and Madness in the Tale of Layla and Majnun // Cultural change in the Arab world / Edited by Tetsuo Nishio.|date=2001|publisher=Kokuritsu Minzokugaku Hakubutsukan|pages=149.|edition=№ 55|quote=The most famous Persian rendering of this tale is the epic romance ''Layla va Majnun'' by Nizami Ganjavi (1141–1209 A.D.). His ''Layla and Majnun'' (1188 A.D.) is the third work in his ''Khamza'' (Quintet, a collection of five great epic poems), and was written by the order of Akhsatan, a king of the Shirvan-shah dynasty.}}</ref><ref name="Suzuki">{{cite book|last=Suzuki|first=Michiko|title=Oral Tradition of Epic and Folktales|date=1980|publisher=National Museum of Ethnology|page=155|pages=103|edition=Music culture in West Asia|quote=Its popularization was accelerated by ''Layli Majnun'', a romantic epic of about 4,000 verses, composed in 1188 by Nizami, at the request of Akhsatan I of Azerbaijan.}}</ref> Ç. Sasanian I Axsitanın pomadan narazı qalmasını düşünür<ref name="Sasanian49">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=49}}</ref> və yazır: ''"Leyli və Məcnun poemasında Axsitanı razı salmayan cəhət, həmən "türki sifətlər" və "köhnə sözlər"dir ki, hökmdar məktubunda şairə xatırlatmışdı."''<ref name="Sasanian50">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=50}}</ref> A. Krımski isə yazır ki, ''"Nizami əsərinin türkobrazlığı həqiqətdə şirvanşah sarayının zövqünə uyğun olmamışdır."''<ref>{{cite book|last=Крымский|first=А.|title=Низами и его изучение|date=1947|location=Баку|isbn=178|edition="Низами" сб. статей}}</ref> "Leyli və Məcnun" poemasını Axsitanın bəyənməyib mükafatlandırmaması və şairin ölümünə qədər onun hardasa baxımsız qalması, ehtimal ki, XIII əsrin I yarısında poemanın yenidən redaktə olunmaq zərurətini yaratmışdır. Şirvanşahın əsərdəki əsatiri xüsusiyyətlərə, türk xarakterlərinə mənfi münasibəti nəticəsində poema sonradan redaktə edilərək dəyişdirilmişdir. Əsərdə üslub müxtəlifliyinin müşahidə edilməsi, müəyyən fəsillərdə nəzərə çarpan əlaqəsizlik, mətləbdən kənara çıxmaq, əsərin ümumi ideyasına zidd olan beyt və şerlərin yer tutması sübut edir ki, poemanı sənətkarlıq cəhətdən Nizamidən zəif olan bir şair redaktə etmişdir.<ref name="Sasanian50" /> Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının ilk elmi-tənqidi mətni [[İran]] alimi [[Vəhid Dəstgerdi]] tərəfindən 30 əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanaraq, 1934-cü ildə [[Tehran]]da nəşr edilmişdir. O, bu mətni hazırlayarkən, XIII–XVII əsrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarına əsaslanmışdır. Dəstgerdi əsərin mətninə yazdığı izahatında qeyd edir: ''"…bu gün "Leyli və Məcnun"un ən səhih nüsxəsi bizimkidir və bütün əlyazma və çap kitabları oxunmaq üçün faydasızdır."''<ref name="Dəstgerdi275">{{Harvnb|Dəstgerdi|1985|p=275}}</ref> Nizaminin "[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"unun mövcud çap nüsxələri içərisində V. Dəstgerdi nəşrindən sonra 1965-ci ildə [[AMEA]] [[Şərqşünaslıq İnstitutu]]nun əməkdaşları Ə. Ələsgərzadə və F. Babayevin çap etdirdikləri elmi-tənqidi mətni alimlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Akademik [[Yevgeni Bertels]]in redaktə etdiyi bu kitaba akademik Ə. Ə. Əlizadə müqəddimə yazmışdır.<ref name="Sasanian9">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=9}}</ref> Tənqidi mətn 10 əlyazması və V. Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə əsasında tərtib edilmişdir. İstifadə edilmiş əlyazmaların ikisi XIV əsrə aiddir və bunlar ən qədim nüsxə hesab edilir. Katib Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Sane tərəfindən 1361-ci ildə köçürülmüş və [[Fransa Milli Kitabxanası]]nda saxlanan nüsxə mətndə əsas götürülmüşdür.<ref name="Sasanian9" /> ''Leyli və Məcnun'' özünün ideya və məzmununa görə "[[Xəmsə]]"yə daxil olan digər poemalardan bütünlüklə fərqlənən orijinal bir əsərdir.<ref name="Sasanian67">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=67}}</ref> Y. Bertels və A. Boldırev "Leyli və Məcnun"u Nizami yaradıcılığında bir uçurum hesab edirlər. Onların fikrincə Nizami bu əsərində bütün yaradıcılığı boyu davam etdirdiyi siyasi, ictimai ideyalardan uzaq düşmüşdür. Y. Bertels yazır ki, ''""Leyli və Məcnun"da doğrudan da şairin, onu məşğul edən əsas fikirdən kənarda qalması zənn olunur…"''<ref>{{cite book|title="Nizami" (I kitab)|date=1940|publisher=Elm|location=Bakı|pages=175}}</ref> Bu fikri daha sonra A. N. Boldırev davam etdirərək yazır: ''"Leyli ilə Məcnunun məhəbbəti haqqındakı əfsanənin ciddi çərçivəsi Nizamiyə üçüncü əsərində mühüm siyasi motivləri nəzərə çarpdırmağa imkan verməmişdir…Ola bilsin ki, ancaq buna görə Nizami Şirvanşah Axsitanın sifarişinə könülsüz yanaşmışdır."''<ref>{{cite book|last=Болдырев|first=А.Н.|title=Низами. Вступительная статья к поэме и стихотворения Низами|date=1960|location=Москва|pages=22}}</ref> Nizami ''"Leyli və Məcnun"'' poemasında insanın mənəvi əsarətinə və məhəbbətin faciəsinə səbəb olan ictimai-dini ziddiyyətləti tənqid etmişdir.<ref name="Sasanian61">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=61}}</ref> ''"Leyli və Məcnun"''da ideya və məzmun iki əsas ədəbi priyom üzərində qurulmuşdur. Birinci halda Nizami iki gəncin faciəli məhəbbətini ictimai-dini şəraitlə əlaqələndirir. Əsərin bu hissəsində orta əsr həyat həqiqətlərinin güclü ifadəsi müşahidə edilir. İkinci halda isə, mövcud ictimai mühitdə insan səadətinin qeyri-mümkünlüyü fonunda yalnız maddi aləmi seyr edib ruhani aləmdəki əbədi gözələ qovuşmaq yolu ilə xoşbəxtliyə çatmağın mümkünlüyü göstərilir.<ref name="Sasanian62">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=62}}</ref> Poemaya belə bir nəzərlə yanaşdıqda iki Leyli və Məcnun və iki şərait görünür. Birincidə Leyli və Məcnun real, maddi insandır və buna görə də, mövcud ictimai şərait gerçək tarixi şəraitdir. Əsərin bu hissəsində Nizami hadisələri real zəmində təsvir edir. İkincidə isə Leyli və Məcnun məcazi obrazlar kimi təsvir olunurlar. Əsərin bu hissəsindəə təkcə insan sürətləri deyil, varlıq, şərait özü də məcazi baxımdan təcəssüm edilir. Bu cəhətdən əsərin ikinci hissəsində hadisələri ürfani məzmunda tərsim və tərənnüm edilmişdir. Həm də Nizami bu iki mühüm cəhəti əsərdə tam vəhdət halında birləşdirmiş, ikinci birincinin məntiqi davamı kimi verilmişdir. Poemanın birinci hissəsində cərəyan edən real hadisələr və real ictimai-tarixi zəmin üzərində inkişaf edən süjet əsərin sonuna doğru fəlsəfi-ürfani məzmun kəsb edir.<ref name="Sasanian62" /> ==== ''[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Folio from a Khamsa-c.jpg | izah1 = <small><small><center>''"Bəhram Gur Qara sarayda<br> Hindistan gözəlinin hekayəsini<br> dinləyərkən"'', 1548, [[Şiraz]] məktəbi, <br>Frir Sənət Qalereyası.</center></small></small> | miqyas1 = 170 | şəkil2 = Khamseh Nizami 002.jpg | izah2 = <center>''"Mahan tilsimli bağda"'', 1648, [[Buxara]] məktəbi, [[Rusiya Milli Kitabxanası]].</center> | miqyas2 = 222 }} Nizami Gəncəvinin dördüncü poemasıdır. Əsər 1197-ci ildə, [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami bu poemanı [[Ağsunqurlar sülaləsi]]ndən olan [[Marağa]] hakimi [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a həsr etmişdir. Poemanın adını hərfi şəkildə həm ''"Yeddi Portret"'', həm də ''"Yeddi Gözəl"'' kimi tərcümə etmək olar. Əsərin adında [[Metafora|metaforizm]] vardır. Nizami bilərəkdən söz oyunu edərək, əsərə bu cür iki anlamlı ad vermişdir.<ref name="iranica">François de Blois. [http://www.iranica.com/articles/haft-peykar Haft Peykar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111117034234/http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar |date=2011-11-17 }} (anql.) // Encyclopædia Iranica. — 15 dekabr 2002. — Т. XI. — С. 522–524.</ref> Əsərin süjetinin əsasında Sasani şahı [[Bəhram Gur]] (420–439) haqqında əfsanə durur. Poemanın demək olar ki, yarısı, qədim mifologiyaya uyğun olaraq hərəsi bir planetə və ya həftənin gününə uyğun rəngli saraylarda yaşayan yeddi gözəlin hekayələrindən ibarətdir.<ref name="Низами">[[Yevgeni Bertels|Бертельс. А. Е]]. [http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/113799/Низами Низами Гянджеви] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211128024753/https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/113799/%D0%9D%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B8 |date=2021-11-28 }} // [[Böyük Sovet Ensiklopediyası|Большая советская энциклопедия]]. — М.: Советская энциклопедия.</ref> Yeddi gözəl poeması [[Erotika|erotik ədəbiyyatın]] şah əsərlərindən biri olsa da, ciddi [[Əxlaq|mənəvi]] anlama malikdir.<ref name="Blois">François de Blois. [http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar Haft Peykar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180116201553/http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar |date=2018-01-16 }} // [[Encyclopædia Iranica]]. — 15 December 2002. — V. XI. — pp. 522–524.</ref> [[Əruz vəzni]]nin ''Xəfif'' bəhrində yazılan "Yeddi gözəl" poeması müxtəlif hesablamalara görə 4637–5136 beytdən ibarədir.<ref name="Энциклопедия ислама">Nizami Gandjawi (англ.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1995. — Т. VIII. — С. 79. — ISBN 9004098348.</ref> Əsərin tənqidi nəşrinə yazdığı ön sözdə [[Almaniya]] şərqşünası [[Hellmut Ritter]] ''"Yeddi gözəl"i "yeni fars ədəbiyyatının ən yaxşı və ən gözəl eposu"'' kimi təsvir edir və eyni zamanda ''"şərqi hind-avropa ədəbiyyatının ən vacib bədii əsərlərindən biri"'' olduğunu göstərir. Poemanı yazarkən Nizami müxtəlif qədim mənbələrdən istifadə edib ki, onların da arasında [[Firdovsi]]nin ''"[[Şahnamə]]"''si və şairin çoban və sadiq olmayan it haqqında hekayəni götürdüyü güman edilən [[Nizamülmülk|Nizam-əl-Mülkün]] ''"[[Siyasətnamə]]"''sini qeyd edirlər. Ola bilsin ki, Nizami yeddi gözəlin danışdığı novellaları da yazarkən hansısa daha qədim ədəbi abidələrdən yararlanmışdır, lakin, məlum olan qədim Şərq ədəbiyyat nümunələrinin heç biri ilə paralellər qurmaq mümkün olmamışdır. Nizami tərəfindən yazılmış hekayələr sonrakı dövrdə farsdilli ədəbiyyat, şərq ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatının inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Məsələn, dördüncü (slavyan) şahzadənin söylədiyi qəddar şahzadə haqqında hekayə qərbdə [[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Kruanın]] tərcüməsində "[[Turandot]]" adı ilə məşhur olsa da<ref>[[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Krua]] ''Les mille et jours'' (Paris, 1710–1712) adlı külliyyatını İran səfəri zamanı tərtib etmişdir. Turandot mövzusunun ən ilkin fars nəsr versiyası Ovfinin Nizaminin ölümündən qısa müddət sonra tərtib etdiyi "Hekayələr külliyyatı"ndadır.</ref>, müəllifin Nizami olduğu bilinməmişdir.<ref name="iranica" /> Poemanın tənqidi mətni [[Hellmut Ritter]] və [[Yan Rıpka]] tərəfindən on beş əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanmış və 1848-ci ildə [[Bombey]]də əldə edilmiş litoqrafiyalarla birlikdə 1934-cü ildə [[Praqa]]da hazırlanmış və həmin ildə [[İstanbul]]da nəşr edilmişdir.<ref name="iranica" /> Bu nəşr ciddi tekstual-tənqidi metodologiya əsasında hazırlanmış azsaylı klassik farsdilli mətnlərdən biridir: mütəxəssislər əlyazmaları "A" və "B" adlandırdıqlar iki qrupa bölmüşdür. Yalnız hər iki qrup əlyazmalarda yer alan beytlər orijinal hesab edilmişdir. "B" qrupunda yer alan əlyazmalar nəşr üçün əsas hesab edilmiş, "A" qrupunda yer alan əlyazmalardan əlavə olunmuş beytlər isə kvadrat mötərizələrlə işarələnmişdir. "A" qrupu üçün xarakterik olan beytlər tənqidi hissələrlə verilmişdir.<ref name="iranica" /> 1936-cı ildə [[İran]] alimi Vahid Dəstgirdi əsəri nəşr etdirmiş və bu nüsxə sonralar da bir neçə dəfə təkrarən nəşr olunmuşdur. Dəstgirdi ''"hicri 700–1000-ci illəri əhatə edən"'' on üç qədim əlyazma nüsxəsindən istifadə etmişdir.<ref>Рыпка Я. Опыт текстологического разбора первой главы поэмы "Хафт Пайкар" // Краткие сообщения Института народов Азии : Сборник памяти Е. Э. Бертельса. — М., 1964. — Т. 65. — С. 148.</ref> ==== ''[[İsgəndərnamə]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Yar Muhammad al-Haravi - Alexander the Great and the Seven Philosophers, Including Aristotle, Socrates, and Plato - Walters W609372A - miniature.jpg | izah1 = <small><center>Yar Məhəmməd əl-Həravi - <br>''[[Makedoniyalı İsgəndər]] yeddi filosofun<br> əhatəsində'', 1516, Uolters Sənət Muzeyi.</center></small> | miqyas1 = 185 | şəkil2 = Bihhzad 003.jpg | izah2 = <center>[[Kəmaləddin Behzad]] - <br>''İsgəndərin su pərilərini görməsi'', 1479, [[Herat]], [[Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi|Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi]].</center> | miqyas2 = 230 }} İskəndərnamə, Nizami Gəncəvinin beşinci və sonuncu poemadır. Poema 1200–1203-cü illər arasında [[fars dili]]ndə yazılmışdır. "İskəndərnamə" poeması iki hissədən ibarətdir: birinci hissə "Şərəfnamə", ikinci hissə "İqbalnamə" adlanır. "Şərəfnamə" Azərbaycan Atabəylərindən Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə, "İqbalnamə" isə Mosul hakimi Məlik İzzəddinə ithaf edilmişdir. İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, epopeya da adlandırıla bilər.<ref name="Nəfisi 111-115" /> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir. Şair bu əsərdə ictimai-siyasi hadisələri fəlsəfi və bədii lövhələrlə işıqlandırmışdır. Poemada elmi-fəlsəfi məzmun yüksək bədii forma ilə birlikdə verilir ki, burada Nizami qələminin gücü özünü göstərir. [[Mirzə Fətəli Axundov|M. F. Axundov]] Nizami İskəndərnaməsini ''"həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm"'' adlandırır.<ref>M. F. Axundov – Əsərləri, II Cild, Bakı, 1951, səh. 220</ref> [[Firudin bəy Köçərli]] isə qeyd edir ki, Nizami kimi ''"fəsih, rəvan təb və şirin zəban şair dünya üzünə az gəlibdir."''<ref>F. Köçərli – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, I cild, I hissə, Bakı, 1925, səh. 65</ref> Ə. Abbasov qeyd edir ki, "İskəndərnamə" əzmun (bəzi sahələrdə) və forma cəhətdən Nizami yaradıcılığında müstəsna mövqe tutmaqla yanaşı, şairin başqa poemalarından üstünlük təşkil edir.<ref>Abbasov, səh. 149</ref> Səid Nəfisi isə qeyd edir ki, İskəndərnamə bədii cəhətdən şah əsər olmaqla yanaşı, şairin "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" və "[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]" poemalarına nisbətən ikinci dərəcəli əsərdir.<ref name="Nəfisi 111-115">S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 111–115</ref> "İskəndərnamə" tarixi-romantik poema olub, [[epopeya]] da adlandırıla bilər.<ref>Abbasov, səh. 151</ref> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir. Poema [[əruz vəzni]]nin mütəqarebe məqsur (məhzuf) bəhrində yazılmışdır.<ref>S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 108</ref> Saqinamə və müğənninamələr İskəndərnamədə bir yenilikdir. Şair hər dastanın məzmununu nəql etməzdən əvvəl, adətən, giriş xarakterli nəsihətnamə verir. Müəllifin digər poemalarında da bəzən həmin üsula rəayət edilsə də, ancaq İskəndərnamədə bu bir sistem şəklini alır. Nizami bir qayda olaraq hər epizodun sonunda yığcam nəticələr çıxarır. XIX əsrdən başlayaraq Nizaminin başqa əsərləri ilə yanaşı "İskəndərnamə" poeması da Avropada tanınmağa başlayır. Məşhur şərqşünas Hammer "İskəndərnamə"dən 100-ə qədər beyti alman dilinə tərcümə edir. Avropa şərqşünaslarından Darmsteter, Ete, Yakob, Braun, Arberru, Miller və başqaları öz əsərlərinə "İskəndərnamə" poemasından qısa şəkildə bəhs edirlər. Macarıstan şərqşünası V. Baxer 1871-ci ildə Nizaminin həyat və yaradıcılığına aid yazdığı kitabında<ref>W. Bacher – Nizammis Leben und Werke, Leipzig, 1871</ref> Ceyms Darmesteter Şərqdə "İskəndərnamə" rəvayətindən danışarkən yeri gəldikcə Nizaminin əsərindən də bəhs edir. O, göstərir ki, Nizaminin İskəndəri peyğəmbər, Allahı sevən və [[İbrahim]]in nəvəsidir. Darmsteterin fikrincə, Nizaminin atəşgahların dağıdılmasına aid olan qədim mənbələrdən məlumatlı olduğunu demək çətindir.<ref>Darmesteter James – Essais orienteaux La Legende d’Alexandre Coup d’oeil sur d’historie du people juif, Paris, , səh. 245</ref> Ete Herman İskəndərin dirilik suyu ardınca zülmət dünyasına getməsi epizodunun fars mətninin almancaya tərcüməsini və şərhini vermişdir.<ref>Ete Hermann – Alexanders Zug sum Lebensquell im Land der Finsterniss Sitzungber d bayerisch, Akad. 1871, səh. 343–405</ref> O, özünün ''"Fars ədəbiyyatı tarixi"'' adlı başqa bir əsərində də yeri gəldikcə "İskəndərnamə" haqqında fikirlər söyləmişdir. Arberriyə görə "İskəndərnamə" Şairin dördüncü poemasıdır. Müəllif nədənsə "Şərəfnamə"ni (I hissə) "İqbalnamə", "İqbalnamə"ni (II hissə) isə "Xirədnamə" adlandırır.<ref>A. Arberry – Classical Persian Literature, London, 1958, səh. 126</ref> "İskəndərnamə" Nizami Gəncəvinin poemaları arasında elmi-tənqidi mətni olan ilk əsərdir. Akademik Ə. Əlizadə və F. Babayev tərəfindən hazırlanmış bu nəşr dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılan ən qədim on əlyazma əsasında tərtib edilmişdir.<ref>Abbasov, səh. 17–18</ref> === Lirikası === ==== Farsca divanı ==== {{Əsas|Nizami Gəncəvinin divanı}} '''Nizami Gəncəvinin divanı''' ({{dil-fa|دیوان از نظام گنجوی}}) — Nizami Gəncəvinin [[lirik]] əsərlərinin toplandığı [[Divan (ədəbiyyat)|divan]]. Mənbələrdə Nizami divanının 20.000 [[beyt]]ə yaxın olduğu göstərilsə də, onun çox kiçik bir hissəsi dövrümüzə çatmışdır. Bütün yaradıcılığı boyunca Nizami [[Xəmsə|epik əsərlərində]] Divanını xatırlatmış, lirik şeirləri və qəzəlləri ilə fəxr etmişdir. Şair qəzəllərindən birinin sonunda, [[Şirvanşah]] [[I Axsitan]]ı öz divanının sahibi adlandırır. Nizaminin lirik irsindən əldə olan nümunələr klassik şərq şeirinin ancaq üç şəklini – [[qəsidə]], [[qəzəl]] və [[rübai]] şəkillərini əhatə edir. Bu nümunələr şairin zəngin lirik irsinin çox az bir hissəsini təşkil etsə də, onlar sənətkarın lirik yaradıcılığının ümumi ideya istiqaməti, bədii xüsusiyyətləri haqqında danışmağa, müəyyən elmi nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir. Bu əsərlər göstərir ki, insan, onun həyatı, taleyi, arzu və istəkləri Nizami lirikasının əsas mövzusu olmuşdur. Nizami divanının öyrənilməsi daha gec başlanılsa da, şairin divanı haqqında hələ təzkirə müəllifləri müəyyən fikirlər söyləmişlər. [[Divan (ədəbiyyat)|Divan]]<nowiki/>ın bəzi hissələri müxtəlif orta əsr cüng və təzkirələrində yaşamışdır. Nizami divanının əldə edilmiş hissələri göstərir ki, o, özündən əvvəl yazıb-yaratmış [[Rudəki]], [[Nasir Xosrov]] Qubadyani, [[Sənai]], [[Ənvəri]], [[Qətran Təbrizi]] və [[Xaqani Şirvani|Xaqani]] kimi şairlərin mütərəqqi ənənələrini davam və inkişaf etdirmiş, poeziyanı həyata, insanın arzu və əməllərinə yaxınlaşdırmışdır. ==== Türkcə divanı ==== {{Əsas|Nizami Gəncəvinin türkcə divanı}} 2013-cü ildə Zəncan Universitetinin professoru, azərbaycanlı alim [[Hüseyn Türksoy]] [[Misir]]in [[Xədəviyyə kitabxanası]]nda, Nizami qovluğunda Nizami Gəncəviyə aid olduğu iddia edilən azərbaycanca-türkcə divan nüsxəsi tapmışdır. Prof. [[Sənan İbrahimov]] divana ön söz yazaraq, onu transliterasiya edib, nəşr etdirmişdir.<ref>{{cite news |title=Nizami Gəncəvinin Azərbaycan dilində divanı tapılıb – EKSKLÜZİV |author=Elmin Nuri |url=http://modern.az/articles/37052/1/ |publisher=modern.az |date=2013-04-09 |accessdate=2015-09-09 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150917180112/http://modern.az/articles/37052/1/ |archivedate=2015-09-17 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |title="Türkcə "Divan"ı Nizami Gəncəvi yox, onun adaşı yazıb" – YENİ İDDİA |author=Elmin Nuri |url=http://modern.az/articles/37597/1/ |publisher=modern.az |date=2013-04-20 |accessdate=2015-09-09 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150917190419/http://modern.az/articles/37597/1/ |archivedate=2015-09-17 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |title="Nizami türkcə şeirləri Gəncə ləhcəsində yazıb" |author= |url=http://www.azadliq.org/content/article/24957009.html |publisher=azadliq.org |date=2013-04-16 |accessdate=2015-09-18 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150917190635/http://www.azadliq.org/content/article/24957009.html |archivedate=2015-09-17 |url-status=live }}</ref> == Dünya səviyyəsində tanınması == 20 aprel 2012-ci ildə İtaliyanın paytaxtı Roma şəhərində Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və Azərbaycanın İtaliyadakı səfirliyinin iştirakı ilə Roma şəhərindəki məşhur "Villa Borghese" parkında Nizami Gəncəvinin abidəsinin açılışı olub. Abidənin açılışında Neapol Şərqşünaslıq Universitetinin professoru Mineli Bernardini çıxış edərək Nizami Gəncəvinin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib və Azərbaycanın Gəncə şəhərində dünyaya göz açan dahi şairin əsərlərini bütün dövrlər üçün əvəzsiz xəzinə adlandırıb. Professor bildirmişdir ki, dahi Nizaminin yaradıcılığı Azərbaycan xalqına xidmət etməklə yanaşı, digər xalqlar üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır. "Nizamini İtaliyada da yaxşı tanıyırlar", — deyən alim xalqımızın dahi oğlunun əsərlərinin italyan dilinə tərcümə edildiyini və sevildiyini, onun bütün yaradıcılığının bəşəri əhəmiyyət daşıdığını diqqətə çatdırib.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://gun.az/culture/35967 |access-date=2012-04-21 |archive-date=2012-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120422225200/http://gun.az/culture/35967 |url-status=dead }}</ref> == Adına kəsilmiş pul və poçt markaları == <gallery> 500 AZM 1993 both sides.jpg|500 [[Azərbaycan manatı]] Nezami Ganjavi 1 ruble.JPG|Nizami Gəncəvinin 850 illiyi münasibətilə buraxılmış SSRİ-nin 1 rublluq yubiley [[SSRİ rublu|monetası]] USSR stamp Nezami 1981 4k.jpg|Nizami Gəncəvinin adına SSRİ-nin [[poçt markası]] Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkə-üz.gif|Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkənin üz tərəfi Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkə-arxa.gif|Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkənin arxa tərəfi </gallery> == Şeirləri əsasında musiqi əsərlər == [[Fayl:Elmira Şahtaxtinskaya. Nizami Gəncəvinin portreti.jpg|230px|thumb|right|[[Elmira Şahtaxtinskaya]] – Nizaminin portreti]] '''Romanslar''' * [http://www.youtube.com/watch?v=lZx_EZ4X-ek Bülbül] – musiqi: [[Üzeyir Hacıbəyov]] * [https://www.youtube.com/watch?v=5TIl7WgusEE Müslüm Maqomayev – Sənsiz] – musiqi: [[Üzeyir Hacıbəyov]] * [http://www.youtube.com/watch?v=P5HMnQLxwGQ Yaşar Səfərov – Gülüm] – musiqi: [[Fikrət Əmirov]] * [http://www.youtube.com/watch?v=91pTZEZ41Jw Bülbül – Gül camalın] – musiqi: [[Cahangir Cahangirov]] * Qəzəl (xor üçün). musiqi: [[Cahangir Cahangirov]] * Gözün aydın gözümə. musiqi: [[Tofiq Quliyev]] * Qəzəl. musiqi: [[İzzət Əliyeva]] * Qəzəl. musiqi: [[Hökümə Nəcəfova]] * Yarım gəldi. musiqi: [[Hökümə Nəcəfova]] * [http://www.youtube.com/watch?v=9L3-az0D6zo Mobil Əhmədov – Tez gəl]. musiqi: [[Hökümə Nəcəfova]] * Nə lazım. musiqi: [[Ağabacı Rzayeva]] * Könlüm. musiqi: [[Ağabacı Rzayeva]], [[Firəngiz Əlizadə]] * Cahanda. musiqi: [[Şəfiqə Axundova]] * Şövkət Ələkbərova – Necə səbir etsin. musiqi: [[Şəfiqə Axundova]] * Nə gözəl. musiqi: [[Şəfiqə Axundova]] * Vəslin həvəsi. musiqi: [[Ədilə Hüseynzadə]] * Sərvi xuramanım mənim. musiqi: [[Süleyman Ələsgərov (bəstəkar)|Süleyman Ələsgərov]] * Lütfiyar İmanov – Ey gözüm. musiqi: [[Qəmbər Hüseynli]] * Nizami oratoriyası. musiqi: [[Ramiz Mustafayev]] * Payız (xor üçün). musiqi: [[Qara Qarayev]] * Ey gül (xor üçün). musiqi: [[Cövdət Hacıyev]] * "Qəzəl" (soprano və simfonik orkestr üçün). musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]] * "Lirik poema" (soprano, 2 fleyta, fortepiano və simli orkestr üçün). musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]] '''Muğamlar''' * [http://mediateka.musigi-dunya.az/audio/nizami/yene_tovbe_mugam.mp3 Gülağa Məmmədov – "Yenə tövbə evimə" təsnif] * [http://mediateka.musigi-dunya.az/audio/nizami/gozum_aydin_mugam.mp3 Gülağa Məmmədov – "Gözün aydın gözümə" təsnif] '''Operalar''' * [[Xosrov və Şirin (opera)]] – musiqi: [[Niyazi]] '''Simfonik əsərlər''' * "Bəhram Gur" simfonik poeması – musiqi: [[Midhət Əhmədov]] * [[Leyli və Məcnun (balet)]] – musiqi: [[Qara Qarayev]] * [[Yeddi gözəl (balet)]] – musiqi: [[Qara Qarayev]] '''Nizamiyə ithaf''' * [[Nizami (opera)]] – musiqi: [[Əfrasiyab Bədəlbəyli]] * [[Nizami (balet)]] – musiqi: [[Fikrət Əmirov]] * [https://youtube.com/watch?v=nuBPRCU2ozM&t=8m16s '''VII Simfoniya''' (1993) – "Xəmsədən damlalar"] – musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]] * "Nizami haqqında dastan" oratoriya – qarışiq xor üçün – a capella – musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]], sözləri: [[Ələkbər Salahzadə]] == Haqqında olan ədəbiyyat == * ''Babayeva T.'' Nizami Gəncəvinin ədəbi irsində şəxsiyyət problemi. Bakı: 2000, 200 s. * ''Kərimli T.'' Nizami və tarix. Bakı: Elm, 2002, 241 s. * ''Əlibəyzadə E.'' Nizami və tariximiz. Bakı: 2004, 186 s. * ''Rzasoy S.'' Nizami poeziyası: Mif-tarix konteksti. Bakı: Ağrıdağ, 2003, 212 s. * ''Arzumanlı V.'' Nizami Gəncəvinin dünya şöhrəti. Bakı: Qartal, 1997. * ''Əhmədov Ə.'' Nizami-Elmşünaslıq. Bakı: 2001, 254 s. * ''Məmmədov C.'' [[s:Nizami Gəncəvinin vətəni və milliyyəti ilə əlaqədar bir sıra mübahisəli məsələlərə dair|Nizami Gəncəvinin vətəni və milliyyəti ilə əlaqədar bir sıra mübahisəli məsələlərə dair]]/ Sankt-Peterburq universitetinin "Xəbərləri". Seriya 13, buraxılış 1. Sankt-Peterburq, 2010. Səhifə. 106–116 * [https://az.wikisource.org/wiki/Nizami_G%C9%99nc%C9%99vi_v%C9%99_Az%C9%99rbaycan_xalq_yarad%C4%B1c%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1 Məmməd Ələkbərov. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan xalq yaradıcılığı.] Bakı: 2021. 130 s. * [https://az.wikisource.org/wiki/Nizaminin_t%C3%BCrkl%C3%BCy%C3%BC_v%C9%99_t%C3%BCrkl%C3%BCy%C9%99_m%C3%BCnasib%C9%99ti_Az%C9%99rbaycan_nizami%C5%9F%C3%BCnasl%C4%B1%C4%9F%C4%B1nda Əzizağa Nəcəfzadə. Nizaminin türklüyü və türklüyə münasibəti Azərbaycan nizamişünaslığında.] Bakı: 2019. 224 s. == Haqqında çəkilmiş filmlər == * 1941-ci ildə Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illik yubileyi münasibəti ilə ''Nizami'' adlı qısametrajlı sənədli film çəkilmişdir. * 1982-ci ildə "[[Azərbaycanfilm]]" və "[[Mosfilm]]" kinostudiyalaranın birgə iştirakı ilə "[[Nizami (film)|Nizami]]" adlı tammetrajlı bədii film çəkilmişdir. Filmin rejissoru Eldar Quliyev olmuşdur, baş rolda Müslüm Maqomayev oynamışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Həmçinin bax == * [[Nizami işığında]] * [[Nizami Gəncəviyə Azərbaycanın milli şairi statusu verilməsi kampaniyası]] * [[Nizami Gəncəvinin əsərlərinin tərcümə və nəşrləri]] * [[Nizami krateri]] * [[Nizami Gəncəvi adına qızıl medal]] == Xarici keçidlər == {{Vikilər}} * [http://www.anl.az/el/emb/nizami/ Nizami Gəncıvi – 870] {{ref-az}} * [http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami Nizami, Jamal al-Din Ilyas]. A biography by Prof. Iraj Bashiri, University of Minnesota. * [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/63_folder/63_articles/63_legendleyli.html The Legend of Leyli and Majnun] * [http://teleqraf.com/news/art/78651.html "Axsitan niyə mənə deyirdi farsca yaz, türkcə yox" – Nizami Gəncəviylə söhbət] [[Sərvər Şirin]]in heykəllərlə söhbət rubrikasından * [https://web.archive.org/web/20160401040705/http://www.azadliq.org/content/article/24331449.html Əjdər Ol: "Nizamini oxuyanda adamın gülməyi gəlir…"] {{Nizami Gəncəvi}} {{Azərbaycan ədəbiyyatı}} {{Azərbaycan filosofları}} {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Nizami Gəncəvi| ]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Fars dilində yazan şairlər]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:XII əsr şairləri]] gtjh1h2dot83ch0wslukx1fhyxaqrix 7864979 7864977 2024-11-26T18:51:37Z 158.181.40.160 7864979 wikitext text/x-wiki {{istiqamətləndirmə|Nizami}} {{adaş|Nizami (ad)}} {{Eyni təxəllüs|Gəncəvi}} {{Yazıçı |şəkil = Nizaminin portreti Qəzənfər Xalıqov.jpg |şəklin ölçüsü = 270px |şəklin izahı = ''[[Qəzənfər Xalıqov]] tərəfindən çəkilmiş [[Nizaminin portreti|Nizami Gəncəvinin bədii təsviri]] (1940)'' }} '''Nizami Gəncəvi''' ({{dil-fa|نظامی گنجوی}}, tam adı: ''Əbu İlyas ibn Yusif''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] [[Fars ədəbiyyatı|fars dilli poeziyasının]] klassiki, [[orta əsrlər]] [[Şərq]]<nowiki/>inin ən böyük şairlərindən biri, fars dilli [[Epos|epik]] ədəbiyyatın ən böyük [[Romantizm|romantik]] şairi, farsdilli epik poeziyaya danışıq dili və [[Realizm (ədəbiyyat)|realistik stili]] gətirmiş sənətkardır. [[Şifahi xalq ədəbiyyatı]] və yazılı tarixi [[salnamə]]lərin ənənəvi mövzularından istifadə edən Nizami, [[islam]]<nowiki/>dan əvvəlki və [[islam]] dövrü [[İran]]ını birləşdirmişdir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"|url=https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4|date=1975|publisher=Metropolitan Museum of Art|location=New York|page=[https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4/page/117 117]|pages=6|quote=Nizami’s strong character, his social sensibility, and his poetic genius fused with his rich Persian cultural heritage to create a new standard of literary achievement. Using themes from the oral tradition and written historical records, his poems unite pre-Islamic and Islamic Iran}}</ref> Nizaminin qəhrəmanlıq-romantik poeziyası sonrakı əsrlər boyunca, fars dilinin istifadə olunduğu bütün ərazilərdə özünü ona oxşatmağa çalışan gənc sənətkarların yaradıcılığına təsir etmiş, nəinki [[Böyük İran|Persiyada]], həm də [[Azərbaycan]], [[Əfqanıstan]], [[Gürcüstan]], [[Hindistan]], [[İran]], [[Pakistan]], [[Tacikistan]], [[Türkiyə]] və [[Özbəkistan]] kimi müasir ölkələrin mədəniyyətinin formalaşmasında rol oynamışdır. Nizaminin yaradıcılığı, [[Hafiz Şirazi]], [[Mövlana Cəlaləddin Rumi]] və [[Sədi Şirazi]] kimi böyük sənətkarların yaradıcılığına təsir etmişdir. Onun, müxtəlif ictimai, mədəni və elmi mövzuları işıqlandıran beş [[məsnəvi]]si bütün Şərq ölkələrində böyük məşhurluğa malik olmuşdur ki, bunu da, şairin əsərlərinin çoxlu sayda və müxtəlif dövrlərə aid əlyazmalarının dövrümüzə çatması sübut edir. Nizaminin ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'', ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' kimi əsərlərinin qəhrəmanları, indi də, bütün islam ölkələrində, eləcə də dünyada tanınmaqdadır. Şairin 850 illik yubileyi şərəfinə 1991-ci il [[UNESCO]] tərəfindən ''"Nizami ili"'' elan edilmişdir.<ref name="ref0">{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=UNESCO recognised the 1141 date as his birth date and declared 1991 the year of Niẓāmī. }}</ref> == Tarixi-mədəni mühit == [[Fayl:King Qizil Arslan Welcomes the Poet Nizami.jpg|thumb|left|300px|Nizami [[Eldənizlər dövləti]]nin hökmdarı [[Qızıl Arslan]]ın qəbulunda. 1481-ci ilə aid əlyazmadan miniatür, Uolters Sənət Muzeyi]] 1135/1136-cı ildən 1225-ci ilə kimi [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] (əsasən indiki [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisini əhatə edirdi) və [[Arran]] əyalətləri [[Səlcuqlular|səlcuq sultanlarının]] [[Əcəm İraqı|İraqi-Əcəmdəki]] Böyük [[atabəy]]ləri kimi [[Eldənizlər]] sülaləsi tərəfindən idarə olunmuşdur. [[Eldənizlər]] (bəzən ''Eldəgəzlər'' və ya ''Eldəgizlər'') sülaləsinin əsası, İraqi-Əcəmdəki səlcuq sultanının azad edilmiş qulamı (döyüşçü-qul) olmuş [[Qıpçaqlar|qıpçaq]] mənşəli [[Şəmsəddin Eldəniz]] tərəfindən qoyulmuşdur. [[Səlcuq imperiyası]]nın dağılması dövründə [[Azərbaycan Atabəylər dövləti|Azərbaycan atabəyləri]] (yəni, səlcuq taxtı varislərinin [[regent]]i) olmuş Eldənizlər, 1181-ci ildən etibarən müstəqil yerli hakim kimi ərazini idarə etməyə başladılar. Eldənizlər dövlətinin varlığına, 1225-ci ildə daha əvvəl [[gürcülər]] tərəfindən ələ keçirilmiş ərazilər də daxil olmaqla, dövlət ərazilərinin [[I Məlikşah|Cəlaləddin]] tərəfindən tutulması ilə son qoyulmuşdur.<ref>{{cite web |author = K. A. Luther |date = December 15, 1987 |url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan |title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN |work = Encyclopedia |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-02 |lang = eng |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMDtge2?url=http://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-adarbayjan |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN, an influential family of military slave origin, also called Ildegozids, ruled parts of Arrān and Azerbaijan from about 530/1135-36 to 622/1225; as "Great Atābaks" (atābakān-e aʿẓam) of the Saljuq sultans of Persian Iraq (western Iran), they effectively controlled the sultans from 555/1160 to 587/1181; in their third phase they were again local rulers in Arrān and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians, were seized by Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh in 622/1225. }}</ref> Ehtimal ki, Şəmsəddin Eldəniz Azərbaycan üzərində nəzarəti 1153-cü ildə, Sultan Məsud ibn Məhəmmədin sonuncu favoriti Qass bəy Arslanın ölümündən sonra əldə etmişdir.<ref>{{cite web |author = K. A. Luther |date = December 15, 1987 |url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan |title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN |work = Encyclopedia |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-02 |lang = eng |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMDtge2?url=http://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-adarbayjan |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = Īldegoz… He also sought to secure his position on the edges of the declining Saljuq empire by gaining control over parts of Azerbaijan; he probably gained clear control over it only after the death of Masʿūd’s last favorite, Ḵāṣṣ Beg Arslān b. Palangarī in 548/1153, who had been given a position in that area as well. }}</ref> Həmin dövrdə Arran və Azərbaycanla qonşuluqda yerləşən [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]] ərazisində [[Kəsranilər]] sülaləsi tərəfindən idarə edilən [[Şirvanşahlar dövləti]] mövcud idi. Kəsranilər sülaləsi ərəb mənşəyinə malik olsa da, farslaşmış və bu sülalədən olan şahlar özlərini qədim [[Sasanilər sülaləsi|Sasani şahların]]ın varisləri elan etmişdilər.<ref>{{cite book|last=Barthold|first=W.|last=Bosworth|first=C. E.|title=Encyclopaedia of Islam – Shirwan Shāh|publisher=Brill|location=1997|page=488|accessdate=23 iyun 2017|quote=We can also discern the '''progressive Persianisation of this originally Arab family''' (a process parallel to and contemporary with that of the Kurdicisation of the Rawwadids [q.v.] in Adharbaydjan). After the '''Shah Yazid b. Ahmad''' (381—418/991-1028), Arab names give way to Persian ones like Manuchihr, Kubadh, Faridun, etc., very likely as a reflection of marriage links with local families, and possibly with that of the ancient rulers in Shabaran, the former capital, and the Yazidids now began to claim a nasab going back to Bahrain Gur or to Khusraw Anushirwan.}}</ref> Nizaminin doğum tarixinə kimi türk-səlcuqların [[İran]] və [[Cənubi Qafqaz]]ı ələ keçirməsindən yüz il keçmişdi. Fransa tarixçisi [[:en:René Grousset|Rene Qrussenin]] fikrincə, özləri [[Türkmanlar|türkman]] mənşəli olan [[Səlcuqlular]], İran taxtını ələ keçirdikdən sonra, ölkədə türkləşdirmə siyasəti aparmamış, əksinə, ''"könüllü şəkildə fars oldular və qədim böyük Sasani şahları kimi İran əhalisini köçərilərin hücumlarından, iran mədəniyyətini isə türkman təhlükəsindən xilas etdilər."'' <ref>{{cite book|last=Grousset|first=Rene|title=The Empire of the Steppes: A History of Central Asia|date=1970|publisher=Rutgers University Press|isbn=0-8135-1304-9, 9780813513041|page=718|pages=161-164|url=https://books.google.az/books?id=CHzGvqRbV_IC&dq=Grousset,+Rene+The+Empire+of+the+Steppes&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y&hl=ru|access-date=2017-06-23|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110852/https://books.google.az/books?id=CHzGvqRbV_IC&dq=Grousset,+Rene+The+Empire+of+the+Steppes&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y&hl=ru|url-status=live|quote="It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia — no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who '''voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace'''."}}</ref>. Nizaminin "[[Xəmsə]]"yə daxil olan poemalar üzərində işləməyə başladığı XII əsrin sonuncu rübündə, Səlcuqların ali hakimiyyəti parçalanma dövrünü yaşayır, siyasi və sosial narazılıqlar isə artırdı. Lakin, fars mədəniyyəti, mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin mövcud olduğu dövrlə müqayisədə yerli hakimiyyətlərin parçalanma dövründə daha yaxşı inkişaf edir, [[fars dili]] isə əsas ədəbiyyat dili olaraq qalırdı. Bu xüsusiyyət, o zaman fars mədəniyyəti forpostu<ref>Peter J. Chelkowski, "Mirror of the Invisible World". — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975, P.2</ref> xüsusiyyəti daşımış, Nizaminin də yaşadığı və [[İrandilli xalqlar|irandilli əhalinin]] üstünlük təşkil etdiyi<ref name="Blois1">{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476.|page=544|pages=363|url=https://books.google.az/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y|access-date=2017-06-23|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110909/https://books.google.az/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y|url-status=live|quote=Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi… His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation.}}</ref> Qafqaz şəhəri olan [[Gəncə]]yə də aid idi. Həmin dövrdə Gəncədə irandilli əhalinin üstünlük təşkil etməsinə, Nizaminin müasiri olmuş və onun kimi Gəncə şəhərində yaşayıb-yaratmış tarixçi [[Kirakos Qandzaketsi]] (təxm. 1200–1271) də şahidlik edir.<ref>{{cite book|last=Гандзакеци|first=Киракос|title=КРАТКАЯ ИСТОРИЯ ПЕРИОДА, ПРОШЕДШЕГО СО ВРЕМЕНИ СВЯТОГО ГРИГОРА ДО ПОСЛЕДНИХ ДНЕЙ, ИЗЛОЖЕННАЯ ВАРДАПЕТОМ КИРАКОСОМ В ПРОСЛАВЛЕННОЙ ОБИТЕЛИ ГЕТИК|date=1976|publisher=Наука|location=М.|page=154|pages=356|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm|access-date=2017-06-23|archive-date=2013-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130927020512/http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm|url-status=live|quote=Глава 21. О разорении города Гандзак — "Этот многолюдный город [''Гандзак''] '''был полон персов, а христиан там было мало.''' }}</ref> Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr ermənidilli ədəbiyyatda bütün irandilli xalqlar ''"parsik"'' – farslar adlandırılırdı ki, bu da Qandzaketsinin əsərinin ingiliscə tərcüməsində də əksini tapmışdır.<ref>{{cite book |last=Gandzakatsi |first=Kirakos |url=http://rbedrosian.com/kg8.htm |title=Kirakos Gandzakats'i's History of the Armenians |date=1986 |location=New York |page=197 |quote=This city was densely populated with '''Iranians''' and a small number of Christians. |access-date=2017-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070716173134/http://rbedrosian.com/kg8.htm |archive-date=2007-07-16 |url-status=live}}. [[Anonim (XIII əsr erməni xronisti)|Анонимный хронист]] начала XIII среди населения города упоминает две группы — христиане и персы ([http://gradaran.ejmiatsin.am/patm-ananun-jamanakagir-a.html Анонимный хронист] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160924074407/http://gradaran.ejmiatsin.am/patm-ananun-jamanakagir-a.html|date=2016-09-24}})</ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncənin fars mədəniyyətinin çiçəkləndiyi şəhərlərdən biri olmasını göstərən faktlardan biri də, XIII əsrə aid ''[[Nüzhət əl-Məclis]]'' antologiyasında, XI-XII əsrlərdə şəhərdə yaşayıb-yaratmış 24 farsdilli şairin əsərinin toplanmasıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.iranica.com/articles/nozhat-al-majales|title=NOZHAT AL-MAJĀLES|publisher=[[Encyclopædia Iranica]]|accessdate=26 iyun 2017|archiveurl=https://www.webcitation.org/61HMElZED?url=http://www.iranicaonline.org/articles/nozhat-al-majales|archivedate=2011-08-28|url-status=live|quote=The most significant merit of [[Ноузхат аль-Маджалес|Nozhat al-majāles]], as regards the history of Persian literature, is that it embraces the works of some 115 poets from the northwestern Iran (Arrān, Šarvān, Azerbaijan; '''including 24 poets from Ganja alone'''), where, due to the change of language, the heritage of Persian literature in that region has almost entirely vanished.}}</ref> XI-XII əsrlər Gəncəsinin irandilli əhalisi arasında xüsusilə [[kürdlər]]i qeyd etmək lazımdır ki, onların da burada məskunlaşmasına vaxtilə şəhəri idarə etmiş kürd mənşəli [[Şəddadilər]] sülaləsi təkan vermişdir. Nizaminin atasının [[Qum (İran)|Qumdan]] Gəncəyə köçməsi və valideylərinin bu şəhərdə məskunlaşmasını da bəzi tədqiqatçılar şəhədə kürdlərin üstünlüyə malik olması və Nizaminin anasının kürd mənşəli olması ilə izah edirlər.<ref>{{cite book|last=Minorsky|first=V.|title=review of G. H. Darab translation of Makhzan al-Asrar|date=1948|publisher=BSOAS|page=5|pages=441|quote="…Nizami’s mother was of Kurdish origin, and this might point to Ganja where the Kurdish dynasty of Shaddad ruled down to AH. 468; even now Kurds are found to the south of Ganja".}}</ref> <ref>{{cite book|last=Minorsky|first=V.|title=Studies in Caucasian History|date=1957|publisher=Cambridge University Press|page=34|quote=The author of the collection of documents relating to Arran Mas’ud b. Namdar (c. 1100) '''claims Kurdish nationality'''. The mother of the poet Nizami of Ganja was Kurdish (see autobiographical digression in the introduction of Layli wa Majnun). In the 16th century there was a group of 24 septs of Kurds in Qarabagh, see Sharaf-nama, I, 323. Even now the Kurds of the USSR are chiefly grouped south of Ganja. Many place-names composed with Kurd are found on both banks of the Kur"}}</ref> Nizamidən yüz il sonra yaşamış İran tarixçisi [[Həmdullah Qəzvini]] ''"xəzinələrlə dolu"'' Arran şəhəri olan Gəncəni İranın ən zəngin və çiçəklənən şəhəri kimi təsvir edir.<ref>{{cite web |url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D16301012%26ct%3D11 |title = The Geographical Part of the NUZHAT-AL-QULŪB |author = Ḥamd-Allāh Mustawfī of Qazwīn |date = |work = Persian Literature in Translation |publisher = The Packard Humanities Institute |accessdate = 2011-01-22 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMFWInK?url=http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D16301012&ct=11 |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = Several cities in Īrān are more opulent than many others, Richer and more productive, by reason of climate and soil, [<Arabic>] Of these is Ganjah, so full of treasure, in Arrān, Isfahān in `Irāq, In Khurāsān Marv and Ṭus, in Rūm (Asia Minor) Āq Sarāy. }}</ref> O dövrdə, Azərbaycan, Arran və Şirvan [[Xorasan]]dan sonra fars mədəniyyətinin ikinci ən böyük yeni mərkəzi idi. Mütəxəssislər fars poeziyasının Xorasan stili daxilində qərb məktəbini ayırırlar ki, bu da [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] məktəbi, bəzən isə [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]], [[Arran]] və ya [[Qafqaz]] məktəbi adlandırılır. Bu məktəb mürəkkəb metaforik və fəlsəfi məzmunu, həmçinin [[xristianlıq|xristian]] ənənəsindən alınmış obrazların istifadəsi ilə seçilir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter|title=Literature in Pre-Safavid Isfahan|date=1974|publisher=Taylor & Francis, Ltd. on behalf of International Society for Iranian Studies|pages=112-131|url=http://books.google.com/books?id=I1iIQwAACAAJ&dq=Peter+Chelkowski,+Literature+in+Pre-Safavid&hl=en&ei=hyt4Te7uOoWg8QPo7vyfDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA|access-date=2017-06-23|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110849/https://books.google.com/books?id=I1iIQwAACAAJ&dq=Peter+Chelkowski,+Literature+in+Pre-Safavid&hl=en&ei=hyt4Te7uOoWg8QPo7vyfDA&sa=X&oi=book_result&ct=result|url-status=live|quote="The three main literary styles which follow each other consecutively are known as: '''Khurasani, Iraqi, and Hindi'''. The time spans of each style are equally flexible. Within these broad geographical divisions we then come across certain "literary schools" which reflect regional peculiarities and idiosyncrasies and are identified with smaller entities like provinces or towns. For example, there are: ''the Azerbayjani school, the Tabriz school, or the Shirvan school''."}}</ref> Nizami, Qərb məktəbinin ən mühüm nümayəndələrindən biri hesab edilir.<ref>{{cite book|last=Hunter|first=Shireen T.|title=Iran and Transcaucasia in Post-Soviet Era" in Central Asia meets the Middle East|date=1998|publisher=Psychology Press|pages=89-129|quote="Despite these myths, the historical and cultural elements of which the ex-Soviet Azerbaijanis are most proud, such as being the land of '''Zoroaster and the poet Nizami, have distinctly Iranian origins and characters'''"}}</ref><ref>{{cite book|last=Тамимдари|first=Ахмад|title=История персидской литературы|date=2007|publisher=Петербургское востоковедение|isbn=5-85803-355-4, ББК Э383-4, УДК 297|page=83}}</ref> == Həyatı == Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat var; şairin həyatı haqqında məlumat mənbəyi onun əsərləri və bəzi təzkiləridir ki, bunlarda da kifayət qədər aydın informasiya verilməmişdir.<ref>{{cite book|last=Rypka|first=Jan|title="Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods", в "The Cambridge History of Iran"|date=January 1968|pages=578|quote='''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan… Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information.}}</ref> Buna görə də Nizaminin adı və şəxsiyyəti ətrafında çoxlu əfsanələr yaranmış və onun bioqrafiyasını bəzəmişdir.<ref name="Oxford">{{cite book|last=Ganjavī|first=Niẓāmī|title=The haft paykar: a medieval Persian romance|date=1995|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=0-19-283184-4|pages=305|edition=Julie Scott Meisami|url=http://books.google.com/books?id=8vxjAAAAMAAJ&q=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&dq=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&hl=en&ei=yjZ4TbXAFsa48gOH7K2gDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA|access-date=2017-06-24|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=8vxjAAAAMAAJ&q=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&dq=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&hl=en&ei=yjZ4TbXAFsa48gOH7K2gDA&sa=X&oi=book_result&ct=result|url-status=live|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami… He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but '''little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet.'''"}}</ref> === Adı və ləqəbi === Şairin əsl adı ''İlyas'', atasının adı ''Yusif'', babasının adı ''Zəki'' olmuşdur: oğlu ''Məhəmməd''in doğulmasından sonra onun da adı şairin tam adına keçmiş və onun tam adı '''''Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd''''' olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Ədəbi [[ləqəb]] kimi şair "''Nizami''" sözünü seçmişdir<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209."}}</ref> ki, bunu da bəzi təzkirəçilər, şairin ailəsinin ənənəvi olaraq tikməçiliklə məşğul olması ilə izah edirlər; Nizami ədəbiyyatla məşğul olmaq üçün ailə sənətindən imtina etmiş, toxuyucu səbiri ilə əsərləri üzərində çalışmışdır.<ref>{{cite book|last=Zarrinkoob|first=Abdolhossein|title=Nizami, a life-long quest for a utopia|date=1977|publisher=G. Bardi, deH'Accademia Nazionale dei Lincei|location=Roma|pages=7|edition=Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975)|quote=The generous gifts of these royal patrons, which included a Turkish slave-maid with one or two pieces of land, offered a good opportunity for the poet to work on his poetical craft with the patience of a skillful embroiderer. In fact, some writers of Tadhkiras have stated(4) that embroidering was the inherited profession of the poet’s family and that, he himself had renounced it for the sake of poetry, although there is nothing in the poet’s work that might assure us of this point. … But in all these facts, there is nothing to assure us about the poet’s craft.}}</ref> Şairin ''Nizam əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd'' olmuşdur.<ref name="Oxford3">{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle. He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."}}</ref> Yan Rıpka şairin rəsmi adının ''Hakim Camal əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd Nizami'' olduğunu qeyd edir.<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote=As the scene of the greatest flowering of the panegyrical qasida, southern Caucasia occupies a prominent place in New Persian literary history. But this region also gave to the world Persia’s finest creator of romantic epics. '''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan, is an unrivaled master of thoughts and words, a poet whose freshness and vigor all the succeeding centuries have been unable to dull.}}</ref> === Doğum tarixi və yeri === {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | şəkil1 = Nizaminin Gəncədəki heykəli.JPG | miqyas1 = 153 | şəkil2 = Nizami heykəli (2012).JPG | miqyas2 = 150 | alt yazı = Nizami Gəncəvinin [[Gəncə]] şəhərində [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 1946)|1946-cı ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Fuad Əbdürrəhmanov]]'')</small> və [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 2012)|2012-ci ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Şərif Şərifov (memar)|Şərif Şərifov]]'')</small> ucaldılmış heykəlləri. | alt_yazı_arxafon = lightgrey }} Nizaminin dəqiq doğum tarixi bilinmir.<ref name="Rypka2">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578|quote="We can only deduce that '''he was born between 535 and 540 (1140–46)''' …"}}</ref> Məlum olan odur ki, şair, 1140-1146-cı (hicri 535—540) illər arasında doğulmuşdur. Nizaminin bioqrafları və müasir tədqiqatçılar, onun dəqiq doğum tarixini altı il arasında göstərirlər (535-40/1141-6).<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[İslam Ensiklopediyası|Энциклопедия ислама Online]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6)… }}</ref> Formalaşmış ənənəyə əsasən və [[UNESCO]]-nun da qəbul etdiyi tarixə əsasən şairin doğum tarixi kimi 1141-ci il qəbul olunur.<ref name="ref0" /> Bu tarixə şair özü də, "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" poemasının ''"Kitab üçün üzr"'' bölməsində işarə edərək deyir: {{cquote|müəllif=<small>([[Rəsul Rza|R.Rzanın]] tərcüməsi)</small>|''Fələk yaradırkən deyib mənə "şir",<br>Lakin bu vücudum bir yun heykəldir,<br>Deyiləm düşmənlə vuruşan şirdən,<br>Yetər ki, özümlə döyüşürəm mən.''}} Bu beytlərdən məlum olur ki, şair [[Şir (bürc)|Şir]] bürcü altında doğulmuşdur. Həmin bölmədəcə Nizami bildirir ki, poema üzərində işə başlayarkən onun qırx yaşı olmuşdur, poemanı yazmağa isə şair, [[hicri təqvim]]lə 575-ci ildə başlamışdır. Bu hesaba əsasən belə nəticə alınır ki, Nizami hicri 535-ci ildə (miladi 1141-ci il) doğulmuşdur. Həmin il ulduzlar 17-22 avqust tarixlərində Şir bürcü altında düzlümşüdür ki, buna əsasən də Nizaminin 17-22 avqust 1141-ci ildə doğulması güman edilir<ref name="Низами Г.">Низами Гянджеви. Избранное. — Баку: "Азернешр", 1989. — 6 с.</ref>. Şairin doğum yeri də uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdur. [[Lütfəli bəy Azər]] (XVIII əsrdə yaşamışdır) ''"Atəşgədə"'' adlı təzkirəsində Nizaminin aşağıda göstərilən və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasından olması iddia edilən (poemanın [[Abdulla Şaiq]] və [[Mikayıl Rzaquluzadə]] tərəfindən [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuş variantında həmin beyt yoxdur) beytə istinadən Nizaminin mərkəzi [[İran]]dakı [[Qum (İran)|Qum]] şəhərində doğulmasını iddia edir:/ [[Fayl:Nizami Gəncəvinin məqbərəsi.JPG|310px|thumb|right|<center>[[Gəncə]] şəhərində yerləşən [[Nizami məqbərəsi]]</center>]] {{cquote|müəllif=<small>(Əhməd İsayevin tərcüməsi<ref>{{cite news|last=İsayev|first=Əhməd|title=Gəncənin dünya şöhrətli övladı – ulu Nizami|url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=14554|accessdate=26 iyun 2017|agency=Azərbaycan qəzeti|date=01 Sentyabr 2012|archive-date=2021-06-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20210613211911/https://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=14554|url-status=live}}</ref>)</small>|''Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da,<br>dağlarda yerləşən Qum şəhərindənəm.''}} Nizaminin orta əsr bioqraflarının hamısı (Aufi Sədidəddin (XIII əsr), [[Dövlətşah Səmərqəndi]] (XV əsr) və s.) şairin doğulduğu şəhər kimi, onun bütün ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi [[Gəncə]] şəhərini göstərirlər. Akademik [[Yevgeni Bertels|Y.E. Bertels]] qeyd edir ki, Nizaminin ona məlum olan ən yaxşı və qədim əlyazmalarında belə Qum haqqında məlumata rast gəlməmişdir.<ref>Бертельс Е. Э. - Великий азербайджанский поэт Низами. — Баку: издательство АзФАН, 1940. — стр. 26:<blockquote>"В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. (1360 г. н. э.), этой строки не имеется."</blockquote></ref> Hazırda, akademik müəlliflər tərəfindən qəbul edilmiş ortaq fikrə əsasən, Nizaminin atasının Qumdan olmasına<ref name="Oxford3" />, lakin Nizaminin özünün Gəncədə doğulmasına, onun əsərlərində Qumda doğulması ilə bağlı iddianın isə mətn səhvi olmasına<ref name="Blois1" /> inanılır. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncə şəhəri, 1077-1307-cü illərdə mövcud olmuş [[Böyük Səlcuq imperiyası]]nın<ref>{{cite web |url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413374/Nezami |title = Nezami |author = |date = |work = |publisher = Encyclopædia Britannica |accessdate = 2011-02-08 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMHDXyC?url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413374/Nezami |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = Neẓāmī, in full Elyās Yūsof Neẓāmī Ganjavī, Neẓāmī also spelled Niẓāmī (b. c. 1141, '''Ganja, Seljuq empire''' [now Ganca, Azerbaijan]—d. 1209, Ganja), greatest romantic epic poet in Persian literature, who brought a colloquial and realistic style to the Persian epic. }}</ref> (və onun yerli təmsilçiləri olan [[Azərbaycan Atabəyləri]]nin) hakimiyyəti altında olmuşdur. Nizami şəhərdə doğulmuş<ref name="Rypka4">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578|quote=We can only deduce that he was born between 535 and 540 (1140–46) and that '''his background was urban'''.}}</ref> və ömrünün sonuna kimi şəhərdə yaşamışdır. Onun doğma şəhəri olan Gəncədə o dövrdə irandilli əhali üstünlük təşkil etdiyinə<ref name="Blois1" /> görə fars mədəniyyəti hakim olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Həyatı haqqında az məlumat olmasına baxmayaraq, şairin ömrünün sonuna kimi Cənubi Qafqazda yaşaması güman edilir.<ref name="Blois1" /> Nizaminin həyatı haqqında cüzi məlumatlar onun əsərlərində verilmişdir.<ref name="Rypka3">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578|quote="Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information."}}</ref> === Valideynləri və qohumları === Nizaminin [[Qum (İran)|Qumdan]] (Mərkəzi İran) [[Gəncə]]yə köçmüş atası Yusif ibn Zəki ehtimal ki, dövlət işçisi olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. '''His father''', who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, '''may have been a civil servant'''; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."}}</ref> Nizaminin iran mənşəli<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote="At all events '''his mother was of Iranian origin''', the poet himself calling her Ra’isa and describing her as Kurdish."}}</ref> anası Rəisə, şairin özünün sözlərinə görə kürd<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805110851/https://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote="At all events his mother was of Iranian origin, the poet himself calling her '''Ra’isa and describing her as Kurdish.'''"}}</ref><ref>V. Minorsky. [https://books.google.az/books?id=Pzg8AAAAIAAJ&lpg=PP12&ots=HwajV0cSHD&dq=MINORSKY,+V.+Studies+in+Caucasian+History.+:+New+Light+on+the+Shaddadids+of+Ganja.+The+Shaddadids+of+Ani.+Prehistory+of+Saladin.&hl=ru&pg=PA34&redir_esc=y#v=onepage&q=Nizami%20Ganja&f=false Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230805111350/https://books.google.az/books?id=Pzg8AAAAIAAJ&lpg=PP12&ots=HwajV0cSHD&dq=MINORSKY,+V.+Studies+in+Caucasian+History.+:+New+Light+on+the+Shaddadids+of+Ganja.+The+Shaddadids+of+Ani.+Prehistory+of+Saladin.&hl=ru&pg=PA34&redir_esc=y#v=onepage&q=Nizami%20Ganja&f=false |date=2023-08-05 }} — CUP Archive, 1953. — Т. I. — С. 34. — 208 с.</ref> olmuşdur. Ehtimal ki, [[Kürdlər|kürd]] sülalə başçısının qızı olan həmin xanım<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; '''his mother was a daughter of a Kurdish chieftain'''; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."}}</ref>, bəzi ehtimallara görə, Atabəylərdən əvvəl Gəncədə hakim olmuş [[Şəddadilər]] sülaləsindən olmuşdur. Nizami valideynlərini erkən itirmişdir.<ref name="TalatoffClinton">"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4. pg 210: <blockquote>"'''His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young''', but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him"</blockquote></ref> Atasının ölümündən sonra İylası anası tərbiyələndirmiş, anasının ölümündən sonra isə uşaq dayısı Xoca Ömərin himayəsində qalmışdır.<ref name=autogenerated4>"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", New York, 2001. pg 2: <blockquote>"His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young, but '''maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him'''"</blockquote></ref> [[Dövlətşah Səmərqəndi]] (1438–1491) özünün ''"Təzkirət ət-şüəra"'' adlı traktatında (1487-ci ildə tamamlanmışdır) Nizaminin, [[Qivami Mütərrizi]] adlı şair qardaşı olmasını qeyd etmişdir. === Təhsili === Yaşadığı dövrün standartlarına görə Nizaminin parlaq təhsili olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=179|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-27|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote=When Nizami, who was an unusual gifter child, began his formal education, he encountered a vast ocean of Islamic sciences. He studied the religious sciences as his work reflect and mastered the art of quaranic interpretation and Hadith which are the fundamental and foundational bases of the Islamic sciences.}}</ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə belə hesab edilirdi ki, şair müxtəlif fənnlər üzrlə bilikli olmalıdır. Lakin, buna baxmayaraq, Nizami öz savadı ilə şairlər arasında seçilə bilmişdi: Nizaminin əsərləri onun ərəb və fars ədəbiyyatının şifahi və yazılı ənənələrinə gözəl bələd olmasına, [[riyaziyyat]], [[astronomiya]], [[astrologiya]]<ref>{{cite book|last=Nizami|title=The Story of Layla and Majnun, by Nizami|date=1966|publisher=Translated Dr. Rudolf. Gelpke in collaboration with E. Mattin and G. Hill, Omega Publications|isbn=#0-930872-52-5}}</ref>, [[əlkimya]], [[tibb]], [[botanika]], [[teologiya]], [[Quran]] təfsiri, [[şəriət]], [[xristianlıq]], [[iudaizm]]<ref>{{cite encyclopedia |author = Abel, A. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = Encyclopaedia of Islam |title = Iskandar Nama |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote="As a learned Iranian poet, Niẓami, who demonstrates his eclecticism in the information he gives (he says, "I have taken from everything just what suited me and I have borrowed from recent histories, Christian, Pahlavi and Jewish … and of them I have made a whole"), locates the story of his hero principally in Iran. }}</ref>, [[İran]] mifləri və əfsanələri<ref name="Subtelny, Maria">{{cite book|last=Maria|first=Subtelny|title=Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, "Botanical progress, horticultural information and cultural changes"|date=2007|publisher=Michel Conan and W. John Kress, Dumbarton Oaks|location=USA|isbn=0-88402-327-3, 9780884023272|page=278|pages=12|url=http://books.google.com/books?id=dmclFThar_UC&source=gbs_navlinks_s|quote=In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar ("Treasury of Secrets"), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.}}</ref>, [[tarix]], [[etika]], [[fəlsəfə]], [[ezoterika]], [[musiqi]] və [[təsviri sənət]]i<ref name="Oxford" /><ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = Encyclopaedia of Islam |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=From his poetry, it is evident that he was learned not only in mathematics, astronomy, medicine, jurisprudence, history, and philosophy but also in music and the arts. }}</ref> yaxşı bilməsinə dəlalət edir. Baxmayaraq ki, Nizamini mənbələrdə tez-tez "həkim" (müdrik)<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = Encyclopaedia of Islam |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=In recognition of his vast knowledge and brilliant mind, the honorific title of ḥakīm, "learned doctor, " was bestowed upon him by scholars. }}</ref> adlandırırlar, o, [[Fərabi]], [[İbn Sina]] və [[Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi|Sührəvərdi]] kimi filosof və ya [[İbn əl-Ərəbi]] və [[Əbdürrəzzaq əl-Kaşani]] kimi sufizm nəzəriyyəçisi olmamışdır. Buna baxmayaraq, daha sonrakı dövrdə yaşamış, müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərmələrinə baxmayaraq fəlsəfə, qnosis və teologiyanı birləşdirməyə çalışmış [[Qütbəddin Şirazi]] və [[Baba Əfzəl Kaşani]] kimi, İslam fəlsəfi fikrinin müxtəlif sahələrinə yaxşı bələd olan filosof və qnostik hesab edirlər.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=187|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-27|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live|quote=Nizami was not a philosopher like Farabi, ibn Sina and Suhrawardi or the expositor of theoretical Sufism like Ibn 'Arabi and 'Abd al-Razzaq Kashani. However he should be regarded as philosopher and a gnostic who had who had mastered various fields of Islamic thought which he synthesized in a way to bring to mind the tradition of the Hakims who were to come after him such as Qutb al-Din Shirazi and Baba Afdal Kashani, who, while being masters of various school of knowledge, attempted to synthesize different traditions of philosophy, gnosis and theology.}}</ref> === Şəxsi həyatı === [[Fayl:Nizami Ganjavi at shah's reception miniature.JPG|left|thumb|190px|<center>Nizami Gəncəvi şahın qəbulunda, 1570-ci ilə aid miniatür, [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]</center>]] Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat saxlanılsa da, dəqiq bilinir ki, o, saray şairi olmamış, çünki bu halda dürüstlüyünü itirəcəyindən qorxmuş və ilk növbədə azad yaradıcılıq imkanı arzulamışdır.<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote="Usually, there is more precise biographical information about the Persian court poets, but Nizāmī was not a court poet; he feared loss of integrity in this role and craved primarily for the freedom of artistic creation." }}</ref> Buna baxmayaraq, Nizami əsərlərini müxtəlif sülalələrdən olan hökmdarlara həsr etmişdir. Məsələn, ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' poemasını Nizami, [[şirvanşah]]a, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasını isə [[Eldənizlər]]in rəqibi [[Ağsunqurilər]] sülaləsindən [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a ithaf etmişidr.<ref>{{cite web |author = K. A. Luther |date = December 15, 1987 |url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-maraga-also-called-ahmadilis-a-family-of-local-rulers-of-maraga-who-ruled-from-the-early-6th-12th-cent |title = ATĀBAKĀN-E MARĀḠA |work = |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-02 |lang = eng |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMIC6iR?url=http://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-maraga-also-called-ahmadilis-a-family-of-local-rulers-of-maraga-who-ruled-from-the-early-6th-12th-cent |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = "Alāʾ-al-dīn of Marāḡa… He seems to have been a man of pronounced literary interests, since at his request the poet Neẓāmī Ganǰavī composed the Haft peykar". }}</ref> Nizami, bütün həyatı boyunca Gəncədə yaşamış və üç dəfə evlənmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="… Nizami was brought up by an uncle. '''He was married three times''', and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."}}</ref> Şairin ilk və ən sevimli həyat yoldaşı Afaq adlı qıpçaq qul olmuşdur. Ona bir çox şerlər həsr edən Nizami, ''"ləyaqətli görünüşlü və gözəl ağıllı"'' adlandırmışdır. Afaq, Nizamiyə Dərbənt hakimi Dara Müzəffərəddin tərəfindən hədiyyə edilmiş, Nizami isə onu azad edərək evlənmişdir. 1174-cü ildə onların oğlan övladı dünyaya gəlmiş və şair oğlunu Məhəmməd adlandırmışdır. 1178-1179-cu illərdə ''"Xosrov və Şirin"'' poemasının tamamlanması zamanı Afaq vəfat etmişdir. Nizaminin sonrakı iki həyat yoldaşı da vaxtından əvvəl vəfat etmiş, onların hər birinin ölümü, şairin yeni epik poemasını tamamlaması ilə üst-üstə düşmüşdür ki, bu münasibətlə də Nizami yazmışdır: {{cquote|''İlahi, nəyə görə, mən hər poemaya görə bir həyat yoldaşı qurban verməliyəm''<ref>{{cite web |author = Iraj Bashiri |date = 2000 |url = http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami |title = The Teahouse at a Glance – Nizami's Life and Works |work = |publisher = |accessdate = 2010-09-06 |lang = |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMIxMmR?url=http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live }}</ref><ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="… '''He was married three times''', and '''in his poems laments the death of each of his wives,''' as well as proferring advice to his son Muhammad."}}</ref>}} Nizami, siyasi qeyri-stabillik və intensiv intellektual aktivlik dövründə yaşamışdır ki, bu da onun şerlərində və poemalarında əks olunmuşdur. Şairin himayədarları ilə qarşılıqlı münasibəti, əsərlərinin dəqiq yazılma tarixi haqqında məlumatlar yoxdur, bilinən tarixlər isə Nizamidən sonrakı dövrdə yaşamış təzkirəçilərin verdiyi məlumatlardan əldə edilmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|url=https://archive.org/details/haftpaykarmediev00niza|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4|quote="… Nizami … '''He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect'''; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."}}</ref> Hələ sağlığında Nizami böyük hörmət və izzət sahibi olmuşdur. [[Atabəylər]] dəfələrlə Nizamini saraya dəvət etmiş, lakin, şairin israrla imtina etmişdir, buna baxmayaraq, Nizamini müqəddəs hesab edən hökmdar ona beş min [[dinar]] və 14 kənd bağışlamışdır.<ref>{{cite web |author = |date = 2000 |url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17604010%26ct%3D0 |title = PREFACE |work = Lailî and Majnûn – Persian Literature in Translation |publisher = The Packard Humanities Institute |accessdate = 2011-01-31 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMJTOZL?url=http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17604010&ct=0 |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = In honour of Nizámi, it is related that Ata Beg was desirous of forming and cultivating an acquaintance with him, and with that view ordered one of his courtiers to request his attendance. But it was replied, that Nizámi, being an austere recluse, studiously avoided all intercourse with princes. Ata Beg, on hearing this, and suspecting that the extreme piety and abstinence of Nizámi were affected, waited upon him in great pomp for the purpose of tempting and seducing him from his obscure retreat; but the result was highly favourable to the poet; and the prince ever afterwards looked upon him as a truly holy man, frequently visiting him, and treating him with the most profound respect and veneration. Nizámi also receiv&shy;ed many substantial proofs of the admiration in which his genius and learning were held. On one occasion, five thousand dinars were sent to him, and on another he was presented with an estate consisting of fourteen villages. }}</ref> Dini inancına görə Nizami [[sünni]] müsəlman olmuşdur.<ref>E.E. Bertels (1962), Selected Works, Nizami and Fizuli, "the fact that unlike the Shia Iranians, "Nizami was righteous Sunni"", Oriental Literature</ref> Şairin doğum tarixi kimi, vəfat tarixi də mübahisəlidir. Nizaminin vəfat tarixini qeyd edən orta əsr bioqrafları bir-biri ilə 37 il (575—613/1180-1217) fərqi olan müxtəlif rəqəmlər göstərirlər. Hazırda dəqiq olan yeganə məlumat odur ki, Nizami XIII əsrdə vəfat etmişdir.<ref>{{cite encyclopedia |author = Chelkowski, P. |editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs |encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]] |title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad |publisher = Brill Academic Publishers |id = ISSN 1573-3912|quote=The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6), and as much as thirty-seven years about the date of his death (575—613/1180-1217). Now there is no doubt, however, that he died in the 7th/13th century, and the earlier dates must be discarded as erroneous. }}</ref> Nizaminin vəfat tarixinin hicri 605-ci ilə (miladi 1208/1209) uyğunlaşdırılması, Gəncədən tapılmış və Bertels tərəfindən nəşr edilmiş ərəb dilli kitabəylə əsaslandırılmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=370|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-28|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live}}</ref> Şairin vəfat tarixi ilə bağlı ikinci məlumat isə, Nizaminin ölümündən sonra ehtimal ki, onun oğlu tərəfindən yazılmış və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasının ''"[[İsgəndərnamə|İqbalnamə]]"'' adlı ikinci hissəsində antik filosoflar [[Platon]], [[Sokrat]] və [[Aristotel]]in ölümü ilə bağlı şerə əlavə edilmiş beytlərdir. Bu beytlərdə şairin yaşı müsəlman təqviminə əsasən göstərilmiş və buna uyğun olaraq da, onun vəfat tarixi hicri 598-ci (1201/1202) il kimi hesablanmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=369|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s|access-date=2017-06-28|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111351/https://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&hl=en|url-status=live}}</ref> {{cquote|müəllif=<small>[[Mikayıl Rzaquluzadə]]nin tərcüməsi</small>|''Altmış üç yaşından altı ay qədər<br>Keçmişkən, istədi eləsin səfər.<br>Keçmiş alimlərdən danışdı bütün,<br>O da onlar kimi yatacaq bir gün.'' }} == Yaradıcılığı == Nizami dövrü fars mədəniyyəti, qədim köklərə, əzəmət və dəbdəbəyə malik olması ilə məşhurdur. Davamlı olaraq, ölkə ərazisinə yürüş edən yadelli xalqların təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq, islamaqədərki fars mədəniyyəti, musiqi, memarlıq və ədəbiyyatda zəngin özünüifadə ənənələri formalaşdıraraq, özünü saxlamaq, qismən dəyişilmək və yad elementləri özünə uyğunlaşdırmaq xüsusiyyətinə malik idi. Nizaminin də sonuncu poemasını həsr etdiyi [[Makedoniyalı İskəndər]], [[İran mədəniyyəti|fars mədəniyyətinin]] əsirinə çevrilmiş çoxsaylı tarixi şəxslərdən biridir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"|url=https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4|date=1975|publisher=Metropolitan Museum of Art|location=New York|page=[https://archive.org/details/mirrorofinvisibl0000chel_g6q4/page/117 117]|pages=6|quote=The culture of Nizami’s Persia is renowned for its deep-rooted tradition and splendor. In pre-Islamic times, it had developed extraordinarily rich and exact means of expression in music, architecture, and daily life as well as in writing, although Iran, its center--or, as the poets believed, its heart--was continually overrun by invading armies and immigrants, this tradition was able to absorb, transform, and ultimately overcome foreign intrusion. Alexander the Great was only one of many conquerors, to be seduced by the Persian way of life.}}</ref> Nizami, Şərq mədəniyyətinin səciyyəvi məhsulu idi. O, islamaqədərki və islamdansonrakı [[İran]], həmçinin İran və [[Qədim dünya]] arasında körpü yaratmışdır.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title=Nezami's Iskandarnameh, Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|page=13|quote=Nizami was a typical product of the Iranian culture. He created a bridge between Islamic Iran and pre-Islamic Iran and also between Iran and the whole ancient world.}}</ref> Nizami Gəncəvi, Persiyanın periferiyası olan [[Qafqaz]]da yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, öz yaradıcılığında bütün fars mədəniyyəti üçün ənənəvi olan vahid dil və vətəndaş fikri ənənəsinə sadiq qalmış, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasında isə İranı ''"dünyanın ürəyi"'' adlandırmışdır<ref>{{cite book|last=Rypka|first=Jan|title=History of Iranian literature (перевод "Dějiny perské a tadžické literatury", Praha: ČSAV, 1956)|date=1968|publisher=Reidel Publishing Company|location=Netherlands|isbn=9027701431|page=929|pages=76|quote=The centripetal tendency is evident in the unity of Persian literature from the points of view of language and content and also in the sense of civic unity. Even the Caucasian Nizami, although living on the far-flung periphery, does not manifest a different spirit and apostrophizes Iran as the Heart of the World.}}</ref><ref>{{cite book|last=Escobar|first=Pepe|title=Globalistan: How the Globalized World is Dissolving into Liquid War|date=2007|publisher=Nimble Books|isbn=0-9788138-2-0, 9780978813826|page=368|pages=10|quote=… the great 12th century Persian poet Nezami, who in the famous Haft Peykar ("The Seven Portraits") wrote that "The world is the body and Iran is its heart".}}</ref><ref>{{cite web |url = http://ganjoor.net/nezami/5ganj/7peykar/sh5/ |title = هفت پیکر |author = نظامی گنجوی |date = |work = آثار سخنسرایان پارسی‌گو |publisher = |accessdate = 2011-02-10 |lang = fa |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMJxk6I?url=http://ganjoor.net/hafez/montasab/sh5/ |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = چونکه ایران دل زمین باشد: }}<blockquote>{{sitatın əvvəli}} {{oq|fa|همه عالم تن است و ایران دل : نیست گوینده زین قیاس خجل : چونکه ایران دل زمین باشد :دل ز تن به بود یقین باشد </blockquote>{{sitatın sonu}}</ref><ref>{{cite book|last=Ganjavi|first=Nizami|title=Haft Paykar: A Medieval Persian Romance|date=1995|publisher=Oxford University Press, J. S. Meisami (Editor)|location=USA|isbn=978-0-19-283184-2|page=368|pages=19|url=http://www.amazon.com/Haft-Paykar-Medieval-Persian-Classics/dp/0192831844/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1286217678&sr=1-1|accessdate=8 iyul 2017|archive-date=2023-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230805111950/https://www.amazon.com/Haft-Paykar-Medieval-Persian-Classics/dp/0192831844/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1286217678&sr=1-1|url-status=live|quote=The world is a body, Iran its heart, : No shame to him who says such a word : Iran, the world’s most precious heart, : excels the body, there is no doubt. : Among the realms the kings posses, : the best domain goes to the best. }}</ref><ref>{{cite web |url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17601040%26ct%3D11 |title = THE HAFT PAIKAR (THE SEVEN BEAUTIES) |author = NIZĀMĪ OF GANJA (Editor and translator – C. E. Wilson) |date = 1924(London) |work = Persian Literature in Translation |publisher = The Packard Humanities Institute |accessdate = 2010-10-04 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMKWFN9?url=http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17601040&ct=11 |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = The world entire is body, Persia, heart, : the writer shames not at this parallel; : For since that land’s the heart of (all) the earth : the heart is better than the body, sure*295. : Of these dominions which the rulers have : the best of places to the best accrue. }} Qeyd: <blockquote>295. '''The sense is apparently, "since Persia is the heart of the earth, Persia is the best part of the earth, because it is certain that the heart is better than the body.'''"</blockquote></ref>: {{cquote|müəllif=[[Məmməd Rahim]]in tərcüməsi<ref>{{cite book|last=Gəncəvi|first=Nizami|title=Yeddi Gözəl|date=Bakı|publisher=Lider nəşriyyatı, farscadan tərcümə: Məmməd Rahim, elmi redaktor: Xəlil Yusifli|location=2004|isbn=9952-417-07-X|page=337|pages=36|url=http://anl.az/el/n/ng_yeddi_gozel.pdf|accessdate=8 iyul 2017|archive-date=2022-03-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220303101534/http://anl.az/el/n/ng_yeddi_gozel.pdf|url-status=live}}</ref>|''İran, bir ürəkdir, bu aləm bədən,<br>Olmaz xəcalətli, belə söz deyən.<br>Çünki, ürəyidir bu yerin İran,<br>Ürək yaxşı olar bədəndən, inan!'' {{oq|fa|همه عالم تن است و ایران دل : نیست گوینده زین قیاس خجل : چونکه ایران دل زمین باشد :دل ز تن به بود یقین باش}}}} === Ədəbi təsir === Professor Çelkovskinin fikrincə, [[Firdovsi]]nin ''"[[Şahnamə]]"'' əsərini oxumaq Nizaminin sevimli məşğuliyyəti olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Chelkowski,|first=P.|title="Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami ela leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|quote="It seems that Nezami’s favorite pastime was reading Firdawsi’s monumental epic Shahnameh(The book of Kings)"}}</ref> [[Qətran Təbrizi]], [[Sənai]], [[Fəxrəddin Əsəd Gurgani]], [[Təbəri]] kimi müəlliflərin Nizami yaradıcılığıa təsir etmələrinə baxmayaraq, Firdovsi yaradıcılığı, şair üçün əsas ilham mənbəyi və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasının yazılması zamanı əsas mənbə olmuşdur. Nizami, öz əsərlərində, xüsusilə ''"İskəndərnamə"''nin girişində tez-tez ''"Şahnamə"''yə istinad edir. Belə hesab etmək olar ki, Firdovsinin əsərinə heyran olan Nizami, qarşısında həmin əsərə layiq olan epik poemalar yaratmaq məqsədi qoymuş və həmin poemalardan üçünün – ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'', "[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]" və ''"[[İsgəndərnamə]]"''<ref>{{cite book|last=Chelkowski,|first=P.|title="Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|quote="However, it was not Tabari directly, but Ferdowsi who was Nizami’s source of inspiration and material in composing Iskandarnameh. Nizami constantly alludes to the Shahnameh in his writing, especially in the prologue to the Iskandarnameh. It seems that he was always fascinated by the work of Firdawsi and made it a goal of his life to write an heroic epic of the same stature."}}</ref> – yaradılması üçün mənbə kimi ''"Şahnamə"''dən istifadə etmişdir. Nizami Firdovsini "həkim" – "müdrik", "daana" – "bilgin" və orator sənətinin "sözü təzə gəlin kimi bəzəyən" böyük ustadı adlandırmışdır. O, oğluna ''"Şahnamə"''ni oxumağı və müdrik insanın dəyərli fikirlərini yadda saxlamağı tövsiyə edirdi.<ref>{{cite book|last=Dr. Ali Asghar Seyed Gohrab|title="Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing"|date=Jun 2003|publisher=Brill Studies in Middle Eastern literature|pages=276}}</ref> [[Yevgeni Bertels]]in fikrinə görə isə, ''"Nizami öz əsərlərini Firdovsinin əsərindən üstün hesab edir"'', ''"palaz''"ı ''"ipəyə"'', ''"gümüş"''ü ''"qızıl"''a çevirdiyini bildirir.<ref>{{cite book|last=Бертэльс,|first=Е. Э.|title="Низами и Фирдоуси"|date=1981|location=Баку}}</ref> XI əsr fars şairi [[Fəxrəddin Əsəd Gurgani]]nin yaradıcılığı Nizami yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Poemaları üçün bir çox süjetləri Firdovsi yaradıcılığından alan Nizami, poeziya yazı sənəti, obrazlı danışıq və kompozisiya qurma texnikasını əsasən Gurganidən almışdır. Bu, ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'' poemasında, xüsusilə, Gurganinin ''"[[Veys və Ramin]]"'' poemasından əsas səhnənin təkrarı olan "Aşiqlərin mübahisəsi" səhnəsində açıq görünür. Bundan başqa, Nizami poemanı, Gurganinin də poemasını yazdığı həzəc bəhrində yazmışdır. Gurgani yaradıcılığının Nizami yaradıcılığına təsirini həm də ikincinin [[astrologiya]] elminə olan marağı ilə izah etmək mümkündür.<ref>{{cite book|last=Davis|first=Dick|title=VIS O RĀMIN| lang = en | archiveurl = http://www.webcitation.org/61HML4TpV | archivedate = 2011-08-28url=http://www.iranica.com/articles/vis-o-ramin|accessdate=25 sentyabr 2017|quote=The poem had an immense influence on Neẓāmi, who takes the bases for most of his plots from Ferdowsi but the basis for his rhetoric from Gorgāni. This is especially noticeable in his Ḵosrow o Širin, which imitates a major scene (that of the lovers arguing in the snow) from Vis o Rāmin, as well as being in the same meter (hazaj) as Gorgāni’s poem. Nezami’s concern with astrology also has a precedent in an elaborate astrological description of the night sky in Vis o Rāmin. Given Nezami’s own paramount influence on the romance tradition, Gorgāni can be said to have initiated much of the distinctive rhetoric and poetic atmosphere of this tradition, with the exception of its Sufi preoccupations, which are quite absent from his poem.}}</ref> İlk monumental əsəri olan ''"[[Sirlər xəzinəsi]]"''ni Nizami, [[Sənai]]nin ''"Hədiqət-ül-həqaiq"'' poemasının təsiri ilə yazmışdır.<ref>{{cite web |author = J.T.P. De Bruijn |date = December 15, 2002 |url = http://www.iranica.com/articles/hadiqat-al-haqiqa-wasariat-al-tariqa |title = ḤADIQAT AL-ḤAQIQA WA ŠARIʿAT AL-ṬARIQA |work = |publisher = Iranica |accessdate = 2010-09-06 |lang = en |archiveurl = https://www.webcitation.org/61HMLrrhP?url=http://www.iranicaonline.org/articles/hadiqat-al-haqiqa-wasariat-al-tariqa |archivedate = 2011-08-28 |url-status = live |quote = The Ḥadiqat al-ḥaqiqa is not only one of the first of a long line of Persian didactical maṯnawis, it is also one of the most popular works of its kind as the great number of copies made throughout the centuries attest. Its great impact on Persian literature is evidenced by the numerous citations from the poem occurring in mystical as well as profane works. It has been taken as a model by several other poets, including Neẓāmi, ʿAṭṭār, Rumi, Awḥadi, and Jāmi. }}</ref><ref>JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis(Routledge) 1997 pp 97:<blockquote>The first poet who frankly acknowledged his indebtedness to Sanai as a writer of a didactical Masnavi was Ilyas ibn Yusuf Nizami of Ganja (1141–1209).</blockquote></ref>. == Əsərləri == === Xəmsə === ==== ''[[Sirlər xəzinəsi]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Khamseh Nizami 001.jpg | izah1 = <small><center>''"[[Sultan Səncər]] və qoca qarı"'' hekayətinə <br>[[Sultan Məhəmməd]] tərəfindən çəkilmiş<br> miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]],<br> 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center></small> | miqyas1 = 230 | şəkil2 = İki rəqib alimin hekayəti.JPG | izah2 = <center>''"İki rəqib alimin hekayəti"'' çəkilmiş miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]], 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center> | miqyas2 = 200 }} Sirlər xəzinəsi Nizami Gəncəvinin ilk iri həcmli əsəridir . Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında didaktik poema janrının ən qiymətli nümunələrindən biri olan<ref>Nizami Gəncəvi – Sirlər Xəzinəsi, Önsöz, Bakı, 2004</ref> bu əsər şairin yaradıcılığında epik şeir sahəsində ilk qələm təcrübəsi idi. Əsər hicri tarixilə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimilə 1174-1175-ci illərə uyğun gəlir. "Sirlər Xəzinəsi" zahirən Nizamiyə qədər Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan didaktik əsərlər silsiləsinə daxildir. Mövzuca, məqsədcə müəyyən dərəcədə ''"Kəlilə və Dimnə", "Qutadqu bilik", "Hədiqətül-həqiqə", "Siyasətnamə", "Qabusnamə", "Cəhar məqalə"'' və sair kimi əsərlərə yaxın olan "Sirlər Xəzinəsi" həm də onlardan fərqlənir. Nizami sanki özünəqədərki didaktik ədəbiyyatı yekunlaşdırıb ona daha yüksək [[Humanizm|humanist]]<ref name="Huseynov171">X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 171</ref> və [[Demokratiya|demokratik]]<ref name="Huseynov171" /> istiqamət vermişdir. Nizami Gəncəvi "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən özünə qədər şərq ədəbiyyatında sabitləşmiş bir sıra ənənələri təkmilləşdirərək orijinal mövqedən çıxış etmişdir. Həmin cəhət birinci dəfə hind alimi Ə. A. Əhmədin diqqətini cəlb etmişdir. O, qeyd edir: ''"Xacə Nizami Gəncəvi qədim üslubu dəyişərək məsnəvi deməkdə yeni bir tərz ixtira edib, sözü bəzəmiş və birinci olaraq o, bu nazik, çətin yolla getməklə namünasib sözün sir-zibilini, xoşagəlməz, daş-kəsəkli və bəyənilməz qafiyələri bu yoldan təmizləyərək, şer mülkünü nizama salmışdır."'' <ref>Ağa Əhməd – Həft Asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 37 – 38</ref> Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ndə əsas mətləbə başlamazdan əvvəl tövhid, nət, merac, əsərin ithaf edildiyi şəxsə xitab, kitabın yazılması səbəbi və sonda xətmi-kitab, habelə hər bir nəzəri məqalətə aid yalnız bir didaktik hekayə vermək kimi formaları ədəbiyyata gətirməklə didaktik poema janrını forma cəhətdən təkmilləşdirmişdir. Fars dəri dilində Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"nə kimi [[əruz vəzni]]nin səri bəhrində ayrı-ayrı beytlər olsa da,<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 173</ref> böyük həcmli didaktik poemalarda bu bəhrdən istifadə edilməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. "Sirlər Xəzinəsi"ndən əvvəl yazılmış didaktik poemalar isə Əruzun Həzəc bəhrində yazılmışdır. Nizaminin xəmsəsində külli miqdarda atalar sözlərindən, zərbi-məsəllərdən, aforizm və idiomatik ifadələrdən istifadə etmiş və öz əsərinin bədii dəyərini artırmışdır. Həm də onun xalq yaradıcılığından, folklordan aldığı ifadələr, əsasən Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuşdur. Elə buna görə də, [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan xalqının]] adət və ənənələrini, dil və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən "Sirlər xəzinəsi"ndə aforizm və zərbi-məsəllərlə ifadə edilmiş dərin mənanı tamamilə qavramaq qeyri-mümkündür.<ref>X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 28</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin bədii dilindən danışarkən göstərir ki, şair bu əsərində bədii sözün bütün həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edir. Buna görə də, "Sirlər Xəzinəsi"ni dərindən başa düşmək üçün hərtərəfli, universal biliyə malik olmaq lazımdır. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bir sıra beytlərinin Qərb və Şərq tədqiqatçıları tərəfndən doğru şərh edilmədiyini göstərmiş, dərin mənalı aforizmlərlə ifadə edilmiş beytləri açıb təhlil etmişdi.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 137 – 199</ref> Bununla birlikdə Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"ndə çətin anlaşılan təşbih və tərkiblərin işlədildiyini, şairin əsərin dilini bilərəkdən çətinləşdirdiyini qeyd edir. "Sirlər Xəzinəsi" xalq yaradıcılığından gələn çoxmənalı ifadələrlə, idiomlarla, frazeoloji birləəşmələrlə zəngin olduğu üçün onun dərin mənasını başa düşmək doğrudan da bəzi çətinliklər törədir. Y. E. Bertelsin poemanın dili haqqındakı mülahizələri onu bu nəticəyə gətirir ki, "Sirlər Xəzinəsi" sadə xalq kütlələri üçün deyil, yüksək savadlı zadəgan təbəqə üçün yazılmışdır.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 200 – 201</ref> [[Həmid Araslı|H. Araslı]] "Sirlər Xəzinəsi"nin əsas ideya və mövzusunun ədalət və əmək mövzusu olduğunu, ümumiyyətlə bu mövzuda dövrün mühüm ictimai-siyasi və əxlaqi məsəllərinin öz əksini tapdığını qeyd edir.<ref>H. Araslı – Sirlər Xəzinəsi (müəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1947, səh. 3-11</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin mövzusundan danışdıqda əsərin əsasında şairin ədalət və əmək haqqında fikirləri, verilən sözün üstündə durmaq, rəhmli olmaq, qızıla nifrət, həqiqi dostluq kimi əxlaqi məsələlərin durduğunu göstərmişdir.<ref>Е. Э. Бертельс – "Сокровищница тайн" (передисловие), Низами Гянджеви, Сокрови Сокровищница тайнщница тайн, Москва, 1959, səh. 11</ref> F. Qasımzadə "Sirlər Xəzinəsi"nin ayrı-ayrı məqalələrində qoyulmuş mövzu və ideyaları əsasən ədalət, əmək və əxlaq kimi üç istiqamətdə qruplaşdırıb təhlil etməyin mümkün olduğunu qeyd edir.<ref>F. Qasımzadə - "Məxzən-ül-əsrar" əsəri haqqında, (Müqəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1940, səh. 5</ref> ==== ''[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Nushabe Iskander.jpg | izah1 = <small><small><center>''"[[Şapurun Xosrovun rəsmini Şirinə göstərməsi]]"'',<br> 1439–1543, [[Mirzə Əli]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small> | miqyas1 = 218 | şəkil2 = Xosrov və Şirin qızların söylədiyi əfsanələri dinləyərkən.JPG | izah2 = <small><center>''[[Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri]]'',<br> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas]],<br> [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small> | miqyas2 = 235 }} Xosrov və Şirin Nizami Gəncəvinin ikinci poemasıdır. Əsər 1180-ci ildə [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami Gəncəvi, bu əsəri [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə]] (1173–1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178–1194) və [[Qızıl Arslan]]ın (1186–1191) da adları çəkilir. Əsərin süjetinin əsasında [[Sasanilər|Sasani]] şahnı [[II Xosrov]] Pərviz (590-628) və onun həyat yoldaşlarından biri olan [[Şirin]] haqqında şərqdə geniş yayılmış "''[[Xosrov və Şirin]]''" əfsanəsi durur. Hələ Nizamidən çox qabaq "Xosrov və Şirin" dastanını ilk dəfə [[Firdovsi]] (X əsr) "[[Şahnamə]]"nin tərkibində nəzmə çəkmişdir. Lakin Firdovsi əsərinin içində epizodik bir səhnə yaratmaqla "Xosrov və Şirin" dastanına yüngülcə toxunmuşdur. Bu mövzunu geniş planda işləməyi Nizami Gəncəvi öz öhdəsinə götürmüş və ilk dəfə "Xosrov və Şirin" mövzusunda məsnəvi yazmışdır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə isə Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin"i Fəxrəddin Əsəd Gurganinin "[[Veys və Ramin]]" poemasının müstəqim təsiri altında yazmışdır.<ref name="ReferenceA">Müctəba Meynəvi, Vis və Ramin, "Söz" dərgisi, 6-cı il,nömrə 1, ; Fəxrəddin Əsəd Gurgani, Vis və Ramin Məhəmməd Cəfər Məhcubun səyi ilə, müqəddimə, 1959</ref><ref name="iranica1">Dick Davis (January 6, 2005), "Vis o Rāmin", in: ''[[İranika Ensiklopediyası]] Online Edition''. Accessed on 01 iyun 2014.[http://www.iranicaonline.org/articles/vis-o-ramin] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140221204951/http://www.iranicaonline.org/articles/vis-o-ramin|date=2014-02-21}}</ref> [[İran]]da "Xosrov və Şirin"in elmi tənqidi mətnini [[Vəhid Dəstgerdi]] hazırlayıb nəşr etdirmişdir.<ref>Vəhid nəşri, Tehran, 1313</ref> Vəhid Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə otuz qədim və mötəbər əlyazmasının müqayisəsi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Bu nüsxələr 1300-1689-cu illər arasında yazılmışdır. Bu və digər cəhətlərinə görə Vəhid Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə poemanın ən etibarlı nüsxələrindən biri hesab edilir.<ref>Beqdeli, 224-226</ref> əstgerdinin tərtib etdiyi nüsxədə poemanın misralarının sayı 12508-dir. Digər mühüm mənbə olan L. A. Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədə <ref>Lev Aleksandroviç Xetaqurovun nəşri, Bakı, 1960</ref> misraların sayı 12330-dur. Xetaqurovun tərtib etdiyi elmi-tənqidi mətn dünyanın məşhur kitabxanalarında saxlanılan on ən qədim, etibarlı nüsxə əsasında tərtib olunmuş, habelə Dəstgerdinin nəşrindən də istifadə edilərək dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədən 278 misra artıqdır. "Xosrov və Şirin" poeması Nizami Gəncəvi [[Xəmsə]]sinin ən maraqlı əsərlərindən biri olsa da, sırf bu əsərin tədqiqinə həsr edilmiş tədqiqatlar olduqca azdır. Bu sahədə Q. Beqdeli və Q. Əliyevin əsərləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. [[İran]] alimlərindən Vəhid Dəstgerdi ilk dəfə şairin əsərlərinin mükəmməl elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb nəşr etdirmiş, həmçinin Nizami əsərlərində çətin anlaşılan sözlərin lüğətini tərtib etmişdir. Lakin, əsərlərin elmi təhlili ilə məşğul olmamışdır. İran alimlərindən Nizami əsərlərinin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirəni ''"Əhvalo asare-qəsaedo qəzəliyyate-Nizami Gəncəvi"'' əsərinin müəllifi Səid Nəfisidir. Müəllif bu əsərində əsasən Nizaminin dövrü, əsərlərini kimə həsr etməsi haqqında fikirlər söyləsə də, şairin bütün poemalarının yığcam təhlilini də vermişdir. Səid Nəfisi əsasən "Xosrov və Şirin" poemasının əxlaqi-didaktik xüsusiyyətlərindən danışmış, siyasi-ictimai və fəlsəfi əhəmiyyətindən bəhs etmiş, lakin, obrazların təhlilinə diqqət yetirməmişdir.<ref>Səid Nəfisi. Nizami Gəncəvi həyatı, əsərləri, , qəsidələri, qəzəlləri. Tehran , şəmsi 1338</ref> Digər İran alimi, ''"Nizami şairi-dastansəra"'' əsərinin müəllifi Əli Əkbər Şəhabi şairin yaşadığı dövr və yaradıcılığı haqqında məlumat verməklə bərabər, sələfləri ilə müqayisədə Nizaminin əsərlərinin təhlili üzərində daha çox dayanıb, Xəmsənin bütün qəhrəmanlarının qısa səciyyəsini vermişdir. 1954-cü ildə [[Qahirə]]də [[Misir]] alimi Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneynin ''"Nizami əl-Gəncəvi"'' adlı monoqrafiyası nəşr edilmişdir.<ref>Nizami Gəncəvi. Doktor Əbdülnəim Məhəmməd Hüseyn. Qahirə, 1373 h., 1954&nbsp;m.</ref> Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneyn sələflərinə nisbətən "Xəmsə" haqqında daha geniş fikir söyləmiş, hər poema üzərində ayrıca dayanaraq, onların təhlilini vermişdir. "Xosrov və Şirin" poeması haqqında fikir söyləyən Sovet alimlərindən [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] Nizami yaradıcılığı haqqında bir neçə tədqiqat əsərinin müəllifidir. Bertels özünün ayrı-ayrı əsərlərində "Xosrov və Şirin" poemasının ideya məzmunundan bəhs etmişdir. Bertels [[II Xosrov|Xosrov]], [[Şirin]] və [[Fərhad]] obrazlarının əsas səciyyələri barədə çox yığcam fikir söyləyib, əsərin digər surətlərindən də qısa şəkildə bəhs etmişdir.<ref>Y. E. Bertels –Nizami. Həyatı və yaradıcılığı, Bakı, 1941</ref><ref>Е. Э. Бертелс – Низами. Творческий путь поэта, М., 1956</ref> ==== ''[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Ağa Mirək - Məcnun səhrada.jpg | izah1 = <small><small><center>''"[[Məcnun heyvanlar arasında]]"'',<br> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas|Ağa Mirək]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small> | miqyas1 = 240 | şəkil2 = Layla and Majnun2 without color profile.jpg | izah2 = <small><center>''Leyli və Məcnunun bir-birini görərək huşunu itirməsi'', 1550–1560, <br> [[Konqres Kitabxanası]].</center></small> | miqyas2 = 190 }} Leyli və Məcnun Nizami Gəncəvinin üçüncü poemadır. ''"[[Leyli və Məcnun]]"'' mövzusunda məsnəvi yazmağı 1188-ci ildə Nizami Gəncəviyə XXI [[Şirvanşah]] olan [[I Axsitan]] məktub göndərməklə sifariş etmişdi.<ref name="Aliyev">{{cite book|title=Низами Гянджеви. Лейли и Меджнун. К 840-летию Низами Гянджеви. Перевод с фарси, предисловие и комментарии Рустама Алиева. / Редактор А. В. Старостин|date=1981|publisher=Элм|location=Баку|page=388|pages=8}}</ref><ref name="Aşurbəyli143">{{cite book|last=Aşurbəyli|first=Sara|title=Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.)|date=1983|publisher=Элм|location=Баку|page=341|pages=143-144|quote=В это же время большую известность на всем Ближнем Востоке получил другой гениальный поэт Низами, написавший в 1188 г. по заказу Ахситана поэму "Лейли и Меджнун".}}</ref><ref name="Yamanaka">{{cite book|last=Yamanaka|first=Yuriko|title=The Desert as a Realm of Unbound Passion: Love and Madness in the Tale of Layla and Majnun // Cultural change in the Arab world / Edited by Tetsuo Nishio.|date=2001|publisher=Kokuritsu Minzokugaku Hakubutsukan|pages=149.|edition=№ 55|quote=The most famous Persian rendering of this tale is the epic romance ''Layla va Majnun'' by Nizami Ganjavi (1141–1209 A.D.). His ''Layla and Majnun'' (1188 A.D.) is the third work in his ''Khamza'' (Quintet, a collection of five great epic poems), and was written by the order of Akhsatan, a king of the Shirvan-shah dynasty.}}</ref><ref name="Suzuki">{{cite book|last=Suzuki|first=Michiko|title=Oral Tradition of Epic and Folktales|date=1980|publisher=National Museum of Ethnology|page=155|pages=103|edition=Music culture in West Asia|quote=Its popularization was accelerated by ''Layli Majnun'', a romantic epic of about 4,000 verses, composed in 1188 by Nizami, at the request of Akhsatan I of Azerbaijan.}}</ref> Ç. Sasanian I Axsitanın pomadan narazı qalmasını düşünür<ref name="Sasanian49">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=49}}</ref> və yazır: ''"Leyli və Məcnun poemasında Axsitanı razı salmayan cəhət, həmən "türki sifətlər" və "köhnə sözlər"dir ki, hökmdar məktubunda şairə xatırlatmışdı."''<ref name="Sasanian50">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=50}}</ref> A. Krımski isə yazır ki, ''"Nizami əsərinin türkobrazlığı həqiqətdə şirvanşah sarayının zövqünə uyğun olmamışdır."''<ref>{{cite book|last=Крымский|first=А.|title=Низами и его изучение|date=1947|location=Баку|isbn=178|edition="Низами" сб. статей}}</ref> "Leyli və Məcnun" poemasını Axsitanın bəyənməyib mükafatlandırmaması və şairin ölümünə qədər onun hardasa baxımsız qalması, ehtimal ki, XIII əsrin I yarısında poemanın yenidən redaktə olunmaq zərurətini yaratmışdır. Şirvanşahın əsərdəki əsatiri xüsusiyyətlərə, türk xarakterlərinə mənfi münasibəti nəticəsində poema sonradan redaktə edilərək dəyişdirilmişdir. Əsərdə üslub müxtəlifliyinin müşahidə edilməsi, müəyyən fəsillərdə nəzərə çarpan əlaqəsizlik, mətləbdən kənara çıxmaq, əsərin ümumi ideyasına zidd olan beyt və şerlərin yer tutması sübut edir ki, poemanı sənətkarlıq cəhətdən Nizamidən zəif olan bir şair redaktə etmişdir.<ref name="Sasanian50" /> Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının ilk elmi-tənqidi mətni [[İran]] alimi [[Vəhid Dəstgerdi]] tərəfindən 30 əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanaraq, 1934-cü ildə [[Tehran]]da nəşr edilmişdir. O, bu mətni hazırlayarkən, XIII–XVII əsrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarına əsaslanmışdır. Dəstgerdi əsərin mətninə yazdığı izahatında qeyd edir: ''"…bu gün "Leyli və Məcnun"un ən səhih nüsxəsi bizimkidir və bütün əlyazma və çap kitabları oxunmaq üçün faydasızdır."''<ref name="Dəstgerdi275">{{Harvnb|Dəstgerdi|1985|p=275}}</ref> Nizaminin "[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"unun mövcud çap nüsxələri içərisində V. Dəstgerdi nəşrindən sonra 1965-ci ildə [[AMEA]] [[Şərqşünaslıq İnstitutu]]nun əməkdaşları Ə. Ələsgərzadə və F. Babayevin çap etdirdikləri elmi-tənqidi mətni alimlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Akademik [[Yevgeni Bertels]]in redaktə etdiyi bu kitaba akademik Ə. Ə. Əlizadə müqəddimə yazmışdır.<ref name="Sasanian9">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=9}}</ref> Tənqidi mətn 10 əlyazması və V. Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə əsasında tərtib edilmişdir. İstifadə edilmiş əlyazmaların ikisi XIV əsrə aiddir və bunlar ən qədim nüsxə hesab edilir. Katib Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Sane tərəfindən 1361-ci ildə köçürülmüş və [[Fransa Milli Kitabxanası]]nda saxlanan nüsxə mətndə əsas götürülmüşdür.<ref name="Sasanian9" /> ''Leyli və Məcnun'' özünün ideya və məzmununa görə "[[Xəmsə]]"yə daxil olan digər poemalardan bütünlüklə fərqlənən orijinal bir əsərdir.<ref name="Sasanian67">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=67}}</ref> Y. Bertels və A. Boldırev "Leyli və Məcnun"u Nizami yaradıcılığında bir uçurum hesab edirlər. Onların fikrincə Nizami bu əsərində bütün yaradıcılığı boyu davam etdirdiyi siyasi, ictimai ideyalardan uzaq düşmüşdür. Y. Bertels yazır ki, ''""Leyli və Məcnun"da doğrudan da şairin, onu məşğul edən əsas fikirdən kənarda qalması zənn olunur…"''<ref>{{cite book|title="Nizami" (I kitab)|date=1940|publisher=Elm|location=Bakı|pages=175}}</ref> Bu fikri daha sonra A. N. Boldırev davam etdirərək yazır: ''"Leyli ilə Məcnunun məhəbbəti haqqındakı əfsanənin ciddi çərçivəsi Nizamiyə üçüncü əsərində mühüm siyasi motivləri nəzərə çarpdırmağa imkan verməmişdir…Ola bilsin ki, ancaq buna görə Nizami Şirvanşah Axsitanın sifarişinə könülsüz yanaşmışdır."''<ref>{{cite book|last=Болдырев|first=А.Н.|title=Низами. Вступительная статья к поэме и стихотворения Низами|date=1960|location=Москва|pages=22}}</ref> Nizami ''"Leyli və Məcnun"'' poemasında insanın mənəvi əsarətinə və məhəbbətin faciəsinə səbəb olan ictimai-dini ziddiyyətləti tənqid etmişdir.<ref name="Sasanian61">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=61}}</ref> ''"Leyli və Məcnun"''da ideya və məzmun iki əsas ədəbi priyom üzərində qurulmuşdur. Birinci halda Nizami iki gəncin faciəli məhəbbətini ictimai-dini şəraitlə əlaqələndirir. Əsərin bu hissəsində orta əsr həyat həqiqətlərinin güclü ifadəsi müşahidə edilir. İkinci halda isə, mövcud ictimai mühitdə insan səadətinin qeyri-mümkünlüyü fonunda yalnız maddi aləmi seyr edib ruhani aləmdəki əbədi gözələ qovuşmaq yolu ilə xoşbəxtliyə çatmağın mümkünlüyü göstərilir.<ref name="Sasanian62">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=62}}</ref> Poemaya belə bir nəzərlə yanaşdıqda iki Leyli və Məcnun və iki şərait görünür. Birincidə Leyli və Məcnun real, maddi insandır və buna görə də, mövcud ictimai şərait gerçək tarixi şəraitdir. Əsərin bu hissəsində Nizami hadisələri real zəmində təsvir edir. İkincidə isə Leyli və Məcnun məcazi obrazlar kimi təsvir olunurlar. Əsərin bu hissəsindəə təkcə insan sürətləri deyil, varlıq, şərait özü də məcazi baxımdan təcəssüm edilir. Bu cəhətdən əsərin ikinci hissəsində hadisələri ürfani məzmunda tərsim və tərənnüm edilmişdir. Həm də Nizami bu iki mühüm cəhəti əsərdə tam vəhdət halında birləşdirmiş, ikinci birincinin məntiqi davamı kimi verilmişdir. Poemanın birinci hissəsində cərəyan edən real hadisələr və real ictimai-tarixi zəmin üzərində inkişaf edən süjet əsərin sonuna doğru fəlsəfi-ürfani məzmun kəsb edir.<ref name="Sasanian62" /> ==== ''[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Folio from a Khamsa-c.jpg | izah1 = <small><small><center>''"Bəhram Gur Qara sarayda<br> Hindistan gözəlinin hekayəsini<br> dinləyərkən"'', 1548, [[Şiraz]] məktəbi, <br>Frir Sənət Qalereyası.</center></small></small> | miqyas1 = 170 | şəkil2 = Khamseh Nizami 002.jpg | izah2 = <center>''"Mahan tilsimli bağda"'', 1648, [[Buxara]] məktəbi, [[Rusiya Milli Kitabxanası]].</center> | miqyas2 = 222 }} Nizami Gəncəvinin dördüncü poemasıdır. Əsər 1197-ci ildə, [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami bu poemanı [[Ağsunqurlar sülaləsi]]ndən olan [[Marağa]] hakimi [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a həsr etmişdir. Poemanın adını hərfi şəkildə həm ''"Yeddi Portret"'', həm də ''"Yeddi Gözəl"'' kimi tərcümə etmək olar. Əsərin adında [[Metafora|metaforizm]] vardır. Nizami bilərəkdən söz oyunu edərək, əsərə bu cür iki anlamlı ad vermişdir.<ref name="iranica">François de Blois. [http://www.iranica.com/articles/haft-peykar Haft Peykar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111117034234/http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar |date=2011-11-17 }} (anql.) // Encyclopædia Iranica. — 15 dekabr 2002. — Т. XI. — С. 522–524.</ref> Əsərin süjetinin əsasında Sasani şahı [[Bəhram Gur]] (420–439) haqqında əfsanə durur. Poemanın demək olar ki, yarısı, qədim mifologiyaya uyğun olaraq hərəsi bir planetə və ya həftənin gününə uyğun rəngli saraylarda yaşayan yeddi gözəlin hekayələrindən ibarətdir.<ref name="Низами">[[Yevgeni Bertels|Бертельс. А. Е]]. [http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/113799/Низами Низами Гянджеви] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211128024753/https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/113799/%D0%9D%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B8 |date=2021-11-28 }} // [[Böyük Sovet Ensiklopediyası|Большая советская энциклопедия]]. — М.: Советская энциклопедия.</ref> Yeddi gözəl poeması [[Erotika|erotik ədəbiyyatın]] şah əsərlərindən biri olsa da, ciddi [[Əxlaq|mənəvi]] anlama malikdir.<ref name="Blois">François de Blois. [http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar Haft Peykar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180116201553/http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar |date=2018-01-16 }} // [[Encyclopædia Iranica]]. — 15 December 2002. — V. XI. — pp. 522–524.</ref> [[Əruz vəzni]]nin ''Xəfif'' bəhrində yazılan "Yeddi gözəl" poeması müxtəlif hesablamalara görə 4637–5136 beytdən ibarədir.<ref name="Энциклопедия ислама">Nizami Gandjawi (англ.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1995. — Т. VIII. — С. 79. — ISBN 9004098348.</ref> Əsərin tənqidi nəşrinə yazdığı ön sözdə [[Almaniya]] şərqşünası [[Hellmut Ritter]] ''"Yeddi gözəl"i "yeni fars ədəbiyyatının ən yaxşı və ən gözəl eposu"'' kimi təsvir edir və eyni zamanda ''"şərqi hind-avropa ədəbiyyatının ən vacib bədii əsərlərindən biri"'' olduğunu göstərir. Poemanı yazarkən Nizami müxtəlif qədim mənbələrdən istifadə edib ki, onların da arasında [[Firdovsi]]nin ''"[[Şahnamə]]"''si və şairin çoban və sadiq olmayan it haqqında hekayəni götürdüyü güman edilən [[Nizamülmülk|Nizam-əl-Mülkün]] ''"[[Siyasətnamə]]"''sini qeyd edirlər. Ola bilsin ki, Nizami yeddi gözəlin danışdığı novellaları da yazarkən hansısa daha qədim ədəbi abidələrdən yararlanmışdır, lakin, məlum olan qədim Şərq ədəbiyyat nümunələrinin heç biri ilə paralellər qurmaq mümkün olmamışdır. Nizami tərəfindən yazılmış hekayələr sonrakı dövrdə farsdilli ədəbiyyat, şərq ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatının inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Məsələn, dördüncü (slavyan) şahzadənin söylədiyi qəddar şahzadə haqqında hekayə qərbdə [[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Kruanın]] tərcüməsində "[[Turandot]]" adı ilə məşhur olsa da<ref>[[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Krua]] ''Les mille et jours'' (Paris, 1710–1712) adlı külliyyatını İran səfəri zamanı tərtib etmişdir. Turandot mövzusunun ən ilkin fars nəsr versiyası Ovfinin Nizaminin ölümündən qısa müddət sonra tərtib etdiyi "Hekayələr külliyyatı"ndadır.</ref>, müəllifin Nizami olduğu bilinməmişdir.<ref name="iranica" /> Poemanın tənqidi mətni [[Hellmut Ritter]] və [[Yan Rıpka]] tərəfindən on beş əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanmış və 1848-ci ildə [[Bombey]]də əldə edilmiş litoqrafiyalarla birlikdə 1934-cü ildə [[Praqa]]da hazırlanmış və həmin ildə [[İstanbul]]da nəşr edilmişdir.<ref name="iranica" /> Bu nəşr ciddi tekstual-tənqidi metodologiya əsasında hazırlanmış azsaylı klassik farsdilli mətnlərdən biridir: mütəxəssislər əlyazmaları "A" və "B" adlandırdıqlar iki qrupa bölmüşdür. Yalnız hər iki qrup əlyazmalarda yer alan beytlər orijinal hesab edilmişdir. "B" qrupunda yer alan əlyazmalar nəşr üçün əsas hesab edilmiş, "A" qrupunda yer alan əlyazmalardan əlavə olunmuş beytlər isə kvadrat mötərizələrlə işarələnmişdir. "A" qrupu üçün xarakterik olan beytlər tənqidi hissələrlə verilmişdir.<ref name="iranica" /> 1936-cı ildə [[İran]] alimi Vahid Dəstgirdi əsəri nəşr etdirmiş və bu nüsxə sonralar da bir neçə dəfə təkrarən nəşr olunmuşdur. Dəstgirdi ''"hicri 700–1000-ci illəri əhatə edən"'' on üç qədim əlyazma nüsxəsindən istifadə etmişdir.<ref>Рыпка Я. Опыт текстологического разбора первой главы поэмы "Хафт Пайкар" // Краткие сообщения Института народов Азии : Сборник памяти Е. Э. Бертельса. — М., 1964. — Т. 65. — С. 148.</ref> ==== ''[[İsgəndərnamə]]'' ==== {{Şəkillər albomu | yer = right | istiqamət = üfüqi | başlıq = | miqyas = | şəkil1 = Yar Muhammad al-Haravi - Alexander the Great and the Seven Philosophers, Including Aristotle, Socrates, and Plato - Walters W609372A - miniature.jpg | izah1 = <small><center>Yar Məhəmməd əl-Həravi - <br>''[[Makedoniyalı İsgəndər]] yeddi filosofun<br> əhatəsində'', 1516, Uolters Sənət Muzeyi.</center></small> | miqyas1 = 185 | şəkil2 = Bihhzad 003.jpg | izah2 = <center>[[Kəmaləddin Behzad]] - <br>''İsgəndərin su pərilərini görməsi'', 1479, [[Herat]], [[Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi|Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi]].</center> | miqyas2 = 230 }} İskəndərnamə, Nizami Gəncəvinin beşinci və sonuncu poemadır. Poema 1200–1203-cü illər arasında [[fars dili]]ndə yazılmışdır. "İskəndərnamə" poeması iki hissədən ibarətdir: birinci hissə "Şərəfnamə", ikinci hissə "İqbalnamə" adlanır. "Şərəfnamə" Azərbaycan Atabəylərindən Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə, "İqbalnamə" isə Mosul hakimi Məlik İzzəddinə ithaf edilmişdir. İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, epopeya da adlandırıla bilər.<ref name="Nəfisi 111-115" /> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir. Şair bu əsərdə ictimai-siyasi hadisələri fəlsəfi və bədii lövhələrlə işıqlandırmışdır. Poemada elmi-fəlsəfi məzmun yüksək bədii forma ilə birlikdə verilir ki, burada Nizami qələminin gücü özünü göstərir. [[Mirzə Fətəli Axundov|M. F. Axundov]] Nizami İskəndərnaməsini ''"həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm"'' adlandırır.<ref>M. F. Axundov – Əsərləri, II Cild, Bakı, 1951, səh. 220</ref> [[Firudin bəy Köçərli]] isə qeyd edir ki, Nizami kimi ''"fəsih, rəvan təb və şirin zəban şair dünya üzünə az gəlibdir."''<ref>F. Köçərli – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, I cild, I hissə, Bakı, 1925, səh. 65</ref> Ə. Abbasov qeyd edir ki, "İskəndərnamə" əzmun (bəzi sahələrdə) və forma cəhətdən Nizami yaradıcılığında müstəsna mövqe tutmaqla yanaşı, şairin başqa poemalarından üstünlük təşkil edir.<ref>Abbasov, səh. 149</ref> Səid Nəfisi isə qeyd edir ki, İskəndərnamə bədii cəhətdən şah əsər olmaqla yanaşı, şairin "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" və "[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]" poemalarına nisbətən ikinci dərəcəli əsərdir.<ref name="Nəfisi 111-115">S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 111–115</ref> "İskəndərnamə" tarixi-romantik poema olub, [[epopeya]] da adlandırıla bilər.<ref>Abbasov, səh. 151</ref> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir. Poema [[əruz vəzni]]nin mütəqarebe məqsur (məhzuf) bəhrində yazılmışdır.<ref>S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 108</ref> Saqinamə və müğənninamələr İskəndərnamədə bir yenilikdir. Şair hər dastanın məzmununu nəql etməzdən əvvəl, adətən, giriş xarakterli nəsihətnamə verir. Müəllifin digər poemalarında da bəzən həmin üsula rəayət edilsə də, ancaq İskəndərnamədə bu bir sistem şəklini alır. Nizami bir qayda olaraq hər epizodun sonunda yığcam nəticələr çıxarır. XIX əsrdən başlayaraq Nizaminin başqa əsərləri ilə yanaşı "İskəndərnamə" poeması da Avropada tanınmağa başlayır. Məşhur şərqşünas Hammer "İskəndərnamə"dən 100-ə qədər beyti alman dilinə tərcümə edir. Avropa şərqşünaslarından Darmsteter, Ete, Yakob, Braun, Arberru, Miller və başqaları öz əsərlərinə "İskəndərnamə" poemasından qısa şəkildə bəhs edirlər. Macarıstan şərqşünası V. Baxer 1871-ci ildə Nizaminin həyat və yaradıcılığına aid yazdığı kitabında<ref>W. Bacher – Nizammis Leben und Werke, Leipzig, 1871</ref> Ceyms Darmesteter Şərqdə "İskəndərnamə" rəvayətindən danışarkən yeri gəldikcə Nizaminin əsərindən də bəhs edir. O, göstərir ki, Nizaminin İskəndəri peyğəmbər, Allahı sevən və [[İbrahim]]in nəvəsidir. Darmsteterin fikrincə, Nizaminin atəşgahların dağıdılmasına aid olan qədim mənbələrdən məlumatlı olduğunu demək çətindir.<ref>Darmesteter James – Essais orienteaux La Legende d’Alexandre Coup d’oeil sur d’historie du people juif, Paris, , səh. 245</ref> Ete Herman İskəndərin dirilik suyu ardınca zülmət dünyasına getməsi epizodunun fars mətninin almancaya tərcüməsini və şərhini vermişdir.<ref>Ete Hermann – Alexanders Zug sum Lebensquell im Land der Finsterniss Sitzungber d bayerisch, Akad. 1871, səh. 343–405</ref> O, özünün ''"Fars ədəbiyyatı tarixi"'' adlı başqa bir əsərində də yeri gəldikcə "İskəndərnamə" haqqında fikirlər söyləmişdir. Arberriyə görə "İskəndərnamə" Şairin dördüncü poemasıdır. Müəllif nədənsə "Şərəfnamə"ni (I hissə) "İqbalnamə", "İqbalnamə"ni (II hissə) isə "Xirədnamə" adlandırır.<ref>A. Arberry – Classical Persian Literature, London, 1958, səh. 126</ref> "İskəndərnamə" Nizami Gəncəvinin poemaları arasında elmi-tənqidi mətni olan ilk əsərdir. Akademik Ə. Əlizadə və F. Babayev tərəfindən hazırlanmış bu nəşr dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılan ən qədim on əlyazma əsasında tərtib edilmişdir.<ref>Abbasov, səh. 17–18</ref> === Lirikası === ==== Farsca divanı ==== {{Əsas|Nizami Gəncəvinin divanı}} '''Nizami Gəncəvinin divanı''' ({{dil-fa|دیوان از نظام گنجوی}}) — Nizami Gəncəvinin [[lirik]] əsərlərinin toplandığı [[Divan (ədəbiyyat)|divan]]. Mənbələrdə Nizami divanının 20.000 [[beyt]]ə yaxın olduğu göstərilsə də, onun çox kiçik bir hissəsi dövrümüzə çatmışdır. Bütün yaradıcılığı boyunca Nizami [[Xəmsə|epik əsərlərində]] Divanını xatırlatmış, lirik şeirləri və qəzəlləri ilə fəxr etmişdir. Şair qəzəllərindən birinin sonunda, [[Şirvanşah]] [[I Axsitan]]ı öz divanının sahibi adlandırır. Nizaminin lirik irsindən əldə olan nümunələr klassik şərq şeirinin ancaq üç şəklini – [[qəsidə]], [[qəzəl]] və [[rübai]] şəkillərini əhatə edir. Bu nümunələr şairin zəngin lirik irsinin çox az bir hissəsini təşkil etsə də, onlar sənətkarın lirik yaradıcılığının ümumi ideya istiqaməti, bədii xüsusiyyətləri haqqında danışmağa, müəyyən elmi nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir. Bu əsərlər göstərir ki, insan, onun həyatı, taleyi, arzu və istəkləri Nizami lirikasının əsas mövzusu olmuşdur. Nizami divanının öyrənilməsi daha gec başlanılsa da, şairin divanı haqqında hələ təzkirə müəllifləri müəyyən fikirlər söyləmişlər. [[Divan (ədəbiyyat)|Divan]]<nowiki/>ın bəzi hissələri müxtəlif orta əsr cüng və təzkirələrində yaşamışdır. Nizami divanının əldə edilmiş hissələri göstərir ki, o, özündən əvvəl yazıb-yaratmış [[Rudəki]], [[Nasir Xosrov]] Qubadyani, [[Sənai]], [[Ənvəri]], [[Qətran Təbrizi]] və [[Xaqani Şirvani|Xaqani]] kimi şairlərin mütərəqqi ənənələrini davam və inkişaf etdirmiş, poeziyanı həyata, insanın arzu və əməllərinə yaxınlaşdırmışdır. ==== Türkcə divanı ==== {{Əsas|Nizami Gəncəvinin türkcə divanı}} 2013-cü ildə Zəncan Universitetinin professoru, azərbaycanlı alim [[Hüseyn Türksoy]] [[Misir]]in [[Xədəviyyə kitabxanası]]nda, Nizami qovluğunda Nizami Gəncəviyə aid olduğu iddia edilən azərbaycanca-türkcə divan nüsxəsi tapmışdır. Prof. [[Sənan İbrahimov]] divana ön söz yazaraq, onu transliterasiya edib, nəşr etdirmişdir.<ref>{{cite news |title=Nizami Gəncəvinin Azərbaycan dilində divanı tapılıb – EKSKLÜZİV |author=Elmin Nuri |url=http://modern.az/articles/37052/1/ |publisher=modern.az |date=2013-04-09 |accessdate=2015-09-09 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150917180112/http://modern.az/articles/37052/1/ |archivedate=2015-09-17 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |title="Türkcə "Divan"ı Nizami Gəncəvi yox, onun adaşı yazıb" – YENİ İDDİA |author=Elmin Nuri |url=http://modern.az/articles/37597/1/ |publisher=modern.az |date=2013-04-20 |accessdate=2015-09-09 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150917190419/http://modern.az/articles/37597/1/ |archivedate=2015-09-17 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |title="Nizami türkcə şeirləri Gəncə ləhcəsində yazıb" |author= |url=http://www.azadliq.org/content/article/24957009.html |publisher=azadliq.org |date=2013-04-16 |accessdate=2015-09-18 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150917190635/http://www.azadliq.org/content/article/24957009.html |archivedate=2015-09-17 |url-status=live }}</ref> == Dünya səviyyəsində tanınması == 20 aprel 2012-ci ildə İtaliyanın paytaxtı Roma şəhərində Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və Azərbaycanın İtaliyadakı səfirliyinin iştirakı ilə Roma şəhərindəki məşhur "Villa Borghese" parkında Nizami Gəncəvinin abidəsinin açılışı olub. Abidənin açılışında Neapol Şərqşünaslıq Universitetinin professoru Mineli Bernardini çıxış edərək Nizami Gəncəvinin yaradıcılığını yüksək qiymətləndirib və Azərbaycanın Gəncə şəhərində dünyaya göz açan dahi şairin əsərlərini bütün dövrlər üçün əvəzsiz xəzinə adlandırıb. Professor bildirmişdir ki, dahi Nizaminin yaradıcılığı Azərbaycan xalqına xidmət etməklə yanaşı, digər xalqlar üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır. "Nizamini İtaliyada da yaxşı tanıyırlar", — deyən alim xalqımızın dahi oğlunun əsərlərinin italyan dilinə tərcümə edildiyini və sevildiyini, onun bütün yaradıcılığının bəşəri əhəmiyyət daşıdığını diqqətə çatdırib.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://gun.az/culture/35967 |access-date=2012-04-21 |archive-date=2012-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120422225200/http://gun.az/culture/35967 |url-status=dead }}</ref> == Adına kəsilmiş pul və poçt markaları == <gallery> 500 AZM 1993 both sides.jpg|500 [[Azərbaycan manatı]] Nezami Ganjavi 1 ruble.JPG|Nizami Gəncəvinin 850 illiyi münasibətilə buraxılmış SSRİ-nin 1 rublluq yubiley [[SSRİ rublu|monetası]] USSR stamp Nezami 1981 4k.jpg|Nizami Gəncəvinin adına SSRİ-nin [[poçt markası]] Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkə-üz.gif|Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkənin üz tərəfi Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkə-arxa.gif|Nizami Gəncəvinin xatirəsinə həsr olunmuş qızıl sikkənin arxa tərəfi </gallery> == Şeirləri əsasında musiqi əsərlər == [[Fayl:Elmira Şahtaxtinskaya. Nizami Gəncəvinin portreti.jpg|230px|thumb|right|[[Elmira Şahtaxtinskaya]] – Nizaminin portreti]] '''Romanslar''' * [http://www.youtube.com/watch?v=lZx_EZ4X-ek Bülbül] – musiqi: [[Üzeyir Hacıbəyov]] * [https://www.youtube.com/watch?v=5TIl7WgusEE Müslüm Maqomayev – Sənsiz] – musiqi: [[Üzeyir Hacıbəyov]] * [http://www.youtube.com/watch?v=P5HMnQLxwGQ Yaşar Səfərov – Gülüm] – musiqi: [[Fikrət Əmirov]] * [http://www.youtube.com/watch?v=91pTZEZ41Jw Bülbül – Gül camalın] – musiqi: [[Cahangir Cahangirov]] * Qəzəl (xor üçün). musiqi: [[Cahangir Cahangirov]] * Gözün aydın gözümə. musiqi: [[Tofiq Quliyev]] * Qəzəl. musiqi: [[İzzət Əliyeva]] * Qəzəl. musiqi: [[Hökümə Nəcəfova]] * Yarım gəldi. musiqi: [[Hökümə Nəcəfova]] * [http://www.youtube.com/watch?v=9L3-az0D6zo Mobil Əhmədov – Tez gəl]. musiqi: [[Hökümə Nəcəfova]] * Nə lazım. musiqi: [[Ağabacı Rzayeva]] * Könlüm. musiqi: [[Ağabacı Rzayeva]], [[Firəngiz Əlizadə]] * Cahanda. musiqi: [[Şəfiqə Axundova]] * Şövkət Ələkbərova – Necə səbir etsin. musiqi: [[Şəfiqə Axundova]] * Nə gözəl. musiqi: [[Şəfiqə Axundova]] * Vəslin həvəsi. musiqi: [[Ədilə Hüseynzadə]] * Sərvi xuramanım mənim. musiqi: [[Süleyman Ələsgərov (bəstəkar)|Süleyman Ələsgərov]] * Lütfiyar İmanov – Ey gözüm. musiqi: [[Qəmbər Hüseynli]] * Nizami oratoriyası. musiqi: [[Ramiz Mustafayev]] * Payız (xor üçün). musiqi: [[Qara Qarayev]] * Ey gül (xor üçün). musiqi: [[Cövdət Hacıyev]] * "Qəzəl" (soprano və simfonik orkestr üçün). musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]] * "Lirik poema" (soprano, 2 fleyta, fortepiano və simli orkestr üçün). musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]] '''Muğamlar''' * [http://mediateka.musigi-dunya.az/audio/nizami/yene_tovbe_mugam.mp3 Gülağa Məmmədov – "Yenə tövbə evimə" təsnif] * [http://mediateka.musigi-dunya.az/audio/nizami/gozum_aydin_mugam.mp3 Gülağa Məmmədov – "Gözün aydın gözümə" təsnif] '''Operalar''' * [[Xosrov və Şirin (opera)]] – musiqi: [[Niyazi]] '''Simfonik əsərlər''' * "Bəhram Gur" simfonik poeması – musiqi: [[Midhət Əhmədov]] * [[Leyli və Məcnun (balet)]] – musiqi: [[Qara Qarayev]] * [[Yeddi gözəl (balet)]] – musiqi: [[Qara Qarayev]] '''Nizamiyə ithaf''' * [[Nizami (opera)]] – musiqi: [[Əfrasiyab Bədəlbəyli]] * [[Nizami (balet)]] – musiqi: [[Fikrət Əmirov]] * [https://youtube.com/watch?v=nuBPRCU2ozM&t=8m16s '''VII Simfoniya''' (1993) – "Xəmsədən damlalar"] – musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]] * "Nizami haqqında dastan" oratoriya – qarışiq xor üçün – a capella – musiqi: [[Məmməd Quliyev (bəstəkar)|Məmməd Quliyev]], sözləri: [[Ələkbər Salahzadə]] == Haqqında olan ədəbiyyat == * ''Babayeva T.'' Nizami Gəncəvinin ədəbi irsində şəxsiyyət problemi. Bakı: 2000, 200 s. * ''Kərimli T.'' Nizami və tarix. Bakı: Elm, 2002, 241 s. * ''Əlibəyzadə E.'' Nizami və tariximiz. Bakı: 2004, 186 s. * ''Rzasoy S.'' Nizami poeziyası: Mif-tarix konteksti. Bakı: Ağrıdağ, 2003, 212 s. * ''Arzumanlı V.'' Nizami Gəncəvinin dünya şöhrəti. Bakı: Qartal, 1997. * ''Əhmədov Ə.'' Nizami-Elmşünaslıq. Bakı: 2001, 254 s. * ''Məmmədov C.'' [[s:Nizami Gəncəvinin vətəni və milliyyəti ilə əlaqədar bir sıra mübahisəli məsələlərə dair|Nizami Gəncəvinin vətəni və milliyyəti ilə əlaqədar bir sıra mübahisəli məsələlərə dair]]/ Sankt-Peterburq universitetinin "Xəbərləri". Seriya 13, buraxılış 1. Sankt-Peterburq, 2010. Səhifə. 106–116 * [https://az.wikisource.org/wiki/Nizami_G%C9%99nc%C9%99vi_v%C9%99_Az%C9%99rbaycan_xalq_yarad%C4%B1c%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1 Məmməd Ələkbərov. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan xalq yaradıcılığı.] Bakı: 2021. 130 s. * [https://az.wikisource.org/wiki/Nizaminin_t%C3%BCrkl%C3%BCy%C3%BC_v%C9%99_t%C3%BCrkl%C3%BCy%C9%99_m%C3%BCnasib%C9%99ti_Az%C9%99rbaycan_nizami%C5%9F%C3%BCnasl%C4%B1%C4%9F%C4%B1nda Əzizağa Nəcəfzadə. Nizaminin türklüyü və türklüyə münasibəti Azərbaycan nizamişünaslığında.] Bakı: 2019. 224 s. == Haqqında çəkilmiş filmlər == * 1941-ci ildə Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 800 illik yubileyi münasibəti ilə ''Nizami'' adlı qısametrajlı sənədli film çəkilmişdir. * 1982-ci ildə "[[Azərbaycanfilm]]" və "[[Mosfilm]]" kinostudiyalaranın birgə iştirakı ilə "[[Nizami (film)|Nizami]]" adlı tammetrajlı bədii film çəkilmişdir. Filmin rejissoru Eldar Quliyev olmuşdur, baş rolda Müslüm Maqomayev oynamışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Həmçinin bax == * [[Nizami işığında]] * [[Nizami Gəncəviyə Azərbaycanın milli şairi statusu verilməsi kampaniyası]] * [[Nizami Gəncəvinin əsərlərinin tərcümə və nəşrləri]] * [[Nizami krateri]] * [[Nizami Gəncəvi adına qızıl medal]] == Xarici keçidlər == {{Vikilər}} * [http://www.anl.az/el/emb/nizami/ Nizami Gəncıvi – 870] {{ref-az}} * [http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami Nizami, Jamal al-Din Ilyas]. A biography by Prof. Iraj Bashiri, University of Minnesota. * [http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/63_folder/63_articles/63_legendleyli.html The Legend of Leyli and Majnun] * [http://teleqraf.com/news/art/78651.html "Axsitan niyə mənə deyirdi farsca yaz, türkcə yox" – Nizami Gəncəviylə söhbət] [[Sərvər Şirin]]in heykəllərlə söhbət rubrikasından * [https://web.archive.org/web/20160401040705/http://www.azadliq.org/content/article/24331449.html Əjdər Ol: "Nizamini oxuyanda adamın gülməyi gəlir…"] {{Nizami Gəncəvi}} {{Azərbaycan ədəbiyyatı}} {{Azərbaycan filosofları}} {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Nizami Gəncəvi| ]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Fars dilində yazan şairlər]] [[Kateqoriya:Poçt markalarında şəxslər]] [[Kateqoriya:XII əsr şairləri]] d6wkf6f8pktpsr56qtv8nbi3qz6r16t 0 302357 7864536 4140893 2024-11-26T12:00:11Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864536 wikitext text/x-wiki {{Məscid}} '''Türkmənbaşı Ruhu məscidi''' ({{lang-tk|Türkmenbaşy Ruhy Metjidi}}) — Qıpçaqda yerləşən məscid. Türkmənistanın əsas, Mərkəzi Asiyada ən böyük və dünyanın ən böyük günbəzli məscididir. Təsisçisi və Türkmənistanın ilk prezidenti — Saparmurat Türkmənbaşının şərəfinə adlandırılmışdır. Məscid rəsmən 2004-cü ildə açılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Türkmənistan-qaralama}} [[Kateqoriya:Türkmənistan məscidləri]] [[Kateqoriya:2004-cü ildə yarananlar]] k5uopg6vb4apx5bvt5hurogokifrmej 7864547 7864536 2024-11-26T12:03:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:2004-cü ildə yarananlar]] silindi; [[Kateqoriya:2004-cü ildə tamamlanmış dini tikililər]] əlavə olundu 7864547 wikitext text/x-wiki {{Məscid}} '''Türkmənbaşı Ruhu məscidi''' ({{lang-tk|Türkmenbaşy Ruhy Metjidi}}) — Qıpçaqda yerləşən məscid. Türkmənistanın əsas, Mərkəzi Asiyada ən böyük və dünyanın ən böyük günbəzli məscididir. Təsisçisi və Türkmənistanın ilk prezidenti — Saparmurat Türkmənbaşının şərəfinə adlandırılmışdır. Məscid rəsmən 2004-cü ildə açılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Türkmənistan-qaralama}} [[Kateqoriya:Türkmənistan məscidləri]] [[Kateqoriya:2004-cü ildə tamamlanmış dini tikililər]] np2p6wzbhwleg2393etr954at7krjto 0 304290 7865442 7233070 2024-11-27T06:54:42Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:İran filoloqları]] əlavə olundu 7865442 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Əziz Dövlətabadi |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 1922 |doğum yeri = [[Təbriz]] |vəfat tarixi = 30.4.2009 |vəfat yeri = [[Təbriz]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Əziz Dövlətabadi''' ([[1922]], [[Təbriz]] - [[30 aprel]] [[2009]], [[Təbriz]]) — [[Cənubi Azərbaycan]] dilçisi, filoloqu. == Həyatı == Əziz Dövlətabadi [[1922]]-ci ildə [[Təbriz]] şəhərində anadan olmuşdu. [[Təbriz Milli Kitabxanası|Milli kitabxana]]nın rəisi vəzifəsində çalışmışdı. Əziz Dövlətabadi [[30 aprel]] [[2009]]-cu ildə vəfat edib. == Elmi fəaliyyəti == XX əsr İran Azərbaycanın alimi Əziz Dövlətabadi «Süxənvərani-Azərbaycan» («Azərbaycan şairləri») təzkirəsinin I cildində 352, II cildində 499 fars dilində yazan Azər¬baycan şairləri haqqında məlumat vermişdir. Əziz Dövlətabadinin «Qafqazın farsca yazan şairləri» təzkirəsində isə «Şimali Azərbaycanın Bakı, Ordubad, Gəncə, Naxçıvan şəhərlərində, o cümlədən Ermənistan, Dağıstan, Gürcüstanda yaşa-yan 228-dək farsca yazan azərbaycanlı» <ref>Hacıyeva A. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsində təzkirələrin rolu (dərs vəsaiti). Bakı, Nurlan, 2008, 80 s. səh.61</ref> şairlər haqqında bilgilər vardır. Əsər Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri olan X.Şirvani, Z.Şirvani, A.Bakıxanov, S.Ə.Şirvani, X.Natəvan, S.Nigari və başqalarının həyat və fəaliyyətləri haqqında dəyərli məlumatlar əldə etməyə imkan verir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == *[[Təbriz Milli Kitabxanası]] == Xarici keçidlər == {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Dilçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı dilçilər]] [[Kateqoriya:İran filoloqları]] [[Kateqoriya:Təbrizdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Təbrizdə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Şairlər məqbərəsində dəfn olunanlar]] [[Kateqoriya:Orta Şərq şairlərinin qaralamaları]] cwx8du80z3q0nom4fp8ym8icri76h5d 0 304878 7865719 5531023 2024-11-27T10:29:14Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] əlavə olundu 7865719 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Əli Volkan |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 1.1.1887 |doğum yeri = [[Nardaran]] |vəfat tarixi = 2.8.1981 |vəfat yeri = [[İstanbul]] <br/> {{TUR}} |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Əli Volkan''' ([[1887]], Nardaran - [[1981]], İstanbul, Türkiyə) — [[Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı]]nın nümayəndələrindən biri, folklorçu. == Həyatı == Əli Volkan 1887-ci ildə Nardaran kəndində dünyaya gəlmişdir. Kiçik yaşlarından bədii yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olmuşdur. Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsini böyük coşqunluqla, ruh yüksəkliyi ilə qarşılamış, duyğularını şerlərində ifadə etmişdir. Gəncə alayında hərbi xidməti borcunu yerinə yetirmişdir. Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra şeirlərini Əli Usta təxəllüsü ilə dərc etdirmişdir. Türkiyədə milli ruhlu şerləri siyasi mühacirətin nəşr etdiyi dərgilərdə çıxmışdır. Bu şerlərdə Azərbaycanın müstəqil dövlət olacağına dərin inam əksini tapmışdır. Azərbaycan bayatıları kitabını tərtib və nəşr etdirmişdir. 1981-ci il avqustun 2-də İstanbulda vəfat etmişdir. == Həmçinin bax == *[[Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı]] {{şair-qaralama}} [[Kateqoriya:Türkiyə şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı]] [[Kateqoriya:Gəncədə doğulanlar]] [[Kateqoriya:İstanbulda vəfat edənlər]] hwsmbilssap2lnnaubesfybjfyx09jg 0 305818 7865911 7862841 2024-11-27T11:47:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar elm xadimləri]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycanın əməkdar elm xadimləri]] əlavə olundu 7865911 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı}} {{Alim |adı = Məhəmməd Quliyev |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Məhəmməd_Quliyev.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 27.09.1943 |doğum yeri = [[Xanlıq (Qubadlı)|Xanlıq]], [[Qubadlı rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[riyaziyyat]] |elmi dərəcəsi = fizika-riyaziyyat elmləri doktoru |elmi adı = [[professor]] |iş yeri = [[Bakı Dövlət Universiteti]] |alma-mater = |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Mexanika-riyaziyyat fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Mexanika-riyaziyyat fakültəsi]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məhəmməd Quliyev''' (27 sentyabr 1943, [[Xanlıq (Qubadlı)|Xanlıq]], [[Qubadlı]])— fizika-riyaziyyat elmləri doktoru , professor. == Həyatı == 1943-cü il, sentyabrın 27-də [[Qubadlı]] rayonunun [[Xanlıq (Qubadlı)|Xanlıq]] kəndində anadan olub.1950-1959-cu illərdə Qubadlı rayonunun Xanlıq orta məktəbində oxuyub. 1959-1965-ci illərdə [[Bakı Dövlət Universiteti|BDU]]-nun Mexanika-riyaziyyat fakültəsinin əyani şö­bə­sin­də təh­sil alıb. 1965-1967-ci illərdə Qubadlı rayonunun Xanlıq orta məktəbində müəllim işləyib. 1959-1965-ci illərdə [[Bakı Dövlət Universiteti|BDU]]-nun Mexanika-riyaziyyat fakültəsinin əyani şö­bə­sin­də təh­sil alıb. 1974-cü ildən [[Bakı Dövlət Universiteti|BDU]]-da çalışır. == Əmək fəaliyyəti == 2008- h/h, professor, Diferensial və inteqral tənliklər kafedrası, Mexanika-riyaziyyat fakültəsi, BDU 2006-2008, dosent, Diferensial və inteqral tənliklər kafedrası, Mexanika-riyaziyyat fakültəsi, BDU 1995-2006, AHİK-nin sədri, BDU 1993-1995, dosent, Diferensial və inteqral tənliklər kafedrası, Mexanika-riyaziyyat fakültəsi, BDU 1982-1993, dosent, Həndəsə kafedrası, Mexanika-riyaziyyat fakültəsi, BDU 1976-1982, baş müəllim, Həndəsə kafedrası, Mexanika-riyaziyyat fakültəsi, BDU 1974-1976, müəllim, Həndəsə kafedrası, Mexanika-riyaziyyat fakültəsi, BDU 1970-1974, kiçik elmi işçi, AMEA-nın, Kibernetika İnstitutu 1965-1967, müəllim, Qubadlı rayonun Xanlıq orta məktəbi Apardığı dərslər: Riyazi fizika tənlikləri, İxtisas kursu (bakalavr üzrə), Elmin müasir problemləri (magistratura üzrə) 50 elmi məqalənin və bir kitabın müəllifidir == Təhsili və elmi dərəcə və elmi adları == 1959-1965, tələbə, Mexanika-riyaziyyat fakültəsi, BDU 1967-1970, aspirant, AMEA-nın, Kibernetika İnstitutu 1973, f.-r.e.n., «İkinci tərtib xüsusi törəməli diferensial tənlik üçün bəzi qeyri-klassik məsələlərə dair» 2006, f.-r.e.d., «Çox ölçülü parabolik və hiperbolik tənliklər üçün tərs sərhəd məsələlərinin tədqiqi» == Tədqiqat sahəsi == Xüsusi törəməli diferensial tənliklər üçün tərs məsələlər. == Beynəlxalq seminar, simpozium konfraslarda iştirakı == -1999, Sankt-Peterburq,Rusiya Dövlət Texniki Universiteti: «Riyazi modelləşmə vasitələri» -2001, Sankt-Peterburq,Rusiya: «Diferensial tənliklər və tətbiqi», üçüncü Beynəlxalq konfrans -2003, Sumqayıt, Azərbaycan: «Nəzəri və riyazi fizikanın tərs məsələləri», birinci Beynəlxalq konfrans -2003, Sankt-Peterburq,Rusiya: «Riyazi modelləşmə vasitələri»,dördüncü Beynəlxalq konfrans -2003,Tula,Rusiya: «Riyaziyyat, mexanika və informatikanın müasir problemləri» -2007, Bakı, Azərbaycan: «Akademik A.C.Hacıyevin 70 illik yubileyinə həsr olunmuş XIII Beynəlxalq konfrans» -2007,Naxçıvan, Azərbaycan: «Riyaziyyat mexanika və informatikanın müasir problemləri» Beynəlxalq simpozium -2008, Moskva, Rusiya: Akademik L.S.Pontryaqinin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş «Diferensial tənliklər və topologiya » Beynəlxalq konfrans -2008, Nalçik, Rusiya: «Qarışıq tip tənliklər, analiz və informatikanın müasir problemləri» Beynəlxalq simpozium == Seçilmiş əsərləri == '''1.'''Sonlu oblastda çoxölçülü xətti parabolik tənliklər sistemi üçün tərs sərhəd məsələsi. - Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2003. '''2.''' Sonlu oblastda çoxölçülü xətti parabolik tənlik üçün tərs məsələ. - Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının Riyaziyyat və Mexanika İnstitutu «Qeyri-xətti sərhəd məsələləri», Donetsk, 2004. '''3.''' Sonlu oblastda çoxölçülü hiperbolik tip inteqro-diferensial tənlik üçün tərs sərhəd məsələsi. - Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının Tətbiqi riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun əsərləri, Donetsk, 2004. '''4.''' Çoxölçülü parabolik və hiperbolik tənliklər üçün tərs sərhəd məsələlərinin tədqiqi. - Doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı, 2006. '''5.''' Sonlu oblastda çoxölçülü hiperbolik tənliklər sistemi üçün tərs sərhəd məsələsi. - Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2007. '''6.''' The multidimecional inverce boundaru vatue problems for liner systems ecluations huperbolik tupe in bounded domain. Матем.инс.им.В.А. Стеклова РАН Московский Гос.Университет им.М.В. Ломоносова, Международная конф. «Дифференциальные уравненияи топология» посвящ.100-летию со дня рожд. Л.С. Понтрягина, Москва,17-22 июня, 2008 г. '''7.''' Многомерная обратная краевая задача для параболико-гиперболическихх систем уравнений в огран. области. Международ.Российс. Азерб. Симпозиум «Уравнения смешан.типа и родств. пробл.анализа информ. Нальчик,12-17май, ст.99-100 '''8.'''Многомерная обратная краевая задача для систем параболических уравнений в ограниченной области. Вестник БГУ, №1, стр.27-35, 2009. '''9.'''Многомерная обратная краевая задача для систем параболических уравнений в ограниченной области. Международной Российско-Абхазский Симпозиум «Уравнения смешанного типа и родственные проблемы анализа и информатики», Нальчик-Ельбрус 17-22 май, стр.133-135, 2009. '''10.''' Multidimencional inverse boundary problem for the system of linear hyperbolic eduations in the bounded domaim. Of the third conqrecc of the world mathematical society of turkic countries Almaty, June 30 – Jule 4, 2009, Volume 1,p 210 '''11.'''Многомерная обратная краевая задача для системы уравнений третьего порядка в ограниченной области. AR-nin Təhsil Nazirliyi BDU-nun mexanika-riyaziyyat fakultəsi, Tələbələr, magistrantlar, aspirantlar və gənc tədqiqatçıların «Riyaziyyat və Mexanikanın Aktual problemləri» adlı ənənəvi Elmi konfransın materialları, (29-30 aprel 2010), Bakı, 2010, səh.64-66. '''12.''' Непрерывная зависимость решения многомерной обратной краевой задачи для систем линейных параболических уравнений в неограниченной области. Tələbələr, magistrantlar, aspirantlar və gənc tədqiqatçıların «Riyaziyyat və Mexanikanın Aktual problemləri» adlı ənənəvi Elmi konfransın materialları, (29-30 aprel 2010), Bakı, 2010, səh.66-67. '''13.''' Многомерная обратная краевая задача для системы гиперболических уравнений в ограниченной области. Tələbələr, magistrantlar, aspirantlar və gənc tədqiqatçıların «Riyaziyyat və Mexanikanın Aktual problemləri» adlı ənənəvi Elmi konfrans, Bakı, 2010, səh.63. '''14.''' Многомерная обратная задача для систем гиперболических уравнений в ограниченной области. Спектральная теория и ее приложения тезисы Международной конференции, посвященной 80-летнему юбилею академика Ф.Г.Максудова, Баку, 2010, стр.192-194 '''15.'''Многомерная обратная задача для систем гиперболических уравнений. Технологии и методики в образовании. Научно – технический журнал. № 1, 2010, Воронеж 2010, стр.14-22. '''16.'''Multidimensional inverse boundary value problem for the system of hyperbolic equations in the bounded domain. The Third International Conference “Problems of Cybernetics and Informatics”, Volume III, September 6-8, 2010, Baku, Azerbaijan, pp.&nbsp;292–295. '''17.''' Многомерная обратная краевая задача для параболико-гиперболическихх систем уравнений в огран.области.Международ.Российс. Азерб. Симпозиум «Уравнения смешан.типа и родств. пробл.анализа информ. Нальчик,12-17май, ст.99-100 '''18.'''Многомерная обратная краевая задача для систем параболических уравнений в ограниченной области. Вестник БГУ, №1, стр.27-35, 2009. '''19.''' Многомерная обратная краевая задача для систем гиперболических уравнений в ограниченной области . BDU-nun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2009, səh.50-51. '''20.''' Многомерная обратная краевая задача для систем параболических уравнений в ограниченной области. Международной Российско-Абхазский Симпозиум «Уравнения смешанного типа и родственные проблемы анализа и информатики», Нальчик-Ельбрус 17-22 май, стр.133-135, 2009. '''21.''' Многомерная обратная краевая задача для полулинейных параболико-гиперболических систем уравнений в ограниченной области. Тезисы Международной конференции по математике и механике посвященной 50-летию Института Математика и Механика НАН Азербайджана, стр.177-178, Баку, 2009. '''22.''' Многомерная обратная краевая задача для систем линенйх параболических уравнений в неограниченной области .BDU-nun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2009, səh.50-52. '''23.'''Multidimencional inverse boundary problem for the system of linear hyperbolic eduations in the bounded domaim. Of the third conqrecc of the world mathematical society of turkic countries Almaty, June 30 – Jule 4, 2009, Volume 1,p 210 '''24.''' Многомерная обратная краевая задача для системы уравнений третьего порядка в ограниченной области. AP-nin Təhsil Nazirliyi BDU-nun mexanika-riyaziyyat fakultəsi, tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2010, səh.64-66. (29-30 aprel 2010) '''25.''' Непрерывная зависимость решения многомерной обратной краевой задачи для систем линейных параболических уравнений в неограниченной области.Tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2010, səh.66-67. (29-30 aprel 2010) '''26.''' Многомерная обратная краевая задача для системы гиперболических уравнений в ограниченной области. Tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2010, səh.63. '''27.''' Многомерная обратная задача для систем гиперболических уравнений в ограниченной области. Спектральная теория и ее приложения тезисы Международной коеференции, посвященной 80-летнему юбилею академика Ф.Г.максудова, Баку, 2010, стр.192-194 '''28.''' Многомерная обратная задача для систем гиперболических уравнений. Технологии и методики в образовании. Научно – технический журнал. № 1, 2010, Воронеж 2010, стр.14-22 '''29.''' Multidimensional inverse bouhdary value problem fer the system of hyperbolic equations in the bounded domain. The Third International Conference “Problems of Cybernetics and Informatics”/ Valume III, September 6-8, 2010, Baku, Azerbaijan, pp.&nbsp;292–295 '''30.''' On the Multidimensional inverse boundaru value problem for the system of hyperbolic equations. Turkic world mathematical society. Book of Abstrakts. IV congress of the Turkic world mathematical society 1-3 Jule 2011, Baku, Azerbaijan, pp.&nbsp;194–195 '''31.''' Multidimensional inverse boundary value problem for a system of hyperbolic equations. Applications and Applied mathematics AAM An International Journal volume 6 Issue 11 June 2011, Pp/2094-2109 '''32.''' Многомерная обратная краевая задача для системы гиперболических уравнений в ограниченной области. Национальная Академия наук Украины. Инс.прикладной математики и механики. «Нелинейные грничные задачи» том 20 (20211), С.91-103 '''33.''' Многомерная обратная краевая задача для квазилинейной системы гиперболических уравнений в ограниченной области. Фуекциональный анализ и его приложения. Материалы международной конфренции посв. 100- летнему юбилею акад.З.И.Халилова, Баку 2011, стр.209-212 '''34.''' Многомерная обратная краевая задача для параболо-гиперболический уравнений в ограниченной области. Материалы международной конфренции посв.870-летию великого поэта и философа Низами Гянджеви «Математические теории, проблемы их применения и обучения», 23-25 сентября, Гяндже- 2011, с. '''35.''' Многомерная обратная краевая задача для системы квазилинейных параболических уравнений в ограниченной области. Tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2011, səh.76-77. (28-29 aprel) '''36.''' Многомерная обратная задача для систем линейных параболических уравнений в неограниченной области. Tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2012, səh.111. (30-31 may) '''37.''' Непрерывная зависимость многомерной обратной краевой задачи для системы квазилинейных параболических уравнений в ограниченной области. Tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2012, səh.113. (30-31 may) '''38.''' Многомерная обратная задача для квазилинейных параболических уравнений в ограниченной области. Tələbə, magistr, aspirant və gənc tədqiqatçıların “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı elmi konf.materialları, Bakı-2012, səh.115. (30-31 may) '''39.'''Многомерная обратная задача для систем линейных параболических уравнений в неограниченной области. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Bakı Dövlət Universiteti, BDU-nun Hesablama riyaziyyatı kafedrasının 50 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrans, Bakı-2012, səh.159, (15-16 noyabr) '''40.''' Многомерная обратная краевая задача для систем уравнений Клейна-Гордона.Bakı Unibresitetinin xəbərləri, Fizika-Riyaziyyat elmləri seriyası, 1,2012, səh.13-23. '''41.''' Непрерывная зависимость решения многомерной обратной задачи для квазилинейных параболических уравнений в ограниченной области. Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı respublika elmi konf.mater., s.159, 07-08.may, 2013 '''42.'''Многомерная обратная краевая задача для квазилинейной псевдо гиперболического уравнения в ограниченной области. Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı respublika elmi konf.mater., s.160, 07-08.may, 2013 '''43.''' Многомерная обратная краевая задача для линейной системы гипер-болических уравнений в ограниченной области. Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı respublika elmi konf.mater., s.162, 07-08.may, 2013 '''44.''' Непрерывная зависимость решения многомерной обратной задачи для квазилинейных гиперболических уравнений в ограниченной области. Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 91 illik yubileyinə həsr olunmuş “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı respublika elmi konf.mater., s.91, 12-13.may, 2014 '''45.''' Непрерывная зависимость решения многомерной обратной задачи для квазилинейных псевдогиперболических уравнений в ограниченной области .Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 91 illik yubileyinə həsr olunmuş “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı respublika elmi konf.mater., s.96, 12-13.may, 2014 '''46.'''Непрерывная зависимость решения обратных задач для системы гиперболических уравнений в ограниченной области.Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 91 illik yubileyinə həsr olunmuş “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı respublika elmi konf.mater., s.94, 12-13.may, 2014 '''47.'''Многомерная обратная задача для квазилинейных гиперболических уравнений в ограниченной области .Azərbaycanın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 91 illik yubileyinə həsr olunmuş “Riyaziyyat və Mexanikanın aktual problemləri” adlı respublika elmi konf.mater., s.92, 12-13.may, 2014 == Kitablar == '''1.''' İneqral çevirmələr və onların bəzi tətbiqləri. - Bakı, 2008, 217 səh. '''2.''' Исследование многомерных обратных краевых задач для параболических и гиперболических уравнений. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора физико-математических наук, Баку, 2006, 37 стр. '''3.''' Riyazi fizika tənlikləri . «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, Bakı – 2015, 243 səh. Dərs vəsaiti. == Ailə vəziyyəti == Ailəlidir, üç övladı var. == Mənbə == * [http://mechmath.bsu.edu.az/az/content/mhmmd_quliyev_345] == Həmçinin bax == [[Kateqoriya:Azərbaycanın əməkdar elm xadimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan riyaziyyatçıları]] hqklym6s6zuotezbgtovjcrqzqg2n8h 0 306580 7865699 7684057 2024-11-27T10:24:08Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] əlavə olundu 7865699 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Füzuli Bayat |orijinal adı = Füzuli Gözəlov |digər adları = Bayat |şəkil = |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |piktoqram = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Füzuli Bayat''' (''Gözəlov Füzuli Xeyrulla oğlu''; {{DVTY}}) – [[folklorşünaslıq]], dil tarixi, [[təsəvvüf ədəbiyyatı]] sahəsində tanınmış [[Azərbaycanlı]] alim, [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]].<ref>{{cite web |url = http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-folklora/2238 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180228131301/http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-folklora/2238 |archivedate = 2018-02-28 |title = Gözəlov (Bayat) Füzuli Xeyrulla oğlu |author = |date = |work = |publisher = science.gov.az |accessdate = 2019-03-28 |language = az }}</ref> == Həyatı == Füzuli Gözəlov (Bayat) [[1958]]-ci ildə [[Masallı]] rayonunun [[Xırmandalı (Masallı)|Xırmandalı]] kəndində anadan olmuşdur. 1979-cu ildə [[Azərbaycan Dillər Universiteti]]nin fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, 1984-cü ildə həmin universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. [[1987]]-[[1990]]-cı illərdə Özbəkistan EA Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuş, 1990-cı ildə vaxtından 6 ay öncə müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi adını almışdır. Füzuli Bayat [[1997]]-ci ildə ''"Oğuz dastanı: tarixi-mifoloji kökləri və spesifikası"'' mövzusunda doktorluq işi müdafiə edərək filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini almışdır.<ref>{{cite web |url = http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3051 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180429220047/http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3051 |archivedate = 2018-04-29 |title = Prof. Dr. Fuzuli Bayat (1958 - .... ) |author = |date = |work = |publisher = kimkimdir.gen.tr |accessdate = 2019-03-28 |language = tr }}</ref> 1993-1995-ci illərdə "Ortaq türk ədəbiyyatı" şöbəsinin müdiri olmuş, 1995-1999-cu illərdə isə ''"Dədə Qorqud Ensiklopediyası"''nda baş redaktorun müavini vəzifəsində çalışmış, ensiklopediyanın hazırlanmasında və məqalələrin yazılmasında iştirak etmişdir. 1999-2008-ci illərdə [[Türkiyə]]nin Qaziantep Universitetində çalışmışdır. 2003-cü ildən [[AMEA Folklor İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi olmuş, 2012-ci ildə isə "Müasir Folklor" şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin olunmuşdur. 1997-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]]nın üzvüdür. Ailəlidir, 3 övladı var. == Elmi fəaliyyəti və mükafatları == Füzuli Bayat 18 iyun 2005-ci ildə Hüseyn Qazi Mədəniyyət və İncəsənət Vəqfi tərəfindən ''"Türk Kültür ve Bilimine Hizmet Ödülü"''nə layiq görülmüşdür. 6 May 2006-cı ildə elmi əsərlərin birinciliyinə görə Türk Ocaqları Baş icraçı direktoru tərəfindən ''"Prof. Dr.Osman Turan Başarı Ödülü"'' almışdır.<ref>{{cite web |url = http://folklor.az/fuzuli-bayat.htm |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180920102223/http://folklor.az/fuzuli-bayat.htm |archivedate = 2018-09-20 |title = FÜZULİ BAYAT |author = |date = |work = |publisher = folklor.az |accessdate = 2019-03-28 |language = az }}</ref> 2007-ci ildə [[Samsun]] səhərində Şamanlıqla bağlı verilən çoxsaylı panel və konfranslara görə Ülkü Ocaqları tərəfindən mükafatla təltif olunmuşdur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycan folklorunun tədqiqi və təbliği sahəsindəki çoxillik səmərəli elmi fəaliyyətinə görə Füzuli Gözəlov Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Humanitar Elmlər Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişdir. Azərbaycan kütləvi informasiya vasitələri işçilərinin həmkarlar ittifaqı rəyasət heyətinin qərarı ilə 4 oktyabr 2012-ci ildə Füzuli Bayat "Azərbaycan Bayrağı" mükafatı ilə təltif olunmuşdur. Avropa Nəşr Mətbu Evi mükafat komissiyasının qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının milli-mənəvi dəyərlərinin qorunmasında, gənc alimlərin hazırlanmasında səmərəli fəaliyyətinə, ortaq türk ədəbiyyatı, müasir folklor sahəsində apardığı uğurlu tədqiqatlarına, çoxsaylı elmi-publisistik kitablarına, türk xalqlarının müasir folklor tarixinin elmi araşdırılmasında göstərdiyi xidmətinə görə 2015-ci ildə "Ən Yaxşı Vətənpərvər Tədqiqatçı Alim" qızıl medalı ilə təltif olunmuşdur. Füzuli Bayat Tükiyədə indiyə qədər işləyən xarici vətəndaşlar içində ən çox elmi əsərləri olan tədqiqatçı hesab edilir. O, [[Azərbaycan]], [[Türkiyə]], [[Özbəkistan]], [[Qırğızıstan]] və [[Qazaxıstan]] başda olmaqla bir çox ölkələrdə 80-dən çox beynəlxalq simpoziumlarda, konfranslarda, qurultaylarda məruzə ilə iştirak etmişdir. Füzuli Gözəlov Azərbaycan folklorunun və ədəbiyyatının təbliği, yayılması ilə bağlı da böyük işlər görmüşdür. O, Türkiyənin bir çox televiziya kanallarında Azərbaycan mədəniyyəti, folkloru ilə bağlı verilişlərdə iştirak etmiş, Azərbaycan televiziya kanallarında çoxsaylı verilişlərə qatılmış, "Klassik irsimizdən" verilişinin aparıcısı olmuş, hazırda [[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]]-də ''"El sənəti"'' proqramının aparıcısıdır. Füzuli Bayat, bu günə qədər 10 magistr və 8 fəlsəfə doktorunun dissertasiyasına rəhbərlik etmişdir. == Əsərləri == Füzuli Bayat 37 kitabın, o cümlədən, 24 monoqrafiyanın, 13 tərcümə və tərtib kitablarının və yüzlərlə elmi məqalənin müəllifidir.     {{sütunlar}} {{sütun}} # Oğuz Epik Ənənəsi və Oğuz Kağan Dastanı. Bakı: Sabah Nəşriyyatı, 1993 # Xoca Əhməd Yəsəvi və Xalq Sufizminin Bəzi Problemləri. Bakı: Ağrıdağ Nəşriyyatı, 1997 # Korkut Ata. Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: KaraM, 2003 # Köroğlu. Şamandan Aşıka, Alptan Erene. Ankara: Akçağ, 2003 # Türk Dili Tarihi. Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Dili. Ankara, 2003; 2. Basım, Çorum: KaraM, 2006 # Mitolojiye Giriş. Çorum: KaraM, 2005; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2007; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2010;  4. Basım, İstanbul: Ötüken, 2013; 5. Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 ; 6 Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 # Ay Kültünün Dini-Mitolojik Sisteminde Türk Boy Adları Etimolojisi. Ankara: 3ok, 2005 # Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken, 2006; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2009; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2013; 4. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015; 5. Basım, İstanbul: Ötüken, 2017 # Oğuz Destan Dünyası. Oğuznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. İstanbul: Ötüken, 2006; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2013 # Türk Mitolojik Sistemi. Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi. Cilt: 1, İstanbul: Ötüken, 2007; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2011; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015 # Türk Mitolojik Sistemi. Kutsal Dişi – Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler – İyeler ve Demonoloji. Cilt: 2, İstanbul: Ötüken 2007; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2012; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 # Masallı folklor örnəkləri. 1-ci kitab, Bakı: Elm və təhsil, 2013 (Toplama, tərtib və giriş məqaləsi) # Övliya mənkabələri və ya türk dərvişlərinin kəramətləri. Bakı: Elm və təhsil, 2013 (Tərcümə, giriş məqaləsi) {{sütun}} # Büyük Türk Bilgini ve Ansiklopedisti Kaşgarlı Mahmut. İstanbul: Ötüken, 2008; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2014 # Türk Destancılık Tarihi Bağlamında Köroğlu Destanı (Türk Dünyasının Köroğlu Fenomenolojisi). İstanbul: Ötüken, 2009; 2.Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 # Türk Kültüründe Kadın Şaman. İstanbul: Ötüken, 2010; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2012; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015; 4. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015 # Folklor haqqında yazılar (Nəzəri məsələlər). Bakı: Elm və təhsil, 2010 # Dər Amadi bər Osturaşinasi (Ostureşinaseyi Torkan), (Mutercim Kazım Abbasi). Təbriz: Yaran, 1390 (2011) # Türk təkkə (təsəvvüf) ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil, 2011 # “Koroğlu” dastanının mənşəyi. Bakı: Elm və təhsil, 2012 (Xatirə Bəşirli ilə birlikdə) # Folklor dərsləri. Bakı: Elm və təhsil, 2012 # Azərbaycan folkloru və yazılı ədəbiyyat. Bakı: Elm və təhsil, 2013 (Xatirə Bəşirli ilə birlikdə) # Kərbəla folkloru. Məhərrəmlik rituallarından Şəbih meydan tamaşalarına. Bakı: Elm və təhsil, 2014 # Mitten Yazıya, Sözden Tarihe Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken, 2016 # Kadim türklerin mitolojik hikayeleri. İstanbul: Ötüken, 2017 # Masallı folklor örnəkləri. 2-ci kitab, Bakı: Nurlan,  2013 (Toplama, tərtib və giriş məqaləsi) # Charles Perrault (Şarl Perro), Sadədil anamın nağılları. Bakı: Nurlan, 2013 (Tərcümə və giriş məqaləsi) {{sütun}} # Şamandan səmazənə: oyun və oyunçu. Bakı: Elm və təhsil, 2017 # Türk kültüründe deli ve delilik. İstanbul: Ötüken # Şaman Əfsanələri və Söyləmələri. Bakı: Yazıcı Nəşriyyatı, 1993 (Tərcümə, C. Məmmədov ilə birlikdə) # Zaman Zaman İçində, Türk Xalqlarının Nağılları. Bakı:  Yazıcı Nəşriyyatı  1993 (Tərcümə və Tərtib) # Əlişir Nəvai Haqqında Rəvayətlər. Bakı:  Yazıcı Nəşriyyatı, 1994 (Tərcümə və Tərtib) # Şah Abbasın Arvadı. Bakı: Yazıcı Nəşriyyatı, 1996 (Toplama və Tərtib) # X. Koroğlu, Oğuz Qəhrəmanlıq Eposu. Bakı: Yurd, 1999 (Tərcümə, A. Əmrahoğlu, P. Əlioğlu və Ş. Əhmədova ilə birlikdə) # Türk Şaman Metinleri. Efsaneler ve Memoratlar. Ankara: Piramit,  2004; 2. Basım, Ankara: 3ok, 2005 (Tərcümə və Tərtib) # Eski Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008 (M.Esen Aliyeva ilə birlikdə) # Orta Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008 # Zahirəddin Məhəmməd Babur, Baburnamə. Bakı: Avrasiya Press, 2011 (Tərcümə, giriş məqaləsi) {{sütun/son}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.otuken.com.tr/YazarDetay/fuzuli-bayat Fuzuli Bayat - Yazarın kitapları] [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:Masallıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dillər Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Türkoloqlar]] rjagyuxm1huy5ihtgp5jboaejkdpiic 7865700 7865699 2024-11-27T10:24:25Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Türkoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan türkoloqları]] əlavə olundu 7865700 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Füzuli Bayat |orijinal adı = Füzuli Gözəlov |digər adları = Bayat |şəkil = |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |piktoqram = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Füzuli Bayat''' (''Gözəlov Füzuli Xeyrulla oğlu''; {{DVTY}}) – [[folklorşünaslıq]], dil tarixi, [[təsəvvüf ədəbiyyatı]] sahəsində tanınmış [[Azərbaycanlı]] alim, [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]].<ref>{{cite web |url = http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-folklora/2238 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180228131301/http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-folklora/2238 |archivedate = 2018-02-28 |title = Gözəlov (Bayat) Füzuli Xeyrulla oğlu |author = |date = |work = |publisher = science.gov.az |accessdate = 2019-03-28 |language = az }}</ref> == Həyatı == Füzuli Gözəlov (Bayat) [[1958]]-ci ildə [[Masallı]] rayonunun [[Xırmandalı (Masallı)|Xırmandalı]] kəndində anadan olmuşdur. 1979-cu ildə [[Azərbaycan Dillər Universiteti]]nin fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, 1984-cü ildə həmin universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. [[1987]]-[[1990]]-cı illərdə Özbəkistan EA Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuş, 1990-cı ildə vaxtından 6 ay öncə müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi adını almışdır. Füzuli Bayat [[1997]]-ci ildə ''"Oğuz dastanı: tarixi-mifoloji kökləri və spesifikası"'' mövzusunda doktorluq işi müdafiə edərək filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini almışdır.<ref>{{cite web |url = http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3051 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180429220047/http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3051 |archivedate = 2018-04-29 |title = Prof. Dr. Fuzuli Bayat (1958 - .... ) |author = |date = |work = |publisher = kimkimdir.gen.tr |accessdate = 2019-03-28 |language = tr }}</ref> 1993-1995-ci illərdə "Ortaq türk ədəbiyyatı" şöbəsinin müdiri olmuş, 1995-1999-cu illərdə isə ''"Dədə Qorqud Ensiklopediyası"''nda baş redaktorun müavini vəzifəsində çalışmış, ensiklopediyanın hazırlanmasında və məqalələrin yazılmasında iştirak etmişdir. 1999-2008-ci illərdə [[Türkiyə]]nin Qaziantep Universitetində çalışmışdır. 2003-cü ildən [[AMEA Folklor İnstitutu]]nun aparıcı elmi işçisi olmuş, 2012-ci ildə isə "Müasir Folklor" şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin olunmuşdur. 1997-ci ildən [[Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı]]nın üzvüdür. Ailəlidir, 3 övladı var. == Elmi fəaliyyəti və mükafatları == Füzuli Bayat 18 iyun 2005-ci ildə Hüseyn Qazi Mədəniyyət və İncəsənət Vəqfi tərəfindən ''"Türk Kültür ve Bilimine Hizmet Ödülü"''nə layiq görülmüşdür. 6 May 2006-cı ildə elmi əsərlərin birinciliyinə görə Türk Ocaqları Baş icraçı direktoru tərəfindən ''"Prof. Dr.Osman Turan Başarı Ödülü"'' almışdır.<ref>{{cite web |url = http://folklor.az/fuzuli-bayat.htm |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180920102223/http://folklor.az/fuzuli-bayat.htm |archivedate = 2018-09-20 |title = FÜZULİ BAYAT |author = |date = |work = |publisher = folklor.az |accessdate = 2019-03-28 |language = az }}</ref> 2007-ci ildə [[Samsun]] səhərində Şamanlıqla bağlı verilən çoxsaylı panel və konfranslara görə Ülkü Ocaqları tərəfindən mükafatla təltif olunmuşdur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycan folklorunun tədqiqi və təbliği sahəsindəki çoxillik səmərəli elmi fəaliyyətinə görə Füzuli Gözəlov Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Humanitar Elmlər Bölməsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişdir. Azərbaycan kütləvi informasiya vasitələri işçilərinin həmkarlar ittifaqı rəyasət heyətinin qərarı ilə 4 oktyabr 2012-ci ildə Füzuli Bayat "Azərbaycan Bayrağı" mükafatı ilə təltif olunmuşdur. Avropa Nəşr Mətbu Evi mükafat komissiyasının qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının milli-mənəvi dəyərlərinin qorunmasında, gənc alimlərin hazırlanmasında səmərəli fəaliyyətinə, ortaq türk ədəbiyyatı, müasir folklor sahəsində apardığı uğurlu tədqiqatlarına, çoxsaylı elmi-publisistik kitablarına, türk xalqlarının müasir folklor tarixinin elmi araşdırılmasında göstərdiyi xidmətinə görə 2015-ci ildə "Ən Yaxşı Vətənpərvər Tədqiqatçı Alim" qızıl medalı ilə təltif olunmuşdur. Füzuli Bayat Tükiyədə indiyə qədər işləyən xarici vətəndaşlar içində ən çox elmi əsərləri olan tədqiqatçı hesab edilir. O, [[Azərbaycan]], [[Türkiyə]], [[Özbəkistan]], [[Qırğızıstan]] və [[Qazaxıstan]] başda olmaqla bir çox ölkələrdə 80-dən çox beynəlxalq simpoziumlarda, konfranslarda, qurultaylarda məruzə ilə iştirak etmişdir. Füzuli Gözəlov Azərbaycan folklorunun və ədəbiyyatının təbliği, yayılması ilə bağlı da böyük işlər görmüşdür. O, Türkiyənin bir çox televiziya kanallarında Azərbaycan mədəniyyəti, folkloru ilə bağlı verilişlərdə iştirak etmiş, Azərbaycan televiziya kanallarında çoxsaylı verilişlərə qatılmış, "Klassik irsimizdən" verilişinin aparıcısı olmuş, hazırda [[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]]-də ''"El sənəti"'' proqramının aparıcısıdır. Füzuli Bayat, bu günə qədər 10 magistr və 8 fəlsəfə doktorunun dissertasiyasına rəhbərlik etmişdir. == Əsərləri == Füzuli Bayat 37 kitabın, o cümlədən, 24 monoqrafiyanın, 13 tərcümə və tərtib kitablarının və yüzlərlə elmi məqalənin müəllifidir.     {{sütunlar}} {{sütun}} # Oğuz Epik Ənənəsi və Oğuz Kağan Dastanı. Bakı: Sabah Nəşriyyatı, 1993 # Xoca Əhməd Yəsəvi və Xalq Sufizminin Bəzi Problemləri. Bakı: Ağrıdağ Nəşriyyatı, 1997 # Korkut Ata. Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: KaraM, 2003 # Köroğlu. Şamandan Aşıka, Alptan Erene. Ankara: Akçağ, 2003 # Türk Dili Tarihi. Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Dili. Ankara, 2003; 2. Basım, Çorum: KaraM, 2006 # Mitolojiye Giriş. Çorum: KaraM, 2005; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2007; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2010;  4. Basım, İstanbul: Ötüken, 2013; 5. Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 ; 6 Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 # Ay Kültünün Dini-Mitolojik Sisteminde Türk Boy Adları Etimolojisi. Ankara: 3ok, 2005 # Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken, 2006; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2009; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2013; 4. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015; 5. Basım, İstanbul: Ötüken, 2017 # Oğuz Destan Dünyası. Oğuznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü. İstanbul: Ötüken, 2006; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2013 # Türk Mitolojik Sistemi. Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi. Cilt: 1, İstanbul: Ötüken, 2007; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2011; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015 # Türk Mitolojik Sistemi. Kutsal Dişi – Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler – İyeler ve Demonoloji. Cilt: 2, İstanbul: Ötüken 2007; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2012; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 # Masallı folklor örnəkləri. 1-ci kitab, Bakı: Elm və təhsil, 2013 (Toplama, tərtib və giriş məqaləsi) # Övliya mənkabələri və ya türk dərvişlərinin kəramətləri. Bakı: Elm və təhsil, 2013 (Tərcümə, giriş məqaləsi) {{sütun}} # Büyük Türk Bilgini ve Ansiklopedisti Kaşgarlı Mahmut. İstanbul: Ötüken, 2008; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2014 # Türk Destancılık Tarihi Bağlamında Köroğlu Destanı (Türk Dünyasının Köroğlu Fenomenolojisi). İstanbul: Ötüken, 2009; 2.Basım, İstanbul: Ötüken, 2016 # Türk Kültüründe Kadın Şaman. İstanbul: Ötüken, 2010; 2. Basım, İstanbul: Ötüken, 2012; 3. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015; 4. Basım, İstanbul: Ötüken, 2015 # Folklor haqqında yazılar (Nəzəri məsələlər). Bakı: Elm və təhsil, 2010 # Dər Amadi bər Osturaşinasi (Ostureşinaseyi Torkan), (Mutercim Kazım Abbasi). Təbriz: Yaran, 1390 (2011) # Türk təkkə (təsəvvüf) ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil, 2011 # “Koroğlu” dastanının mənşəyi. Bakı: Elm və təhsil, 2012 (Xatirə Bəşirli ilə birlikdə) # Folklor dərsləri. Bakı: Elm və təhsil, 2012 # Azərbaycan folkloru və yazılı ədəbiyyat. Bakı: Elm və təhsil, 2013 (Xatirə Bəşirli ilə birlikdə) # Kərbəla folkloru. Məhərrəmlik rituallarından Şəbih meydan tamaşalarına. Bakı: Elm və təhsil, 2014 # Mitten Yazıya, Sözden Tarihe Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken, 2016 # Kadim türklerin mitolojik hikayeleri. İstanbul: Ötüken, 2017 # Masallı folklor örnəkləri. 2-ci kitab, Bakı: Nurlan,  2013 (Toplama, tərtib və giriş məqaləsi) # Charles Perrault (Şarl Perro), Sadədil anamın nağılları. Bakı: Nurlan, 2013 (Tərcümə və giriş məqaləsi) {{sütun}} # Şamandan səmazənə: oyun və oyunçu. Bakı: Elm və təhsil, 2017 # Türk kültüründe deli ve delilik. İstanbul: Ötüken # Şaman Əfsanələri və Söyləmələri. Bakı: Yazıcı Nəşriyyatı, 1993 (Tərcümə, C. Məmmədov ilə birlikdə) # Zaman Zaman İçində, Türk Xalqlarının Nağılları. Bakı:  Yazıcı Nəşriyyatı  1993 (Tərcümə və Tərtib) # Əlişir Nəvai Haqqında Rəvayətlər. Bakı:  Yazıcı Nəşriyyatı, 1994 (Tərcümə və Tərtib) # Şah Abbasın Arvadı. Bakı: Yazıcı Nəşriyyatı, 1996 (Toplama və Tərtib) # X. Koroğlu, Oğuz Qəhrəmanlıq Eposu. Bakı: Yurd, 1999 (Tərcümə, A. Əmrahoğlu, P. Əlioğlu və Ş. Əhmədova ilə birlikdə) # Türk Şaman Metinleri. Efsaneler ve Memoratlar. Ankara: Piramit,  2004; 2. Basım, Ankara: 3ok, 2005 (Tərcümə və Tərtib) # Eski Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008 (M.Esen Aliyeva ilə birlikdə) # Orta Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008 # Zahirəddin Məhəmməd Babur, Baburnamə. Bakı: Avrasiya Press, 2011 (Tərcümə, giriş məqaləsi) {{sütun/son}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.otuken.com.tr/YazarDetay/fuzuli-bayat Fuzuli Bayat - Yazarın kitapları] [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:Masallıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dillər Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan türkoloqları]] gmvsamsxv88dqbjo5vhartmnznxwoas 0 307088 7865539 7685395 2024-11-27T07:55:36Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi 7865539 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{vikiləşdirmək}} {{Alim |adı = Əbdülkərim Əlizadə |orijinal adı = Əbdülkərim Əli oğlu Əlizadə |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 11.1.1906 |doğum yeri = [[Bilgəh]], [[Bakı]], {{Rusİmp}} |vəfat tarixi = 3.12.1979 |vəfat yeri = [[Bakı]], {{AzSSR}} |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[Tarix]] |elmi dərəcəsi = tarix elmləri doktoru |elmi adı = [[akademik]] |iş yeri = [[AMEA]] |alma-mater = |təhsili = ali |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi|1960}} {{SSRİ dövlət mükafatı}} {{Azərbaycan SSR dövlət mükafatı}}<br>{{"Qırmızı əmək bayrağı" ordeni}} {{"Şərəf nişanı" ordeni}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Əbdülkərim Əlizadə''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] [[tarixçi]]si, [[Şərqşünaslıq|şərqşünas]], [[akademik]], 1944–1950-ci illərdə [[Tarix İnstitutu]]nun direktoru, tarix elmləri doktoru, [[Azərbaycan SSR EA]]-nın akademiki (1955)<ref>{{Cite web |title=Ализаде Абдулкерим Али оглы // Национальная академия наук Азербайджана |url=http://science.gov.az/forms/skonchavshiesya-deystvitelnyie-chlenyi/3265 |access-date=2020-05-04 |archive-date=2021-04-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210412150310/http://science.gov.az/forms/skonchavshiesya-deystvitelnyie-chlenyi/3265 |url-status=live }}</ref>, 1956-cı ildə Azərbaycan EA İctimai Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, 1958-ci ildə isə [[Şərqşünaslıq İnstitutu]]nun direktoru, [[SSRİ Dövlət mükafatı]] laureatı (1980). == Həyatı == Əbdülkərim Əli oğlu Əlizadə 11 yanvar 1906-cı ildə Bakı yaxınlığındakı Bilgəh kəndində anadan olmuşdur. Əbdülkərim Əlizadə 1930-cu ildə Leninqrad Şərq İnstitutunu bitirmişdir. 1935-ci ildə SSRİ EA Şərqşünaslıq İnstitutunda, 1936–1938 illərdə Leninqrad Şərq İnstitutunda, 1938–1939 illərdə Leninqrad Dövlət Universitetində işləmişdir.<ref name="ReferenceA">Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. IV cild, Bakı 1980</ref> Əbdülkərim Əlizadə 1941–1963 illərdə SSRİ EA Azərbaycan filialının Tarix İnstitutunda baş elmi işçi, direktor, Tarix və Fəlsəfə İnstitutunun qədim və orta əsrlər yarixi şöbəsinin rəhbəri, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]) İctima elmlər bölməsinin akademik katibi vəzifələrində çalışmışdır. O, 1958–1963 illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) [[Şərqşünaslıq İnstitutu]]nun ilk direktoru olmuşdur. 1963-cü ildən ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) Şərqşünaslıq İnstitutunun Mətnşünaslıq və məxəzləri çapahazırlama şöbəsinə rəhbərlik etmişdir.<ref name="ReferenceA"/> Əbdülkərim Əlizadə 1954-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, 1955-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) akademiki seçilmişdir.<ref name="ReferenceB">Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının üzvləri haqqında məlumat kitabı.(Tərtibçı: Afaq Əsədova). II, Bakı,2005</ref> Ona 1960-cı ildə Azərbaycanın əməkdar elm xadimi fəxri adı verilmişdir. O, SSRİ və Azərbaycan SSR Dövlət Mükafatına Laureatı adlarına layiq görülmüşdür.<ref name="ReferenceB"/> O, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baş redaksiya heyətinin üzvü idi. Əbdülkərim Əlizadə Varşavada, Münxendə, Moskvada, Ankarada, Tehranda keçirilmiş beynəlxalq konqreslərdə məruzə ilə çıxış etmişdir.<ref name="ReferenceA"/> O, "Qırmızı Əmək Bayrağı", "Şərəf nişanı" ordenləri və medallarla təltif olunmuşdur.<ref name="ReferenceA"/> Əbdülkərim Əlizadə 3 dekabr 1979-cu ildə Bakıda vəfat etmişdir.<ref>{{Cite web |title=Əbdülkərim Əli oğlu Əlizadə (11.01.1906–03.12.1979) |url=http://www.tarix.gov.az/about/vip/abdulkerim.php |access-date=2017-05-20 |archive-date=2017-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170513062618/http://www.tarix.gov.az/about/vip/abdulkerim.php |url-status=dead }}</ref> == Elmi fəaliyyəti == Əbdülkərim Əlizadənin əsasən Azərbaycanın və qonşu Yaxın Şərq ölkələrinin Səlcuqilər və monqollar dövrü tarixinin tədqiqatçısı idi. Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" əsərinin "Şərəfnamə" hissəsinin elmi-tənqidi mətnlərini hazırladığı üçün 1948-ci ildə ona SSRİ Dövlət mükafatı verilmişdir. Əbdülkərim Əlizadə Nizaminin "Sirlər xəzinəsi"ni, Rəşidəddinin "Cami ət-təvarix", Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvaninin "Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib" əsərlərinin elmi-tənqidi mətnlərini hazırlamışdır. O, A. A. Bakıxanovun"Gülüstan-i-İrəm" əsərinin elmi-tənqidi mətninin hazırlanmasında iştirak etmiş və redaktoru olmuşdur. Əsərləri türk, ərəb, fars, ingilis, alman və başqa dillərdə çap olunmuşdur. === "XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi tarixi" əsəri === Akademik Ə. Ə. Əlizadənin uzun illər boyu çəkdiyi gərgin zəhmətin, apardığı dərin araşdırmaların nəticəsi kimi meydana gələn"XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi tarixi" adlı monumental monoqrafiyası bir tərəfdən müəllifin yaradıcılığının ilk dövrünü yekunlaşdırdısa, digər tərəfdən Azərbaycanın XIII–XIV əsrlər tarixinin tədqiqində zəmanəsinin son sözünü demiş oldu. 7 fəsildən ibarət əsərin hər bir bölməsində Azərbaycanın həmin dövrdəki ictimai-iqtisadi və siyasi tarixinin bu və ya digər cəhətləri araşdırılır. Dövrün mənbələrini kifayət qədər şərh edən alim Azərbaycanın təbii sərvətləri və oturaq əhalisinin məşğuliyyəti haqqında ətraflı məlumat verir. Burada Azərbaycanın XII əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində ictimai quruluşu və siyasi vəziyyəti araşdırılır, feodal torpaq mülkiyyəti formaları, feodal sinifləri, kəndlilər və onların vəziyyəti və s. tədqiq olunur. Daha sonra müəllif Azərbaycanın monqol yürüşləri ərəfəsindəki vəziyyəti, monqolların ilk həmlələri, Cəlaləddin Xarəzmşahın Azərbaycanı tutması, nəhayət. Monqolların bu diyarı istila etmələri və Ali monqol xaqanlığının Azərbaycanda hökmranlığını tarixi faktlarla şərh edir. Monqol istilasının və köçəri feodal əyanlarının yerli istehsal qüvvələrinə təsiri əsərdə xüsusi yer tutur. Monoqrafiyada XIII–XIV əsrlərin aqrar sistemi və feodal istismarı növləri, monqol xanlarının torpaq siyasəti, incu, divan və iqta torpaqları və bu ərazilərdə yaşayan kəndlilərin vəziyyəti, XIV əsrin əvvələrində torpaq siyasətində baş vermiş dəyişikliklər, xüsusilə, torpaq mülkiyyətində oturaq feodallara məxsus hissənin artması və səbəbləri kimi aktual problemlər tədqiq olunur. Əsərdə təhkimli kəndlilərin vəziyyətinə, vergi və mükəlləfiyyətlərə və sinfi mübarizəyə də geniş yer verilmişdir. Dövrün siyasi tarixinə həsr olunmuş fəsildə müəllif Elxanilər dövlətinin təsisi, dövlət quruluşu, maliyyə sistemi və ölkənin siyasi həyatı barədə məlumat verir. Qızıl Orda xanları ilə Hülakilər arasında Azərbaycan ərazisi uğrunda gedən müharibələri, daha sonra Azərbaycanın Çobanilər və Cəlairilər dövründəki vəziyyətini və Şirvanın öz müstəqilliyi uğrunda mübarizəsini şərh edir. Ə. Ə. Əlizadənin monoqrafiyası mövzu dairəsi və elmi dəyəri baxımından Azərbaycan tarixşünaslığının şah əsərlərindən olmaqla yanaşı sonrakı tədqiqatların əsasında durdu və istiqamətverici mövqe tutdu.<ref name=":0">{{Cite web |title=Əbdülkərim Əlizadə |url=http://lib.az/persons/22 |access-date=2016-12-30 |archive-date=2021-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210926152145/http://lib.az/persons/22 |url-status=live }}</ref> === Ə. Ə. Əlizadə yaradıcılığında "Came ət-təvarix" əsəri === [[Fayl:Абдулкерим Ализаде аспирант.jpg|thumb|Əbdülkərim Əlizadə aspirant olarkən, 1931-ci il]] Görkəmli dövlət xadimi, vəzir, təbib, alim Fəzlullah Rəşidəddinin elmi irsinin araşdırılması akademik Ə. Ə. Əlizadə yaradıcılığında sanballı yer tutur. Müəllif alimin "Came ət-təvarix" əsərini tarixi mənbə kimi geniş istifadə etməklə yanaşı onun elmi-tənqidi mətnini hazırlamışdır. Əsərin elmi-tənqidi mətninin tam şəkildə hazırlanması ideyası görkəmli rus şərqşünas V. V. Bartold tərəfindən irəli sürülmüşdü. Ə. Ə. Əlizadə qeyd edirdi ki, Peterburq Şərq İnstitutunda oxuduğu illərdə o, mərhum akademik V. V. Bartoldun məsləhəti ilə "Came ət-təvarix"in bu şəhərin kitabxanalarındakı əlyazma nüsxələri ilə tanış olmuş və nəticədə, Rəşidəddinin əsərlərinin yazılma üslubunu mənimsəmişdir. 1930-cu illərin sonundan bu işə başlayan Ə. Ə. Əlizadə 1957-ci ildə "Came ət-təvarix"in III cildinin elmi-tənqidi mətnini çap etdirir; həmkarı A. K. Arends isə həmin cildi rus dilinə tərcümə edir. Ə. Ə. Əlizadə mətnin hazırlanmasında "Came ət-təvarix"in dünyanın müxtəlif kitabxanalarında –Daşkənd, İstanbul, Peterburq, Tehran, Paris kitabxanalarında və Birtaniya muzeyində mühafizə olunan 7 əlyazmadan istifadə edir və onların tutuşdurulması sayəsində səlis mətn tərtib edir. Alim ilk növbədə istifadə etdiyi əlyazma nüsxələrini təsvir edir, onların elmi dəyərini, mühafizə səviyyəsini, qüsurlarını açıqlayır. O, həmçinin, şəxs və coğrafi adlar, istilahlar, etnik qruplar və türk-monqol təqvimləri üzrə göstəricilər hazırlayıb elmi-tənqidi mətnə əlavə edir. 1965-ci ildə Moskvada Ə. Ə. Əlizadə və həmkarları A. A. Romanoviç və A. A. Xetaqurov tərəfindən tərtib olunmuş yeni kitab – "Came ət-təvarix"in I cildinin I hissəsi çapdan çıxır. Ə. Ə. Əlizadənin yaxından iştirakı və müqəddiməsi ilə nəşr olunan bu hissə türk-monqol qəbilələri barədə zəngin məlumata malikdir. Hələ 1952-ci ildə həmin hissənin rus dilində tərcüməsi nəşr olunmuşdu, lakin elmi-tənqidi mətnin nəşri türk-monqol qəbilələri barədə daha dəqiq və geniş məlumat əldə etməyə imkan verdi. Naşir hər hansı bir qəbilə barədə "Came ət-təvarix"in ayrı-ayrı əlyazma nüsxələrindəki qeydləri tutuşdurmaqla daha düzgün məlumatı müəyyənləşdirməyə nail olmuşdur. Əsərin bu hissəsində 60-dan artıq qəbilə barədə məlumat verilir və hər bir qəbilənin soykökü, keçmişi göstərilir. Qeyd etmək lazımdır ki, əsərin bu hissəsi monqol yürüşləri dövründə Azərbaycana gəlmiş 20-dən çox qəbilənin mənsubiyyətini müəyyənləşdirməkdə əvəzsiz mənbədir. Bu baxımdan sulduz-çobanlı, cəlairi, corat, budat, oyrat və s. qəbilələr barədəki məlumat daha maraqlıdır. Alimin vəfatından sonra onun hazırladığı digər hissənin – "Came ət-təvarix" əsərinin II hissəsinin elmi tənqidi mətni çapdan çıxdı. Ugedey Qaanın (xaqanın) hakimiyyəti dövrünü əhatə edən həmin hissənin tərtibində də əsərin 7 əlyazma nüsxəsindən istifadə olunmuşdur. F. Rəşidəddinin elmi irsi ilə yaxından tanışlıq Ə. Ə. Əlizadəyə alimin fəaliyyəti barədə dəyərli mülahizələr yürütməyə imkan vermişdir. Belə ki, müəllif bu münasibətlə nəşr etdirdiyi məqaləsində onun əsərləri, xüsusilə də, "Came ət-təvarix" əsəri, əsərin əlyazma nüsxələri, məzmunu barədə geniş məlumat verir. O, keçmiş İttifaqda Rəşidəddin elmi irsinin öyrənilməsi səviyyəsini araşdıraraq bildirir ki, bu sahədə iki isitqamətdə iş görülmüşdür. Bir tərəfdən alimin əsərlərinin elmi-tənqidi mətnləri tərtib olunmuş, digər tərəfdən həmin əsərlərdən dövrün tarixinin tədqiqində ilk mənbə kimi istifadə edilmişdir. Ə. Ə. Əlizadə Rəşidəddinin dövlət fəaliyyətinə, Qazan xanın islahatlarındakı roluna da xüsusi diqqət yetirir və alimin bu sahədəki əməyinə yüksək qiymət verirdi.<ref name=":0" /> === Ə. Ə. Əlizadə yaradıcılığında "Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib" əsəri === Akademik Ə. Ə. Əlizadənin böyük xidmətlərindən biri də onun görkəmli dövlət və din xadimi, dilşünas alim, tarixçi, şair Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvaninin elmi irsinin araşdırılması və alimin şah əsəri "Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib"in elmi-tənqidi mətninin hazırılanmasıdır. Müəllif əsərin elmə məlum olan bütün 6 yazma nüsxələrini dünyanın müxtəlif kitabxanalarından – İstanbul, Leyden. Vyana, Paris (2) kitabxanalarından və Britaniya muzeyində toplamış və onları tutuşdurmaqla dəqiq mətn tərtib edə bilmişdir. Əsər ilk dəfə olaraq, yazılmsından 600 il sonra, Moskvada 2 cilddə (3 kitabda), 1964, 1971, 1976,-cı illərdə çap olunmuşdur. Ə. Ə. Əlizadə əsərin çapı ilə əlaqədar ürək sözlərini farsca yazdığı şeir parçasında belə ifadə etmişdir: Ötüşüb altı yüz il "Dəstur"un inşasından, Dövrünün alimi Şəms-Münşinin imlasından, Elədim mətnini tərtib, çap üçün amadə (hazır), Əsəri ilk dəfə mən nəşr elədim dünyada. [[Fayl:Əbdülkərim Əlizadə 3.jpg|thumb|Akademik Əbdülkərim Əlizadə]] Ə. Ə. Əlizadə əsərin mətninin tərtibində, çapa hazırlanmasında və elmi dəyərinin müəyyənləşdirilməsində ciddi səy göstərmiş və onu elmi ictimaiyyətə tanıda bilmişdir. Bu baxımdan naşirin əsərin ikinci cildində yazdığı müqəddimə dərin axtarışların nəticəsi kimi meydana gəlmiş qiymətli tədqiqat əsəri səviyyəsindədir. Fars, ingilis və rus dfllərində əsərə əlavə olunmuş həmin müqəddimə sanki alimin "Dəstur əl-katib"i öyrənmək, araşdırmaq üçün gənc nəslə verdiyi tövsiyədir. Akademik Ə. Ə. Əlizadə elmi-tənqidi mətnin müqəddiməsində ilk növbədə Məhəmməd Naxçıvaninin həyatı və elmi yaradıcılığı, onun nəsli, həmin ailədən olan görkəmli elm və dövlət xadimləri, ailənin ana dilinin türk dili olması və s. barədə məlumat verərək alimin yetişdiyi mühiti müəyyənləşdirmişdir. Daha sonra Məhəmməd Naxçıvaninin gənclik dövrü, təhsili, biliyi, bacarığı, vəzir Qiyasəddin Rəşidi və başqa dövlət xadimləri ilə yaxın əlaqələrini şərh edən müəllif onun şah əsəri "Dəstur əl-katib"in elmi-tənqidi mətninin tərtibindən bəhs edir, əsərin avtoqrafının yoxa çıxdığını və zəmanəmizə qədər bir neçə əlyazma nüsxəsinin gəlib çatdığını xəbər verir. Ə. Ə. Əlizadə Naxçıvaninin əsərində verilmiş bir sıra ictimai-iqtisadi və siyasi məsələlər – torpaq sahibliyi və torpaqdan istifadə, torpaq mülkiyyəti formaları, vergi və mükəlləfiyyətlər, dövlət quruluşu və idarə sistemi, şəhər həyatı, sənətkarlıq və ticarət, xalq kütlələrinin vəziyyəti və sinfi mübarizə, oturaq və köçəri təsərrüfatla, mədəni və mənəvi həyatla bağlı məsələlər və s. barədə mülahizələrini şərh edir. Müəllif göstərir ki, Naxçıvani Elxanilər və Cəlairilər dövründəki dövlət quruluşu və idarə sistemi ilə yaxından tanış olduğundan dövlət idarəsindəki bütün təşkilatlar, qurumlar haqqında ətraflı məlumat vermiş və onların fəaliyyətini işıqlandırmışdır. Məhəmməd Naxçıvani öz əsərində ilk növbədə dövlətin quruluşundan bəhs edir və bu, akademik Ə. Ə. Əlizadənin fikrincə, hərbçilərin dövlətin idarə sistemində əsas və aparıcı mövqe tutmaları ilə əlaqədardır. Naşir qeyd edir ki, Naxçıvaninin hərbi hissələrə iqta torpaqları verilməsi barədəki məlumatı F. Rəşidəddinin dediklərini bir növ tamamlayır. Əsərdə hərbi quruluşdan sonra ölkənin divan sistemi şərh olunur. Ə. Ə. Əlizadə göstərir ki, Naxçıvani uzun illər boyu "İnşa divanı"nda əməkdaşlıq etdiyindən nəinki bütün divanların əhatə etdikləri sahələri, həmçinin ayrı-ayrı dövlət işçilərinin və məmurların öhdəsinə düşən vəzifələri dəqiq bilirdi. Naşir əsərdə 20-dən artıq divanın şərh edildiyini bildirir və onlardan bəziləri (divan-i bozorg, divan-i əmarət və s.) barədə məlumat verir. Torpaq sahibliyi və torpaqdan istifadə, torpaq mülkiyyəti formları barədə alimin məlumatını araşdıran Ə. Ə. Əlizadə onun bəzi mülahizələrini şərh etməklə yanaşı, istifadə olunmayan torpaqlar, onların yararsız hala düşməsi və səbəbləri, həmin torpaqların istifadəsi ilə məşğul olan Bayrat divanı üzərində xüsusi ilə dayanırdı. Akademik Ə. Ə. Əlizadənin diqqətini cəlb edən məsələlərdən biri əsərdə istifadə olunan çoxsaylı vergi terminləri olmuşdur ki, onların bir qisminə (bağ-şümar, xane-şümar və s.) F. Rəşidəddinin və dövrün digər tarixçilərinin əsərlərində təsadüf olunmur. Naxçıvaninin bəzi vergilərin miqdarı, həcmi, toplanma üsulu, vaxtı və s. barədə verdiyi qeydlər də akademikin fikrincə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ə. Ə. Əlizadə qeyd edir ki, Naxçıvaninin şərh etdiyi məsələlər arasında şəhər həyatına, sənətkarlığa, ticarətə, tikinti sahəsinə və s. məsələlərə həsr olunmuş bölmələr mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əsərdə ticarət və ticarət yolları, ticarətin təşkili və mühafizəsi, əmtəə malları, sənətkarlıq emalatxanaları, sənət növləri, müxtəlif tikililər haqda qeydləri verilir ki, bunlar şəhər həyatının öyrənilməsi üçün qiymətlidir. Akademik Ə. Ə. Əlizadə Məhəmməd Naxçıvaninin dünyagörüşü, dövlət quruluşu və idarə sisteminə dair baxışları barədə də öz mülahizələrini irəli sürür və onun mərkəzləşdirilmiş dövlət hakimiyyəti tərəfdarı olduğunu yazır. Nəhayət akademik bildirir ki, Naxçıvani xalq kütlələrinin acınacaqlı vəziyyətini hakim sinfə qarşı mübarizəsini, ölkənin müəyyən vaxtlarda, xüsusilə çobani feodallarının ağalığı dövründə bərbad vəziyyətə düşməsini qələmə almış və vəziyyətdən çıxış yollarını müəyənləşdirməyə çalışmışdır. Naxçıvani həmçinin elm adamlarına, şeyxlərə, seyidlərə, mühəndislərə, sənətkarlara, dövlət xadimlərinə xüsusi rəğbət bəsləmişdir. Akademik Ə. Ə. Əlizadə 1961-ci ildə Ankarada keçirilən VI Türk konqresində "Məhəmməd bin Hinduşah Naxçıvaninin "Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib" əsəri Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin ictimai və iqtisadi tarixinin bir mənbəyi kimi" mövzusunuda məruzə ilə çıxış edərək görkəmli Azərbaycan aliminin, mütəfəkkirinin, dövlət və din xadiminin məşhur əsərini dünyanın elmi ictimaiyyəti qarşısında dərindən təhlil etmiş və onun elmi dəyərini açıqlamışdır.<ref name=":0" /> === Ə. Ə. Əlizadə və A. A. Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri === Keçən əsrin 60-cı illərində akademik Ə. Ə. Əlizadənin rəhbərliyi və yaxından iştirakı ilə A. A. Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsərinin elmi-tənqidi mətni hazırlanır və 1970-ci ildə Bakıda nəşr olunur. M. Sultanov, M. Azəri, Ə. Ələsgərzadə və F. Babayevin iştirakı ilə Azərbaycan MEA Əlyazmalar institutunda mühafizə olunan 5 əlyazması əsasında hazırlanmış elmi-tənqidi mətnin əsas ağırlığı Ə. Ə. Əlizadənin üzərinə düşür və o, əsərin tənqidi mətninin hazırlanmasında iştirak etməklə yanaşı, mətni redaktə edir, ona 4 dildə (azərbaycan, fars, rus və ingilis dillərində) sanballı müqəddimə yazır, əsərin elmi əhəmiyyətini və tarixşünaslıqdakı yerini müəyyənləşdirir. Müəllif A. A. Bakıxanovun istinad etdiyi antik və orta əsr mənbələrini müəyyənləşdirir və eyni zamanda həmin əsərlər arasında Rəşidəddin, Vəssaf, Naxçıvani və b.k. tarixçilərin əsərlərinin olmamasına təəssüflənir. A. A. Bakıxanovun əsərində alban, gürcü, erməni, skif, massaget, amazon, sarmat, hun və s. tayfalar barədə məlumatın verilməsi və tarixi faktlarla əsaslandırılması naşirin diqqətini cəlb edir. Ə. Ə. Əlizadə bildirir ki, A. A. Bakıxanov Şirvan və Dağıstan tarixini yazarkən məxəzlər əsasən şəhər və kəndlərin tarixi, yaşayış yerlərinin adları, onların etimologiyası, hətta bu adların hansı qədim qəbilə və xalqların adı ilə əlaqədar olması barədə məlumat verir, həmin ərazilərdə yaşayan tayfa və xalqların adət-ənənələri, dini təsəvvürləri, qarşılıqlı əlaqələri, tarixdə oynadıqları rol və s. şərh edir. Naşir həmçinin əsərin qüsurlu və nöqsanlı cəhətlərini göstərir və elmi-tənqidi mətnin tərtibinə onların nəzərə alındığını bildirir.<ref name=":0" /> == Ölkə hüdudlarından kənarda Ə. Ə. Əlizadə şəxsiyyətinə verilən dəyər == [[Fayl:Memorial plaque Alizade.jpg|thumb|Əbdülkərim Əlizadənin xatirəsinə memorial lövhə (Ə. Əlizadə küç. 6, Bakı şəhəri)]]Akademik Ə. Ə. Əlizadənin əsərləri ingilis, alman, ərəb, fars, türk dillərində çap olunmuş, həyat və yaradıcılığı barədə bir sıra ölkələrdə, hətta uzaq Yaponiyada elmi məqalələr nəşr olunmuşdur. Monqol imperiyası tarixini araşdıran yapon alimi Siyiçi Kitiqava Bakıda elmi ezamiyyətdə olarkən Ə. Ə. Əlizadənin elmi irsi ilə yaxından tanış olmuş, ondan ətraflı istifadə etmiş və vətəninə qayıtdıqdan sonra alimin həyat və yaradıcılığı haqda yapon oxucularına geniş məlumat vermişdir. Onun 1983-cü ildə "Şı xo" (Shi hö) jurnalında nəşr etdirdiyi "Əbdülkərim Əli oğlu Əlizadə" (1906.1.11–1979.12.3) adlı məqaləsində Azərbaycan aliminin tərcümeyi-halı, Peterburq həyatı, görkəmli şərqşünas alimlərdən dərs alması, ayrı-ayrı dövlərdəki elmi fəaliyyəti şərh edilir. S. Kitaqava akademikin şah əsəri olan monoqrafiyası, hazırladığı elmi-tənqidi mətnlər üzərində xüsusilə dayanmış və onları öz oxucularına tanıtmağa cəhd etmişdi. Maraqlıdır ki, tədqiqatçı məqaləsinə Ə. Ə. Əlizadənin elmi əsərlərinin (rus və yapon dillərində) siyahısını əlavə etməklə yapon oxucusunda alimin elmi irsi barədə tam təsəvvür yarada bilmişdir. Siyahıda akademikin 43 əsərinin və onun barəsində nəşr olunmuş məqalələrin adı verilir. S. Kitaqava xüsusi bülletendə nəşr etdirdiyi "Sovet Azərbaycanının mediyevist alimləri" adlı məqaləsində də (1983) akademikin elmi yaradıcılığına xüsusi yer ayırmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Ə. Ə. Əlizadənin monoqrafiyası və tərtib etdiyi elmi-tənqidi mətnlər dünyanın bir çox ölkələrində mediyevist tarixçilərin, xüsusilə, Monqol imperiyası tarixinin tədqiqatçılarının stolüstü kitablarına çevrilmişdir. Akademik Ə. Ə. Əlizadə Azərbaycanda tarix və şərqşünaslıq sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlərin yorulmaz təbliğatçısı idi. O, tarixçilərin Varşava (1955), şərqşünasların Münhen (1957) və Moskva (1960) beynəlxalq konqreslərinin, türk tarixçilərinin Ankara konqreslərinin (1961, 1970), şərqşünasların Tehran konqresinin (1966), Tehranda və Təbrizdə keçirilmiş Rəşidəddinə həsr olunmuş konqresin (1969) və s. elmi məclislərin iştirakçısı olmuş, Azərbaycan elminin yeniliklərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmışdır. Maraqlıdır ki, alim xarici səfərlərdə olduğu vaxt, tariximizin aktual problemlərinə həsr olunmuş məsələlər barədə məruzələr oxumaqla yanaşı, elmi məclislərin işində fəal iştirak etmiş, tənqidi mülahizələrini bildirmiş, məsləhət və təkliflərini vermişdir. Bunu onun xarici səfərlərdən qayıtdıqdan sonra mətbuatda öz səfəri barədə çap etdirdiyi xatirələrindən açıq-aydın görmək olur. O, xarici səfərlərdə olduqda belə, Azərbaycanı düşünür, imkan daxilində tariximizlə bağlı ədəbiyyatın, materialların Azərbaycana gətirilməsinə, olduğu ölkələrdəki azərbaycanlıların (türk olan hissəsinin) vəziyyətinin öyrənilməsinə səy göstərmişdir. Məsələn, akademik Ə. Ə. Əlizadə 1959-cu ildə İraqda olanda yerli idarələrin icazəsi ilə üzərində mixi yazı olan, Azərbaycanla bağlı bir kərpici özü ilə gətirmiş və onu Azərbaycan tarixi muzeyinə vermişdir. Təbrizdə Rəşidəddinin yubileyində iştirak edərkən Rəbi Rəşidi xarabalığından mərmər qırıntıları, boyalı keramika parçaları toplamış, onları da vətənə gətirərək bir hissəsini Tarix muzeyinə, bir hissəsini isə Şirvanşahlar sarayına vermişdir. O, İraq səfəri vaxtı buradakı Kərkük türkmanları ilə maraqlanmış, onların həyatı, adət-ənənələri, dili, folkloru barədə məlumat əldə etmiş və Bakıda nəşr etdirdiyi xatirələrində Kərkük bayatılarından bəzilərini vermişdir. Akademik Ə. Ə. Əlizadənin iranşünasların ümumdünya konqresində (28. VIII.-13. IX.1960) iştirakı daha çox diqqəti cəlb edir. Bu konqresdə Sovet ölkəsindən 11 alim –M. Boqolyubov, A. Boldrev, İ. Braginski, Ə. Mirzoyev, Ş. Samuhəmmədov, M. İvanov, K. Eyne, R. Əliyev, M. Zend, Ə. Sumbatzadə və Ə. Ə. Əlizadə iştirak etmişdir. Konqresdən sonra ziyafətdə İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi ilə qısa söhbətində Ə. Ə. Əlizadə ona Bakıda farsdilli mənbəlkərin çapı və orta əsrlər İran tarixi üzrə tədqiqatlar aparıldığını dedikdə, İran şahı bununla razılaşmış və mənbələrin çapı sahəsində Sovet İttifaqında çox işlər görüldüyünü vurğulamışdır. Fəxrlə demək olar ki, bu işdə Azərbaycan aliminin – akademik Ə. Ə. Əlizadənin rolu çox böyük idi. Akademik Ə. Ə. Əlizadənin İrana növbəti səfəri görkəmli dövlət xadimi, vəzir, təbib Fəzlullah Rəşidəddinin ölümünün 650 illiyi ilə əlaqədar keçirilən sessiyada iştirakla bağlı idi. Ə. Ə. Əlizadə bu sessiyada bütün Sovet İttifaqını təmsil edirdi. O, sessiyada "SSRİ-də Rəşidəddinin əsərlərinin tədqiqi və nəşri" mövzusunda məruzə etmişdir. Bununla yanaşı, alim elmi müzakirələrdə yaxından iştirak etmiş, sessiyanın təşkilində, ayrı-ayrı çıxışlarda nəzərəçarpan nöqsanları açıqlamış, bəzi məruzələrin (məsələn, Şirin Bəyaninin məruzəsinin) yüksək elmi səviyyə kəsb etdiyini vurğulamışdır. Rəşidəddinin Həmədanda doğulsa da, Azərbaycanda yaşayıb-yaratdığını yazan Ə. Ə. Əlizadə alimə Təbrizdə və Tehranda abidə qoyulması, əsərlərinin toplanılaraq külliyyat şəklində nəşri barədə təklif vermişdir. Sanki Ə. Ə. Əlizadə səfər zamanı yazdığı qeydlərində xatirələri deyil, tarixi bir əsər qələmə almışdı. Azərbaycanın monqol ağalığı dövrü tarixini qısa şəkildə oxucunun nəzərinə çatdırırdı. Təbrizdəki tarixi abidələr-Ərk qalası, Şəmbi-Qazan, Rəb-i Rəşidi, Göy məscid barədə məlumat verən müəllif, onların xarab vəziyyətdə olduqlarına, eləcə də əhalisinin azərbaycanlılardan ibarət Təbrizdə dövlət işlərinin, xüsusilə də, ibtidai, orta və ali məktəbdə tədrisin fars dilində aparılmasına ürək ağrısı ilə acıyır. Sovet rejiminin kəskin dövründə belə fikir söyləmək hər alimin işi deyildi.<ref name=":0" /> == Akademik Ə. Ə. Əlizadənin tarixi saxtalaşdıranlara qarşı barışmaz mövqeyi == Akademik Ə. Ə. Əlizadə prinsipiallığı ilə seçilən tədqiqatçılardan idi və tarixi saxtalaşdıranlara qarşı barışmaz mövqedə dururdu. O, sovet rejiminin kəskin çağlarında belə öz sözünün deyir, erməni saxtakarlarının topraqlarımıza olan iddialarının puçluğunu, elmi əsasa malik olmadığını vurğulayırdı. Erməni müəllifi L. O. Babayan 1969-cu ildə nəşr etdirdiyi əsərində Arranın "erməni torpağı olmasını əsaslandırmaq" məqsədilə belə bir fikir irəli sürür ki, guya XIII əsrdə bu bölgənin əhalisi ermənilərdən ibarət olmuşdur. 1276-cı ildə Arranda monqol hökmdarı Abaqa xana (1265–1282) qarşı qalxmış üsyandan bəhs edən erməni tarixçisi hadisəyə yekun vuraraq belə qənaətə gəlir: "Arran ərazisində bu dövrdə hələ də hakim etnik element erməni əhalisi idi, buna görə də, həmin itaət etməyən adamların (üsyançıların) erməni kəndliləri olduğunu desək, səhv etmiş olmarıq". L. O. Babayanın bu iddiası akademik Ə. Ə. Əlizadə tərəfindən elmi dəlillərlə təkzib olunmuş və onun fikrinin səhv olduğu göstərilmişdir. Akademik üsyançıların başçısının "kəfənə bürünərək Abaqa xanın hüzuruna gəlməsi" faktını erməni tarixçisinin nəzərinə çatdıraraq soruşmuşdur ki, ermənilər nə vaxtdan ölülərini kəfənə bürüyüb basdırırlar?". Bununla da erməni müəllifinin mövqeyinin səhv olduğunu sadəcə sadə bir məntiqlə sübuta yetirmişdir. Öz əməksevərliyi, dərin biliyi, elmi prinsipiallığı, eyni zamanda alicənablığı, insanpərvərliyi və gənclərə qarşı qayğıkeşliyi ilə tanınmış akademik Ə. Ə. Əlizadənin elmi irsi ondan sonrakı mediyevist-tarixçilər və şərşqünaslar üçün zəngin xəzinədir.<ref name=":0" /> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * [[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]]. IV cild, Bakı 1980 * Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının üzvləri haqqında məlumat kitabı.(Tərtibçı: Afaq Əsədova). II, Bakı,2005 {{Vikianbar kateqoriyası|Abdulkerim Alizadeh}} [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tarixçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimləri]] [[Kateqoriya:Tarix elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:Bilgəhdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:AMEA Tarix və Etnologiya İnstitutunun direktorları]] pxzb1r2h4sscyziirmbmnmtq6k5kp5r 0 307464 7865695 6991327 2024-11-27T10:22:35Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] əlavə olundu 7865695 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Təhmasib Fərzəliyev |orijinal adı = Təhmasib Əhməd oğlu Fərzəliyev |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 1928 |doğum yeri = [[Naxçıvan]], [[Azərbaycan SSR]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = [[AMEA-nın Folklor İnstitutu]] |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Təhmasib Əhməd oğlu Fərzəliyev''' ({{DVTY}}) — Folklorşünas, filologiya elmləri namizədi. == Həyatı == Təhmasib Fərzəliyev 1928-ci ildə Naxçıvanda anadan olmuşdur. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunu bitirmiş, 1966-cı ildə «Azərbaycan xalq lətifələri» mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Folklorun nəzəri məsələlərinə dair elmi məqalələrin və monoqrafiyaların müəllifidir<ref>{{Cite web |title=Filologiya elmləri namizədi Təhmasib Fərzəliyev |url=http://www.folklorinstitutu.com/azeb_folkloru_sobesi.htm |access-date=2013-01-06 |archive-date=2012-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120511171037/http://www.folklorinstitutu.com/azeb_folkloru_sobesi.htm |url-status=dead }}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] 954w7hqe09qfhui3ug942lkj5xgv78i 0 308623 7865315 7173149 2024-11-27T05:33:59Z Mr rqasimzade 105598 7865315 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs }}'''Gülfəm Xatun''' ({{DVTY}}) - [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı padşahı]] [[Sultan Süleyman Qanuni|I. Süleyman]]ın hərəmi.<ref name=":0">Uluçay, Çağatay (1985). ''[http://books.google.com.tr/books?ei=DzisT_-XC4XIhAfBs6ydCg&hl=tr&id=nktpAAAAMAAJ&dq=g%C3%BClfem+hatun+%C3%87a%C4%9Fatay+Ulu%C3%A7ay&q=g%C3%BClfem+hatun#search_anchor Padişahların kadınları ve kızları] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121016001414/http://books.google.com.tr/books?ei=DzisT_-XC4XIhAfBs6ydCg&hl=tr&id=nktpAAAAMAAJ&dq=g%C3%BClfem+hatun+%C3%87a%C4%9Fatay+Ulu%C3%A7ay&q=g%C3%BClfem+hatun#search_anchor |date=2012-10-16 }}''[http://books.google.com.tr/books?ei=DzisT_-XC4XIhAfBs6ydCg&hl=tr&id=nktpAAAAMAAJ&dq=g%C3%BClfem+hatun+%C3%87a%C4%9Fatay+Ulu%C3%A7ay&q=g%C3%BClfem+hatun#search_anchor .] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121016001414/http://books.google.com.tr/books?ei=DzisT_-XC4XIhAfBs6ydCg&hl=tr&id=nktpAAAAMAAJ&dq=g%C3%BClfem+hatun+%C3%87a%C4%9Fatay+Ulu%C3%A7ay&q=g%C3%BClfem+hatun#search_anchor |date=2012-10-16 }} [[:tr:Türk Tarih Kurumu|Türk Tarih Kurumu]]. s. sf. 37-38.</ref> == Həyatı == Tarixçi [[Yılmaz Öztuna]]ya görə, Gülfəm Xatun [[1511]]-ci ildə [[Sultan Süleyman Qanuni|Şahzadə Süleyman]] ilə evləndirilmiş və onun ikinci hərəmi olmuşdur.<ref>[[Yılmaz Öztuna|Öztuna, Yılmaz]] (1989). ''[http://books.google.com.tr/books?ei=NzasT8egJcaAhQfuiImeCg&hl=tr&id=UdYcAAAAMAAJ&dq=y%C4%B1lmaz+%C3%B6ztuna+g%C3%BClfem+hatun&q=g%C3%BClfem+hatun#search_anchor Kanûni Sultan Süleyman] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140102195800/http://books.google.com.tr/books?ei=NzasT8egJcaAhQfuiImeCg&hl=tr&id=UdYcAAAAMAAJ&dq=y%C4%B1lmaz+%C3%B6ztuna+g%C3%BClfem+hatun&q=g%C3%BClfem+hatun#search_anchor |date=2014-01-02 }}''. [[:tr:Kültür ve Turizm Bakanlığı (Türkiye)|Kültür ve Turizm Bakanlığı]]. s. sf. 9. ISBN [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9751703743|9751703743]].</ref> [[1521]]-ci ildə [[Şahzadə Mehmed]]lə eyni ildə dünyaya gətirdiyi Şahzadə Murad eyni il - [[12 oktyabr]] [[1521]] tarixində [[çiçək xəstəliyi]]ndən vəfat etmişdir. Digər bir tarixçi Çağatay Uluçaya görə, 1561 və ya 1562-ci ildə vəfat edən Gülfəm Xatun I. Süleymanın əmriylə edam edilmişdir.<ref name=":0" /> Buna səbəb isə Gülfəm Xatunun məzar daşının üzərinə yazılan "Şəhideyi saidə" (Mübarək şəhid) ifadəsidir. Ancaq bunun səbəbi Gülfəm Xatunun bir doğum əsnasında vəfat etməsi də ola bilər.<ref name=":1">Sakaoğlu, Necdet (Nisan 2012). ''Süleyman, Hurrem ve Diğerleri: Bir Dönemin Gerçek Hikayesi''. s. sf. 28-29.</ref> İnşası 1561-ci ildə tamamlanan və tamamilə öz sərvətilə tikilən Üsküdardakı Gülfəm Xatun Məscidi günümüzdə də qalmaqdadır.<ref name=":1" /> Ancaq 1930-cu ildə aparılan yol çəkilişi iə əlaqədar türbə və məktəbi dağıdılmışdır.<ref name=":1" /> == Mənbə == <references /> {{Sultan Süleyman Qanuni}} [[Kateqoriya:Osmanlı imperiyası tarixi]] [[Kateqoriya:İstanbulda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:1561-ci ildə vəfat edənlər]] pjto6b4ws3exej25ixonk8osemv45dx 0 308863 7865869 7629157 2024-11-27T11:37:00Z Araz Yaquboglu 17991 7865869 wikitext text/x-wiki {{Mükafat}} [[Fayl:FieldsMedalFront.jpg|thumb|Filds medalının ön tərəfi]] [[Fayl:FieldsMedalBack.jpg|thumb|Filds medalının arxa tərəfi]] '''Filds medalı''' [[Beynəlxalq Riyaziyyat Birliyi]] tərəfindən dörd ildə bir keçirilən [[Beynəlxalq Riyaziyyat Konqresi]]ndə yaşı 40-dan çox olmayan iki, üç və ya dörd [[riyaziyyatçı]]ya verilən mükafatdır. Bu mükafat onu təsis edən Kanada riyaziyyatçısı [[Con Çarlz Filds]]in şərəfinə adlandırılmışdır. Filds medalı [[riyaziyyat]] sahəsində ən yüksək mükafatlardan biri hesab olunur və həm bu mükafata, həm də riyaziyyatçılara verilən digər bir mükafat olan [[Abel mükafatı]]na bəzən "riyaziyyatçıların [[Nobel mükafatı]]" deyirlər. İlk dəfə 1936-cı ildə [[Finlandiya]] riyaziyyatçısı [[Lars Ahlfors]] və [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] riyaziyyatçısı [[Cessi Duqlas]]a təqdim edilmişdir. Bundan sonra, [[İkinci dünya müharibəsi]]nə görə növbəti mükafat yalnız 1950-ci ildə verilmiş və bu zamandan başlayaraq mütəmadi olaraq hər dörd ildən bir təqdim olunur. == Laureatlar == ;1936 * {{bayraq|Finland}} [[Lars Ahlfors]] * {{bayraq|USA}} [[Cessi Duqlas]] ;1950 * {{bayraq|France}} [[Loran Şvarts]] * {{bayraq|Norway}} [[Atle Selberq]] ;1954 * {{bayraq|Japan}} [[Kunihiko Kodayra]] * {{bayraq|France}} [[Jan-Pyer Serr]] ;1958 * {{bayraq|United Kingdom}} [[Klaus Rot]] * {{bayraq|France}} [[Rene Tom]] ;1962 * {{bayraq|Sweden}} [[Lars Hörmander]] * {{bayraq|USA}} [[Con Milnor]] ;1966 * {{bayraq|United Kingdom}} [[Maykl Atiya]] * {{bayraq|USA}} [[Pol Kohen]] * {{bayraq|France}} [[Aleksandr Qrotendik]] * {{bayraq|USA}} [[Stiven Smeyl]] ;1970 * {{bayraq|United Kingdom}} [[Alan Beyker]] * {{bayraq|Japan}} [[Heysuke Hironaka]] * {{bayraq|USSR}} [[Sergey Novikov]] * {{bayraq|United Kingdom}} [[Con Tompson]] ;1974 * {{bayraq|Italy}} [[Enriko Bombieri]] * {{bayraq|USA}} [[Devid Mamford]] ;1978 * {{bayraq|France}} [[Pyer Delin]] * {{bayraq|USA}} [[Çarlz Fefferman]] * {{bayraq|USSR}} [[Qriqori Marqulis]] * {{bayraq|USA}} [[Daniel Kvillen]] ;1982 * {{bayraq|France}} [[Alen Konn]] * {{bayraq|USA}} [[Uilyam Törston]] * {{bayraq|China}} [[Şin-Tan Yau]] ;1986 * {{bayraq|United Kingdom}} [[Saymon Donaldson]] * {{bayraq|Germany}} [[Qerd Faltinqs]] * {{bayraq|USA}} [[Maykl Fridman]] ;1990 * {{bayraq|USSR}} [[Vladimir Drinfeld]] * {{bayraq|New Zealand}} [[Von Cons]] * {{bayraq|Japan}} [[Siqefumi Mori]] * {{bayraq|USA}} [[Edvard Vitten]] ;1994 * {{bayraq|Russia}} [[Yefim Zelmanov]] * {{bayraq|France}} [[Pyer-Lui Lions]] * {{bayraq|Belgium}} [[Jan Burqen]] * {{bayraq|France}} [[Jan-Kristof Yokkoz]] ;1998 * {{bayraq|United Kingdom}} [[Riçard Borçerds]] * {{bayraq|United Kingdom}} [[Timoti Qauers]] * {{bayraq|Russia}} [[Maksim Kontseviç]] * {{bayraq|USA}} [[Körtis MakMullen]] ;2002 * {{bayraq|France}} [[Loran Lafforq]] * {{bayraq|Russia}} [[Vladimir Voyevodski]] ;2006 * {{bayraq|Russia}} [[Andrey Okunkov]] * {{bayraq|Russia}} [[Qriqori Perelman]] * {{bayraq|Australia}}-{{bayraq|USA}} [[Terens Tao]] * {{bayraq|France}} [[Vendelin Verner]] ;2010 * {{bayraq|Israel}} [[Elon Lindenştrauss]] * {{bayraq|Vietnam}}-{{bayraq|France}} [[Nqo Bao Tyau]] * {{bayraq|Russia}} [[Stanislav Smirnov]] * {{bayraq|France}} [[Sedrik Villani]] ;2014 * {{bayraq|Brazil}}-{{bayraq|France}} [[Artus Avila]] * {{bayraq|Canada}}-{{bayraq|United States}} [[Mancul Bharqava]] * {{bayraq|Austria}} [[Martin Hayrer]] * {{bayraq|Iran}}-{{bayraq|United States}} [[Məryəm Mirzəxani]] == Bəzi faktlar == [[Fayl:Tao, Werner, Okunkow.jpg|thumb|Terens Tao, Vendelin Verner və Andrey Okunkov 2006-cı ilin konqresində. Madrid]] 1954-cü ildə 27 yaşında ikən Filds medalını qazanan ən gənc alim olan [[Jan-Pyer Serr]] hələ də bu titulu qoruyub saxlayır. 1966-cı ildə [[Aleksandr Qrotendik]], 2006-cı ildə isə [[Qriqori Perelman]] bu medala layiq görülsələr də, onu almaqdan imtina etmişlər. 1970-ci ildə [[Sergey Novikov]], 1978-ci ildə isə [[Qriqori Marqulis]] Sovet hökumətinin qoyduğu qadağalara görə mükafatlandırma mərasimlərində iştirak edə bilməmişlər. 1990-cı ildə [[Edvard Vitten]] bu mükafatı alan ilk və hələ ki yeganə fizik olmuşdur. 2014-cü ildə [[Artus Avila]] bu mükafatı alan ilk Braziliyalı və Latın Amerikalı olmuşdur. Eyni ildə [[Məryəm Mirzəxani]] bu mükafata layiq görülən ilk [[qadın]] və eyni zamanda ilk [[İran]] əsilli şəxs olmuşdur. == Ədəbiyyat == * [[Maykl Atiya|Atiyah M.]], Iagolnitzer D. (eds.) ''Fields medallists’ lectures.'' World Scientific, 2003. ISBN 981-238-256-9 * Casacuberta C., Castellet M. (eds.) ''Mathematical research today and tomorrow. Viewpoints of seven Fields medalists.'' Springer-Verlag, 1992. ISBN 3-540-56011-4 * Monastyrsky M. ''Modern mathematics in the light of the Fields medals'' (with a foreword by Freeman Dyson). A K Peters, 1998. ISBN 1-56881-065-2 == Xarici keçidlər == * [http://www.mathunion.org/general/prizes/fields/details/ Rəsmi saytı], Filds medalı haqqında ətraflı məlumat{{ref-en}} * [http://www.mathunion.org/general/prizes/fields/prizewinners/ List of Fields Medallists], Laureatların siyahısı{{ref-en}} [[Kateqoriya:Mükafatlar]] a873snviw6y5httn2nlyku9mtuqdaq3 0 310568 7865709 6469330 2024-11-27T10:26:33Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] silindi; [[Kateqoriya:Türkiyə etnoqrafları]] əlavə olundu 7865709 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Pertev Naili Boratav''' (əsl adı '''Mustafa Pertev''', {{DVTY}}) — [[Türk]] [[etnoqraf]]ı və [[folklor]] tədqiqatçısı. == Həyatı == [[Bolqarıstan]]ın [[Darıdərə]] kəndində 1907-ci ildə doğuldu. 1927-ci ildə [[İstanbul Oğlan Litseyi]]ni, 1930-cu ildə [[İstanbul Universiteti]]nin ədəbiyyat fakültəsi Türk Dili və ədebiyatı bölümünü bitirdi. 1931–1932-ci illərdə [[Məhmət Fuad Köprülü|Fuad Köprülü]]nün asistenti oldu. Pertev Naili Boratav görkəmli türk ictimaiyyətçi alimi [[Hilmi Ziya Ülken]]in təsiri altında formalaşmışdı. O, bir şəxsiyyət kimi xalq ədəbiyyatı və folklor tədqiqatlarının qurucusu kimi türk mədəniyyət tarixinə keçə bilmişdir. Pertev Nailinin topladığı arxiv mütəxəssislərin fikilərinə görə, ən önəmli və geniş əhatəli arxivlərdən sayılır. Burada toplanmış xalq nağılları, rəvayətlər, atalar sözləri, şeirlər, lətifələr, mahnılar, xalq teatr nümunələri, hətta etnobotanik xalq təbabəti (fitoterapiya) və astronomiyaya aid məlumatlar var. Arxivdə "Əsli və Kərəm", "Koroğlu" dastanları ilə birlikdə, ümumiyyətlə, Türkiyənin müxtəlif bölgələrində, həmçinin hüdudlarımıza yaxın bölgələrdə ([[Qars]], [[İqdır]], [[Ərdahan]], [[Ərzurum]] və s.) toplanmış yüzlərcə uşaq oyunu, minlərcə xalq nağılları, eyni zamanda bir çox diğər xalq dastanları yer almışdır. 1941-ci ildə ''Xalq hekayeleri və xalq hekayeciliği'' [[dissertasiya]]sıyla [[dosent]] oldu, 1948-ci ildə [[professor]]luğa yüksəldi. 1948-ci ildə başqanı olduğu Xalq ədəbiyyatı kürsüsü [[CHP]] iqtidarınca [[kommunizm]]i yaydığına görə qapatıldıqdan sonra xaricə getdi. [[ABŞ]], [[Almaniya]] və [[Fransa]]da çalışdı. 1940-cı illərdə [[Behice Boran]]ın ''Yurt və Dünya'' dərgisinin baş redaktoru oldu. [[Stanford Universiteti]] Türkiyə bölümünü qurdu. [[Paris]]də ölümünə qədər CNRS (Centre National de la Recherche Scientifique)də çalışdı. 1998-ci ildə Parisdə öldü. == Əsərləri == * Gökoğlu Destanı'', 1931, 2003 * Folklor ve Edebiyat I'', 1939, 1991 * Bey Böyrek Hikayesine Ait Metinler'', 1939 * Halk Edebiyatı Dersleri'', 1943, 2000 * İzahlı Halk Şiiri antolojisi'', 1946, 2000 * Folklor ve Edebiyat II'', 1954, 1991 * Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği'',1946, 2002 * Typen Türkischer Volsmarchen'', 1953 * Zaman Zaman İçinde'', 1958, 1992 * Le Tekerleme'', 1963, 2000 * Az Gittik , Uz Gittik'', 1969, 1992 * 100 Soruda Türk Folkloru'', 1973, 2003 * Nasreddin Hoca'', 1996 * Pertev Naili Boratav, ''100 Soruda Türk Folkloru'', K Kitaplığı, İstanbul 2003 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Korkut Boratav]] == Xarici keçidlər == {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Türkiyə etnoqrafları]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] 6rlmpjuscxai6x6d5s4okfo0o5vqwao 7865710 7865709 2024-11-27T10:26:52Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Türkiyə folklorşünasları]] əlavə olundu 7865710 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Pertev Naili Boratav''' (əsl adı '''Mustafa Pertev''', {{DVTY}}) — [[Türk]] [[etnoqraf]]ı və [[folklor]] tədqiqatçısı. == Həyatı == [[Bolqarıstan]]ın [[Darıdərə]] kəndində 1907-ci ildə doğuldu. 1927-ci ildə [[İstanbul Oğlan Litseyi]]ni, 1930-cu ildə [[İstanbul Universiteti]]nin ədəbiyyat fakültəsi Türk Dili və ədebiyatı bölümünü bitirdi. 1931–1932-ci illərdə [[Məhmət Fuad Köprülü|Fuad Köprülü]]nün asistenti oldu. Pertev Naili Boratav görkəmli türk ictimaiyyətçi alimi [[Hilmi Ziya Ülken]]in təsiri altında formalaşmışdı. O, bir şəxsiyyət kimi xalq ədəbiyyatı və folklor tədqiqatlarının qurucusu kimi türk mədəniyyət tarixinə keçə bilmişdir. Pertev Nailinin topladığı arxiv mütəxəssislərin fikilərinə görə, ən önəmli və geniş əhatəli arxivlərdən sayılır. Burada toplanmış xalq nağılları, rəvayətlər, atalar sözləri, şeirlər, lətifələr, mahnılar, xalq teatr nümunələri, hətta etnobotanik xalq təbabəti (fitoterapiya) və astronomiyaya aid məlumatlar var. Arxivdə "Əsli və Kərəm", "Koroğlu" dastanları ilə birlikdə, ümumiyyətlə, Türkiyənin müxtəlif bölgələrində, həmçinin hüdudlarımıza yaxın bölgələrdə ([[Qars]], [[İqdır]], [[Ərdahan]], [[Ərzurum]] və s.) toplanmış yüzlərcə uşaq oyunu, minlərcə xalq nağılları, eyni zamanda bir çox diğər xalq dastanları yer almışdır. 1941-ci ildə ''Xalq hekayeleri və xalq hekayeciliği'' [[dissertasiya]]sıyla [[dosent]] oldu, 1948-ci ildə [[professor]]luğa yüksəldi. 1948-ci ildə başqanı olduğu Xalq ədəbiyyatı kürsüsü [[CHP]] iqtidarınca [[kommunizm]]i yaydığına görə qapatıldıqdan sonra xaricə getdi. [[ABŞ]], [[Almaniya]] və [[Fransa]]da çalışdı. 1940-cı illərdə [[Behice Boran]]ın ''Yurt və Dünya'' dərgisinin baş redaktoru oldu. [[Stanford Universiteti]] Türkiyə bölümünü qurdu. [[Paris]]də ölümünə qədər CNRS (Centre National de la Recherche Scientifique)də çalışdı. 1998-ci ildə Parisdə öldü. == Əsərləri == * Gökoğlu Destanı'', 1931, 2003 * Folklor ve Edebiyat I'', 1939, 1991 * Bey Böyrek Hikayesine Ait Metinler'', 1939 * Halk Edebiyatı Dersleri'', 1943, 2000 * İzahlı Halk Şiiri antolojisi'', 1946, 2000 * Folklor ve Edebiyat II'', 1954, 1991 * Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği'',1946, 2002 * Typen Türkischer Volsmarchen'', 1953 * Zaman Zaman İçinde'', 1958, 1992 * Le Tekerleme'', 1963, 2000 * Az Gittik , Uz Gittik'', 1969, 1992 * 100 Soruda Türk Folkloru'', 1973, 2003 * Nasreddin Hoca'', 1996 * Pertev Naili Boratav, ''100 Soruda Türk Folkloru'', K Kitaplığı, İstanbul 2003 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Korkut Boratav]] == Xarici keçidlər == {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Türkiyə etnoqrafları]] [[Kateqoriya:Türkiyə folklorşünasları]] 8s80bcvh649tr5ybbr33scvm1j1ml4t 0 311012 7865702 5620227 2024-11-27T10:25:05Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya folklorşünasları]] əlavə olundu 7865702 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi |adı = İvan Larionov |orijinal adı = İvan Petroviç Lariоnоv |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 250 |şəklin izahı = |fon rəngi = |doğum adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = 4.2.1830 |doğum yeri = [[Perm]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 4.5.1889 |vəfat yeri = [[Saratov]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |fəaliyyəti = [[Bəstəkar]] |janr = |musiqi aləti = |səs tembri = |fəaliyyət illəri= |albom şirkəti = |əlaqələri = |təhsili = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''İvan Petroviç Lariоnоv''' ({{Dil-ru|Иван Петрович Ларионов}}) ([[1830]], [[Perm]] — [[1889]], [[Saratov]]) — Rus [[bəstəkar]] və folklorşünası.[[1860]]-cı ildə dünyada bəlkə də ən çox tanınan [[rusca]] [[Kalinka]] mahnısını bəstələdi. == Həyatı == İvan Larionov [[4 fevral]] [[1830]]-cu ildə Rusiyanın [[Perm]] şəhərində anadan olmuşdu. İvan Larionov [[4 may]] [[1889]]-cu ildə Rusiyanın [[Saratov]] şəhərində vəfat edb. == Xarici keçidlər == {{Bəstəkar-qaralama}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Rusiya bəstəkarları]] [[Kateqoriya:Rusiya folklorşünasları]] [[Kateqoriya:Permdə doğulanlar]] g8x0crisbkmgse4i2ldo9ld4qsveefb 0 312043 7865629 7243062 2024-11-27T09:34:12Z 82.194.3.37 7865629 wikitext text/x-wiki men ce[[Şəkil:Shadow Hand Bulb large.jpg|thumb|right]] {{Süni intellekt yanqutu}} {{Avtomatlaşdırma}} '''Robototexnika''' — texnologiya ilə bağlı bir sahə olaraq, robotoları<ref name=OED>{{cite web|title=robotics|url=http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530|publisher=Oxford Dictionaries|accessdate=4 February 2011|archive-date=18 May 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110518152729/http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530|url-status=}}</ref>, onların dizayn edilməsini, qurulmasını, idarə edilməsi metodlarını, informasiya emalı üçün yaradılan kompüter sistemlərini öyrənir. Dünyanın bir çox ölkələrində bu elm sahəsinin inkişafına böyük dəstək vardır. Bu sahənin inkişafı öz növbəsində, sənayenin avtomatlaşdırılmasının sürətli inkişafına təsir göstərir. Çünki bu texnologiyalar sənayedə insan faktorunun gücünü azaltmağa kömək edir. Bu texnologiyaya maraq ən qədim zamanlardan mövcuddur. Çünki insanlar özləri yox, öz yerlərinə başqalarını işlətmək istəmişlər. Bu problem başlanğıcda qul əməyindən istifadə ilə həll olunsa da son bir neçə yüz ildə robotlar və digər avtomatlaşdırılmış sistemlər onların yerini almışdır. Bu sahəyə marağın ən qədim zamanlardan olmasına baxmayaraq, robototexnikanın araşdırılmasına və bir elm kimi öyrənilməsinə 20-ci əsrdən başlanmışdır. Günümüzdə robototexnika elmi bir çox sənaye, məişət və sosial problemlərin həlli üçün istifadə edilir. ==Etimalogiyası== Robototexnika sözü "robot" sözündən əmələ gəlmişdir. Robot sözü ilk dəfə [[1920]]-ci ildə Çex yazıçısı Karel Čapek ({{dil-az | Karl Kapek}}) tərəfindən yazılan və səhnələşdirilən R.U.R. (Rossum's Universal Robots - {{dil-az| Rossumun Universal Robotları}} ) əsərində istifadə olunmuşdur.<ref>[http://capek.misto.cz/english/robot.html] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130123023343/http://capek.misto.cz/english/robot.html|date=2013-01-23}} Zunt, Dominik. "Who did actually invent the word "robot" and what does it mean?". The Karel Čapek website. Retrieved 2007</ref> Bu sözün kökü slovak dilindəki "robota" sözündən gəlir və mənası qul, kölə deməkdir. Amma Karel Capek bu şərəfə özünü layiq görmür. Oksford İngilis dili lüğətinə yazdığı qısa məktubunda bu sözün onun qardaşı Josef Capekin ({{dil-az | Jozef Kapek}}) yaradıcılığı olduğunu bildirib <ref name="OED"/>. Oksford İngilis dili lüğətinə əsasən "robototexnika" sözünü ilk dəfə yazılı olaraq İsaac Asimovun ({{dil-az | Ayzek Asimov}}) [[1941]]-ci ildə çap olunmuş "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Liar!}}) elmi-fantastik hekayəsində istifadə olunub. O dövrdə elektrik texnologiyalarını öyrənən sahə çox məşhur idi və elektrotexnika ({{Dil-en | electronics}}) adlanırdı. Buna istinadən İsaac Asimov robotları öyrənən elmin də robototexnika ({{Dil-en | robotics}}) adlandırdı. Sonradan nəşr olunan əsərlərində İsaac Asimov bu sözü daha öncə yazdığı "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Runaround}}) adlı digər əsərində istifadə etdiyini bildirsə də biz bununla razılaşmırıq. Çünki "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Liar!}}) əsəri, "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Runaround}} digər əsərindən 5 ay öynə nəşr edilmişdir <ref>{{cite book | last = Asimov | first = Isaac | authorlink = Isaac Asimov | title = Gold | url = https://archive.org/details/goldfinalscience0000asim_v2j0 | publisher =Voyager <!-- was Eos --> | year =1996 <!-- was 2003 --> |origyear=1995 |location=London |isbn=0-00-648202-3 |pages=[https://archive.org/details/goldfinalscience0000asim_v2j0/page/224 224]–225 |chapter=The Robot Chronicles }} </ref><ref>{{cite book |last=Asimov |first=Isaac |authorlink=Isaac Asimov |title=[[Counting the Eons]] |chapter=4 The Word I Invented |publisher=Doubleday |year=1983 |quote=Robotics has become a sufficiently well developed technology to warrant articles and books on its history and I have watched this in amazement, and in some disbelief, because I invented … the word }}</ref> . == Tarixi == [[Robot]]<nowiki/>lar ilk dəfə televiziya ekranlarına [[1927]]-ci ildə çıxıb. [[Fritz Lang]]ın prodürerliyi ilə çəkilmiş bu filmdə alman aktrisası [[Brigitte Helm]]<nowiki/>in canlandırdığı "maşın insan" (alman.  ''Maschinenmensch'') obrazı tarixdə ilk robot obraz hesab olunur. [[1942]]-ci ildə [[İsaac Asimov]] [[Robototexnikanın Üç Qanununu]] formalaşdırdı. [[1948]]-ci ildə [[Norbert Wiener]] [[Kibernetika İnstitutu|kibernetikanın]] və robototexnika sahəsindəki araşdırma işlərinin ilk praktiki nəticələrini ortaya qoydu. İlk tam [[Avtonom Robot|avtonom robot]] [[XX əsr]]in ikinci yarısında hazırlanıb. İlk rəqəmsal və proqramlanabilən [[robot]] da elə bu dönəmdə [[1961]]-ci ildə düzəldilib və sənayedə tətbiq edilib. [[Unimate (robot)|Unimate]] adlanan bu robotun işi qəliblərə tökülüb bərkidilmiş metal hissələrinin çıxarılıb yığılmasında istifadə olunub. Günümüzdə bunun kimi bir çox [[sənaye robotları]] müxtəlif zavod və fabriklərdə geniş istifadə edilir. Onlar istehsalatda, yükdaşımada və digər sahələrdə istifadə olunur<ref>"[http://www.thetech.org/exhibits/online/robotics/universal/index.html Robototexnika: Sərgi Haqqında] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080913160743/http://www.thetech.org/exhibits/online/robotics/universal/index.html |date=2008-09-13 }}". İnnovasiya Texnologiyaları Muzeyi. 2008-09-15.</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Robotlar]] [[Kateqoriya:Texnika]] ajlob67jhlrxa5p2p655tf05z7wz3ay 7865644 7865629 2024-11-27T09:50:02Z Borhan 247867 Undid edits by [[Special:Contribs/82.194.3.37|82.194.3.37]] ([[User talk:82.194.3.37|talk]]) to last version by Nemoralis 7865644 wikitext text/x-wiki [[Şəkil:Shadow Hand Bulb large.jpg|thumb|right]] {{Süni intellekt yanqutu}} {{Avtomatlaşdırma}} '''Robototexnika''' — texnologiya ilə bağlı bir sahə olaraq, robotoları<ref name=OED>{{cite web|title=robotics|url=http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530|publisher=Oxford Dictionaries|accessdate=4 February 2011|archive-date=18 May 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110518152729/http://www.oxforddictionaries.com/view/entry/m_en_gb0714530#m_en_gb0714530|url-status=}}</ref>, onların dizayn edilməsini, qurulmasını, idarə edilməsi metodlarını, informasiya emalı üçün yaradılan kompüter sistemlərini öyrənir. Dünyanın bir çox ölkələrində bu elm sahəsinin inkişafına böyük dəstək vardır. Bu sahənin inkişafı öz növbəsində, sənayenin avtomatlaşdırılmasının sürətli inkişafına təsir göstərir. Çünki bu texnologiyalar sənayedə insan faktorunun gücünü azaltmağa kömək edir. Bu texnologiyaya maraq ən qədim zamanlardan mövcuddur. Çünki insanlar özləri yox, öz yerlərinə başqalarını işlətmək istəmişlər. Bu problem başlanğıcda qul əməyindən istifadə ilə həll olunsa da son bir neçə yüz ildə robotlar və digər avtomatlaşdırılmış sistemlər onların yerini almışdır. Bu sahəyə marağın ən qədim zamanlardan olmasına baxmayaraq, robototexnikanın araşdırılmasına və bir elm kimi öyrənilməsinə 20-ci əsrdən başlanmışdır. Günümüzdə robototexnika elmi bir çox sənaye, məişət və sosial problemlərin həlli üçün istifadə edilir. ==Etimalogiyası== Robototexnika sözü "robot" sözündən əmələ gəlmişdir. Robot sözü ilk dəfə [[1920]]-ci ildə Çex yazıçısı Karel Čapek ({{dil-az | Karl Kapek}}) tərəfindən yazılan və səhnələşdirilən R.U.R. (Rossum's Universal Robots - {{dil-az| Rossumun Universal Robotları}} ) əsərində istifadə olunmuşdur.<ref>[http://capek.misto.cz/english/robot.html] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130123023343/http://capek.misto.cz/english/robot.html |date=2013-01-23 }} Zunt, Dominik. "Who did actually invent the word "robot" and what does it mean?". The Karel Čapek website. Retrieved 2007</ref> Bu sözün kökü slovak dilindəki "robota" sözündən gəlir və mənası qul, kölə deməkdir. Amma Karel Capek bu şərəfə özünü layiq görmür. Oksford İngilis dili lüğətinə yazdığı qısa məktubunda bu sözün onun qardaşı Josef Capekin ({{dil-az | Jozef Kapek}}) yaradıcılığı olduğunu bildirib <ref name="OED"/>. Oksford İngilis dili lüğətinə əsasən "robototexnika" sözünü ilk dəfə yazılı olaraq İsaac Asimovun ({{dil-az | Ayzek Asimov}}) [[1941]]-ci ildə çap olunmuş "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Liar!}}) elmi-fantastik hekayəsində istifadə olunub. O dövrdə elektrik texnologiyalarını öyrənən sahə çox məşhur idi və elektrotexnika ({{Dil-en | electronics}}) adlanırdı. Buna istinadən İsaac Asimov robotları öyrənən elmin də robototexnika ({{Dil-en | robotics}}) adlandırdı. Sonradan nəşr olunan əsərlərində İsaac Asimov bu sözü daha öncə yazdığı "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Runaround}}) adlı digər əsərində istifadə etdiyini bildirsə də biz bununla razılaşmırıq. Çünki "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Liar!}}) əsəri, "Yalançı" (əsl adı {{Dil-en | Runaround}} digər əsərindən 5 ay öynə nəşr edilmişdir <ref>{{cite book | last = Asimov | first = Isaac | authorlink = Isaac Asimov | title = Gold | url = https://archive.org/details/goldfinalscience0000asim_v2j0 | publisher =Voyager <!-- was Eos --> | year =1996 <!-- was 2003 --> |origyear=1995 |location=London |isbn=0-00-648202-3 |pages=[https://archive.org/details/goldfinalscience0000asim_v2j0/page/224 224]–225 |chapter=The Robot Chronicles }} </ref><ref>{{cite book |last=Asimov |first=Isaac |authorlink=Isaac Asimov |title=[[Counting the Eons]] |chapter=4 The Word I Invented |publisher=Doubleday |year=1983 |quote=Robotics has become a sufficiently well developed technology to warrant articles and books on its history and I have watched this in amazement, and in some disbelief, because I invented … the word }}</ref> . == Tarixi == [[Robot]]<nowiki/>lar ilk dəfə televiziya ekranlarına [[1927]]-ci ildə çıxıb. [[Fritz Lang]]ın prodürerliyi ilə çəkilmiş bu filmdə alman aktrisası [[Brigitte Helm]]<nowiki/>in canlandırdığı "maşın insan" (alman.  ''Maschinenmensch'') obrazı tarixdə ilk robot obraz hesab olunur. [[1942]]-ci ildə [[İsaac Asimov]] [[Robototexnikanın Üç Qanununu]] formalaşdırdı. [[1948]]-ci ildə [[Norbert Wiener]] [[Kibernetika İnstitutu|kibernetikanın]] və robototexnika sahəsindəki araşdırma işlərinin ilk praktiki nəticələrini ortaya qoydu. İlk tam [[Avtonom Robot|avtonom robot]] [[XX əsr]]in ikinci yarısında hazırlanıb. İlk rəqəmsal və proqramlanabilən [[robot]] da elə bu dönəmdə [[1961]]-ci ildə düzəldilib və sənayedə tətbiq edilib. [[Unimate (robot)|Unimate]] adlanan bu robotun işi qəliblərə tökülüb bərkidilmiş metal hissələrinin çıxarılıb yığılmasında istifadə olunub. Günümüzdə bunun kimi bir çox [[sənaye robotları]] müxtəlif zavod və fabriklərdə geniş istifadə edilir. Onlar istehsalatda, yükdaşımada və digər sahələrdə istifadə olunur<ref>"[http://www.thetech.org/exhibits/online/robotics/universal/index.html Robototexnika: Sərgi Haqqında] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080913160743/http://www.thetech.org/exhibits/online/robotics/universal/index.html |date=2008-09-13 }}". İnnovasiya Texnologiyaları Muzeyi. 2008-09-15.</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Robotlar]] [[Kateqoriya:Texnika]] m49ic86ng8u1kxudur85e6e3l4qnj8m 0 313000 7864574 7864523 2024-11-26T12:14:28Z 185.47.7.100 Redaktə səhvi olmuşdu 7864574 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil olm '''Blackpink in your areyaa''' '''I'm a Rockstar''' '''Apetau, Apetau, uh uh uh''' == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] nemu25nql9dywhq8am7108n76msc49h 7864598 7864574 2024-11-26T12:18:39Z 185.47.7.100 Redaktə səhvi vardı 7864598 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil olm '''Blackpink in your areyaa''' '''I'm a Rockstar''' '''Apetau, Apetau, uh uh uh''' '''Məhəmməd Mələk sizi öldürəcəyəmmmm hahahahahha''' == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] kc2zlnpq24k43358hsew0ps6yajo2lm 7864600 7864598 2024-11-26T12:18:50Z Tanbiruzzaman 271350 [[Special:Contributions/185.47.7.100|185.47.7.100]] ([[User talk:185.47.7.100|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 2 redaktə geri qaytarılaraq [[User:31.171.55.207|31.171.55.207]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7864523 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil o maqla müxtəlif kontekstlərdə istifadə olunur ki, bu da müəyyən bir vaxt çərçivəsini qruplaşdırmaq üçün əlverişlidir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] 6hlsb8vaj0eofuj4umxsye4zm75pfnl 7864609 7864600 2024-11-26T12:20:43Z 185.47.7.100 Redaktə səhvi vardı 7864609 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil o maqla müxtəlif kontekstlərdə istifadə olunur ki, bu da müəyyən bir vaxt çərçivəsini qruplaşdırmaq üçün əlverişlidir. Məhəmməd Mələk Musa sizi axşam teyn tayn eliyib gəbərdəcəm hahahha == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] d5u545y8ncavdxiz0og3ypwdnkorb32 7864611 7864609 2024-11-26T12:20:57Z WikiBayer 164677 [[Special:Contributions/185.47.7.100|185.47.7.100]] ([[User talk:185.47.7.100|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Tanbiruzzaman|Tanbiruzzaman]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7864523 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil o maqla müxtəlif kontekstlərdə istifadə olunur ki, bu da müəyyən bir vaxt çərçivəsini qruplaşdırmaq üçün əlverişlidir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] 6hlsb8vaj0eofuj4umxsye4zm75pfnl 7864630 7864611 2024-11-26T12:25:28Z 185.47.7.134 Səhvlər var 7864630 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil o maqla müxtəlif kontekstlərdə istifadə olunur ki, bu da müəyyən bir vaxt çərçivəsini qruplaşdırmaq üçün əlverişlidir. Rosé == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] nos44922pnr86x0vy9jagztrgy8xzuj 7864679 7864630 2024-11-26T12:50:54Z 185.47.7.134 Səhvlik 7864679 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil o maqla müxtəlif kontekstlərdə istifadə olunur ki, bu da müəyyən bir vaxt çərçivəsini qruplaşdırmaq üçün əlverişlidir. Rosé &Bruno Mars APT == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] 19jmg88ounb41wzd9v7a33wl4cq7dzc 7865743 7864679 2024-11-27T10:43:11Z 62.217.157.58 7865743 wikitext text/x-wiki '''Dekada''' ({{lang-grc|δεκάς, δεκάδος}} — "onluq") — on tərkib hissəsi olan məcmu. Azərbaycan dilində daha çox "on günlük dövr" mənasında işlənir.<ref>{{kitab3 | müəllif = | hissə = | hissənin linki = | başlıq = Dekada | orijinal = | link = https://web.archive.org/web/20180205040125/http://azerbaycandili.az/Vocabularies/Download/1/Az%C9%99rbaycan%20dilinin%20izahli%20l%C3%BCgeti%20I%20cild.pdf | vikimənbə = | cavabdeh = | nəşr = | yer = Bakı | nəşriyyat = [[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] | il = 2006 | cild = I cild | səhifə = 558 | seriya = | tiraj = 25000 | isbn = | doi = | ref = }}</ref> Dekada həm də 10 illik dövrü əhatə edən zaman ölçüsü kimi işlənə bilər. Dekadalar adətən tarix, mədəniyyət və planlaşdırma da daxil o maqla müxtəlif kontekstlərdə istifadə olunur ki, bu da müəyyən bir vaxt çərçivəsini qruplaşdırmaq üçün əlverişlidir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Vaxt ölçü vahidləri və standartları}} [[Kateqoriya:Zaman ölçüsü vahidləri]] 6hlsb8vaj0eofuj4umxsye4zm75pfnl 0 313438 7865118 7784842 2024-11-26T20:28:27Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865118 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} {{Telemövsüm |mövsüm_adı = [[Fayl:Tvd logo other.png|140px]] <br>I Mövsüm |bgcolour = #6c1f1f |colour text = white |şəkil = [[Fayl:Vampirin gündəlikləri (I mövsüm).jpg|255px|DVD üz şəkli]] |izahı = DVD üz şəkli |ölkə = ABŞ |seriya_sayı = 22 |kanal = The CW TV |ilk_efir = {{Start date|2009|9|10}} |son_efir = {{End date|2010|5|13}} | region_1 = {{Start date|2010|8|31}}<ref name="spec"/> | region_2 = {{Start date|2010|8|23}}<ref name=R2/> | region_4 = {{Start date|2010|9|1}}<ref name=R4/> | region_A = {{Start date|2010|8|31}}<ref name=RA1/><ref name=RA2/> | region_B = {{Start date|2010|8|23}}<ref name=RB1/> <br><small>(Birləşmiş Krallıq)</small><br>{{Start date|2010|8|26}}<ref name=RB2/> <br><small>(Braziliya)</small><br>{{Start date|2010|9|1}}<ref name=RB3/> <br><small>(Avstraliya)</small> |əvvəlki_mövsüm = - |sonrakı_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (II mövsüm)|II mövsüm]] |seriya_siyahısı = [[Vampirin gündəlikləri teleserialının seriyalarının siyahısı|''Vampirin gündəlikləri'' teleserialının seriyaları]] }} ''"[[Vampirin gündəlikləri]]"'' Kevin Vilyamson tərəfindən L. J. Smitin eyniadlı romanlar seriyası əsasında yaradılmış [[ABŞ]] supernatural-fentezi qorxu teleserialıdır. Serialın 2009–2010-cu il mövsümü üçün hazırlanması 19 may 2009-cu ildə elan edilmişdi.<ref name=andreeva/> Serialın premyerası 10 sentyabr 2010-cu il tarixdə [[The CW]] kanalında keçirilmiş və televiziya tarixində ən yüksək reytinq göstərərək 4.91 milyon canlı izləyici toplamışdır.<ref name="www.ew.com"/><ref name="TVBTN"/> Serialda hadisələr tarixi [[supernatural]] hadisələrlə zəngin uydurma Mistik Folls, Virciniyada baş verir. Hadisələrin mərkəzində valideynlərini itirmiş gənc qız [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilbert]] ([[Nina Dobrev]] tərəfindən canlandırılır) və [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan]] ([[Pol Uizli]] tərəfindən canlandırılır) və [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] ([[Yan Somerhalder]] tərəfindən canlandırılır) qardaşları dayanır. İlk yeddi seriyadan sonra öldürülən [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Viki Danovan|Viki Danovan]] rolunu [[Kayla Yuell]] canlandırır. [[Metyu Devis]] serialda tarix müəllimi [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Alarik Zoltsman|Alarik Zoltsman]] obrazını canlandırır. Daha sonra serialda onun rolu artırılır.<ref>[http://tvdramas.about.com/od/vampirediariesthe/a/mattdavisint.htm Matt Davis Interview] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160303191710/http://tvdramas.about.com/od/vampirediariesthe/a/mattdavisint.htm |date=2016-03-03 }} Retrieved: 2013-03-27.</ref> Serialın I mövsümü 13 may 2010-cu ildə 22 seriya ilə tamamlanmışdır.<ref name="tvg">{{cite web|url=http://www.tvguide.com/tvshows/vampire-diaries/episodes-season-1/297527|title=The Vampire Diaries Episodes|publisher=[[TV Guide]]|accessdate=2013-03-27|archive-date=2012-04-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20120423055631/http://www.tvguide.com/tvshows/vampire-diaries/episodes-season-1/297527|url-status=live}}</ref> == Rollarda == * [[Nina Dobrev]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilber]] və [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ketrin Pirs|Ketrin Pirs]] ** (22 seriya) * [[Pol Uizli]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan Salvatore]] (22 seriya) * [[Yan Somerhalder]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] (22 seriya) * [[Stiven R. Makkuin]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ceremi Gilbert|Ceremi Gilbert]] (21 seriya) * [[Sara Kanning]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Cena Sommers|Cena Sommers]] (16 seriya) * [[Ketrin Grehem]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Boni Bennet|Boni Bennet]] (16 seriya) * [[Kendis Akkola]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Keralayn Forbs|Keralayn Forbs]] (17 seriya) * [[Zak Roerig]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Mett Danovan|Mett Danovan]] (17 seriya) * [[Kayla Yuell]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Viki Danovan|Viki Danovan]] (7 seriya) * [[Maykl Trevino]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Tayler Lokvud|Tayler Lokvud]] (11 seriya) * [[Metyu Davis]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Alarik Zoltsman|Alarik Zoltsman]] (12 seriya) Qeyd: **Dobrev Ketrin rolunu 18 seriyada canlandırıb. == Ssenari xətti == Mövsümün birinci yarısı [[vampirlər]]in həyat tərzinin təsviri, vampir qardaşlar Stefan və Deymon Salvatorelərin doğulduqları Mistik Folls şəhərinə qayıtması və Stefanın Yelenanın qəlbinə hakim olma cəhdləri, Deymonun çoxdan itirdiyi sevgisi – Yelenanın oxşarı Ketrin Pirsin (Katerina Petrova) həbs edildiyini düşündüyü gizli türbədən (otaqdan) azad etmək cəhdlərinin göstərilməsinə həsr edilib. Həmçinin Viktoriya "Viki" donovanın vampirə çevirilməsi və öldürülməsi baş verir. Daha sonra Anna peyda olur. O, digər vampirlərlə birgə həbs edilmiş anası Pörlü xilas etməyə çalışan vampir qızdır. Anna bu fəaliyyəti zamanı səhvə yol verir və digər vampirləri də azad edir. Mövsümün ikinci hissəsi azad edilmiş vampirlərlə əlaqədardır. Ketrinin həmin vampirlər arasında olmadığı məlum olur. Yelenanın bioloji atası olan Con Gilbert də şəhərə dönür və vampirləri məhv etmək üçün plan hazırlayır. Mövsüm Banilər Günündə vampirlərin Con tərəfindən qurulmuş oyunun qurbanı olması və Ketrinin şəhərə dönməsi ilə tamamlanır. == Seriyalar == <onlyinclude>{| class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%" |- style="color:white" ! style="background: #6c1f1f;" | <small>No.</small> ! style="background: #6c1f1f;" | # ! style="background: #6c1f1f;"| Ad ! style="background: #6c1f1f;"| Rejissor ! style="background: #6c1f1f;"| Ssenari müəllifi ! style="background: #6c1f1f;"|İlk efir tarixi ! style="background: #6c1f1f;"| İstehsal<br>kodu ! style="background: #6c1f1f;"| ABŞ-də izləyicilər<br>(milyon) |- {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=1 |EpisodeNumber2=1 |Title=Pilot |DirectedBy=Markos Siyeqa |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Cüli Plek |OriginalAirDate={{Start date|2009|9|10}} |ProdCode=296766 |Aux4=4.91<ref name="TVBTN">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/09/11/vampire-diaries-sets-record-as-the-cw%E2%80%99s-most-watched-series-premiere-ever/26872|title=Vampire Diaries sets record as The CW most watch series premiere ever|last=Seidman|first=Robert|date=September 11, 2009|work=TV by the Numbers|accessdate=10mart, 2013|archive-date=September 13, 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090913010336/http://tvbythenumbers.com/2009/09/11/vampire-diaries-sets-record-as-the-cw%E2%80%99s-most-watched-series-premiere-ever/26872|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Virciniyanın Mistik Fols adlı kiçik şəhərində yeniyetmə [[Yelena Gilbert]] və qardaşı Ceremi valideynlərinin ölümündən sonra çətin günlərini yaşayırlar, xalaları olan Cena onları himayəsinə götürmüşdür. Yelena həssasdır, Ceremi isə həmişə özünə qapanır və hisslərini büruzə verməkdən çəkinir. Onların həyatında heç nə planlaşdırıldığı kimi getmir. Məktəbə qayıtdıqları ilk gündə Yelena sevgilisi Metdən ayrılır və onun diqqətini məktəbə yeni gəlmiş sirrli Stefan Salvatore cəlb edir. Yelenanın rəfiqəsi Stefan Boni Stefanın şübhəli olduğunu düşünür və bu haqqda Tayler Lokvudla danışır. Mettin bacısı Vikinin dişlənmiş şəkildə tapılmasəndan sonra bunun hansısa heyvanın işi olması güman edilir, lakin Stefanın vampir olması aydınlaşır. Stefan (vampiir olmasına baxmayaraq o, insan qanı içmir) düşünür ki, şəhərdə başqa bir vampir də var və bu zaman artıq on beş ildir ki, görüşmədiyi qardaşı Deymon meydana çıxır. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=2 |EpisodeNumber2=2 |Title=Gecə ulduz axışı |DirectedBy=Markos Siyeqa |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Cüli Plek |OriginalAirDate={{Start date|2009|9|17}} |ProdCode=2J5001 |Aux4=3.78<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/09/18/thursday-night-broadcast-original-final-numbers/27689|title=Thursday Night Broadcast Original Final Numbers|publisher=TV by the Numbers|access-date=2013-03-08|archive-date=2012-06-18|archive-url=https://www.webcitation.org/68V9syYSg?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/09/18/thursday-night-broadcast-original-final-numbers/27689/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Mistik Folsda ulduz axışının qeyd edilməsinə hazırlaşılır. Viki hospitalda özünə gəlir, Stefan baş verənləri onun yaddaşından silməyə çalışsa da, Mett ona mane olur. Bu arada, Mr. Tanner Cenanı Cereminin vəziyyətinin yaxşı olmaması haqqında məlumatlandırır və iki yeniyetmənin məsuliyyətini öhdəsinə götürməklə düzgün hərəkət etmədiyini bildirir. Yelena və Deymon ilk dəfə Salvatorelərin malikanəsində rastlaşırlar. Yelenanın Stefanın keçmişinə olan marağı onun hər şeyi öyrənməsinə gətirib çıxarır. Yelena və Stefan ilk dəfə öpüşürlər. Deymon növbəti qurbanı olaraq Keralaynı seçir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=3 |EpisodeNumber2=3 |Title=Cümə gecəsi dişləmə |DirectedBy=Con Dal |WrittenBy=Barbi Kliqman & Brayn M. Holdman |OriginalAirDate={{Start date|2009|9|24}} |ProdCode=2J5002 |Aux4=3.81<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/09/25/thursday-broadcast-finals-plus-quarter-hour-detail-for-flashforward/28439|title=TV Ratings: ''FlashForward'' flashes brightly; ''Grey's'' annihilates ''CSI'', ''The Mentalist''|publisher=TV by the Numbers|accessdate=20113-03-10|archive-date=2012-06-18|archive-url=https://www.webcitation.org/68V9teW9c?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/09/25/thursday-broadcast-finals-plus-quarter-hour-detail-for-flashforward/28439/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Boni əsəbi halda Yelenaya deyir ki, Stefana qarşı hansısa mənfi hissləri var, buna görə də Yelana onların bir-birini daha yaxşı tanıya bilməsi üçün evində nahar təşkil edərək hər ikisini dəvət edir. Məktəbdə futbol oyunu zamanı Tayler Stefanı alçaldaraq komandadan qovmağa çalışsa da, Stefan vampir bacarıqlarından istifadə edərək topu onun əlindən alır və geriyə göndərir. Nahar vaxtı birdən Keralayn və Deymon peyda olur və Yelena onları evə dəövət edir. Stefan Yelenanı Deymondan qorumaq üçün ona boyunbağı və sehrli klon bağışlayır. Stefan Deymona onda hələ də insani hisslərin qalmış ola biləcəyi haqqında fikri təlqin etdikdə Deymon əsəbləşərək Mr. Tannerin qanını içərək onu öldürür. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=4 |EpisodeNumber2=4 |Title=Ailə münasibətləri |DirectedBy=Qay Ferland |WrittenBy=EndryuKreisberg & Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2009|10|1}} |ProdCode=2J5003 |Aux4= 3.53<ref>{{cite web|url=http://yourentertainmentnow.com/2009/10/09/broadcast-tv-ratings-for-thursday-october-8-2009/|title=Broadcast TV Ratings for Thursday, October 8, 2009|last=Calabria|first=Rosario|date=October 9, 2010|work=Your Entertainment Now|accessdate=15 Mart, 2013|archive-date=April 21, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110421000243/http://yourentertainmentnow.com/2009/10/09/broadcast-tv-ratings-for-thursday-october-8-2009/|url-status=live}}</ref> |ShortSummary=Yelena və Stefan birlikdə, Teylerin valideynlərinin evində keçirilən şəhərin ənənəvi Banilər Günündə iştirak edirlər. Viki Taylerə Cereminin birlikdə olmaq təklifini rədd etdiyini bildirir. Stefan Yelenaya Salvatore ailəsinin tarixçəsini və nədən Deymonu həyatından çıxarmaq istəməsi haqqında danışır. Stefan eyni zamanda Lokvudlar ailəsinə məxsus tarixi kəhraba daşını da Yelenadan alır. Bu arada Stefan Deymon Stefanın yerini tutmaq üçün Keralayndan istifadə edir. Keralaynın qanını içdikdən sonra Deymon xəstələnir. Keralayn ayılarkən yanında kəhraba daşını görür və onun sehrli gücündən bixəbər şəkildə daşı çantasına qoyur. Mayor Lokvud (Taylerin atası), Karol Lokvud (Taylerin anası), Şerif Forbs (Keralaynın anası) və jurnalist Loqan Filin daxil olduğu şəhər komitəsi iclas keçirərək son dövrlərdə qanı içilrək öldürülmüş insan cəsədlərinin tapılmasından sonra vampirlərin Mistik Follsa qayıtdığı bildiri və Gilbertlər ailəsinə məxsus olan vampirləri təyin edən kompası əldə etməyin gərəkdiyi qərarına gəlirlər. Sonda Viki Cereminin yanına gəlir və onlar yataq otağına gedirlər. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=5 |EpisodeNumber2=5 |Title=Sən mənim üçün ölü deyilsən |DirectedBy=Kevin Brey |WrittenBy=Sin Reykraft & Qabriel Stenton |OriginalAirDate={{Start date|2009|10|8}} |ProdCode=2J5004 |Aux4=3.52<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/10/09/thursday-broadcast-finals-the-office-bones-greys-supernatural-up-a-bit-community-private-practice-down-a-tick/30079|title=Thursday Broadcast Finals|publisher=TV by the Numbers|access-date=2013-03-08|archive-date=2012-06-18|archive-url=https://www.webcitation.org/68V9unTPH?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/09/thursday-broadcast-finals-the-office-bones-greys-supernatural-up-a-bit-community-private-practice-down-a-tick/30079/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Deymon Salvatorelərin zirzəmisindən azad olub gücünü bərpa etməklə məşğul olduğu dövrdə, Viki və Cereminin bir-birinə bağlılığı güclənir. Məktəbdə maşın yuma əyləncəsi düzəldilir, Boni böyü gücə malik olduğunu kəşf edir və bunu yoldaşlarına göstərmək istəyir. Bu arada Loqan öz cazibədarlığından istifadə edərək Cenanın onu yeməyə dəvət etməsinə nail olur. Logan Gilbertlərin evində kompası tapmağa ümid edir. Yelena yad birindən öyrənir ki, Stefan həmin adama 1953 – cü ildə tandığı Stefan Salvatore adlı birini xatırladır. Beləcə, Yelana Stefanın əslində kim olduğunu öyrənmək şansı əldə edir. Digər tərəfdə Deymon azad olmaq üçün Keralaynla olan əlaqəsindən istifadə edir, Zakı öldürür və Vikini özünə cəlb edir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=6 |EpisodeNumber2=6 |Title=İtmiş qızlar |DirectedBy=Markos Siega |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2009|10|15}} |ProdCode=2J5005 |Aux4=3.88<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/10/16/broadcast-finals-bones-the-office-greys-anatomy-the-mentalist-up-private-practice-down-a-tick/30682|title=Thursday Broadcast Finals|publisher=TV by the Numbers|access-date=2013-03-08|archive-date=2012-06-18|archive-url=https://www.webcitation.org/68V9vNhRU?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/16/broadcast-finals-bones-the-office-greys-anatomy-the-mentalist-up-private-practice-down-a-tick/30682/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefan, özü, Deymon və Ketrinlə bağlı olan keçmişi Yelenaya danışır. 1864 – cü ildə hər iki qardaş Ketrin Pirs adlı bir qızı sevirlər və sonra o hər ikisini vampirə çevirir. Bu arada, Deymon gününü Viki ilə birgə Salvatorelərin mənzilində keçirməyə məcbur olur. Onlar içərək əylənirlər və Stefan Vikini vampirə çevirir. Stefan bunu öyrənir və Vikiyə [[qan|insan qanı]] içirərək çevirilməni tamamlamağa kömək edərək onu ölməkdən xislas edir. Loqan kompası istifadə edərək Stefan və Vikini meşədə tapır. Loqan Stefanın vikiyə hücum etdiyini düşünərək, ona taxta güllədən atəş açır. Viki Loqana hücum edərək onu öldürür, qanını içir və çevirilməsini tamamlayır. Stefan Yelenaya Vikinin vampirə çevirildiyini bildirir, o isə Vikiylə əlaqələri kəsmədən bunu hamıdan gizlətmək qərarına gəlir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=7 |EpisodeNumber2=7 |Title=Ovlanmış |DirectedBy=Ernest Dikkerson |WrittenBy=Endryu Kreisberq, Kevin Vilyamson & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2009|10|29}} |ProdCode=2J5006 |Aux4=4.18<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/10/30/thursday-finals-greys-anatomy-the-mentalist-30-rock-tick-up-parks-recreation-the-jay-leno-show-down/32134|title=Thursday Broadcast Finals|publisher=TV by the Numbers|access-date=2013-03-08|archive-date=2012-06-18|archive-url=https://www.webcitation.org/68V9w4n5D?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/30/thursday-finals-greys-anatomy-the-mentalist-30-rock-tick-up-parks-recreation-the-jay-leno-show-down/32134/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefan yeni vampir Vikiyə hisslərini idarə etməyi öyrənməkdə kömək etmək istəyir, lakin ona nəzarət edə bilmir. Boniyə məktəbdə cadugər paltarı verdikdən sonra Keralayn sehrli [[kəhraba]]nı da ona verir və Şəhər banilərinin günündə Deymon kəhrabanı ondan almağa cəhd edir. Məktəbdə Halloven partisində Viki Yelena və Ceremiyə hücum edir. Deymon Vikinin ürəyini çıxararaq onu öldürür. Stefan baş verənləri Yelenaya danışır, o isə əslində Vikiyə nə olduğunu Met və Ceremidən gizlədir. Yelena qardaşının əziyyət çəkməsini qəbul edə bilmir və Stefandan xahiş edir ki, vampir gücündən istifadə edərək Cereminin yaddaşından pis hadisələri təmizləsin. Stefan bunu edə biləcəyindən əmin olmadığını dedikdən sonra, Deymon könüllü olaraq bu işi yerinə yetirir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=8 |EpisodeNumber2=8 |Title=162 Şam |DirectedBy=Rik Bota |WrittenBy=Barbi Kliqman & Qabriel Stenton |OriginalAirDate={{Start date|2009|11|5}} |ProdCode=2J5007 |Aux4=4.09<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/11/06/broadcast-finals-greys-csi-the-office-30-rock-the-mentalist-bones-up-in-finals/32859|title=Thursday Broadcast Finals|publisher=TV by the Numbers|access-date=2013-03-08|archive-date=2009-11-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20091109102836/http://tvbythenumbers.com/2009/11/06/broadcast-finals-greys-csi-the-office-30-rock-the-mentalist-bones-up-in-finals/32859|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefanın 350 yaşlı rəfiqəsi, köhnə vampir Leksi (qonaq ulduz [[Ariel Kebbel]]) Mistik Follsa gəlir. O, Yelenaya sevginin dəyərini anlamağa və Stefanla münasibətlərində yeni addım atmağa kömək edir. Bu arada Deymonun yaddaşını təmizləməsindən sonra Ceremi normal həyata qayıdır və dərsləri ilə ciddi məşğul olur. Yelena Deymondan qardaşına başqa nəsə etməsi haqqında soruşsa da, Deymon ona yalnız yaddaşından kədərli hadisələri sildiyini bildirir. Deymon Şerif Forbsa bir qutu yarpız verir, o isə bu yarpızları şəhərdəki bütün vampir ovçularına göstərərək onun vampirlər üçün təhlükəsindən danışır. Deymon Leksini yerli gənc oğlanın ölümündə günahlandıraraq onun tutulması üçün əməliyyat hazırlanmasına şərait yaradır, beləcə öz rəfiqəsinin qisasını alır. Sonra isə əməliyyatda iştirak edərək Leksini öldürür və Şerif Forbsa təhvil verir. Leksiyə edilənləri öyrəndikdən sonra Stefan Deymona hücum edir, lakin onu öldürmədən dayanır. Bu arada kəhrabanı boynuna taxan Boni qarabasama görür və qəbirsanlıqda yuxudan ayılır. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=9 |EpisodeNumber2=9 |Title=Tarix təkrarlanır |DirectedBy=Markos Sieqa |WrittenBy=Brayn M. Holdman & Brayn Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2009|11|12}} |ProdCode=2J5008 |Aux4=4.10<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/11/13/30-rock-the-office-csi-the-mentalist-up-up-the-vampire-diaries-down/33625|title=Thursday Broadcast Finals|publisher=TV by the Numbers|access-date=2013-03-08|archive-date=2010-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20100415003051/http://tvbythenumbers.com/2009/11/13/30-rock-the-office-csi-the-mentalist-up-up-the-vampire-diaries-down/33625|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Mr. Tannerin ölümündən sonra onu əvəz etmək üçün şəhərə Alarik Zoltsman adlı yeni tarix müəllimi gəlir. Alarikin vampirlərin istifadə etdikləri üzüklərə bənzəyən üzüyü Cereminin diqqətini çəkir. Ceremi öz yeni tarix müəllimini Cena ilə tanış edir və sonradan onlar görüşməyə başlayırlar. Cena Alariki evə dəvət etmək istəsə də, sonra Cereminin evdə olduğunu xatırlayıb bu fikrindən əl çəkir. Boni yuxuda uzaq qohumu cadugər Emili Benneti gördükdən sonra seans keçirərək onunla əlaqəyə girmək qərarına gəlir. Bu arada Deymonun Mistik Follsa qayıtmasının əsl səbəbi aydınlaşır: o, Emilinin sağlıında Ketrinin ona verdiyi daşı tapmaqda Ketrinə kömək edirdi. Stefan bu daşın Ketrinin əlinə keçməsi ilə 1864-cü ildə şəhər sakinlərinin şəhərdəki bütün vampirləri həbs etdiyi Fellərin kilsəsinin altındakı otağın qapısının açılacağı və bunun şəhər üçün faciəylə nəticələnəcəyini bildiyindən Deymona maneə olmağa çalışırdı. Fellərin kilsəsinə gedərkən yolda bir neçə əsr öncə ölmüş Emili onun qarşısına çıxır və Deymon hələ sağlığında onunla bağladığı razılaşmanı xatırladır: Deymon Emilinin qan xəttini, Emili isə Ketrini qorumalı idi. Deymon daşı axtarmğa çalışır və Emili onu daşdan uzaq tutmaq istəyir. Emili daşı və Deymonun planlarını məhv etmək üçün ritual həyata keçirir. Qəzəblənən Deymon Boniyə hücum edir, Stefan isə öz qanını Boniyə içirərək onu qoruyur. Yelenanın hər şeyi izah etməsinə kimi Boni Stefandan qorxur. Yelena Stefana deyir ki, yalnız onun haqqında hər şeyi bildikdən sonra onunla əlaqə qurmağa razılaşar, Stefan isə keçmişdə çoxlu insan öldürdüyünü və bu ölümləri xatırlamaq istəmədiyini deyir. Keralaynın ehtiyacı olduğu müddətdə Mett onunla qalır. Loqan vampir kimi geri dönür və çalışır ki, Cena onu evə dəvət etsin. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=10 |EpisodeNumber2=10 |Title=Dönüş nöqtəsi |DirectedBy=J. Miller Tobin |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Cüli Plek & Barbi Kliqman |OriginalAirDate={{Start date|2009|11|19}} |ProdCode=2J5009 |Aux4=3.57<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2009/11/20/thursday-broadcast-finals-greys-anatomy-up-the-vampire-diaries-30-rock-down/34232|title=Thursday broadcast finals: Grey’s Anatomy up; The Vampire Diaries, 30 Rock down|publisher=TVByTheNumbers|access-date=2013-03-08|archive-date=2009-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20091123222534/http://tvbythenumbers.com/2009/11/20/thursday-broadcast-finals-greys-anatomy-up-the-vampire-diaries-30-rock-down/34232|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Ceremi valideynlərinin ölümündən sonra məşğul olmadığı fantastik varlıqların təsvirlərini çəkməyə davam etmək qərarına gəlir. Bu arada Loqan şəhərdə bir neçə nəfərə hücum edərək öldürür. Met və Keralayn bir-birinə dəstək olmağa davam edir. Mett Taylerə deyir ki, Keralaynın yanında olmaq ona xoşdur. Şerif Forbs Deymona şəhərdəki yeni hücumlar haqqında məlumat verir və məlum olur ki, Loqan onu kimin vampirə çevirdiyini bilmir. Alarik Ceremi, Tayler və Mayor Lokvud arasındakı kiçik mübahisənin həll edilməsinə kömək edir. Şerif Forbsla mübahisədən sonra Loqan Keralaynı qaçırır, lakin Deymon və Stefan onu xilas edir. Loqan Deymona deyir ki, Ketrini həyata qaytarmağın başqa yolunu bilir. Başqa bir yerdə Yelena Stefana deyir ki, onu sevir və Stefan Mistik Follsda qalmaq qərarına gəlir. Daha sonra Stefan və Yelena birgə yatırlar. Lakin Stefan içki gətirməyə getdikdə Yelena Ketrinin şəklini görür və ona nə qədər oxşadığını anlayaraq Stefanın bu oxşarlıq səbəbiylə onunla birgə olduğunu düşünür, hirsli şəkildə evi tərk edir, yarpızlı boyunbağısını isə evədə unudur. Alarik Loqanın qarşısını kəsərək Cenadan əl çəkməsini bildirir. Loqan ona hücum etməyə çalışsa da, Alarik cəld tərpənərək onu öldürür. Yelena yolun ortasındakı adamı vurmamaq üçün maşını kənara çəkərkən qəzaya düşür və maşını çevrilir. Lakin məılum olur ki, yolun ortasındakı insan deyilmiş. Həmin varlıq maşına yaxınlaşaraq onun qapısını qoparır və Yelena qışqırır. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=11 |EpisodeNumber2=11 |Title=Qan xətti |DirectedBy=Devid Barrett |WrittenBy=''Hekayə:'' Sin Reykraft<br>''Teletamaşa:'' Kevin Vilyamson & Cüli Plek |OriginalAirDate={{Start date|2010|1|21}} |ProdCode=2J5010 |Aux4=3.68<ref>{{cite web|url=http://yourentertainmentnow.com/2010/01/29/broadcast-tv-ratings-for-thursday-january-28-2010/|title=Broadcast TV Ratings for Thursday, January 28, 2010|last=Calabria|first=Rosario|date=January 29, 2010|work=Your Entertainment Now|accessdate=26 mart, 2013|archive-date=April 20, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110420224756/http://yourentertainmentnow.com/2010/01/29/broadcast-tv-ratings-for-thursday-january-28-2010/|url-status=live}}</ref> |ShortSummary=Deymon sirli şəkildə peyda olaraq Yelenanı çevrilmiş maşından xilas edir. Deymon Yelenanı da özü ilə götürərək Corciyaya – köhnə tanışı cadugər Bri ilə görüşməyə gedir. O, üçid edir ki, Bri ona Ketrini həmin otaqdan çıxarmağa kömək edəcək. Vaxtilə Leksinin rəfiqəsi olan Bree, Leksinin ölümünə görə Deymondan qisas almaq istəyən sevgilisi Lini çağırır. Yelena Deymonu xilas edir və Bri Emilinin cadu kitabını tapmağı söylədikdən sonra Deymon onu öldürür. Mistik Follsa döndükdən sonra Boninin nənəsi gücünü idarə etməkdə ona kömək etmək qərarına gəlir. Bu arada Ceremi Mistik Follsun əsl keçmişini bilən gənc xanım Anna ilə tanış olur. Yelena və Deymonun şəhərə dönməsindən sonra Stefan açıqlayır ki, o, Yelenanı valideynlərinin öldüyü avtomobil qızasından xilas edib. Stefan eyni zamanda Yelenaya bildirir ki, valideynləri Yelenanı övladlığa götürmüşdülər, lakin o, əsl valideynlərin kim olduğunu bilmir. O, yelenanı sevdiyini bildirir və Yelena onu bağışlayır. Bu arada Alarik Mistik Qrill barda oturaraq onun arvadını öldürmüş Deymonu izləyir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=12 |EpisodeNumber2=12 |Title=Naxoş |DirectedBy=Liz Fridlander |WrittenBy=Barvi Kliqman & Brayn Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2010|1|28}} |ProdCode=2J5011 |Aux4=3.71<ref>{{citation|url=http://tvbythenumbers.com/2010/02/17/heroes-vampire-diaries-smallville-and-fringe-see-largest-dvr-increases-for-week-ending-jan-31/42288|title=Heroes, Vampire Diaries, Smallville and Fringe See Largest DVR Increases For Wk of Jan. 31|publisher=TVbythenumbers|accessdate=26 mart, 2013|archive-date=2010-02-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20100221020417/http://tvbythenumbers.com/2010/02/17/heroes-vampire-diaries-smallville-and-fringe-see-largest-dvr-increases-for-week-ending-jan-31/42288|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefan və Deymon şəhərdə yeni vampir olduğunu anladıqdan sonra Yelena və onun ailə üzvlərini qorumaq üçün onlara yeni yarpızlı zinət əşyaları verirlər. Pul qazanmaq üçün Mett Mistik Qrill barda – məktəbin keçmiş futbolulduzu Benlə birgə işləməyə başlayır. Ben Deymonun onu izlədiyini gördükdə kömək üçün Boniyə müraciət edir. Deymon və Stefan 1950-ci illər mövzusunda keçirilən rəqs partisində Yelenanı müşayət edirlər. Həmin partidə Alarik Deymonla tanış olur. Yelenaya hücum edən vampir Noy (Dillon Kesi) Stefan və Deymon tərəfindən öldürülür. Ölməzdən əvvəl o söyləyir ki, vampirlərin bağlandığı otağa gedən yol Gilbertlərin ailə kitabından keçir. Partidən sonra Alarik və Cena evin yolunda gəzərkən Alarik keçmiş həyat yoldaşının adının Yelenanın doğulma anası kimi İzobel olduğunu bildirir. Bu arada Anna Ceremini ələ almağa çalışır, çünki, Gilberlərin ailə kitabını ələ keçirmək istəyir. Sonda aydın olur ki, Anna və Ben şəhərə birgə gəlmiş və bir-birini sevən vampir cütlüyüdü. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=13 |EpisodeNumber2=13 |Title=Lənətlənmiş uşaqlar |DirectedBy=Markos Sieqa |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Cüli Plek |OriginalAirDate={{Start date|2010|2|4}} |ProdCode=2J5012 |Aux4=3.99<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/02/05/thursday-broadcast-final-ratings-vampire-diaries-community-tick-up/41218/|title=TV Ratings Thursday, February 4, 2010|last=Gorman|first=Bill|date=February 5, 2010|work=TV By The Numbers|accessdate=26 mart, 2013|archive-date=September 10, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110910235341/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/02/05/thursday-broadcast-final-ratings-vampire-diaries-community-tick-up/41218/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Seriya 1864-cü ildə Ketrin və Deymonun təsviri ilə başlayır. Ketrin karetanı saxlayaraq içəridəki adamlara hücum edir və onların qanını içir. Daha sonra Ketrin və Deymon öpüşür. Səhnə solur və müasir dövrdə Deymonun Stefan və Yelenanı yataqda görməsi təsvir edilir. Sonra yenə 1864-cü ildə Ketrin və Deymon təsvir edilir. Stefan və Deymon, ataları Cüzeppe Salvatorenin də aralarında olduğu şəhər sakinlərinin aktiv hərəkətə keçməsindən narahat olur. Müasir dövrdə isə Boni Benin vampir olduğunu öyrənir və Ben Bonini oğurlayır. Yelena Stefan və Deymona onun keçmiş qohumuna aid olmuş ailə kitabını axtarmağa kömək edir. Stefan Alarikin Gilbertlərin ailə kitabına və şəhərin tarixinə olan marağının səbəbini, eyni zamanda Gilmordakı saxlanca gedən yolu öyrənir. Bu arada Anna Stefanın Alarikdəki kitabı almasından əvvəl onu oğurlayır, Stefan isə Alarikdəki kopya nüsxəni götürür. Yelena və Stefan Emilinin cadu kitabını tapmaq üçün Cüzeppe Salvatorenin məzarına gedir. Cereminin rəfiqəsi Annanın, şəhərdəki digər vampirlərlə birgə Fellərin kilsəsinin altındakı otaqda həbs edilmiş vampirlərdən biri Pörlün qızı olduğu məlum olur. Deymon kitabı onun əlindən alır və atasının qəbrinə gedir. Deymon Yelena və Stefanı atasının məzarının yanında tapır. Deymon kitabı götürür, Stefan isə Yelenanı evə aparır. Daha sonra o Ceremi və Anna arasında baş verənləri öyrənir. Cəld Yelenanın yanına gedir lakin, onun yerində olmadığını görür. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=14 |EpisodeNumber2=14 |Title= Bir dəfə məni aldat |DirectedBy= Markos Sieqa |WrittenBy= Brett Konrad |OriginalAirDate={{Start date|2010|2|11}} |ProdCode=2J5013 |Aux4=3.51<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/02/12/thursday-broadcast-finals-greys-anatomy-the-mentalist-tick-up-private-practice-30-rock-tick-down/41890 |title=Thursday Broadcast Finals: Grey’s Anatomy, The Mentalist Tick Up, Private Practice, 30 Rock Tick Down |last=Gorman |date=February 12, 2010 |accessdate=2013-03-26 |publisher=TV by the Numbers |archive-date=2010-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100216135537/http://tvbythenumbers.com/2010/02/12/thursday-broadcast-finals-greys-anatomy-the-mentalist-tick-up-private-practice-30-rock-tick-down/41890 |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary=Yelena gözlərini açanda anlayır ki, o və Boni, Anna və Ben tərəfindən oğurlanıb. Stefan onları tapmağa çalışır və Seymondan kömək etməsini xahiş edir, lakin Deymon imtina edir. Boninin nənəsindən gələn kömək sayəsində Stefan onları azad edir. Getməsinə imkan verməmək üçün Stefan Beni öldürür. Bu arada Ceremi Annanı meşədə keçiriləcək partiyə dəvət edir. Boni və nənəsinin köməyi ilə vampirlərin həbs edildiyi otağın qapısı açılır və deymon öyrənir ki, Ketrin içəridə deyil. Anna da içəri girir, anasını tapır və Yelenanın qanından ona içirərək həyata qayıtmasına kömək edir. Stefan Deymona deyir ki, otağın qapısının möhürü müvəqqəti olaraq açılıb və Yelena onların hər ikisinə həmişəlik otağın qapısı bağlanmamış otağı tərk etməyə kömək edir. Otaqdan kənarda Yelena Deymonun çox məyus olduğunu görür və ona dəstək olur. Daha sonra Anna və Pörlə kömək edən Deymon öyrənir ki, 1864-cü ildə bütün vapirlər həbs edilərkən, Ketrinə aşiq olan kilsə mühafizi onun getməsinə icazə verib və əslində Ketrin heç vaxt həmin otaqda həbs edilməyib. Anna 1983-cü ildə Ketrini Çikaqoda gördüyünü və onun Deymonun təsvir etdiyindən xeyli fərqli olduğunu bildirir. Boni evə gələrək nənəsini yoxlamaq istəsə də, vampirlərin həbs edildiyi otağın qapısının açılmasından sonra çoxlu güc itirən nənənin öldüyünü görür. Seriya vampirlərdən birinin həmin otağı tərk etməsi ilə başa çatır. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=15 |EpisodeNumber2=15 |Title=Bir neçə yaxşı adam |DirectedBy=Yoşua Batler |WrittenBy=Brayn Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2010|3|25}} |ProdCode=2J5014 |Aux4=3.33<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/03/25/broadcast-finals-the-middle-modern-family-idol-survivor-antm-rise/46117 |title=Broadcast Finals: The Middle, Modern Family, Idol, Survivor, ANTM Rise – TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings |publisher=TVbytheNumbers.com |date=25 March 2010 |accessdate=2013-03-26 |archive-date=2010-03-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100328232701/http://tvbythenumbers.com/2010/03/25/broadcast-finals-the-middle-modern-family-idol-survivor-antm-rise/46117 |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary= Vampirlərin həbs edildiyi otaqdan qaçmış Harper meşədə bir nəfəri qanını içərək öldürür və paltarlarını götürür. Mettin sərsəri anası Kellinin gözlənilməz gəlişi Mett və Deymon üçün gözlənilməz olur. Stefan və Yelena Deymonun vəziyyətindən narahat olur. Bu arada Deymon Şerif Forbsa şəhər idarə heyətinin üzv ü olmaq üçün müraciət edir və Alarik haqqında şübhələri olduğunu deyir. Alarik öyrənir ki, onun arvadı İzobel, Yelenanın bioloji anası olmuş və özünün istəyi ilə Deymon tərəfindən vampirə çevirilmişdir. O Deymonu sakitləşdirir və bu sakitlik Deymonun Alariki ölümcül bıçaqlaması ilə başa çatır. Lakin Alarik həyata qayıdır, onun həyatını İzobel tərəfindən bağışlanmış sirli üzük qoruyur. Yelena bioloji anası haqqında hər şeyi öyrənməyə qərar verir, lakin İzobelin özü tərəfindən xəbərdarlıq alır. Seriyanın sonunda Harperin Anna və Pörlün arasında durduğu aydın olur. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=16 |EpisodeNumber2=16 |Title=Ətrafda bir yerə getmək |DirectedBy=Kevin Bray |WrittenBy=Brayn O & Endryu Kambliss |OriginalAirDate={{Start date|2010|4|1}} |ProdCode=2J5015 |Aux4=2.80<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/04/02/tv-ratings-fringe-frustrated-flashforward-fizzles-cbs-flip-flop-falters/47121 |title=TV Ratings Thursday; Nielsen Overnight Ratings; Grey's Anatomy ratings, Survivor ratings, Mentalist ratings, CSI ratings, The Office Ratings, The Marriage Ref Ratings, Bones ratings, Fringe ratings, Vampire Diaries rating, Supernatural Ratings, Flash Forward ratings, Private Practice ratings – TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings |publisher=TVbytheNumbers.com |accessdate=2013-03-226 |archive-date=2010-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101022065316/http://tvbythenumbers.com/2010/04/02/tv-ratings-fringe-frustrated-flashforward-fizzles-cbs-flip-flop-falters/47121 |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary= Anna şəhəri öz nəzarətinə almaq istəyən anası Pörllə birgə Deymonun yanına gəlir. Bütün vampirlər vaxtilə həbs edildikləri otağı tərk edirlər və əksəri şəhər ətrafındakı fermada məskunlaşır. Pörl qarşılıqlı yardım edəcəyi halda, Deymona Ketrini tapmaqda kömək etməyə söz verir. Bu arada Anna Cereminin evinə gəlir. Ceremi əlini kəsərək qanını Annaya təklif edir və o qanı içməyə başlayır, lakin Cenanın gəlməsi ilə dayanır. Yelena, Stefan, Keralayn və Mett Mistik Qrill bara gəlirlər və yenicə azad olmuş vampir Frederik burada Yelenanı Ketrinə bənzədir. Kelli, Cena və Deymon barda birgə içki içirlər, Kelli və Deymon arasında münasibətlərin yaxınlaşdığını görən Cena onları tək buraxır. Frederik və onun, vamppirlərin 1864-cü ildə həbs edilməsində Salvatore qardaşlarını günahlandıran rəfiqəsi Betann Salvatorelərin malikanəsinə soxularaq Stefan və Deymona hücum edirlər. Stefan Betannı tutur, lakin Frederik qaçaraq fermaya gedir və burada Pörl, onun xəbərdarlığına fikir verməyərək həmin məkanı tərk etdiyinə görə onu danlayır. Sonda Anna Cereminin otağına gələrək əlini kəsməsinin düz hərəkət olmadığını bildirir, Ceremi isə Annadan onu vampirə çevirməyi xahiş edir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=17 |EpisodeNumber2=17 |Title=İcazə ver içəri girim |RTitle= |DirectedBy=Denis Smit |WrittenBy=''Hekayə:'' Brayn Yanq<br>''Teletamaşa:'' Cüli Plek |OriginalAirDate={{Start date|2010|4|8}} |ProdCode=2J5016 |Aux4=3.48<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/04/09/thursday-broadcast-finals-survivor-bones-vampire-diaries-adjusted-up-csi-down/47837 |title=Thursday Broadcast Finals: Survivor, Bones, Vampire Diaries Adjusted Up; CSI Down – TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings |publisher=TVbytheNumbers.com |date=9 April 2010 |accessdate=2013-03-26 |archive-date=2010-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100415191338/http://tvbythenumbers.com/2010/04/09/thursday-broadcast-finals-survivor-bones-vampire-diaries-adjusted-up-csi-down/47837 |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary= Mistik Follsu cənginə alan fırtına yolları təhlükəli hala gətirir. Ceremi Annanı onu vampirə çevirmək üçün yola gətirməyə çalışsa da, o bundan imtina edir. Bu arada Stefan, işgəncə verilərək öldürülməsi üçün Frederik və və dostları tərəfindən oğurlanır. Deymon Stefanın saxlandığım evə getsə də, dəvət olunmadığı üçün içəri girə bilmir. Deymon və Yelena, Stefana kömək etmək üçün alariki çağırmalı olur. Deymon Yelenaya onlarla birgə içəri girməyə icazə vermir. Pörl Mistik Qrilldə Mayor Lokvudla görüşür. Anası Kellinin hərəkətlərindən əsəbləşən Mett eyni zamanda onun xətrinə dəyməkdən də çəkinir. Alarik gələrək vampirlərin toplandığı evə girir. Deymon evin sahibini öldürür və bundan sonra içəri daxil olur. Fırtınada maşın qəzasına düşən Keralayn meşədə Viki Donovanın cəsədinin qalıqlarını tapır. Mett və Kelli xəbərdən pərişan olur. Deymon və Yelena Stefanı azad edir, lakin çoxlu vampir öldürməli olurlar. Stefanın özünə gəlməsi üçün Yelena öz qanından ona içirir. Stefan bir anlıq özünə nəzarəti itirir. Anna Ceremini vampirə çevirməyə razılıq verir, lakin sonradan öyrənir ki, onun bu istəyinin əsasında Viki ilə birgə olmaq istəyi dayanır. Deymon müəyyən edir ki, Stefan qan hərisliyini idarə bacarığını itirib və Deymonun qan ehtiyatından çoxlu qan içib. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=18 |EpisodeNumber2=18 |Title=Nəzarət altında |DirectedBy=Devid Von Anken |WrittenBy=Barbi Kliqman & Endryu kambliss |OriginalAirDate={{Start date|2010|4|15}} |ProdCode=2J5017 |Aux4=3.15<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/04/16/thursday-broadcast-finals-survivor-bones-adjusted-up-csi-adjusted-down/48841 |title=Thursday Broadcast Finals: "Vampire Diaries", "Survivor", "Bones" Adjusted Up; "CSI" Adjusted Down – TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings |publisher=TVbytheNumbers.com |date=16 April 2010 |accessdate=2013-03-26 |archive-date=2010-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100421070042/http://tvbythenumbers.com/2010/04/16/thursday-broadcast-finals-survivor-bones-adjusted-up-csi-adjusted-down/48841 |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary=Srefan öz hisslərinə nəzarət etməyə çalışdığı müddətdə, Yelena və Cereminin dayısı Con Gilbert gözlənilmədən Mistik Follsda peyda olur. Banilər Günü mərasimində Stefan özünü bir qədər qəribə aparır, Deymonun Con Gilbertin şəhərə qayıtma səbəbini anlamaq cəhdləri isə işləri bir qədər də qarışdırır. Mett, anası və Tayler arasında münasibət olduğunu düşündüyündən hər kəsin gözü önündə Taylerlə savaşır. Taylerin atası bu hərəkətinə görə onu danlayır, Mett isə anası Kellinin şəhərdən getməsinə imkan verir. Deymon və Alarik Con Gilbertdə də alarikin üzüyünə bənzər üzük olduğunu öyrənir. Ketrin və İzobelin tarixçəsi də daxil olmaqla, Con Gilbert şəhərin bütün tarixini əhatəli bilir. Başqa bir yerdə Yelena vampirlər haqqında bəzi informasiyalar verməklə Ceremini sakitləşdirməyə çalışır. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=19 |EpisodeNumber2=19 |Title=Miss Mistik Folls |DirectedBy=Markos Sieqa |WrittenBy=Brayn O & Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2010|4|22}} |ProdCode=2J5018 |Aux4=3.33<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/04/23/thursday-broadcast-finals-vampire-diaries-supernatural-adjusted-up-community-office-adjusted-down/49562 |title=Thursday Broadcast Finals: Vampire Diaries, Supernatural Adjusted Up; Community, Office Adjusted Down – TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings |publisher=TVbytheNumbers.com |date=23 April 2010 |accessdate=2013-03-26 |archive-date=2010-04-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100428064051/http://tvbythenumbers.com/2010/04/23/thursday-broadcast-finals-vampire-diaries-supernatural-adjusted-up-community-office-adjusted-down/49562 |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary= Seriya Stefanın yenidən məktəbə qayıtması ilə başlayır. Yelena məktəbdə ona yaxınlaşsa da Stefan sonra onun yanına gələcəyini deyərək uzaqlaşır və Yelena onun çox dəyişdiyini hiss edir. Banilər Gününün Qalasında Yelena və Keralayn “Miss Mistik Folls” yarışması təşkil edir. Boni şəhərə dönür və bu Yelenanı çox xoşbəxt edir. Boni, Salvatore qardaşları ilə olan əlaqəsinə görə Yelenaya qarşı qəzəb hiss etdiyini müəyyən edir. Yarışma zamanı Deymon Yelenaya deyir ki, Stefan yenidən insan qanı içməyə başlayıb. Yelena bunu bildiyini dedikdə Stefan əsəbləşir və güzgünü sındırır. Mərasim rəqsi zamanı Ceremi yenidən Annadan onu vampirə çevirməsini xahiş edir. Rəqsdən sonra deymon Yelenaya Stefanın yoxa çıxdığını deyir. Onlar Boninin köməkliyi ilə Stefanın meşədə olduğunu müəyyənləşdirirlər və oraya çatdıqda, Stefanın yarışma iştirakçılarından biri olan Ember adlı qızın qanını içdiyini görürlər. Bu arada, Con Gilbert uğursuz alınsa da Deymonu qorxutmağa çalışır. Seriya Deymon və Yelenanın Stefana qana hərislik hissini idarə etməkdə kömək etmək üçün zirzəmidə bağlaması ilə başa çatır. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=20 |EpisodeNumber2=20 |Title=Qan qardaşları |DirectedBy=Liz Fraylander |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Cüli Plek |OriginalAirDate={{Start date|2010|4|29}} |ProdCode=2J5019 |Aux4=3.39<ref name="thursdayfinals429">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/04/30/thursday-finals-flashforward-survivor-bones-adjusted-up-community-parks-rec-private-practice-adjusted-down/50200|title=Thursday Finals FlashForward, Survivor, Bones Adjusted Up; Community, Parks & Rec, Private Practice Adjusted Down|publisher=TV By The Numbers|date=April 30, 2010|accessdate=2013-03-26|archive-date=2010-05-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20100505220011/http://tvbythenumbers.com/2010/04/30/thursday-finals-flashforward-survivor-bones-adjusted-up-community-parks-rec-private-practice-adjusted-down/50200|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefan keçmiş xətalarından uzalqşmağa çalışdığı müddətdə qardaşlar Yelenaya əslində necə vampirə çevirildiklərini danışırlar. Stefan xatırlayır ki, 1864-cü ildə onlar Ketrini xilas etməyə çalışdıqda ataları onlara atəş açmışdı. Özlərinə gəldikdə Boninin qohumu olan cadugər onlara demişdi ki, yaralı olduqda Ketrin öz qanını Stefana içirib, Deymon isə könüllü olaraq onun qanını içib. Daha sonra stefan evə gedərək atasına söyləməyə çalışır ki, o, çevirilmənin tamamlanmasına imkan verməyəcək, lakin, atası onu dinləmir. Atası onu tələyə salmağa çalışsa da, səhvən özü tələyə düşür. Stefan atasına kömək etməyə çalışsa da, onun qanı axdığını görür və özünü saxlaya bilməyərək atasının qanını içir, beləcə çevirilməsini tamamlayır. Stefan özünü çox yaxşı hiss etdiyindən və hisslərindən imtina edə bilmənin verdiyi həzzə görə Deymonu da çevirilməsini tamamlamağa məcbur edir. Pörl və Con Gilbert üz-üzə gəlir. Bu arada Deymon və Alarik sirli kəşfi Con Gilbertdən əvvəl ələ keçirmək qərarına gəlir. Ceremi və Annanın münasibətləri inkişaf edir və Anna Ceremi ilə daha çox birlikdə ola bilmək üçün Cereminin məktəbinə yazılır. Con Gilbert Pörlü tələyə salaraq öldürür və Anna anasının cəsədini tapır. Stefan özünü idarə edə bilməməkdən bezərək ölmək qərarına gəlsə də Yelena danışaraq onu yolundan daşındırır. Onlar Salvatorelərin evinə dönürlər və Stefan qan hərisliyindən azad olmuş kimi görünür, lakin bu hadisə Deymonu şad etmir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=21 |EpisodeNumber2=21 |Title=İzobel |DirectedBy=J. Miller Tobin |WrittenBy=Keralayn Drays & Brayn Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2010|5|6}} |ProdCode=2J5020 |Aux4=3.31<ref name="thursdayfinals506">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/05/07/thursday-finals-survivor-bones-adjusted-up-30-rock-adjusted-down/50840|title=Thursday Finals: "Survivor," "Bones," Adjusted Up; "30 Rock" Adjusted Down|last=Seidman|first=Robert|publisher=TV By The Numbers|date=May 7, 2010|accessdate=27 mart, 2013|archive-date=May 29, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100529113950/http://tvbythenumbers.com/2010/05/07/thursday-finals-survivor-bones-adjusted-up-30-rock-adjusted-down/50840|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= İzobel yenidən şəhərə qayıdırvə onun yeni qəddar və ehtiyatlı halı Alariki təəccübləndirir. Məlum olur ki, İzobel yaşadığı vampir həyatından heç də razı deyil və Yelenanı da çox sevir. Nəhayət ki, Yelena və İzobel görüşdükdə, İzobel Yelenanın bütün suallarına cavab verməyə söz verir və eyni zamanda bildirir ki, o, Con Gilbertin axtardığı sirrli kəşfi axtarır. Tezliklə Deymonda başqa cihazın olduğunu öyrənən İzobel Yelenanı həmin cihazı əldə etmək üçün yola gətirməyə çalışır və etiraz edəcəyi halda hər kəsi öldürməklə təhdid edir. Tezliklə məlum olur ki, həm İzobel, həm də Con Gilbert Ketrin üçün çalışırmış. İzobel cihazı Deymonun əlindən almağa çalışır və əvəzində Ketrinin yerini deməyi təklif edir, lakin Ketrinin artıq Deymonu maraqlandırmadığını gördükdə, onu yaxınlarına zərər vurmaqla hədələyir. Sonra İzobel Ceremini oğurlayır və Yelenanın əli ilə Deymona təsir etməyə çalışır. Boni həmin cihazdan vampirləri öldürməyə qadir sehri təmizləməyi təklif edir, lakin məlum olur ki, bütün vampirlərin əlehinə olan bu tiksimi yalnız söndürmək olar. İzobel bilir ki, Deymon da Yelenanı sevir və bu səbəbdən də Yelenanın əli ilə cihazı əldə edir. Məlum olur ki, Con Gilbert Yelenanın bioloji atasıdır və İzobel və Conun məktəb zamanı əlaqələri olub. Con cihazı, Stefan və Deymon da daxil olmaqla bütün vampirlərin öldürülməsi üçün istifadə etməyə çalışır. Şəhəri tərk etməzdən əvvəl İzobel Yelenanın qayğısına qaldığını göstərir, Salvatore qardaşlarının onu vampirə çevirməsindən qorxduğunu bildirir. Anna Cereminin yanına gələrək anasının öldürüldüyünü və artıq bu şəhərdə qala bilməyəcəyini, lakin getməyə başqa yerinin olmadığını da bildirir. Ceremi onu qucaqlayır və sakitləşdirir. |LineColor=6c1f1f }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=22 |EpisodeNumber2=22 |Title=Banilər Günü |DirectedBy=Markos Siega |WrittenBy=Brayn O & Endryu Kambliss |OriginalAirDate={{Start date|2010|5|13}} |ProdCode=2J5021 |Aux4=3.47<ref name="thursdayfinals513">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/05/14/thursday-finals-survivor-greys-anatomy-csi-mentalist-community-adjusted-up/51466|title=Thursday Finals: Survivor, Grey’s Anatomy, CSI, Mentalist, Community Adjusted Up|last=Seidman|first=Robert|publisher=TV By The Numbers|date=May 14, 2010|accessdate=27 mart, 2013|archive-date=May 19, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100519111438/http://tvbythenumbers.com/2010/05/14/thursday-finals-survivor-greys-anatomy-csi-mentalist-community-adjusted-up/51466|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Şəhərdə Banilər Günü qeyd olunur, hamı əylənir və atəşfəşanlığı gözləyir. Ceremi hələ də ona hər şeylə bağlı yalan söylədiyinə görə Yelenadan uzaq gəzir, Anna ilə yaxınlıq edir. Anna ona öz qanından bir qədər verərək vampir olub-olmamaq seçimini Ceremiyə verir. Deymon və Alarik Con Gilbertə sirli cihazı ələ keçirməyə maneə olmağa çalışdıqlar müddətdə, Con Banilər Günü mərasiminin sonu üçün xaotik, dağıdıcı və ölümlərlə dolu bir plan hazırlayır. Bu arada həmin cihaz işə salınır və Tayler də bu cihazdan təsirlənir. Keralayn, Mett və Tayler bu cihazın təsiri ilə avtomobil qəzasına düşür. Cihaz Taylerin atası Mayor Lokvuda da təsir edir. Con Annanı öldürür və həbsdən çıxmış bir çox vampirləri qədim binada yandırır. Taylerin atası da onlarla birgə ölür. Stefana aydın olur ki, uzun illər ərzində baş vermiş hər şeyə baxmayaraq o hələ də qardaşını çox sevir. Stefan Con Gilbertin Yelenanın bioloji atası olması haqqında məlumatı ona bildirir. Boni Yelenanın xətrinə Stefan və Deymonu Con Gilbertin hücumundan qorusa da, Deymonun bir də günahsız insanları öldürəcəyi halda bunu cavabsız qoymayacağını bildirir. Deymon nəhayət ki, onda da müsbət xüsusiyyətlərin olduğunu anlayır və daha yaxşı insan olmaq istəyi hiss edir. Ceremi ölümü haqqında öyrənir və onun verdiyi qanı içir. Deymon Yelena hesab etdiyi qızla öpüşür və həmin qız onu Cenanın evinə dəvət edir, lakin sonradan qızın Ketrin olduğu məlum olur. Mövsüm əsl Yelenanın evə girməsi və Ketrinin olduğu mətbəxə getməsi ilə başa çatır... |LineColor=6c1f1f }} |}</onlyinclude> == İstehsalı == 6 fevral 2009-cu ildə [[The CW]] TV-nin Kevin Vilyamson və Culi Plekin iştirakı iıə "Vampirin gündəlikləri"nin ekranlaşdırılmasına başladığı bildirildi.<ref name=schneider>{{cite news|title=CW picks up 'Vampire Diaries' pilot|author=Michael Schneider|publisher=Variety|url=http://www.variety.com/article/VR1117999664.html|date=5 February 2009|access-date=1 April 2013|archive-date=9 January 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150109011057/http://variety.com/2009/tv/news/cw-picks-up-vampire-diaries-pilot-1117999664/|url-status=live}}</ref> 19 may 2009-cu ildə rəsmən 2009–2010-cu illər mövsümü üçün serialın efirə veriləcəyi elan edildi.<ref name=andreeva>{{cite news|title=CW picks up 'Melrose Place,' 'Vampire Diaries'|author=Nellie Andreeva|publisher=[[Hollywood Reporter]]|url=http://www.hollywoodreporter.com/hr/content_display/television/news/e3ic8543054a8a9084de067a8e4d399b1d7|deadurl=dead|access-date=2013-04-01|archive-date=2009-05-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20090522112540/http://www.hollywoodreporter.com/hr/content_display/television/news/e3ic8543054a8a9084de067a8e4d399b1d7}}</ref> I Mövsümün pilot seriyası [[Vankuver]]də, sonrakı seriyalar isə [[Kovinqton, Corciya]]da (filmdəki uydurma şəhər Mistik Folls, Virciniya) və [[Böyük Atlanta]] ətrafındakı müxtəlif yerlərdə çəkilmişdir.<ref name="covingtonnews">{{cite news|first=Gabriel|last=Khouli|date=July 21, 2009|title='Vampire Diaries' crew to film on square Thursday, Friday|publisher=[[The Covington News]]|url=http://www.covnews.com/news/archive/7879/|access-date=April 1, 2013|archive-date=December 17, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131217115613/http://www.covnews.com/archives/7879/|url-status=live}}</ref> İlk seriyalarda yüksək reytinqlər qazanmasından sonra I mövsümün 22 seriyadan ibarət olması qərara alınmışdı.<ref name="fullseason">{{cite news|first=Michael|last=Schneider|date=October 21, 2009|title=CW orders more 'Vampire Diaries'|work=Variety|url=http://www.variety.com/article/VR1118010217.html?categoryid=14&cs=1&ref=bd_tv|access-date=April 1, 2013|archive-date=January 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150109011103/http://variety.com/2009/tv/news/cw-orders-more-vampire-diaries-1118010217/|url-status=live}}</ref> == Qəbulu == Serial haqqında fikirlər müxtəlifdir, "[[Entertainment Weekly]]" mövsümü B+ kimi qiymətləndirir və qeyd edir ki, ''"serial yazıçı – prodüser Kevin Vilyamsonun yaradıcılıq tərzinin ekranlara dönməsinin işartılarını verir."'' Fikir ''"Gündəliklər bizə sərt dilli əyləncə söz verir"'' fikri ilə tamamlanır.<ref name="EW Review">{{cite news| title=TV Review: The Vampire Diaries (2009)| work=Entertainment Weekly| first=Ken| last=Tucker| url=http://www.ew.com/ew/article/0,,20301976,00.html| date=4 September 2009| access-date=1 April 2013| archive-date=25 September 2013| archive-url=https://web.archive.org/web/20130925093413/http://www.ew.com/ew/article/0,,20301976,00.html| url-status=live}}</ref> "[[Metacritic]]" seriala tənqidçinin rəyi əsasında 50/100 kimi dəyər verir.<ref>{{cite web | url=http://www.metacritic.com/tv/shows/vampirediaries | title='The Vampire Diaries | publisher=[[Metacritic]] | accessdate=2013-04-01 | archive-date=2012-06-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20120627011102/http://www.metacritic.com/tv/the-vampire-diaries | url-status=live }}</ref> Lakin əksər tədqiqatçılar hesab edir ki, serial hər seriyada inkişaf etdirilir. "[[The Independent]]"dən Sara Hyuq qeyd edir ki, ''"zəif açılış seriyasından sonra "Vampirin gündəlikləri" maraqlı və dinamik inkişaf edən seriala çevrilməyə başladı."''<ref name="independent">{{cite news |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/features/the-vampire-diaries--fresh-blood-for-teenage-vampire-lovers-1889840.html |title=The Vampire Diaries – Fresh blood for teenage vampire lovers |last=Hughes |first=Sarah |date=February 5, 2010 |work=The Independent |accessdate=1 Aprel, 2013 |location=London |archive-date=May 15, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110515081040/http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/features/the-vampire-diaries--fresh-blood-for-teenage-vampire-lovers-1889840.html |url-status=live }}</ref> "[[The New York Post]]" isə Yelena obrazını öz hisslərinə təhvil olaraq oğlan dostunun onu idarə etməsinə imkan verməyən güclü iradəyə malik qadın xarakteri kimi dəyərləndirir.<ref>{{cite news|url=http://www.nypost.com/p/entertainment/tv/reasons_vampire_diaries_is_better_mw53SSZZbP6gxYnFkZSz3J|title=5 reasons 'Vampire Diaries' is better than 'Twilight'|last=Karpel|first=Ari|date=December 18, 2009|work=New York Post|access-date=April 1, 2013|archive-date=May 24, 2012|archive-url=https://archive.today/20120524135256/http://www.nypost.com/p/entertainment/tv/reasons_vampire_diaries_is_better_mw53SSZZbP6gxYnFkZSz3J|url-status=live}}</ref> "[[The San Diego Union-Tribune]]"da deyilir: ''"Yüksək istehsal keyfiyyətinə malik supernatural drama, çılğın çəkilmə üsulu, mürəkkəb ssenarisi və sirli mühiti ilə hər kəsin qəbul edə bilməyəcəyi bir serialdır."''<ref name=untrib>{{cite news | first = Karla | last = Peterson | url = http://www3.signonsandiego.com/stories/2009/oct/23/its-crazy-happy-season-fall-tv/?features&zIndex=187588 | title = It's crazy happy season on fall TV | date = October 23, 2009 | work = [[The San Diego Union-Tribune]] | accessdate = 2013-04-01 }}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> "''The New York Times''"dan Mayk Heyl qeyd edir ki, serial 2009-cu ilin televiziya şouları arasında şərəfli yer tutur.<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2009/12/20/arts/television/20hale.html|title=A Top 10 List That Needs an Addendum|last=Hale|first=Mike|date=December 18, 2009|work=The New York Times|access-date=April 1, 2013|archive-date=September 21, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130921184334/http://www.nytimes.com/2009/12/20/arts/television/20hale.html|url-status=live}}</ref> 10 sentyabr 2009-cu ildə premyerası keçirilən "Vampirin gündəlikləri" 4,9 milyon canlı izləyici ilə The CW TV tarixində, eləcə də televiziya tarixində ən yüksək reytinq əldə etmişdir.<ref name="www.ew.com">{{cite news|first=Michael|last=Ausiello|date=September 11, 2009|title='Vampire Diaries' Ratings: They Don't Suck!|work=Entertainment Weekly|url=http://ausiellofiles.ew.com/2009/09/11/vampire-diaries-ratings-they-dont-suck/|access-date=April 1, 2013|archive-date=October 11, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101011174044/http://ausiellofiles.ew.com/2009/09/11/vampire-diaries-ratings-they-dont-suck/|url-status=dead}}</ref><ref name="TVBTN"/> DVR nömrələri də əlavə edildikdə premyera reytinqi 5,7 milyon izləyiciyə qalxır.<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2009/10/01/dvr-spells-omg-ratings-for-cw/29183 |title=DVR spells OMG ratings for CW – TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings |publisher=TVbytheNumbers.com |accessdate=2013-04-01 |archive-date=2012-06-09 |archive-url=https://www.webcitation.org/68IO2TfUW?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/01/dvr-spells-omg-ratings-for-cw/29183/ |url-status=dead }}</ref> Lakin sonra serialın inzləyiciləri bir qədər azalmış, 29 oktyabrda [[Halloven]] seriyası efirə getdikdən sonra 18–37 yaşlı izləyicilərin cəlb edilməsi ilə serialın reytinqi yenidən yüksəlmişdir.<ref>[http://tvbythenumbers.com/2009/10/30/like-a-bat-outta-the-cws-the-vampire-diaries-soars-to-series-high/32111 Like a Bat Outta…! The CW’s "The Vampire Diaries" Soars to Series High] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20091102012500/http://tvbythenumbers.com/2009/10/30/like-a-bat-outta-the-cws-the-vampire-diaries-soars-to-series-high/32111 |date=2009-11-02 }} Retrieved: 2010-10-04.</ref> DVR nömrələrinin də əlavə edilməsi ilə ikinci 4,7 milyon<ref>{{cite web|url=http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/06/live-plus-7-is-heaven-for-cw-32963/20091006cw01/|title=Live-Plus-7 Is Heaven for Cw|publisher=The Futon Critic|access-date=2013-04-01|archive-date=2013-02-03|archive-url=https://archive.today/20130203222905/http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/06/live-plus-7-is-heaven-for-cw-32963/20091006cw01/|url-status=live}}</ref>, üçüncü 4,6 milyon<ref>{{cite web|url=http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/12/the-cw-shows-largest-percentage-gains-from-dvr-viewing-across-the-board-for-any-broadcast-network-during-premiere-week-33036/20091012cw01/|title=The CW Shows Largest Percentage Gains from Dvr Viewing Across the Board for Any Broadcast Network During "Premiere Week"|publisher=The Futon Critic|access-date=2013-04-01|archive-date=2013-02-04|archive-url=https://archive.today/20130204233847/http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/12/the-cw-shows-largest-percentage-gains-from-dvr-viewing-across-the-board-for-any-broadcast-network-during-premiere-week-33036/20091012cw01/|url-status=live}}</ref>, dördüncü 4,3 milyon<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/20/week-two-top-25-shows-with-the-biggest-dvr-viewer-increases-hello-dollhouse-fringe-smallville-heroes-gossip-girl-etc/31023|title=Week Two: top 25 shows with the biggest DVR viewer increases (hello, ''Dollhouse'', ''Fringe'', ''Smallville'', ''Heroes'', ''Gossip Girl'', etc.|publisher=Tv by the Numbers|access-date=2013-04-01|archive-date=2011-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20110807163209/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/20/week-two-top-25-shows-with-the-biggest-dvr-viewer-increases-hello-dollhouse-fringe-smallville-heroes-gossip-girl-etc/31023/|url-status=dead}}</ref>, beşinci 4,4 milyon<ref>{{cite web|url=http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/26/the-cw-again-leads-all-nets-in-percent-increases-from-live-plus-7-dvr-playback-33217/20091026cw01/|title=The CW Again Leads All Nets in Percent Increases from Live+7 Dvr Playback|publisher=The Futon Critic|access-date=2013-04-01|archive-date=2013-02-04|archive-url=https://archive.today/20130204090537/http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/26/the-cw-again-leads-all-nets-in-percent-increases-from-live-plus-7-dvr-playback-33217/20091026cw01/|url-status=live}}</ref>, altıncı 4,6 milyon<ref>{{cite web|url=http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/11/02/the-big-playback-the-cw-again-earns-network-tvs-largest-percent-gains-from-live-plus-7-dvr-playback-33297/20091102cw01/|title=The Big Playback! the CW Again Earns Network TV's Largest Percent Gains from Live+7 Dvr Playback|publisher=The Futon Critic|access-date=2013-04-01|archive-date=2013-02-04|archive-url=https://archive.today/20130204001517/http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/11/02/the-big-playback-the-cw-again-earns-network-tvs-largest-percent-gains-from-live-plus-7-dvr-playback-33297/20091102cw01/|url-status=live}}</ref>, doqquzuncu 4,9 milyon<ref>{{cite web|url=http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/12/02/the-cw-continues-to-score-big-in-live-plus-7-33691/20091202cw01/|title=The CW Continues to Score Big in Live+7|publisher=The Futon Critic|access-date=2013-04-01|archive-date=2013-02-03|archive-url=https://archive.today/20130203233449/http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/12/02/the-cw-continues-to-score-big-in-live-plus-7-33691/20091202cw01/|url-status=live}}</ref>, on beşinci seriya isə 4,3 milyon izləyici toplaya bilmişdi.<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/04/12/vampire-diaries-and-top-model-each-add-over-1-million-viewers-with-all-dvr-playback-factored-in/48081|title=''Vampire Diaries'' and ''Top Model'' Each Add Over 1 Million Viewers with All DVR Playback Factored In|publisher=Tv by the Numbers|access-date=2013-04-01|archive-date=2010-12-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20101209012437/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/04/12/vampire-diaries-and-top-model-each-add-over-1-million-viewers-with-all-dvr-playback-factored-in/48081|url-status=dead}}</ref> Serial həftəlik ortalama hesabla 3.60 milyon izləyici reytinqi ilə The CW TV-nin 2009–2010-cu il efir mövsümünün ən birinci televiziya şousu olmuş və 2006-cı ildən bu yeri tutan "Amerikanın Növbəti Top Modeli" şousunu geridə qoymuşdur.<ref name="season1">{{cite web |url=http://tvbythenumbers.com/2010/06/16/final-2009-10-broadcast-primetime-show-average-viewership/54336 |title=Final 2009–10 Broadcast Primetime Show Average Viewership – TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings |publisher=TVbytheNumbers.com |access-date=2013-04-01 |archive-date=2010-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100624063442/http://tvbythenumbers.com/2010/06/16/final-2009-10-broadcast-primetime-show-average-viewership/54336 |url-status=dead }}</ref> === DVR izləyiciləri === {| class="wikitable" |- style="background:#fff;" ! No. !! Ad !! Efir tarixi !! 18–49 reytinq (Canlı + SD) !! İzləyicilər<br>(milyon) !! Ümumi 18–49 arası !! Ümumi izləyicilər<br>(milyon) !! Mənbə |- | style="text-align:center;"|01 || "Pilot" || {{Start date|2009|9|10}} || style="text-align:center;"| 1.9 || style="text-align:center;"| 1.96 || style="text-align:center;"| '''2.6''' || style="text-align:center;"| '''5.78''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/01/dvr-spells-omg-ratings-for-cw/29183/|title=DVR spells OMG ratings for CW|date=October 1, 2009|accessdate=March 18, 2013|archive-date=June 7, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130607025335/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/01/dvr-spells-omg-ratings-for-cw/29183/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|02 || "Gecə ulduz axışı" || {{Start date|2009|9|17}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| 1.46 || style="text-align:center;"| '''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.70''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/05/first-week-of-the-jay-leno-show-really-was-dvr-proof/29591/|title=First Week Of The Jay Leno Show Really Was "DVR Proof"|work=TV by the Numbers|date=October 5, 2009|accessdate=March 4, 2013|archive-date=October 3, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121003231505/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/05/first-week-of-the-jay-leno-show-really-was-dvr-proof/29591/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|03 || "Cümə gecəsi dişləmə" || {{Start date|2009|9|24}} || style="text-align:center;"| 1.7 || style="text-align:center;"| 0.85 || style="text-align:center;"| '''2.2''' || style="text-align:center;"| '''4.69''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/12/the-cw-shows-largest-percentage-gains-from-dvr-viewing-across-the-board-for-any-broadcast-network-during-premiere-week-33036/20091012cw01/|title=The CW Shows Largest Percentage Gains from Dvr Viewing Across the Board for Any Broadcast Network During "Premiere Week" Read more at http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/12/the-cw-shows-largest-percentage-gains-from-dvr-viewing-across-the-board-for-any-broadcast-network-during-premiere-week-33036/20091012cw01/#8c54Zi1V1Y0yPDSp.99|work=TV by the Numbers|date=October 12, 2009|accessdate=March 3, 2013|archive-date=February 4, 2013|archive-url=https://archive.today/20130204233847/http://www.thefutoncritic.com/ratings/2009/10/12/the-cw-shows-largest-percentage-gains-from-dvr-viewing-across-the-board-for-any-broadcast-network-during-premiere-week-33036/20091012cw01/|url-status=live}}</ref> |- | style="text-align:center;"|04 || "Ailə münasibətləri" || {{Start date|2010|10|01}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| 0.88 || style="text-align:center;"| '''2.0''' || style="text-align:center;"| '''4.33''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/20/week-two-top-25-shows-with-the-biggest-dvr-viewer-increases-hello-dollhouse-fringe-smallville-heroes-gossip-girl-etc/31023/|title=hWeek Two: top 25 shows with the biggest DVR viewer increases (hello, Dollhouse, Fringe, Smallville, Heroes, Gossip Girl, etc.|work=TV by the Numbers|date=October 20, 2009|accessdate=March 3, 2013|archive-date=September 2, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120902184515/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/20/week-two-top-25-shows-with-the-biggest-dvr-viewer-increases-hello-dollhouse-fringe-smallville-heroes-gossip-girl-etc/31023/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|05 || "Sən mənim üçün ölü deyilsən" || {{Start date|2009|10|08}} || style="text-align:center;"| 1.7 || style="text-align:center;"| 1.02 || style="text-align:center;"|'''2.2''' || style="text-align:center;"| '''4.55''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/26/smallville-dollhouse-get-big-dvr-boosts-in-week-3/31568/|title=Smallville, Dollhouse Get Big DVR Boosts In Week 3|work=TV by the Numbers|date=October 26, 2009|accessdate=March 4, 2013|archive-date=February 22, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222212159/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/10/26/smallville-dollhouse-get-big-dvr-boosts-in-week-3/31568/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|06 || "İtmiş qızlar" || {{Start date|2009|10|15}} || style="text-align:center;"| 1.8 || style="text-align:center;"| 1.48 || style="text-align:center;"| '''2.3''' || style="text-align:center;"| '''4.62''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/11/02/dvr-viewer-increases-for-the-week-ending-october-18-house-most-dvrd-fringe-biggest-increase/32348/|title=Smallville sees HUGE DVR increases DVR viewer increases: House most DVR'd; Fringe biggest % increase|work=TV by the Numbers|date=November 2, 2009|accessdate=March 4, 2013|archive-date=September 2, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120902184533/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2009/11/02/dvr-viewer-increases-for-the-week-ending-october-18-house-most-dvrd-fringe-biggest-increase/32348/|url-status=dead}}</ref> |- |} === Mükafatlar === Birinci mövsümünə görə "Vampirin gündəlikləri" yeddi "Teen Choice Awards" və bir "People's Choice Award" mükafatı əldə etmişdi.<ref>[http://www.tvfanatic.com/2010/08/teen-choice-awards-tv-winners-the-vampire-diaries-and-gossip-gir/ Teen Choice Awards TV Winners The Vampire Diaries and Gossip Girl] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100818165834/http://www.tvfanatic.com/2010/08/teen-choice-awards-tv-winners-the-vampire-diaries-and-gossip-gir/ |date=2010-08-18 }} [[Teen Choice Awards]]. Yoxlanılıb 2013-04-01.</ref><ref>[http://www.peopleschoice.com/pca/awards/nominees/ PCA Awards/Nominees] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131229081125/http://www.peopleschoice.com/pca/awards/nominees/ |date=2013-12-29 }} [[People's Choice Awards]]. Yoxlanılıb 2013-04-01.</ref> == Ev üçün buraxılış == Serialın birinci mövsümü [[DVD]]-də Region 1, 2 və 4-də, [[Blu-ray]] diskdə Region A və B-də satışa çıxarılmışdır. Hər iki ABŞ versiyasına aktyorların və çəkiliş komandasının şərhləri, ixtisar edilmiş səhnələr, səhnə arxası görüntülər və L. J. Smitin "[[Vampirin gündəlikləri (romanlar seriyası)|Vampirin gündəlikləri]]" romanlar seriyasından birinci kitab olan "Oyanma" kitabı audiokitab şəklində əlavə edilmişdir.<ref name=spec>{{cite web|url=http://www.tvshowsondvd.com/news/Vampire-Diaries-Season-1/13863|title=The Vampire Diaries – Warner Announces ''The Complete 1st Season'' on DVD and Blu-ray: Date, Specs, Extras|work=TV Shows on DVD|last=Lambert|first=David|date=June 4, 2010|accessdate=June 4, 2010|archive-date=June 11, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120611004055/http://www.tvshowsondvd.com/news/Vampire-Diaries-Season-1/13863|url-status=live}}</ref> Region 2-də DVD şəklində 23 avqust 2010-cu ildə satışa çıxarılmışdır.<ref name=R2>{{cite web|url=http://www.amazon.co.uk/dp/B002OB4AAO|title=The Vampire Diaires – Season 1 [DVD] [2009]|publisher=Amazon|accessdate=2013-04-01|archive-date=2012-06-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20120608040735/http://www.amazon.co.uk/The-Vampire-Diaries-Season-DVD/dp/B002OB4AAO|url-status=live}}</ref> Bunun ardınca 31 avqust, 2010-cu ildə region 1-də<ref name="spec"/>, 1 sentyabr, 2010-cu ildən isə region 4-də DVD satışına başlanmışdır.<ref name=R4>{{cite web|url=http://www.ezydvd.com.au/item.zml/812378|title=Vampire Diaries, The – The Complete 1st Season|publisher=EzyDVD|accessdate=01 aprel, 2013|archive-date=2012-06-09|archive-url=https://www.webcitation.org/68IO97GZz?url=http://www.ezydvd.com.au/DVD/vampire-diaries-the-the-complete-1st-season-5-disc-set/dp/812378|url-status=dead}}</ref> Blu-ray disk şəklində satış Region A-da 31 avqust, 2010-cu ildə başlamışdı.<ref name=RA1>{{cite web |url=http://www.amazon.com/dp/B002JVWRAE |title=The Vampire Diaries: The Complete First Season [Blu-ray&#93;: Nina |publisher=Amazon.com |accessdate=2013-04-01 |archive-date=2012-06-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120618185128/http://www.amazon.com/The-Vampire-Diaries-Complete-Blu-ray/dp/B002JVWRAE |url-status=live }}</ref><ref name=RA2>{{cite web |url=http://www.amazon.ca/dp/B002JVWRAE |title=The Vampire Diaries: The Complete First Season Blu-ray: Amazon.ca: Nina Dobrev, Ian Somerhalder, David Barrett, David Von Ancken, Dennis Smith, Ernest R. Dickerson, Guy Ferland, J. Miller Tobin, John Dahl, Joshua Butler: DVD |publisher=Amazon.ca |date=19 July 2010 |accessdate=2013-04-01 |archive-date=2012-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120619052217/http://www.amazon.ca/The-Vampire-Diaries-Complete-Blu-ray/dp/B002JVWRAE |url-status=live }}</ref> Region B-də isə müxtəlif vaxtlarda satış başlanmış, Birləşmiş Krallıqda 23 avqust<ref name=RB1>{{cite web |url=http://www.amazon.co.uk/dp/B002JVWRAE |title=Vampire Diaries: Complete First Season 4pc Blu-ray US Import: Amazon.co.uk: Nina Dobrev, Paul Wesley, Ian Somerhalder, Steven R. McQueen, Sara Canning, Katerina Graham, Candice Accola, Zach Roerig, Michael Trevino, Matthew Davis, Malese Jow, Kelly Hu, David Barrett, David Von Ancken, Dennis Smith, Ernest R. Dickerson, Guy Ferland, J. Miller Tobin, John Dahl, Joshua Butler: DVD |publisher=Amazon.co.uk |accessdate=2013-04-01 |archive-date=2012-06-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120624044952/http://www.amazon.co.uk/Vampire-Diaries-Complete-Season-Blu-ray/dp/B002JVWRAE |url-status=live }}</ref>, Braziliyada 26 avqust<ref name=RB2>In Portuguese: http://bjc.uol.com.br/2010/07/01/listao-de-lancamentos-para-agosto-2/ {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100706031942/http://bjc.uol.com.br/2010/07/01/listao-de-lancamentos-para-agosto-2/ |date=2010-07-06 }} Retrieved 2013-04-01.</ref>, Avstraliyada isə 1 sentyabr<ref name=RB3>{{cite web |url=http://www.ezydvd.com.au/item.zml/814338 |title=Vampire Diaries, The – The Complete 1st Season (4 Disc Set) (Blu-ray) (FREE Replica Necklace) @ EzyDVD |publisher=Ezydvd.com.au |accessdate=2013-04-01 |archive-date=2012-06-09 |archive-url=https://www.webcitation.org/68IOCdToT?url=http://www.ezydvd.com.au/blu-ray/vampire-diaries-the-the-complete-1st-season-4-disc-set-blu-ray/dp/814338 |url-status=dead }}</ref>, 2010-cu ildən diskləri əldə etmək mümkün olmuşdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Həmçinin bax == [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]] {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] cbcpv2gfnblsn1b0paofxwpbjkp0ogy 0 313588 7864661 7374038 2024-11-26T12:41:10Z 62.212.226.99 7864661 wikitext text/x-wiki '''Korporativ idarəetmə''' — [[biznes]]in təşkilati-hüquqi formasının idarə olunması, təşkilati srukturların optimallaşdırılması, qəbul olunmuş məqsədlərə müvafiq olaraq kompaniyanın firmalararası və firmadaxili münasibətlərinin qurulması. Korporativ idarəetməni xüsusi tip kimi ayırsaq başlıca xüsusiyyətləri korporasiyanın spesifikliyi ilə şərtlənən idarəetmə obyekti olaraq onu müəyyənləşdirir: "Səhmdarların prioritet maraqları və onların korporasiyanın inkişafındakı rolu üzərində urulan idarəetmə, səhmdarların qarşılıqlı təsirini nəzərdə tutan mülkiyyət hüquqlarının reallaşdırılmasını hesaba alan idaretmə və sonda, korporativ mədəniyyəti doğuran idarəetmə, başqa sözlə, ümumi ənənələr kompleksi, nizamnamələr, davranışlar prinsipi kimi başa düşülür". Korporativ idarəetmənin başlıca funksiyası — mülkiyyətçilərin, başqa sözlə, korporasiya təşkil edən maliyyə resurslarının maraqları çərçivəsində korporasiyanın işinin təmin olunmasıdır. == Mənbə == * [http://financier.ua/?page_id=1141&lang=ru Корпортивное управление] {{dead link| date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }} * [http://nccg.ru/site.xp/049053057049124.html Книги по корпоративному управлению] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20120105193139/http://nccg.ru/site.xp/049053057049124.html | date = 2012-01-05 }} * [http://www.corp-gov.ru/projects/principles-ru.pdf Принципы корпоративного управления ОЭСР (на русском языке)] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20060227084814/http://www.corp-gov.ru/projects/principles-ru.pdf | date = 2006-02-27 }} на сайте [http://www.corp-gov.ru/ "Корпоративное управление в России"] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20160114070622/http://www.corp-gov.ru/ | date = 2016-01-14 }} * [http://bigspb.ru/publications/other/strategy/ "Стратегическое управление"] — раздел посвященный теории и практике корпоративного управления в электронной библиотеке статей по менеджменту {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Menecment]] [[Kateqoriya:Korporativ idarəetmə| ]] bd9h9mdyubts97hgb9cn5ij36bfdo9x 7864663 7864661 2024-11-26T12:41:32Z 62.212.226.99 7864663 wikitext text/x-wiki '''Korporativ idarəetmə''' — [[biznes]]in -hüquqi formasının idarə olunması, təşkilati srukturların optimallaşdırılması, qəbul olunmuş məqsədlərə müvafiq olaraq kompaniyanın firmalararası və firmadaxili münasibətlərinin qurulması. Korporativ idarəetməni xüsusi tip kimi ayırsaq başlıca xüsusiyyətləri korporasiyanın spesifikliyi ilə şərtlənən idarəetmə obyekti olaraq onu müəyyənləşdirir: "Səhmdarların prioritet maraqları və onların korporasiyanın inkişafındakı rolu üzərində urulan idarəetmə, səhmdarların qarşılıqlı təsirini nəzərdə tutan mülkiyyət hüquqlarının reallaşdırılmasını hesaba alan idaretmə və sonda, korporativ mədəniyyəti doğuran idarəetmə, başqa sözlə, ümumi ənənələr kompleksi, nizamnamələr, davranışlar prinsipi kimi başa düşülür". Korporativ idarəetmənin başlıca funksiyası — mülkiyyətçilərin, başqa sözlə, korporasiya təşkil edən maliyyə resurslarının maraqları çərçivəsində korporasiyanın işinin təmin olunmasıdır. == Mənbə == * [http://financier.ua/?page_id=1141&lang=ru Корпортивное управление] {{dead link| date = January 2021 | bot = InternetArchiveBot }} * [http://nccg.ru/site.xp/049053057049124.html Книги по корпоративному управлению] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20120105193139/http://nccg.ru/site.xp/049053057049124.html | date = 2012-01-05 }} * [http://www.corp-gov.ru/projects/principles-ru.pdf Принципы корпоративного управления ОЭСР (на русском языке)] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20060227084814/http://www.corp-gov.ru/projects/principles-ru.pdf | date = 2006-02-27 }} на сайте [http://www.corp-gov.ru/ "Корпоративное управление в России"] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20160114070622/http://www.corp-gov.ru/ | date = 2016-01-14 }} * [http://bigspb.ru/publications/other/strategy/ "Стратегическое управление"] — раздел посвященный теории и практике корпоративного управления в электронной библиотеке статей по менеджменту {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Menecment]] [[Kateqoriya:Korporativ idarəetmə| ]] rm3qgps5scza2z34wgneaxq142tdnv1 0 318422 7865406 7759780 2024-11-27T06:39:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865406 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Alxan Bayramoğlu |orijinal adı = Alxan Bayram oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elmi dərəcəsi = filologiya elmləri doktoru |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Tərəqqi" medalı}} {{"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918-2018)" yubiley medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = |iş yeri= }} '''Alxan Bayramoğlu (Məmmədov)''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] filoloq alim, filologiya elmləri doktoru, professor.<ref>[http://www.science.gov.az/az/literature/doctors/mammadovakbm.htm Alxan Bayram oğlu Məmmədov] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> "Şamaxı ədəbi mühiti (XIX əsrin ortalarından mart 1918-ci ilə qədər)" mövzusunda yazıb, 1998-ci ildə müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası Azərbaycan ədəbiyyatının regional tədqiqi istiqamətində atılan ilk addımdır. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbi fikrin əsas istiqamətlərinə dair yazıb çap etdirdiyi monoqrafiyalar Cümhuriyyət dövrü ədəbiyyatımıza həsr edilmiş ilk monoqrafik tədqiqat nümunələridir. == Həyatı == Alxan Bayramoğlu [[Qazax rayonu]]nun Birinci Şıxlı kəndində 22 oktyabr 1954-cü ildə anadan olmuş, 1977-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Alxan Məmmədov 2002-ci ildən AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən doktorluq üzrə dissertasiya şurasının, 2006-cı ildən isə həm də BDU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən doktorluq üzrə dissertasiya şurasının seminarının üzvüdür. Bundan başqa o, ayrı-ayrı vaxtlarda bir neçə dəfə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu və ADU-nun, BSU-nun nəzdində fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şuralarının tərkibində həlledici səslə birdəfəlik və BDU-nun Jurnalistika fakültəsi nəzdində fəaliyyət göstərən birdəfəlik dissertasiya şurasının üzvü olmuşdur. == Elmi fəaliyyəti == Alxan Məmmədov 1982–1984-cü illərdə istehsalatdan ayrılmaqla Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat institutunun aspirantı olmuş və "M. Ə. Sabir və ictimai-ədəbi mühit (elmi tərcümeyi-hal məsələləri)" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir (1986). Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında klassik sənətkarın elmi tərcümeyi-halının yazılması istiqamətində elmi tədqiqat işi ilk dəfə bu dissertasiyada yerinə yetirilmişdir. A. B. Məmmədov 1991–1993-cü illərdə istehsalatdan ayrılmaqla AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun doktorantı olmuşdur. Onun "Şamaxı ədəbi mühiti (XİX əsrin ortalarından mart 1918-ci ilə qədər)" mövzusunda yazıb, 1998-ci ildə müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası Azərbaycan ədəbiyyatının regional tədqiqi istiqamətində atılan ilk addımdır. Alxan Məmmədov Bakı Dövlət Universiteti jurnalistikanın nəzəriyyəsi və təcrübəsi kafedrasının professoru və AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisidir. A. B. Məmmədovun Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbi fikrin əsas istiqamətlərinə dair yazıb çap etdirdiyi monoqrafiyalar Cümhuriyyət dövrü ədəbiyyatımıza həsr edilmiş ilk monoqrafik tədqiqat nümunələridir. A. Məmmədov AMEA Nizami adına Ədəbiyyat institutunda hazırlanan çoxcildlik "Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi"nin V cildinin redaksiya heyətinin üzvü və əsas müəlliflərindən biridir<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://modern.az/articles/64860/1/ |access-date=2014-10-01 |archive-date=2014-10-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141001135207/http://modern.az/articles/64860/1/ |url-status=live }}</ref>. A. Məmmədov 530-dan çox elmi məqalə, 13 monoqrafiya, 6 kitab (tərtib, ön söz, lüğət və şərhlərlə) və ali məktəblər üçün 2 dərs vəsaiti, 6 tədris proqramı nəşr etdirmişdir. == Əsas elmi əsərləri == * Şamaxıda maarif və maarifçilik (XIX əsrin ortalarından mart 1918-ci ilə qədərki ədəbi mühit). Bakı, "Maarif", 1977, 15 m.b. * Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbiyyat. "Ulduz" jurn., 1990, № 5, səh. 70–79 * Azərbaycan milli demokratik cümhuriyyəti dövründə ədəbiyyat (1913–1920), "Azərbaycan" dərgisi, (Ankara), 1991 (sentyabr), № 281, səh 5–18 * Sabir (qısa tərcümeyi-hal). Bakı, "Nurlan" nəşr, 2001, 8,6 m.b.<ref>{{Cite web |title=Alxan Bayram oğlu Məmmədov |url=http://www.literature.az/?page=17&lang=aze&newsId=36 |access-date=2013-04-20 |archive-date=2016-03-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311152926/http://www.literature.az/?page=17&lang=aze&newsId=36 |url-status=live }}</ref> * [https://www.avetruthbooks.com/bayramoglu-a-azerbaycan-demokratik-respublikasi-dovrunde-edebiyyat-2003 Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbiyyat]. Bakı: "Elm" RNPM, 2003, 276 s. * [https://www.avetruthbooks.com/bayramoglu-a-muxteser-azerbaycan-edebiyyati-tarixi-ocerki-qedim-dovrden-1930-cu-illeredek-2013 Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerki (Qədim dövrdən 1930-cu illərədək)]. Bakı: "Elm və təhsil" NPM, 2013, 200 s. == Filmoqrafiyası == * Abbas Səhhət (film, 2007) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan pedaqoqları]] [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] cf3ofiq3qe2n3h3tf73i0k70qazffs6 0 321484 7864809 7728246 2024-11-26T14:47:16Z Chihunglu83 265545 donanma ölçüsü 7864809 wikitext text/x-wiki {{Aviaşirkət |adı = "Wizz Air (Vizeyr)" |loqo = Wizz Air logo 2015.svg |loqonun ölçüsü = 150px |donanma ölçüsü = 220 (2024) |təyinat məntəqələri = 200 (iyun 2024) |IATA = W6 |ICAO = WIZZ |çağırış adı = Wizzair |təsis olunub = Sentyabr 2003 |fəaliyyətə başlayıb = 19 May 2004 |qərargahı = [[Budapeşt]] {{HUN}} |rəhbər = Yojef Varadi |mərkəz hava limanı = [[Budapeşt List Ferenç Beynəlxalq Hava Limanı|List Ferenç (Ferihec)]] |saytı = http://wizzair.com | Rəsmi saytı }} '''Vizeyr (Wizz Air) Macarıstan Hava Yolları MMC''' ({{lang-hu|Wizz Air Hungary Légiközlekedési Kft.}}) — [[Macarıstan]]ın ucuzqiymətli hava yolları şirkətidir. Əsas qərargahı [[Budapeşt]]də [[Budapeşt List Ferenç Beynəlxalq Hava Limanı|List Ferenç Hava Limanında]] yerləşir. Hava yolları [[Avropa]] və [[Orta Şərq]]də daha çox ikinci hava limanlarına üstünlük verir. Macarıstan hava yolları şirkətlərinin içində ən çox donanmaya sahib olan hava yollarıdır. == Tarix == [[File:Airbus A320 Wizz Air in Katowice Airport.jpg|200px|thumb|right|Wizz Air [[Katovitsa]]da]] [[File:Hungary Budapest Laurus Offices IMG 20181102 130107-2000.jpg|thumb|Laurus Offices Building B, the head office of Wizz Air]]<!--Current head office--> [[File:Budapest Airport A Porta (Gate A).JPG|thumb|[[Budapeşt List Ferenç Beynəlxalq Hava Limanı|Budapeşt Hava Limanının]] A qapısı]]<!--Former head office--> Hava yolları 2003-cü ilin Sentyabrında qurulmuşdur. Amerikan şirkəti olan İndigo Partners bu şirkətin ilk sərmayədarı olmuşdur<ref>{{cite web |url=http://www.centreforaviation.com/news/2009/07/08/ryanair-meets-wizz-air-does-a-merger-make-sense/page1 |title=Ryanair meets Wizz Air: does a merger make sense? |date=2009-07-08 |accessdate=2009-07-28 |archive-date=2009-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090715054736/http://www.centreforaviation.com/news/2009/07/08/ryanair-meets-wizz-air-does-a-merger-make-sense/page1 |url-status=dead }}</ref>. İlk uçuş 19 May 2004-cü ildə [[Katovitsa]]dan yerinə yetirilmişdir. İlk 3 ay yarım vaxt ərzində 250 000, ilin sonunda isə 1.4 milyon sərnişin daşımışdır. Hava yollarının hazırkı başçısı keçmiş Malev Hava Yollarının başçısı Yojef Varadidir. Hava Yolları Budapeştdə qeydiyyatdan keçərək,<ref>{{cite web |url=http://wizzair.com/about_us/company_information/ |title=Company information (official registration number 13-09-096209) |accessdate=16 February 2009 |archive-date=12 March 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090312000000/http://wizzair.com/about_us/company_information/ |url-status=dead }}</ref>[[Polşa]]da və [[Bolqarıstan]]da filiallarını açmışdır. 2011-ci ilin statistikasına əsasən, Wizz Air 11 milyon sərnişin daşımışdır. Son illərdə Wizz Air [[Çexiya]], [[Bolqarıstan]], [[Makedoniya Respublikası|Makedoniya]], [[Rumıniya]], [[Litva]] və [[Serbiya]]da yeni qərargahlar açmağa başlayır. Polşa hal-hazırda hava yolları üçün ən gəlirli məntəqə olaraq qalır.<ref>{{cite web|url=http://www.pasazer.com/in-9107-wizz,air,15,wzrost,,w,polsce,tylko,2.php|title=Wizz Air: 15% wzrost, w Polsce tylko 2%|accessdate=2011-01-07|archive-date=2019-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20190924180337/https://www.pasazer.com/news/7603/wizz,air,15,wzrost,w,polsce,tylko,2.html|url-status=live}}</ref> == Təyinat məntəqələri == [[File:WizzAir map.svg|thumb|right|Wizz Air-in istiqamətləri<ref>{{cite web|title=Wizz Air Online Booking|url=https://wizzair.com/|website=Wizz Air|language=en|access-date=2021-01-02|archive-date=2008-09-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20080913131420/http://wizzair.com/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |title=Wizz Air Map |url=https://wizzair.com/en-gb/flights/map |website=Wizz Air |language=en |access-date=2023-05-28 |archive-date=2023-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230525222055/https://wizzair.com/en-gb/flights/map |url-status=live }}</ref>]] [[File:whizzair.a320-200.lz-wza.leavesground.arp.jpg|thumb|250px|[[Bolqarıstan]] işarəli Airbus A320-200 London Lutondan qalxarkən]] Maliyyətin az başa gəlməsi üçün hava yolları ikinci hava limanlarına üstünlük verir. Wizz Air [[Katovitsa]]dan [[London Qatvik]]ə 2008-ci ildə birbaşa uçuşlar açdı.<ref>{{cite web |url=http://wizzair.com/about_us/news/#pgf8573 |title=Wizz Air launches London Gatwick – Katowice flight |date=2007-08-09 |accessdate=2008-05-05 |archive-date=2010-03-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100306180142/http://wizzair.com/about_us/news/#pgf8573 |url-status=dead }}</ref>. Qış aylarında Varşavadan Milan Berqamo və Qrenobl şəhərlərinə birbaşa uçuşlar yerinə yetirilir. 2008-ci ilin Yanvar ayından Qdanskdan Burnemut, Koventri və Göteborqa birbaşa uçuşlar həyata keçirilir. Həmin ilin yayında Katovitsa və Budapeştdən [[Girona]]ya uçuşlar başladı. Budapeştdən həm də [[İraklion]]a, [[Korfu]]ya, [[Burqas]]a və [[Varna]]ya səyahət etmək mümkündür. [[Rumıniya]]ya uçuş sayılarını genişləndirərək, Wizz Air-in əhatə dairəsi dahada böyüdü<ref>{{cite web |url=http://wizzair.com/about_us/news/#jk98judt1/ |title=Wizz Air adds three new A320 aircraft and doubles capacity in Romania – 15 new routes in the next six months |access-date=2013-05-26 |archive-date=2010-03-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100306180142/http://wizzair.com/about_us/news/#jk98judt1/ |url-status=dead }}</ref>. 15 Fevral 2009 tarixindən etibarən Timişoaradan, həmin ilin Martında Buxarestdən, May ayında isə Kluj-Napokadan uçuşlar başladı. 2012-ci ilin Fevral ayında Wizz Air, Debrecen Hava Limanından uçuşlara başlayacağını elan etdi<ref>{{cite web |url=http://wizzair.com/about_us/news/?language=HU#wizhu032/ |title=Wizz Air begins flights between Debrecen and London from June 18, 2012 |access-date=May 26, 2013 |archive-date=January 6, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120106152840/http://wizzair.com/about_us/news/?language=HU#wizhu032/ |url-status=dead }}</ref>. 2013-cü ildə hava yolları şərq ölkələrinə doğru genişlənməyə başladı. [[Tel-Əviv Ben Qurion Hava Limanı|Tel Əvivə]] və [[Dubay Əl-Məktum Hava Limanı|Dubaya]] reyslərinin açılmasından sonra, Wizz Air [[Heydər Əliyev Beynəlxalq Aeroportu|Bakıyada]] birbaşa uçuşların təşkil olunacağını açıqladı. Hal hazırda hər iki istiqamətə uçuşlar vardır. İlk uçuş tarixi 2013-cü ilin İyun ayının 17-nə oldu.<ref>{{Cite web |title=WizzAir enters Azerbaijan |url=http://wizzair.com/en-GB/about_us/news/wizen167 |access-date=2013-05-26 |archive-date=2015-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150517175641/https://wizzair.com/en-GB/about_us/news/wizen167 |url-status=dead }}</ref>. === Budapeştdən uçuşlar === * {{bayraq|Azərbaycan}} [[Bakı]] * {{bayraq|Kipr}} [[Larnaka]] * {{bayraq|İspaniya}} [[Barselona]], [[Madrid]], [[Malaqa]], [[Palma de Malyorka]], [[Alikante]] * {{bayraq|İsrail}} [[Tel-Əviv]] * {{bayraq|İtaliya}} [[Bari]], [[Kataniya]], [[Milan]], [[Roma]], [[Bolonya]], [[Neapol]] * {{bayraq|BƏƏ}} [[Dubay]] * {{bayraq|Belçika}} [[Şarleroi]] * {{bayraq|Rumıniya}} [[Buxarest]], [[Kluj-Napoka]], [[Tirqu Mureş]] * {{bayraq|Yunanıstan}} [[Korfu]], [[Zakintos]], [[İraklion]], [[Rodos]], [[Saloniki]] * {{bayraq|Bolqarıstan}} [[Burqas]], [[Varna]], [[Sofiya]] * {{bayraq|Almaniya}} [[Dortmund]], [[Frankfurt]] * {{bayraq|Hollandiya}} [[Eyndhoven]] * {{bayraq|İsveçrə}} [[Cenevrə]] * {{bayraq|İsveç}} [[Göteborq]], [[Malmö]], [[Stokholm]] * {{bayraq|Ukrayna}} [[Kiyev]], [[Donetsk]] * {{bayraq|İngiltərə}} [[London]] * {{bayraq|Malta}} [[Malta]] * {{bayraq|Finlandiya}} [[Turku]] * {{bayraq|Polşa}} [[Varşava]] * {{bayraq|Türkiyə}} [[İstanbul]] * {{bayraq|Rusiya}} [[Moskva]] * {{bayraq|Misir}} [[Hurqada]] [[File:Whizzair.a320-200.lz-wza.fromrear.arp.jpg|thumb|right|250px|Wizz Air A320-200]] == Xidmət == Müştəri fikirlərinə görə Wizz Air 2 ulduzlu hava yolları sayılır. Əsasən Ryanair ilə müqayisə olunur<ref>{{cite web|title=Airlinequality.com about Wizz Air|publisher=''Skytrack Research''|url=http://www.airlinequality.com/Forum/wizz.htm|accessdate=8 April 2009|archive-date=20 May 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150520024623/http://www.airlinequality.com/Forum/wizz.htm|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=Airlinequality.com 2 star list|publisher=''Skytrack Research''|url=http://www.airlinequality.com/StarRanking/2star.htm|accessdate=8 April 2009|archive-date=24 May 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170524191347/http://www.airlinequality.com/StarRanking/2star.htm|url-status=live}}</ref>. ===Uçuş xidmətləri=== Təyyarə içində olarkən müştərilərə Wizz Kafe adlı xidmət təklif olunur. Bu xidmət vasitəsi ilə müştərilər içki və yemək ala bilərlər. Bundan əlavə təyyarədə Wizz Butik sərnişinlərə xidmət göstərir. Hər iki xidmət üçün əsas pul vahidi Avrodur. Uçuş məntəqəsindən asılı olaraq, həmin ölkənin pul vahididə qəbul olunur. Wizz Air uçuşları həmçinin EuroCard, MasterCard və Visa kredit və debit kartlarını qəbul edir.<ref>"[http://wizzair.com/travel_services/WizzCafe/?language=EN Wizz Café and Wizz Boutique] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120215204022/http://wizzair.com/travel_services/WizzCafe/?language=EN |date=2012-02-15 }}." Wizz Air. Retrieved on 3 February 2012.</ref> ===Yeni kabin baqajı siyasəti=== 2012-ci ildə Wizz Air yeni baqaj siyasəti işə saldı. Bu siyasət sərnişinlərin kabinə balaca çanta gətirmələrinə icazə olacaq. 42x32x25sm ölçülü baqajlar içəri pulsuz buraxılacaqdır. Lakin 56x45x25sm ölçülü baqajlarda qiymət €10-€30 arasında dəyişir<ref>"[http://wizzair.com/en-GB/about_us/news/wizen124] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160412223118/https://wizzair.com/en-GB/about_us/news/wizen124|date=2016-04-12}}"</ref>. Böyük baqajlara isə €50 verilməlidir. [[File:A Wizz Air Airbus A320 típusú repülőgépének fedélzete légiutas-kísérővel.JPG|thumb|right|250px|Wizz Air – Airbus A320 Kabini]] == Təyyarə parkı == Wizz Air-in təyyarə parkı aşağıdakı kimidir:<ref>{{Cite web |title=Wizz Air Fleet |url=http://www.planespotters.net/Airline/Wizz-Air-Hungary |access-date=2013-05-26 |archive-date=2017-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171008225704/https://www.planespotters.net/airline/Wizz-Air-Hungary |url-status=dead }}</ref> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="5" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |- style="background:Purple;" | rowspan="2" style="width:125px;" |<span style="color:Gold;">Təyarənin növü | rowspan="2" style="width:60px;" |<span style="color:Gold;">İstifadədə | rowspan="2" style="width:60px;" |<span style="color:Gold;">Sifariş edilib | rowspan="2" style="width:60px;" |<span style="color:Gold;">Əlavə | colspan="2" |<span style="color:Gold;">Sərnişin tutumu |- style="background:Blue;" | <abbr title="Ekonom klass"><span style="color:Gold;">Y</abbr> | <span style="color:Gold;">Ümumi |- |[[Airbus A320-200|Airbus A320ceo]] |52 |0 | |180 |180 |- |[[Airbus A320neo]] |6 |0 | |186 |186 |- |[[Airbus A321-200|Airbus A321ceo]] |35 |0 |HA-LTD "100th Airbus" |230 |230 |- |[[Airbus A321neo]] |47 |10 | |239 |239 |- |[[Airbus A330|Airbus A330-200F]] |1 |0 | | - |cargo |- !Ümumi !141 !10 ! ! colspan="2" | |} </center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Wizz Air}} *[http://wizzair.com/?language=EN Rəsmi saytı] {{en icon}} *[https://www.youtube.com/watch?v=BMYv2VgdXR4 Wizzair A320 - 200, yola düşmə, Köln-Bonn Hava Limanı (Full HD Video)] [[Kateqoriya:Macarıstan aviaşirkətləri]] qy2zudmi2xia16yqrb6f32y5fqveqw5 0 324000 7865120 7165090 2024-11-26T20:28:41Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865120 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} {{Telemövsüm |mövsüm_adı = [[Fayl:Tvd logo other.png|150px]] <br>II Mövsüm |bgcolour = #202F57 |colour text = white |şəkil = [[Fayl:Vampirin gündəlikləri (II mövsüm).jpg|255px|DVD üz şəkli]] |izahı = DVD üz şəkli |ölkə = ABŞ |seriya_sayı = 22 |kanal = The CW TV |ilk_efir = {{Start date|2010|9|09}} |son_efir = {{End date|2011|5|12}} | region_1 = {{Start date|2011|8|30}}<ref name=R1&A/> | region_2 = {{Start date|2011|8|22}}<ref name=R2>{{cite web |last=Parker |first=Evie |url=http://www.amazon.co.uk/dp/B004DCATH0 |title=Amazon UK Season 2 Blu-ray |publisher=Amazon.co.uk |date= |accessdate=2013-07-01 |archive-date=2021-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210308183105/https://www.amazon.co.uk/dp/B004DCATH0 |url-status=live }}</ref> | region_4 = {{Start date|2011|9|7}}<ref name=R4>{{cite web |url=http://www.ezydvd.com.au/item.zml/817934 |title=Vampire Diaries, The - The Complete 2nd Season (5 Disc Set) |publisher=Ezydvd.com.au |date= |accessdate=2013-07-01 |archive-date=2011-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110820085336/http://www.ezydvd.com.au/item.zml/817934 |url-status=dead }}</ref> | region_A = {{Start date|2011|8|30}}<ref name=R1&A/> | region_B = {{Start date|2011|8|22}}<ref name=RB/> |əvvəlki_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (I mövsüm)|I mövsüm]] |sonrakı_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (III mövsüm)|III mövsüm]] |seriya_siyahısı = [[Vampirin gündəlikləri teleserialının seriyalarının siyahısı|''Vampirin gündəlikləri'' teleserialının seriyaları]] }} '''[[Vampirin gündəlikləri]]''' teleserialının II mövsümünün çəkiləcəyi CW tərəfindən 16 fevral 2010-cu ildə elan edilmişdi.<ref name=renewal /> II Mövsümün ilk seriyasının premyerası 9 sentyabr 2010-cu ildə baş tutmuşdur.<ref name="premieres"/> II mövsümdə hadisələr I mövsümün final seriyasında qaldığı yerdən davam etdirilir. Bundan sonra hadisələr davamlı olaraq inkişaf etdirilir.<ref name="2010 schedule">{{Cite web |title=The CW Announces 2010-11 Schedule - TV Ratings, Nielsen Ratings, Television Show Ratings {{!}} TVbytheNumbers.com |url=http://tvbythenumbers.com/2010/05/20/the-cw-announces-2010-11-schedule/51921 |access-date=2013-07-03 |archive-date=2010-05-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100524133357/http://tvbythenumbers.com/2010/05/20/the-cw-announces-2010-11-schedule/51921 |url-status=dead }}</ref> II mövsümdə hadisələr [[Yelena Gilbert]]in ([[Nina Dobrev]]) oxşarı olan [[Ketrin Pirs]]in şəhərə qayıtması ətrafında cərəyan edir, Mistik Folsda [[canavar adam]]lar peyda olur, qədim [[vampir]]lər haqqında mövzuya giriş edilir. Tayler Lokvudun (Maykl Trevino) əmisi Meyson Lokvud (Teylor Kinni) ailə mirası olan Ay daşının axtarışları zamanı Mistik Folsa gəlib çıxır. Daha sonra Tayler Lokvud ailəsinin canavar adam kökləri haqqında öyrənir. Bu arada Keralayn Forbs (Kendis Akkola) Ketrin Pirs tərəfindən öldürülür və qanında [[Deymon Salvatore]]nin ([[Yan Somerhalder]]) qan qatışığı olan Keralayn vampirə çevrilir. Qədim vampirlərdən Elayca (Daniel Gillies) və Klaus Mikaelsonun (Cozef Morqan) şəhərə gəlməsi hadisələri daha da mürəkkəbləşdirir. Vampir-Canavar adam qarışığı hibrid olan Klausa qədim [[cadugər]]lər tərəfindən bəd dua edilib və o, canavar adam gücündən istifadə edə bilmir. Bu cadunu ləğv etmək üçün ona Ay daşının gücündən istifadə etmək lazımdır və şəhərə gələn qədim vampirlərin də həmin daşın axtarışında olduğu məlum olur. Klaus gücünü əldə etmək və özü kimi hibridlər yarada bilmək üçün, bir vampir, bir canavar adam və oxşarlardan birinin iştirakı ilə bütöv ay gecəsi ritual keçirməli olur. II Mövsüm DVD və Blu-ray formatlarında 30 avqust 2011-ci ildə satışa çıxarılıb.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.thewb.com/blog/comic-con-2011-announcement |access-date=2013-07-03 |archive-date=2012-05-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120507233925/http://www.thewb.com/blog/comic-con-2011-announcement |url-status=live }}</ref> == Rollarda == * [[Nina Dobrev]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilber]] və [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ketrin Pirs|Ketrin Pirs]] ** (22 seriya) * [[Pol Uizli]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan Salvatore]] (22 seriya) * [[Yan Somerhalder]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] (22 seriya) * [[Stiven R. Makkuin]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ceremi Gilbert|Ceremi Gilbert]] (17 seriya) * [[Sara Kanning]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Cena Sommers|Cena Sommers]] (15 seriya) * [[Ketrin Grehem]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Boni Bennet|Boni Bennet]] (17 seriya) * [[Kendis Akkola]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Keralayn Forbs|Keralayn Forbs]] (20 seriya) * [[Zak Roerig]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Mett Danovan|Mett Danovan]] (15 seriya) * [[Maykl Trevino]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Tayler Lokvud|Tayler Lokvud]] (15 seriya) * [[Metyu Davis]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Alarik Zoltsman|Alarik Zoltsman]] (17 seriya) Qeyd: **Dobrev Ketrin rolunu 18 seriyada canlandırıb. == Ssenari xətti == Birinci mövsümün sona çatdığı yerdən davam edən ikinci mövsümün birinci seriyasında evə dönən Yelena Con və Cereminin başına gələnlər haqqında məlumat alır. Öyrənir ki, Ceremi kifayət qədər dərman içmədiyindən ölməyib, üstəlik Annanın qanını da kifayət qədər içmədiyindən vampirə çevrilməmişdi. İkinci mövsümdə hadisələr Yelenanın oxşarı olan Ketrin Pirsin Mistik Fola dönməsi ilə daha da qızışır. Bu arada Yelenanın bioloji valideynləri olan Con Gilbert və İzobel Flemminq də şəhərə qayıdır. Alarikin arvadı olan İzobelin vampirə çevrildiyi məlum olur. İkinci mövsümdə vampirə çevrilən təkcə İzobel olmur. Belə ki, Yelenanın ən yaxın rəfiqələrindən biri Keralayn da vampirə çevrilir. Həmçinin ikinci mövsüm canavar adamların da meydana çıxması ilə əlamətdardır. Belə ki, Lokvudlar ailəsinin canavar köklərinin olduğu məlum olur. Mövsümün ortalarında Talyer Lokvud da Ketrinin qurduğu tələyə düşüb canavar adama çevrilir. İkinci mövsümün sonuna yaxın Mistik Folsa çağırılmamış qonaqlar gəlir. Ketrin yenidən tarixlə üzləşməli olur. Qədim dövrlərin xatirələri canlanır. Qədim vampirlərdən əvvəlcə Elayca, daha sonra isə Klaus şəhərə gəlir. Məlum olur ki, hibrid olan Klaus qədim lənəti aradan qaldırmaq və canavar adam gücünə sahib olmaq üçün ayin keçirmək istəyir. Bunun üçün isə ona canavar adam, vampir və bənzərlərdən birini (yalnız insan olanı) qurban vermək, qanını içərək öldürmək lazım gəlir. Vampir kimi Klaus, Yelenanın xalası Cenadan istifadə edir. O, Cenanı vampirə çevirərək öldürür. Boni Con Gilbert və Yelenanı cadu vasitəsilə birləşdirərək Yelenanın ölməsinin qarşısını ala bilir, əvəzində Con ölür. Klausun canavar adama çevrilməsi tamamlanır və onlar Elayca ilə birlikdə aradan çıxırlar. Bu arada canavar adama çevrilən Tayler Deymonu ölümcül yaralayır. Onu bu ölümdən xilas etmənin yeganə yolu isə hibridin — Klausun qanından içməkdi. Stefan qardaşını xilas etmək üçün özünü Klausa təslim edir. Əvəzində onun qanından bir qədər alıb Ketrinlə Deymona göndərir. Bu arada Deymonu öldürmək istəyən Şerif Forbs səhvən Ceremini öldürür. Lakin Boni həyatı ilə risk edərək onu yenidən həyata qaytara bilir. Yenidən dirilən Ceremi ölmüş sevgililəri Viki və Annanın ruhlarını görməyə başlayır. == Seriyalar == <onlyinclude> {| class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%" |- style="color:white" ! style="background: #202f57;" | <small>No.</small> ! style="background: #202f57;" | # ! style="background: #202f57;"| Başlıq ! style="background: #202f57;"| Rejissor ! style="background: #202f57;"| Ssenarist ! style="background: #202f57;"| İlk efir tarixi ! style="background: #202f57;"| İstehsal<br>kodu ! style="background: #202f57;"| ABŞ-də izləyicilər<br>(milyon) {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=23 |EpisodeNumber2=1 |Title=Dönüş |RTitle= |DirectedBy=J. Miller Tobin |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2010|9|9}} |ProdCode=2J5251 |Aux4=3.36<ref name="Early Ratings: 'The Vampire Diaries Down'">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/10/early-ratings-the-vampire-diaries-down-nikita-better-than-supernatural/62807/|title=Broadcast TV Ratings for Thursday, September 9, 2010|last=Seidman|first=Robert|date=September 10, 2010|work=TV By Numbers|accessdate=07 iyul, 2013|archive-date=March 5, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305170539/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/10/early-ratings-the-vampire-diaries-down-nikita-better-than-supernatural/62807/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Birinci mövsümün sona çatdığı yerdən davam edən ikinci mövsümün birinci seriyasında evə dönən Yelena Con və Cereminin başına gələnlər haqqında məlumat alır. Öyrənir ki, Ceremi kifayət qədər dərman içmədiyindən ölməyib, üstəlik Annanın qanını da kifayət qədər içmədiyindən vampirə çevrilməmişdi. Deymon, Boni və Yelena Keralaynın yaşaması üçün Deymonun qanına ehtiyacı olduğu qərarına gəlirlər. Stefan öyrənir ki, Ketrin yenidən Mistik Follsa qayıdıb və şəhərdə Yelenanı təqlid edərək yaşayır. Tayler, əmisi Mayson Lokvudun onu qorumaq üçün şəhərə döndüyünü eşidəndə təəccüblənir. Ketrin və Deymon birlikdə yatırlar, lakin Ketrin ona deyir ki, “mən həmişə Stefanın olaraq qalacam.” Deymon əsəbi halda Yelenanın yanına gəlir və onu öpməyə cəhd edir. Yelenanın da Stefanı sevdiyinə əsəbləşən Deymon Cereminin boynunu sındıraraq onu öldürür. Lakin Ceremi, Gilbertlərin tilsimli üzüyünü taxdığına görə dirilir. Ketrin Pirs hospitala gələrək Keralaynı yastıqla boğub öldürmək istəyir. Keralayn ölməmişdən əvvəl Ketrin ona, Salvatore qardaşlarına çatdırmaq üçün ismarış söyləyir: “Oyun başlayır.” |LineColor=202f57 }} |- {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=24 |EpisodeNumber2=2 |Title=Cəsarətli Yeni Dünya |RTitle= |DirectedBy= Con Dal |WrittenBy=Brayn Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2010|9|16}} |ProdCode=2J5252 |Aux4=3.05<ref>[http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/17/tv-ratings-thursday-apprentice-goes-low-vampire-diaries-nikita-fall/63860/ TV Ratings Thursday, September 23, 2010] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160916172312/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/17/tv-ratings-thursday-apprentice-goes-low-vampire-diaries-nikita-fall/63860/ |date=September 16, 2016 }} ''TV By The Numbers''. Retrieved: 7 iyul, 2013.</ref> |ShortSummary= Keralayn hospitalda oyanır və qan içmək istədiyini hiss edir. Tayler öyrənir ki, Meyson əslində onların ailə simvolu olan ay daşının axtarışındadır. Deymon Karter adlı bir oğlanı Tayleri əsəbləşdirib yoldan çıxarması üçün hazırlayır. Meyson supernatural güclərindən istifadə edərək üstünlük əldə etməyə çalışır, həmçinin onun canavar adam olduğu üzə çıxır. Deymon Keralayna baş çəkmək üçün xəstəxanaya gəldikdə, onun vampirə çevrildiyini görür və Stefan və yelenanı xəbərdar edir. Stefan, vampirə çevrilməsindən qorxan Keralaynı sakitləşdirərək, onun bu vəziyyətə alışmasına kömk edəcəyinə söz verir. Bu arada Tayler Meysonun axtardığı Ay daşını tapır. Met Keralaynın qərarsız vəziyyətdə olduğunu düşünsə də, özlüyündə onu sevdiyini anlayır. |LineColor=202f57 }} |- {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=25 |EpisodeNumber2=3 |Title=Pis ay çıxışı |RTitle= |DirectedBy=Patrik Norris |WrittenBy=Endryu Çambliss |OriginalAirDate={{Start date|2010|9|23}} |ProdCode=2J5253 |Aux4=3.57<ref>[http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/24/tv-ratings-thursday-the-big-bang-theory-scores-at-8pm-greys-anatomy-tops-night-with-young-adults-my-generation-premiere-stalls/64978/ TV ratings Thursday September 30, 2010] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120326165335/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/09/24/tv-ratings-thursday-the-big-bang-theory-scores-at-8pm-greys-anatomy-tops-night-with-young-adults-my-generation-premiere-stalls/64978/ |date=March 26, 2012 }} ''TV By the Numbers''. Retrieved: 7 iyul, 2013</ref> |ShortSummary=İzobelin [[Dyuk Universiteti]]ndəki otağında axtarışa aparan Yelena, Deymon və Alarik müəyyən edir ki, qədim dövrdə vampirlər və canavar adamlar sərbəst şəkildə insanların arasında dolaşırdılar. Lakin şaman onlara cadu edir. Bu caduya görə canavar adamlar ayın xidmətçisi olurlar, vampirlər isə günəşin əsirinə çevrilirlər. Bu arada Stefan Keralayna özünü idarə etməyi və heyvanları ovlamağı öyrədir. Boni Keralayn üçün tilsimli üzük hazırlayır və onun gün işığından yanmasının qarşısını alır. Canavar adama çevrilən Meyson Stefan və Keralayna hücum edir. Tayler [[canavar adam]]a atəş açaraq onları xilas edir, daha sonra Meysonu meşədə yaralı vəziyyətdə tapdıqda əslində nə baş verdiyini anlayır. Hisslərini idarə edə bilməyən keralayn Meti dişləyərək qanını içir. Daha sonra isə gözləri ilə hipnoz edərək, bunları unutdurur, lakin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Metdən ayrılır. Yelenaya axtarışlarında kömək etmək istəyən Deymon Ketrin Pirsin əsl adının Katerina Petrova olduğunu ona söyləyir. Alarik Cenaya onu bəyəndiyini bildirir və Keralayn Ketrinin onun yataq otaöında olduğunu öyrənir. |LineColor=202f57 }} |- {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=26 |EpisodeNumber2=4 |Title=Yaddaş yolu |DirectedBy=Rob Hardi |WrittenBy=Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2010|9|30}} |ProdCode=2J5254 |Aux4=3.18<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/10/01/thursday-finals-greys-anatomy-big-bang-theory-my-dad-says-csi-adjusted-up-vampire-diaries-private-practice-apprentice-down/66070|title=Thursday Finals: ''Grey’s Anatomy'', ''Big Bang Theory'', ''$#*! My Dad Says'', ''CSI'' Adjusted Up; ''Vampire Diaries'', ''Private Practice'', ''Apprentice'' Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=October 1, 2010|accessdate=7 iyul, 2013|archive-date=June 18, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VA8PYbA?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/01/thursday-finals-greys-anatomy-big-bang-theory-my-dad-says-csi-adjusted-up-vampire-diaries-private-practice-apprentice-down/66070/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Ketrin Stefana söyləyir ki, əgər onu tərk etsə Yelenanı öldürəcək və Yelana Keralaynın təsir altında Ketrin üçün işlədiyini öyrənir. Yelena və Ketrin nəhayət ki, görüşürlər, lakin Ketrin onun suallarını cavablandırmaqdan boyun qaçırır. Deymon Meysonu gümüş bıçaqla yaralasa da, Meyson gümüşün canavar adamları öldürdüyü yalnızca mifdir. Beləcə onlar açıq düşmənə çevrilirlər. Ketrin 1864-cü ildə Stefan və Deymonun önu qorumaq üçün özlərini necə güllə qarşısına verdiklərini xatırlayır. Stefanı öpür və bir gün nə vaxtsa bəlkə bir yerdə ola biləcəklərini söyləyir. Stefan və Yelena heç kimə zərər vurmadan Ketrinin qarşısını almaq qırarına gəlirlər. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=27 |EpisodeNumber2=5 |Title=Öldürmək yoxsa öldürülmək |DirectedBy=Ceff Vulnaf |WrittenBy=Mayk Deniyels |OriginalAirDate={{Start date|2010|10|7}} |ProdCode=2J5255 |Aux4=3.47<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/10/08/thursday-finals-bones-community-grey%E2%80%99s-anatomy-big-bang-theory-my-dad-says-the-office-adjusted-up/67290|title=Thursday Finals: ''Bones'', ''Community'', ''Grey’s Anatomy'', ''Big Bang Theory'', ''$#*! My Dad Says'', ''The Office'' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=October 8, 2010|accessdate=7 iyul, 2013|archive-date=June 18, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VA97YOL?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/08/thursday-finals-bones-community-grey%E2%80%99s-anatomy-big-bang-theory-my-dad-says-the-office-adjusted-up/67290/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Mistik Folls pikniki zamanı, Meyson Lokvud Şerif Liz Forbsa Stefan və Deymon qardaşlarının vampir olduqlarını söyləyir. Liz və ona tabe olan polislər Salvatore qardaşlarına atəş açırlar. Keralayn və Yelena Lizin dəstəsinin onları öldürməsindən əvvəl bunun qarşısını ala bilirlər, lakin, Şerif Liz qızı Keralaynın vampirlərin tərəfində olduğunu anlayır. Liz Keralaynı övladlıqdan çıxarır, Stefan isə gücünü bərpa edə bilmək üçün Yelenanın qanını içir. Keralayn Yelenaya, Ketrinin əgər Yelena və Stefan haqqında xəbərləri ona çatdırmasa Meti öldürəcəyini dediyini bildirir, Yelena Keralaynı bağışlayır. Tayler öyrəndikdə ki, Ceremi lənnət haqqında bilir, onlar arasında münasibət yaranır. Tayler onu öldürmək istəyən qızı yaralayır. Bundan sonra Tayler Meysona ay daşının ona lazım olmadığını deyir və daşı təqdim edir. Aydın olur ki, Meyson da daşı ələ keçirmək istəyən Ketrin üçün çalışır və onlar sevgilidirlər. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=28 |EpisodeNumber2=6 |Title=Plan B |DirectedBy=Cohn Berinq |WrittenBy=Elizabet Kraft & Sara Feyn |OriginalAirDate={{Start date|2010|10|21}} |ProdCode=2J5256 |Aux4=3.62<ref name="season highs">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/10/22/thursday-finals-greys-anatomy-big-bang-csi-adjusted-up-private-practice-down-plus-nlcs-game-5-ratings/69266|title=Thursday Finals: ''Grey’s Anatomy'', ''Big Bang'', ''CSI'', ''Vampire Diaries'' Adjusted Up; ''Private Practice'' Down; Plus NLCS Game 5 Ratings|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=October 22, 2010|accessdate=7 iyul, 2013|archive-date=June 18, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VA9mU89?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/22/thursday-finals-greys-anatomy-big-bang-csi-adjusted-up-private-practice-down-plus-nlcs-game-5-ratings/69266/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Liz Keralaynı qəbul edir və Keralayn onun yaddaşışnı təmizləyərək, qızının vampir olması bilgisini silir. Boni Meysona anevrizma verərək onu əsir edir. Deymon Meysonun yanına gələrək ona əziyyət verib, məlumat almağa çalışır. O, Meysona söyləyir ki, Ketrin onu aldadıb və nəhayət onu ürəyini çıxararaq öldürür. Bu arada ay daşının gizlədildiyi yer Boniyə məlum olur. Stefan şəhər suyuna vampirlər üçün öldürücü olan [[Minaçiçəyikimilər|Minaçiçəyi]] qatıldığını öyrənir. Keralayn və Boni Yelenaya Stefanı xilas etməkdə kömək edir və ay daşını qaytarırlar. Ketrin Cenanı özünü bıçaqlamağa məcbur edir. Ketrinin edə biləcəklərindən qorxan Yelena Stefandan ayrılmaq qərarına gəlir. Meysonun ölümündən sonra başqa bir canavar adama ehtiyacı olan Ketrin Meti Tayleri əsəbləşdirməyə məcbur edir ki, Tayler onu öldürsün və beləcə lənətin təsiri ilə canavar adama çevrilsin. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=29 |EpisodeNumber2=7 |Title=Maskarad |DirectedBy=Çarlz Bison |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Culi Plel |OriginalAirDate={{Start date|2010|10|28}} |ProdCode=2J5257 |Aux4=3.55<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/10/29/thursday-final-ratings-greys-anatomy-big-bang-theory-shrekless-office-adjusted-up-nikita-down-plus-world-series-game-2/70162|title=Thursday Final Ratings: ''Grey’s Anatomy'', ''Big Bang Theory'', ''Shrekless'', ''Office'' Adjusted Up; ''Nikita'' Down; Plus ''World Series'' Game 2|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=October 29, 2010|accessdate=8 iyul, 2013|archive-date=November 1, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101101102234/http://tvbythenumbers.com/2010/10/29/thursday-final-ratings-greys-anatomy-big-bang-theory-shrekless-office-adjusted-up-nikita-down-plus-world-series-game-2/70162|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Stefan, Deymon, Boni, Ceremi, Alarik və Keralayn birlikdə Ketrini Lokvudların təşkil etdikləri maskaradda öldürmək qərarına gəlirlər. Ketrin ona Ay daşını ələ keçirməkdə kömək etməsi üçün Lüsi adlı cadugəri çağırır. Ketrinin təsiri ilə Met Taylerlə savaşır. Keralayn mübarizəni dayandırır, lakin Sara Ketrinin təsiri ilə Tayleri bıçaqlayır, Tayler özünü saxlaya bilməyib onun boynunu sınrırır. Lənət işə düşür. Taylerin gözləri bir neçə saniyəlik yaşıl rəng alır. Stefan və Deymon Ketrini öldürməyə çalışırlar, lakin Cereminin Ketrin və Yelenanın cadu ilə bir-birinə bağlandığını və Ketrin yaralandığı halda Yelenanın da yaralandığını xəbər verməsindən sonra onlar dayanırlar. Ketrin bildirir ki, Yelena ilə olan bağlarını qıracaq cadugərə malikdir. Boninin qohumu olan Lusi Ketrinə dəstək olaraq otağa daxil olur. Deymon Ketrini vampirlərin məzarlığına salaraq həbs edir. Yelena evə gələn kimi maskalı biri tərəfindən tutulur. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=30 |EpisodeNumber2=8 |Title=Rouz |DirectedBy=Liz Friedlander |WrittenBy=Brayn Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2010|11|4}} |ProdCode=2J5258 |Aux4=3.63<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.com/2010/11/05/thursday-final-ratings-big-bang-theory-the-mentalist-office-vampire-diaries-adjusted-up/71005|title=Thursday Final Ratings: ''Big Bang Theory'', ''The Mentalist'', ''Office'', ''Vampire Diaries'' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=November 5, 2010|accessdate=8 iyul, 2013|archive-date=June 18, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VABdNHO?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/05/thursday-final-ratings-big-bang-theory-the-mentalist-office-vampire-diaries-adjusted-up/71005/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yelenanı tutan Trevor adlı vampir onu tərk edilmiş bir evə gətirir, burada Rouz və başqa bir vampirlə görüşür. Tayler Keralaynın bacarıqlarının şahidi olduqda, o, vampir olduğunu Taylerə söyləyir. Yelena Rouz və Trevorun Elayca adlı vampir haqqında danışdıqlarını eşidir. Boni cadudan istifadə edərək Yelenanın yerini müəyyənləşdirir. Yelena nə üçün oğurlanması haqqında Rouzdan məlumat almağa çalışır və öyrənir ki, Elayca qədim vampirlərdən biridir. Rouz və Trevor Yelenanı Ketrinlə bənzər olduğuna görə onun əvəzinə Elaycaya təhvil vermək və əvəzində Rouzun azadlığını almaq istəyirlər. Elayca qayıdır və Rouz ondan üzr istəyərək azadlıqlarının əvəzinə Yelenanı təklif edir. Elayca razılaşır, lakin Trevoru öldürür. Yelena Ay daşşının yerini bildiyini söyləməklə Elaycanı yola gətirməyə çalışır, lakin Elayca onu daşın yerini söyləməyə məcbur edir. Stefan və Deymon oraya gələrək Elayca ilə savaşıb Yelenanı azad edirlər. Yelenanın minaçiçəyi boyunbağısı evdə qalır. Gecə Yelena yatmağa hazırlaşanda Deymon əlində minaçiçəyi boyunbağısı ilə onun otağına gəlir. Deymon Yelenaya deyir ki, onu sevir, lakin özünün yox, Stefanın onun sevgisinə layiq olduğunu düşünür. Daha sonra o, Yelenanı söylədiyi bütün bu sözləri unutmağa məcbur edir və boyunbağısını ona qaytarır. Tərk edilmiş evdə, Elayca sinə soxulmuş taxta nizəni çıxarır və yenidən dirilir. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=31 |EpisodeNumber2=9 |Title=Katerina |DirectedBy=J. Miller Tobin |WrittenBy=Endryu Çambliss |OriginalAirDate={{Start date|2010|11|11}} |ProdCode=2J5259 |Aux4=3.50<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/12/thursday-final-ratings-fringe-community-30-rock-outsourced-the-office-adjusted-down-bones-my-dad-says-adjusted-up/71871|title=Thursday Final Ratings: ''Fringe'', ''Community'', ''30 Rock'', ''Outsourced'', ''The Office'' Adjusted Down; ''Bones'', ''$#*! My Dad Says'' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=November 12, 2010|accessdate=8 iyul, 2013|archive-date=April 6, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/66ijg4DEx?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/12/thursday-final-ratings-fringe-community-30-rock-outsourced-the-office-adjusted-down-bones-my-dad-says-adjusted-up/71871|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Seriya 1490-cı ildə [[Bolqarıstan]]da Katerina Petrovanın doğması ilə başlayır. Katerinanın övladı qız olur və atası onun ailəsini təhqir etdiyini deyərək uşağı qadınların əlindən alıb aparır. Müasir dövrdə Yelena Ketrinin həbs edildiyi türbəyə gedir və ona qan verərək, əvəzində Petrova nəslindən gələn bənzərlərin lənəti qırmaq üçün lazım olduğunu öyrənir. Katerinanın nəsil xəttindən gəldiyinə görə Yelena da bu lənəti qırmaq üçün istifadə edilə bilərdi. Katerina Petrova qız dünyaya gətirdiyinə görə Bolqarıstandan qovulur və [[İngiltərə]]yə gəlir, burada isə onu Elayca və Trevor tapır. Onlar Katerinanın Petrova xəttindən gəldiyini bilirlər və Elayca onu öldürməyə çalışır, lakin Trevor Katerinanı xilas edir. O məcburən [[vampir]]ə çevrilir ki, ondan lənətin sındırılması üçün istifadə etməsinlər. Katerina Mistik Follsa gəlir ki, Klausa cadunu sındırmaq üçün lazım olan şeyləri: bənzər, cadugər, canavar adam, vampir və Ay daşını təklif etsin. Katerina, bunun əvəzində Klausun onun həyatını bağışlayacağına ümid edirdi. Boni Luka adlı cadugər və onun atası ilə tanış olur, Ceremi isə Boninin onlarla əlaqəsindən narahat olur. Deymon, Rouzla birlikdə onun vampir dostu Slaterdən Klaus haqqında məlumat alırlar, lakin artıq sağalmış Elayca da bunları eşidir. Deymon və Rouz birlikdə yatırlar, Elayca Slateri özünü öldürməyə məcbur edir. Bu arada Luka və atasının Elayca üçün çalışdığı məlum olur. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=32 |EpisodeNumber2=10 |Title=Qurban |DirectedBy=Ralf Hemeker |WrittenBy=Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2010|12|2}} |ProdCode=2J5260 |Aux4=3.46<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/03/thursday-final-ratings-private-practice-bones-nikita-adjusted-down/74225|title=Thursday Final Ratings: ‘''Private Practice,''’ ‘''Bones,''’ ‘''Nikita''’ Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=December 3, 2010|accessdate=8 iyul, 2013|archive-date=April 6, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/66ijhVwUQ?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/03/thursday-final-ratings-private-practice-bones-nikita-adjusted-down/74225|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yelena və Rouz bəzi şeyləri soruşmaq üçün slaterin yanına gəlirlər, lakin onun cəsədini tapırlar. Yelena Klausun diqqətini cəlb etmək üçün Slaterin kompyuterindəki informasiyalardan istifadə edir və özünü Klausa təslim etmək fikrində olduğiunu bildirir. Keralayn və Tayler Meysonun gündəliyini və canavar adama çevrildiyini çəkdiyi videonu tapırlar. Boni Ketrinin həbs edildiyi məzarın qapısının açılaraq onun təsirsiz hala gətirilməsi və beləcə Stefanın Ay daşını oradan götürməsini planlaşdırır. Lakin bu plandan xəbərsiz olan Ceremi onlardan əvvəl Ketrinin yanına gedir və Ketrin Ceremini əsir alır. Stefan Ceremini xilas etmək üçün içəri girir lakin, özü məzardan çıxa bilmir. Elayca Lukanın atasından öyrənir ki, Deymon və Stefan Yelenanı ondan qorumağa söz veriblər. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=33 |EpisodeNumber2=11 |Title=Ay işığı altında |DirectedBy=Elizabet Allen |WrittenBy=Mayk Deniyals |OriginalAirDate={{Start date|2010|12|9}} |ProdCode=2J5261 |Aux4=3.16<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/10/thursday-final-ratings-bones-fringe-community-30-rock-office-apprentice-adjusted-down-big-bang-theory-walters-oprah-up/75043|title=Thursday Final Ratings: 'Bones,' 'Fringe,' 'Community,' '30 Rock,' 'Office,' 'Apprentice' Adjusted Down; 'Big Bang Theory,' 'Walters: Oprah' Up|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=December 10, 2010|accessdate=9 iyul 2013|archive-date=April 6, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/66ijiDqbb?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/10/thursday-final-ratings-bones-fringe-community-30-rock-office-apprentice-adjusted-down-big-bang-theory-walters-oprah-up/75043|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Ayın bəlirlənməsi zamanı Keralayn Taylerə, çevirilməsini həyata keçirməyə kömək edir. Stefan Ketrinə deyir ki, yaxşı niyyətli olduğunu sübut etsin, o isə Klausun harda olduğunu öyrənmək üçün İzobelə müraciət etməyi məsləhət görür. Boni Lukadan Ay daşını məhv etmək üçün kömək istəyir, onlar cadu hazırlayırlar, lakin Luka daşı atasına verir. Meysonun rəfiqəsi olan Culs onu axtararaq gəlib Mistik folsa çıxır. Deymon və Alarik ona [[Qurdboğan kəpənəkçiçək|Qurdboğan]] qatılmış içki içirərək tələyə salmaq istəyirlər. Culs canavar adam olduğunu söyləyir və Deymonu izləyəcəyini bildirir. Bu arada Elayca və Yelena razılığa gəlirlər: belə ki, Yelena mümkün qədər Klausdan uzq gəzməli və qorunmalıdır (beləcə Elayca Yelenadan Klausa qarşı istifadə edə bilərdi), həmçinin Elayca da yelena və onun yaxınlarını qorumalı, həmçinin Stefanı məzardan azad etməlidir. Keralayn taylerin yanına gəlir. Salvatorelərin evində Culs canavar formasında deymona hücum edir, lakin yalnız Rouzun çiynindən dişləyə bilir, Rouz ölümcül yaralanır. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=34 |EpisodeNumber2=12 |Title=Eniş |DirectedBy=Markos Sieqa |WrittenBy=Elizabet Kraft & Sara Feyn |OriginalAirDate={{Start date|2011|01|27}} |ProdCode=2J5262 |Aux4= 3.55<ref>{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2011/01/28/vampire-diaries-nikita-ratings/|title='Vampire Diaries', 'Nikita' return Strong|last=Hibbard|first=James|date=January 28, 2011|work=TV by the Numbers|accessdate=09 iyul, 2013|archive-date=May 20, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120520115335/http://insidetv.ew.com/2011/01/28/vampire-diaries-nikita-ratings/|url-status=live}}</ref> |ShortSummary=Stefan İzobellə əlaqə yaratmağa çalışır və evə qayıtmış Con Gilbertdən məlumat alır. Deymon Culsu tapıb canavar adam dişləməsini necə sağaltmağı soruşmağa çalışdığı müddətdə, Yelena ölümcül yaradan dəliyə çevrilməyə başlayan Rouzla birgə qalır və Rouz onu Ketrinlə dəyişik salıb hücum edir. Bu arada Keralayn və Met bir-birinə sevgilərini etiraf edirlər. Keralaynın alicənablıq və ürəyiaçıqlığı Tayleri təəccübləndirir. Rouz Salvatorelərin evindən qaçaraq insanları öldürüb əylənmək istəyir. Deymon onu tapır və sakit ölməsi üçün şərait yaradır. O, insan olmadan yaşamağın çətinliyini etiraf edir. Culs Taylerə deyir ki, onun və Meysonun canavar adam olduqlarını bilir, həmçinin bir çox canavar adamların da bura gəldiyini bildirir. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=35 |EpisodeNumber2=13 |Title=Ata problemləri |DirectedBy=Yeşua Batler |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2011|02|03}} |ProdCode=2J5263 |Aux4=3.22<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/04/thursday-final-ratings-greys-anatomy-vampire-diaries-mentalist-adjusted-up-private-practice-parks-recreation-adjusted-down/81520|title=Thursday Final Ratings: 'Grey's Anatomy,' 'Vampire Diaries,' 'Mentalist' Adjusted Up; 'Private Practice,' 'Parks & Recreation' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=February 4, 2011|accessdate=09 iyul, 2013|archive-date=February 7, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110207010421/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/04/thursday-final-ratings-greys-anatomy-vampire-diaries-mentalist-adjusted-up-private-practice-parks-recreation-adjusted-down/81520|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Keralaynın Meysonun ölümünü ondan gizlətməsi Tayleri əsəbləşdirir. Cenanın Con Gilbertin əslində Yelenanın bioloji atası olduğunu söyləməsindən sonra vəziyyət mürəkkəbləşir. Culs yeni canavar sevgilisi Bredi ilə görüşür və ona bu şəhərdən gedərək, Tayleri də özü ilə götürmək istədiyini söyləyir. Culs tərəfindən əsir saxlanan Keralayn həmin müddətdə Taylerə nələrə olduğunu Stefandan soruşur. Culs əsir aldığı Keralaynın yerinə Taylerin onlara verilməsini tələb edir. Stefan məsələni sülh yolu ilə həll etməyə çalısa da, cəhdləri boşa çıxır və Deymon problemi öz “qanlı” üsulu ilə həll edir. Culs daha sonra canavar dostlarını çağırır və orada Stefan və Deymon çoxlu canavar öldürməli olur. Tayler Keralaynı qəfəsdən çıxarır, lakin özü də Culsla gedir. Tayler Bredi və culsa Meysonun Ay daşını ələ keçirdiyinə görə öldürüldüyünü söyləyir. Con söyləyir ki, o, Yelenanı qorumaq üçün gəlmişdir və bunun da yeganə yolu. Qədim vampiri ağ palıddan hazırlanmış nizə ilə vurmaqdır. Həmçinin məlum olur ki, Con hələ də Ketrinlə birgə çalışır və onu məzardan çıxarmaq üçün yol axtarır. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=36 |EpisodeNumber2=14 |Title=Ağlayan canavar |DirectedBy=Devid Von Anken |WrittenBy=Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2011|02|10}} |ProdCode=2J5264 |Aux4=2.78<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/11/thursday-final-ratings-american-idol-vampire-diaries-adjusted-up-private-practice-bones-office-parks-rec-down/82232|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol,' 'Vampire Diaries' Adjusted Up; 'Private Practice,' 'Bones,' 'Office,' 'Parks & Rec' Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=February 11, 2011|accessdate=10 iyul, 2013|archive-date=February 14, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110214080250/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/11/thursday-final-ratings-american-idol-vampire-diaries-adjusted-up-private-practice-bones-office-parks-rec-down/82232|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Tayler və Bredi tərəfindən izləndiklərindən xəbəri olmayan Yelena və Stefan həftə sonunu birlikdə Gilbertlərin gölkənarı evində keçirirlər. Cena Alarikin onun keçmişinə yaxşı münasibət bəsləməyəcəyindən narahat olur. Culs və Bredi Taylerə Ay və Günəş lənəti haqqında danışırlar və onlara kömək etməsini xahiş edirlər. Boni məlumat ala bilmək üçün Lukanı hipnoz etməli olur. Luka danışaraq bildirir ki, Elayca Yelenanın qurban verilməsi ilə ayin keçirib Klausu zəiflətmək, daha sonra isə öldürmək istəyir. Culs və onun canavar dostları Ay daşını ələ keçirmək üçün gəlmiş Deymonu dövrəyə alaraq ona hücum edirlər, lakin Elayca yetişərək bir çox canavarı öldürür və beləcə Deymonu xilas edir. Stefanı tapan Bredi ona taxta güllədən atəş açır və yaralı Stefana nəzarət etməsi üçün Tayleri onun yanında qoyur. Lakin keçirilən ayin zamanı yelenanın öldürülməsinin planlaşdırıldığını öyrənən Tayler Stefanın getməsinə icaze verir. Stefan Yelenanı qorumaq üçün Bredini öldürür. Bu arada Ceremi və Boni bir-birinə olan hisslərini etiraf edirlər. Yelenanın Elaycanın hazırladığı əsl plan haqqında xəbərdar olduğunu müəyyənləşdirən Stefan, Elaycanın Yelenadan qurban kimi istifadə etmək istədiyini bildirir. Tayler Metə söyləyir ki, onun Keralayna qarşı hissləri var, lakin Keralaynın Meti sevdiyindən xəbəri olduğuna görə ondan uzaq durur. Seriya Culs və Taylerin şəhəri tərk etməsi ilə başa çatır. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=37 |EpisodeNumber2=15 |Title=Nahar qonaqlığı |DirectedBy=Markos Sieqa |WrittenBy=Endryu Çambliss |OriginalAirDate={{Start date|2011|02|17}} |ProdCode=2J5265 |Aux4=3.07<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/18/thursday-final-ratings-american-idol-adjusted-up-parks-recreation-private-practice-adjusted-down/83185|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol' Adjusted Up; 'Parks & Recreation,' 'Private Practice' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=February 18, 2011|accessdate=10 iyul, 2013|archive-date=February 21, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110221191005/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/18/thursday-final-ratings-american-idol-adjusted-up-parks-recreation-private-practice-adjusted-down/83185|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yelena Conatan Gilbertin gündəliklərindən birini oxuyur və Stefanın onlara hücum etməsini, bir neçə nəfəri öldürməsini öyrənir. Stefan etiraf edir ki, Leksinin ona insanlığı nümayiş etdirməsi, sevgini öyrətməsinə kimi, o əsl qaniçən, acımasız biri olmuşdur. Elaycanı taxta evdəki nahar qonaqlığına dəvət edən Stefan burada onu öldürməyi planlaşdırır. Conatanın gündəliyindən məlum olur ki, əgər vampir qədim vampiri öldürmək üçün nizədən istifadə edərsə özü də onunla birlikdə ölər. Stefanın xəbərdarlıq etməsindən sonra Alarik Deymonu qabaqlayaraq Elaycanı öldürür, lakin sonradan onun bədəni yoxa çıxır. Yelena gündəlikdən oxuyur ki, əgər qədim vampirin bədəninə sancılmış taxta nizə çıxarılarsa, o, yenidən həyata qayıdacaq. Con Alarikin üzüyünü qaytarmaq üçün onu şantaj edir. Elaycanın gölkənarı evə gəlməsi zamanı Yelena ona söyləyir ki, özünü ödürəcək və ya vampirə çevriləcək ki, onun işinə yaramasın. Elayca onunla danışmağa cəhd etsə də, Yelena özünü bıçaqlayır. Elayca Yelenanın yanına gələrək onu xilas etməyə çalışsa da, Yelana yenidən ona nizə soxub, öldürməyə cəhd edir. Evə dönən Deymon ketrini orada tapır. Elaycanın məcbur etməsindən sonra, o, Elaycaya kömək etməyə razılıq verir. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=38 |EpisodeNumber2=16 |Title=Qonaq evi |DirectedBy=Maykl Katlman |WrittenBy=Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2011|02|24}} |ProdCode=2J5266 |Aux4=2.98<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/25/thursday-final-ratings-greys-anatomy-adjusted-up-the-office-outsourced-and-private-practice-down/83800|title=Thursday Final Ratings: 'Grey's Anatomy' Adjusted Up; 'The Office,' 'Outsourced,' and 'Private Practice' Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=February 25, 2011|accessdate=10 iyul, 2013|archive-date=February 28, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110228223241/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/25/thursday-final-ratings-greys-anatomy-adjusted-up-the-office-outsourced-and-private-practice-down/83800|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Ketrinin azad olduğunu eşidən Yelenanın əhvalı təlx olur. Stefan və Boni Cons və Lukanı onlara kömək etməyə razı salmaq üçün çalışsalar da, Cons yenidən Elaycanı diriltməyə cəhd edir. O, bir ritual həyata keçirir və bunun nəticəsində Luka görünməz olur. Luka nizəni Elaycanın bədənindən çıxarmağa çalışsa da, Ketrin onu dayandırır. Luka daha sonra Ketrini nizə ilə vurur, lakin, Deymon aləovdan istifadə edərək Ketrinin öldürülməsinin qarşısını alır, əvəzində Luka yanaraq ölür. Lukanın ölümünün əvəzini almaq istəyən atası Cons Yelenanı öldürmək istəyir. Boni Ceremi ilə olan münasibətləri haqqında Yelenaya danışır və onun xoş münasibət göstərməsindən təəccüblənir. Yelenanı axtaran Cons Mistik Grill bara gəlib çıxır. Boni onu saxlamağa cəhd etsə də, o, Bonini gücsüz hala gətirir, Met müdaxilə etməyə çalşsa da, Cons Meti bıçaqlayır. Keralayn görür ki, Met ölür, öz qanını ona içirməklə Metin həyatını qoruyur. Cons Yelenaya hücum edir, lakin məlum olur ki, onun hücum etdiyi Ketrindir və Ketrin onu dişləyir. Alarik Cenaya onu sevdiyini deyir. Boni Conun onun gücünü qaytardığını görür və ondan Klausu necə öldürməyi soruşur. Keralayn Metə vampir olduğunu desə də, o, xəbəri pis qəbul edir. İzobel Yelenanın evinə gəlir və Cenaya Yelenanın bioloji anası olduğunu söyləyir. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=39 |EpisodeNumber2=17 |Title=Düşməni tanımaq |DirectedBy=Vendi Stanzler |WrittenBy=Mayk Denyels |OriginalAirDate={{Start date|2011|04|07}} |ProdCode=2J5267 |Aux4= 2.73<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/08/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-theory-rules-of-engagement-csi-outsourced-adjusted-up-bones-adjusted-down/88790|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol,' 'Big Bang Theory,' 'Rules Of Engagement,' 'CSI,' 'Outsourced' Adjusted Up; 'Bones' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=April 8, 2011|accessdate=10 iyul, 2013|archive-date=March 4, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304204112/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/08/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-theory-rules-of-engagement-csi-outsourced-adjusted-up-bones-adjusted-down/88790/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena və Alarik Cenanın İzobelin qayıtması xəbərindən sonra Cona hər şeyi gizlətdiyinə görə əsəbləşirlər. Alarik Klausun yaxını olan cadugər Meddoks tərəfindən əsir alınır. Bu arada Ceremi və Deymonla birgə çalışan Boni öldürülmüş cadugərlərin enerji və gücünü özündə toplamağın yollarını axtarır. Deymon onları cadugərlərin yandırıldığı yerə gətirir. Met bacısı Vikinin başına nə gəldiyini öyrənməyə çalışır. Keralaynın meti danışmağa məcbur etməsindən sonra məlum olur ki, Şerif Forbs ondan vampirlər haqqında məlumat öyrənmək üçün istifadə edir. Metə [[Minaçiçəyikimilər|minaçiçəyi]] içirirlər və bundan sonra onu nəyəsə məcbur etmək olmur. İzobel Yelananı oğurlayır və bu zaman ona zəng edən Meddoks Klausun İzobelə tapşırdığı işi uğurla tamamladığını və indi Yelenanı azad etməsini bildirir. İzobel analıq borcunu heç vaxt yerinə yetirmədiyinə görə Yelenadan üzr istəyir və sehrli üzüyünü çıxararaq gün işığı altında yanıb kül olur. Stefan və Deymon qərara gəlirlər ki, yeni güclər əldə edən Boni onların yeni gizli silahıdır. Ceremi narahat olur ki, həddən artıq güc istifadə edən Boni ölə bilər. İzobelin ölümünə kədərlənən və Meddoks tərəfindən əsir alınan Ketrin ayıldıqda Klausun Alarikin bədənini nəzarətə götürdüyünü görür. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=40 |EpisodeNumber2=18 |Title=Sonuncu rəqs |DirectedBy=Con Berinq |WrittenBy=Maykl Nardukki |OriginalAirDate={{Start date|2011|04|14}} |ProdCode=2J5268 |Aux4=2.81<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/15/thursday-final-ratings-american-idol-vampire-diaries-office-adjusted-up-bones-parks-recreation-adjusted-down/89608|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol,' 'Vampire Diaries,' 'Office' Adjusted Up; 'Bones,' 'Parks & Recreation' Adjusted Down|last=Gorman|first=Bill|work=TV by the Numbers|date=April 15, 2011|accessdate=10 iyul, 2013|archive-date=April 17, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110417014536/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/15/thursday-final-ratings-american-idol-vampire-diaries-office-adjusted-up-bones-parks-recreation-adjusted-down/89608|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Klaus (Alarikin bədəninə girmiş) Ketrini məcbur edir ki, onu necə öldürməyi planlaşdırdıqlarını danışsın. O, öyrənir ki, Boni onun həyatı üçün təhlükəli ola biləcək güc əldə edib. Məktəbdə rəqs zamanı Ceremi Bonini Yelena üçün özünü öldürmək qrarına görə tənqid edir və Deymon bunları eşidir. Ceremi kömək üçün Stefanın yanına gedir və Stefan Boninin planını Yelenaya danışır. Yelena nəhayət ki, Alarikin bədənindəki insanın əslində Klaus olduğunu anlayır. Boni öz gücü ilə Klausla savaşır və Klaus onu öldürdüyünü düşünür. Deymon Yelenaya bildirir ki, qoy Klaus Bonini ölmüş bilsin, lakin əslində onun ölümü yalan idi. Boninin öz həyatını təhlükəyə atdığını öyrənən Yelena, Elaycanın yanına gedərək, onun ürəyinə sancılmış nizəni çıxarır. |LineColor=202f57 |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=41 |EpisodeNumber2=19 |Title=Klaus |DirectedBy=Yeşua Batler |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2011|04|21}} |ProdCode=2J5269 |Aux4=2.70<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/22/thursday-final-ratings-vampire-diaries-american-idol-adjusted-up-community-parks-recreation-down/90313#comment-814742|title=Thursday Final Ratings: 'Vampire Diaries,' 'American Idol' Adjusted Up; 'Community,' 'Parks & Recreation' Down|last=Seidman|first=Robert|date=April 22, 2011|work=TV by the Numbers|accessdate=10 iyul, 2013|archive-date=March 5, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305140325/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/22/thursday-final-ratings-vampire-diaries-american-idol-adjusted-up-community-parks-recreation-down/90313/#comment-814742|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yelenanın nizəni çıxarmasından sonra Elayca dirilir və Yelena yenidən onunla razılığa gəlir. Qədim dövrdə İngiltərədə olan hadisələr təsvir edilir. Burada Katerina ilk dəfə Elayca və Nikalausla görüşür. Elayca və Klausun qardaş olduqları ortaya çıxır. Lakin Klaus canavar adam nəslindən gəldiyinə görə anası onun insanlıq üçün təhlükəli olacağından qorxur. Elaycanın atası və ailəsi canavar adamlar və vampirlər arasındakə təfriqə zamanı öldürülmüşdü. [[Vampir]]/[[Canavar adam]] qarışıqlı hibrid olduğuna görə Klausu yalnız [[cadugər]]lər öldürə bilərdilər. Günəş və Ay lənəti əslində yalan idi, real olan lənət isə Klausun canavar adam tərəfi ilə bağlı idi. Cadugərlər Klausun canavar adam gücünü də əldə etməsi üçün xüsusi ayin keçirməsi üçün tilsimləmişdilər. Cena nəhayət ki, Stefan və Klaus/Alarikdən vampirlər haqqında öyrənir. Ketrin isə təsir altında Klausa kömək etməyə başlayır. Deymon Ketrini tapır və Klausun təsirindən qorumaq üçün ona minaçiçəyi yağı verir. Seriyanın sonunda Meddoks və Qreta (Lukanın bacısı) Klausun ruhunu Alarikin bədənindən çıxarıb öz bədəninə qaytarmaq üçün ayin icra edir. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=42 |EpisodeNumber2=20 |Title=Son gün |DirectedBy=J. Miller Tobin |WrittenBy=Endryu Çambliss & Brayn Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2011|04|28}} |ProdCode=2J5270 |Aux4=2.68<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/29/thursday-final-ratings-idol-greys-big-bang-csi-adjusted-up-community-down-the-office-parks-rec-finals/90975|title=Thursday Final Ratings: 'Idol,' 'Grey's,' 'Big Bang,' 'CSI' Adjusted Up; 'Community' Down + 'The Office,' 'Parks & Rec' Finals|last=Gorman|first=Bill|work=TV by the Numbers|date=April 29, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=March 3, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303234618/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/29/thursday-final-ratings-idol-greys-big-bang-csi-adjusted-up-community-down-the-office-parks-rec-finals/90975/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Elayca Yelenaya deyir ki, Klausun lənətini sındırmaq üçün o, ayın, Ay daşı kimi bədirləndiyi gecə bir vampir və bir canavar adamı qurban verməli, daha sonra isə bənzərlərdən birinin qanını içməlidir. Tayler və Culsu şəhərə qayıtmağa məcbur etmək üçün, Meddoks Karol Lokvudu yaralayır, daha sonra isə Keralayn və Tayleri oğurlayır. Özünə gələn Alarik Klausun mesajını çatdırır: lənətin pozulması üçün atin bu gecə olacaq. Bundan sonra Cena onu bağışlayır. Deymon müəyyənləşdirir ki, əgər Klausun canavar adamı olmasa o, ayini həyata keçirə bilməyəcək və deməli növbəti ay bədrlənməsinə kimi gözləməli olacaq, bu da Yelenanın bir ayı olacağı anlamına gəlir. O, Keralayn və Tayleri məzardan xilas edir və Meddoksu öldürür. Tayler çevrilməyə başlayır və Deymona hücum edir, Deymon Keralayn və Metə Lokvudların köhnə maliknələrinin xarabalığında gizlənməyi tapşırır. Yelena və Stefan birlikdə romantik bir gün keçirirlər və Yelena ona deyir ki, heç vaxt vampirə çevrilmək istəmir. Onların evə dönməsindən sonra isə Klaus ayini keçirmək üçün əsir götürür. Deymon Klausa deyir ki, onun ayin üçün hazırladığı vampir və canavar adamı öldürəcək. Lakin Klaus ehtiyyatda başqalarınən da olduğunu bildirir. Ayin keçirilən yerə gəldikdə Yelena görür ki, Klaus Cenanı çevirərək ayin zamanı vampir kimi istifadə edir. Deymon qoluna baxdıqda Taylerin canavar adama çevrildikdən sonra onu dişlədiyini görür. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=43 |EpisodeNumber2=21 |Title= Yenidən günəş çıxır |DirectedBy=Pol M. Sommers |WrittenBy=Keralayn Drays & Mayk Deniyels |OriginalAirDate={{Start date|2011|05|05}} |ProdCode=2J5271 |Aux4=2.84<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/06/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-theory-csi-the-mentalist-community-the-vampire-diaries-adjusted-up-bones-parks-recreation-adjusted-down/91817|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol,' 'Big Bang Theory,' 'CSI,' 'The Mentalist,' 'Community,' 'The Vampire Diaries' Adjusted Up; 'Bones,' 'Parks & Recreation' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=May 6, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=March 3, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303191220/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/06/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-theory-csi-the-mentalist-community-the-vampire-diaries-adjusted-up-bones-parks-recreation-adjusted-down/91817/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Canavara çevrilmiş Taylerin hücum etdiyi müddət ərzində Met və Keralayn Lokvudların köhnə malikanıələrinin xarabalığında gizlənirlər. Bu arada Qretanın qanını içən Cena vampirə çevrilməsini tamamlayır. Məlum olur ki, Klaus ailəsini öldürüb, bədənlərini isə dənizdə batırıb. Ayini həyata keçirməyə başlayan Klaus əvvəlcə canavar adam kimi Culsu öldürür. Stefan Cenanı xilas etməyə çalışsa da, Klaus onu da öldürür. Boni iki ruhun gücündən istifadə edərək cadu etməyə çalışır. Bu müddətdə ayini davam etdirən Klaus Yelenanın qanını içir və çevrilməyə başlayır. Deymonun Qretanı öldürür, Boni isə öz gücündən istifadə edərək ayinə maneə olmağa çalışır. Bu zaman Elayca Klausa yaxınlaşaraq onun ürəyini çıxarmalı idi. Lakin Elayca Klausa yaxınlaşdıqda Klaus ailəsinin bədənlərini dənizdə batırmadığını və onu öldürəcəyi halda heç vaxt tapa bilməyəcəyini deyir. Elayca Klausu dinləyir və onunla birlikdə qaçır. Yelena yenidən həyata qayıtdıqda isə Boninin ruhlarını bir birinə bağladığına görə Yelenanın yerinə Con Gilbert ölür. Con və Cenanın dəfnindən sonra Deymon Stefana canavar adamın onu dişlədiyini bildirir və bunu Yelenaya söyləməməyi xahiş edir. |LineColor=202f57 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=44 |EpisodeNumber2=22 |Title= Ölmüş kimi uzanaramsa |DirectedBy=Con Berinq |WrittenBy=Turi Meyer & Al Septien & Maykl Nardukki |OriginalAirDate={{Start date|2011|05|12}} |ProdCode=2J5272 |Aux4=2.86<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/13/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-community-rules-mentalist-office-vampire-diariesadjusted-up-bones-adjusted-down/92465/|title=Thursday Final Ratings: ‘American Idol,’ ‘Big Bang,’ ‘Community,’ ‘Rules,’ ‘Mentalist,’ ‘Office,’ ‘Vampire Diaries’ Adjusted Up; ‘Bones’ Adjusted Down|last=Gorman|first=Bill|work=TV by the Numbers|date=May 13, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=May 16, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110516103735/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/13/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-community-rules-mentalist-office-vampire-diariesadjusted-up-bones-adjusted-down/92465/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Deymon Yelenadan qanını ona içirdiyinə görə üzr istəyir. Evdə Deymon üzüyünü çıxarıb günəş qarşısına çıxmaqla özünü öldürməyə cəhd edir, lakin Stefan bunun qarşısını alaraq onu evə salır. Canavar adama çevrilməsini tamamlayan Klaus özünə gələn kimi onu gözləyən Elaycanı axtarmağa gedir. O, Klausu etdiyi işləri xatırlamağa məcbur edir, ona deyir ki, Elaycanı ailəsinə qovuşdurmalıdı. Stefan Deymonu sağaltmaq üçün Klausun axtarışına başlayır. Klaus Ketrini dişləyərək onu ölümcül yaralayır, daha sonra isə öz qanını ona içirərək onu sağaldır. Öz qanını Deymona verməyin əvəzinə Klaus Stefandan əvvəlki kimi yırtıcı olmağı və onunla birgə şəhərdən getməyi tələb edir. Stefan özünü təsdiq etmək üçün uzun illərdən sonra ilk dəfə insan qanı içir. Klaus öz qanından bir qədər Ketrinə verir və Stefana aparması üçün onu azad edir. Deymonu öldürmək istəyən Şerif Forbs səhvən onu Stefanın saldığı otaqdan azad edir. Daha sonra ona atəş açmaq istəyən Şerif Forbs Ceremini güllə ilə vuraraq öldürür. Boni ən qədim və güclü cadugərlərə müraciət edərək onlara Ceremini sevdiyini və onu həyata qaytarmaq istədiyini bildirir, cadugərlər belə bir cadunun onun həyatı üçün təhlükəli ola biləcəyini söyləyirlər. Yelena gücsüz Deymonu tapır, evə gətirir və öpür. Klaus Stefana bir adamı öldürməyi söyləyərək onu yoxlayır. Stefanın bunu etməsindən sonra onlar Mistik Folsu tərk edirlər. Boninin yenidən həyata qaytardığı Ceremi Gilbertlərin evində ölmüş vampir sevgililəri Viki və Annanın ruhlarını görür. |LineColor=202f57 |LineColor=202f57 }} |}</onlyinclude> == İstehsalı == 16 fevral 2010-cu ildə, The CW rəsmən serialın 22 seriyadan ibarət ikinci mövsümünün çəkiləcəyini elan etmişdi.<ref name="renewal">[http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2010/02/the-cw-renews-top-model-vampire-diaries-supernatural-gossip-girl-90210.html The CW renews Top Model, Vampire Diaries, Supernatural, Gossip Girl, 90210] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120512204205/http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2010/02/the-cw-renews-top-model-vampire-diaries-supernatural-gossip-girl-90210.html |date=2012-05-12 }} Retrieved: 2013-07-13.</ref> İkinci mövsümün ilk seriyasının premyerası, Çərşənbə günü, 9 sentyabr 2010-cu ildə həyata keçirilmişdir.<ref name="premieres">[http://blog.cwtv.com/2010/06/30/the-cw-network-announces-fall-premiere-dates-2/ The C] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101102034057/http://blog.cwtv.com/2010/06/30/the-cw-network-announces-fall-premiere-dates-2/ |date=2010-11-02 }} Retrieved: 2013-07-13.</ref> Mövsüm finalı isə 12 may 2011-ci ildə efirə verilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://blog.cwtv.com/2011/02/17/whens-the-season-finale-of-your-favorite-show/|title=WHEN’S THE SEASON FINALE OF YOUR FAVORITE SHOW?|date=February 17, 2011|work=The CW (official website)|accessdate=13 iyul, 2013|archive-date=February 22, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110222073015/http://blog.cwtv.com/2011/02/17/whens-the-season-finale-of-your-favorite-show/|url-status=dead}}</ref> 9 iyul 2010-cu ildə "Entertainment Weekly" jurnalı aktyor Teylor Kinninin, qardaşının ölümündən sonra Mistik Follsa gəlmiş [[canavar adam]], Taylerin əmisi Meyson Lokvud obrazını canlandıracağını elan etmişdi. Ketrin Meysonu Ay daşını tapmaq üçün şəhərə göndərir. Meyson tapşırığı yerinə yetirsə də, Deymon və Stefan onu öldürərək daşı əlindən alırlar. Meyson obrazı "əla" dayı, seksual və atletik biri kimi təsvir edilir.<ref>{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2010/07/09/vampire-diaries-taylor-kinney/|title='Vampire Diaries' scoop: Former 'Trauma' hottie Taylor Kinney cast as [spoiler alert]|last=Ausiello|first=Michael|date=July 9, 2010|work=[[Entertainment Weekly]]|accessdate=13 iyul, 2013|archive-date=October 27, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141027015206/http://insidetv.ew.com/2010/07/09/vampire-diaries-taylor-kinney/|url-status=live}}</ref> Loren Kohan isə ikinci mövsümdə 500 yaşlı [[vampir]] Rouz obrazını canlandırmışdır.<ref>{{cite web|url=http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2010/10/the-vampire-diaries-newest-vamp-supernaturals-lauren-cohan-to-play-rose.html|title='The Vampire Diaries' newest vamp: 'Supernatural's' Lauren Cohan to play Rose|last=MacKenzie|first=Carina|date=October 13, 2010|work=Zap 2 It|accessdate=13 iyul, 2013|archive-date=February 20, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110220010621/http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2010/10/the-vampire-diaries-newest-vamp-supernaturals-lauren-cohan-to-play-rose.html|url-status=live}}</ref> Mikaella MakManus Meysonun ölümünün səbəblərini araşdırmaq üçün şəhərə gəlmiş canavar adam rolunu canlandırmışdı.<ref>{{cite web|url=http://uk.eonline.com/uberblog/watch_with_kristin/b214268_casting_scoop_meet_newest_vampire.html|title=Casting Scoop: Meet the Newest Vampire Diaries Hottie!|last=Dos Santos|first=Kristin|date=December 3, 2010|work=E! Online|accessdate=14 aprel 2017}}</ref> Briton Ceyms cadugər Luka rolunda görünmüş, onun atası Cons Martini isə Rendi J. Qudvin oynamışdır.<ref name="Ep209">{{cite episode|title=Katerina|series=The Vampire Diaries|credits=J. Miller Tobin (director) Andrew Chambliss (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2010-11-11|season=2|number=09}}</ref> Cons mövsümün sonuna yaxın Salvatore qardaşları tərəfindən öldürülür.<ref name="Ep214">{{cite episode|title=The House Guest|series=The Vampire Diaries|credits=[[Michael Katleman]] (director) Caroline Dries (writer)|network=[[The CW Television Network|The CW]]|airdate=2011-02-24|season=2|number=16}}</ref> İkinci mövsümün sonunda Klaus üçün işləyən [[cadugər]] rolunu Gino Antoni Pesi canlandırıb. 18 fevral 2011-ci ildə [[Britaniya]] aktyoru [[Cozef Morqan]]la Klaus rolunun canlandırılması haqqında müqavilə imzalandığı elan edilmişdi.<ref>{{cite web|url=http://www.deadline.com/2011/02/vampire-diaries-finds-new-villain-klaus/|title='Vampire Diaries' Finds New Villain Klaus|last=Fleming|first=Mike|date=February 18, 2011|work=Deadline|accessdate=13 iyul, 2013|archive-date=October 8, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121008001353/http://www.deadline.com/2011/02/vampire-diaries-finds-new-villain-klaus/|url-status=live}}</ref> == Qəbulu == "Entertainment Weekly"dən Ken Taker yazır: ''"Vampirin gündəlikləri"nin düyünən qırmızı ürəyi olaraq Deymon və Stefan arasında Yelenanın sevgisinə sahib olmaq uğrunda mübarizə qalmaqdadır."''<ref name=metacritic/> "Boston Herald"dan Mark A. Periqarda yazır: ''"Üçbucaq-dördbucaq? – hər seriyanın sonunda bu sual olaraq saxlanılır. Həmçinin şiddət, faciə və mifologiya serialı daha baxımlı edir. "Oyna" bu mövsümə ən uyğun gələn sözdür."'' "TV Guide"dan Met Ruş qeyd edir: ''"Vampirin gündəlikləri elə serialdır ki, mifologiyanın təsiri ilə, burada heç vaxt "öldü demək lazım gəlmir".<ref name=metacritic>[http://www.metacritic.com/tv/the-vampire-diaries/season-2 The Vampire Diaries: Season 2], metacritic.com</ref> Mən bilmirəm, Vampirin gündəlikləri nə qədər çalxalanan hadisələrlə hərarətli izləyici sevgisini saxlaya biləcək, lakin əgər sənin sevdiyin üslubdursa, dişləməmək üçün özünü çətin saxlayacaqsan."''<ref name=metacritic/> === DVR göstəriciləri === {| class="wikitable" |- style="background:#fff;" ! No. !! Ad !! Efir tarixi !! 18–49 reytinq (Live + SD) !! İzləyici<br>(milyon) artımı !! Ümumi 18–49 artım !! Ümumi izləyicilər<br>(milyon) !! İst |- | style="text-align:center;"|02 || "Cəsarətli Yeni Dünya" || {{Start date|2010|9|16}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| 0.91 || style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''3.96''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/04/live7-dvr-ratings-parenthood-lie-to-me-cw-shows-lead-pre-season-week-rankings/66470/|title=cw leads pre season week|work=TV by the Numbers|date=October 4, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=November 4, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121104050528/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/04/live7-dvr-ratings-parenthood-lie-to-me-cw-shows-lead-pre-season-week-rankings/66470/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|03 || "Pis Ay çıxışı" || {{Start date|2010|9|23}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| 0.92 || style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''4.49''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/18/live7-dvr-ratings-modern-family-greys-anatomy-parenthood-hawaii-five-0-top-premiere-week-rankings/68477/|title=hawii-five-0 tops premiere week rankings|work=TV by the Numbers|date=October 18, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=December 4, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141204094947/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/18/live7-dvr-ratings-modern-family-greys-anatomy-parenthood-hawaii-five-0-top-premiere-week-rankings/68477/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|04 || "Yaddaş yolu" || {{Start date|2010|9|30}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 0.95 || style="text-align:center;"|'''1.8''' || style="text-align:center;"| '''4.13''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/11/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-90210-hawaii-five-0-top-premiere-week-rankings/67519/|title=hawaii-five-0-top-premiere-week-rankings|work=TV by the Numbers|date=October 17, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=March 15, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140315155742/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/10/11/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-90210-hawaii-five-0-top-premiere-week-rankings/67519/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|06 || "Plan B" || {{Start date|2010|10|21}} || style="text-align:center;"| 1.7 || style="text-align:center;"| 1.04 || style="text-align:center;"|'''2.2''' || style="text-align:center;"| '''4.66''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/08/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-parenthood-top-weeks-rankings/71093/|title=Live+7 DVR Ratings: Grey's Anatomy, Parenthood Top Week's Rankings|work=TV by the Numbers|date=November 8, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=December 2, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141202211542/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/08/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-parenthood-top-weeks-rankings/71093/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|07 || "Maskarad" || {{Start date|2010|10|28}} || style="text-align:center;"| 1.7 || style="text-align:center;"| 0.85 || style="text-align:center;"|'''2.2''' || style="text-align:center;"| '''4.40''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/15/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-the-event-parenthood-modern-family-top-weeks-rankings/72059/|title=Live+7 DVR Ratings: Grey's Anatomy, The Event, Parenthood, Modern Family Top Week's Rankings|work=TV by the Numbers|date=November 15, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=July 14, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714135316/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/15/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-the-event-parenthood-modern-family-top-weeks-rankings/72059/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|08 || "Rouz" || {{Start date|2010|11|04}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| 1.12 || style="text-align:center;"|'''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.75''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/22/live7-dvr-ratings-modern-family-greys-anatomy-outlaw-fringe-hawaii-five-0-top-weeks-rankings/73016/|title=Live+7 DVR Ratings: Modern Family, Grey's Anatomy, Outlaw, Fringe, Hawaii Five-0 Top Week's Rankings|work=TV by the Numbers|date=November 22, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=September 10, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140910120412/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/22/live7-dvr-ratings-modern-family-greys-anatomy-outlaw-fringe-hawaii-five-0-top-weeks-rankings/73016/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|09 || "Katerina" || {{Start date|2010|11|11}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| 1.01|| style="text-align:center;"|'''2.0''' || style="text-align:center;"| '''4.51''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/20/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-glee-the-good-guys-top-weeks-rankings/76051/|title=Live+7 DVR Ratings: Grey's Anatomy, The Event, Fringe, Hawaii Five-0 Top Week's Rankings|work=TV by the Numbers|date=November 30, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=November 19, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141119162740/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/20/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-glee-the-good-guys-top-weeks-rankings/76051/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|10 || "Qurban" || {{Start date|2010|12|02}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| 1.07|| style="text-align:center;"|'''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.53''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/30/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-the-event-fringe-hawaii-five-0-top-weeks-rankings/73714/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Grey's Anatomy,' 'Glee,' 'The Good Guys' Top Week's Rankings|work=TV by the Numbers|date=December 20, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=July 14, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714153011/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/11/30/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-the-event-fringe-hawaii-five-0-top-weeks-rankings/73714/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|11 || "Ay işığı altında" || {{Start date|2010|12|09}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| 0.97|| style="text-align:center;"|'''1.7''' || style="text-align:center;"| '''4.13''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/27/live7-dvr-ratings-modern-family-fringe-hawaii-five-0-top-weeks-rankings/76645/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family,' 'Fringe,' 'Hawaii Five-0' Top Week's Rankings|work=TV by the Numbers|date=December 27, 2010|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=October 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121017032204/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2010/12/27/live7-dvr-ratings-modern-family-fringe-hawaii-five-0-top-weeks-rankings/76645/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|12 || "Eniş" || {{Start date|2011|01|27}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| 1.10 || style="text-align:center;"|'''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.65''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/14/live7-dvr-ratings-american-idol-house-office-the-cape-top-weeks-rankings/82609/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Fringe largest dvd increase|work=TV by the Numbers|date=February 14, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=November 19, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141119175019/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/02/14/live7-dvr-ratings-american-idol-house-office-the-cape-top-weeks-rankings/82609/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|16 || "Qonaq evi" || {{Start date|2011|2|24}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| 1.13 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''4.11''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/03/14/live7-dvr-ratings-modern-family-sets-another-absolute-gain-top-90210-tops-gains/85603/|title=Live+7 DVR Ratings: big bang theory|work=TV by the Numbers|date=March 14, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=December 2, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141202211354/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/03/14/live7-dvr-ratings-modern-family-sets-another-absolute-gain-top-90210-tops-gains/85603/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|17 || "Düşməni tanımaq" || {{Start date|2011|4|7}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.14 || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''3.87''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/25/live7-dvr-ratings-big-bang-theory-tops-absolute-gains-outsourced-tops-gains/90526/|title=Live+7 DVR Ratings: big bang theory|work=TV by the Numbers|date=April 25, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=November 19, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141119182449/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/25/live7-dvr-ratings-big-bang-theory-tops-absolute-gains-outsourced-tops-gains/90526/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|18 || "Sonuncu rəqs" || {{Start date|2011|4|14}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| 1.06 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''3.87''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/02/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains/91137//|title=LLive+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Gains, 'Fringe' Tops % Gains|work=TV by the Numbers|date=May 2, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=October 15, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121015214106/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/02/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains/91137/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|19 || "Klaus" || {{Start date|2011|4|21}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.35 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''4.05''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/09/live7-dvr-ratings-yet-again-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains/91945/|title=Live+7 DVR Ratings: Yet Again, 'Modern Family' Tops Absolute Gains, 'Fringe' Tops % Gains|work=TV by the Numbers|date=May 9, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=October 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121017093754/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/09/live7-dvr-ratings-yet-again-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains/91945/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|20 || "Son gün" || {{Start date|2011|4|28}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.34|| style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''4.02''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/16/live7-dvr-ratings-final-carell-office-tops-absolute-gains-again-fringe-tops-gains/92741/|title=Live+7 DVR Ratings|work=TV by the Numbers|date=May 16, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=November 19, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141119154443/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/16/live7-dvr-ratings-final-carell-office-tops-absolute-gains-again-fringe-tops-gains/92741/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|21 || "Yenidən günəş çıxır" || {{Start date|2011|5|5}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| 1.07 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''3.91''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/23/live7-dvr-ratings-fringe-finale-nearly-doubles-same-day-ratings-in-post-airdate-dvr-viewing/93605/|title=dvr ratings fringe final nearly doubles|work=TV by the Numbers|date=May 23, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=May 26, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110526202601/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/23/live7-dvr-ratings-fringe-finale-nearly-doubles-same-day-ratings-in-post-airdate-dvr-viewing/93605/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|22 || "Ölmüş kimi uzanaramsa" || {{start date|2011|5|12}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| 1.02 || style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''3.88'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/31/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-gossip-girl-tops-gains/94243/|title=dvr ratings modern family tops|work=TV by the Numbers|date=May 30, 2011|accessdate=12 iyul, 2013|archive-date=June 2, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110602185034/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/05/31/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-gossip-girl-tops-gains/94243/|url-status=dead}}</ref> |- |} === Mükafatlar === İkinci mövsümünə görə "[[Vampirin gündəlikləri (teleserial)|Vampirin gündəlikləri]]" beş "Teen Choice Awards", bir "People's Choice Award" qazanmış, "[[Saturn mükafatı]]"na nominant göstərilmişdir. == Ev üçün buraxılış == 30 avqust 2011-ci ildə "Vampirin gündəlikləri"nin ikinci mövsümü DVD və Blu-ray disklərdə satışa çıxarılmışdır.<ref name=R1&A>[http://www.thewb.com/blog/comic-con-2011-announcement "Comic Con 2011 Announcement"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120507233925/http://www.thewb.com/blog/comic-con-2011-announcement |date=2012-05-07 }}. ''TheWB.com''. Retrieved 2013-07-13.</ref> Region B üçün 22 avqust 2011-ci ildən satış başlamışdır.<ref name=RB>[http://www.amazon.co.uk/dp/B004DCATH0 "Amazon UK Season 2 Blu-ray"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210308183105/https://www.amazon.co.uk/dp/B004DCATH0 |date=2021-03-08 }}. Retrieved 2013-07-13.</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Həmçinin bax == [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]] {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] ntdkqw4t5zrsjhoz5d9psg5mkjaz3xk 0 328748 7865121 7026023 2024-11-26T20:28:52Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865121 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} {{Telemövsüm |mövsüm_adı = [[Fayl:Tvd logo other.png|150px]] <br>V Mövsüm |bgcolour = #650C22 |fgcolour = #ffffff |şəkil = [[Fayl:Vampirin gündəlikləri (V mövsüm).jpg|255px|DVD üz şəkli]] |izahı = DVD üz şəkli |ölkə = ABŞ |seriya_sayı = 22 |kanal = The CW TV |ilk_efir = {{Start date|2013|10|3}} |son_efir = {{End date|2014|5|15}} |əvvəlki_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (IV mövsüm)|IV mövsüm]] |sonrakı_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (VI mövsüm)|VI mövsüm]] |seriya_siyahısı = [[Vampirin gündəlikləri teleserialının seriyalarının siyahısı|''Vampirin gündəlikləri'' teleserialının seriyaları]] }} '''[[Vampirin gündəlikləri]]''' teleserialının V mövsümünün çəkiləcəyi CW tərəfindən 11 fevral 2013-cü ildə elan edilmişdi.<ref>{{cite news|work=Seat42f|title=The CW Renews ARROW, SUPERNATURAL, And THE VAMPIRE DIARIES|url=http://www.seat42f.com/the-cw-renews-arrow-supernatural-and-the-vampire-diaries.html|date=February 11, 2013|accessdate=February 22, 2013|archive-date=October 31, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201031034638/https://seat42f.com/the-cw-renews-arrow-supernatural-and-the-vampire-diaries.html|url-status=live}}</ref> Beşinci mövsümün premyerası 3 oktyabr 2013-cü ildə baş tutmuş<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/07/29/the-cw-moves-up-the-originals-premiere-to-follow-the-vampire-diaries-supernatural-gets-earlier-start/194519/|title=The CW Moves Up 'The Originals' Premiere to Follow 'The Vampire Diaries' + 'Supernatural' Gets Earlier Start|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV By The Numbers|date=July 29, 2013|accessdate=July 29, 2013|archive-date=September 22, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130922061910/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/07/29/the-cw-moves-up-the-originals-premiere-to-follow-the-vampire-diaries-supernatural-gets-earlier-start/194519/|url-status=dead}}</ref> və mövsümün final seriyası 15 may 2014-cü ildə efirə verilmişdir. == Məzmunu == Beşinci mövsümdə hadisələr ABŞ-nin Virciniya ştatındakı uydurma Mistik Folls şəhərində baş verir. Mövsümdə əsas diqqət [[Yelena Gilbert]] ([[Nina Dobrev]]), [[Stefan Salvatore|Stefan]] ([[Pol Uizli]]) və [[Deymon Salvatore|Deymon]] ([[Yan Somerhalder]]) Salvatore qardaşları arasındakı sevgi üçbucağına ayrılmışdır. == Rollarda == {{həmçinin bax|Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı}} === Əsas heyət === {{Div col|cols=2}} * [[Nina Dobrev]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilbert]] və [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ketrin Pirs|Ketrin Pirs]] * [[Pol Uizli]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan Salvatore]]/Saylas * [[Yan Somerhalder]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] * [[Stiven R. Makkuin]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ceremi Gilbert|Ceremi Gilbert]] * [[Ketrin Grehem]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Boni Bennet|Boni Bennet]] * [[Kendis Akkola]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Keralayn Forbs|Keralayn Forbs]] * [[Zak Roerig]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Mett Danovan|Mett Danovan]] * [[Maykl Trevino]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Tayler Lokvud|Tayler Lokvud]] {{Div col end}} === İkinci heyət === {{div col|colwidth=25em}} * Olqa Fonda — Nadya Petrova * Rik Kosnett — Dr. Ues Maksfild * [[Maykl Malarkey]] — Enzo Sent-Con * Şaun Sipos — Aaron Uitmor * Penelopa Mitçell — Oliviya "Liv" Parker * Kris Broşu — Lyuk Parker * Marqarit Makİntir — Şerif Elizabet "Liz" Forbs * Kendrik Sempson — Cessi * [[Canina Qavankar]] — Qetsiya "Tessa" * Keytlin MakHyu — Sloan * Raffi Barsumyan — Markos {{div col end}} === Xüsusi qonaq === * Jasmin Qay — Şeyla Bennett === Xüsusi görüntü === {{div col|colwidth=25em}} * Devid Anders — Con Gilbert * Sara Kanninq — Cenna Sommers * [[Daniel Gillies]] — Elayca Mayklson * Bianka Lavson — Emili Bennett * [[Cozef Morqan]] — Klaus Mayklson {{div col end}} === Qonaq === {{div col|colwidth=25em}} * Rik Vorti — Rudi Hopkins * [[Metyu Devis]] — Alarik Zoltsman * Kayla Evell -Viki Donovan * [[Klayr Holt]] — Rebeka Mayklson * Sabrina Mayfild — Diana Friman * Hans Obma — Qreqor * Ceyson MakDonald — Qreyson Gilbert * Heyli Kiyoko — Meqan Kinq <!--Archive footage and photo cameo in True Lies--> * Nataniel Buzoliç — Kol Mayklson * Hezer Hemmens — Meggi Ceyms * [[Ariel Kebbel]] — Aleksiya "Leksi" Brenson * Lana Yanq — Mrs. Duqlas * Tamara Ostin — Mariya {{div col end}} == Seriyalar == <onlyinclude> {| class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%" |- style="color:white" ! style="background: #650C22;"| Serialda<br>No. ! style="background: #650C22;"| Mövsümdə<br>No. ! style="background: #650C22;"| Başlıq ! style="background: #650C22;"| Rejissor ! style="background: #650C22;"| Ssenari müəllifi ! style="background: #650C22;"| Orijinal efir vaxtı ! style="background: #650C22;"| İstehsal <br>kodu ! style="background: #650C22;"| ABŞ izləyiciləri<br>(milyon) {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=90 |EpisodeNumber2=1 |Title= Mən bilirəm keçən yay nə etmisən |DirectedBy= Lens Anderson |WrittenBy= Kerolayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2013|10|3}} |ProdCode= 2J7501 |Viewers= 2.59<ref>{{Cite web|url = http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/04/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-parks-and-recreation-welcome-to-the-family-sean-saves-the-world-michael-j-fox-show/206890/|title = Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory', 'Grey's Anatomy' & 'The Originals' Adjusted Up; 'Parks And Recreation', 'Welcome to the Family', 'Sean Saves the World', 'Michael J. Fox Show', & 'Parenthood' Adjusted Down|first = Sara|date = October 4, 2013|publisher = TV by the Numbers|last = Bibel|access-date = May 21, 2018|archive-date = October 10, 2013|archive-url = https://web.archive.org/web/20131010075737/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/04/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-parks-and-recreation-welcome-to-the-family-sean-saves-the-world-michael-j-fox-show/206890/|url-status = dead}}</ref> |ShortSummary= Deymonla birlikdə keçirilən ehtiraslı yay günlərindən və dirilmiş Cereminin yeni həyata uyğunlaşa bilməsinə əmin olduqdan sonra, Yelena, Uitmor kollecinin yataqxanasına köçməsi ilə əlaqədar narahatdır. Hələ də Boninin yay tətili üçün getdiyini və qısa müddət sonra onlara qoşulacağını düşünən Kerolayn və Yelena, Meqan adlı qızın onlarla birlikdə qalacağını bildirməsinə təəccüblənirlər. Qəfildən Salvatorelərin malikanəsində peyda olan Ketrin Deymona yalvararaq ondan kömək istəyir. Artıq insana çevrilmiş Ketrin, əsrlər ərzində qazandığı çoxsaylı düşmənləri üçün asan ova çevrilmişdir. Yay tətilini Avropada keçirmiş Mett və Rebekka Mistik Follsa geri dönür və Avropada qarşılaşdıqları Nadya adlı sirrli qızdan bəhs edirlər. Yelena hiss edir ki, Stefana nəsə olub, Saylas isə şəhərin mərkəzi meydanında təşkil edilmiş ziyafətdə qəddar şou hazırlayır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=91 |EpisodeNumber2=2 |Title= Doğru yalanlar |DirectedBy= Coşua Batler |WrittenBy= Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2013|10|10}} |ProdCode= 2J7502 |Viewers= 2.14<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/11/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-x-factor-the-vampire-diaries-the-millers-adjusted-down/208377|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', 'The X Factor' & 'Glee' Adjusted Up; 'The Vampire Diaries' & 'The Millers' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=October 11, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=12 October 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131012012230/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/11/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-x-factor-the-vampire-diaries-the-millers-adjusted-down/208377/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefanın itməsini Yelenaya deməyən Deymon qardaşının tapılmasına kömək etmək üçün şerif Forbsa müraciət edir. Yelena və Kerolayn kampusdakı qətlin arxasında kimin dayandığını müəyyənləşdirməyə çalışır, Uitmorun tələbələrindən biri olan Cessi adlı qız isə Yelenaya professor Ues Maksfild haqqında maraqlı məlumat verir. Yenidən həyata uyğunlaşamağa çalışan Ceremi Bonnini görən və onunlda danışa bilən yeganə adamdır. Lakin, o, Bonnini inandıra bilmir ki, başqalarına da onun Cereminin həyatı üçün özünü qurban verdiyini demək lazımdır. Saylasın Ketrini axtarıdığını öyrənən Deymon, Mett və Ceremiyə ona nəzarət etməyi tapşırır, lakin, tezliklə vəziyyət nəzarətdən çıxır. Nadya planını həyata keçirmək üçün qəddarlığa əl atırır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=92 |EpisodeNumber2=3 |Title= Doğuşdan gələn günah |DirectedBy= Cessi Varn |WrittenBy= Melinda Hsu Teylor & Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate={{Start date|2013|10|17}} |ProdCode= 2J7503 |Viewers= 2.93<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/18/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-crazy-ones-elementary-adjusted-down/209915|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'Grey's Anatomy' Adjusted Up; 'The Crazy Ones' & 'Elementary' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=October 18, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=21 October 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131021032315/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/18/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-crazy-ones-elementary-adjusted-down/209915/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yuxuda Deymonun onların köməyinə ehtiyacı olduğunu görən Yelena və Ketrin Deymonun yanına gələrək ondan kömək istəyirlər. Lakin, Stefanın keçmişi haqqında hər şeyi bilən sirli gənc xanım Tessa onların planına maneə olur. Tessa gələcəyə hesablanmış sirrli keçmişin üstünü açır. O, həm də Deymonun gələcəyi haqqında təsirli xəbər verir. Saylasın Ketrinin ovuna çıxması Mettin həyatı üçün təhlükəli hal yaradır. Deymon və Yelena yeni həyəcanlandırıcı reallıqla üz-üzə qalırlar. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=93 |EpisodeNumber2=4 |Title= Zənglər kimin üçün çalır |DirectedBy= Maykl Allovitz |WrittenBy= Brett Mettyus& Elisabet R. Finç |OriginalAirDate={{Start date|2013|10|24}} |ProdCode= 2J7504 |Viewers= 2.63<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/25/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-millers-and-scandal-adjusted-down/211325|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'The Vampire Diaries' Adjusted Up; 'The Millers' and 'Scandal' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=October 25, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=30 October 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131030051541/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/10/25/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-millers-and-scandal-adjusted-down/211325/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Mistik Folls Xatirə gününü qeyd edir, həmin müddətdə Deymon və Yelena Stefana özünə gəlməyə kömək etməyə çalışsalar da, vəziyyətə nəzarəti itirirlər. Mett nəyə görə yaddaşını itirdiyini xatırlamağa çalışır. Kerolayn yeni rəfiqəsi Cessini yaxından öyrənməyə çalışır. Cereminin etirafı Deymonu şoka salır. Professor Maksfildin planını həyata keçirməyə başlaması ilə vəziyyət kökündən dəyişir |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=94 |EpisodeNumber2=5 |Title= Monsterlərin balı |DirectedBy= Kelli Sayrus |WrittenBy= Sonni Postiglione |OriginalAirDate={{Start date|2013|10|31}} |ProdCode= 2J7505 |Viewers= 2.07<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/01/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-millers-sean-saves-the-world-parenthood-adjusted-down/212916|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries', 'The Millers' & 'Elementary' Adjusted Up; 'Sean Saves the World' & 'Parenthood' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=November 1, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=4 November 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131104235711/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/01/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-millers-sean-saves-the-world-parenthood-adjusted-down/212916/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Elena və Deymon Uitmorun kostyumlu tarixi balına Anna Boleyn və VIII Henrix kimi qatılırlar. Balda Maksfildlə rəqs edən Yelena ondan xoş olmayan məlumatlar öyrənir. Balın əvvəlində sonsuz xoşbəxt olan Kerolaynın balın sonuna yaxın ürəyi sınır. Bu arada, Nadya Ketrinə öz keçmişindən danışır, Deymon isə Saylasla razılıq əldə etməyə çalışır. Saylas Deymondan inanılmaz bir şey etməsini tələb edir və bu tələb qarşıdurmaya səbəb olur. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=95 |EpisodeNumber2=6 |Title= Möhkəm tut |DirectedBy= Ceffri Hant |WrittenBy= Kerolayn Drays & Holli Briks |OriginalAirDate={{Start date|2013|11|7}} |ProdCode= 2J7506 |Viewers=2.59<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/08/thursday-final-ratings-elementary-scandal-the-vampire-diaries-the-voice-the-millers-sean-saves-the-world-parenthood-the-m/214283/|title=Thursday Final Ratings: 'Elementary, 'Scandal, 'The Vampire Diaries' & 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; 'The Voice', 'The Millers', 'Sean Saves the World', 'Parenthood' & 'The Michael J. Fox Show' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=November 8, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=8 November 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131108234132/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/08/thursday-final-ratings-elementary-scandal-the-vampire-diaries-the-voice-the-millers-sean-saves-the-world-parenthood-the-m/214283/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena və Deymonun Stefana Amarın hekayəsini izah etməyə çalışdığı müddətdə, kotor Ues Ketrinə qəribə məlumat verir. Ketrini axtaran Nadya gəlib Kerolaynın otağına çıxır. Amarla söhbətdən sonra Bonni və Ceremidə ümid yaranır. Saylas vədini yerinə yetirmir və yeni planını gerçəkləşdirmək üçün Deymon Tessaya müraciəət edir. Stefan, Deymon və Yelenaya etiraf edir. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=96 |EpisodeNumber2=7 |Title= Ölüm və qız |DirectedBy= Lesli Libman |WrittenBy= Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate={{Start date|2013|11|14}} |ProdCode= 2J7507 |Viewers= 2.72<ref name="ratingsS06E06_S06E07">{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/15/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-the-x-factor-parks-and-recreation-the-millers-sean-saves-the-world-glee-the-michael-j-fox-show-parenthoo/215909/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; 'The X Factor', 'Parks and Recreation', 'The Millers', 'Sean Saves the World', 'Glee', 'The Michael J. Fox Show' & 'Parenthood' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|date=November 15, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=18 November 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131118085838/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/15/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-the-x-factor-parks-and-recreation-the-millers-sean-saves-the-world-glee-the-michael-j-fox-show-parenthoo/215909/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena və Kerolayn kollecdə ziyafət təşkil etmək qərarına gəlsə də, onların planını Kerolaynın köməyinə ehtiyacı olan Cessi pozur. Yelena Deymondan xahiş edir ki, Uesi suallara cavab verməyə məcbur etsin, nəticədə Deymon gizli cəmiyyət haqqında dəhşətli məlumat öyrənir. Ziyafətdə Yelena Aaron ilə ümumi dil tapır və onların çoxlu ortaq cəhətləri olduğunu başa düşür. Kerolayn getdikcə daha çox Cessi üçün narahat olur. Boni yeni reallığa uyğunlaşmağa çalışır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=97 |EpisodeNumber2=8 |Title= Kampusda ölü adam |DirectedBy= Rob Hardi |WrittenBy= Brayan Yanq & Neyl Reynolds |OriginalAirDate={{Start date|2013|11|21}} |ProdCode= 2J7508 |Viewers= 2.67<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/22/thursday-final-ratings-big-bang-theory-the-x-factor-reign-glee-adjusted-down/217477/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory' & 'Grey's Anatomy Adjusted Up; 'The X Factor', 'Reign' & 'Glee' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=November 22, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=24 November 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131124212805/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/11/22/thursday-final-ratings-big-bang-theory-the-x-factor-reign-glee-adjusted-down/217477/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena və Kerolayn kollecdə ziyafət təşkil etmək qərarına gəlsə də, onların planını Kerolaynın köməyinə ehtiyacı olan Cessi pozur. Yelena Deymondan xahiş edir ki, Uesi suallara cavab verməyə məcbur etsin, nəticədə Deymon gizli cəmiyyət haqqında dəhşətli məlumat öyrənir. Ziyafətdə Yelena Aaron ilə ümumi dil tapır və onların çoxlu ortaq cəhətləri olduğunu başa düşür. Kerolayn getdikcə daha çox Cessi üçün narahat olur. Boni yeni reallığa uyğunlaşmağa çalışır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=98 |EpisodeNumber2=9 |Title= Kamera |DirectedBy= Kris Qraysmer |WrittenBy= Melinda Hsu Teylor |OriginalAirDate={{Start date|2013|12|5}} |ProdCode= 2J7509 |Viewers= 2.36<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/12/06/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-once-upon-a-time-the-millers-greys-anatomy-scandal-adjusted-down/220522|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'The X Factor' Adjusted Up; 'Once Upon a Time', 'The Millers', 'Grey's Anatomy' & Scandal' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=December 6, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=9 December 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131209055708/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/12/06/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-once-upon-a-time-the-millers-greys-anatomy-scandal-adjusted-down/220522/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Ketrinə dəstəyini təklif edən Stefan, öz ağrılarını gizlətməyə çalışır, Kerolayn Stefana kömək etmək istəyir. Kerolayn qarşısında günahını yumağa çalışan Yelena, Deymonun başına gələnlərdən narahat olduğuna görə kömək üçün Aarona müraciət edir. Deymon keçmişdə məruz qaldığı vəhşi əzablardan bəhs edərkən, Yelena ailəsinin keçmişi haqqında öyrəndiyi qorxunc məlumatları bölüşür. Prifessor Ueslə danışıqdan sonra, Aaron məcburən planını həyata keçirməyə başlayır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=99 |EpisodeNumber2=10 |Title= Qreysonun 50 çaları |DirectedBy= Kelli Sayrus |WrittenBy= Kerolayn Drayson |OriginalAirDate={{Start date|2013|12|12}} |ProdCode= 2J7510 |Viewers= 2.44<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/12/13/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up-the-big-bang-theory-the-sing-off-once-upon-a-time-in-wonderland-the-millers-the-crazy-ones-elementary-adjusted/222408|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' Adjusted Up; 'The Big Bang Theory', 'The Sing-Off', 'Once Upon a Time in Wonderland', 'The Millers', 'The Crazy Ones', 'Two and a Half Men' & 'Elementary' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=December 13, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=14 December 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131214014640/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/12/13/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up-the-big-bang-theory-the-sing-off-once-upon-a-time-in-wonderland-the-millers-the-crazy-ones-elementary-adjusted/222408/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Deymon Yelenanın təhlükədə olduğunu başa düşdükdə, Stefandan onu tapmağa kömək etməyi xahiş edir. Qardaşlar Aaronun yanına gəlirlər və burada Deymon Stefana Aaronun ailəsinin mənşəyindən bəhs edir. Deymonu dayandırmağa çalışan professor Ues gizli silahını tətbiq edərək, Deymonu çoxdan geridə qalmış keçmişini xatırlamağa məcbur edir. Bu arada Uitmor kollecinin keçmişi ilə bağlı professor Uesin etiraflarını eşidən Yelena heyrətlənir. Ketrin əvvəlcə kömək üçün Mettə müraciət etsə də, sonradan Nadyanın da onun problemlərini həll edə biləcəyini başa düşür. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=100 |EpisodeNumber2=11 |Title= 500 illik tənhalıq |DirectedBy= Kris Qraysmer |WrittenBy= Culi Plek & Kerolayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2014|1|23}} |ProdCode= 2J7511 |Viewers= 2.72<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/01/24/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-reign-adjusted-down/231817/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' & 'American Idol' Adjusted Up; 'Reign' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=January 24, 2013|accessdate=21 may 2018|archive-date=28 January 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140128052449/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/01/24/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-reign-adjusted-down/231817/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Ketrin, 1490-cı ilin qorxunc gecəsini xatırlayır; həmin gecə onun dünyaya gətirdiyi uşaq elə həmin andaca əlindən alınmışdı. Stefan, Yelena, Kerolayn və Bonniyə ketrinin səhhətinin pisləşməsini xəbər verir. Nadya anasını xilas etmək üçün yeni plan fikirləşir, Stefan və Yelena isə ona kömək etməyə məcburdur. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=101 |EpisodeNumber2=12 |Title= İçindəki şeytan |DirectedBy= Kelli Sayrus |WrittenBy= Brett Metyus & Sonni Postiglione |OriginalAirDate={{Start date|2014|1|30}} |ProdCode= 2J7512 |Viewers= 2.42<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/01/31/thursday-final-ratings-big-bang-theory-american-idol-the-taste-vampire-diaries-parks-the-millers-elementary-reign/233436|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory', 'American Idol', 'The Taste', 'Vampire Diaries', 'Parks & Recreation', 'Two and a Half Men' Adjusted Up; 'The Millers', 'Elementary', & Reign' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=January 31, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=31 January 2014|archive-url=https://archive.today/20140131215310/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/01/31/thursday-final-ratings-big-bang-theory-american-idol-the-taste-vampire-diaries-parks-the-millers-elementary-reign/233436/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena, onun bədənini idarə etməyə çalışan Ketrinlə mübarizə aparır. Nadyanın dəvət etdiyi yad adamın etdiyi cadu nəticəsində isə Yelenanın bədəni tamamilə Ketrinin nəzarəti altına keçə bilər. Lakin, ritual zamanı Yelena bədəninə nəzarəti qaytara bilir. O, Nadya və yad adamı öldürməyə çalışaraq qaçır. Cadunun oxunmasından sonra Yelena Ketrinin bütün xatirələrini görməyə başlayır. O, Deymonla barışmağa çalışsa da, Ketrin Yelenanın bədəni üzərində nəzarəti ələ keçirərək Deymonla münasibətləri qırır. Kerolayn Yelenaya deyir ki, heç kim mükəmməl deyil, o, Deymonla münasibət qura bilər və özünün Klausla əlaqəsindən danışır. Bunu eşidən Tayler Kerolaynla dalaşır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=102 |EpisodeNumber2=13 |Title= Qəlb tutması |DirectedBy= Darren Genet |WrittenBy= Rebekka Sonnenşayn & Holli Briks |OriginalAirDate={{Start date|2014|2|6}} |ProdCode= 2J7513 |Viewers= 2.16<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/02/07/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-two-and-a-half-men-the-millers-adjusted-down/235346|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', 'American Idol', 'Two and a Half Men' & the Olympics Adjusted Up; 'The Millers' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=February 7, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=11 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140211100217/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/02/07/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-two-and-a-half-men-the-millers-adjusted-down/235346/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Ketrin Yelenanın bədənində həyatdan zövq alır. Uitmor kollecində “Qırılmış qəlblər” balı keçirilir, Kerolayn Yelena və Bonini onunla bala getməyə razı salır. Keçmiş həyat tərzinə qayıdan Deymon vvəlcə Aaronu öldürür, növbəti qurban kimi isə professor Uesi seçir. Onu tapmaq üçün Deymon və Enzo Bonini axtarış cadusu edə biləcək cadugər tapmağa məcbur edirlər. Professor Ues axtarışlarını davam etdirir və bu işdə ona yad – Sloan kömək göstərir. Tayler görür ki, Nadya Mettin fikirlərinə təsir etməyə çalışır. Deymon və Enzo profesorun yanına gəldikdə onları yadlar qarşılayırlar. Ues Deymona iynə vurur və bundan sonra Deymon vampir qanı içmək istəyir. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=103 |EpisodeNumber2=14 |Title= Çıxış yoxdu |DirectedBy= Maykl Allovitz |WrittenBy= Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2014|2|27}} |ProdCode= 2J7514 |Viewers= 2.03<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/02/28/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-scandal-greys-anatomy-american-idol-the-millers-adjusted-down/240897/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', 'Scandal', 'Grey's Anatomy', 'American Idol' & 'Parks & Recreation' Adjusted Up; 'The Millers' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=February 28, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=4 March 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140304072855/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/02/28/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-scandal-greys-anatomy-american-idol-the-millers-adjusted-down/240897/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Deymon yeni çevrilmiş vampirlərin qanları ilə qidalanır, Enzo isə ona kömək edir. Deymonun vəziyyətini öyrənən Stefan onunla görüşüb danışmaq qərarına gəlir, Ketrin bu işdə ona köməyini təklif edir. Yadların köməyi ilə Deymon və Enzonu evdə həbs edən Ues, Deymonun Enzonu öldürməmişdən əvvəl nə qədər dözəcəyini yoxlamaq istəyir. Nadya Metti Ketrin haqqında öyrəndiklərini unutmağa məcbur edir, Kerolayn və Tayler ona mane olurlar, Stefan Deymonu tapır və hər şey Ketrinin planlaşdırdığı kimi getmir. Kerolaynla danışan Stefan əslində Yelena və Ketrinə nə olduğunu başa düşür. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=104 |EpisodeNumber2=15 |Title= İtmiş qız |DirectedBy= Lens Anderson |WrittenBy= Melinda Hsu Taylor |OriginalAirDate={{Start date|2014|3|6}} |ProdCode= 2J7515 |Viewers= 2.19<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/03/07/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-once-upon-a-time-in-wonderland-parks-and-recreation-the-millers-two-and-a-half-men-adjusted-down/242882/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', 'Once Upon A Time in Wonderland', 'Parks and Recreation' & 'Elementary' Adjusted Up; 'The Millers' & 'Two and a Half Men' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=March 7, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=8 March 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140308030753/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/03/07/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-once-upon-a-time-in-wonderland-parks-and-recreation-the-millers-two-and-a-half-men-adjusted-down/242882/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Taylerin dişləməsindən ölən Nadya Ketrinin axtarışına sərf etdiyi həyatını xatırlayır. Bu arada Ketrin Nadya üçün dərman hazırlamaq məqsədi ilə Uesə müraciət edir. Stefan Deymona başa salır ki, əslində Yelena yox, Ketrin onunla münasibətləri kəsib. Kerolayn, Tayler, Mett və Stefan Ketrini öldürərək Yelenanı azad etməyi planlaşdırırlar. Boni və Ceremi Yelenanı tapacaq cadu etmək üçün Livə müraciət edirlər. Zirzəmidən çıxan Deymon antidot üçün Uesin yanına gedir. Nadya ölür, Stefan yadların xəncəri ilə Ketrini öldürür. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=105 |EpisodeNumber2=16 |Title= Sən yatanda |DirectedBy= Paskal Verskuris |WrittenBy= Kerolayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2014|3|20}} |ProdCode= 2J7516 |Viewers= 2.28<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/03/21/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-american-idol-hells-kitchen-parenthood-adjusted-up/246755/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries', 'American Idol', 'Hell's Kitchen' & 'Parenthood' Adjusted Up Plus Final NCAA Tournament Numbers|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=March 21, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=1 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160601210719/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/03/21/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-american-idol-hells-kitchen-parenthood-adjusted-up/246755/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Boninin xahişi ilə Liv Yelenanı yay zamanı boş olan kampusda həbs edir. Stefan və Deymon Yelenaya onun bədəni Ketrinin təsiri altında olduğu zaman nələr baş verdiyini danışır. Professorun laboratoriyasında antidot axtaran Kerolayn onun diktofon yazısını tapır. Burada o, Enzo ilə rastlaşır, Enzo ona yadların köməyini təklif edir. Bunun əvəzinə o, Stefanın sonuncu ekizini tapıb öldürməyi təklif edir. Stefanın yaddaşını saxlamaq üçün Kerolayn bu işi araşdırmağa başlayır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=106 |EpisodeNumber2=17 |Title= Məni xilas et |DirectedBy= Lesli Libmen |WrittenBy= Brett Metyus & Nil Reynolds |OriginalAirDate={{Start date|2014|3|27}} |ProdCode= 2J7517 |Viewers= 1.73<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/03/28/thursday-final-ratings-hells-kitchen-once-upon-a-time-in-wonderland-the-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up-final-ncaa-basketball-ratings/248757/|title=Thursday Final Ratings: 'Hell's Kitchen', 'Once Upon a Time in Wonderland', 'The Vampire Diaries' & 'Grey's Anatomy Adjusted Up + Final NCAA Basketball Ratings|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=March 28, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=28 March 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140328231604/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/03/28/thursday-final-ratings-hells-kitchen-once-upon-a-time-in-wonderland-the-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up-final-ncaa-basketball-ratings/248757/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Kerolayn və Enzo Stefanın əkizi Tom Everini öldürmək çün Atlantaya yola düşürlər. Uzun axtarışlardan sonra onlar Tomu tapırlar lakin, Kerolayn onu öldürə bilmir, buna görə də onun əvəzinə bu işi Enzo görür. Deymon Yelenanı qaytarmağa çalışsa da, ikinci mümkün qədər uzaq durmağa çalışır. Mistik-qrill barında Liv və Cereminin söhbətini dinləyən Deymon öyrənir ki, yadlar Stefan və Yelenanı öz məqsədləri üçün istifadə etməyə çalışırlar. Yelenanı yadlardan qorumağa çalışan Ceremi Livlə anlaşmaya gəlir. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=107 |EpisodeNumber2=18 |Title= Şər yuvası |DirectedBy= Pol Uizli |WrittenBy= Brayan Yanq & Kerolayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2014|4|17}} |ProdCode= 2J7518 |Viewers= 1.66<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/04/18/thursday-final-ratings-greys-anatomy-adjusted-up/255190/|title=Thursday Final Ratings: 'Grey's Anatomy' Adjusted Up|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=April 18, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=19 April 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140419011709/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/04/18/thursday-final-ratings-greys-anatomy-adjusted-up/255190/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena və Stefana birlikdə görünən alternativ gələcəkdə onlar vampir olmadıqlarını, birlikdə yaşadıqlarını və ailə qurduqlarını görürlər. Deymon Enzo ilə Yelenayla olan münasibətlərini müzakirə edir, Enzo isə çoxdan sevdiyi xanımı tapmaq istədiyini deyir. Bonini nənəsi digər tərəfdə qəribə hadisələrin baş verməsi haqqında onu xəbərdar edir. Ceremi ilə danışmağa çalışan Boni, onun Livlə işlədiyini başa düşür. Liv, Ceremi, Tayler və Metin köməkliyi ilə Mistik Follsda çoxlu sayda yadların toplanmasının qarşısını almağa çalışır. Deymon Livlə danışmağa çalışsa da, onun yerinə görüşə qardaşı Lyuk gəlir, yadlar və Markos haqqında bildiyi hər şeyi danışır. Yelenanın görmələri nəticəsində onlar Markosun yerini müəyyənləşdirirlər. Deymon və Enzo Markosla görüşürlər, Markoz Enzoya sevdiyi qadını tapa biləcəyini deyir. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=108 |EpisodeNumber2=19 |Title= Yanan adam |DirectedBy= Maykl Allovitz |WrittenBy= Melinda Hsu Taylor & Metyu D'Ambrosio |OriginalAirDate={{Start date|2014|4|24}} |ProdCode= 2J7519 |Viewers= 1.81<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/04/25/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-millers-adjusted-down/257405/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'The Vampire Diaries' Adjusted Up; 'The Millers' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=April 25, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=26 April 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140426201940/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/04/25/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-millers-adjusted-down/257405/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefan Yelenaya imtahanlara hazırlaşmağa kömək edir. Ceremi və Mett yadları ödürməyə qdir olan qılıncı tapmağa çalışırlar. Deymon yadlarla mübarizədə onlara öz köməyini təklif edir. Bütün bu müddət ərzində ayler qılıncla birlikdə yadların əsirliyində olur. Enzo öyrənir ki, axtardığı qız 1960-cı ildə öldürülüb və qətldə Stefandan şübhələnsə də, sonradan qatilin Deymon olduğunu başa düşür. Qisas almaq üçün insanlığından imtina edən Enzo Yelenanı qaçırır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=109 |EpisodeNumber2=20 |Title= Altında nə gizlənir |DirectedBy= Coşua Batler |WrittenBy= Elisabet R. Finç & Holli Briks |OriginalAirDate={{Start date|2014|5|1}} |ProdCode= 2J7520 |Viewers= 1.84<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/02/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-millers-bad-teacher-adjusted-down/259822/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' & 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; 'The Millers' & 'Bad Teacher' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=May 2, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=3 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140503005923/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/02/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-millers-bad-teacher-adjusted-down/259822/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yadların əsirliyindən qaçan Tayler Salvatore qardaşlarına xəbər verir ki, Markos cadugərlərin qədim cadusunu məhv etmək istəyir, buna görə də Stefan və Yelena təhlükədədir. Deymon Kerolaynın atasına aid evdə gizlənməyi təklif edir. Kerolayn Stefan və Yelena arasında hisslərin olmasını başa düşür, Deymonun təklif etdiyi oyu nəticəsində Enzo haqqında həqiqətlər ortaya çıxır. Enzonun ruhu əşyalara təsir edə bilməsini öyrənir, Stefan və Yelenanın yerini yadlara deməklə onlardan qisas almaq istəyir. Taylerin bədənində olan Culian öz bədəninin harda olmasını Ceremi və Mettə deyir, lakin, yadlar Ceremidən qabaq onun bədənini taparaq götürürlər. Yadlar Culianın bədənini yandıraraq məhv edirlər və beləliklə də onun Taylerin bədənində qalmasına nail olurlar. Deymon Kerolayn, Stefan və Yelena əşyalarını yığaraq getməyə hazırlaşsalar da, son anda yadlar gəlib çıxırlar. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=110 |EpisodeNumber2=21 |Title= Vəd edilmiş torpaqlar |DirectedBy= Maykl Allovitz |WrittenBy= Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate={{Start date|2014|5|08}} |ProdCode= 2J7521 |Viewers= 1.50<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/09/thursday-final-ratings-greys-anatomy-the-big-bang-theory-the-millers-adjusted-down/262236/|title=Thursday Final Ratings: 'Grey's Anatomy', 'The Big Bang Theory' & 'Black Box' Adjusted Up; 'The Millers' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=May 9, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=11 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140511205524/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/09/thursday-final-ratings-greys-anatomy-the-big-bang-theory-the-millers-adjusted-down/262236/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Bədənində yad olan Mistik Folls sakinlərindən birini əsir alan Deymon, Markus, Yelena və Stefanın harda saxlanmasını öyrənməyə çalışır. Bu arada Markus, Yelena və Stefandan daha çox son əkiz qanı çəkmək istəyir. Lakin, naməlum qadının köməkliyi ilə onlar qaça bilirlər. Deymona zəng edən Stefan ona deyir ki, Markus nə qədər ki, onların qanını istifadə etməyə başlamayıb onu tapıb zərərsizləşdirməyi xahiş edir. Enzo onu digər dünyadan qaytarmağı tələb edir, Deymon kömək üçün Boni və Livə müraciət edir. Klanlarının onlardan magiyanı alacağından şübhələnən Liv və Lyuk Stefan və Yelenanı öldürməyə qərar verirlər. Ceremi və Metin köməkliyi ilə Deymon yadların bədənini mağaradan Salvatorelərin evinə gətirir. Mistik Follsa aparan yolda Stefan və Yelena Mariya ilə qarşılaşır. Məhz Mariya Taylerin bədənində olan ərini xilas etmək üçün onların qaçmasına kömək edir. Yadlar cadu səsləndirməyə başlayırlar və cadu, o cümlədən cadu sayəsində formalaşdırılmış hər şey məhv olmağa başlayır. Boni Enzonu necə qaytarmaq haqqında plan fikirləşsə də, Mariyanın qaranlığın aparmasından sonra buna ümid qalmır. Mariyanın öldürülməsinin qisasını almaq istəyən Culian Stefanı öldürür və beləliklə də yadların cadusunun qarşısını alır. |LineColor=650C22 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 5) |EpisodeNumber=111 |EpisodeNumber2=22 |Title= Ev |DirectedBy= Kris Qraysmer |WrittenBy= Kerolayn Drays & Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2014|5|15}} |ProdCode= 2J7522 |Viewers= 1.61<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/16/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-reign-the-millers-adjusted-down/265025/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'Grey's Anatomy' Adjusted Up; 'Reign' & 'The Millers' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=May 16, 2014|accessdate=21 may 2018|archive-date=17 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140517115708/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/05/16/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-reign-the-millers-adjusted-down/265025/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Digər dünyadan qaranlıq Stefanı aparmağa çalışsa da, Leksi onu xilas edir. Enzo o biri dünyanı tərk etmək üçün variant tapsa da, Liv və Lyukun köməyinə ehtiyac duyur, lakin onlar imtina edirlər. Kerolayn Livi məcbur etmək üçün Lyuku öldürür. Markos niyyətinin ciddiliyini şerif Forbsa göstərmək üçün Tayleri öldürür. Deymon, Ceremi və Mett cadunu işləməyə vadar edəcək qədər yadları öldürmək üçün plan fikirləşirlər. Mistik-qril barını partladan Deymon və Yelena o biri dünyaya düşür. Hər kəs qayıtsa da, Boni və Deymon o biri dünyada qalır və onlar o biri dünya ilə birlikdə yoxa çıxırlar. |LineColor=650C22 }} |}</onlyinclude> == İstehsal == === İnkişaf === 11 fevral 2013-cü ildə serialın beşinci mövsümünün çəkiləcəyi elan edilmişdir. Beşinci mövsümün ssenarisinin işlənməsi üçün yazıçıların ilk görüşü 15 aprel 2013-cü ildə baş tutmuşdur.<ref>{{cite web|url = https://twitter.com/julieplec/status/323730351912521729|title = Day 1 in the Writers Room|date = April 15, 2013|accessdate = 22 may 2018|last = Plec|first = Julie|work = [[Twitter]]|archive-date = 5 March 2016|archive-url = https://web.archive.org/web/20160305030118/https://twitter.com/julieplec/status/323730351912521729|url-status = live}}</ref> Çəkilişlərə 10 iyul 2013-cü ildə start verilmiş<ref>{{Cite web|url = http://www.wetpaint.com/vampire-diaries/articles/2013-07-10-season-5-starts-filming-today|title = The Vampire Diaries Season 5 Starts Filming Today!|publisher = Wetpaint|last = McGrath|first = Jenny|date = July 10, 2013|access-date = 2018-05-22|archive-date = 2013-10-20|archive-url = https://web.archive.org/web/20131020114903/http://www.wetpaint.com/vampire-diaries/articles/2013-07-10-season-5-starts-filming-today|url-status = live}}</ref>, 10 aprel 2014-cü ildə isə çəkilişlər tamamlanmışdır.<ref>{{Cite web|url = https://twitter.com/julieplec/status/454088844791799808|title = That's a wrap! Much love to all. TVD Season 6 coming your way....|date = April 10, 2014|accessdate = 22 may 2018|publisher = Twitter|last = Plec|first = Julie|archive-date = 4 March 2016|archive-url = https://web.archive.org/web/20160304125310/https://twitter.com/julieplec/status/454088844791799808|url-status = live}}</ref> === Aktyor seçimi === Beşinci mövsümdə [[Nina Dobrev]] Yelena Gilbert, Ketrin Pirs və Amara; Pol Uizli Stefan Salvatore, Saylas və Tom Everi; [[Yan Somerhalder]] Deymon Salvatore; Stiven R. MakKuin Ceremi Gilbert; Kendis Akkola Kerolayn Forbs; Zak Roeriq Mett Donovan; Ket Qreham Boni Bennett; Maykl Trevino isə Tayler Lokvud obrazlarını canlandırmışdır. Mövsümün ilk üç seriyasında dörd yeni personaj təqdim edilmişdir: qisas almaq üçün dünyanı gəzən qız Nadya; Cessi kollecdə təhsil alan oğlan. Aktyorlar Olqa Fonda və Kendrik Sempson müvafiq olaraq bu rolları canlandırmaq üçün seçilmişlər. 2 avqust 2013-cü ildə Canina Qavankarın Tessa rolunu canlandıracağı elan edilmişdir.<ref>{{Cite web|url = http://tvline.com/2013/08/02/vampire-diaries-season-5-cast-janina-gavankar-tessa/|title = Vampire Diaries Exclusive: True Blood's Janina Gavankar Relocates to Mystic Falls|date = August 2, 2013|publisher = TV Line|last = Gelman|first = Valda|access-date = May 22, 2018|archive-date = April 6, 2015|archive-url = https://web.archive.org/web/20150406095917/http://tvline.com/2013/08/02/vampire-diaries-season-5-cast-janina-gavankar-tessa/|url-status = live}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:2013-cü il ABŞ televiziya mövsümü]] [[Kateqoriya:2014-cü il ABŞ televiziya mövsümü]] nimkr4zdqlw8vzv24rnjlvsqmjqafd8 0 330185 7865405 7857696 2024-11-27T06:37:38Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Politoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan politoloqları]] əlavə olundu 7865405 wikitext text/x-wiki {{Underlinked|date=fevral 2023}} {{mənbə azlığı}} {{Vəzifəli şəxs |mükafatları = {{"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918-2018)" yubiley medalı}} {{"Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı}} }} '''Elşad Mirbəşiroğlu''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı,<ref name="Arxivlənmiş surət">{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://report.az/milli-meclis/vi-cagiris-milli-meclisin-deputatlari-si-yahi/ |access-date=2020-03-05 |archive-date=2021-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211031025523/https://report.az/milli-meclis/vi-cagiris-milli-meclisin-deputatlari-si-yahi/ |url-status=live }}</ref> Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə Heyətinin üzvü,<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://report.az/daxili-siyaset/yap-idare-heyetinin-yeni-uzvleri/ |access-date=2021-03-07 |archive-date=2022-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308162649/https://report.az/daxili-siyaset/yap-idare-heyetinin-yeni-uzvleri/ |url-status=live }}</ref> [[Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi (Azərbaycan)|Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin]] İdarə Heyətinin üzvü, sədr müavini,<ref>[https://stm.az/media/news/tannm-politoloq-sedr-muavini-oldu?fbclid=IwAR06wMGVtLjVEnhUy33T83Dt143dbCHLx9nZuxMuxFnqVsl2gP968oVhV5Q Tanınmış politoloq sədr müavini oldu] {{Dead link|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Azərbaycan Respublikasının Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyasının üzvü,<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://meclis.gov.az/?%2Faz%2Flaw%2F2467 |access-date=2020-06-07 |archive-date=2020-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200607133552/https://meclis.gov.az/?%2Faz%2Flaw%2F2467 |url-status=live }}</ref> siyasi elmlər doktoru, [[alim]], politoloq, [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası]]nın "Politologiya və siyasi idarəetmə" kafedrasında professor. == Həyatı == Elşad Mirbəşir oğlu 27 iyul 1977-ci ildə Göygöl (Xanlar) rayonunun, Topalhəsənli kəndində müəllim ailəsində anadan olub. 1984-cü ildə Göygöl şəhəri Səməd Vurğun adına 3 saylı orta məktəbin I sinfinə getmiş, 1994-cü ildə həmin məktəbi bitirmişdir. 1994–1998-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Sosial elmlər və psixologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmidir. 1998–2000-ci illərdə Sosial elmlər və psixologiya fakültəsinin politologiya ixtisası üzrə magistratura təhsilini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 2002–2005-ci illərdə Politologiya və sosiologiya kafedrasında dissertant olmuşdur. 10 iyun 2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasında "Siyasi münaqişələrin həllində üçüncü tərəfin iştirakı" mövzusunda dissertasiya işini müdafiə edərək Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının 14 iyul 2006-cı il tarixli qərarı ilə siyasi elmlər namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının "Politologiya və siyasi idarəetmə kafedrasına elmlər doktoru proqramı üzrə doktorant qəbul olunmuşdur. 2011-ci ildə Vyana Diplomatik Akademiyasında (Avstriya) elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul olmuş və mühazirələr oxumuşdur. 2018-ci ildə "Müasir siyasi münaqişələrin nəzəri aspektləri və həlli texnologiyaları" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etmiş və Siyasi elmlər doktoru elmi dərəcəsi almışdır.<ref>https://azvision.az/news/198795/taninmis-politoloq-sedr-muavini-oldu.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Elşad Mirbəşir evlidir, iki övladı var. Alman, rus və türk dillərində sərbəst danışır. Ehtiyatda olan zabitdir. == Əmək fəaliyyəti == Elşad Mirbəşiroğlu 2002–2013-cü illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Politologiya və sosiologiya kafedrasında müəllim kimi çalışmışdır. 2007-ci ilin sentyabrından Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının "Politologiya və siyasi idarəetmə" kafedrasında dosent vəzifəsində çalışır.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://dia.edu.az/az/content/164 |access-date=2020-03-06 |archive-date=2019-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191030193609/http://dia.edu.az/az/content/164 |url-status=dead }}</ref> 2016–2019-cu illərdə AMEA-nın Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərancamlarının icrası üzrə analitik şöbənin və Beynəlxalq Münasibətlər və İnsan Hüquqları şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışıb. AMEA Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunda Yeni Azərbaycan Partiyası təşkilatının sədri vəzifəsində çalışmışdır. Prezident İlham Əliyevin 29 noyabr 2019-cu il tarixli sərəncamı ilə Sosial Tədqiqatlar Mərkəzinin İdarə Heyətinin üzvü təyin olunmuş, daha sonra isə Mərkəzin sədr müavini seçilmişdir. 2020-ci ilin 9 fevralında keçirilmiş seçkilərdə Azərbaycan Respublikasının VI çağırış Milli Məclisinin deputatı seçilmişdir.<ref name="Arxivlənmiş surət"/> Azərbaycan Respublikasının Korrupsiyaya qarşı Mübarizə üzrə Komissiyasının üzvüdür.<ref>{{Cite web |url=https://xalqqazeti.com/az/news/55326 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2021-03-07 |archive-date=2023-07-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230708213843/https://xalqqazeti.az/ |url-status=live }}</ref> 2021-ci ilin martın 5-də keçirilən Yeni Azərbaycan Partiyasının VII qurultayında partiyanın idarə heyətinin üzvü seçilmişdir. [https://report.az/daxili-siyaset/yap-idare-heyetinin-yeni-uzvleri/] Azərbaycan Dövlət Televiziyasının şərhçisi və "Dünya bu gün" siyasi-analitik verilişinin aparıcısı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Yeni Azərbaycan qəzetinin siyasət şöbəsinin redaktorudur, "Yeni Azərbaycan" analitik qrupunun rəhbəri və Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür. == Əsərləri == 3 elmi monoqrafiyanın, 50-dən artıq elmi məqalənin, bir neçə tədris proqramının müəllifidir. "Siyasi münaqilər: mahiyyəti, quruluşu, həlli." kitabının müəllifidir. == Mükafatları == * 2019-cu ildə Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi (1918–2018)" yubiley medalı ilə təltif edilmişdir.<ref>{{Cite web |url=https://report.az/siyasi-xeberler/daxili-siyaset/sosial-tedqiqatlar-merkezinin-emekdaslarina-cumhuriyyet-medali-teqd/ |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-03-06 |archive-date=2023-07-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230708213847/https://report.az/daxili-siyaset/sosial-tedqiqatlar-merkezinin-emekdaslarina-cumhuriyyet-medali-teqd/ |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Siyasi elmlər doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan politoloqları]] [[Kateqoriya:Yeni Azərbaycan Partiyası İdarə Heyətinin üzvləri]] 02r1o6lnetkfa760gng5wf54t100cn7 4 331723 7865208 7305422 2024-11-26T23:42:04Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Sistemə təqdim olunma]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: Prinsip deyil 7305418 wikitext text/x-wiki Sistemdə qeyd olmaq olan səhifələrə baxmaq və hətta onları redaktə etmək üçün zəruri deyil. Lakin bu bəzi əlavə imkanlar verir, buna görə sistemdə qeyd olmaq məsləhət görülür. == Qeydiyyat (özünü sistemə təqdim etmə prosesi) == Yeni istifadəçi qeydiyyatının mahiyyəti odur ki, siz istifadəçi adını və şifrənizi sistemə təqdim edirsiniz. Sistem mövcud istifadəçi adını inkar edəcək. İstifadəçi adı yalnız bir dəfə qeyd olunur. Bundan sonra siz «qeydiyyatdasınız». Daha sonra sistemə daxil olmaq üçün qeydiyyat zamanı təqdim etdiyiniz istifadəçi adınızı , və həmin şəxs olmağınızı təsdiq etmək məqsədi ilə şifrənizi də eyni qaydada daxil edirsiniz. Sizin səhifələr üzərində etdiyiniz dəyişikliklər öz qeyd olmusunuzsa istifadəçi adınıza, əks halda [[IP-ünvan|IP-ünvanınızın]] hesabına yazılacaq. Bəzi MediaWiki layəhələri bir ailə təşkil edir və bunlardan ayrıca qeyd olmağa ehtiyyac yoxdur, beləki bunlar üçün vahid qeydiyyat sistemi mövcuddur. Ən əsası odur ki, bu 300-dən artıq [[Wikia|Wikia]] layihəsini əhatə edir. == Qeydiyyat nəyə lazımdır? == Ensiklopediyanın istənilən səhifəsini oxumaq üçün qeydiyyata ehtiyyac yoxdur. Hətta redaktə etmək üçün də qeydiyyat önəmli deyil — ''hər kəs'' bunu qeydiyyatsız edə bilər. Amma bəzi səbəblərə görə qeyd olmağın mənası var: * Öz adınızdan dəyişikliklər və əlavələr etdiyiniz halda digərləri dəyişikliyin sizin tərəfinizdən edildiyini biləcəklər. IP-ünvanın istifadəçi adı qismində istifadəsi məqsədə uyğun deyil. Və əgər siz bura müxtəlif kompüterlərdən girirsinizsə sizin hər dəfə fərqli IP-ünvanınız olacaq. Məlumdur ki, istənilən kompüterdə müəyyən vaxtdan sonra IP-ünvan dəyişir, bu internet provayderinin növündən və təklif etdiyi tarif paketindən asılıdır. Ona görə qeyd olmaq daha məqsədə uyğundur. * Sizin şəxsi istifadəçi səhifəniz olacaq. Siz özünüzə aid bəzi informasiyanı "İstifadəçi Müzakirəsi" səhifəsində yaza bilər", "Danışıqlarım" bölməsində isə digər istifadəçilərlə ünsiyyətdə ola bilərsiniz . * Siz digər istifadəçilərə narahatlıq yaratmamaq üçün səhclərə "kiçik redaktə" işarəsini vura biləcəksiniz. * "İzlədiyim səhifələr" bölməsində sizin marağınızda olan səhifənin necə dəyişilməsini haqqında məlumatlandırılacaqsınız. * İstəsəniz öz e-poçtunuzu təqdim edə bilərsiniz, bu halda digər istifadəçilər sizin e-poçtunuza məktub yaza biləcək, bu halda e-poçtun anonimliyi təmin olunur. E-poçtu təqdim etməmək də olar. * Sizə səhifənin adını dəyişmək səlahiyyəti veriləcək.. * Sizə "Nizamlamalar" bölməsində ayarları dəyişmə səlahiyyəti veriləcək. </div> == Necə qeydiyyatdan keçməli ? == Ən əvvəla əmin olun ki, brouzeriniz [[cookies|kuki]] qəbul edir. Daha sonra yuxarı sol küncdə [[Xüsusi:HesabAç|"Yeni hesab aç" bölməsinə basın]] Burada özünüzə aid informasiyanı daxil edin, burada həm də e-poçtunuzu daxil edə bilərsiniz, bu halda digər istifadəçilər sizinlə əlaqə qura biləcək. Əgər daxil olanda "Keep me logged in" işarələsəniz hər dəfə daxil olmaqa ehtiyyac olmayacaq. [[Kateqoriya:Vikipediyanın kömək səhifələri|{{PAGENAME}}]] 5rdttkitv7z8z9eljmgib1fkgppe61c 0 332544 7865536 7821078 2024-11-27T07:54:48Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */ 7865536 wikitext text/x-wiki [[Latın dili]] bir zamanlar [[Avropa]]nın ortaq [[akademik]] dili idi. 18-ci əsrdən etibarən yazıçılər əsərlərində öz ana dillərindən istifadə etməyə başladılar. Ancaq latın dilində istifadə olunan bir sıra ixtisarlar olduğu kimi qaldı. Bunun səbəblərindən biri latın dilinin sadəliyidir, ancaq əsas əhəmiyyətli səbəb latın dilinin hələ də mədəniyyət dili olmasıdır. Latın dilindəki ixtisarlar bu gün də istifadə edilir. Bunlardan ən geniş yayılmışları: * '''A.D. (''[[Anno Domini]]'')''' :Mənası: "Tanrının ili" ("miladdan sonra" və ya "İsadan sonra") * '''a.m. (''[[ante meridiem]]'')''' :Mənası: "günortadan əvvəl" * '''c.f. ya da Cf. (''[[confere]]'')''' :Mənası: "qarşılaşdır" *'''C.V. ya da CV (''Curriculum Vitae'')''' :Mənası: "[[Avtobioqrafiya]]" * '''et al. (''[[et alii]]'')''' :Mənası: "və digərləri" və ya "və digər birlikdə işləyənlər" * '''etc. (''[[et cetera]]'')''' :Mənası: "və başqaları" * '''e.g. (''[[exempli gratia]]'')''' :Mənası: "misal olaraq" * '''i.e. (''[[id est]]'')''' :Mənası: "yəni" və ya "başqa sözlə" * '''N.B. (''[[nota bene]]'')''' :Mənası: (təxminən) "qeyd" * '''p.m. (''[[post meridiem]]'')''' :Mənası: "günortadan sonra" * '''viz. (''[[videlicet]]'')''' :Mənası: (təxminən) "ad çəkmək lazımdırsa" və ya "adı ilə" * '''vs. (''[[versus]]'')''' :Mənası: "qarşısında""İndi diqqət edin!" NB- nin əsas mənası - "nota bene" latın sözünün kısaltılmış formasıdır (sözün əsl mənasında "yaxşı qeyd edin"). NB hələ oxucuların diqqətini xüsusilə vacib bir şeyə yönəldən bir yol kimi akademik yazıların bəzi formalarında görünür. İki və ya üç əsr əvvəl klassik latın İngilis və Amerika məktəblərində geniş tədris olunduqda, latın ifadələrinin ingilis nüsxəsində görünməsi qeyri-adi idi. Proqnoz üçün, bir [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] dolları məbləğində bir qanun çıxarın və əksinə (və ya "geribək") ABŞ-nin Böyük Mührünə baxın. Solda, üzən gözün üstündə və bitməmiş piramidada, "Providence bizim təşəbbüsümüzü təsdiqlədi" kimi tərcümə edilən latın sözü "Annuit Coeptis" dir. Piramida bazasında "MDCCLXXVI" (Romalı rəqəmlərdə 1776) və "Novus Ordo Seclorum" ("yaşların yeni bir sərəncamı") şüarı altında. Sağda, qartalın geyindəki lentdə, ölkənin ilk şüarı "[[E pluribus unum|E Pluribus Unum]]" və ya "bir çoxu biri".Və Oxunuşu nb sözü İngilis dilinde nə deməkdir, Azərbaycan dilində mənası nədir , Tələffüzü bu məqaləmizdə. Ayrıca isim, fel və digər mənalarının nədən ibarət olduğunu, nb sözünün mənşəyini və harada istifadə edildiyini ətraflı öyrənə bilərsiniz. ."Nota bene" ifadəsi latın dilidir və texniki olaraq "not not bene" ifadəsinin qısaldılmış forması ola bilər, bu da "yaxşı qeyd edin" deməkdir. Fel notarius "qeyd etmək" deməkdir. Notate (və buna görə də nota həmçinin) imperativ əhval-ruhiyyədəki konkret bir təsəvvürdür ki, bu da hərəkətin neytral təsviri deyil, əmr olduğunu göstərir. Arasındakı fərq notate və nota sadəcə çoxlu qarşı tək bir məsələdir: nota bir nəfər isə müraciət edir notate eyni təlimatı iki və ya daha çox qrupa verir. Bene sadəcə "yaxşı" mənasını verən ümumi bir latınca işarədir. Zamanla bir çox Latın sözləri müxtəlif Roma dillərində (İtalyan, İspan, Fransız və s.) Bir az fərqli sözlər olmaq üçün inkişaf edərkən, bene hələ mövcud olan biridir: müasir İtalyan dilində eyni məna daşıyır.. . == Əlavə üçün == * [[Latın dili]] * [[Latın ifadələri]] * [[Latın ifadələri/F-O]] [[Kateqoriya:Latın ifadələri]] [[Kateqoriya:Latın dili]] 19m0ppo4t7s7uvynblfijntomkkhd8e 0 334782 7865006 7296338 2024-11-26T19:33:30Z 62.217.158.147 7865006 wikitext text/x-wiki '''Xarakter'''— əlamət, fərqləndirici xüsusiyyət, işarə) — [şəxsiyyət]in münasibət və davranış xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən davamlı, nisbətən daimi psixi keyfiyyət strukturu. Xarakter konkret şəxsiyyət üçün tipik olan fəaliyyət və ünsiyyət prosesində formalaşan və təzahür edən, tipik şəraitdə üzə çıxan və şəxsiyyətin bu şəraitə olan münasibətilə müəyyən edilən özünəməxsus fərdi psixoloji xüsusiyyətlər məcmusudur. == Xarakter haqqında anlayış == Xarakter bir növ insanın yalnız özünəməxsus davranış formasını əks etdirir. Onun ən mühüm cəhəti şəxsiyyətin hər cür xüsusiyyətlərini deyil, mühüm və davamlı fərdi xüsusiyyətlərinin məcmusu olmasıdır. Digər tərəfdən xarakteri bir psixi fenomen kimi fərqləndirən başlıca cəhət onun həmişə fəaliyyət və ünsiyyət prosesində, insanın onu əhatə edən gerçək aləmə və insanlara münasibətdə təzahür etməsidir. Xarakter həyatda qazanılmış davranış formasıdır. Heç kim tənbəl və ya işgüzar, kobud və ya mehriban, qəddar və ya humanist, səliqəli və ya pinti, təvazökar və ya qeyri-təvazökar doğulmur. Bu kimi keyfiyyətləri həyat prosesində, tipik şəraitin, təlim və tərbiyəsinin təsiri altında qazanır. Bu əlamətlər həmin insanın xarakterini təşkil edən tipik əlamətlər kimi formalaşır və tipik şəraitdə dərhal özünü göstərməyə başlayır. Bütün bunlarla bərabər insan xarakteri onun dünyagörüş və əqidəsilə də sıx bağlıdır. İnsanın münasibətlər sistemini təşkil edən dünyagörüşü və əqidəsi istər-istəməz onun xarakter əlamətlərinin formalaşmasına zəmin yaradır. Adətən, xarakter formalaşdıqdan sonra bu və ya digər davranış tərzini həyata keçirməyə təhrik edir. Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar belə bir qənaətə gəlməyə imkan vermişdir ki, şəxsiyyətin münasibətləri xarakter əlamətlərinin fərdi özünəməxsusluğunu iki cəhətdən müəyyənləşdirir. Birincisi, insanın düşdüyü hər bir tipik şəraitdə emosional həyəcanların fərdi özünəməxsusluğu şəxsiyyətin münasibətlərindən asılıdır. Həyati faktlar xarakterin hər bir xüsusiyyətinin məhz bu cür tipik şəraitdə özünü büruzə verdiyini göstərir. İkincisi, hər bir tipik şəraitdə şəxsiyyətin təzahür edən davranış fomasının özünəməxsus fərdi xüsusiyyətləri də onun münasibətindən asılıdır. == Xarakterin quruluşu == İnsan xarakteri çoxcəhətli xüsusiyyətə malikdir. İnsan xarakterində müxtəlif özünəməxsus əlamətləri müşahidə etmək mümkündür. Bu əlamətlər bir-birindən ayrı, təcrid olunmuş şəkildə deyil, vəhdət halında birləşərək xarakterin vahid strukturunu yaradır. Xarakterin strukturunda olan əlamətlər bir-biri ilə qanunauyğun şəkildə bağlıdır. Əgər insan qorxaqdırsa, bu düşünməyə əsas verir ki, o, təşəbbüskarlıq, qətiyyətlilik və müstəqillik, əliaçıqlıq keyfiyyətlərinə malik ola bilməz. Bununla belə xaraktercə qorxaq olan adamda mütləq sünilik və yaltaqlıq, konformluq, acgözlük, xəsislik, satqınlığa meyl, inamsızlıq və s. əlamətlər özünü göstərəcəkdir. Lakin bu zaman həmin əlamətlər arasında qorxaqlıq üstünlük təşkil edəcəkdir. Xarakter əlamətləri içərisində bəziləri əsas, aparıcı əlamət kimi özünü göstərəcək və bütün kompleksin təzahürünün inkişafına istiqamət verəcəkdir. Bunlarla yanaşı olaraq xarakterdə ikinci dərəcəli əlamətlər də mövcud olur ki, onlar bir halda əsas əlamətlərə tabe olur, onlarla şərtlənir, digər halda əsas əlamətlərlə uyğunlaşa bilmir. === Xarakter əlamətləri və şəxsiyyətin münasibətləri === Xarakter əlamətləri şəxsiyyətin müxtəlif münasibətləri ilə müəyyən edilən xassələr sisteminə malikdir. Bu münasibətlər eyni zamanda xarakterin mühüm əlamətlərini təsnif etmək üçün əsas rol oynayır. Bu baxımdan şəxsiyyətin münasibətlər sistemini və xarakter əlamətlərini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: # İnsanın başqa adamlara: doğmalarına və yaxınlarına, təhsil və iş yoldaşlarına, tanıdığı və az tanıdığı adamlara münasibətdə ifadə olunan xarakter əlamətləri. Bunlara sədaqətlilik, prinsipiallıq və prinsipialsızlıq, ünsiyyətlilik və qapalılıq, doğruçuluq və yalançılıq, mərifətlilik və kobudluq, qayğıkeşlik və laqeydlik və s. aid etmək olar. # İnsanın özünün özünə münasibətini bildirən xarakter əlamətləri. Bunlara heysiyyət, öz gücünə inam və inamsızlıq, şöhrətpərəstlik, lovğalıq, təvazökarlıq, özü haqqında yüksək fikirdə olmaq və s. aid etmək olar. # Əməyə münasibətdə özünü göstərən xarakter əlamətləri. Bunlara vicdanlılıq, əməksevərlik, tənbəllik, təşəbbüskarlıq, işə məsuliyyətli və məsuliyyətsiz münasibət, ciddilik və s. aid etmək olar. # İnsanın əşyalara münasibətini ifadə edən xarakter əlamətləri. Bunlara səliqəlilik və ya pintilik, əşyalara qayğılı və qayğısız münasibət və s. aid etmək olar. == Xarakter haqqında təlimlər == Xarakteri tədqiq etmək cəhdləri hələ qədim zamanlardan olmuşdur. Xarakterin təsnifatı üzrə ilk cəhd [[Platon]]a məxsusdur. O etik prinsiplər əsasında xarakterin tipologiyasını yaratmışdır. Qədim yunan ədəbiyyatında Afina cəmiyyətində yayılmış xarakter tipologiyasını [[Teofrast]] təsvir etmişdir. Xarakterin tədqiqatına zahiri görünüşün onun müəyyən şəxsiyyət tipinə məxsusluğu arasında bağlılıq haqqında elm-fizioqnomika əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. XIX əsrin birinci yarısında xarakter haqqında elm yaranmağa başladı. Frenologiyanın yaradıcısı Qall insan xarakterinin təşəkkül tapdığı 27 elementar psixi xüsusiyyəti sadalayır, onların arasında artıb-törəmə instinktini, övlada məhəbbət, bağlılıq, dostluq, dağıdıcı instinkti, mübarizəyə və özünü müdafiəyə meyillilyi qeyd etmək olar. XIX əsrin sonlarında xarakter problemləri üzrə ilk maraqlı əsərlər kimi F.Cordonun "İnsanın genealogiya və bədəni nöqteyi-nəzərdən xarakter" və F.Polanın "Xarakterin psixologiyası" kitabları meydana gəlir. XX əsrin əvvələrində A.F.Lazurski ilk dəfə olaraq təkcə insanın subyektiv xüsusiyyətlərini deyil, həm də onun dünyagörüşünü, "ictimai baxışlarını" nəzərə alan xarakterin psixososial təsnifatını yaratmağı təklif etdi. Lazurski insanın ətraf mühitə uyğunlaşma dərəcəsindən və ətraf mühitin insana hansı dərəcədə təzyiq göstərməsindən asılı olaraq üç psixoloji səviyyə ayırd edirdi: aşağı səviyyə – kifayət qədər uyğunlaşma qabiliyyəti olmayan insanlar; orta səviyyə – ətraf mühitdə öz yerini tapa bilən və ondan öz məqsədləri üçün istifadə edə bilən insanlar; ali, yəni yaradıcı səviyyə – ətraf mühiti dəyişdirməyə çalışan insanlar. Bu üç uyğunlaşma və üstünlük səviyyələrini nəzərə alaraq Lazurski xarakterin aşağıdakı təsnifatını təklif etmişdir: * Aşağı səviyyə: :1) ağıllı tip; :2) affektiv tip (hərəkətli, hissiyatlı, xəyalpərvər); :3) fəal tip (impulsiv, enerjili, itaətkar, fəal, inadkar). * Orta səviyyə: :1) praktik olmayan nəzəriyyəçilər, idealistlər (alimlər, rəssamlar, dini xəyalpərəstlər); :2) praktiklər – realistlər, alturistlər, ictimaiyətçilər, hökümlülər, evdarlar. * Ali səviyyə: :1) Şüurlu, ruhi duyğuları uzlaşan, ali bəşəri ideallar ilə yaşayan insanlar. Sonrakı tədqiqatlar xarakterin daha dəqiq anlaşılmasına gətirib çıxardı. Fərdi xarakterlərin tipologiyasını təhlil edən [[Ziqmund Freyd]] xarakterin strukturu ideyasını əsas götürərək sübut edir ki, "müəyyən əlamətlərdən əsas xarakterin formalaşdırılması formulunu çıxartmaq olar, həm də nəzərə almaq lazımdır ki, daimi əlamətlər ya dəyişilməyən ilkin impulsları, ya da onların sublimasiyasını və ya onların yaratdığı reaktiv törəmələrini təmsil edir". Erkən uşaqlığın xüsusiyyətləri, psixoseksual mərhələnin inkişaf etməsinin spesifikası, müəyyən psixoseksual mərhələnin təsbit edilməsi insanın xarakterinin xüsusiyyətlərini şərtləndirir. Freyd xarakteri oral-passiv, oral-təcavüzkar, anal-xarakterə, genital xarakterə ayırırdı. Müasir psixoanalitiklər xüsusilə A.Louenin tipoloji modelində xarakterin aşağıdakı tiplərini ayırırlar: aral, mazoxist, əsəbi, fallik-narsis, şizoid. A.Louen xarakter anlayışını yalnız pataloji hallarla məhdudlaşdırmağı təklif edirdi. İnsan - əgər onun tipik davranış vasitələri, yəni xarakteri yoxdursa, sağlamdır. Bu o deməkdir ki, o, real həyatda şəraitin müəyyən tələblərinə uyğunlaşaraq özünü çox gözlənilməz aparır. Müasir amerika psixologiyasında xarakterin iki alternativ tərifindən istifadə olunur: "Xarakter – şəxsiyyətin əxlaqi və mənəvi baxışıdır"; "Xarakter – şəxsiyyətin sübutlara nöqteyi-nəzəridir". Kettelə görə xarakter – insanın müəyyən münasibətlərdə davranışında özünü büruzə verən, şəxsiyyətin əldə etdiyi daha sabit zəruri xüsusiyyətlərinin fərdi uyğunluğudur. Bunlar aşağıdakılardır: # Özünə münasibət (tələbkarlığın, tənqidin, özünüqiymətləndirmənin dərəcəsi). # Başqalarına münasibət (fərdilik və ya kollektivçilik, eqoizm və ya alturizm, qəddarlıq və ya xeyirxahlıq, laqeydlik və ya həssaslıq, kobudluq və ya nəzakət, yalançılıq və ya düzgünlük və s.). # Tapşırılan işə münasibət (tənbəllik və ya işgüzarlıq, səliqəlilik və ya pintilik, təşəbbüskarlıq və ya passivlik, səbirlilik və ya səbirsizlik, məsuliyyət və ya məsuliyyətsizlik, təşkilarçılıq və s.). # Xarakterdə iradi keyfiyyətlər də öz əksini tapır: çətinlikləri, mənəvi və fiziki ağrıları dəf etməyə hazır olmaq, sərbəstliyin, intizamın, inadkarlığın dərəcəsi. == Mənbə== * Psixologiya. Ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi tələbələri üçün dərslik. Prof. S.İ.Seyidov və prof. M.Ə.Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə Bakı: 2007. [[Kateqoriya:Şəxsiyyət]] 86gt2ssyvke398iuff2rlvi7co36io1 0 335460 7865769 7670025 2024-11-27T10:55:53Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba rayonunun məscidləri]] silindi 7865769 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Cümə məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Juma Mosque of Quba.jpg|270px]] |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = |yerləşir = [[Quba şəhəri]] |aidiyyatı = |sifarişçi = Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndi |tikilmə_tarixi = 1792-1802 |üslubu = |latd=41 |latm=21 |lats=48.9|latNS=N |longd=48 |longm=30 |longs=43.7|longEW=E |CoordAddon = type:mosque |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://e-qanun.az/framework/2847 4615] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = Yerli əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası = |Xəritəsi = }} '''Cümə məscidi''' — [[Azərbaycan]]ın [[Quba rayonu]]nun ərazisində yerləşən tarixi-memarlıq abidəsi. == Tarixi == [[Fayl:Cümə məscidi.Quba.jpg|thumb|left]] Zəngin memarlıq üslubuna malik olan ən qədim məscidlərdən biri olan Cümə məscidi 1802-ci ildə Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndinin maddi yardımı ilə tikilmişdir.<ref name="sputnik">{{cite web|title=Quba əhalisindən misilsiz qəhrəmanlıq|url=https://sputnik.az/life/20170428/410032640/quba-ehalisinden-misilsiz-qehremanliq.html|website=Sputnik|accessdate=5 iyun 2018|language=azərbaycanca|date=28 parel 2017|archive-date=2019-01-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20190107134118/https://m.sputnik.az/life/20170428/410032640/quba-ehalisinden-misilsiz-qehremanliq.html?mobile_return=no|url-status=live|arxivləşdirmə tarixi=2019-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190107134118/https://m.sputnik.az/life/20170428/410032640/quba-ehalisinden-misilsiz-qehremanliq.html?mobile_return=no|deadurl=live}}</ref> Binanın tikilisi 1792-ci ildə başlanmış və müəyyən fasilələrlə 10 ilə başa çatdırılmışdır.<ref name="diniqurum">{{cite web|title=Quba şəhəri, Cümə məscidi|url=http://scwra.gov.az/structure/52/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri%2C%20C%C3%BCm%C9%99%20m%C9%99scidi|website=Dini Qurumlar üzrə Dövlət Komitəsi.|accessdate=5 iyun 2018|language=azərbaycanca|archive-date=2017-07-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20170721141845/http://scwra.gov.az/structure/52/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri,%20C%C3%BCm%C9%99%20m%C9%99scidi|url-status=live|arxivləşdirmə tarixi=2017-07-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170721141845/http://scwra.gov.az/structure/52/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri,%20C%C3%BCm%C9%99%20m%C9%99scidi|deadurl=live}}</ref> Bu məscid təkcə [[Quba]]da deyil, ölkənin bütün şimal-şərq bölgəsində ən qədim dini mərkəzlərdən biri olub.<ref name="sputnik"/> Bu məscid təkcə Qubada deyil, şimal-şərqi Azərbaycanda ən qədim dini mərkəzlərdən biri olmuşdur.<ref name="sputnik"/> Məscid və onun nəzdində olan mədrəsə [[1924]]-cü ilədək fəaliyyət göstərmiş, qırmızı imperiya dövründə onun fəaliyyəti qadağan edilmişdir.<ref name="sputnik"/> [[1933]]-cü ildə mədrəsə, minarə, sonralar isə digər tikililər dağıdılmışdır.<ref name="sputnik"/><ref name=":0">{{cite book |author=Zeynalova |first=Ülkər |url=https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |title=Tarixi Yerlər və Abidələr I Beynəlxalq Quba Simpoziumu / Qubanın tarixi yerləri və abidələri |publisher= |year=2019 |location=[[Bakı]] |page=256 |language=az |access-date=2022-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220617114205/https://archive.today/20220617113903/https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |archive-date=2022-06-17 |url-status=unfit |3=Qubanın tarixi yerləri və abidələri |istifadə tarixi=2024-04-19 |arxivləşdirmə tarixi=2022-06-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220617114205/https://archive.today/20220617113903/https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |deadurl=live }}</ref> Məscidin dağıdılacağını bilən rayon əhalisi, gecə ilə dəyirman daşlarını və çuvallarla buğdalarını gətirib məscidi dəyirmana çevirib ki, onu dağıdılmaqdan xilas etsinlər.<ref name="sputnik"/> Bir müddətdən sonra bura anbar kimi istifadə olunub. Daha sonra isə burada [[xalça]] muzeyi fəaliyyət göstərib.<ref name="sputnik"/> Azərbaycan müstəqillik yoluna qədəm qoyduqdan sonra məscid yenidən dindarların istifadəsinə verilmiş və dini qurum kimi ədliyyə nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir.<ref name="sputnik"/> Qısa müddət ərzindən məscidin ətrafına şəbəkəli hasar çəkilmiş, su-konalzasiya xətləri qoşulmuş, dəstəmazxana və mədrəsənin tikintisi də başa çatmişdır və digər abadlıq işləri də görülmüşdür.<ref name="sputnik"/> Türkiyənin Dini İşlər Nazirliyinin Azərbaycandakı nümayəndəliyi məscidə 5 min dollar dəyərində [[minbər]] bağışlayıb.<ref name="sputnik"/> Həmin qurum, qubalı dindarların xahişlərini nəzərə alaraq, burada hündürlüyü 50 metr olan minarə də inşa etdirib.<ref name="diniqurum"/> == Memarlıq == Məscid səkkiztinli prizma şəklində olub içəri tərəfdən hündürlüyü 28 m, sahəsi 400 m²-dir.<ref name="diniqurum"/> Məscidin tikintisində istifadə olunan zığ kərpiclər, rayonun 8-10 kilometrliyində yerləşən İqrığ kəndində hazırlanıb.<ref name="sputnik"/> Quba camaatı həmin kənddən kərpicləri əlləri ilə bir-birinə ötürə-ötürə məscid tikilən yerə gətirib.<ref name="sputnik"/> Məscidin tikintisində, əsasən un, yumurta və əhəngdən istifadə olunub. Məscidin mehrab hissəsi (yəni qiblə olan tərəfi) Mədinə şəhərində olan Quba məscidində olduğu kimi işlənib.<ref name="sputnik"/> == Qalereya == <center><gallery> Interior of the Juma Mosque 01.jpg|<center>Tavanı</center> Interior of the Juma Mosque 04.jpg|<center>Çılçıraq</center> Interior of Cuma Mascid Mosque - Quba - Azerbaijan - 02 (18041980061).jpg|<center>İnteryeri</center> Minaret of Juma Mosque in Quba.jpg|<center>Minarəsi</center> Azerbaijani Islamic carpet 01.jpg|<center>Namaz qılınan xalça</center> Quba's Juma Mosque.JPG WikiCamp Azerbaijan 2018 46.jpg </gallery> </center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{commons-inline|Category:Juma Mosque (Quba)|Quba Cümə məscidi}} [[Kateqoriya:1802-ci ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda qeydiyyata alınmış yerli əhəmiyyətli memarlıq abidələri]] kizn04t5r1401a1zpjvgiw3hcly1mdk 7865770 7865769 2024-11-27T10:56:02Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] əlavə olundu 7865770 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Cümə məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Juma Mosque of Quba.jpg|270px]] |şəkil_izah = |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = |yerləşir = [[Quba şəhəri]] |aidiyyatı = |sifarişçi = Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndi |tikilmə_tarixi = 1792-1802 |üslubu = |latd=41 |latm=21 |lats=48.9|latNS=N |longd=48 |longm=30 |longs=43.7|longEW=E |CoordAddon = type:mosque |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://e-qanun.az/framework/2847 4615] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = Yerli əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası = |Xəritəsi = }} '''Cümə məscidi''' — [[Azərbaycan]]ın [[Quba rayonu]]nun ərazisində yerləşən tarixi-memarlıq abidəsi. == Tarixi == [[Fayl:Cümə məscidi.Quba.jpg|thumb|left]] Zəngin memarlıq üslubuna malik olan ən qədim məscidlərdən biri olan Cümə məscidi 1802-ci ildə Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndinin maddi yardımı ilə tikilmişdir.<ref name="sputnik">{{cite web|title=Quba əhalisindən misilsiz qəhrəmanlıq|url=https://sputnik.az/life/20170428/410032640/quba-ehalisinden-misilsiz-qehremanliq.html|website=Sputnik|accessdate=5 iyun 2018|language=azərbaycanca|date=28 parel 2017|archive-date=2019-01-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20190107134118/https://m.sputnik.az/life/20170428/410032640/quba-ehalisinden-misilsiz-qehremanliq.html?mobile_return=no|url-status=live|arxivləşdirmə tarixi=2019-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190107134118/https://m.sputnik.az/life/20170428/410032640/quba-ehalisinden-misilsiz-qehremanliq.html?mobile_return=no|deadurl=live}}</ref> Binanın tikilisi 1792-ci ildə başlanmış və müəyyən fasilələrlə 10 ilə başa çatdırılmışdır.<ref name="diniqurum">{{cite web|title=Quba şəhəri, Cümə məscidi|url=http://scwra.gov.az/structure/52/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri%2C%20C%C3%BCm%C9%99%20m%C9%99scidi|website=Dini Qurumlar üzrə Dövlət Komitəsi.|accessdate=5 iyun 2018|language=azərbaycanca|archive-date=2017-07-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20170721141845/http://scwra.gov.az/structure/52/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri,%20C%C3%BCm%C9%99%20m%C9%99scidi|url-status=live|arxivləşdirmə tarixi=2017-07-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170721141845/http://scwra.gov.az/structure/52/?Quba%20%C5%9F%C9%99h%C9%99ri,%20C%C3%BCm%C9%99%20m%C9%99scidi|deadurl=live}}</ref> Bu məscid təkcə [[Quba]]da deyil, ölkənin bütün şimal-şərq bölgəsində ən qədim dini mərkəzlərdən biri olub.<ref name="sputnik"/> Bu məscid təkcə Qubada deyil, şimal-şərqi Azərbaycanda ən qədim dini mərkəzlərdən biri olmuşdur.<ref name="sputnik"/> Məscid və onun nəzdində olan mədrəsə [[1924]]-cü ilədək fəaliyyət göstərmiş, qırmızı imperiya dövründə onun fəaliyyəti qadağan edilmişdir.<ref name="sputnik"/> [[1933]]-cü ildə mədrəsə, minarə, sonralar isə digər tikililər dağıdılmışdır.<ref name="sputnik"/><ref name=":0">{{cite book |author=Zeynalova |first=Ülkər |url=https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |title=Tarixi Yerlər və Abidələr I Beynəlxalq Quba Simpoziumu / Qubanın tarixi yerləri və abidələri |publisher= |year=2019 |location=[[Bakı]] |page=256 |language=az |access-date=2022-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220617114205/https://archive.today/20220617113903/https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |archive-date=2022-06-17 |url-status=unfit |3=Qubanın tarixi yerləri və abidələri |istifadə tarixi=2024-04-19 |arxivləşdirmə tarixi=2022-06-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220617114205/https://archive.today/20220617113903/https://www.academia.edu/44658488/Ab%C5%9Feronun_da%C5%9F_yollar%C4%B1_Cart_ruts_of_Absheron |deadurl=live }}</ref> Məscidin dağıdılacağını bilən rayon əhalisi, gecə ilə dəyirman daşlarını və çuvallarla buğdalarını gətirib məscidi dəyirmana çevirib ki, onu dağıdılmaqdan xilas etsinlər.<ref name="sputnik"/> Bir müddətdən sonra bura anbar kimi istifadə olunub. Daha sonra isə burada [[xalça]] muzeyi fəaliyyət göstərib.<ref name="sputnik"/> Azərbaycan müstəqillik yoluna qədəm qoyduqdan sonra məscid yenidən dindarların istifadəsinə verilmiş və dini qurum kimi ədliyyə nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir.<ref name="sputnik"/> Qısa müddət ərzindən məscidin ətrafına şəbəkəli hasar çəkilmiş, su-konalzasiya xətləri qoşulmuş, dəstəmazxana və mədrəsənin tikintisi də başa çatmişdır və digər abadlıq işləri də görülmüşdür.<ref name="sputnik"/> Türkiyənin Dini İşlər Nazirliyinin Azərbaycandakı nümayəndəliyi məscidə 5 min dollar dəyərində [[minbər]] bağışlayıb.<ref name="sputnik"/> Həmin qurum, qubalı dindarların xahişlərini nəzərə alaraq, burada hündürlüyü 50 metr olan minarə də inşa etdirib.<ref name="diniqurum"/> == Memarlıq == Məscid səkkiztinli prizma şəklində olub içəri tərəfdən hündürlüyü 28 m, sahəsi 400 m²-dir.<ref name="diniqurum"/> Məscidin tikintisində istifadə olunan zığ kərpiclər, rayonun 8-10 kilometrliyində yerləşən İqrığ kəndində hazırlanıb.<ref name="sputnik"/> Quba camaatı həmin kənddən kərpicləri əlləri ilə bir-birinə ötürə-ötürə məscid tikilən yerə gətirib.<ref name="sputnik"/> Məscidin tikintisində, əsasən un, yumurta və əhəngdən istifadə olunub. Məscidin mehrab hissəsi (yəni qiblə olan tərəfi) Mədinə şəhərində olan Quba məscidində olduğu kimi işlənib.<ref name="sputnik"/> == Qalereya == <center><gallery> Interior of the Juma Mosque 01.jpg|<center>Tavanı</center> Interior of the Juma Mosque 04.jpg|<center>Çılçıraq</center> Interior of Cuma Mascid Mosque - Quba - Azerbaijan - 02 (18041980061).jpg|<center>İnteryeri</center> Minaret of Juma Mosque in Quba.jpg|<center>Minarəsi</center> Azerbaijani Islamic carpet 01.jpg|<center>Namaz qılınan xalça</center> Quba's Juma Mosque.JPG WikiCamp Azerbaijan 2018 46.jpg </gallery> </center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{commons-inline|Category:Juma Mosque (Quba)|Quba Cümə məscidi}} [[Kateqoriya:1802-ci ildə yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda qeydiyyata alınmış yerli əhəmiyyətli memarlıq abidələri]] [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] dnxv8z0rgi2tfb17jiobk6bh7qmdsy4 0 336038 7864930 6832728 2024-11-26T17:43:39Z 95.86.136.35 7864930 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} [[Koriolis qüvvəsi]]nin təsiri altında daimi [[külək]]lər [[Şimal yarımkürəsi]]ndə sağa, [[Cənub yarımkürəsi]]ndə sola doğru istiqamətlənir.Passat küləyi yelkənli gəmilərin istiqamətində də dəyişiklik edə bilər. Odur ki, passatlar Şimal yarımkürəsində şimal-şərqdən cənub-qərbə, Cənub yarımkürəsində cənub-şərqdən şimal-qərbə doğru əsir. Bu proseslər 30º şimal enliyi ilə 30 cənub enliyi arasında baş verir və bu coğrafi enliklər passat zolağı adlandırılır. [[Okean]] üzərindən əsən passatlar rütubətli, materik üzərindən əsən passatlar isə quru olur. Passatların təsirinə daha çox məruz qalan materiklər [[Afrika]], [[Cənubi Amerika]] və [[Avstraliya]]dır Öz daimiliyinə və gücünə görə, yelkənli gəmilər dövründə bu küləklər [[Qərb küləkləri]] ilə birlikdə gəmilərin [[Avropa]] və [[Amerika]] arasındakı hərəkət marşrutlarının qurulmasında əsas rol oynayırdılar. Qurşaqda [[atmosfer]]in aşağı qatları [[Günəş]] şüalarının təsiri ilə istidən genişlənərək yuxarı qalxır və qütblərə doğru istiqamətlənir, eyni zamanda şimaldan və cənubdan daha soyuq hava axınları gəlir. == Xarici keçidlər:Пассат,passat == [[Kateqoriya:Küləklər]] 2prxa2gcc34v83p5av0fetx4as14k3u 7864952 7864930 2024-11-26T18:09:54Z 95.86.136.35 7864952 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} [[Koriolis qüvvəsi]]nin təsiri altında daimi [[külək]]lər [[Şimal yarımkürəsi]]ndə sağa, [[Cənub yarımkürəsi]]ndə sola doğru istiqamətlənir.Passat küləyi yelkənli gəmilərin istiqamətində də dəyişiklik edə bilər. Odur ki, passatlar Şimal yarımkürəsində şimal-şərqdən cənub-qərbə, Cənub yarımkürəsində cənub-şərqdən şimal-qərbə doğru əsir. Bu proseslər 30º şimal enliyi ilə 30 cənub enliyi arasında baş verir və bu coğrafi enliklər passat zolağı adlandırılır. [[Okean]] üzərindən əsən passatlar rütubətli, materik üzərindən əsən passatlar isə quru olur. Passatların təsirinə daha çox məruz qalan materiklər [[Afrika]], [[Cənubi Amerika]] və [[Avstraliya]]dır Öz daimiliyinə və gücünə görə, yelkənli gəmilər dövründə bu küləklər [[Qərb küləkləri]] ilə birlikdə gəmilərin [[Avropa]] və [[Amerika]] arasındakı hərəkət marşrutlarının qurulmasında əsas rol oynayırdılar. Qurşaqda [[atmosfer]]in aşağı qatları [[Günəş]] şüalarının təsiri ilə istidən genişlənərək yuxarı qalxır və qütblərə doğru istiqamətlənir, eyni zamanda şimaldan və cənubdan daha soyuq hava axınları gəlir. == Xarici keçidlər:Turbo.az == [[Kateqoriya:Küləklər]] 4x6ajyhrdqmiu54aoslf6jhtljd9qya 7864953 7864952 2024-11-26T18:10:15Z Bikar 250702 [[Special:Contributions/95.86.136.35|95.86.136.35]] ([[User talk:95.86.136.35|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 2 redaktə geri qaytarılaraq [[User:188.253.238.37|188.253.238.37]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 6832728 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} [[Koriolis qüvvəsi]]nin təsiri altında daimi [[külək]]lər [[Şimal yarımkürəsi]]ndə sağa, [[Cənub yarımkürəsi]]ndə sola doğru istiqamətlənir.Passat küləyi yelkənli gəmilərin istiqamətində də dəyişiklik edə bilər. Odur ki, passatlar Şimal yarımkürəsində şimal-şərqdən cənub-qərbə, Cənub yarımkürəsində cənub-şərqdən şimal-qərbə doğru əsir. Bu proseslər 30º şimal enliyi ilə 30 cənub enliyi arasında baş verir və bu coğrafi enliklər passat zolağı adlandırılır. [[Okean]] üzərindən əsən passatlar rütubətli, materik üzərindən əsən passatlar isə quru olur. Passatların təsirinə daha çox məruz qalan materiklər [[Afrika]], [[Cənubi Amerika]] və [[Avstraliya]]dır Öz daimiliyinə və gücünə görə, yelkənli gəmilər dövründə bu küləklər [[Qərb küləkləri]] ilə birlikdə gəmilərin [[Avropa]] və [[Amerika]] arasındakı hərəkət marşrutlarının qurulmasında əsas rol oynayırdılar. Qurşaqda [[atmosfer]]in aşağı qatları [[Günəş]] şüalarının təsiri ilə istidən genişlənərək yuxarı qalxır və qütblərə doğru istiqamətlənir, eyni zamanda şimaldan və cənubdan daha soyuq hava axınları gəlir. == Xarici keçidlər == [[Kateqoriya:Küləklər]] 7a6vxry8oil315zedvso8auktit7op7 0 336185 7865431 7672895 2024-11-27T06:46:02Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865431 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{Şəxs |adı = Dünyamin Yunusov |orijinal adı = Dünyamin Yunusov Nurqələm oğlu |doğum tarixi = 10.01.1951 |doğum yeri = [[Böyük Dəhnə]], [[Şəki rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat yeri = |vəfat tarixi = 28.03.2017 |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |atası = |anası = |həyat yoldaşı = |uşağı = |təhsili = [[Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutu]] |fəaliyyəti = [[filoloq]] |mükafatları = }} '''Dünyamin Yunusov''' (tam adı: ''Dünyamin Yunusov Nurqələm oğlu'') — filologiya elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Dünyamin Nurqələm oğlu Yunusov 1951-ci il yanvarın 10-da [[Şəki rayonu]]nun [[Böyük Dəhnə]] kəndində anadan olmuşdur. Evlidir, iki övladı və üç nəvəsi vardır. 28 Mart, 2017-ci il tarixdə vəfat etmişdir. == Təhsili == 1957–1967-ci illərdə həmin kənddə orta məktəbi əla qiymətlərlə başa vurmuş və 1968–1973-cü illərdə Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunda təhsil almışdır. == Karyerası == Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunu 1973-cü ildə fərqlənmə diplomu ilə bitirərək Elmi Şuranın qərarı ilə İngilis dilinin qrammatikası kafedrasında müəllim saxlanılmışdır. 1973-cü ilin noyabrından 1974-cü ilin noyabr ayınadək ordu sıralarında xidmət etmiş və 1975-ci ilin yanvar ayından İngilis dililnin qrammatikası kafedrasında müəllimlik fəalliyyətini davam etdirməyə başlamışdır. 1985-ci ildə Tbilisi şəhərində "Müasir ingilis dilində "that" bağlayıcılı və onsuz tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrin intonasiya variativliyi" adlı namizədlik dissertasiyası işini müvəffəqiyyətlə müdafiə etmiş və qısa müddətdə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi adını almışdır. D. N. Yunusov 1988-ci ildə dosent vəzifəsinə seçilmişdir. 2007-ci ildə "Müxtəlifsistemli dillərdə mürəkkəb sintaktik vahidlərin variativliyi" adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş və elə həmin ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında AAK-nın qərarı ilə ona filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi verilmişdir. 2008-ci ilin aprel ayından işlədiyi İngilis dilinin qrammatikası kafedrasının professorudur. ABŞ-da, Böyük Britaniyada, Almaniyada, İtaliyada, Fransada, Belçikada, Qazaxıstanda, Ukraynada, Gürcüstanda və s. ölkələrdə sumpozium, konfrans və konqreslərdə iştirak etmiş və təcrübə mübadiləsi keçmişdir. O, on yeddi kitabın və üç yüzə yaxın elmi məqalənin müəllifidir. Kitabları eyni zamanda Türkiyə Respublikasında və İran İslam Respublikasında da nəşr olunmuş və hal-hazırda həmin ölkələrin bəzi ali məktəblərində tədris olunur. Onun məqalələri ABŞ-da, Rusiya Federasiyasında, Ukraynada, Qazaxıstanda, Belarusda, Gürcüstanda və s. ölkələrdə çapdan çıxmışdır. Dünyamin Yunusov Azərbaycan Dillər Universitetində Elmi işlər üzrə prorektor kimi məsul bir vəzifənin də öhdəsindən layiqincə gəlir. Müxtəlif vaxtlarda o, ADU-da dekan müavini, kafedra müdiri, TEC-in sədri, "Təhsil və elm" komissiyası sədrinin müavini və s. vəzifələrdə çalışmışdır. Dünyamin Nurqələm oğlu Yunusov 2011-ci ildən Azərbaycan Respublikasının "Qabaqcıl Təhsil İşçisidir" və elə həmin ildən Gürcüstan Respublikası Təhsil Elmləri Akademiyasının akademikidir. 2015-ci ilin Noyabr ayının 25-dən Azərbaycan Dillər Universitetinin rektor vəzifəsini icra edir. Dünyamin Yunusov ilk dəfə Azərbaycanda "İngilis və Azərbaycan dillərinin müqayisəli tipologiyası / Comparative typology of the English and Azerbaijani languages" adlı dərslik nəşr etdirmiş və bu dərslikdən Respublikamızın demək olar ki, bütün universitetlərinin filologiya fakültələrinin tələbələri istifadə edirlər. ''''''İstinadlar'''''' * http://iqtisad.org/gundem/112-elchn-nezrov-fovqelbesher-shexsyyet-heyder-elyev-.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160823092233/http://iqtisad.org/gundem/112-elchn-nezrov-fovqelbesher-shexsyyet-heyder-elyev-.html |date=2016-08-23 }} * http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2011/01/12.htm * http://azertag.az/xeber/Azerbaycanin_en_yeni_tarixinin_muhum_bir_merhelesi_ulu_onder_Heyder_Aliyevin_adi_ile_baglidir-1018731 * http://azertag.az/xeber/Multikulturalizm_ideyalarinin_tebligi_isinde_Azerbaycan_dunya_miqyasinda_onemli_rol_oynayir-1009817 * http://sherg.az/site/id-7896/%E2%80%9C%C4%B0ndi_h%C9%99r_bir_universitet_%C3%B6z%C3%BCn%C3%BC_maliyy%C9%99l%C9%99%C5%9Fdirm%C9%99_sistemin%C9%99_ke%C3%A7ib%E2%80%9D#.WFJxHbJ96M8 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150305061630/http://www.sherg.az/site/id-7896/%E2%80%9C%C4%B0ndi_h%C9%99r_bir_universitet_%C3%B6z%C3%BCn%C3%BC_maliyy%C9%99l%C9%99%C5%9Fdirm%C9%99_sistemin%C9%99_ke%C3%A7ib%E2%80%9D#.WFJxHbJ96M8 |date=2015-03-05 }} * http://vediinfo.az/manset/18490-adu-da-koqnitiv-ve-tetbiqi-dilchiliyin-aktual-problemleri-adli-beynelxalq-konfrans-oz-ishine-bashladi.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/17815-amerikali-senatorlar-adu-daalbomyamerikali-senatorlar-adu-da.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/17853-adu-da-mahatma-qandinin-dogum-gunune-hesr-olunan-tedbir-kechirildi.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/17395-avstriya-respublikasinin-federal-avropa-nteqrasiya-ve-xarici-ishler-nazirinin-muavini-mixael-linhartin-rehberlik-etdiyi-numayende-heyeti-adu-da-oldu.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/17611-absh-in-azerbaycandaki-sefiri-adu-da-oldu.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/14409-pakistanin-azerbaycandaki-sefiri-adu-da-oldu.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160521141848/http://vediinfo.az/manset/14409-pakistanin-azerbaycandaki-sefiri-adu-da-oldu.html |date=2016-05-21 }} * http://vediinfo.az/manset/12710-polshanin-azerbaycandaki-sefiri-adu-da-oldu.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/20861-pompeyin-qafqaza-yurushu-adu-da-eserin-italyan-diline-tercume-olunmush-variantinin-teqdimat-merasimi-kechirilib.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/20765-adu-da-milli-menevi-deyerler-ve-muasirlik-movzusunda-seminar-kechirilib.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/20247-boyuk-britaniyanin-azerbaycandaki-sefiri-adu-da-olub.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * http://vediinfo.az/manset/19605-adu-da-slam-ve-multikulturalizm-movzusunda-elmi-praktik-konfrans-kechirilib.html{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} == Mükafatları == * 1981-ci ildə işlərindəki müvəffəqiyyətinə, elmi və ictimai həyatdakı fəal iştirakına görə "Sosializm yarışının qalibi" olmuş və "döş nişanı" ilə təltif edilmişdir. * Dünyamin Yunusov 2012-ci ildən Qızıl Qələm mükafatı laureatıdır və Avropa Nəşr Mətbuat Evinin təsis etdiyi "Ən yaxşı tədqiqatçı alim" qızıl medalına layiq görülmüşdür. == Mənbə == * [http://www.adu.edu.az/index.php?option=com_content&view=article&id=156:duenyamin-nurq-l-m-oglu-yunusov&catid=119&Itemid=581&lang=az Dünyamin Yunusov] {{şəxs-qaralama}} [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Şəkidə doğulanlar]] nqh1rqrwl36jnauz46krjm9mc87hkn2 0 339254 7865390 7784132 2024-11-27T06:29:25Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865390 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |adı = Rüstəm Məmmədov |orijinal adı = |tam adı = Rüstəm Aydın oğlu Məmmədov |ləqəbi = |boyu = |çəkisi = |əsas ayağı = |mövqeyi = |indiki klubu = |nömrəsi = |gənclər klubları = {{futbol karyerası |0000|| }} |klublar = {{futbol karyerası |0000||0 (0) |0000||0 (0) |0000||0 (0) |0000||0 (0) }} |milli yığma = {{futbol karyerası |0000||0 (0) }} |klub haqqında məlumatların yenilənməsi = |yığma haqqında məlumatların yenilənməsi = |vikianbar = }} '''Rüstəm Aydın oğlu Məmmədov''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan futbolçusu, [[Yarımmüdafiəçi (futbol)|yarımmüdafiəçi]]. Futbol üzrə Azərbaycan çempionatında çıxış edən [[Simurq Zaqatala PİK|Simurq Zaqatala]] klubunun heyətində oynayır<ref>[http://www.affa.az/index.php?r=79&id=643&lang=az "İnter" (Bakı) 2:0 "Simurq" (Zaqatala) 20.10.2007] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160828190525/http://www.affa.az/index.php?r=79&id=643&lang=az |date=2016-08-28 }}{{ref-az}}</ref>. == Həyatı == Rüstəm Məmmədov 14 avqust 1984-cü ildə [[Azərbaycan]]ın [[Zaqatala|Zaqatala şəhərində]] anadan olub. [[Futbol]] oynamağa 10 yaşında [[Zaqatala]]nın Futbol Məktəbində başlayıb. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} {{futbolçu-qaralama}} [[Kateqoriya:Azərbaycan futbolçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi futbolçuları]] 01o0tj1u5r7d75wtxvdz58v066pwh75 0 343470 7865198 7628197 2024-11-26T23:17:39Z Gadir 136647 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865198 wikitext text/x-wiki {{Kino sənətçisi |adı = Elşən Orucov |orijinal adı = Elşən Eldar oğlu Orucov |digər adları = |şəkil = Elşən Orucov 4.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |fəaliyyəti = |ilk adı = |ləqəbi = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |boyu = |çəkisi = |həyat yoldaşı = |uşağı = |partnyoru = |atası = Eldar Orucov |anası = Firayə Orucova |fəaliyyət illəri= |tanınır = |təhsili = |üzvlüyü = |teatr = |mükafatları = |imdb_id = |imzası = |imzanın eni = |imzanın izahı = |saytı = https://elshanorujov.az/ |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Elşən Eldar oğlu Orucov''' ({{DVTY}}) — [[azərbaycanlı]] aktyor, [[Bozbash Pictures]] layihəsində canlandırdığı Fəlakət obrazı ilə tanınır. Aktyorun "[[Fəlidən doğru xəbər (veriliş)|Fəlidən Doğru Xəbər]]" adlanan verilişi günümüzə qədər [[Xəzər TV]] kanalında yayımlanır. == Həyatı == Əslən [[Füzuli rayonu]]ndan olan Elşən Orucov 1985-ci il yanvarın 14-də Bakı şəhərində dünyaya gəlib<ref>{{Cite web |title=Elşən Orucovu belə təbrik etdilər. '''topnews.az''' saytı |url=http://topnews.az/news/425817/Elshan-Orucovu-bela-tabrik-etdilar.html |access-date=2014-01-15 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304192142/http://topnews.az/news/425817/Elshan-Orucovu-bela-tabrik-etdilar.html |url-status=dead }}</ref>. [[ADMİU]]-nun Teatr və kino aktyorluğu fakültəsini bitirib. 2005-ci ildən [[Azad Azərbaycan TV]]-nin əməkdaşıdır<ref name="oxu.az">{{Cite web |title="Fəlakət"in doğum günüdür. '''oxu.az''' saytı |url=http://www.oxu.az/showbiz/11458 |access-date=2014-01-15 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305011355/http://www.oxu.az/showbiz/11458 |url-status=live }}</ref>. "[[Bozbash Pictures]]"də yaratdığı [[Fəlakət (obraz)|Fəlakət obrazının]] "Əla, əla", "Onu maa neçiyə verərsən?" ifadələri hər kəsin dilindədir. O, bu obrazın öhdəsindən çox məharətlə gəlməyi bacarıb və onu çoxmilyonlu xalqa sevdirə bilib<ref name="oxu.az" />. 2018-ci ildə öz yaratdığı obrazını, milyonlara sevdirən aktyor Elşən Orucovun təqdimatında "Fəlakət" Bədii Filmi tamaşaçılara təqdim olundu. 2018-ci ildə "Tayson" filminə dəvət aldı və həmin filmdə ciddi obrazı canlandırdı. 2019-cu ildə "[[Fəlidən doğru xəbər (veriliş)]]" adlanan verilişi ilə [[YouTube]]-da fəaliyyətə başladı, sonradan "[[Fəlidən doğru xəbər (veriliş)]]"in növbəti yayımları 2020-ci ildə [[Xəzər TV]] kanalında yayımlanmağa başladı. == TV layihələri == # [[Bozbash Pictures]] (2011–2019) # [[Ay brilliant (film, 2015)]] # [[Axırıncı yol (film, 2016)]] # [[Stalinin başı (film, 2017)]] # [[Palata 106 (film, 2016)]] # [[Bir xalanın sirri (film, 2018)]] # '''"Fəlakət"''' (film, 2018) # '''"Tayson"''' (film, 2018) # [[Bombaltı (film, 2019)]] # "[[Fəlidən doğru xəbər (veriliş)|Fəlidən Doğru Xəbər]]" (2019—h.h.) == İnternet fenomenə dönüşməsi == Elşən Orucov ATV telekanalında gedən [[Bozbash Pictures]] verlişində 2011-ci ildən etibarən Daşqınov Fəlakət Sunami oğlu rolunda çıxış etməyə başlayıb. Daha sonra həmin verlişdə Şəmi ([[İlkin Həsəni]]) və Şöşü ([[Ramil Babayev]]) obrazlarından daha çox populyarlıq qazamağa başlayıb. Beləliklə, tez bir zamanda həm internet üzərindən həm də televiziyada fenomenə çevrilib. == Fəlakət obrazı == Fəlakət obrazının yaranması çox təsadüfi olub. Fəlakət obrazında ifadə edilən sözlərin hamısı Elşən Orucova məxsusdur. Bundan əvvəl, Elşən Orucov layihəyə yeni başlayanda 2011-ci ildə türk obrazını canlandırırdı. İki il bu şəkildə davam edib. Ondan sonra mədəni insan obrazını canlandırıb. Sonra müəyyən səbəblərdən, obraz dəyişdirilib. Fəlakət iki il adsız olub. Bu ad [[İlkin Həsənli]] tərəfindən verilib. 2013-cü ildə çəkilişlərin birində İlkin Şəmi obrazını yaradarkən təsadüfən Elşən Orucova Fəlakət dedi və o gündən etibarən obraz Fəlakət adlandı. Lakin ondan öncə Fəlakətə "Əla, Əla" deyirdilər.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://oxu.az/showbiz/28177 |access-date=2018-02-10 |archive-date=2021-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210725032346/https://oxu.az/showbiz/28177 |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://elshanorujov.az/ Elşən Orucovun rəsmi saytı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210206182350/https://elshanorujov.az/ |date=2021-02-06 }} * [[Fayl:Instagram logo 2016.svg|15x15px]] [https://www.instagram.com/elishco/ Elşən Orucovun rəsmi İnstagram hesabı] * [[Fayl:Facebook f logo (2019).svg|15x15px]] [https://www.facebook.com/elshan.orucov Elşən Orucovun rəsmi Facebook hesabı] * [[Fayl:YouTube social red circle (2017).svg|15x15px]] [https://youtube.com/user/mrEmiLAE Elşən Orucovun rəsmi Youtube kanalı] [[Kateqoriya:Azərbaycan aktyorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı aktyorlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan komediyaçıları]] qdxt8uyguzsz39afkyle1xjk6n8ftsw 0 344840 7865546 7481148 2024-11-27T07:57:34Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ tarixçiləri]] əlavə olundu 7865546 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Andrey Petroviç Kovalevski''' (1 fevral, 1895–29 noyabr, 1969)— Sovet şərqşünası, tarixçi, etnoqraf, [[Elmlər doktoru|tarix elmləri doktoru]] və [[professor]]yj. == Həyatı == Andrey Petroviç Kovalevski 1 fevral 1895-ci ildə Rusiya imperiyasının Xarkov quberniyasında anadan olmuşdu. Andrey Kovalevski 29 noyabr 1969-cu ildə [[Xarkov]]da vəfat edib. == Əsərləri == * Абу-л-Хасан 'Алi ал-Мас’удi як учений // Ученi записки [Харкiвського унiверситету]. Т. 78: Труди iст. фак. 1957. Т. 5. * Амiн Рейхан. Революцiя. Харкiв, 1932 (пер. и вст. ст.). Антологiя лiтератур Сходу. Харкiв, 1961 (сос., вст. ст., прим.). * Арабськi джерела до iсторii народiв СРСР i слов’янства // Наукова хронiка Харкiвського Державного унiверситету: Збiрник анотацiй. 1946. № 1. * Вивчення культури новiтнього Египту в Радянському Союзi: 1. Освiта, лiтература, театр, kiно, музика // Труди iст. фак-ту Харк. держ. ун-ту. 1957. Т. 6. С. 359–396. * Ковалевский А. П. Аль-Масуди о славянских языческих храмах. Вопросы историографии и источниковедения славяно-германских отношений. М., 1973. С. 80–86. * Ковалевский А. П. Амин Рейхан. Революция (пер. с араб.). Харьков, 1932 (на укр. яз.). * Ковалевский А. П. Книга Ахмеда ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 921–922 гг. / Статьи, переводы и комментарии. Харьков, 1956. * Ковалевский А. П. О степени достоверности Ибн-Фадлана // Исторические записки. 1950. Т. 35. С. 265–293. * Ковалевский А. П. Политика народного образования в современном Египте (в низшей и средней школе) // Записки Ин-та востоковедения АН СССР. М.; Л., 1936. Т. 5. С. 137–182. * Ковалевский А. П. Посольство багдадского халифа к царю волжских булгар в 921–922 г // Исторические записки. 1951. Т. 37. С. 214. * Ковалевский А. П. Славяне и их соседи в первой половине X в. по данным Аль-Массуди // Вопросы историографии и источниковедения славяно-германских отношений. М., 1973, с. 62–79. * Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана // Ученые записки научно-исследовательского института языка, литературы и истории при Совете Министров Чувашской АССР. Вып. IX. — Чебоксары, 1954. 46 с. * Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Чебоксары, 1965. * Нарис життя i науковоi дiяльностi академiка А. Ю. Кримського: (З рукописноi спадщини) // Краiни Сходу: Iсторiя та сучаснiсть. Збiрник ст. Киiв, 1974. * Новооткрытый текст Ибн-Фадлана // ВДИ. 1938. № 1. С. 57–71. * Описание восточных рукописей Центральной научной библиотеки Харьковского государственного университета // БВ. 1934. Вып. 7. С. 93–115. * Описание путешествия Павла Алеппского как источник по истории Украины в эпоху ее воссоединения с Россией // Збiрник наукових робiт, присвячений 300-риччю возз’еднання Украiни з Росiею. Харкiв, 1954. С. 257–291. * Путешествие Ибн-Фадлана на Волгу. — М.; Л., 1939 (пер. и комм.). * Работа над источниками по истории Восточной Европы и Кавказа Академии наук СССР // ИМ. 1931. Кн. 1. С. 197–198. * Розписи мусульманського кладовища // СС. 1928. № 6. С. 195–211. * Старi украiно-турецкi засоби водного транспорту // II Украiнський сходознавчий з’iзд: Тези доповiдей. Харкiв, 1929. == Ədəbiyyat == * Арапов Д. Ю. Исследователи "Записки" Ибн Фадлана в России (К 60-летию издания "Путешествия Ибн Фадлана на Волгу") // Славяноведение, № 3, 1999. С. 8–12. * Побеленский Я. А. Андрей Петрович Ковалевский: (К 70-летию со дня рождения) // НАА. 1965. № 1. С. 246–248. * Андрей Петрович Ковалевский: Биобиблиография. Харьков, 1966. Андрей Петрович Ковалiвский: (Некролог) // УИЖ. 1970. № 2. С. 158. * Памяти Андрея Петровича Ковалевского // НАА. 1970. № 3. С. 244–246. * Митряев А. И., Голубкин Ю. А., Лиман С. И. Медиевистика в Харьковском университете // Вестник Харьковского университета. 1991. № 357, вып. 24. * Козлитин В. Д., Кунденко С. П., Пахомов В. Ф., Страшнюк С. Ю. Чувпило А. А. Изучение новой и новейшей истории зарубежных стран в Харьковском университете (1805–1990) // Вестник Харьковского университета. 1991. № 357, вып. 24. * Авербух С. И. Андрей Петрович Ковалевский — исследователь путешествия Ибн Фадлана на Волгу // СНВ. 1994. Вып. 28. С. 161–172. * Митряев А. И. Андрей Петрович Ковалiвський //На честь заслуженного дiяча науки Украiни Андрiя Петровича *Ковалiвського. Тези мiжнародноi науковоi конференцii, присвяченоi 100-piччю вiд дня народжения. Харкiв, 1995. * Долинина А. А. Невольник долга. СПб., 1994. 5. == Xarici keçidlər == {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:SSRİ tarixçiləri]] [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] qvbv3ynrc2r89huepv726yvfj9oorlr 7865547 7865546 2024-11-27T07:57:51Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] əlavə olundu 7865547 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Andrey Petroviç Kovalevski''' (1 fevral, 1895–29 noyabr, 1969)— Sovet şərqşünası, tarixçi, etnoqraf, [[Elmlər doktoru|tarix elmləri doktoru]] və [[professor]]yj. == Həyatı == Andrey Petroviç Kovalevski 1 fevral 1895-ci ildə Rusiya imperiyasının Xarkov quberniyasında anadan olmuşdu. Andrey Kovalevski 29 noyabr 1969-cu ildə [[Xarkov]]da vəfat edib. == Əsərləri == * Абу-л-Хасан 'Алi ал-Мас’удi як учений // Ученi записки [Харкiвського унiверситету]. Т. 78: Труди iст. фак. 1957. Т. 5. * Амiн Рейхан. Революцiя. Харкiв, 1932 (пер. и вст. ст.). Антологiя лiтератур Сходу. Харкiв, 1961 (сос., вст. ст., прим.). * Арабськi джерела до iсторii народiв СРСР i слов’янства // Наукова хронiка Харкiвського Державного унiверситету: Збiрник анотацiй. 1946. № 1. * Вивчення культури новiтнього Египту в Радянському Союзi: 1. Освiта, лiтература, театр, kiно, музика // Труди iст. фак-ту Харк. держ. ун-ту. 1957. Т. 6. С. 359–396. * Ковалевский А. П. Аль-Масуди о славянских языческих храмах. Вопросы историографии и источниковедения славяно-германских отношений. М., 1973. С. 80–86. * Ковалевский А. П. Амин Рейхан. Революция (пер. с араб.). Харьков, 1932 (на укр. яз.). * Ковалевский А. П. Книга Ахмеда ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 921–922 гг. / Статьи, переводы и комментарии. Харьков, 1956. * Ковалевский А. П. О степени достоверности Ибн-Фадлана // Исторические записки. 1950. Т. 35. С. 265–293. * Ковалевский А. П. Политика народного образования в современном Египте (в низшей и средней школе) // Записки Ин-та востоковедения АН СССР. М.; Л., 1936. Т. 5. С. 137–182. * Ковалевский А. П. Посольство багдадского халифа к царю волжских булгар в 921–922 г // Исторические записки. 1951. Т. 37. С. 214. * Ковалевский А. П. Славяне и их соседи в первой половине X в. по данным Аль-Массуди // Вопросы историографии и источниковедения славяно-германских отношений. М., 1973, с. 62–79. * Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана // Ученые записки научно-исследовательского института языка, литературы и истории при Совете Министров Чувашской АССР. Вып. IX. — Чебоксары, 1954. 46 с. * Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Чебоксары, 1965. * Нарис життя i науковоi дiяльностi академiка А. Ю. Кримського: (З рукописноi спадщини) // Краiни Сходу: Iсторiя та сучаснiсть. Збiрник ст. Киiв, 1974. * Новооткрытый текст Ибн-Фадлана // ВДИ. 1938. № 1. С. 57–71. * Описание восточных рукописей Центральной научной библиотеки Харьковского государственного университета // БВ. 1934. Вып. 7. С. 93–115. * Описание путешествия Павла Алеппского как источник по истории Украины в эпоху ее воссоединения с Россией // Збiрник наукових робiт, присвячений 300-риччю возз’еднання Украiни з Росiею. Харкiв, 1954. С. 257–291. * Путешествие Ибн-Фадлана на Волгу. — М.; Л., 1939 (пер. и комм.). * Работа над источниками по истории Восточной Европы и Кавказа Академии наук СССР // ИМ. 1931. Кн. 1. С. 197–198. * Розписи мусульманського кладовища // СС. 1928. № 6. С. 195–211. * Старi украiно-турецкi засоби водного транспорту // II Украiнський сходознавчий з’iзд: Тези доповiдей. Харкiв, 1929. == Ədəbiyyat == * Арапов Д. Ю. Исследователи "Записки" Ибн Фадлана в России (К 60-летию издания "Путешествия Ибн Фадлана на Волгу") // Славяноведение, № 3, 1999. С. 8–12. * Побеленский Я. А. Андрей Петрович Ковалевский: (К 70-летию со дня рождения) // НАА. 1965. № 1. С. 246–248. * Андрей Петрович Ковалевский: Биобиблиография. Харьков, 1966. Андрей Петрович Ковалiвский: (Некролог) // УИЖ. 1970. № 2. С. 158. * Памяти Андрея Петровича Ковалевского // НАА. 1970. № 3. С. 244–246. * Митряев А. И., Голубкин Ю. А., Лиман С. И. Медиевистика в Харьковском университете // Вестник Харьковского университета. 1991. № 357, вып. 24. * Козлитин В. Д., Кунденко С. П., Пахомов В. Ф., Страшнюк С. Ю. Чувпило А. А. Изучение новой и новейшей истории зарубежных стран в Харьковском университете (1805–1990) // Вестник Харьковского университета. 1991. № 357, вып. 24. * Авербух С. И. Андрей Петрович Ковалевский — исследователь путешествия Ибн Фадлана на Волгу // СНВ. 1994. Вып. 28. С. 161–172. * Митряев А. И. Андрей Петрович Ковалiвський //На честь заслуженного дiяча науки Украiни Андрiя Петровича *Ковалiвського. Тези мiжнародноi науковоi конференцii, присвяченоi 100-piччю вiд дня народжения. Харкiв, 1995. * Долинина А. А. Невольник долга. СПб., 1994. 5. == Xarici keçidlər == {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:SSRİ tarixçiləri]] [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] pzxc02avcz5344juja769dppm3pnix2 7865548 7865547 2024-11-27T07:58:05Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ şərqşünasları]] əlavə olundu 7865548 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Andrey Petroviç Kovalevski''' (1 fevral, 1895–29 noyabr, 1969)— Sovet şərqşünası, tarixçi, etnoqraf, [[Elmlər doktoru|tarix elmləri doktoru]] və [[professor]]yj. == Həyatı == Andrey Petroviç Kovalevski 1 fevral 1895-ci ildə Rusiya imperiyasının Xarkov quberniyasında anadan olmuşdu. Andrey Kovalevski 29 noyabr 1969-cu ildə [[Xarkov]]da vəfat edib. == Əsərləri == * Абу-л-Хасан 'Алi ал-Мас’удi як учений // Ученi записки [Харкiвського унiверситету]. Т. 78: Труди iст. фак. 1957. Т. 5. * Амiн Рейхан. Революцiя. Харкiв, 1932 (пер. и вст. ст.). Антологiя лiтератур Сходу. Харкiв, 1961 (сос., вст. ст., прим.). * Арабськi джерела до iсторii народiв СРСР i слов’янства // Наукова хронiка Харкiвського Державного унiверситету: Збiрник анотацiй. 1946. № 1. * Вивчення культури новiтнього Египту в Радянському Союзi: 1. Освiта, лiтература, театр, kiно, музика // Труди iст. фак-ту Харк. держ. ун-ту. 1957. Т. 6. С. 359–396. * Ковалевский А. П. Аль-Масуди о славянских языческих храмах. Вопросы историографии и источниковедения славяно-германских отношений. М., 1973. С. 80–86. * Ковалевский А. П. Амин Рейхан. Революция (пер. с араб.). Харьков, 1932 (на укр. яз.). * Ковалевский А. П. Книга Ахмеда ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 921–922 гг. / Статьи, переводы и комментарии. Харьков, 1956. * Ковалевский А. П. О степени достоверности Ибн-Фадлана // Исторические записки. 1950. Т. 35. С. 265–293. * Ковалевский А. П. Политика народного образования в современном Египте (в низшей и средней школе) // Записки Ин-та востоковедения АН СССР. М.; Л., 1936. Т. 5. С. 137–182. * Ковалевский А. П. Посольство багдадского халифа к царю волжских булгар в 921–922 г // Исторические записки. 1951. Т. 37. С. 214. * Ковалевский А. П. Славяне и их соседи в первой половине X в. по данным Аль-Массуди // Вопросы историографии и источниковедения славяно-германских отношений. М., 1973, с. 62–79. * Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана // Ученые записки научно-исследовательского института языка, литературы и истории при Совете Министров Чувашской АССР. Вып. IX. — Чебоксары, 1954. 46 с. * Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана. Чебоксары, 1965. * Нарис життя i науковоi дiяльностi академiка А. Ю. Кримського: (З рукописноi спадщини) // Краiни Сходу: Iсторiя та сучаснiсть. Збiрник ст. Киiв, 1974. * Новооткрытый текст Ибн-Фадлана // ВДИ. 1938. № 1. С. 57–71. * Описание восточных рукописей Центральной научной библиотеки Харьковского государственного университета // БВ. 1934. Вып. 7. С. 93–115. * Описание путешествия Павла Алеппского как источник по истории Украины в эпоху ее воссоединения с Россией // Збiрник наукових робiт, присвячений 300-риччю возз’еднання Украiни з Росiею. Харкiв, 1954. С. 257–291. * Путешествие Ибн-Фадлана на Волгу. — М.; Л., 1939 (пер. и комм.). * Работа над источниками по истории Восточной Европы и Кавказа Академии наук СССР // ИМ. 1931. Кн. 1. С. 197–198. * Розписи мусульманського кладовища // СС. 1928. № 6. С. 195–211. * Старi украiно-турецкi засоби водного транспорту // II Украiнський сходознавчий з’iзд: Тези доповiдей. Харкiв, 1929. == Ədəbiyyat == * Арапов Д. Ю. Исследователи "Записки" Ибн Фадлана в России (К 60-летию издания "Путешествия Ибн Фадлана на Волгу") // Славяноведение, № 3, 1999. С. 8–12. * Побеленский Я. А. Андрей Петрович Ковалевский: (К 70-летию со дня рождения) // НАА. 1965. № 1. С. 246–248. * Андрей Петрович Ковалевский: Биобиблиография. Харьков, 1966. Андрей Петрович Ковалiвский: (Некролог) // УИЖ. 1970. № 2. С. 158. * Памяти Андрея Петровича Ковалевского // НАА. 1970. № 3. С. 244–246. * Митряев А. И., Голубкин Ю. А., Лиман С. И. Медиевистика в Харьковском университете // Вестник Харьковского университета. 1991. № 357, вып. 24. * Козлитин В. Д., Кунденко С. П., Пахомов В. Ф., Страшнюк С. Ю. Чувпило А. А. Изучение новой и новейшей истории зарубежных стран в Харьковском университете (1805–1990) // Вестник Харьковского университета. 1991. № 357, вып. 24. * Авербух С. И. Андрей Петрович Ковалевский — исследователь путешествия Ибн Фадлана на Волгу // СНВ. 1994. Вып. 28. С. 161–172. * Митряев А. И. Андрей Петрович Ковалiвський //На честь заслуженного дiяча науки Украiни Андрiя Петровича *Ковалiвського. Тези мiжнародноi науковоi конференцii, присвяченоi 100-piччю вiд дня народжения. Харкiв, 1995. * Долинина А. А. Невольник долга. СПб., 1994. 5. == Xarici keçidlər == {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:SSRİ tarixçiləri]] [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] [[Kateqoriya:SSRİ şərqşünasları]] tw13sqxttgtz995t1isy2kg5zqu4o8g 0 345111 7865617 6733177 2024-11-27T09:15:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:İran ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865617 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{Şəxs}} '''Dövlətşah ibn Əlaəddövlə Bəxtişah Səmərqəndi''' ({{DVTY}}) — təzkirəçi, ədəbiyyatşünas, şair, "Təşkirətüş-şüəra" əsərinin müəllifi == Həyatı == Dövlətşah Səmərqəndi 1431, 1436, yaxud 1438-ci ildə Səmərqənddə doğulmuşdur. Onun atası Əmir Teymurun oğlu Şahruxun mümüm əmirlərindən olmuşdur. O, türk və bütövlükdə Şərq ədəbiyyatının qüdrətli mütəfəkkirlərindən biridir. Görkəmli alim və şair 1491-ci ildə (bəzi mənbələrdə 1495, yaxud 1507) vəfat etmişdir. == Yaradıcılığı == Dövlətşah Səmərqəndi Şərq və türk ədəbiyyatı tarixində "Təzkirətüş-şüəra" adlı məşhur təzkirəsi ilə tanınmaqdadır. Bu təzkirə ilk dəfə 1887-ci ildə anaonim redaktor tərəfindən Bombeydə yayınlanmışdır. Əsər Azərbaycanda Əlyazmalar İnstitutu tərəfindən 1987-ci ildə nəşrə hazırlansa da, yalnız 2022-ci ildə yayınlanmışdır. == Haqqında == Bəzi mənbələrdə fars-tacik alimi kimi anılan Dövlətşah ibn Əlaəddövlə Bəxtişah Səmərqəndinin şəxsiyyəti və təzkirəsi haqqında türk alimi professor [[Əhməd Atəş]] yazır: {{Sitatın əvvəli}} "O, hicri qəməri 830-840 (1427-1436)-cı illər arasında anadan olmuş bir türk bəyzadəsi idi. Uzun müddət Teymurlu şahzadələrin xidmətində və saraylarında qaldıqdan sonra, [[Əlişir Nəvai]]yə görə, öz istəyi ilə bunlardan ayrılmış və [[Xorasan]]dakı malikanəsinə çəkilərək guşənişin bir həyat keçirmişdir. 50 yaşının içində ikən İran ədəbiyyatının bütün dövrlərini əhatə edən "[[Təzkirətüş-şüəra]]"sını yazmağa başlamış və onu hicri qəməri 892 (1487)-ci ildə tamamlamışdır. O, bu əsəri dövrünün hakimi Sultan Hüseyn Bayqaraya və Əlişir Nəvaiyə ithaf etmişdir. Ölümü h.q. 896 (1490-91)-ci ildən az sonra h.q. 900 (1494-95)-ci ildədir".{{Sitatın sonu}} [[Nihad Sami Banarlı]] isə Dövlətşah təzkirəsini belə qiymətləndirirdi: {{Sitatın əvvəli}} "Övfinin təzkirəsi bir talesizlik üzündən ancaq 1594-cü ildən bu yana meydana çıxdığı üçün XV əsrdən bəri İran və türk təzkirələrinin başlıca örnəyi Dövlətşah təzkirəsi olmuşdur". {{Sitatın sonu}} Dövlətşahın təzkirəsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün həm də ilk dəfə olaraq [[İzzəddin Həsənoğlu]] haqqında məlumat verməsi baxımından mühümdür. Dövlətşah Səmərqəndi onun əsfərainli olması, farsca və türkcə şerlər yazması, əsərlərinin Azərbaycanda və Rumda məşhur olması haqqında da danışmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:İran ədəbiyyatşünasları]] fumggconhe9sx7lgbicsx3bggdkdyte 0 345621 7865512 7731534 2024-11-27T07:48:03Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Danimarka astronomları]] əlavə olundu 7865512 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Tixo Brahe |orijinal adı = Tygo Ottesen Brahe |şəkil = Tycho Brahe.JPG |şəklin ölçüsü = 200px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 14.12.1546 |doğum yeri = [[Knudstrup qəsri]], [[Skone]], [[Danimarka]] |vəfat tarixi = 24.10.1601 |vəfat yeri = Praqa, Müqəddəs Roma imperiyası |vəfat səbəbi = Böyrək çatışmamazlığı |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = Danimarkalı |milliyyəti = Danimarkalı |həyat yoldaşı = Kirstian Barbara Jorgensdatter |uşağı = 8 |atası = [[Otte Brahe]] |anası = [[Biate Bille]] |dini = |ixtisası = |təhsili = Özəl |fəaliyyəti = Astronom, Kimyagər, Münəccim |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = Tycho Brahe Signature.svg |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} [[Fayl:Brahe kepler.jpg|thumbnail|[[Praqa]]da [[İohan Kepler]] və Tixo Brahenin heykəli]] [[Fayl:Tycho Brahenin kainat nəzəriyyəsi.png|thumb|Tycho Brahenin kainat nəzəriyyəsi]] [[Fayl:The-cross-staff-14-th-century.png|thumb|Cross staff]] '''Tyge Ottesen Brahe''' ({{DVTY}}) — Danimarkalı kimyagər, astronom və münəccim. Zadəgan ailəsində dünyaya gələn Tixonun atasının qalası var idi və çox nüfuzlu biri idi. Dünyaya gəlməsindən əvvəl atası onu əmisi Jorgenə verəcəyini demişdi amma, dünyaya gələndən sonra tası bu fikrindən daşınır. Danimarka donanmasında zabit olan əmisi Tixonu qaçırdır. == Universitet illəri və astronomiya ilə ilk tanışlıq == Tixonun həyatı 21 avqust 1560-cı ildə dəyişdir. O [[Kopenhagen Universiteti|Kopenhagen]] universitetində olarkən günəş tutulmasının şahidi olur və bu onda böyük maraq oyadır. Əmisi onu Danimarkada önəmli siyasi xadim etmək fikridə olduğu üçün 1562-ci il fevralda onu Leypsiq (''[[Leypsiq|Leipzig]]''. Germany) Universitetində hüquq oxumağa göndərdi. Səhərlər hüquq oxuyan Tixo gecələri astronomiya ilə məşğul olur, müşahidələr aparırdı. Leypsiq Universitetində Tixo ilk müşahidələrinin qeydlərini aparmağa başladı. 1563-cü ildə ən parlaq planetlərdən olan Yupiter və Saturnun qovuşması baş verdi və Tixo bu müşahidəsində [[Kopernikium|Kopernik]] və [[Ptolemey|Ptolomeyin]] cədvəllərində olan xətaları aşkarladı. 16 yaşında olan Tixo düzgün müşahidələri və planetlərin gerçək mövqelərini təxmin etməyi qarşısına məqsəd qoydu. 1564-cü il apreldə Tixo cross staff adlanan yeni alət aldı və alət o qədər böyük idi ki, nəzarətçisi Anders Vedelin görməməsi mümkün deyildi. Amma Tixo artıq astronomiyanı həyatının işi olaraq görürdü və ailəsindən gizlətməyi düşünmürdü. == Əmisindən qalan mirasın problemləri == 1565-ci ilin yazında əmisi Jorgendən qalan mirası almaq üçün Tixo Danimarkaya getməli olur. İsveç ilə başlayan müharibəyə gedən Jorgen, Danimarka donanmasının admiral təyin olundu. Danimarka kralı 2-ci Fredrich atı ilə bərabər [[Slotsholmen]]-ə gedən [[Højbro]] körpüsündən suya düşərkən onu xilas etmək üçün suya atılan Jorgen xəstələnir və 21 iyun 1565-ci ildə sətəlcəmdən dünyasını dəyişdi. Bununla da Tixonun mirası alması üçün lazım olan sənədlər aksik qalır və mirası ala bilmir. Məhkəmə mirası xalası İngerə verir və o öləndə miras Brahe ailəsinin fərdləri arasında bölünəcəkdi. == Burun əhvalatı == Tixo 19 yaşında Almaniyaya qayıdır, hüquq oxumağı dayandırır və [[Rostoch]] Universitestinə gedir. Tixo Brahe tez tez problemlərə qarışan bir insan idi. Universitetdə oxuyan Danimarkalı tələbə ilə aralarında mübahisə başlayır. Tixo yeyib-içən olduğuna görə çox güman o sırada sərxoş olub və deyilənə görə mübahisə hansının daha yaxşı riyaziyyatçı olması üzərinə başlayıb. Mübahisə duelə qədər gedib çıxır. Qılınc ilə döyüşdə Tixo burnun bir hissəsini itirir və alnında da yara izi qalır. Danimarkaya qayıdan Tixo gümüşdən özünə pretez burun düzəldir və ömrünün axırına qədər burnunda metal ilə yaşamağa məcbur olur. == Astronomiya alətləri == Almaniya və İsveçrə turu üçün Danimarkadan ayrılarkən Tixonun 21 yaşı var idi. 1569-cu ildə Auqsburqa gəlir və 14 ay həssaslığı yüksək astronomiya alətləri düzəltməyə başlayır. Atası Otte Brahenin xəstə olduğunu öyrəndikdən sonra Tixo Danimarkaya qayıdır və atası 1571-ci ildə dünyasını dəyişir. 23 yaşlı Tixoya böyük miras qalır. == Müşahidələri == 1609-cu ildə Galileo Galilei ilk dəfə teleskopla göy üzündə müşahidələr apardı. Amma Tixo bunu görə bilmədi. O bütün müşahidələrini astronomiya alətləri ilə çılpaq göz ilə aparırdı. Ölçüləri yay dəqiqəsinə qədər xətasız hesablamaq istəyinə tam nail olmasa da, işlərinin çoxunda buna nail olmuşdur və digər astronomlardan 5 qat daha düzgün idi. Danimarkaya qayıdan sonra o Herridsvaddu monastrında işləməyə başladı. 1572-ci il 11 noyabrda Tixo çox önəmli kəşflərindən birini etdi. Cassiopeia ulduz qrupunun içində Veneradan daha parlaq bir ulduz gördü. Astronomların çoxu bu ulduzu gördü amma Tixo onun haqqında heniş kitab yazdı. De Nova Stella Anni 1572 yəni 1572-ci İlin Yeni Ulduzu kitabını nəşr etdi. Bir il sonra Tixonun yeni ulduzu artıq solmağa başladı. Latın sözü olan ''nova'' hələ də anidən parıldayan ulduzlara deyilir və o ulduzun bir ''supernova'' olduğu məlumdur. Bu kəşfin diğər önəmli tərəfi isə Aristotelin nəzəriyyəsinin çökməsi üçün başqa bir sübut idi. Aristotelin sözlərinə görə Aydan sonra görünən hər şey dəyişməz və mükəmməldir. B. E. Ə. 134-cü ildə Hipparx yeni bir ulduz gördüyünü deyərək Aristotelin nəzəriyyəsini yalanlamışdır. == Tixonun adası == Bundan sonra Tixo məşhurlaşdı və kral 2-ci Friedrichin dəvəti ilə Kopenhagen Universitetində astronomiya dərsi deməyə başladı. 1 il sorna dərsləri dayandırsa da kral Tixoya müşahidələrini davam etdirməsi üçün Danimarkaya məxsus, 7.5&nbsp;km² sahəsi olan Hveen adasını hədiyyə etdi. O vaxta qədər Hveen adası birbaşa krala tabe olsa da, Tixonun adaya Feodal Lordu təyin edilməsindən sonra bu dəyişdi. Tixo adada yaşayan 50 ailənin daha çox məhsul becərmələrini tələb edir, əkinçiliyə nəzarət edir, yeni qəsrinin inşası üçün kəndliləri işlədirdi. Vergiləri də artırandan sonra kəndilər Tixonu şikayət etdilər və məhkəmə onun vergi almaq hüququnu müəyyən etdi, nəticədə lord və kəndilərin qarşılıqlı öhdəliklərini əks etdirən müqavilə imzalandı. Tixo Hveen adasında Urinaborg və Stjernborg adında iki rəsədxana inşa etdirdi. İkinci rəsədxana – Stjernborgu (Star Castle) inşa etməkdə məqsədi adanın çox küləkli olması idivə rəsədxana yeraltında yerləşirdi. Daha sonra 1984-cü ildə nəşriyyat, 1592-ci ildə kağız istehsalı sexi düzəltdirdi. Tələbəsi Johannes Keplerin planetlərin elliptik orbitləri qanununu hazırlamasına kömək etdi. 777 ulduzun yerini hesabladı və kataloq hazırladı. == Kainat nəzəriyyəsi == Tixo Kopernikin nəzəriyyəsini qəbul etmirdi. Ona görə Kopernikin nəzəriyyəsi həm fiziki qanunlara həm də dini kitaba görə yanlış idi. Dinə görə Yer hər şeyin mərkəzindədir və hərəkətsiz olmalıdır. Amma Batlamyus sisteminin də xətalı olduğunu anlayırdı. Buna görə o 1577-ci ildə bu iki sistemi içində birləşdirən yer mərkəzdi kainat nəzəriyyəsini irəli sürdü. Onun nəzəriyyəsinə əsasən Yer kainatın məzkəzində idi, Günəş Yerin, planetlər də Günəşin ətrafında dövr edirdi. == Adadan ayrılmaq == 1588-ci ildə Danimarka kralı 2-ci Fredrich dünyasını dəyişdi və yerinə oğlu 4-cü Christian gəldi. Yeni kral ilə aralarında yaranan problemlərə görə ada Tixodan alındı və ona ayrılmış fond kəsildi. Adadan ayrılan Tixo 1597-ci ildə Kopenhagenə getdi. 1599-cu ildə isə Habsburg sülaləsindən 2-ci Rudolfun dəvəti ilə Roma İmperatorluğunun riyaziyyatçısı olmaq üçün Pragaya getdi. Ona verilən Benatky qalasında yaşayan Tixo müşahidələrinə davam edirdi. 1600-cü ildə tələbəsi Kepler onunla işləmək üçün Pragaya gəldi. == Ailəsi == Tixo 25 yaşında zadəgan olmayan bir qadın seçdi ki, bu da o dövr üçün sosial cinayət sayılırdı. Seçdiyi qadın Lutheran keşişinin qızı Kirsten Hansen idi. Onların ailə qurmaları qanuna zidd olsa da, 3 il birlikdə yaşasalar evlənmələrinə icazə veriləcəkdi. Onlar 3 il yaşadılar və ailə həyatı qurdular. 8 uşaqlarından 6-sı yeniyetmə yaşına qədər yaşadı. Onların bu qaydailə evlənməsinin nəticəsi olaraq uşaqları aristokrat imtiyazlarına sahib olmamalı, sadə vətəndaş olaraq yaşamalıdırlar. Tixonun mülklərini və silahlarını miras ala bilməyəcəklər. Adadan qovulandan sonra Roma İmperatoru 2-ci Rudolfun yanına gedəndən sonra orda Tixonun uşaqları aristokrat olaraq qəbul edilir. == Xasiyyəti == Tixo laqeyd, səbrsiz, eqoist, çox vaxt da qəddar insan kimi tanınırdı, buna baxmayaraq ağıllı və çalışqan idi. Məktublarının birində evində şimal maralı saxladığını və ziyafətlərin birində çoxlu pivə içərək pilləkənlərdən yıxılaraq öldüyünü bildirir. O adada bir cırtdan(dwarf) da saxlayırdı və cırtdanların gələcəyi görürdüyünə inanırdı. İsyan edən kəndlilərə nəzarət etməyin yollarını Jeppe adlı cırtdandan soruşardı. Dovşanlardan və yaşlı qadınlardan da qorxduğu deyilir. == Ölümü == [[Fayl:Brahe kepler.jpg|thumb|Brahe və tələbəsi Keplerin heykəli]] 1601-ci ildə kralın iştrak etdiyi ziyafətdə bol içki içənTixo kraldan əvvəl stoldan qalxmağı hörmətsizlik qəbul edərək uzun müddət tualetə gedə bilmir, sidik kisəsi partlayır. Böyrək iltibahı nəticəsində 24 okytabr 1601-ci ildə Pragada rəhmətə gedir. Həkimlər onun böyrək daşından öldüyünü dedilər. Amma 1901-ci ildə məzarı açılır və qalıntıları ekspertiza müayinəsindən keçir. Ekspertlər böyrəkdə daşları tapılmır və ölüm səbəbi sidik kisəsinin partlamasından sonra qana yayılan karbamidin(CO(NH₂)₂) çoxluğu göstərilir. == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası| Tycho Brahe}} {{xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Danimarka astronomları]] [[Kateqoriya:Danimarkada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Praqada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Konstruktorlar]] [[Kateqoriya:Fil ordeninin kavalerləri]] n7c53aw66ve2u5luhsmnea5jhqsh73h 0 347323 7865918 5507104 2024-11-27T11:49:21Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar iqtisadçılar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR əməkdar iqtisadçıları]] əlavə olundu 7865918 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Ağaməmməd Dadaşov |orijinal adı = Dadaşov Ağaməmməd Həsənağa Ələkbər oğlu |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 1902 |doğum yeri = |vəfat tarixi = 1966 |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = Azərbaycanlı |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = İqtisadçı |elmi dərəcəsi = [[Azərbaycan]]ın iqtisadçı alimi |elmi adı = Professor |iş yeri = [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]] (1945-ci ildən ömrünün sonunadək) |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Ağaməmməd Həsənağa Ələkbər oğlu Dadaşov'''({{d.}}1902 – {{ö.}}1966) — [[Azərbaycan]]ın görkəmli iqtisadçı alimi, professor. == Həyatı == == Elmi fəaliyyəti == 1939-cu ildə [[SSRİ Elmlər Akademiyası|SSRİ EM]] İqtisadiyyat İnstitutunda "Fiziokratların sinfi təbiətinin dərk edilməsi" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Elmi fəaliyyəti ona "Azərbaycanda aqrar münasibətlər və torpağın milliləşdirilməsi" adlı monoqrafiyanı yazmağa imkan vermişdir. 1959-cu ildə ona professor adı, 1964-cü ildə isə Azərbaycan SSR əməkdar iqtisadçı fəxri adı verilmişdir. 1945-1951-ci illərdə SSRİ EA Azərbaycan filialının İqtisadiyyat sektorunun müdiri, 1945-ci ildən ömrünün sonunadək [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin "Siyasi İqtisad" kafedrasını müdiri vəzifəsində çalışmışdır. O, ilk dəfə olaraq siyasi iqtisadın tarixi üzrə dərs vəsaiti hazırlamış, klassiklərin əsərlərini, o cümlədən [[Karl Marks]]ın "Kapital" əsərinin [[Azərbaycan dili]]nə tərcüməsi və redaktəsi ilə məşğul olmuşdur. Onun redaktorluğu və müəllifliyi ilə "İqtisadi təlimlər tarixi" üzrə dərslik çap olunmuş, "Marksist siyasi iqtisadı və inkişaf etməkdə olan ölkələr" məqaləsini və "İnkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi problemləri" dərsliyini yazmaqla keçmiş SSRİ-də siyasi iqtisadın yeni bir bölməsini—inkişaf etməkdə olan ölkələrin siyasi iqtisadını yaratmışdır. Azərbaycan torpaqlarının milliləşdirilməsi mövzusunda tədqiqatlar aparmaqla Azərbaycanın [[kapitalizm]] istiqamətində inkişafının elmi-nəzəri təhlilini vermişdir. "Qafqazın müdafiəsinə görə", "Vətn müharibəsində fədakar əməyinə görə" SSRİ medalları ilə təltif olunmuşdur. [[Rus dili|Rus]], [[İngilis dili|ingilis]], [[Fransız dili|fransız]], [[İtalyan dili|italyan]] və [[Alman dili|alman]] alman dillərini bilirdi. == Mənbə == * "Böyük İqtisadi Ensiklopediya". Bakı, 2012. [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan iqtisadçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR əməkdar iqtisadçıları]] l158q0zrmuc08dbrb1j16kt7y8na17v 14 351869 7865767 2883855 2024-11-27T10:55:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:İdmançılar]] silindi; [[Kateqoriya:İdman dərəcələri]] əlavə olundu 7865767 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman dərəcələri]] 7k2hm3a3n84geibicl5ykzmxci3cfnq 7865768 7865767 2024-11-27T10:55:37Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:İdman mükafatları qalibləri]] əlavə olundu 7865768 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman dərəcələri]] [[Kateqoriya:İdman mükafatları qalibləri]] olnmirdo0kvh6vk5da4qg8u60abu2m4 0 358333 7865308 6261675 2024-11-27T05:24:51Z Qwfjgp 289874 Səhifənin adının dəyişdirilməsi təklif edilir. Ətraflı: [[Vikipediya:Addəyişmə müraciətləri#Üçölçülü kompüter qrafikaları → Üçölçülü kompüter qrafikası]] 7865308 wikitext text/x-wiki {{Addəyişmə təklifi|:Üçölçülü kompüter qrafikası|Vikipediya:Addəyişmə_müraciətləri#Üçölçülü kompüter qrafikaları → Üçölçülü kompüter qrafikası}} [[Fayl:Glasses 800 edit.png|300px|thumb|3D-qrafika nümunəsi]] '''Üçölçülü qrafika''' ({{Dil-en|'''3D''' (3 Dimensions) }} — "3 ölçü") '''Graphics''', təsvirin üç ölçüsü) — metodlar yığımı və alətlər həcminə görə obyektlərin təsviri üçün nəzərdə tutulmuş kompüter qrafikasının bir bölməsi. Kompüterdə həcm və perspektivə malik videogörüntülərin qurulmasının metod və instrumental vasitələri. Üçölçülü qrafikanın vektor qrafikası (VECTOR GRAPHICS) ilə bir çox oxşar cəhətləri var. Burada da istər üçölçülü səhnənin bütün elementlərini, istərsə də hər bir obyekti ayrı-ayrılıqda dəyişmək olar. Üçölçülü qrafikadan interyer dizaynında, memarlıq obyektlərinin, reklamların, öyrədici kompüter proqramlarının, kompüter oyunlarının, videoçarxların, maşınqayırmada detalların və məmulatların əyani təsvirinin hazırlanmasında və başqa sahələrdə istifadə olunur. Üçölçülü kompüter qrafikasının yaradılması prosesini üç əsas mərhələyə ayırmaq olar: * 3D modelləşdirmə (3D MODELING) adlandırılan birinci mərhələdə obyektin modeli – forması yaradılır; * tərtibat və animasiya (LAYOUT AND ANIMATION) adlandırılan ikinci mərhələdə obyektlərin hərəkəti və bir-birinə nəzərən yerləşməsi təsvir olunur; * və nəhayət, renderinq (RENDERING) adlandırılan üçüncü mərhələdə obyektin yekun obrazı yaradılır. Üçölçülü qrafika, ixtisaslaşmış proqramların köməyi ilə səthdəki obyektin üçölçülü modelinin həndəsi proyeksiyasını qurmağa imkan verir. Bu üsulla, qurulan modelin predmetləri mümkün qədər aydın, başadüşülən olur. 3D modelləşdirmə — obyektin üçölçülü modelinin yaradılması prosesidir. == Tətbiqi == Üçölçülü qrafika daha çox ekran səthində nümayiş etdirilməklə, elm, sənaye, tibb, arxeologiya, arxitektura, müasir vizullaşdırma sistemləri və bir çox sahələrdə istifadə olunur. Bu qrafikadan ən çox müasir kompüter oyunlarında istifadə olunur. Adətən, obyektin üçölçülü qrafikası virtual, təsəvvür edilən üçölçülü sahədə qurulur və ikiölçülü ekran səthində və ya kağız vərəqinin səthində təsvir edilir. Hal-hazırda üçölçülü informasiyanın təsvirinin bir neçə üsulu məlumdur. Hərçənd ki, onların əksəriyyəti stereotəsvirlə işlədiyinə görə informasiyanı olduqca şərti nümayiş etdirir. Bu tipdən olan stereoeynəklər, virtual dəbilqələr, 3D-ekranlar və bir sıra aksessuarlar qeyd etmək olar. Bir neçə istehsalçı şirkət, seriya olaraq hazır üçölçülü ekranları nümayiş etdirdi<ref>3D təsvirin daha keyfiyyətli nümayişi üçün vacib şərt tamaşaçının tam mərkəzdə yerləşdirilməsi idi. Başın ehtiyatsız olaraq sağa, sola hərəkəti təsviri korlaya bilərdi. Almaniyada yerləşən Fraunqofera İnistutunda aparılan təcrübə nəticəsində bu problem öz həllini tapmışdır. Tamaşaçının gözlərinin vəziyyətini izləyən və yerdəyişmələri müvafiq yolla 3D-ekrana ötürən iki kamera sayəsində bu problem həll olundu. İndi yalnız gözün vəziyyəti deyil, həm də barmağın vəziyyəti izlənilir, hansı ki, üçölçülü düymələrdən istifadə olunur. Tokio Universitetinin tədqiqatçı komandası sistemə təsvirdə olan predmətləri, hiss etməyə imkan verən əlavələr etmişdir. Mənbədə olan sayrışan fokuslar insan barmağı ilə əlaqədə olur və onun vəziyyətindən asılı olaraq akustik təzyiqin gücünü dəyişdirir. Beləliklə, keyfiyyətli təsvir ilə yanaşı, həm də orada təsvir edilmiş predmetlərlə qarşılıqlı təmas yaranır</ref>. == Hazırlanması == Üçölçülü təsvirin hazırlanması üçün aşağıdakı mərhələri yerinə yetirmək tələb olunur: * '''Modelləşdirmə''' — səhnənin və obyektlərin üçölçülü riyazi modelinin yaradılması; * '''Tərtibatlaşdırma''' — [[rastr təsvir|rastr]] və ya tərtibat (material xüsusiyyətlərinin qurulması — şəffaflıq, əks etdirilmə, nahamarlıq və s. nəzərdə tutulur) modellərinin səthlərdəki təyinatı; * '''İşıqlandırma''' — işıq mənbələrinin quraşdırılması; * '''Animasiya''' (bəzi hallarda) — obyektlərə hərəkət verilməsi; * '''Dinamik simulyasiya''' (bəzi hallarda) — hissəciklərin qarşılıqlı təsirinin avtomatik təyini (bərk/yumşaq korpus və s). Həmçinin külək, itələmə və b. quraşdırmalar; * '''Renderinq''' (vizuallaşdırma) — seçilmiş fiziki modelə uyğun olaraq proyeksiyanın qurulması; * '''Kompozitinq''' (tərtib etmə) — təsvirin tamamlaması; * yaradılmış təsvirin nəticəsini nümayiş etdirən — ekran və ya printer. == Ədəbiyyat == * İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s. == Qeydlər == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Üçölçülü qrafika|*]] ptl77p7ao2ihdb84qs2jmpxabgya8pb 7865311 7865308 2024-11-27T05:28:26Z Qwfjgp 289874 7865311 wikitext text/x-wiki {{Addəyişmə təklifi|:Üçölçülü kompüter qrafikası|Vikipediya:Addəyişmə_müraciətləri#Üçölçülü kompüter qrafikaları → Üçölçülü kompüter qrafikası}} [[Fayl:Glasses 800 edit.png|300px|thumb|3D-qrafika nümunəsi]] '''Üçölçülü qrafika''' ({{Dil-en|'''3D''' (3 Dimensions) }} — "3 ölçü") '''Graphics''', təsvirin üç ölçüsü) — metodlar yığımı və alətlər həcminə görə obyektlərin təsviri üçün nəzərdə tutulmuş kompüter qrafikasının bir bölməsi. Kompüterdə həcm və perspektivə malik videogörüntülərin qurulmasının metod və instrumental vasitələri. Üçölçülü qrafikanın [[vektor qrafikası]] ilə bir çox oxşar cəhətləri var. Burada da istər üçölçülü səhnənin bütün elementlərini, istərsə də hər bir obyekti ayrı-ayrılıqda dəyişmək olar. Üçölçülü qrafikadan interyer dizaynında, memarlıq obyektlərinin, reklamların, öyrədici kompüter proqramlarının, kompüter oyunlarının, videoçarxların, maşınqayırmada detalların və məmulatların əyani təsvirinin hazırlanmasında və başqa sahələrdə istifadə olunur. Üçölçülü kompüter qrafikasının yaradılması prosesini üç əsas mərhələyə ayırmaq olar: * 3D modelləşdirmə adlandırılan birinci mərhələdə obyektin modeli – forması yaradılır; * Tərtibat və animasiya adlandırılan ikinci mərhələdə obyektlərin hərəkəti və bir-birinə nəzərən yerləşməsi təsvir olunur; * Və nəhayət, renderinq adlandırılan üçüncü mərhələdə obyektin yekun obrazı yaradılır. Üçölçülü qrafika, ixtisaslaşmış proqramların köməyi ilə səthdəki obyektin üçölçülü modelinin həndəsi proyeksiyasını qurmağa imkan verir. Bu üsulla, qurulan modelin predmetləri mümkün qədər aydın, başadüşülən olur. 3D modelləşdirmə — obyektin üçölçülü modelinin yaradılması prosesidir. == Tətbiqi == Üçölçülü qrafika daha çox ekran səthində nümayiş etdirilməklə, elm, sənaye, tibb, arxeologiya, arxitektura, müasir vizullaşdırma sistemləri və bir çox sahələrdə istifadə olunur. Bu qrafikadan ən çox müasir kompüter oyunlarında istifadə olunur. Adətən, obyektin üçölçülü qrafikası virtual, təsəvvür edilən üçölçülü sahədə qurulur və ikiölçülü ekran səthində və ya kağız vərəqinin səthində təsvir edilir. Hal-hazırda üçölçülü informasiyanın təsvirinin bir neçə üsulu məlumdur. Hərçənd ki, onların əksəriyyəti stereotəsvirlə işlədiyinə görə informasiyanı olduqca şərti nümayiş etdirir. Bu tipdən olan stereoeynəklər, virtual dəbilqələr, 3D-ekranlar və bir sıra aksessuarlar qeyd etmək olar. Bir neçə istehsalçı şirkət, seriya olaraq hazır üçölçülü ekranları nümayiş etdirdi<ref>3D təsvirin daha keyfiyyətli nümayişi üçün vacib şərt tamaşaçının tam mərkəzdə yerləşdirilməsi idi. Başın ehtiyatsız olaraq sağa, sola hərəkəti təsviri korlaya bilərdi. Almaniyada yerləşən Fraunqofera İnistutunda aparılan təcrübə nəticəsində bu problem öz həllini tapmışdır. Tamaşaçının gözlərinin vəziyyətini izləyən və yerdəyişmələri müvafiq yolla 3D-ekrana ötürən iki kamera sayəsində bu problem həll olundu. İndi yalnız gözün vəziyyəti deyil, həm də barmağın vəziyyəti izlənilir, hansı ki, üçölçülü düymələrdən istifadə olunur. Tokio Universitetinin tədqiqatçı komandası sistemə təsvirdə olan predmətləri, hiss etməyə imkan verən əlavələr etmişdir. Mənbədə olan sayrışan fokuslar insan barmağı ilə əlaqədə olur və onun vəziyyətindən asılı olaraq akustik təzyiqin gücünü dəyişdirir. Beləliklə, keyfiyyətli təsvir ilə yanaşı, həm də orada təsvir edilmiş predmetlərlə qarşılıqlı təmas yaranır</ref>. == Hazırlanması == Üçölçülü təsvirin hazırlanması üçün aşağıdakı mərhələri yerinə yetirmək tələb olunur: * '''Modelləşdirmə''' — səhnənin və obyektlərin üçölçülü riyazi modelinin yaradılması; * '''Tərtibatlaşdırma''' — [[rastr təsvir|rastr]] və ya tərtibat (material xüsusiyyətlərinin qurulması — şəffaflıq, əks etdirilmə, nahamarlıq və s. nəzərdə tutulur) modellərinin səthlərdəki təyinatı; * '''İşıqlandırma''' — işıq mənbələrinin quraşdırılması; * '''Animasiya''' (bəzi hallarda) — obyektlərə hərəkət verilməsi; * '''Dinamik simulyasiya''' (bəzi hallarda) — hissəciklərin qarşılıqlı təsirinin avtomatik təyini (bərk/yumşaq korpus və s). Həmçinin külək, itələmə və b. quraşdırmalar; * '''Renderinq''' (vizuallaşdırma) — seçilmiş fiziki modelə uyğun olaraq proyeksiyanın qurulması; * '''Kompozitinq''' (tərtib etmə) — təsvirin tamamlaması; * yaradılmış təsvirin nəticəsini nümayiş etdirən — ekran və ya printer. == Ədəbiyyat == * İsmayıl Calallı (Sadıqov), "İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti", 2017, "Bakı" nəşriyyatı, 996 s. == Qeydlər == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Üçölçülü qrafika|*]] 83wtoi03uykl3p42yz56cgvkeqbrpea 0 363951 7865124 7362012 2024-11-26T20:29:37Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865124 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} {{Telemövsüm |mövsüm_adı = [[Fayl:Tvd logo other.png|150px]] <br>III Mövsüm |bgcolour = #01539d |colour text = white |şəkil = [[Fayl:Vampirin gündəlikləri (III mövsüm).jpg|255px|DVD üz şəkli]] |izahı = DVD üz şəkli |ölkə = ABŞ |seriya_sayı = 22 |kanal = The CW TV |ilk_efir = {{Start date|2011|9|15}} |son_efir = {{End date|2012|5|10}} | region_1 = {{Start date|2012|9|11}}<ref name="region1a"/> | region_2 = {{Start date|2012|8|20}}<ref name=amazonA>{{cite web |url=http://www.amazon.co.uk/Vampire-Diaries-Season-DVD/dp/B00538VY5Y |title=Amazon UK Season 3 |publisher=Amazon.co.uk |date= |accessdate=2014-05-22 |archive-date=2012-02-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120226002206/http://www.amazon.co.uk/Vampire-Diaries-Season-DVD/dp/B00538VY5Y |url-status=live }}</ref> | region_4 = {{Start date|2012|10|3}}<ref name="ezydvd1">{{cite web|url=http://www.ezydvd.com.au/DVD/vampire-diaries-season-3/dp/6111321|title=Vampire Diaries: Season 3|work=Ezy DVD|accessdate=February 27, 2012|archive-date=March 2, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120302211658/http://www.ezydvd.com.au/DVD/vampire-diaries-season-3/dp/6111321|url-status=dead}}</ref> | region_A = {{Start date|2012|9|11}}<ref name="region1a">{{Cite web|url=http://www.tvshowsondvd.com/news/Vampire-Diaries-season-3-press-release/17101|title=The Vampire Diaries - Sink Your Teeth into the Season 3 Press Release|work=TV Shows on DVD|last=Lacey|first=Gord|date=June 15, 2012|accessdate=22 may 2014|archive-date=17 June 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120617031357/http://www.tvshowsondvd.com/news/Vampire-Diaries-season-3-press-release/17101|url-status=live}}</ref> | region_B = {{Start date|2012|9|5}}<ref name="ezydvd2">{{cite web|url=http://www.ezydvd.com.au/blu-ray/vampire-diaries-season-3/dp/6111330|title=Vampire Diaries: Season 3 (Blu-ray)|work=Ezy DVD|accessdate=22 may 2014|archive-date=25 March 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120325160032/http://www.ezydvd.com.au/blu-ray/vampire-diaries-season-3/dp/6111330|url-status=dead}}</ref> |əvvəlki_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (II mövsüm)|II mövsüm]] |sonrakı_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (IV mövsüm)|IV mövsüm]] |seriya_siyahısı = [[Vampirin gündəlikləri teleserialının seriyalarının siyahısı|''Vampirin gündəlikləri'' serialının seriyaları]] }} '''[[Vampirin gündəlikləri]]''' teleserialının III mövsümünün çəkiləcəyi CW tərəfindən 16 aprel 2011-ci ildə elan edilmiş və serial 15 sentyabr 2011 – 10 may 2012-ci illər arasında efirə verilmişdir. Serialın 22 seriyadan ibarət olan üçüncü mövsümü Klausun mənşəyi, onun şəhərə gəlməsi və [[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|ilk nəsil vampirlər]] ailəsinin tarixçəsi ətrafında qurulmuşdur. Üçüncü mövsüm əsasən müsbət reaksiyalarla qarşılanmışdır. Hadisələr [[Vampirin gündəlikləri (II mövsüm)|serialın ikinci mövsümündə]] kəsilir və üçncü mövsüm [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilbert]]in 18 yaşının olması ilə başlayır. Bu mövsümdə bir neçə dəfə canlandırdığı obraz [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Cenna Sommers|Cena Sommers]] ikinci mövsümdə ölmüş [[Sara Kanninq]] seriala qayıtmışdır. [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Klaus|Klaus]] obrazını canlandıran [[Cozef Morqan]] da həmçinin bir neçə dəfə bu mövsümdə serialda görünmüşdür. == Ssenari xətti == {{Sitat qutusu |title = |width = 30% |fontsize = 120% |quote = ''“Ssenarinin inkişafında, biz Stefanın savaşlarının, üzərinə götürdüyü ağrıların, daxilindəki qaranlığın onu hissiyyatsız birinə çevirməsinin şahidi oluruq. Bunu canlandırmaq, həqiqətən də çox maraqlı idi. Mən tamamilə yeni bir obrazı canlandırıram, heç vaxt etmədiyim bir şeyi edirəm və izləyicilər məni heç vaxt görmədikləri bir obrazda görürlər.”'' |source = — <small>Qarındeşən" Stefan rolunu canlandıran Pol Uizli <ref>{{cite web|url=http://www.aoltv.com/2011/09/22/the-vampire-diaries-paul-wesley-ripper-stefan/|title='The Vampire Diaries' Star Paul Wesley on Ripper Stefan: 'It's Everything I Wanted'|last=Bentley|first=Jean|date=September 22, 2011|work=AOL TV|accessdate=28 may 2014|archive-date=19 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140219172239/http://www.aoltv.com/2011/09/22/the-vampire-diaries-paul-wesley-ripper-stefan/|url-status=dead}}</ref></small> |fontsize = |quoted = 1 |align = left |bgcolor = #c6dbf5 }} Üçüncü mövsüm əsasən ilk nəsil vampirlərin həyat tarixi və onların Mistik Follsa qayıtması ilə bağlıdır. Klaus Stefanı öz tərəfinə çəkməyə çalışır. Stefanın qaranlıq tərəfi özünü göstərir, Yelena və Deymon bir-birlərinə qarşı hisslərinə görə xəcalət çəkirlər, lakin Stefanın əvvəlki hisslərini geri qaytarmaq üçün birlikdə çalışırlar. İki ailə arasında qarşıdurmaya səbəb olmasına baxmayaraq, Keralayn və Tayler daha da yaxınlaşırlar. Cereminin keçmiş qız dostlarının ruhları onu rahat buraxmır və bu onun Boni ilə olan münasibətlərinə təsir edir. İlk seriya Yelenanın on səkkiz yaşının qeyd edilməsi ilə başlayır. ''"Kiçik bir hekayə ilə Yelenanın ad gününü qeyd etdik (mövsümü əvvəlki mövsümlə əlaqələndirmək üçün), lakin buna baxmayaraq Mistik Follsda hadisələr kuliminasiya nöqtəsinə çatdırılmır."''<ref>{{cite web |url=http://www.tvguide.com/News/Kecks-Exclusives-Elena-1035134.aspx |title=Keck's Exclusives: Elena Turns 18 on The Vampire Diaries - Today's News: Our Take |publisher=TVGuide.com |date=2011-07-10 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2014-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141022204639/http://www.tvguide.com/News/Kecks-Exclusives-Elena-1035134.aspx |url-status=live }}</ref> İcraçı prodüser Culi Plek "[[TV Guide]]"a verdiyi müsahibədə bildirir ki, Stefanın əvvəlki hisslərini qaytarmağa çalışan Yelenada Deymona qarşı hisslər yaranır,<ref>{{cite web |last=Masters |first=Megan |url=http://www.tvline.com/2011/10/vampire-diaries-season-3-plec-damon-elena-ghosts/ |title=Vampire Diaries Boss Talks Damon/Elena Love, 'Struggles,' for Tyler/Caroline |publisher=TVLine |date=2011-10-06 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2012-01-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120122014557/http://www.tvline.com/2011/10/vampire-diaries-season-3-plec-damon-elena-ghosts/ |url-status=live }}</ref> o eyni zamanda bildirir ki, hadisələr yolundan çıxana kimi, bir müddət Tayler və Keralayn da xoşbəxt olurlar."<ref>{{cite web |url=http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2011/10/the-vampire-diaries-tyler-and-caroline-something-will-go-terribly-wrong.html/ |title='The Vampire Diaries' Tyler and Caroline: 'Something will go terribly wrong' - From Inside the Box - Zap2it |publisher=Blog.zap2it.com |date=2011-10-03 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2014-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222223143/http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2011/10/the-vampire-diaries-tyler-and-caroline-something-will-go-terribly-wrong.html/ |url-status=live }}</ref> == Rollarda == === Əsas rollar === * [[Nina Dobrev]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilbert]] (22 seriya) və [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ketrin Pirs|Ketrin Pirs]] (5 seriya) * [[Pol Uizli]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan Salvatore]] (22 seriya) * [[Yan Somerhalder]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] (22 seriya) * [[Stiven R. Makkuin]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ceremi Gilbert|Ceremi Gilbert]] (14 seriya) * [[Ketrin Grehem]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Boni Bennet|Boni Bennet]] (17 seriya) * [[Kendis Akkola]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Keralayn Forbs|Keralayn Forbs]] (19 seriya) * [[Zak Roerig]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Mett Danovan|Mett Danovan]] (15 seriya) * [[Maykl Trevino]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Tayler Lokvud|Tayler Lokvud]] (15 seriya)/ Klaus (1 seriya) * [[Metyu Davis]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Alarik Zoltsman|Alarik Zoltsman]] (18 seriya) * [[Cozef Morqan]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Klaus|Klaus Mayklson]] (18 seriya) {{sütunlar}} {{sütun}} === Köməkçi rollar === * [[Klayr Holt]] — Rebeka Mayklson (17 seriya) * [[Syuzan Valters]] — Karol Lokvud (10 seriya) * [[Torri DeVitto]] — Meredit Fell (9 seriya) * [[Marqarit Makİntir]] — Elizabet Forbs (7 seriya) * [[Malis Cou]] — Anna (6 seriya) * [[Daniel Gilles]] — Elayca Mayklson (6 seriya) * [[Elis Evans]] — Ester (6 seriya) * [[Sebastian Roşe]] — Maykl (5 seriya) * [[Persia Vayt]] — Ebbi Bennett (5 seriya) * [[Kayla Evell]] — Viki Donovan (4 seriya) * [[Nataniel Buzoliç]] — Kol Mayklson (4 seriya) * Kaspar Zafer — Finn Mayklson (4 seriya) {{sütun}} === Qonaq aktyorlar === * [[Kassidi Friman]] — Seyc (3 seriya) * [[Teylor Kinni]] — Meyson Lokvud (2 seriya) * [[Jasmin Qay]] — Şeyla Bennett (1 seriya) * [[Ariel Kebbel]] — Leksi (1 seriya) * [[Kelli Hyu]] — Pörl (1 seriya) * [[Loren Kohan]] — Rouz (1 seriya) * [[Sara Kanninq]] — Cenna Sommers (1 seriya) {{sütun/son}} == Seriyalar == <onlyinclude> {| class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%" |- style="color:white" ! style="background: #01539d;"| Serialda<br>No. ! style="background: #01539d;"| Mövsümdə<br>No. ! style="background: #01539d;"| Başlıq ! style="background: #01539d;"| Rejissor ! style="background: #01539d;"| Ssenari müəllifi ! style="background: #01539d;"| Orijinal efir vaxtı ! style="background: #01539d;"| İstehsal<br>kodu ! style="background: #01539d;"| ABŞ izləyiciləri<br>(milyon) {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=45 |EpisodeNumber2=1 |Title= Doğum günü |DirectedBy=Con Berinq |WrittenBy=Kevin Vilyamson & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2011|9|15}} |ProdCode=2J6001 |Aux4=3.10<ref name="s3">{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/16/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-wipeout-adjusted-up/103906/ |title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries,' 'Wipeout' Adjusted Up; 'The Secret Circle' Quarter Hour Ratings |work=TV by the Numbers |last=Gorman |first=Bill |date=September 16, 2011 |accessdate=21 may 2014 |archive-date=9 June 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/68IO6jeUY?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/16/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-wipeout-adjusted-up/103906/ |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary=Yelenanın on səkkizinci doğum gününə az qalır, Keralayn parti təşkil edir. Klausun daha çox hibridlər yarada bilməsi üçün Stefan və Klaus canavar ovuna çıxırlar. Evə qayıdan Stefan Endini öldürən Deymona xəbərdarlıq edir ki, onları izləməsin. Daha sonra Stefan Yelenaya zəng etsə də, heç nə demir və Yelena düşünür ki, onu tapıb. Ceremi Viki və Annanın ruhlarını görməyə davam edir. Alarik çıxır. Keralayn Taylerin hərəkətlərini qısqanır və partinin sonunda onlar birlikdə yatırlar. Keralayn çıxan kimi Karol ona atəş açır. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=46 |EpisodeNumber2=2 |Title= Hibrid |DirectedBy=Coşua Batler |WrittenBy=Al Septien & Turi Meyer |OriginalAirDate={{Start date|2011|9|22}} |ProdCode=2J6002 |Aux4=2.52<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/23/thursday-finals-big-bang-theory-the-x-factor-parks-recreation-and-whitney-adjusted-up/104707/|title=Thursday Finals: 'Big Bang Theory,' 'The X Factor,' 'Parks & Recreation' and 'Whitney' Adjusted Up|last=Seidman|first=Robert|date=September 23, 2011|work=TV by the Numbers|accessdate=21 may 2014|archive-date=29 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160329132630/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/23/thursday-finals-big-bang-theory-the-x-factor-parks-recreation-and-whitney-adjusted-up/104707/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yelena və Alarik Deymonu izləyərək Tennessiyə gəlirlər. Klaus hibridlər yaratmaq cəhdini davam etdirir, lakin bu cəhd uğursuz nəticələndikdə o özü yaratdığı bütün hibridləri öldürür. Aydın olur ki, bunlar Yelena sağ olduğuna görə baş verir. Stefan Deymonla görüşür və tapşırır ki, Yelenanı qorusun. Deymon Yelenaya deyir ki, o, qardaşı haqqında söylədiyi fikirlərdə yanılıb və hələ onu xilas etmək olar. Mett çalışır ki, Ceremi vasitəsiylə Vikinin ruhuyla əlaqə saxlasın. Tayler öyrənir ki, anası Keralaynı əsir saxlayır. Ona görə də anasının yanına gedib canavar adam olduğunu söyləyir. Keralaynın atası Bill onu görmək üçün gəlir. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=47 |EpisodeNumber2=3 |Title= Qorxuların sonu |DirectedBy=Kris Qrismer |WrittenBy=Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2011|9|29}} |ProdCode=2J6003 |Aux4=2.74<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/30/thursday-final-ratings-x-factor-the-big-bang-theory-greys-anatomy-the-office-the-secret-circle-mentalist-adjusted-up/105546/|title=Thursday Final Ratings: 'X Factor,' 'The Big Bang Theory,' 'Grey's Anatomy,' 'The Office' & 'The Secret Circle,' 'Mentalist' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=September 30, 2011|accessdate=21 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VAKTtkm?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/09/29/thursday-final-ratings-x-factor-the-big-bang-theory-greys-anatomy-the-office-the-secret-circle-mentalist-adjusted-up/105546/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Klaus və Stefan vaxtilə, Stefanın Qarındeşən kimi tanındığı 1920-ci illərdə tanış olduqları və birgə yaşadıqları Çikaqoya gəlirlər. Aydın olur ki, Klaus Stefanı hələ 1920-ci illərdən tanıyır. Stefan Klaus və Rebekanı barda görür və onlar dostlaşırlar. Klaus və Rebeka şəhəri tərk edəndə, Klaus Stefanı gözləri ilə hipnoz edir ki, onları unutdursun. Daha sonra Klaus Rebekanı xəncərlə vurur. Müasir dövrdə o, xəncəri Rebekanın ürəyindən çıxarır və o dirilir. Çünki, Rebekanın tanıdığı Qloriya (güclü cadugər) hibridlər yarada bilmək üçün Klausa lazım idi. Məlum olur ki, Qloriyaya Stefanın Yelenaya bağışladığı klon lazımdır. Deymon Ketrindən Klausun harda olması haqqında məlumat alır və Yelena ilə birgə ora yola düşür. Onlar vaxtilə Stefanın yaşadığı mənsilə gedirlər və bu mənzildə Yelena Stefanın qurbanlarının divarda yazılmış siyahısını görür. Onlar orda olanda Stefan və Klaus gəlir. Stefan Yelenanı görür, lakin Klausa demir. Keralaynın atası düşünür ki, qızını günəş şüası altında tədricən yandırmaqla onu vampirizmdən xilas edə bilər, Tayler isə Keralaynı xilas etməyə çalışır. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=48 |EpisodeNumber2=4 |Title= Həyəcanlı davranış |DirectedBy=Vendi Stanzler |WrittenBy=Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2011|10|6}} |ProdCode=2J6004 |Aux4=2.63<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/07/thursday-final-ratings-x-factor-the-big-bang-theory-greys-anatomy-the-office-person-of-interest-parks-private-practice-down/106528/|title=Thursday Final Ratings: 'X Factor,' 'The Big Bang Theory,' 'Grey's Anatomy,' 'The Office,' 'Person of Interest,' 'Parks & Rec' Adjusted Up; 'Private Practice' Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=October 7, 2011|accessdate=21 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VALAt9K?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/07/thursday-final-ratings-x-factor-the-big-bang-theory-greys-anatomy-the-office-person-of-interest-parks-private-practice-down/106528/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Çikaqoda Klaus güclü cadugər Qloriyanı istifadə edərək öyrənməyə çalışır ki, nəyə görə onun hibridləri düzgün çevrilmir və cadugər aşkarlayır ki, Stefan oxşarlardan biri olan Yelenanın sağ olmasını gizlədir. Cadugər Stefana əziyyət verir və Ketrin onu xilas edir. Mistik Follsa dönən Deymon davranışını dəyişir və Alariki öldürür, lakin Alarikin barmağında cadulanmış üzük olduğundan, o dirilir. Daha sonra Deymon Billi öldürməyə cəhd edir. Keralayn qanını içirərək atasını xilas edir və Deymonu sakitləşdirir. Bu arada Boni şəhərə qayıdır və Ceremi ona əvvəlki qız dostlarının ruhlarını gördüyünü danışır. Stefan isə çalışır ki, aydınlaşdırsın Klaus və onun bacısı Rebeka nəyin axtarışındadır. Cavabın Maykl olduğu aydınlaşır. Deymonla əlbir olan Ketrin Yelenanın klonunu oğurlayır və güclü cadugərlə əlaqə saxlamağa çalışır. Klaus Stefanı Mistik Follsa qaytarır ki, onun nə gizlətdiyini aydınlaşdırsın. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=49 |EpisodeNumber2=5 |Title= Hesablaşma |DirectedBy=Con Berinq |WrittenBy=Maykl Nardukki |OriginalAirDate={{Start date|2011|10|13}} |ProdCode=2J6005 |Aux4=2.89<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/14/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-office-person-of-interest-x-factor-adjusted-up-private-practice-adjusted-down/107299/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory,' 'Grey's Anatomy,' 'Office,' 'Person Of Interest,' 'X Factor' Adjusted Up, 'Private Practice' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=October 14, 2011|accessdate=21 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VALstym?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/14/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-office-person-of-interest-x-factor-adjusted-up-private-practice-adjusted-down/107299/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Klaus öyrəndikdə ki, Yelena hələ də sağdır, çox əsəbləşir. Klaus Yelenanı Taylerə öz qanından içirib öldürməklə hədələyir. O, Boniyə deyir ki, əgər o, hibrid yaratmağın yolunu tapmasa Tayler öləcək. O, həmçinin Stefana deyir ki, Yelenanın qanını içsin. Stefan bundan imtina etməyə çalışsa da, Klaus onu məcbur edir. Klaus öyrənir ki, Yelenanın qanı daha çox hibrid yaratmağa kömək edə bilər. Bu arada, yola çıxan Deymon və Ketrin birgə Klausu öldürməyin yolunu axtarırlar. Ketrin xatırlayır ki, Pörl ona vampir ovçusu olan vampir Maykl haqqında danışmışdı. Mett Viki ilə əlaqə qurmaq istəyərkən intahar edir. Bundan sonra o, Vikini görür, Viki Mettə həyata qayıda biləcəyini və Boni üçün mesajı olduğunu söyləyir. Həmin dövrdə hospitalda olan Yelenanın qanı Klaus tərəfindən hipnoz edilmiş tibb bacısı tərəfindən çəkilir. Klaus gözləyir ki, Yelenanın qanı çəkildikdən sonra, onu ələ keçirsin, lakin Deymonun Mayklın gəlməsini xəbər verməsindən sonra Klaus qaçır. Bundan sonra Deymon Yelenanı xilas edir. Bir neçə dəqiqə sonra Stefan da gəlir. Ceremi və Ketrin Mayklın məzarını tapırlar və gözünü açdığının şahidi olurlar. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=50 |EpisodeNumber2=6 |Title= Gənc ruh qoxusu |DirectedBy=Rob Hardi |WrittenBy=Culi Plek & Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2011|10|20}} |ProdCode=2J6006 |Aux4=3.03<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/21/thursday-final-ratings-world-series-big-bang-greys-vampire-diaries-adjusted-up-rules-private-practice-adjusted-down/108043/ |title=Thursday Final Ratings: World Series + 'Big Bang,' 'Grey's,' 'Vampire Diaries' Adjusted Up; 'Rules,' 'Private Practice' Adjusted Down |work=TV by the Numbers |last=Seidman |first=Robert |date=October 21, 2011 |accessdate=23 may 2014 |archive-date=18 June 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/68VAMZrod?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/21/thursday-final-ratings-world-series-big-bang-greys-vampire-diaries-adjusted-up-rules-private-practice-adjusted-down/108043/ |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary= Yelena həmişə köməyə ehtiyacı olması halından bezir və Alarikdən xahiş edir ki, ona vampirlərdən müdafiə olunmağı öyrətsin. Maykl oyanır və Yelenanı dişləyir. Məktəbin ilk günündə Cereminin Annanı görməyə davam etməsi Boni ilə problem yaradır. Klausun bacıcı Rebeka da məktəbə gəlməyə başlayır. Mett Vikinin ruhunu görməyə davam edir, Viki Meti onu həyata qaytaracaq ritual təşkil etməyə məcbur edir. Viki bildirir ki, o biri dünyadan olan cadugərin dediyinə görə, əgər Yelenanı öldürsə, həmişəlik bu dünyaya qayıda biləcək. Alarik və Yelenanın Stefanı tutmaq istədiyi yerdə yanğın baş verir. Tayler onu çevirən Klausa qarşı özünü borclu və asılı hiss edir, buna görə də, onun dedidyi hər şeyi edir. Yelena Vikinin Alarikin furqonunda törətdiyi yanğında Stefanı xilas edir. Boni cadudan istifadə edərək, yenidən Vikini o biri dünyaya göndərir. Deymon evə qayıdır və onun arxasında Meyson Lokvud peyda olur. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=51 |EpisodeNumber2=7 |Title= Ruhların dünyası |DirectedBy=Devid Cekson |WrittenBy=Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate={{Start date|2011|10|27}} |ProdCode=2J6007 |Aux4=3.28<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/28/thursday-final-ratings-world-series-game-6-finals-big-bang-vampire-diaries-office-person-adjusted-up-rules-secret-circle-whitney-prime-suspect-adjusted-down/108807/ |title=TThursday Final Ratings: World Series Game 6 Finals + 'Big Bang,' 'Vampire Diaries,' 'Office,' 'Person,' Adjusted Up; 'Rules,' 'Secret Circle,' 'Whitney,' 'Prime Suspect' Adjusted Down |work=TV by the Numbers |last=Seidman |first=Robert |date=October 28, 2011 |accessdate=23 may 2014 |archive-date=18 June 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/68VANs9nh?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/28/thursday-final-ratings-world-series-game-6-finals-big-bang-vampire-diaries-office-person-adjusted-up-rules-secret-circle-whitney-prime-suspect-adjusted-down/108807/ |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary= Boni Ceremini narahat edən ruhlar haqqında öyrənir və onları geriyə qaytarmağa çalışır, lakin əvəzində həmin ruhlara fiziki forma verir. Yelena Cereminin Annanı öpməsini görür, Boni Qremslə görüşür, Deymon Meysonu, Stefan Leksini görür və məqbərəyə qoyulmuş bütün vampirlər qayıdırlar. Meyson Deymona deyir ki, o bilir Klausu hansı silah ilə öldürmək olar və onlar həmin silahı axtarmağa başlayırlar. Leksi Stefana insani hisslərini qaytarmağa kömək edir, məqbərəyə qoyulmuş vampirlər isə şəhər banilərinin ailələrinə hücum edirlər. Sonda, Boni bütün ruhları geri göndərə bilir. Lakin, bundan əvvəl Meyson Deymona [[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|İlk nəsil vampirlərin (Qədim vampirlər)]] ailə tarixçəsinin saxlandığı mağaranı göstərir. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=52 |EpisodeNumber2=8 |Title= Adi insanlar |DirectedBy= J. Miller Tobin |WrittenBy=''Hekayə:'' Nik Vauters<br>''Ssenari:'' Cüli Plek & Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2011|11|3}} |ProdCode=2J6008 |Aux4=3.51<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/04/thursday-final-ratings-big-bang-theory-the-x-factor-parks-recreation-the-office-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up/109650/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory,' 'The X Factor,' 'Parks & Recreation,' 'The Office,' 'Vampire Diaries,' 'Grey's Anatomy' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=November 4, 2011|accessdate=23 may 2014|archive-date=6 November 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111106134548/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/04/thursday-final-ratings-big-bang-theory-the-x-factor-parks-recreation-the-office-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up/109650/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena və Boninin köməkliyi ilə Alarik yeni tapıntının sirrini açmağa çalışır. Mağaranın divarındakı yazılardan Mayklın Elayca və Rebeka da daxil olmaqla bütün ilk nəsil vampirlərin atası olduğu aydınlaşır. Yelena və Rebaka üstünlük uğrunda mübarizəyə girişirlər və bu vəziyyət Rebekanın ilk nəsil vampirlərə xas bəzi xüsusiyyətlərini göstərməsinə kimi davam edir. O, ailəsinin necə vampirə çevrilməsindən danışır. Qədim vikinqlər dövründə onların ailəsini canavar adamların kəndi ilə qonşuluqda yaşayırdı. Bir dəfə ailənin övladlarından olan Klaus və Henrik meşədə gəzərkən səhvən onların yaşadığıəraziyə giri və Henrik öldürülür, Klaus isə qaçaraq xilas olur. Ailə bu itgidən çox sarsılır və Maykl qarşısına ailəsini məğlubedilməz etmək vəzifəsi qoyur. Mayklın qədim və güclü cadugər olan arvadı onları vampirə çevirməyin yolunu tapır, lakin, təbiət bu məğlubedilməz varlıqlar üçün də zəif nöqtə tapır. Rebeka, daha sonra danışır ki, analarını xəyanət etdiyinə görə, Maykl öldürüb, lakin sonradan mağaranın divarındakı piktoqrafiyalardan bəlli olur ki, əslində analarını hibrid Klaus qəzəb və zəyanətə görə öldürüb. Bu yeni fakt Rebekanın qardaşına olan inamını azaldır. Mayklın Ketrin tərəfindən azad edilməsi Salvatore qardaşları üçün gözlənilməz olur. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=53 |EpisodeNumber2=9 |Title= Evə qayıdış |DirectedBy=Coşua Batler |WrittenBy=Evan Bleyveys |OriginalAirDate={{Start date|2011|11|10}} |ProdCode=2J6009 |Aux4=3.17<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/11/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-prime-suspect-adjusted-up-bones-rules-private-practice-adjusted-down/110412/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory,' 'Grey's,' 'Prime Suspect' Adjusted Up; 'Bones,' 'Rules,' 'Private Practice' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=November 11, 2011|accessdate=23 may 2014|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304112745/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/11/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-prime-suspect-adjusted-up-bones-rules-private-practice-adjusted-down/110412/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Evə qayıdış gecəsi rəqsi zamanı Rebeka Yelenaya bu gecənin onunçün nəyə görə vacib olması haqqında danışır və Yelenanı qarışıq hisslər bürüyür. Bu arada Deymon və Yelena Mayklla əlbir hərəkət edərək, Klausu öldürmək üçün plan qururlar. Keralayn və Mett Taylerin gecə ərzində sərgilədiyi davranışdan heyrətə gəlirlər. Klausun sonuncu planını işə salması gecənin gedişatını tamamilə dəyişir. Klausu aldada bilmək üçün Deymonun başladığı təhlükəli işbirliyi hadisələrin mənfi yönə dəyişməsinə səbəb olur. Ziddiyyətli vəziyyətdə Stefan nəhayət ki, Klausu tələyə sala bilir. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=54 |EpisodeNumber2=10 |Title=Yeni istiqamət |DirectedBy=Con Berinq |WrittenBy=Maykl Nardukki |OriginalAirDate={{Start date|2012|1|5}} |ProdCode=2J6010 |Aux4=3.32<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/06/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up/115573/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' Adjusted Up; 'Wipeout,' 'Private Practice' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=January 6, 2012|accessdate=23 may 2014|archive-date=9 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120109095100/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/06/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up/115573/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Boni yuxuda cadugərlərin bir evdə öldürülməsini görür, həmin evə getdikdə isə orada ilk nəsil vampirlərin tabutlarını tapırlar. Tabutlardan biri açılır və o, Klausun bədənini və qədim cadugərin klonunu görür. Yenidən həyata qayıtdıqda, Stefan Bonidən xahiş edir ki, tabutları Klausdan gizlətməyə kömək etsin. Ölmüş cadugərlərin köməyindən istifadə edən Boni tabutları gizlədə bilir. Boni Stefana söyləyir ki, yuxuda gördüyü açıq tabut Klausun əziyyətlərinin başlanğıcıdır, lakin bu hansısa cadu ilə bağlıdır. Klaus Elena və Deymona deyir ki, Stefanı tapsınlar və ona tabutları qaytarmağa kömək etsinlər, lakin, onlar etiraz etdikdə, özünə tabe etdiyi Taylerin köməkliyi ilə Ceremini ələ keçirir. Alarik onu kənara itəliyərək uzaqlaşdırır. Cadulanmış üzük onu həyata qaytarsa da, sağaltmır, sağalmaq üçün onun vampir qanına ehtiyacı olur. Alarik, unikal sağaltma üsulundan istifadə edən, Dr. Meredit Filllə (Torri DeVitto) görüşür. Stefan, Deymonun həyatını xilas etmək üçün Klausa deyir ki, onu öldürmək planından imtina edir. Klausun Ceremeni öldürmək cəhdinə baxmayaraq, onu bu cür hissiyyatsız varlığa çevirdiyinə görə, Stefan Klausdan əvəz çıxaraq tabutları qaytarmayacağını bildirir. Yelena Klausla razılığa gəlir ki, onun Ceremini azad etməsinin əvəzinə Rebekanı xəncərlə vuracaq. Yelena Klausa deyəndə ki, analarının ölümündə günahlandırdığına görə, Rebeka Klausun ölməsini istəyir, o, Rebekanı xəncərlə vurur. Yelena Deymondan xahiş edir ki, Ceremini hipniz edərək Mistik Folssdan kənarda yaşamağa məcbur etsin ki, o, fövqəltəbii güclərdən aralı, normal həyat sürə bilsin. Yelena hər şeyə görə Deymona təşəkkür edir, o isə bildirir ki, Stefanın sevgilisi olduğuna görə çox təəssüflənir. Daha sonra isə bildirir ki, ''“Əgər mən nəyəsə görə günahkarlıq hiss edirəmsə, yalnız buna görə hiss etmək istəyirəm.”'' – və Yelenanı öpür. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=55 |EpisodeNumber2=11 |Title=Bizim şəhər |DirectedBy=Vendi Stanzler |WrittenBy=Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate={{Start date|2012|1|12}} |ProdCode=2J6011 |Aux4=2.86<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/13/thursday-final-ratings-big-bang-theory-adjusted-up-private-practice-adjusted-down/116462/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory' Adjusted Up; 'Private Practice' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=January 13, 2012|accessdate=24 may 2014|archive-date=15 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120115011846/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/13/thursday-final-ratings-big-bang-theory-adjusted-up-private-practice-adjusted-down/116462/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Keralaynın on səkkizinci doğum gününü qeyd etmək həvəsində olmur, buna görə də, Yelena, Boni və Mett onun üçün kiçik bir ad günü mərasimi təşkil edirlər. Deymon və Stefan Klausun öhdəsindən gələ bilmək haqqında razılaşa bilmirlər və Stefan qərara gəlir ki, xüsusi təhlükəli hallar üçün nəzərdə tutulmuş planı üzrə hərəkət edir. Yelenadan Cereminin yeni planları haqqında öyrənən Boni narahat olur. Şəhər banilərinin toplantısında Alarik, keçmiş oğlan dostu ilə mübahisə edən Dr. Filli görür. Klaus Taylerə deyir ki, Keralaynı dişləsin. Tayler Klausla birgə hərəkət etmək və ona tabe olmaqdan imtina edir, Klausun bunu sakit şəkildə qəbul etməsinə isə təəccüblənir. Tayler Keralaynı görmək üçün onun ad günü mərasiminə gəlir, orada onu sevdiyini söyləyir və öpür, amma təsadüfən onu dişləyir. Klaus Keralayna öz qanından içirir və onu xilas edir. Deymon tərəfindən hipnoz edilən Ceremi Mistik Follsu tərk edir. Dr. Fillin keçmiş sevgilisi vampir olmadığı halda, ürəyindən vurulmuş halda meşədə tapılır. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=56 |EpisodeNumber2=12 |Title=Əlaqələndirən bağlar |DirectedBy=Con Dal |WrittenBy=Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2012|1|19}} |ProdCode=2J6012 |Aux4=2.71<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/20/thursday-final-ratings-big-bang-theory-tops-american-idol-1st-half-hour-office-mentalist-greys-adj-up-person-rob-parks-adj-down/117089/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory' Tops 'American Idol' 1st Half Hour; 'Office,' 'Mentalist,' 'Grey's' Adj. Up; 'Person,' 'Rob,' 'Parks' Adj. Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=January 20, 2012|accessdate=24 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VARt9M3?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/20/thursday-final-ratings-big-bang-theory-tops-american-idol-1st-half-hour-office-mentalist-greys-adj-up-person-rob-parks-adj-down/117089/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Boni qəribə anası Ebbi ilə görüşür, Klaus tabutları almaq üçün Stefanla danışıqlar aparır, Keralaynın atası Billin köməyi ilə Tayler azadlığını əldə etməyə çalışır, Alarikin yeni rəfiqəsi Dr. Meredit Fill Deymonda maraq oyadır: Alarik öyrənir ki, o, xəstələri sağaltmaq üçün vampir qanından istifadə edir. Yelena Stefanın onu öpməsini Stefana danışır. Seriyanın sonunda Klaus yaxınlarının tabutlarını geri alır, lakin, Deymon böyük işarəli əsas tabutu gizlədir. Daha sonraDeymon Elaycanı dirildir. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=57 |EpisodeNumber2=13 |Title=Ölülərin dirildilməsi |DirectedBy=Ceffri Hant |WrittenBy=Turi Meyer & Al Septien |OriginalAirDate={{Start date|2012|2|2}} |ProdCode=2J6013 |Aux4=2.74<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/03/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-theory-greys-anatomy-office-mentalist-adjusted-up-rob-adjusted-down/118569/ |title=Thursday Final Ratings: 'American Idol,' 'Big Bang Theory,' 'Grey's Anatomy,' 'Office,' 'Mentalist' Adjusted Up; 'Rob' Adjusted Down |work=TV by the Numbers |last=Gorman |first=Bill |date=February 3, 2012 |accessdate=24 may 2014 |archive-date=5 February 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120205134135/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/03/thursday-final-ratings-american-idol-big-bang-theory-greys-anatomy-office-mentalist-adjusted-up-rob-adjusted-down/118569/ |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary=Tibb təlimçisi Brayan Valtersin öldürüldüyü xəncərin üstündə Yelenanın barmaq izinin tapılması Alarik üçün gözlənilməz olur. Taylerin təsadüfi hücumundan sonra, Bill Dr. Mereditin ona verdiyi vampir qanının bədənində olmasından əziyyət çəkir; qorxur ki, əgər kimsə onu öldürsə vampirə çevrilə bilər. Klausun qardaşları və bacısı olan Kol (Nataniel Buzolik), Finn (Kaspar Zafer) və Rebekadan (Klayr Holt) xəncərlərin çıxarılması vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Bill qərara gəlir ki, çevrilməsini tamamlamamış ölsün və bu Keralaynı narahat edir, Yelena və Mett evə gələrək Alariki yaralı tapırlar. Boni və anası Ebbi içində ilk nəsil vampirlərin analarının cəsədinin saxlandığı tabutu açmağa çalışırlar. Stefan Deymona deyir ki, Yelenanı sevir, Deymon isə deyir ki, “mən də”. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=58 |EpisodeNumber2=14 |Title=Təhlükəli əlaqələr |DirectedBy=Kris Qrismer |WrittenBy=Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2012|2|9}} |ProdCode=2J6014 |Aux4=3.08<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/10/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-greys-anatomy-the-mentalist-vampire-diaries-adjusted-up-rob-private-practice-the-finder-up-all-nig/119426/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory,' 'American Idol,' 'Grey's Anatomy,' 'The Mentalist,' 'Vampire Diaries' Adjusted Up; 'Rob,' 'Private Practice,' 'The Finder,' 'Up All Night' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=February 10, 2012|accessdate=27 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VATB6HV?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/10/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-greys-anatomy-the-mentalist-vampire-diaries-adjusted-up-rob-private-practice-the-finder-up-all-nig/119426/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yelena Klausun yenicə məskunlaşdığı evində keçiriləcək bala dəvət olunmasından heyrətlənir, Stefan və Deymon balda onu müşayət etməyə çalışırlar. Keralayn və Mett də həmçinin bala dəvət alırlar. Keralayn Klausla, Mett isə Rebeka ilə birlikdə bala daxil olur. Balda Yelena öyrənir ki, ilk nəsil vampirləri öldürmək istəyən onların anası Ester hamısını bir-biri ilə əlaqələndirib və Finni özünü qurban vermək üçün ovsunlayıb. Keralayn Klausun daha hissiyytalı və romantik tərəfini kəşf edir. Yelena Stefana müraciət edir, lakin Stefan yenidən hər şeyi hiss etmək istəmədiyini bildirir. Nəhayət ki, bərbad və xorakı gecənin yorğunluğunu çıxarmaq üçün Deymon yeni üsul tapır: Rebeka ilə yatmaq. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=59 |EpisodeNumber2=15 |Title=Bütün övladlarım |DirectedBy=Paskal Versşuris |WrittenBy=Evan Bleyveys & Maykl Nardukki |OriginalAirDate={{Start date|2012|2|16}} |ProdCode=2J6015 |Aux4=2.90<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/17/thursday-final-ratings-american-idol-vampire-diaries-greys-anatomy-big-bang-theory-30-rock-office-adjusted-up-person-of-interest-mentalist-adjusted-down/120429/|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol,' 'Vampire Diaries,' 'Grey's Anatomy,' 'Big Bang Theory,' '30 Rock,' 'Office' Adjusted Up; 'Person Of Interest,' 'Mentalist,' 'Secret Circle' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Gorman|first=Bill|date=February 17, 2012|accessdate=27 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VATpolM?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/17/thursday-final-ratings-american-idol-vampire-diaries-greys-anatomy-big-bang-theory-30-rock-office-adjusted-up-person-of-interest-mentalist-adjusted-down/120429/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Deymonun son hərəkətini öyrənən Yelena, dostlarının ilk nəsil vampirlərin məhv edilməsi planı ilə razılaşmadığına görə peşamn olur. Həmin dövrdə Boni və anası Ebbi öldürülmüş cadugərlərin o biri dünyada olan ruhlarını sakitləşdirməyə çalışır (Bennet nəslindən olan iki nəsil cadugərlər də daxil olmaqla, həmin cadugərlər ilk nəsil vampirlər tərəfindən qətlə yetirilmişdilər). Stefan və Deymon Elaycandan Yelenanın təhlükədə olması haqqında xəbərdarlıq alırlar: onlar ya Esterin ritualı həyata keçirməsini dayandırmalıdırlar, ya da Rebeka Yelenanı öldürəcək. Bu onları məcbur edir ki, Meredit və Alarikdən Kolu öldürmək üçün kömək istəsinlər, lakin bu seçim vəziyyəti daha da gərginləşdirir: Klaus ritual və sair haqqında olan məlumatları öyrənir. Deymonun yeganə çıxış yolu Ebbini vampirə çevirmək olur, çünki, bu halda o, cadugər gücünü itirir. Ester və Finn digər ilk nəsil vampirlər tərəfindən aşkarlanan kimi qaçmağa çalışırlar. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=60 |EpisodeNumber2=16 |Title=1912 |DirectedBy=Con Berinq |WrittenBy=Culi Plek & Elizabet R. Finç |OriginalAirDate={{Start date|2012|3|15}} |ProdCode=2J6016 |Aux4=2.64<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/16/thursday-final-ratings-american-idol-the-office-missing-adjusted-up-private-practice-adjusted-down-ncaa-game-ratings/124732/|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol', 'The Office', 'Missing' Adjusted Up, 'Private Practice' Adjusted Down + NCAA Game Ratings|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=March 16, 2012|accessdate=27 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VAUfJfi?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/16/thursday-final-ratings-american-idol-the-office-missing-adjusted-up-private-practice-adjusted-down-ncaa-game-ratings/124732/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Həmin dövrdə Mistik Follsda baş verən qətllər Deymona yüz il əvvəl şəhərdə baş verən hadisələri xatırladır. 1912-ci ildə Seyc (Kassidi Friman) adlı gözəl vampir qadın Deymona yaşamağın çoxlu yollarını öyrədir: qadın təkcə qənimət yox həm də həzz mənbəyidir. Şerif Forbs Deymona xəbərdarlıq edir ki, onun cinayət tədqiqatından kənarda dursun, lakin, Deymon şerifin Alarikdən şübhələnməklə səhvə yol verəcəyini düşünür. Bu arada Yelena və Mett qətllə bağlı sübutlar axtararkən həkim Mereditin otağına gəlib çıxırlar və burada əslində Conatan Gilbertə aid olmuş gündəliyi tapırlar. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=61 |EpisodeNumber2=17 |Title=Qırılan |DirectedBy=Lans Anderson |WrittenBy=Rebeka Sonnenşayn |OriginalAirDate={{Start date|2012|3|22}} |ProdCode=2J6017 |Aux4=2.69<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/23/thursday-final-ratings-american-idol-touch-30-rock-up-all-night-adjusted-up/125792/|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol,' 'Touch,' '30 Rock,' 'Up All Night' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Seidman|first=Robert|date=March 23, 2012|accessdate=27 may 2014|archive-date=25 March 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120325190706/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/23/thursday-final-ratings-american-idol-touch-30-rock-up-all-night-adjusted-up/125792/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Deymon uzun axtarışdan sonra ilk nəsil vampirləri öldürməyin yolunu tapır: vaxtilə qədim Cadugərlər körpüsü yaxınlığında bitmiş ağ palıd ağacından hazırlanmış xəncərlə onları öldürmək mümkündür. Lakin Seyc öyrənir ki, ilk nısil vampirlər bir-biri ilə bağlanıblar və əgər onlardan biri ölsə, sevgilisi Finn də öləcək, ona görə, Deymonu satır. Alarik Mereditə hücum edir, lakin, Stefan və Yelena vaxtında yetişirlər. Boninin anası özünə nəzarəti itirdikdən sonra onları tərk edir. Boni Alariki sağaldır, həmin vaxtda Deymon və Stefan ilk nəsil vampirləri öldürməyin başqa bir yolunu axtarırlar. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=62 |EpisodeNumber2=18 |Title=Bir nəfərin qatili |DirectedBy=J. Miller Tobin |WrittenBy=Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2012|3|29}} |ProdCode=2J6018 |Aux4=2.44<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/30/thursday-final-ratings-american-idolthe-big-bang-theory-missing-and-vampire-diaries-adjusted-up-rules-and-touch-adjusted-down/126702/|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol',"The Big Bang Theory', 'Missing' and 'Vampire Diaries' Adjusted Up, 'Rules' and 'Touch' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=March 30, 2012|accessdate=27 may 2014|archive-date=1 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120401225809/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/30/thursday-final-ratings-american-idolthe-big-bang-theory-missing-and-vampire-diaries-adjusted-up-rules-and-touch-adjusted-down/126702/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Deymon və Stefan yeni əldə etdikləri silahla Klausu məhv etməyin planını qururlar. Klaus və Rebeka Finni aralarındakı bağın qırılmasına razı salmağa çalışırlar və bu zaman onun Seyclə qovuşacağını bildirirlər. Öz planlarını həyata keçirən Rebeka Deymondan qisas almaq üçün onda olan ağ palıd xəncəri oğurlayır. Bundan sonra onu xəncərlə yaralayaraq, Klausun mülkünə gətirir, əllərindən bağlayaraq tavandan asır, bundan sonra bədənini kəsərək və verbena içirərək əziyyət verir. Klaus Bonini Esterin əlaqələndirici cadusunu qırmağa məcbur edir. Boni bildirir ki, o, belə bir cadunu qıra biləcəyinə əmin deyil, lakin, Klaus onu anası ilə hədələyir və bildirir ki, Kol Ceremiyə nəzarət edir. Stefan barda Seyclə birlikdə tekila içən Finni izləyir, lakin heç nə etmir, onlar ayrıldıqdan sonra Mett və Yelena keçiddə onu tələyə salaraq ağ palıd xəncəriylə vururaraq ölsürürlər. Bu müddətdə Boni əlaqələndirən cadunun qırılmasını uğurla tamamlayır və Finn ölən yeganə ilk nəsil vampir olur. Evdə Deymonun hallüsinasiyaları ilə manipulyasiya edən Rebeka onu öpür, Deymon isə Yelenanı görür. Bundan sonra Deymona aydın olur ki, əslində Rebekanın diqqətə və sevgiyə ehtiyacı var və onu xəyanətə görə yox, bu hisslərini zədələdiyinə görə cəzalandırır. Finnin ölümündən üzülən Seyc Stefana hücum edir. Lakin ağzından qan gələrək ölür. Stefan, Yelena və Keralayn müəyyən edirlər ki, əgər ilk nəsil vampir öldürülərsə, onun qanından yaradılmış bütün vampirlər ölür. Klausla danışıq üçün onun evinə gedən Stefan Deymonu huşsuz və qan içində tapır. Qardaşının əvəzinə o gətirdiyi səkkiz ağ palıd xəncərini Klausa verir. Klaus Deymonu məcbur edir desin ki, əslində on bir xəncər olub. Özündə saxladığı xəncərlə uğursuz Klausu vurmaq cəhdindən sonra, Stefan həmin xəncəri də Klausa verir və yerdə qalan iki xəncəri də gətirməyə söz verir. Deymona əziyyət verməkdən yorulan Rebeka yaxşı niyyət nümunəsi kimi onu azad edir. Qan xəttlərini araşdıran Yelena və Keralayn müəyyən edir ki, Tayler Klausun qan xəttindən gəlir və əgər Klaus ölsə, Tayler də öləcək. Stefan və yelena hissləri haqqında danışırlar və Yelena təsdiqləyir ki, iki qardaşı – Stefan və Deymonu eyni zamanda necə sevəcəyini bilmir. Deymon sonuncu ağ palıd xəncərini götürmək üçün gedir, lakin bəlli olur ki, Alarikin vampirlərə nifrət edən hissləri onu xəncəri gizlətməyə məcbur edib və indi o, heç özü də xəncərin harda olduğunu bilmir. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=63 |EpisodeNumber2=19 |Title=Qaranlıq ürək |DirectedBy=Kris Qrismer |WrittenBy=Brayan Yanq & Evan Bleyveys |OriginalAirDate={{Start date|2012|4|19}} |ProdCode=2J6019 |Aux4=2.21<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/20/thursday-final-ratings-american-idol-greys-anatomy-awake-scandal-parks-and-recreation-adjusted-down/130065/|title=Thursday Final Ratings: 'American Idol', 'Grey's Anatomy', 'Awake' & 'Missing' Adjusted Up; 'Scandal' & 'Parks and Recreation' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|date=April 20, 2012|work=TV by the Numbers|accessdate=28 may 2014|archive-date=24 August 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/6AAQHkW7x?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/20/thursday-final-ratings-american-idol-greys-anatomy-awake-scandal-parks-and-recreation-adjusted-down/130065/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefan Yelenaya deyir ki, onun Deymona qarşı hisslərinin olduğuna inanır. O, Deymon və Yelenanı birlikdə səfərə göndərir ki, Cereminin Denverdə təhlükəsiz yerdə olduğuna əmin olsunlar, hansı ilk vampirin nəslindən gəldiklərini öyrənsinlər və dəqiqləşdirsin ki, Yelenanın Deymona qarşı hissləri var ya yox. Onlar getdikdən sonra, Stefan Alarikin gizlətdiyi sonuncu ağ palıd xəncəri tapmağa çalışır. Deymon və Yelena Ceremini taparaq xahiş edirlər ki, o biri dünyada olan Rouzla əlaqə saxlasınlar, lakin onlar Deymon tərəfindən xəncərlə vurulmuş Kol tərəfindən maneə ilə üzləşirlər. Deymon və Yelena Ceremini motelə gətirirlər və burada Ceremi Salvatore qardaşlarını çevirən Ketrin Pirsin kim tərəfindən vampirə çevrilməsinin şahidi olan Rouzla danışır. O, bildirir ki, Mari Porter tərəfindən çevrilib və Marinin harda olduğunu deyir. Klausun Alarikin boynunu sındırmasına kimi Stefanın xəncəri tapmaq cəhdləri uğursuz olur. Otelə qayıdan Yelena və Deymon ehtiraslanaraq öpüşürlər. Stefan Alariki döyməyə məcbur olur ki, onun qəddar tərəfi özünü göstərsin, bu zaman Stefan ondan sonuncu ağ palıd xəncərinin harada olduğunu soruşur və vampirlərin girə bilməyəcəyi yeraltı mağarada gizlədildiyini öyrənir. Bu arada Deymon, Yelena və Ceremi Marinin yaşadığı evə gedirlər. İçəri girən Deymon və Yelena Marinin divara mıxlandığını görürlər. Yelena və Deymon Mariylə danışmamışdan əvvəl Kol onu öldürmüşdü. Sonra Kol, dəmir beysbol topu ilə Deymonu döyür. Deymon Yelenadan öpüş haqqında soruşur və Yelena etiraf edir ki, Stefan onun Deymona qarşı hissləri olduğunu düşünür və o, özünü yoxlamaq istəmişdi. Deymon bundan inciyir və deyir ki, onu heç nəyə məcbur etməyəcək və qərarı müstəqil şəkildə Yelena pzü verməlidir. Taylerin şəhərə qayıtdığını öyrənən Keralayn həyəcanlanır, lakin, qısa müddət sonra Klausun çəkdiyi şəkili görən Tayler, Keralayn və Klausun arasında hansısa hisslərin olduğundan şübhələnir. Mett var gücü ilə çalışır ki, Rebekanı məktəbin 1920-ci illər rəqs partisinin təşkili ilə məşğul etsin, Keralayn isə həmin müddətdə Taylerlə romantik vaxt keçirir. Klausun evində Rebeka Esterlə qarşılaşır və qəribə şəraitdə Ester ölür. Seriyanın sonunda bəlli olur ki, Ester Rebekanı aldadaraq bədənini ona verməyə məcbur edib və Alarikin qəddar tərəfindən istifadə etməyə çalışıb. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=64 |EpisodeNumber2=20 |Title=Sakit getmə |DirectedBy=Coşua Batler |WrittenBy=Maykl Nardukki |OriginalAirDate={{Start date|2012|4|26}} |ProdCode=2J6020 |Aux4= 2.22<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/27/thursday-final-ratings-idol-big-bang-theory-greys-the-vampire-diariesmentalist-scandal-adjusted-down/131096/|title=Thursday Final Ratings: 'Idol', 'Big Bang Theory', 'Grey's', 'The Vampire Diaries', 'Mentalist' & 'Missing' Adjusted Up; 'Scandal' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|date=April 27, 2012|work=TV by the Numbers|accessdate=28 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VAWrLfu?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/27/thursday-final-ratings-idol-big-bang-theory-greys-the-vampire-diariesmentalist-scandal-adjusted-down/131096/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Alarikin yeni “dostu” Ester onu təhlükəli yola istiqamətləndirərək vampirləri öldürmək üçün cadulayır, bu arada Deymon və Meredit çalışırlar ki, müəyyənləşdirsinlər əsl Alariki geri qaytarmaq üçün növbəti addım nə olmalıdır. Məktəbin 1920-ci illər rəqs partisi üçün Boni Ceymini dəvət edir, Kerelaynın məsləhəti ilə isə Yelena Stefanı dəvət edir. Taylerin rəqs meydanına gəlməsi Keralaynı təəccübləndirir, lakin Klaus bütün imkanlarından istifadə edərək onları ayırmağa cəhd edir və düşünür ki, “əvvəl-axır bu balaca oğlan onu bezdirəcək və təmin edə bilməyəcək, o zaman o yenidən mənim yanıma qayıdacaq.” Lakin, Stefan və Deymon öyrəndikdə ki, onlar Esterin yaratdığı sərhəddi keçə bilmirlər, Yelenanı qorumaq üçün Mett və Cereminin köməyinə ehtiyac olur. Onlar Bonidən xahiş edirlər ki, Esterin cadusunu aradan qaldırsın. Nəhayət Ester Alarikə təsir göstərir ki, Klausu və digər ilk nəsil vampirləri öldürsün. Ester sonuncu ağ palıd xəncərini tapa bilmək üçün Alarikin üzüyündən istifadə edir. Lakin real Alarik Esteri öldürür və çevrilməni tamamlamamaq qərarına gəlir. Stefan, Yelena, Deymon, Ceremi, Meredit, Boni, Keralayn, Mett və Tayler Alarikin son anlarını kədərlə və ağlayaraq keçirirlər və bundan sonra o, özünü ölmək üçün bir otağa qapadır. Deymon sonuncu nəfəsinə kimi Alarikin yanında qaldığı müddətdə, Yelena Stefanın yanında rahatlıq tapır. Alarik ölmüş kimi görünsə də, Ester Bonini məcbur edir ki, ona qan içirsin. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=65 |EpisodeNumber2=21 |Title=Qürubdan əvvəl |DirectedBy=Kris Qrismer |WrittenBy=''Hekayə:'' Çarli Şarbone & Dafne Mayls<br>''Ssenari:'' Keralayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2012|5|3}} |ProdCode=2J6021 |Aux4= 2.54<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/04/thursday-final-ratingsthe-big-bang-theory-american-idol-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up-secret-circle-the-mentalist-scandal-adjusted-down/132411/|title=Thursday Final Ratings:'The Big Bang Theory', 'American Idol', 'Vampire Diaries', 'Grey's Anatomy,' 'Mentalist', Adjusted Up; 'Secret Circle','Scandal' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|date=May 4, 2012|work=TV by the Numbers|accessdate=28 may 2014|archive-date=18 June 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/68VAXbUJw?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/04/thursday-final-ratingsthe-big-bang-theory-american-idol-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up-secret-circle-the-mentalist-scandal-adjusted-down/132411/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Klaus Yelena ilə birgə şəhəri tərk etməyə çalışarkən yeni və güclü düşmən olan vampir ovçusu Alarikin müqaviməti ilə üzləşir. Boni Ebbini çağırır ki, Alarikin ürəyini dayandıracaq mürəkkəb cadunu həyata keçirməkdə ona kömək etsin, Ebbi isə həmin cadunu Mikael üzərində tətbiq edir. Ebbi Bonini xəbərdar edir ki, bu cadu onu özünə tabe edəcək və buna müqavimət göstərə bilməyəcək. Alarik Keralaynı tutaraq həbs etdikdən sonra, Yelenanı məktəbə gətirir və əvvəllər vampir ovuyla maraqlandığı üçün onu Keralaynı öldürməyə məcbur edir. Lakin Yelena uğursuz da olsa Keralaynı azad etməyə cəhd göstərir və Alarik onu da əsir edir, Salvatore qardaşları və Klaus isə onları azad edir. Klaus bildirir ki, Salvatore qardaşları və Keralayn onun qan xəttindən gəlir. Keralaynı azad edən Klaus onu evlərinə kimi ötürür və təhlükəsizliyinə əmin olur. Çaşqın vəziyyətdə olan Keralayn Klaus, Deymon və Stefanın Yelenanı azad etməsinə razılaşır və onları tərk edir. Klaus Yelenanı xilas etməyə çalışır, lakin alarik cəld hərəkət edərək Stolu Klausa atır, bu zaman Yelena doğru olaraq fikirləşir ki, Alarikin həyatı onun həyatına bağlıdır və əgər o ölsə, Alarik də öləcək. Klaus Yelenanı götürərək qaçır, lakin tezliklə əraziyə qayıdır, çünki Alariki öldürmək istəyir. Tayler, Stefan və Deymon çalışırlar ki, elə bir cadu tapsınlar ki, Klausu öldürəndə Tayler ölməsin. Deymon və Stefan gələcək haqqında gözlənilməz səmimi söhbət edirlər: əgər Yelena qardaşlardan birini seçsə, digəri şəhəri tərk edəcək. Alarik həm şerifi, həm də meri şəhər soveti qarşısında tənqid edir ki, şəhəri vampirlərdən qoruya bilmirlər və öz övladları da vampirdir. |LineColor=01539d }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=66 |EpisodeNumber2=22 |Title=Ayrılmış |DirectedBy=Con Berinq |WrittenBy=''Hekayə:'' Brett Metyus & Elizabet R. Finç<br>''Ssenari:'' Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2012|5|10}} |ProdCode=2J6022 |Aux4= 2.53<ref name="S3Finale">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/11/thursday-final-ratings-big-bang-theory-idol-vampire-diaries-office-secret-circle-greys-adjusted-up-touch-scandal-adjusted-down/133458/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory', 'Idol', 'Vampire Diaries', 'Office', 'Secret Circle', 'Grey's' Adjusted Up; 'Touch', 'Scandal' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|date=May 11, 2012|work=TV by the Numbers|accessdate=28 may 2014|archive-date=13 May 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120513200626/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/11/thursday-final-ratings-big-bang-theory-idol-vampire-diaries-office-secret-circle-greys-adjusted-up-touch-scandal-adjusted-down/133458/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Bacısını qorumaq məqsədi güdən Ceremi qərar qəbul edir və bu qərar hər şeyi dəyişdirir. Vəziyyət və problemi vəziyyət fonunda Yelena valideynləri Qreyson və Mirandanın, həmçinin xalası Cennanın sağ olduğu, əsas probleminin isə Mettlə münasibətlləri olduğu, sadə həyat sürdükləri dövrlər üçün darıxır. Stefan və Deymon iş üçün Mistik Follsu tərk edirlər, lakin tezliklə Yelenanın onlardan birinə ehtiyacı olması səbəbiylə qayıdırlar. Alarikin şəhər şurasında Keralayn və Taylerin vampir olmasını deməsindən sonra, onlar valideynlərinin israrı ilə təcili şəkildə Mistik Follsu tərk edirlər. Alarik Klausu öldürür (Deymon, Stefan, Keralayn, Ebbi və Taylerin onun nəslindən gəldiyini bildiyi halda). Lakin, Boni Klausu Taylerin bədənində dirildir ki, dostları ölməsin. Lakin bundan heç kimin xəbəri olmur və hamı inanır ki, Klaus ölmüşdür. Klausun həqiqətən ölmədiyini bilməyən Yelena Deymon və Stefan ilə görüşmək qərarına gəlir. O, Deymona zəng edərək söyləyir ki, Stefanla birlikdə olmaq qərarına gəlib və əlavə edir ki, “bəlkə də, biz birinci qarşılaşsaydıq...”. Xatirə olaraq göstərilir ki, valideynləri ilə birgə Yelenanın avtomobil qəzasına düşdüyü gün, Yelena və Deymon görüşür, lakin, Deymon onu ovsunlayaraq deyir ki, “heç kim bilməməlidi ki, mən şəhərdəyəm.” Bu arada Yelena və Mett avtomobil qəzasına düşür (bu hadisə vaxtilə Yelenanın valideynlərinin öldüyü avtomobil qəzasının baş verdiyi yerdə olur). Stefan onları xilas etmək üçün suya atıldıqda Yelena bildirir ki, Metti xilas etsin, özü isə boğulraraq ölür (daha sonra ruh şəklində geri qayıdaraq Ceremi ilə vidalaşır). Seriyanın sonunda Dr. Fill Deymona bildirir ki, əslində Yelena ölməyə bilər, çünki vaxtilə onu sağaltmaq üçün vampir qanı içirmişdi. |LineColor=01539d }} |}</onlyinclude> == İstehsal == 26 aprel 2011-ci ildə The CW [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]] teleserialının üçüncü mövsümünün çəkiləcəyini rəsmən elan etdi.<ref name="Early renewals The CW 2011-12">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/26/%E2%80%9Cthe-vampire-diaries%E2%80%9D-%E2%80%9Cgossip-girl%E2%80%9D-%E2%80%9C90210%E2%80%9D-%E2%80%9Csupernatural%E2%80%9D-americas-next-top-model-renewed-by-the-cw/90700/comment-page-4#comment-819642|title="The Vampire Diaries," "Gossip Girl," "90210," "Supernatural" & "America's Next Top Model" Renewed By The CW|last=Gorman|first=Bill|date=April 26, 2011|work=TV by the Numbers|accessdate=29 may 2014|archive-date=9 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150709214256/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/04/26/%E2%80%9Cthe-vampire-diaries%E2%80%9D-%E2%80%9Cgossip-girl%E2%80%9D-%E2%80%9C90210%E2%80%9D-%E2%80%9Csupernatural%E2%80%9D-americas-next-top-model-renewed-by-the-cw/90700/comment-page-4/#comment-819642|url-status=dead}}</ref> 19 may 2011-ci ildə The CW-nin 2011–12-ci il efir cədvəli elan edildikdə, aydın oldu ki, serial cümə axşamı 8:00 pm Şərqi/7:00 pm-də Kevin Vilyamsonun prodüseri olduğu "[[Sirli Dairə (teleserial, 2011)|Sirli Dairə]]" serialından sonra efirə gedəcək.<ref name="schedule">{{cite web |author=Matt Webb Mitovich |url=http://www.tvline.com/2011/05/fall-tv-preview-cw-schedule/ |title=The CW's Fall Schedule: Sarah Michelle Gellar Back on Tuesdays, Nikita Makes Move |publisher=TVLine.com |date=2011-05-19 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2011-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110608142922/http://www.tvline.com/2011/05/fall-tv-preview-cw-schedule/ |url-status=live }}</ref> Kevin Vilyamson, Culi Plek, Lesli Morgenşteyn və Bob Levi üçüncü mövsümün icraçı prodüserləri olmuşlar.<ref name="CW schedule">{{cite web|url=http://blog.cwtv.com/2011/05/19/the-cw-announces-2011-2012-schedule/|title=THE CW ANNOUNCES 2011-2012 SCHEDULE|date=May 19, 2011|accessdate=29 may 2014|archive-date=29 May 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110529093919/http://blog.cwtv.com/2011/05/19/the-cw-announces-2011-2012-schedule/|url-status=dead}}</ref> Üçüncü mövsümün premyerası cümə axşamı, 15 sentyabr 2011-ci ildə baş tutmuşdur.<ref name="CW 2011 premiere dates">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/06/20/the-cw-network-announces-fall-2011-premiere-dates/96084/|title=The CW Network Announces Fall 2011 Premiere Dates|last=Seidman|first=Robert|date=June 20, 2011|work=TV by the Numbers|accessdate=29 may 2014|archive-date=18 April 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6FxtIuQ7O?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/06/20/the-cw-network-announces-fall-2011-premiere-dates/96084/|url-status=dead}}</ref> === Aktyor seçimi === Serialda [[Nina Dobrev]] Yelena Gilbert və Ketrin Pirs, [[Pol Uizli]] Stefan Salvatore və Saylas, [[Yan Somerhalder]] Deymon Salvatore, [[Stiven R. MakKuin]] Ceremi Gilbert, [[Kat Qreham]] Bonni Bennet, [[Kendis Akkola]] Keralayn Forbs, [[Zak Roeriq]] Mett Donovan, [[Maykl Trevino]] Tayler Lokvud, [[Mett Devis]] Alarik Zoltsman və [[Cozef Morqan]] Klaus Mayklson rollarını canlandırlmışlar.<ref>{{cite web |url=http://soaps.sheknows.com/vampirediaries/news/id/17229/ |title=Spoilers: Joseph Morgan Becomes A Regular On The Vampire Diaries. - Vampire Diaries News - Soaps.com |publisher=Soaps.sheknows.com |date=2011-05-19 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2012-03-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120321143745/http://soaps.sheknows.com/vampirediaries/news/id/17229/ |url-status=dead }}</ref> "[[7-ci Cənnət (teleserial, 1996)|7-ci Cənnət]]"dən [[Devid Qalleycer]] Klausla birgə [[Tennessi]]yə qaçan [[canavar adam]] Rey Sutton obrazını canlandırmışdır.<ref>{{cite web |author=Matt Webb Mitovich |url=http://www.tvline.com/2011/07/vampire-diaries-david-gallagher-7th-heaven/ |title='The Vampire Diaries': From Inside the Box - Zap2it |publisher=Blog.zap2it.com |date=2011-07-15 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2012-01-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120118201049/http://www.tvline.com/2011/07/vampire-diaries-david-gallagher-7th-heaven/ |url-status=live }}</ref> [[Avstraliya]] aktrisası [[Klayr Holt]], Klaus və Elaycanın cazibədar bacısı Rebeka rolunu canlandırmışdır.<ref>{{cite web |url=http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2011/08/the-vampire-diaries-claire-holt-cast-as-stefans-ex-becky.html |title='The Vampire Diaries': Claire Holt cast as Stefan's vampire ex, Bex - From Inside the Box - Zap2it |publisher=Blog.zap2it.com |date= |accessdate=29 may 2014 |archive-date=31 December 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111231003352/http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2011/08/the-vampire-diaries-claire-holt-cast-as-stefans-ex-becky.html |url-status=dead }}</ref> [[Sebastian Roşe]] oğlu Klausu öldürmək istəyən vampir ovçusu vampir Maykl rolunu canlandırır.<ref>{{cite web |last=Franich |first=Darren |url=http://insidetv.ew.com/2011/08/10/vampire-diaries-sebastian-roche/ |title='Vampire Diaries' casts Sebastian Roche as mysterious vampire hunter &#124; Inside TV &#124; EW.com |publisher=Insidetv.ew.com |date=2011-08-10 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2015-01-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150101142326/http://insidetv.ew.com/2011/08/10/vampire-diaries-sebastian-roche/ |url-status=live }}</ref> Sonradan məlum olur ki, Maykl ilk nəsil vampirlərin atası olsa da, Klausun atalığıdır, lakin Maykl Klausu öldürmək istəyəndə, Klaus ondan əvvəl hərəkət edərək Mayklı öldürür.<ref>{{cite web |last=Ross |first=Dalton |url=http://insidetv.ew.com/2011/08/10/vampire-diaries-sebastian-roche/ |title='Vampire Diaries' casts Sebastian Roche as mysterious vampire hunter &#124; Inside TV &#124; EW.com |publisher=Insidetv.ew.com |date=2011-08-10 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2015-01-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150101142326/http://insidetv.ew.com/2011/08/10/vampire-diaries-sebastian-roche/ |url-status=live }}</ref> [[Qəhrəmanlar (teleserial, 2006)|Qəhrəmanlar]] serialının ulduzu [[Cek Kolman]] Mistik Follsun keçmiş sakini və Keralaynın atası Bill obrazını canlandırır. Bill qızının vampire olduğunu öyrəndikdə, onu monster hesab etsə də, sonradan olduğu kimi qəbul edir.<ref name="tvguide1">{{cite web |url=http://www.tvguide.com/News/Jack-Coleman-Vampire-Diaries-1035595.aspx |title=Exclusive: Heroes' Jack Coleman to Guest Star on The Vampire Diaries - Today's News: Our Take |publisher=TVGuide.com |date=2011-07-23 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2014-07-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140727080713/http://www.tvguide.com/News/Jack-Coleman-Vampire-Diaries-1035595.aspx |url-status=dead }}</ref><ref name="tvguide1"/> [[Elis Evans]] Klausun anası, qədim və güclü cadugər Ester rolunu canlandırır. O, ilk dəfə səkkizinci seriyada, xatirə kimi görünür.<ref>{{cite web |url=http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2011/10/the-vampire-diaries-original-mother-cast-alice-evans-as-klauss-mom.html |title='The Vampire Diaries': Original mother cast! Alice Evans as Klaus's mom - From Inside the Box - Zap2it |publisher=Blog.zap2it.com |date=2011-10-06 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2013-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130511122628/http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2011/10/the-vampire-diaries-original-mother-cast-alice-evans-as-klauss-mom.html |url-status=live }}</ref> Klausun qardaşı Elayca rolunu canlandıran [[Daniel Gilles]] bu mövsumda yenidən serial qayııdır.<ref>{{cite web |url=http://the-vampirediaries.com/2011/10/07/the-vampire-diaries-daniel-gillies-returns-as-elijah/ |title=‘The Vampire Diaries’: Daniel Gillies returns as Elijah &#124; Blood Falls &#124; the-vampirediaries.com |publisher=the vampire diaries |date= |accessdate=229 may 2014 |archive-date=28 April 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160428090332/http://the-vampirediaries.com/2011/10/07/the-vampire-diaries-daniel-gillies-returns-as-elijah/ |url-status=live }}</ref> [[Persia Vayt]] Boninin anası Ebbi Bennet rolunu canlandırır.<ref>{{cite web |url=http://blogs.indiewire.com/shadowandact/persia-white-joins-cast-of-vampire-diaries# |title=Persia White Joins Cast Of "Vampire Diaries" &#124; Shadow and Act |publisher=Blogs.indiewire.com |date= |accessdate=29 may 2014 |archive-date=30 November 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111130110822/http://blogs.indiewire.com/shadowandact/persia-white-joins-cast-of-vampire-diaries |url-status=dead }}</ref> 10 noyabr 2011-ci ildə Pol Uizlinin həyat yoldaşı [[Torri DeVitto]]nun Meredit Fill (romandakı Meredit Sulez obrazı əsasında) rolunu canlandıracağı elan edildi. Həkim olan Meredit insanları sağaltmaq üçün gizlincə vampire qanından istifadə edir, sonra isə Alariklə görüşməyə başlayır.<ref>{{cite web |author=6 MOS |url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-pretty-little-liars-torrey-devitto-258919 |title='The Vampire Diaries': 'Pretty Little Liars'&#39; Torrey DeVitto Joins Cast as Recurring Character (Exclusive) |publisher=Hollywood Reporter |date=2011-11-09 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2014-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140305201447/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-pretty-little-liars-torrey-devitto-258919 |url-status=live }}</ref> 16 noyabr 2011-ci ildə Robert Riçardın Boni ilə maraqlanan gənc Ceymi rolunu canlandıracağı elan edildi.<ref>{{cite web |url=http://vampirediariesguide.com/2011/11/16/robert-richard-joins-the-cast/ |title=Robert Ri’chard Joins the Cast |publisher=Vampire Diaries Guide |date=2011-11-16 |accessdate=29 noyabr 2014 |archive-date=2020-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200925015022/http://vampirediariesguide.com/2011/11/16/robert-richard-joins-the-cast/ |url-status=live }}</ref> 22 noyabr 2011-ci ildə Daniel Nyumanın bir seriyada Daniel Uarren rolunu canlandıracağı bildirildi.<ref>{{cite web |author=Jenny McGrath |url=http://www.wetpaint.com/the-vampire-diaries/articles/the-vampire-diaries-brings-paul-newmans-grandson-to-mystic-falls |title=The Vampire Diaries Brings Paul Newman’s Grandson to Mystic Falls - The Vampire Diaries |publisher=Wetpaint.com |date= |accessdate=29 noyabr 2014 |archive-date=2013-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130425032357/http://www.wetpaint.com/the-vampire-diaries/articles/the-vampire-diaries-brings-paul-newmans-grandson-to-mystic-falls |url-status=live }}</ref> Avstraliya aktyoru Nataniel Buzoliç Klaus və Elaycanın qardaşı Kol,<ref name="wetpaint1">{{cite web |author=Jenny McGrath |url=http://www.wetpaint.com/the-vampire-diaries/articles/vampire-diaries-casts-caspar-zafer-and-nathaniel-buzolic-as-klaus-brothers-finn-and-kol |title=Vampire Diaries Casts Caspar Zafer and Nathaniel Buzolic as Klaus’ Brothers Finn and Kol - The Vampire Diaries |publisher=Wetpaint.com |date= |accessdate=29 may 2014 |archive-date=22 March 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120322032556/http://www.wetpaint.com/the-vampire-diaries/articles/vampire-diaries-casts-caspar-zafer-and-nathaniel-buzolic-as-klaus-brothers-finn-and-kol |url-status=live }}</ref> ingilis aktyoru Kaspar Zafer isə digər qardaç Finn obrazını canlandırıb.<ref name="wetpaint1"/> 13 yanvar 2012-ci ildə Kassidi Frimanın Seyc rolunu canlandıracağı bildirildi.<ref>{{cite web |last=Woman |first=The |url=http://www.dreadcentral.com/news/49895/cassidy-freeman-goes-playboy-club-vampire-diaries |title=Cassidy Freeman Goes from The Playboy Club to The Vampire Diaries &#124; Horror Movie, DVD, & Book Reviews, News, Interviews at Dread Central |publisher=Dreadcentral.com |date=2012-01-13 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2014-01-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140109041324/http://www.dreadcentral.com/news/49895/cassidy-freeman-goes-playboy-club-vampire-diaries |url-status=live }}</ref> 31 mart 2012-ci ildə [[Sara Kanninq]]in Cena Sommers rolu ilə sonuncu seriyada serial qayıdacağı elan edildi.<ref>{{cite web |url=http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2012/03/the-vampire-diaries-sara-canning-returns-as-aunt-jenna-sommers.html |title='The Vampire Diaries': Sara Canning returns as Aunt Jenna Sommers - From Inside the Box - Zap2it |publisher=Blog.zap2it.com |date=2012-03-27 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925065658/http://blog.zap2it.com/frominsidethebox/2012/03/the-vampire-diaries-sara-canning-returns-as-aunt-jenna-sommers.html |url-status=live }}</ref> Həmçinin 9 aprel 2012-ci ildə Ceyson MakDonald və Erin Byutenin Yelenanın valideynləri rolunda mövsümün son seriyasında iştirak edəcəkləri bildirildi.<ref>{{cite web |url=http://www.tvfanatic.com/2012/04/the-vampire-diaries-casts-elenas-parents/ |title=The Vampire Diaries Casts Elena's Parents |publisher=TV Fanatic |date=2012-04-09 |accessdate=29 may 2014 |archive-date=2019-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190220064137/https://www.tvfanatic.com/2012/04/the-vampire-diaries-casts-elenas-parents/ |url-status=live }}</ref> [[Loren Kohan]] "Qaranlıq ürək" seriyasında Rouz obrazı ilə serial qayıdaraq, ruh kimi Merini tapmaqda Ceremiyə kömək etdi. == DVR göstəriciləri == {| class="wikitable" |- style="background:#fff;" ! No. !! Ad !! Efir tarixi !! 18–49 reytinq (Live + SD) !! İzləyici<br>(milyon) artımı !! Ümumi 18–49 artım !! Ümumi izləyicilər<br>(milyon) !! İst. |- | style="text-align:center;"|1 || "Doğum günü" || {{Start date|2011|9|15}} || style="text-align:center;"| 1.5 || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| |- | style="text-align:center;"|2 || "Hibrid" || {{Start date|2011|9|22}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.00 || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''3.52''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/10/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-supernatural-tops-gains-in-seasons-premiere-week/106672/|title=live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-supernatural-tops-gains-in-seasons-premiere-week|work=TV by the Numbers|date=October 10, 2011|accessdate=29 may 2014|archive-date=11 October 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111011105603/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/10/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-supernatural-tops-gains-in-seasons-premiere-week/106672/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|3 || "Qorxuların sonu" || {{Start date|2011|9|29}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| 1.05 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''3.79''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/17/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains-in-week-2/107468/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Gains, 'Fringe' Tops % Gains In Week #2|work=TV by the Numbers|date=October 17, 2011|accessdate=29 may 2014|archive-date=19 October 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111019031116/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/17/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains-in-week-2/107468/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|4 || "Həyəcanlı davranış" || {{Start date|2011|10|6}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.05 || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''3.68''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/24/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-the-secret-circle-tops-gains-in-week-3/108162/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Gains, 'The Secret Circle' Tops % Gains In Week 3|work=TV by the Numbers|date=October 24, 2011|accessdate=29 may 2014|archive-date=26 October 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111026184235/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/10/24/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-the-secret-circle-tops-gains-in-week-3/108162/|url-status=dead}}</ref> |-B | style="text-align:center;"|5 || "Hesablaşma" || {{Start date|2011|10|13}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| |- | style="text-align:center;"|6 || "Gənc ruh qoxusu" || {{Start date|2011|10|20}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| |- | style="text-align:center;"|7 || "Ruhların dünyası" || {{Start date|2011|10|27}} || style="text-align:center;"| 1.5 || style="text-align:center;"| 1.31 || style="text-align:center;"| '''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.59''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/14/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-tops-absolute-gains-supernatural-tops-gains-in-week-6/110495/2/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Grey's Anatomy,' 'Big Bang Theory' Top Absolute Gains, 'Supernatural' Tops % Gains In Week 6|work=TV by the Numbers|date=November 14, 2011|accessdate=29 may 2014|archive-date=16 July 2012|archive-url=https://archive.today/20120716175520/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/14/live7-dvr-ratings-greys-anatomy-tops-absolute-gains-supernatural-tops-gains-in-week-6/110495/2/|url-status=}}</ref> |- | style="text-align:center;"|8 || "Adi insanlar" || {{Start date|2011|11|3}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| 1.12 || style="text-align:center;"| '''2.2''' || style="text-align:center;"| '''4.63'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/21/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-house-tops-gains-in-week-7/111359/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Gains, 'House' Tops % Gains In Week 7|work=TV by the Numbers|date=November 21, 2011|accessdate=29 may 2014|archive-date=23 November 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111123113144/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2011/11/21/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-house-tops-gains-in-week-7/111359/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|9 || "Evə qayıdış" || {{Start date|2011|11|10}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| TBA || style="text-align:center;"| |- | style="text-align:center;"|10 || "Yeni istiqamət" || {{Start date|2012|1|5}} || style="text-align:center;"| 1.5 || style="text-align:center;"| 0.88 || style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''4.20''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/23/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-pan-am-tops-gains-in-week-16/117259/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Gains; 'Pan Am' Tops % Gains in Week 16|work=TV by the Numbers|date=January 23, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=27 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120127033805/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/23/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-pan-am-tops-gains-in-week-16/117259/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|11 || "Bizim şəhər" || {{Start date|2012|1|12}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.43 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''4.29''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/30/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-grimm-tops-gains-in-week-17/117959/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Gains; 'Grimm' Tops % Gains in Week 17|work=TV by the Numbers|date=January 30, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=31 January 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120131102420/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/01/30/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-grimm-tops-gains-in-week-17/117959/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|12 || "Əlaqələndirən bağlar" || {{Start date|2012|1|19}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.13 || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''3.84''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/06/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains-in-week-18/118711/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Gains; 'Fringe' Tops % Gains in Week 18|work=TV by the Numbers|date=February 6, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=8 February 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120208071525/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/06/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-gains-fringe-tops-gains-in-week-18/118711/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|13 || "Ölülərin dirildilməsi" || {{Start date|2012|2|2}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.37 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''4.11''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/21/live7-dvr-ratings-glee-tops-absolute-gains-grimm-tops-gains-in-week-20/120741/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Glee' Tops Absolute Gains; 'Grimm' Tops % Gains in Week 20|work=TV by the Numbers|date=February 20, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=20 November 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141120041955/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/21/live7-dvr-ratings-glee-tops-absolute-gains-grimm-tops-gains-in-week-20/120741/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|14 || "Təhlükəli əlaqələr" || {{Start date|2012|2|9}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| 1.17 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''4.25''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/27/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-gains-pan-am-tops-gains-in-week-21/122031/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Ratings Gains; 'Pan Am' Tops % Gains in Week 21|date=February 27, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=25 June 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120625182833/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/02/27/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-gains-pan-am-tops-gains-in-week-21/122031/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|15 || "Bütün övladlarım" || {{Start date|2012|2|16}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| 1.04 || style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''3.94'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/05/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-gains-fringe-tops-gains-in-week-22/123032/|title=LLive+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Ratings Gains; 'Fringe' Tops % Gains in Week 22|date=March 5, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=7 March 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120307235413/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/03/05/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-gains-fringe-tops-gains-in-week-22/123032/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|16 || "1912" || {{start date|2012|3|15}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.32 || style="text-align:center;"|'''1.8''' || style="text-align:center;"| '''3.96''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/02/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-gain-nikita-ringer-top-gains-in-week-26/127002/|title=Live+7 DVR Ratings: "Modern Family' Tops Absolute Ratings Gain; 'Nikita' & 'Ringer' Top % Gains in Week 26|work=TV by the Numbers|date=April 2, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=6 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120406012041/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/02/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-gain-nikita-ringer-top-gains-in-week-26/127002/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|17 || "Qırılan" || {{Start date|2012|3|22}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| 1.03 || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''3.72''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/09/live7-dvr-ratings-new-girl-tops-absolute-ratings-gain-fringe-and-the-firm-top-gains-castle-tops-total-viewer-gains-in-week-27/128050/|title=Live+7 DVR Ratings: 'New Girl' Tops Absolute Ratings Gain, 'Fringe' and 'The Firm' Top % Gains, 'Castle' Tops Total Viewer Gains in Week 27|work=TV by the Numbers|date=April 9, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=11 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120411155751/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/09/live7-dvr-ratings-new-girl-tops-absolute-ratings-gain-fringe-and-the-firm-top-gains-castle-tops-total-viewer-gains-in-week-27/128050/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|18 || "Bir nəfərin qatili" || {{Start date|2012|3|29}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 1.02 || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''3.46''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/16/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-tops-absolute-ratings-gain-the-firm-tops-gains-the-mentalist-tops-total-viewer-gains-in-week-28/129291/|title=Live+7 DVRRatings: 'The Big Bang Theory' Tops Absolute Ratings Gain, 'The Firm' Tops % Gains, 'The Mentalist' Tops Total Viewer Gains in Week 28|work=TV by the Numbers|date=May 15, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=19 April 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120419235106/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/04/16/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-tops-absolute-ratings-gain-the-firm-tops-gains-the-mentalist-tops-total-viewer-gains-in-week-28/129291/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|19 || "Qaranlıq ürək" || {{Start date|2012|4|19}} || style="text-align:center;"| 1.0 || style="text-align:center;"| 1.32 || style="text-align:center;"| '''1.6''' || style="text-align:center;"| '''3.53''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/07/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-total-viewer-gains-firm-tops-gains-in-week-31/132706/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Tops Absolute Ratings & Total Viewer Gains, 'Firm' Tops % Gains in Week 31|work=TV by the Numbers|date=May 7, 2012|accessdate=May 15, 2012|archive-date=May 10, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120510040150/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/07/live7-dvr-ratings-modern-family-tops-absolute-ratings-total-viewer-gains-firm-tops-gains-in-week-31/132706/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|20 || "Sakit getmə" || {{Start date|2012|4|26}} || style="text-align:center;"| 1.1 || style="text-align:center;"| 1.01|| style="text-align:center;"| '''1.6''' || style="text-align:center;"| '''3.23''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/14/live7-dvr-ratings-big-bang-theory-tops-absolute-ratings-fringe-tops-gains-the-mentalist-tops-total-viewer-gainsin-week-32/133956/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Big Bang Theory' Tops Absolute Ratings, 'Fringe' Tops % Gains, 'The Mentalist' Tops Total Viewer Gains in Week 321|work=TV by the Numbers|date=May 14, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=16 May 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120516183813/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/14/live7-dvr-ratings-big-bang-theory-tops-absolute-ratings-fringe-tops-gains-the-mentalist-tops-total-viewer-gainsin-week-32/133956/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|21 || "Qürubdan əvvəl" || {{Start date|2012|5|3}} || style="text-align:center;"| 1.1 || style="text-align:center;"| 0.88 || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''3.42'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/21/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-ratings-and-viewership-gains-the-secret-circle-tops-percentage-increases/135184/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Leads Ratings and Viewership Gains, 'The Secret Circle' Tops Percentage Increases|work=TV by the Numbers|date=May 21, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=25 May 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120525145216/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/21/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-ratings-and-viewership-gains-the-secret-circle-tops-percentage-increases/135184/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|22 || "Ayrılmış" || {{start date|2012|5|10}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| 0.98 || style="text-align:center;"|'''1.8''' || style="text-align:center;"| '''3.51''' || style="text-align:center;"|<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/29/live7-dvr-ratings-modern-family-again-leads-ratings-and-viewerrship-gainsgrimm-ranks-number-one-in-percentage-increases/135918/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Again Leads Ratings and Viewerrship Gains,'Grimm' Ranks Number One In Percentage Increases|work=TV by the Numbers|date=May 29, 2012|accessdate=29 may 2014|archive-date=1 June 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120601083511/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/05/29/live7-dvr-ratings-modern-family-again-leads-ratings-and-viewerrship-gainsgrimm-ranks-number-one-in-percentage-increases/135918/|url-status=dead}}</ref> |- |} == Ev üçün buraxılış == {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0 1em 0 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- style="background:#0072BB;" | colspan="6" | <span style="color:white;"> <center>'''''Vampirin gündəlikləri — Tam Üçüncü Mövsüm'''''</center> |- style="vertical-align:top; text-align:center;" | style="width:400px;" colspan="3"| '''Dəst detalları''' | style="width:400px; " colspan="3"| '''Əlavələr''' |- valign="top" | colspan="3" style="text-align:left; width:400px;"| * 22 Seriya * 5 DVD disk və ya 4 Blu-ray disk dəsti * DVD: İngiliscə ([[Dolby Digital]] 5.1) * Blu-ray: İngiliscə ([[DTS-HD Master Audio]] 5.1) * Audio şərhlər | colspan="3" style="text-align:left; width:400px;"| * ''Vampirin gündəlikləri'': Stefanın qaranlığa qərq olması (Qısametrajlı film) * ilk nəsil vampirlər: Başlanğıv (Qısa metrajlı film) * İkinci dişlək: [[Bluper]]lər [[Blu-ray Disk]] versiyası üçün eksklüziv əlavələr: * Prodüserlərin səhnələri (Yazarların qeydləri, Prodüserlərin müzakirələri, Film musiqiləri və Narahatlıqlar) * Sevilən səhnələr — Mövsümün ən həyəcanlı səhnələri * Mövsümə daxil olan bütün seriyaların dijital nüsxələri |- | colspan="6" style="text-align:center;"| '''Çıxış tarixləri''' |- | colspan="2" style="text-align:center;"| '''[[DVD region kodları#Region kodları və ölkələr|Region 1]]''' | colspan="2" style="text-align:center;"| '''[[DVD region kodları#Region kodları və ölkələr|Region 2]]''' | colspan="2" style="text-align:center;"| '''[[DVD region kodları#Region kodları və ölkələr|Region 4]]''' |- style="text-align:center;" | colspan="2"| 11 sentyabr, 2012<ref name="region1a"/> | colspan="2"| 20 avqust, 2012<ref name=amazonA /> | colspan="2"| 3 oktyabr, 2012<ref name=ezydvd1 /> |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Həmçinin bax == [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]] {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:2012-ci il ABŞ televiziya mövsümü]] tc40ncnu9oo5sqhi8d1l87urirqfy31 14 365015 7865765 2959563 2024-11-27T10:54:35Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Çempionlar]] silindi; [[Kateqoriya:Avropa çempionatları]] əlavə olundu 7865765 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Avropa çempionatları]] 8jjqmui2u3amtda6pgcc63gt4zx2oxp 0 371227 7865872 7808822 2024-11-27T11:38:06Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi 7865872 wikitext text/x-wiki {{Mükafat | adı = Fizika üzrə Nobel mükafatı | hazırki_mükafatlar = | Şəkil = Nobel Prize.png | şəkilölçü = | alt = | imza = | kimə verilir = Fizika sahəsində insanlığa əlamətdar töhfə verənlərə | təqdim edən = [[İsveç Kral Elmlər Akademiyası]] | tarix = {{start date and age|1901|12|10|df=y}} | region = | ölkə = [[Stokholm]], [[İsveç]] | Sayı = 9 million [[İsveç kronu|SEK]] (2017)<ref>{{cite web|title=Nobel Prize amount is raised by SEK 1 million|url=https://www.nobelprize.org/press/#/publication/59c911c82a43dd000437b4b7/552bd85dccc8e20c00e7f979|publisher=Nobelprize.org|access-date=2018-09-02|archive-date=2018-02-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20180201043715/https://www.nobelprize.org/press/#/publication/59c911c82a43dd000437b4b7/552bd85dccc8e20c00e7f979|url-status=live}}</ref> | İlk laureat = [[Vilhelm Rentgen]] | son = | sahib = | vebsəhifə = [http://nobelprize.org/ nobelprize.org] | şəbəkə = | müddəti = | reytinqi = | əvvəlki = | main = | sonrakı = }} [[Fayl:Wilhelm Conrad Röntgen (1845--1923).jpg|thumb|upright|[[Vilhelm Rentgen]]<br>(1845–1923), Fizika üzrə Nobel mükafatının ilk laureatı.]] '''Fizika üzrə Nobel mükafatı''' ({{dil-sv|Nobelpriset i fysik}}) — [[İsveç Kral Elmlər Akademiyası]] tərəfindən fizika sahəsi üzrə insanlığa əlamətdar töhfələr verənlər üçün hər il təqdim olunan mükafat. Bu mükafat [[Alfred Nobel]]in istəyi ilə 1895-ci ildə əsası qoyulan və 1901-ci ildən hər il verilən beş [[Nobel mükafatı]]ndan biridir. Digər mükafatlar [[Kimya üzrə Nobel mükafatı]], [[Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı]], [[Nobel sülh mükafatı]] və [[Fiziologiya və tibb üzrə Nobel mükafatı]]dır. Fizika üzrə ilk mükafatı [[Rentgen şüaları|rentgen şüası]]nın kəşfində göstərdiyi xidmətlərinə görə [[Vilhelm Rentgen]] almışdır. Bu mükafat Nobel Fondu tərəfindən idarə olunur və bir alimin fizika sahəsi üzrə ala biləcəyi ən prestijli mükafat hesab edilir. Mükafat [[Stokholm]]da 10 dekabr Alfred Nobelin ölüm ildönümü ilə bağlı illik mərasimdə təqdim olunur. 2019-cu ilə qədər 212 nəfər bu mükafata layiq görülmüşdür.<ref name=nobelOrg>{{cite web| title=All Nobel Prizes in Physics| website=Nobelprize.org| publisher=Nobel Media AB| url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/| accessdate=2016-01-19| archive-date=2018-07-25| archive-url=https://web.archive.org/web/20180725000531/https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/| url-status=live}}</ref> == Arxaplan == [[Alfred Nobel]] son vəsiyyətnaməsində bildirdi ki, onun sərvəti [[fizika]], [[kimya]], [[sülh]] [[Fiziologiya|fizialogiya]] və ya [[tibb]] və [[ədəbiyyat]] sahəsində "bəşəriyyətə böyük fayda verənlər" üçün mükafatlar seriyası yaratmağa istifadə olunsun.<ref name="BBCHistory">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/nobel_alfred.shtml|title=History – Historic Figures: Alfred Nobel (1833–1896)|publisher=BBC|date=|accessdate=2015-05-03|archive-date=2013-09-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20130902104414/http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/nobel_alfred.shtml|url-status=live}}</ref> Nobel həyatı boyunca bir neçə vəsiyyətnamə yazsa da axrıncısı ölümündən bir il əvvəl yazıldı və 1895-ci ilin 27 noyabr tarixində [[Paris]]də ''İsveç-Norveç Klubunda'' imzalandı.<ref>[[#Sohlman69|Ragnar Sohlman]]: 1983, Page 7</ref><ref>{{cite news | url=https://static-content.springer.com/lookinside/art%3A10.1007%2FBF01047469/000.png | title=The Nobel Foundation and its Role for Modern Day Science | publisher=Springer-Verlag | work=Die Naturwissenschaften | date=6 June 1981 | accessdate=4 May 2015 | author=von Euler | first=U.S. | format=PDF | archive-date=10 May 2017 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170510184833/http://static-content.springer.com/lookinside/art%3A10.1007%2FBF01047469/000.png | url-status=dead }}</ref> Nobel bütün sərvətinin (31 milyon ''[[isveç kronu]]'' 198 milyon [[ABŞ dolları]], 176 milyon [[avro]] 2016-cı il) 94%-ni beş Nobel mükafatının təsis edilməsi və sərvətin ianə edilməsi üçün miras qoydu.<ref>{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/alfred_nobel/will/will-full.html|title=Nobel's will|publisher=Nobel.org|accessdate=May 4, 2015|archive-date=August 15, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180815060015/https://www.nobelprize.org/alfred_nobel/will/will-full.html|url-status=live}}</ref> Vəsiyyəti qomarlayan yüksək şübhəçilik səbəbi ilə 1897-ci il 26 aprelə qədər təsdiq edilmədi sonra vəsiyyət ''Stortinq'' (Norveç Parlamenti) tərfindən təsdiq olundu.<ref name="nobelprize1">{{cite web |url=http://nobelprize.org/nobelfoundation/history/lemmel/index.html |title=The Nobel Foundation – History |publisher=Nobelprize.org |date= |accessdate=2015-05-03 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100109140259/http://nobelprize.org/nobelfoundation/history/lemmel/index.html |archivedate=January 9, 2010 }}</ref><ref name="Levinovitz13">[[#Levinovitz69|Agneta Wallin Levinovitz]]: 2001, Page 13</ref> Vəsiyyətin icraçıları Raqnar Sohlman və Rudolf Lillcekyuist idi hansı ki, Nobelin mirasını hifz etmək və mükafatları təşgil etmək üçün Nobel fondunu qurdular. Nobel sülh mükafatını verəcək olan Norveç Nobel Komitəsi üzvləri vəsiyyət təsdiq olunduqdan qısa bir müddət sonra təyin edildi. Mükafatı verən təşkilatlar bunlardır: 7 iyun [[Karolinska İnstitutu]], 9 iyun [[İsveç Akademiyası]] və 11 iyun İsveç Krallığının Elmlər Akademiyası.<ref>{{cite web |url=http://www.infoplease.com/spot/nobel-prize-history.html |title=Nobel Prize History – |publisher=Infoplease.com |date=1999-10-13 |accessdate=2015-05-03 |archive-date=2013-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130426043912/http://www.infoplease.com/spot/nobel-prize-history.html |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/416852/Nobel-Foundation |title=Nobel Foundation (Scandinavian organisation) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=2015-05-03 |archive-date=2013-05-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130514081249/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/416852/Nobel-Foundation |url-status=live }}</ref> Sonra isə Nobel fondu mükafatın necə verilməsinə əsasən qaydalar üzrə razılığa gəldi. 1900-cü ildə Nobel fondu tərəfindən yaradılmış yeni nizamnamə Kral [[II Oskar]] tərəfindən elan edildi.<ref name="Levinovitz13"/><ref name="BritannicaWill">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/416856/Nobel-Prize "Nobel Prize] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150429230820/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/416856/Nobel-Prize |date=2015-04-29 }}" (2007), in ''[[Encyclopædia Britannica]]'', accessed 15 January 2009, from ''Encyclopædia Britannica Online'': {{sitat|After Nobel’s death, the Nobel Foundation was set up to carry out the provisions of his will and to administer his funds. In his will, he had stipulated that four different institutions—three Swedish and one Norwegian—should award the prizes. From Stockholm, the Royal Swedish Academy of Sciences confers the prizes for physics, chemistry, and economics, the Karolinska Institute confers the prize for physiology or medicine, and the Swedish Academy confers the prize for literature. The Norwegian Nobel Committee based in Oslo confers the prize for peace. The Nobel Foundation is the legal owner and functional administrator of the funds and serves as the joint administrative body of the prize-awarding institutions, but it is not concerned with the prize deliberations or decisions, which rest exclusively with the four institutions. }}</ref> Nobelin vəsiyyətinə görə, İsveç Krallığının Elmlər Akademiyası Fizika üzrə Nobel mükafatını verəcəkdi.<ref name="BritannicaWill"/> == Namizədlik və seçim == [[Fayl:Portrait of Albert Einstein and Others (1879-1955), Physicist.jpg|thumb|right|Fizika üzrə üç Nobel laureatı. Ön cərgədə soldan sağa doğru: [[Albert Maykelson]] (1907-ci ildə qazandı), [[Albert Eynşteyn]] (1921-ci ildə qazandı) və [[Robert Milliken]] (1923-cü ildə qazandı)]] [[Fizika üzrə Nobel mükafatı]] üçün ən azı üç [[Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı|Nobel laureatı]] və iki müxtəlif tədqiqat seçilə bilər.<ref>{{cite web | url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/ | title=Facts and figures | accessdate=May 4, 2015 | author=Nobelprize.org | archive-date=August 15, 2018 | archive-url=https://web.archive.org/web/20180815045159/https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/ | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | url=https://globaljournals.org/GJSFR_Volume13/3-On-the-Nobel-Prize-in-Physics-Controversies.pdf | title=GJSFR | accessdate=May 4, 2015 | archive-date=July 2, 2017 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170702022114/https://globaljournals.org/GJSFR_Volume13/3-On-the-Nobel-Prize-in-Physics-Controversies.pdf | url-status=live }}</ref> Digər Nobel mükafatları ilə müqayisədə Fizika üzrə Nobel mükafatına namizədlik və seçmə prosesi uzun və qətidir. Bu da fizika sahəsində ən əlamətdar mükafat olmaq üçün illər ərzində əhəmiyyətinin artmasının əsas səbəbidir.<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/416856/Nobel-Prize#toc93433|title=The Nobel Prize Selection Process|publisher=Brittanica Encyclopaedia|accessdate=May 4, 2015|archive-date=April 29, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150429230820/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/416856/Nobel-Prize#toc93433|url-status=live}}</ref> Nobel mükafatı laureatları Nobel Fizika Komitəsi tərəfindən seçilir, bir Nobel Komitəsi İsveç Elmlər Akademiyası tərəfindən seçilən beş üzvdən ibarətdir. Sentyabr ayında başlayacaq ilk mərhələdə, bir neçə min nəfər namizədləri irəli sürmək üçün sorğular göndərir. Tamamlanmış namizədlik sorğuları növbəti ilin 31 yanvar tarixindən gec olmayaraq Nobel Komitəsinə çatır. Bu namizədlər onların sayını təxminən iyrimi nəfərə endirən ekspertlər tərəfindən gözdən keçirilir və müzakirə edilir. Komitə Akademiyaya yekun namizədlərə dair tövsiyələrlə birlikdə hesabat təqdim edir. Bu barədə fizika kateqoriyasında daha çox müzakirə edilir. Akademiya daha sonra səs çoxluğu vasitəsilə Fizika üzrə laureatların son seçimini edir.<ref name="Nomination">{{cite web|title=Nomination and Selection of Physics Laureates|url=https://www.nobelprize.org/nomination/physics/|website=nobelprize.org|publisher=Nobel Media AB 2016|accessdate=6 October 2016|archive-date=20 May 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200520144235/https://www.nobelprize.org/nomination/physics/|url-status=live}}</ref> Namizədlərin adları heç vaxt ictimaiyyətə açıqlanmır və nə də onlar mükafata layiq hesab edildiklərini demirlər. Namizədlik qeydləri əlli il gizli saxlanılır.<ref name="fiftyyearsrule">{{cite web|url=http://nobelpeaceprize.org/en_GB/nomination_intro/nomination_secrecy/|title=50 year secrecy rule|accessdate=May 6, 2015|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150501054903/http://nobelpeaceprize.org/en_GB/nomination_intro/nomination_secrecy/|archivedate=May 1, 2015|df=}}</ref> Vəfat etmiş fərdlərin nominasiyası qəbul edilməməklə birlikdə, əgər şəxs mükafat komitəsinin qərarı (adətən oktyabr ayında) ilə mərasimin keçiriləcəyi aylar arasında vəfat edərsə mükafat vermə mərasimi təşgil oluna bilər. 1974-cü ildən əvvəl əgər şəxs nominasya göstərilmiş idisə onun ölümündən sonra gerçəkləşən mükafat vermə mərasiminə icazə verilirdi.<ref>{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_organizations/nobelfoundation/statutes.html#par4|title=About posthumous awards|accessdate=May 4, 2015|archive-date=July 24, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180724075738/https://www.nobelprize.org/nobel_organizations/nobelfoundation/statutes.html#par4|url-status=live}}</ref> Fizika üzrə Nobel mükafatı üçün qaydalar, tanınan nailiyətlərin əhəmiyyətinin "zamanla test edilməsini" tələb edir. Praktikada bu kəşf və mükafat arasındakı gecikmənin adətən 20 il olduğu və daha da çox ola biləcəyi mənasına gəlir. Misal üçün, 1983-cü il Fizika üzrə Nobel mükafatının yarısı ulduz təkamülü və qurluşu üzrə tədqiqatlarına görə Subrahmanyan Çandrasekara verildi hansı ki, tədqiqatlar 1930-cu il əsnasında tamalanmışdı. Bu yanaşmanın mənfi tərəflərindən biri budur ki, bir çox alim işlərinin tanınması üçün kifayət qədər uzun yaşamırlar. Bəzi mühüm elmi kəşflər heç vaxt mükafat üçün diqqətə alınmır, çünki kəşfçilər işlərinin təsirinin zaman ərzində təqdir olunmasına qədər vəfat edirlər.<ref>{{cite journal|doi=10.1007/s11192-009-0035-9|title=Why it has become more difficult to predict Nobel Prize winners: A bibliometric analysis of nominees and winners of the chemistry and physics prizes (1901–2007)|date=2009|last1=Gingras|first1=Yves|last2=Wallace|first2=Matthew L.|journal=Scientometrics|volume=82|issue=2|pages=401|arxiv=0808.2517}}</ref><ref>{{cite journal|journal=Nature Chemistry|doi=10.1038/nchem.372|bibcode=2009NatCh...1..509.|title=A noble prize|date=2009|volume=1|issue=7|pages=509|pmid=21378920}}</ref> == Mükafat == Fizika üzrə Nobel mükafatçısı bir qızıl medal, sitat gətirilmiş diplom və bir miqdar da pul qazanır.<ref>{{cite web|author=Tom Rivers|date=2009-12-10|url=http://www1.voanews.com/english/news/europe/2009-Nobel-Laureates-Receive-Their-Honors-78989292.html|title=2009 Nobel Laureates Receive Their Honors &#124; Europe&#124; English|publisher=.voanews.com|accessdate=2015-05-03|archive-date=2012-10-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20121004132331/http://www.voanews.com/content/article-2009-nobel-laureates-receive-their-honors-78989292/368898.html|url-status=live}}</ref> === Medallar === Nobel mükafatı medalları İsveçdə ''Myntverket''<ref>{{cite web|title=Medalj – ett traditionellt hantverk|publisher=Myntverket|url=http://www.myntverket.se/products.asp?lang=sv&page=3|language=Swedish|accessdate=2007-12-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071218102934/http://www.myntverket.se/products.asp?lang%3Dsv%26page%3D3 <!--Added by H3llBot-->|archivedate=2007-12-18}}</ref> şirkəti və 1902-ci ildən bəri ''İsveç Zərbxanası'' tərəfindən hazırlanır və Nobel fondunun qeydiyyatdan keçmiş əmtəə nişanıdır. Hər medalın üz tərəfində Alfred Nobelin profili təsvir olunmuşdur. Fizika, Kimya, Fziologiya və ya Tibb və Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatıları medallarının üz tərəfi bir-birinin eynisidir və Alfred Nobelin və ölüm tarixi (1833–1896) təsvir edilmişdir. Nobel Sülh Mükafatı medalının və İqtisadiyyat Mükafatı medalının üz tərəfində də Nobelin portreti var, lakin bir az fərqli dizaynla.<ref name="PaulingPeacePrize">[http://digitalcollections.library.oregonstate.edu/cdm4/item_viewer.php?CISOROOT=/pawardsmedals&CISOPTR=47 "The Nobel Prize for Peace"] {{Wayback|url=http://digitalcollections.library.oregonstate.edu/cdm4/item_viewer.php?CISOROOT=/pawardsmedals&CISOPTR=47 |date=20090916090914 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090916090914/http://digitalcollections.library.oregonstate.edu/cdm4/item_viewer.php?CISOROOT=%2Fpawardsmedals&CISOPTR=47|date=2009-09-16}}, "Linus Pauling: Awards, Honors, and Medals", ''Linus Pauling and The Nature of the Chemical Bond: A Documentary History'', the [[The Valley Library|Valley Library]], [[Oregon State University]]. Retrieved 7 December 2007.</ref><ref name="thenobelmedals">{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/medals/|title=The Medals|accessdate=May 4, 2015|archive-date=May 6, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150506215335/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/medals/|url-status=live}}</ref> Medalın arxa tərəfindəki təsvir mükafatı verən təşgilata görə müxtəliflik göstərir. Kimya və Fizika üzrə Nobel mükafatı medallarının arxa hissəsindəki təsvir eynidir. Bu və digər mükafatlara aid medallar 1902-ci ildə Erik Lindberq tərəfindən dizayn edildi.<ref name="Nobel Prize for Physics and Chemistry">[https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/medal.html] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170726103533/https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/medal.html|date=2017-07-26}} The Nobel Prize for Physics and Chemistry.</ref> === Diplomlar === [[Fayl:Nobel Pierre et Marie Curie 1.jpg|thumb|right|300px|1903-cü ildə [[Mariya Küri]] və [[Pyer Küri]]yə verilmiş Nobel mükafatı diplomu]] Nobel laureatları birbaşa İsveç kralının öz əllərindən bir diplom alır. Hər bir diplom mükafatı verən təşgilat tərəfindən laureata görə xüsusi olaraq dizayn edilir.<ref name="nobelprize5">{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/diplomas/|title=The Nobel Prize Diplomas|publisher=Nobelprize.org|date=|accessdate=2015-05-03|archive-date=2015-04-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20150413221248/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/diplomas/|url-status=live}}</ref> Diplom laureatın şəklini və bir də mətn ehtiva edir hansı ki, mətndə laureatın adı və mükafatı nəyə görə aldığı sitat gətirilir.<ref name="nobelprize5"/> === Mükafat pulu === Mükafat mərasimdə laureata mükafat məbləğini göstərən sənəd verilir. Mükafat pulu məbləği ildən-ilə fərqlilik göstərə bilər və Nobel fondundan əldə edilən mövcud maliyyəyə bağlıdır. Məsələn, 2009-cu ildə verilmiş məbləğ 10 milyon [[İsveç kronu]] (1,4 milyon [[ABŞ dolları]])<ref name="nobelprize2">{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/|title=The Nobel Prize Amounts|publisher=Nobelprize.org|date=|accessdate=2014-08-24|archive-date=2018-07-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20180720111123/https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/|url-status=live}}</ref>, 2012-ci ildə 8 milyon [[İsveç kronu]] (1,1 milyon [[ABŞ dolları]]) idi<ref>{{cite web|url=http://articles.cnn.com/2012-06-11/world/world_europe_nobel-prize-cut_1_nobel-prize-nobel-foundation-alfred-nobel?_s=PM:EUROPE|title=Nobel prize amounts to be cut 20% in 2012|publisher=CNN|date=2012-06-11|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120709002611/http://articles.cnn.com/2012-06-11/world/world_europe_nobel-prize-cut_1_nobel-prize-nobel-foundation-alfred-nobel?_s=PM:EUROPE|archivedate=2012-07-09|df=}}</ref>. Əgər müəyyən kateqoriyada iki laureatı varsa, mükafat alıcılar arasında bərabər bölünür, lakin əgər üç nəfər varsa, mükafatlandırma komitəsi mükafatın hər üçünə bərəbər yaxud da birinə yarısı və qalanlarına dörddə bir hissəsini verə bilər.<ref>{{cite news|url=https://www.theguardian.com/science/2009/oct/05/nobel-prize-medicine-2009-award|title=Nobel prize for medicine shared by scientists for work on ageing and cancer &#124; Science &#124; guardian.co.uk|publisher=Guardian|date=2009-10-05|accessdate=2010-01-15|location=London|first=Ian|last=Sample|archive-date=2020-01-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20200113060257/https://www.theguardian.com/science/2009/oct/05/nobel-prize-medicine-2009-award|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|author=Ian Sample, Science correspondent|url=https://www.theguardian.com/science/2008/oct/07/physics.nobel|title=Three share Nobel prize for physics &#124; Science &#124; guardian.co.uk|publisher=Guardian|date=2008-10-07|accessdate=2010-02-10|location=London|archive-date=2019-06-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20190601140728/https://www.theguardian.com/science/2008/oct/07/physics.nobel|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|author=David Landes|url=http://www.thelocal.se/22604/20091012/|title=Americans claim Nobel economics prize – The Local|publisher=Thelocal.se|date=|accessdate=2010-01-15|archive-date=2012-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20121120105624/http://www.thelocal.se/22604/20091012/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2009/press.html|title=The 2009 Nobel Prize in Physics – Press Release|publisher=Nobelprize.org|date=2009-10-06|accessdate=2010-02-10|archive-date=2013-05-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20130530214450/http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2009/press.html|url-status=live}}</ref> === Mərasim === Mükafat üçün seçki heyəti vəzifəsi yerinə yetirən komitə və müəssisə adətən oktyabr ayında laureatların adlarını elan edir. Daha sonra mükafat Nobelin ölüm ildönümü olan 10 dekabr tarixində, Stokholm Konsert Salonunda hər il keçirilən rəsmi mərasimlərdə verilir. Laureatlar bir diplom, medal və mükafat məbləğini təsdiq edən sənəd alırlar.<ref name="awardceremony">{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/ceremonies/archive/history/index.html|title=Nobel prize award ceremony|accessdate=May 4, 2015|archive-date=April 24, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150424214834/http://www.nobelprize.org/ceremonies/archive/history/index.html|url-status=live}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Alfred Nobel]] * [[Fizika üzrə Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı]] * [[Nobel mükafatı laureatı qadınların siyahısı]] * [[Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Nobel Prize in Physics}} * [https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/ "Fizika sahəsi üzrə bütün laureatlar"] * [https://www.nobelprize.org/ceremonies/ "Nobel mükafatı mükafat mərasimləri"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180724202813/https://www.nobelprize.org/ceremonies/ |date=2018-07-24 }} * [https://www.nobelprize.org/ "Fizika üzrə Nobel mükafatı"] * [https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/ "Fizika üzrə Nobel mükafatı medalı"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170716113205/https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/ |date=2017-07-16 }} {{Fizika üzrə Nobel mükafatı laureatları}} {{Nobel mükafatı}} [[Kateqoriya:Nobel mükafatı]] jf83hg03vm7f1gnadnie5h5z318dpks 14 371626 7865314 4739259 2024-11-27T05:33:26Z Qwfjgp 289874 7865314 wikitext text/x-wiki {{catmore}} {{Vikianbar kateqoriyası|Computer graphics}} [[Kateqoriya:İnformatika]] [[Kateqoriya:Kompüter incəsənəti]] [[Kateqoriya:Multimedia]] kvidnx6gemw2bpi82hvanov473049vd 0 372547 7864996 7694952 2024-11-26T19:13:43Z 158.181.41.221 7864996 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}}{{mənbə azlığı}} {{Vəzifəli şəxs |adı = Oroys |şəkil = Armenia, Colchis, Iberia, Albania, Etc.jpg |şəklin izahı = Oroys dövründən Qafqaz Albaniyası |vəzifə = [[Qafqaz Albaniyası]]nın çarı |əvvəlki = Nüşabə |sonrakı = [[Kozis]] |milliyyəti = [[qafqaz albanları|alban]] |dini = [[Zərdüştilik]] |sülalə = [[Aranilər]] |vikianbar = }} '''Salam Oroys''' — [[E.ə. I əsr]]də Albaniyada hökmdarlıq etmiş çar. Yunan-roma mənbələrində Oroys adlandırılsa da, əsl adı Aruzdur. Onun hakimiyyəti dövründə Albaniya ərazisinə [[Roma imperiyası|Roma]] ordusu soxulmuşdur. Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma ordusu ilə Aruzun rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu arasında E.ə. 66-cı ildə döyüş olmuşdur. Daha sonra İberiyaya doğru irəliləyən Roma ordusu ikinci dəfə E.ə. 65-ci ildə [[Alazan çayı]] sahilində Aruzun qardaşı Sebərin (yunan-roma mənbələrində Kosis) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu ilə toqquşmuş və böyük itki verərək İberiya ərazisinə keçmişdir. == Hakimiyyəti dövründə baş verən hadisələr == [[E.ə. I əsr]]in birinci yarısında Roma sərkərdəsi Pompey Şərqə doğru hərəkət etmiş və Cənubi Qafqaz üçün təhlükə yaratmışdı . Onun başçılığı ilə romalılar Xəzər dəniz sahillərini tutmaq Albaniya ərazisindən keçərək [[Hindistan]]la [[Qara dəniz]] sahillərini birləşdirən ticarət yolunu ələ keçirmək istəyirdilər . === Kür çayı sahilində döyüş === [[Qney Pompey]] VI Mitridatın ardınca hərəkət edərək, albanların ölkəsinə gəlib çatdı. Tit Livi yazırdı: {{sitatın əvvəli}} "Mitridatı izləyən Qney Pompey ən ucqar və naməlum xalqlara-iberlərə və albanlara rast gəldi. Onlar yolu kəsdilər, lakin o, döyüşdə qələbə çaldı". {{sitatın sonu}} Plutarx isə xəbər verir ki, {{sitatın əvvəli}} "albanlar əvvəlcə Pompeyin onların ərazisindən keçməsinə razılıq verdilər. Lakin qış Roma ordusunu yaxalayanda və romalılar Saturnali bayramını qeyd edən zaman albanlar 40 mindən az olmayan ordu ilə [[Kür çayı]]nı keçdilər və onlara hücum etdilər." {{sitatın sonu}} Pompey bu yürüş zamanı [[Ermənistan]]dan Göyçə gölünün yanı və Dilican dərəsindən keçərək [[Qazax]] və [[Ağstafa]] tərəfə uzanan yeganə rahat ticarət yolu ilə hərəkət edirdi. Anait məbədinin yaxınlığı romalılara bir çox cəhətdən sərfəli idi. Qismən ona görə ki, müxtəlif əyləncələrlə müşayiət edilən Roma bayramları yaxınlaşırdı. Albanlar əvvəlcə Roma sərkərdəsinə yol verməyə razı oldular. Lakin dekabr ayında qeyd edilən Kron (Saturn) bayramı başlandıqda, azı 40000 alban çağırılmamış qonaqların üzərinə hücum etdi. Bu zaman alban hökmdarı Oroys idi. Ondan əvvəlki alban hökmdarlarının adları məlum deyildir. Düşünmək olar ki, Oroys Qafqaz xalqları ilə həmrəylik naminə romalıların VI Mitridata qarşı hərəkətinə maneçilik törətmək istəmişdi, həm də Albaniyanı romalıların işğal etməsi təhlükəsi yarana bilərdi. Oroysun bayram günü Roma ordusuna hücumu təsadüfi deyildi. O, romalıların tətbiq etdiyi gözlənilməz və qəfil hücum taktikasını onlara qarşı işlədirdi. Lakin Oroysun közlənilməz həmləsi pis təşkil olunmuşdu. Əslində, albanların gözlənilməz hücumu baş tutmadı, çünki Pompey onların Kür çayını keçməsi barədə məlumat almış və ordunu üç hissəyə bölərək, hazır vəziyyətdə dayanmışdı. Roma dəstələrinə müvafiq surətdə Metell Keler, Luki Flakk və Pompey rəhbərlik etməli idilər. Albanlar əvvəl Kelerin və Flakkın dəstələrini təkləmək, sonra isə Pompeyə hücum etməyi qərarlaşdırdılar. Lakin Dion Kassinin məlumatına görə, Pompey albanların həmin sərkərdələrə hücum etməsi xəbərinin eşidən kimi, onların qarşısına çıxdı və gördü ki, albanlar artıq Kür çayını keçirlər. Döyüş başlandı. Oroys Metell Kelerin dəstəsinə hücumu öz üzərinə götürmüşdü. Lakin Pompey Kelerin köməyinə gəldi. Oroys döyüş təşəbbüsünü əldən verdi və Kelerin zərbələrinə məruz qaldı. Luki Flakkın vəziyyəti bir qədər çətin oldu; bu zaman Pompey birbaş Oroysa tərəf hərəkət etdi. Oroys kimi digər alban dəstələri də uğursuzluğa düçar oldular. Döyüşü uduzacağını başa düşən Oroys Kür çayını keçdi və döyüş meydanından uzaqlaşdı. Romalılar üzbəüz sahilə keçmədilər və hücum dayandırıldı . Beləliklə, E.ə. 66-cı ilin dekabr ayında romalılar ilə döyüş albanların uğursuzluğu ilə başa çatdı, Pompeylə müqavilə bağlandı. === Alazan çayı sahilində döyüş === [[Qney Pompey]] [[VI Mitridat]]ı təqib edərkən iberlərlə döyüşməli oldu, onların məğlubiyyətə uğratdı və hökmdar Artokun iki oğlunu girov kötürdü. E.ə. 65-ci ilin əvvəlində, o, albanların üsyan qaldırması xəbərini aldı. Plutarx yazır ki, [[Qney Pompey]]ə albanların yeni qiyamı barədə məlumat çatdı. [[Qney Pompey]] hirs və qəzəb içində geriyə, onlara qarşı döndü. O, yenə [[Kür çayı]]nı çətinliklə keçdi və ordunu təhlükə qarşısında qoydu, çünki barbarlar çayın sahilinə uzun çəpər çəkmişdilər. Susuz çöllə uzun və əziyyətli məsafə (yol) keçəcəyini nəzərə alaraq, o, on min tuluğun su ilə doldurulmasını əmr etdi. Düşmənə qarşı gedən [[Qney Pompey]] onları Abanta (ind. Alazan) çayı yaxınlığında, artıq döyüş qaydasında düzülmüş gördü. Barbarların ordusu 60 min piyada və 12 min süvaridən ibarət idi. Dion Kassinin məlumatına görə, [[Qney Pompey]] albanları qəfil yaxalamaq üçün Armeniyanın ərazisi ilə hərəkət etdi. Ehtimala görə, o, indiki [[Ağstafa]] tərəfdən Kürün sahilinə çatdı. Buradan Alazan çayına doğru hərəkət etdi. [[Alazan çayı]]nın sahilində Pompeyi albanlar gözləyirdilər. [[Plutarx]]ın məlumatına görə, alban ordusunun başında hökmdarın qardaşı Kosis dayanmışdı. Yəqin ki, ilk döyüş əməliyyatını keçirmək Kosisə həvalə edilmişdi. [[Fayl:Hw-pompey.jpg|200px|thumb|left|[[Qney Pompey]] (Böyük) (E.ə. 106-E.ə. 48)]] Döyüş meşədə başladı. Dəstənin bir hissəsinə hökmdarın qardaşı Kosis başçılıq edirdi. Dion Kassi Pompeyin hərbi taktikası barədə yazırdı ki, o, öncə süvariləri yerləşdirdi, piyadaları isə onların arxasında qalxanla dizi üstə oturdaraq, səssiz-səmirsiz gözləməyi əmr etdi. Pompeyin məqsədi Oroysu tələyə salmaq idi. Pompeyin hiyləsini başa düşməyən albanlar süvarilərə hücum etdilər. Süvarilər qəsdən geriyə çəkilib, yan tərəflərə dağılışdılar. Bu məqamda Pompeyin piyada dəstələri döyüşə atılaraq alban süvari dəstələrini mühasirəyə aldılar. Qanlı döyüş başlandı. Döyüşün gedişində Kosis Pomleyin dayandığı yerə çatdı və nizəsini ona atdı. Lakin nizə onun zirehli geyiminə dəyib yerə düşdü. Pompeyin atdığı nizə isə Kosisi ölümcül yaraladı. E.ə. 65-ci ildə baş vermiş bu döyüş romalıların qələbəsilə sona yetdi. Alban qoşununun qalan hissəsi qaçıb meşədə gizləndi. Pompey meşəni mühasirəyə aldı. Onun əmrilə meşə yandırıldı və orada gizlənən alban döyüşçüləri həlak oldular. Appian yazır ki, əsirlərin arasında xeyli yaralı qadınlar vardı. Antik müəlliflər onları amazonkalar adlandırırdılar. Alban süvari dəstələri və Kosis Pompeyin qurduğu tələyə düşərək, məhv oldular. Oroys döyüşə girməyib dağlara çəkildi. Güman ki, o, yenidən müqavimət göstərmək niyyətində imiş. Lakin Pompey sülh yolu ilə albanları razı saldı. Antik müəllif Flor ([[II əsr]]) yazır ki, Pompey "albanlara mərhəmət göstərdi. O, Qafqaz altında düşərgə salaraq, Oroysa düzənliyə enməyi əmr etdi". Oroys Pompeyin yanına getmədi, lakin ona məktub və hədiyyələr göndərdi. Oroysun barışıq təklifini Pompey qəbul etdi. Burdan belə bir nəticə çıxır ki , Albaniya xalqı yazı ilə tanış idi və bunun ən böyük sübutu da Alazan çayı sahilində döyüşdən sonra Pompey və Oroys arasında olan məktublaşmalar oldu . Bəzi qədim qaynaqlarda deyilir ki, "Pompey… albanların və indi alan adlandırdığımız massaketlərin ölkəsini keçdi, bu tayfanı da məğlub etdi və Xəzər dənizini gördü". Plutarx isə yazır ki, "döyüşdən sonra Pompey Hirkan, yaxud Kaspi (Xəzər) dənizinə doğru hərəkətə başladı, lakin sürünən zəhərli ilanlar üzündən bu niyyətdən əl çəkdi" Əslində isə, albanların yenidən üsyana qalxması və yolun çətinliyi onu [[Xəzər dənizi]]nin sahilinə çıxmaq niyyətindən daşındırmışdı. Pompey albanlarla sülh sazişinə gəldikdən sonra, ona müraciət edən digər tayfalarla da müqavilə bağladı. Ola bilsin ki, Pompey kaspilərlə də ittifaqa girmişdi. Dion Kassinin yazdığına görə, "Pompey albanlar ilə sülh sazişi, sonra isə elçilər vasitəsilə Kaspi dənizinə qədər Qafqazın bəzi başqa sakinləri ilə müqavilələr bağladı". Yadellilərə qarşı müharibədə albanlara köçərilər də kömək edirdilər, onlar Qafqaz Albaniyasının müqəddəratında böyük rol oynayırdılar. Bospor padşahlığında tezliklə VI Mitridata qarşı üsyan qalxdı. Üsyanın başında onun oğlu Farnak dayanırdı. E.ə. 63-cü ildə Mitridat həlak oldu. Bospor padşahlığı Roma hakimiyyəti altına keçdi. == Oroysun dövründə Alban ordusunun vəziyyəti == [[Strabon]] yazırdı ki, albanlar"…həm piyada, həm at belində, həm yüngül silahlanmış (zirehsiz), həm də zirehlənmiş halda vuruşurdular". Antik müəllif hücum və müdafiə silahları haqqında məlumat qoyub getmişdir. Məsələn, qeyd edilir ki, albanlarda zirehləri və uzun dördkünc qalxanları olan nizəçilər və oxatanlar vardı; albanlar iberlər kimi başlarına heyvan dərisindən hazırlanmış papaqlar qoyurdular. Plutarx romalılar ilə albanların toqquşmasını təsvir edərək bildirir ki, Albaniya basilevsinin qardaşı Kosis [[Qney Pompey]]ə "nizə ilə zərbə" endirmişdi. Strabon alban qalxanları haqqında da aydın məlumat verir. Bu, qallarda və romalılarda skutum adlanan uzun dördkünc ("qapışəkilli") qalxandır. Qazıntılardan birində dəmir qalxana bənzər kiçik bir şey tapılmışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Plutarx Pompey ilə alban basilevsinin qardaşı Kosis arasındakı çarpışmanı təsvir edərkən göstərir ki, "döyüşdən sonra romalılar öldürülmüş barbarların üst-başlarını axtarıb qarətə başlayanda amazonka peltaları tapılmışdı". Qoşunların miqdarı haqqında antik müəlliflərin verdiyi konkret məlumat hərbi işin öyrənilməsi məsələsində müəyyən yer tutur. Strabonun dediyinə görə albanlar "[döyüş üçün] iberlərə nisbətən daha çox qoşun düzürlər. Onlar 60000 piyada qoşun və 22000 süvari silahlandırırlar – Pompeylə döyüşə (albanlar) belə bir (qoşunla) getmişlər". [[Plutarx]] bildirir ki, Kürü keçib romalılar üzərinə həmlələr edilən zaman albanlar 40000 nəfərdən az olmamışlar. Daha sonra Plutarx romalıları qarşılayan albanların sayı haqqında bir qədər başqa məlumat verir. Qədim müəllif bildirir ki, Pompeyi "döyüşə hazır vəziyyətdə, lakin pis silahlanmış və başlıca olaraq, heyvan dərisində 60000 piyada və 12000 süvari" qarşılamışdır. Birinci halda Plutarx piyadanı süvaridən fərqləndirmir, alban qoşununun ümumi miqdarını verir: döyüşçülər 40000 nəfər idi. İkinci halda Plutarxın məlumatı Strabonun məlumatını xatırladır, lakin alban süvarilərinin sayı cəhətdən ondan fərqlənir. Deyilənlərdən görünür ki, alban süvarilərinin sayı Strabonda 22 min, Plutarxda isə 12 mindir. Appiana əsasən, albanların basilevsi Oroys və iberlərin basilevsi Artok yeddi miriad döyüşçü ilə [[Kür çayı]]nın yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki, alban və iber qoşunu 70 min döyüşçüdən ibarət idi. Əgər iber qoşununun alban qoşunundan az olması haqqında Strabonun məlumatı əsas götürülsə, deməli, albanların payına təqribən 40 min döyüşçü düşür, bu isə alban qoşununun miqdarı haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu Strabona görə 82 min (60 min piyada və 22 min süvari), Plutarxa görə bir halda 72 min (60 min piyada və yalnız 12 min süvari), başqa bir halda 40 min, Apiana görə təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. E.ə. 64-cü ildə alban qoşunlarının romalılarla ilk toqquşması Plutarx və Dion Kassi tərəfindən təsvir edilmişdi. Bu toqquşma eramızın 35-ci ilində parfiyalılara qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatla əlaqədar Korneli Tasit tərəfindən də xatırladılır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://sesqazeti.az/az/news/kivdf/307983 Albaniya dövlətinin yaranması və süqutu — '''"Səs" qəzeti'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140705045151/http://sesqazeti.az/az/news/kivdf/307983 |date=2014-07-05 }} == Həmçinin bax == * [[Alban ölkəsinin tarixi]] * [[Azərbaycan idarəçiləri]] * [[Qafqaz albanları]] * [[Qafqaz albanlarının dili|Alban dili]] {{Qafqaz Albaniyası knyazları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan hökmdarları]] [[Kateqoriya:Qafqaz Albaniyası]] [[Kateqoriya:Hökmdarlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı dövlət xadimləri]] 2ulrxl7mggr2hc443p00xxc3kuaoewl 7864998 7864996 2024-11-26T19:14:29Z Borhan 247867 Undid edits by [[Special:Contribs/158.181.41.221|158.181.41.221]] ([[User talk:158.181.41.221|talk]]) to last version by C Mirəli2001 7864998 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}}{{mənbə azlığı}} {{Vəzifəli şəxs |adı = Oroys |şəkil = Armenia, Colchis, Iberia, Albania, Etc.jpg |şəklin izahı = Oroys dövründən Qafqaz Albaniyası |vəzifə = [[Qafqaz Albaniyası]]nın çarı |əvvəlki = Nüşabə |sonrakı = [[Kozis]] |milliyyəti = [[qafqaz albanları|alban]] |dini = [[Zərdüştilik]] |sülalə = [[Aranilər]] |vikianbar = }} '''Oroys''' — [[E.ə. I əsr]]də Albaniyada hökmdarlıq etmiş çar. Yunan-roma mənbələrində Oroys adlandırılsa da, əsl adı Aruzdur. Onun hakimiyyəti dövründə Albaniya ərazisinə [[Roma imperiyası|Roma]] ordusu soxulmuşdur. Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma ordusu ilə Aruzun rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu arasında E.ə. 66-cı ildə döyüş olmuşdur. Daha sonra İberiyaya doğru irəliləyən Roma ordusu ikinci dəfə E.ə. 65-ci ildə [[Alazan çayı]] sahilində Aruzun qardaşı Sebərin (yunan-roma mənbələrində Kosis) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu ilə toqquşmuş və böyük itki verərək İberiya ərazisinə keçmişdir. == Hakimiyyəti dövründə baş verən hadisələr == [[E.ə. I əsr]]in birinci yarısında Roma sərkərdəsi Pompey Şərqə doğru hərəkət etmiş və Cənubi Qafqaz üçün təhlükə yaratmışdı . Onun başçılığı ilə romalılar Xəzər dəniz sahillərini tutmaq Albaniya ərazisindən keçərək [[Hindistan]]la [[Qara dəniz]] sahillərini birləşdirən ticarət yolunu ələ keçirmək istəyirdilər . === Kür çayı sahilində döyüş === [[Qney Pompey]] VI Mitridatın ardınca hərəkət edərək, albanların ölkəsinə gəlib çatdı. Tit Livi yazırdı: {{sitatın əvvəli}} "Mitridatı izləyən Qney Pompey ən ucqar və naməlum xalqlara-iberlərə və albanlara rast gəldi. Onlar yolu kəsdilər, lakin o, döyüşdə qələbə çaldı". {{sitatın sonu}} Plutarx isə xəbər verir ki, {{sitatın əvvəli}} "albanlar əvvəlcə Pompeyin onların ərazisindən keçməsinə razılıq verdilər. Lakin qış Roma ordusunu yaxalayanda və romalılar Saturnali bayramını qeyd edən zaman albanlar 40 mindən az olmayan ordu ilə [[Kür çayı]]nı keçdilər və onlara hücum etdilər." {{sitatın sonu}} Pompey bu yürüş zamanı [[Ermənistan]]dan Göyçə gölünün yanı və Dilican dərəsindən keçərək [[Qazax]] və [[Ağstafa]] tərəfə uzanan yeganə rahat ticarət yolu ilə hərəkət edirdi. Anait məbədinin yaxınlığı romalılara bir çox cəhətdən sərfəli idi. Qismən ona görə ki, müxtəlif əyləncələrlə müşayiət edilən Roma bayramları yaxınlaşırdı. Albanlar əvvəlcə Roma sərkərdəsinə yol verməyə razı oldular. Lakin dekabr ayında qeyd edilən Kron (Saturn) bayramı başlandıqda, azı 40000 alban çağırılmamış qonaqların üzərinə hücum etdi. Bu zaman alban hökmdarı Oroys idi. Ondan əvvəlki alban hökmdarlarının adları məlum deyildir. Düşünmək olar ki, Oroys Qafqaz xalqları ilə həmrəylik naminə romalıların VI Mitridata qarşı hərəkətinə maneçilik törətmək istəmişdi, həm də Albaniyanı romalıların işğal etməsi təhlükəsi yarana bilərdi. Oroysun bayram günü Roma ordusuna hücumu təsadüfi deyildi. O, romalıların tətbiq etdiyi gözlənilməz və qəfil hücum taktikasını onlara qarşı işlədirdi. Lakin Oroysun közlənilməz həmləsi pis təşkil olunmuşdu. Əslində, albanların gözlənilməz hücumu baş tutmadı, çünki Pompey onların Kür çayını keçməsi barədə məlumat almış və ordunu üç hissəyə bölərək, hazır vəziyyətdə dayanmışdı. Roma dəstələrinə müvafiq surətdə Metell Keler, Luki Flakk və Pompey rəhbərlik etməli idilər. Albanlar əvvəl Kelerin və Flakkın dəstələrini təkləmək, sonra isə Pompeyə hücum etməyi qərarlaşdırdılar. Lakin Dion Kassinin məlumatına görə, Pompey albanların həmin sərkərdələrə hücum etməsi xəbərinin eşidən kimi, onların qarşısına çıxdı və gördü ki, albanlar artıq Kür çayını keçirlər. Döyüş başlandı. Oroys Metell Kelerin dəstəsinə hücumu öz üzərinə götürmüşdü. Lakin Pompey Kelerin köməyinə gəldi. Oroys döyüş təşəbbüsünü əldən verdi və Kelerin zərbələrinə məruz qaldı. Luki Flakkın vəziyyəti bir qədər çətin oldu; bu zaman Pompey birbaş Oroysa tərəf hərəkət etdi. Oroys kimi digər alban dəstələri də uğursuzluğa düçar oldular. Döyüşü uduzacağını başa düşən Oroys Kür çayını keçdi və döyüş meydanından uzaqlaşdı. Romalılar üzbəüz sahilə keçmədilər və hücum dayandırıldı . Beləliklə, E.ə. 66-cı ilin dekabr ayında romalılar ilə döyüş albanların uğursuzluğu ilə başa çatdı, Pompeylə müqavilə bağlandı. === Alazan çayı sahilində döyüş === [[Qney Pompey]] [[VI Mitridat]]ı təqib edərkən iberlərlə döyüşməli oldu, onların məğlubiyyətə uğratdı və hökmdar Artokun iki oğlunu girov kötürdü. E.ə. 65-ci ilin əvvəlində, o, albanların üsyan qaldırması xəbərini aldı. Plutarx yazır ki, [[Qney Pompey]]ə albanların yeni qiyamı barədə məlumat çatdı. [[Qney Pompey]] hirs və qəzəb içində geriyə, onlara qarşı döndü. O, yenə [[Kür çayı]]nı çətinliklə keçdi və ordunu təhlükə qarşısında qoydu, çünki barbarlar çayın sahilinə uzun çəpər çəkmişdilər. Susuz çöllə uzun və əziyyətli məsafə (yol) keçəcəyini nəzərə alaraq, o, on min tuluğun su ilə doldurulmasını əmr etdi. Düşmənə qarşı gedən [[Qney Pompey]] onları Abanta (ind. Alazan) çayı yaxınlığında, artıq döyüş qaydasında düzülmüş gördü. Barbarların ordusu 60 min piyada və 12 min süvaridən ibarət idi. Dion Kassinin məlumatına görə, [[Qney Pompey]] albanları qəfil yaxalamaq üçün Armeniyanın ərazisi ilə hərəkət etdi. Ehtimala görə, o, indiki [[Ağstafa]] tərəfdən Kürün sahilinə çatdı. Buradan Alazan çayına doğru hərəkət etdi. [[Alazan çayı]]nın sahilində Pompeyi albanlar gözləyirdilər. [[Plutarx]]ın məlumatına görə, alban ordusunun başında hökmdarın qardaşı Kosis dayanmışdı. Yəqin ki, ilk döyüş əməliyyatını keçirmək Kosisə həvalə edilmişdi. [[Fayl:Hw-pompey.jpg|200px|thumb|left|[[Qney Pompey]] (Böyük) (E.ə. 106-E.ə. 48)]] Döyüş meşədə başladı. Dəstənin bir hissəsinə hökmdarın qardaşı Kosis başçılıq edirdi. Dion Kassi Pompeyin hərbi taktikası barədə yazırdı ki, o, öncə süvariləri yerləşdirdi, piyadaları isə onların arxasında qalxanla dizi üstə oturdaraq, səssiz-səmirsiz gözləməyi əmr etdi. Pompeyin məqsədi Oroysu tələyə salmaq idi. Pompeyin hiyləsini başa düşməyən albanlar süvarilərə hücum etdilər. Süvarilər qəsdən geriyə çəkilib, yan tərəflərə dağılışdılar. Bu məqamda Pompeyin piyada dəstələri döyüşə atılaraq alban süvari dəstələrini mühasirəyə aldılar. Qanlı döyüş başlandı. Döyüşün gedişində Kosis Pomleyin dayandığı yerə çatdı və nizəsini ona atdı. Lakin nizə onun zirehli geyiminə dəyib yerə düşdü. Pompeyin atdığı nizə isə Kosisi ölümcül yaraladı. E.ə. 65-ci ildə baş vermiş bu döyüş romalıların qələbəsilə sona yetdi. Alban qoşununun qalan hissəsi qaçıb meşədə gizləndi. Pompey meşəni mühasirəyə aldı. Onun əmrilə meşə yandırıldı və orada gizlənən alban döyüşçüləri həlak oldular. Appian yazır ki, əsirlərin arasında xeyli yaralı qadınlar vardı. Antik müəlliflər onları amazonkalar adlandırırdılar. Alban süvari dəstələri və Kosis Pompeyin qurduğu tələyə düşərək, məhv oldular. Oroys döyüşə girməyib dağlara çəkildi. Güman ki, o, yenidən müqavimət göstərmək niyyətində imiş. Lakin Pompey sülh yolu ilə albanları razı saldı. Antik müəllif Flor ([[II əsr]]) yazır ki, Pompey "albanlara mərhəmət göstərdi. O, Qafqaz altında düşərgə salaraq, Oroysa düzənliyə enməyi əmr etdi". Oroys Pompeyin yanına getmədi, lakin ona məktub və hədiyyələr göndərdi. Oroysun barışıq təklifini Pompey qəbul etdi. Burdan belə bir nəticə çıxır ki , Albaniya xalqı yazı ilə tanış idi və bunun ən böyük sübutu da Alazan çayı sahilində döyüşdən sonra Pompey və Oroys arasında olan məktublaşmalar oldu . Bəzi qədim qaynaqlarda deyilir ki, "Pompey… albanların və indi alan adlandırdığımız massaketlərin ölkəsini keçdi, bu tayfanı da məğlub etdi və Xəzər dənizini gördü". Plutarx isə yazır ki, "döyüşdən sonra Pompey Hirkan, yaxud Kaspi (Xəzər) dənizinə doğru hərəkətə başladı, lakin sürünən zəhərli ilanlar üzündən bu niyyətdən əl çəkdi" Əslində isə, albanların yenidən üsyana qalxması və yolun çətinliyi onu [[Xəzər dənizi]]nin sahilinə çıxmaq niyyətindən daşındırmışdı. Pompey albanlarla sülh sazişinə gəldikdən sonra, ona müraciət edən digər tayfalarla da müqavilə bağladı. Ola bilsin ki, Pompey kaspilərlə də ittifaqa girmişdi. Dion Kassinin yazdığına görə, "Pompey albanlar ilə sülh sazişi, sonra isə elçilər vasitəsilə Kaspi dənizinə qədər Qafqazın bəzi başqa sakinləri ilə müqavilələr bağladı". Yadellilərə qarşı müharibədə albanlara köçərilər də kömək edirdilər, onlar Qafqaz Albaniyasının müqəddəratında böyük rol oynayırdılar. Bospor padşahlığında tezliklə VI Mitridata qarşı üsyan qalxdı. Üsyanın başında onun oğlu Farnak dayanırdı. E.ə. 63-cü ildə Mitridat həlak oldu. Bospor padşahlığı Roma hakimiyyəti altına keçdi. == Oroysun dövründə Alban ordusunun vəziyyəti == [[Strabon]] yazırdı ki, albanlar"…həm piyada, həm at belində, həm yüngül silahlanmış (zirehsiz), həm də zirehlənmiş halda vuruşurdular". Antik müəllif hücum və müdafiə silahları haqqında məlumat qoyub getmişdir. Məsələn, qeyd edilir ki, albanlarda zirehləri və uzun dördkünc qalxanları olan nizəçilər və oxatanlar vardı; albanlar iberlər kimi başlarına heyvan dərisindən hazırlanmış papaqlar qoyurdular. Plutarx romalılar ilə albanların toqquşmasını təsvir edərək bildirir ki, Albaniya basilevsinin qardaşı Kosis [[Qney Pompey]]ə "nizə ilə zərbə" endirmişdi. Strabon alban qalxanları haqqında da aydın məlumat verir. Bu, qallarda və romalılarda skutum adlanan uzun dördkünc ("qapışəkilli") qalxandır. Qazıntılardan birində dəmir qalxana bənzər kiçik bir şey tapılmışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Plutarx Pompey ilə alban basilevsinin qardaşı Kosis arasındakı çarpışmanı təsvir edərkən göstərir ki, "döyüşdən sonra romalılar öldürülmüş barbarların üst-başlarını axtarıb qarətə başlayanda amazonka peltaları tapılmışdı". Qoşunların miqdarı haqqında antik müəlliflərin verdiyi konkret məlumat hərbi işin öyrənilməsi məsələsində müəyyən yer tutur. Strabonun dediyinə görə albanlar "[döyüş üçün] iberlərə nisbətən daha çox qoşun düzürlər. Onlar 60000 piyada qoşun və 22000 süvari silahlandırırlar – Pompeylə döyüşə (albanlar) belə bir (qoşunla) getmişlər". [[Plutarx]] bildirir ki, Kürü keçib romalılar üzərinə həmlələr edilən zaman albanlar 40000 nəfərdən az olmamışlar. Daha sonra Plutarx romalıları qarşılayan albanların sayı haqqında bir qədər başqa məlumat verir. Qədim müəllif bildirir ki, Pompeyi "döyüşə hazır vəziyyətdə, lakin pis silahlanmış və başlıca olaraq, heyvan dərisində 60000 piyada və 12000 süvari" qarşılamışdır. Birinci halda Plutarx piyadanı süvaridən fərqləndirmir, alban qoşununun ümumi miqdarını verir: döyüşçülər 40000 nəfər idi. İkinci halda Plutarxın məlumatı Strabonun məlumatını xatırladır, lakin alban süvarilərinin sayı cəhətdən ondan fərqlənir. Deyilənlərdən görünür ki, alban süvarilərinin sayı Strabonda 22 min, Plutarxda isə 12 mindir. Appiana əsasən, albanların basilevsi Oroys və iberlərin basilevsi Artok yeddi miriad döyüşçü ilə [[Kür çayı]]nın yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki, alban və iber qoşunu 70 min döyüşçüdən ibarət idi. Əgər iber qoşununun alban qoşunundan az olması haqqında Strabonun məlumatı əsas götürülsə, deməli, albanların payına təqribən 40 min döyüşçü düşür, bu isə alban qoşununun miqdarı haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu Strabona görə 82 min (60 min piyada və 22 min süvari), Plutarxa görə bir halda 72 min (60 min piyada və yalnız 12 min süvari), başqa bir halda 40 min, Apiana görə təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. E.ə. 64-cü ildə alban qoşunlarının romalılarla ilk toqquşması Plutarx və Dion Kassi tərəfindən təsvir edilmişdi. Bu toqquşma eramızın 35-ci ilində parfiyalılara qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatla əlaqədar Korneli Tasit tərəfindən də xatırladılır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://sesqazeti.az/az/news/kivdf/307983 Albaniya dövlətinin yaranması və süqutu — '''"Səs" qəzeti'''] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140705045151/http://sesqazeti.az/az/news/kivdf/307983 |date=2014-07-05 }} == Həmçinin bax == * [[Alban ölkəsinin tarixi]] * [[Azərbaycan idarəçiləri]] * [[Qafqaz albanları]] * [[Qafqaz albanlarının dili|Alban dili]] {{Qafqaz Albaniyası knyazları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan hökmdarları]] [[Kateqoriya:Qafqaz Albaniyası]] [[Kateqoriya:Hökmdarlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı dövlət xadimləri]] 7tstugmvmf40ch41hcs5tcinu58pon9 4 375413 7865211 7701674 2024-11-26T23:44:44Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Ana səhifə:Xəbərlər]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7701674 wikitext text/x-wiki <center><mark>'''Bu səhifə artıq aktiv deyil. Zəhmət olmasa əlavələrinizi müvafiq olaraq {{tl|Xəbərlər}} şablonuna edin.'''</mark></center> {| | width="60%" style="padding:1em 1em 1em 1em; border:1px solid #A3B1BF; background-color:#E6F2FF;" valign="top"| <span style="font-size:16pt">Xəbərlər</span> [[Ana səhifə]], '''Xəbərlər''' bölməsinə malikdir. Bu bölmədə Vikipediya oxucuları üçün vikipediyaya əlavə olunan materiallardan maraqlı son xəbərlər yığılır. İdarəçilər yığılmış xəbərlər əsasında [[Ana səhifə]]dəki müvafiq bölməni yeniləşdirirlər. Bu siyahı maraqlı xəbərlərlə tanış olmağa, həm də son günlərdə vikipediyaya əlavə olunan materiallara nəzarət etməyə imkan yaradır. | valign="top" style="padding:1em; border:1px solid #A3B1BF; background-color:#E6F2FF;" | {{Qısayol|VP:X}} {{SMsəhifələr}} |- | colspan="2" style="border:1px solid #BFB6A3; padding:1em 1em 1em 1em; background-color:#FFFAF0" | {{Ana səhifə/Xəbərlər arxivi|year={{CURRENTYEAR}}}} <div style="text-align: center;"><small>[{{SERVER}}{{localurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=purge}} Keşi təmizlə] • [{{SERVER}}{{localurl:Main Page|action=purge}} Əsas səhifənin keşini təmizlə].</small></div> |} <!-- {| style="width:100%; background:none; margin:.5em 0 0 0;" cellspacing=0 | style="width:57%; border:1px solid #ccdceb; -moz-border-radius:4px; background:#f5fffa; vertical-align:top;" | {| cellpadding="1" cellspacing="3" style="width:100%; vertical-align:top; background:#f5fffa;" ! <h2 style="margin:0;background-color:#cef2e0;font-size:120%;font-weight:bold;border:1px solid #a3bfb1;text-align:left;color:#000;padding:0.2em 0.4em;">Xəbərlər</h2> |- |style="color:#000"|{{Vikipediya:Ana səhifə:Xəbərlər/{{CURRENTWEEK}}. Həftə {{CURRENTYEAR}}}} |} |} {| style="border-spacing:8px;margin:0px -8px" | class="MainPageBG" style="width:40%;border:1px solid #cef2e0;background-color:#f5fffa;vertical-align:top;color:#000" | {|width="100%" cellpadding="2" cellspacing="5" style="vertical-align:top;background-color:#f5fffa" ! <h2 style="margin:0;background-color:#cef2e0;font-size:120%;font-weight:bold;border:1px solid #a3bfb1;text-align:left;color:#000;padding:0.2em 0.4em;">Gələcək həftənin "Xəbərlər" layihəsi</h2> |- |style="color:#000"|{{Vikipediya:Ana səhifə:Xəbərlər/{{NEXTWEEK}}. Həftə {{CURRENTYEAR}}}} |} |} --> __NOEDITSECTION__ [[Kateqoriya:Ana səhifə|{{PAGENAME}}]] my7ffgnvl77xxg0osp62k528qlaqcx3 0 379831 7865873 7811130 2024-11-27T11:38:20Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi 7865873 wikitext text/x-wiki {{Mükafat | adı = Akademik Mikayıl Hüseynov mükafatı | hazırki_mükafatlar = | Şəkil = Akademik Mikayıl Hüseynov mükafatı.jpg | şəkilölçü = 260 | alt = Akademik Mikayıl Hüseynov mükafatı | imza = | kimə verilir = Memarlara | təqdim edən = [[Azərbaycan Memarlar İttifaqı]] | sponsor = | evsahibi = | tarix = | region = | ölkə = {{AZE}} | mükafat = | ilk = | son = | sahib = | vebsəhifə = | şəbəkə = | müddəti = | reytinqi = | əvvəlki = | main = | sonrakı = }} '''Akademik Mikayıl Hüseynov mükafatı''' — [[Azərbaycan Memarlar İttifaqı]]nın ali mükafatı<ref name="azertag.az">{{cite web |url=http://azertag.az/xeber/Memarlar_Ittifaqi_umummilli_lider_Heyder_Aliyevin_90_illik_yubileyine_hesr_olunmus_plenum_kechirmisdir-211499 |title=Memarlar İttifaqı ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş plenum keçirmişdir |author= |date=03.05.2013 - 10:49 |work=[[AzərTAc]] |publisher=azertag.az |accessdate=2014-10-10 |language=az |archive-date=2021-07-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210729080238/https://azertag.az/xeber/Memarlar_Ittifaqi_umummilli_lider_Heyder_Aliyevin_90_illik_yubileyine_hesr_olunmus_plenum_kechirmisdir-211499 |url-status=live }}</ref>. [[Mükafat]] görkəmli [[Azərbaycan]] [[memar]]ı [[Mikayıl Hüseynov]]un şərəfinə Simurq cəmiyyəti tərəfindən təsis olunub<ref name="Urfan Məmmədov">{{cite web |url=http://memarliq.com/?p=1064 |title=Mikayıl Hüseynov |author=Urfan Məmmədov |date=2014 |work=Memarlıq bloqu |publisher=memarliq.com |accessdate=2014-10-10 |language=az |archive-date=2021-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210920205802/http://memarliq.com/?p=1064 |url-status=live }}</ref> == Haqqında == == Laureatlar == * [[Şamil Fətullayev]] — [[2009]]<ref>{{cite web|url=http://www.azadliq.mobi/a/1881506.html |title=Şamil Fətullayev: «Bakıya mənim gözlərimlə baxın» |author=Sevda İsmayıllı |date=18.11.2009 |work=[[Azadlıq Radiosu]] |publisher=azadliq.mobi |accessdate=2014-10-10 |language=az}}</ref> * [[İlham Əliyev]] — [[3 may]] [[2013]]<ref name="azertag.az" /> * [[Zaha Hadid]] — [[5 noyabr]] [[2013]]<ref name="Azadlıq Radiosu">{{cite web |url=http://www.azadliq.org/content/article/25159463.html |title=Memar Zaha Hadid H.Əliyev Mərkəzinin təqdimatına gəlib |author= |date=06.11.2013 |work=[[Azadlıq Radiosu]] |publisher=azadliq.org |accessdate=2014-10-10 |language=az |archive-date=2014-02-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140221105608/http://www.azadliq.org/content/article/25159463.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Memarlıq]] [[Kateqoriya:Mikayıl Hüseynov]] [[Kateqoriya:Memarlıq mükafatları]] c2ubbj6s68dp70kt5lnxslmli3cqf28 0 381391 7865717 7746230 2024-11-27T10:28:55Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:İran folklorşünasları]] əlavə olundu 7865717 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Əli Kamali |orijinal adı = Əli Əkbər oğlu Kəmali |digər adları = |şəkil = Ali Kamali.jpg }} '''Əli Kamali'''{{efn|Bəzi azərbaycandilli mənbələrdə '''Kəmali'''}} ({{DVTY}}) — folklorşünas. == Haqqında == Əli Kamali 1944-cü ildə anadan olub.<ref>{{cite book |author=Pərvanə Məmmədli |url= |title=Cәnubi Azәrbaycan: әdәbi şәxsiyyәtlәr, portretlәr |publisher=Sabah |year=2015 |location=[[Bakı]] |page=192 |access-date=2023-04-06 |archive-url= |archive-date=2023-04-06 |url-status=live}}</ref> Kasıb bir kəndli ailəsində dünyaya göz açan Əli kiçik yaşlarında mollaxanada, sonra isə Savə və Tehran şəhərlərində oxumuşdu. Yeniyetməliyindən poezyaya böyük maraq göstərən Əli Kamali yaradıcılığa lirik şeirlərlə başlamışdı. 1966-cı ildə Tehran universitetində hüquq fakültəsini bitirib əsgəri xidmətə yollanmışdı. İki il müddətində hərbi məktəbdə hüquqdan dərs demişdi. Əsgəri xidməti başa vurduqdan sonra təhsilini davam etdirərək magistir dərəcəsi almışdı. 1996-cı ilin avqustun 1-də ölmüşdür. == Qeydlər == <references group="lower-alpha"/> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == [[Kateqoriya:İran folklorşünasları]] 62t5arfo4tbqzsexn780609ueh1yr81 4 381696 7864794 7864403 2024-11-26T14:15:45Z Yousiphh 175220 [[Aran bölgəsi]] səhifəsi əlavə edilir 7864794 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} <!-- Yeni namizədliyi yuxarıdakılar kimi altsəhifə şəklində yaradın və bura əlavə edin, bu səhifəyə ayrıca başlıq əlavə etməyin. --> {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rebuild Karabakh (2-ci namizədlik)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Securex Caspian}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/P.E.K.K.A (Clash of Clans)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Töhfə Əzimova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İlqar İbrahimoğlu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nurlana Cəfərova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ceyhun Abbasov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xəyalə Manaflı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nizami Mirzə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Firudin bəy Məlik-Aslanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Sadıx bəy Fərhad bəy oğlu Məlik-Aslanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Bağdad bəy Məlikyeqanlı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Fərhad bəy Məlik-Aslanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əl Rabi (dərgi)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Dostəli Hacıyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vüsal Nəsirli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rauf Səlimov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Olcay Kartari Raçed}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Elşad Şabanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan təhsil tarixi (I cild)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan təhsil tarixi (II cild)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Kərim bəy Yadigarov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əli Məhərrəmov (zabit)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İldırım Qasımlı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qismət Məmmədzadə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mürsəl Həmidov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vüsal Nuru}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan İdman Jurnalistləri Assosiasiyası}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qamət Süleymanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mədrəseyi-ruhaniyyə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hüseynpaşa xan Zərğami}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Cəlil Sadıxov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Molla Hüseynqulu Həmədani}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə Cavad Məliki-Təbrizi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Molla Əliqulu Vaqif}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/1905–1906-cı illərdə Azərbaycan mətbuatı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Usuliddin}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şiraslan Gursəsli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əbu Yə’la Muhəmməd əl-Azərbaycani}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əliheydər Əliyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ucalıq düsturu (film, 2012)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rafiq Mahmudov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Pendirli sous}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Adi əhvalat (film, 1991)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İrəvan və irəvanlılar}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Akademik Bünyadovun missiyası (film, 2012)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qədir Aslan}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Möhsün Qədiroğlu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Yasəmən Məmmədova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Cəfər bəy Hacıbəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əhməd əfəndi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Lütfəli xan Kosaəhmədli-Avşar}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Georgi Məlikov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Zeynalabdin bəy Sadıqov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə İsmayıl (İrəvan)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Həsənəli bəy Sarıcalinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Farer adalarının Britaniya tərəfindən işğalı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Elman Cəfərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Anar Ağakişiyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rövşən Ağayev (aktyor)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/31 mart soyqırımı (film)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xasay Hacıyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ata arzusu (film, 2002)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ana qaz (film, 2005)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Daş yaddaşı (film, 2006)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hakim mərkəzi göstərir (film, 2009)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/El adamı. Əyyub İsgəndərov (film, 2009)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Milli ruhun bahadırları (film, 2010)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Daşların sirdaşı (film, 2012)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aləmdə səsim var mənim. Seyid Əzim Şirvani (film, 2014)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Alilikdə sadəlik... Heydər Əliyev (film, 2018)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vüsal Şahkərimov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Bir rəssamın portreti}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rafiq Şahverdiyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səadət Kərimi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Bilal Kiçibəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Niyazi İsayev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Gülnara Qocayeva Məmmədova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Zabit Xəlilov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Günel Şakir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şeyx Zahid Gilani Beynəlxalq Simpoziumu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nadir Mahmudov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mənzuri Xamneyi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Elgün Hüseynov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İmamverdi Nəhmədov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şəmşi bəy Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şirin kələntər Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səfi xan Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ocaqqulu ağa Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səfiqulu bəy Qacar}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şəmsi Şəmsizadə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İsrafil müəllim (film, 2003)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aysel Fikrət}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rosto}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ümumdünya İnformasiya günü}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aydınlıq (qəzet, Azərbaycan)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Musa Axundov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azər Namazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Konfutsi İnstitutu (Xəzər Universiteti)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Konfutsi İnstitutu (BDU)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Yol yoldaşları (film, 2003)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Fitomeliorasiya}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Toyuq plov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səadət naminə (film, 1974)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/AMEA Elmi İnnovasiyalar Mərkəzi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mazutlu-bitumlu şlam}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vahid Rəcəboğlu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rövşən Bəndəliyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ümman Ağamalıyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şaiq Mirzəyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xəzər Universiteti Kitabxana İnformasiya Mərkəzi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xəzər Humanitar və Sosial Elmlər Jurnalı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə Əbdürrəhim Gərmərudi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xudu pəhlivan}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Madayların şəxs adları}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əli ağa Adıgözəlov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Müseyib Dilbazi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hacı Rəhim ağa Dilbazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Kornet Rəhim ağa Dilbazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əbdürrəhman ağa Dilbazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan relyefinin geoloji inkişaf tarixi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Naxçıvan üsyanları (1920-1930)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ərtoğrul Alpərtürk}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Oliqosen-Erkən Miosen (Maykop) epoxası}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Türkiyə Dəyanət Vəqfi Bakı Türk Liseyi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xalqın aktrisası. Nəcibə Məlikova (film, 2015)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Misirdə ikinci padşahlıq dövrü}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan filmlərinin siyahısı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Byarni Heryolfsson}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Həsənəli bəy Vəlibəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Doktorant}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İsmayıl ağa Kəngərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Yaqub paşa Kəngərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Novruz ağa Kəngərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əşrəf ağa Kəngərlinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hüseyn sultan Kəngərlinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Salah bəy Salahbəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Batimetrik tədqiqat}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Zeynal bəy Zeynalbəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Sadıq bəy Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vəli Ləzgiyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/APSM-1}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İkinci Mahmud}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qəhrəman Əliyev (şair)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Sultаn Rəşаtın cənаzə mərаsimi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ələsgər Gəngərlinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Paşa bəy Sultanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nuridə Atəşi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə Rzaxan Daniş}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əmir Əli Sərdari İrəvani}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aran bölgəsi}} owqsho1dwm7tcrw6g37tn5jpniso6rr 7865185 7864794 2024-11-26T22:30:31Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: addəyişdirici kimi xüsusi hüquqlar var onsuz, ehtiyac yoxdur mühafizə etməyə. 7864794 wikitext text/x-wiki {{/Giriş}} <!-- Yeni namizədliyi yuxarıdakılar kimi altsəhifə şəklində yaradın və bura əlavə edin, bu səhifəyə ayrıca başlıq əlavə etməyin. --> {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rebuild Karabakh (2-ci namizədlik)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Securex Caspian}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/P.E.K.K.A (Clash of Clans)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Töhfə Əzimova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İlqar İbrahimoğlu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nurlana Cəfərova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ceyhun Abbasov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xəyalə Manaflı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nizami Mirzə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Firudin bəy Məlik-Aslanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Sadıx bəy Fərhad bəy oğlu Məlik-Aslanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Bağdad bəy Məlikyeqanlı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Fərhad bəy Məlik-Aslanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əl Rabi (dərgi)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Dostəli Hacıyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vüsal Nəsirli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rauf Səlimov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Olcay Kartari Raçed}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Elşad Şabanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan təhsil tarixi (I cild)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan təhsil tarixi (II cild)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Kərim bəy Yadigarov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əli Məhərrəmov (zabit)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İldırım Qasımlı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qismət Məmmədzadə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mürsəl Həmidov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vüsal Nuru}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan İdman Jurnalistləri Assosiasiyası}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qamət Süleymanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mədrəseyi-ruhaniyyə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hüseynpaşa xan Zərğami}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Cəlil Sadıxov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Molla Hüseynqulu Həmədani}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə Cavad Məliki-Təbrizi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Molla Əliqulu Vaqif}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/1905–1906-cı illərdə Azərbaycan mətbuatı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Usuliddin}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şiraslan Gursəsli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əbu Yə’la Muhəmməd əl-Azərbaycani}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əliheydər Əliyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ucalıq düsturu (film, 2012)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rafiq Mahmudov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Pendirli sous}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Adi əhvalat (film, 1991)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İrəvan və irəvanlılar}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Akademik Bünyadovun missiyası (film, 2012)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qədir Aslan}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Möhsün Qədiroğlu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Yasəmən Məmmədova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Cəfər bəy Hacıbəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əhməd əfəndi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Lütfəli xan Kosaəhmədli-Avşar}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Georgi Məlikov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Zeynalabdin bəy Sadıqov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə İsmayıl (İrəvan)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Həsənəli bəy Sarıcalinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Farer adalarının Britaniya tərəfindən işğalı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Elman Cəfərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Anar Ağakişiyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rövşən Ağayev (aktyor)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/31 mart soyqırımı (film)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xasay Hacıyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ata arzusu (film, 2002)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ana qaz (film, 2005)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Daş yaddaşı (film, 2006)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hakim mərkəzi göstərir (film, 2009)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/El adamı. Əyyub İsgəndərov (film, 2009)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Milli ruhun bahadırları (film, 2010)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Daşların sirdaşı (film, 2012)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aləmdə səsim var mənim. Seyid Əzim Şirvani (film, 2014)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Alilikdə sadəlik... Heydər Əliyev (film, 2018)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vüsal Şahkərimov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Bir rəssamın portreti}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rafiq Şahverdiyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səadət Kərimi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Bilal Kiçibəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Niyazi İsayev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Gülnara Qocayeva Məmmədova}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Zabit Xəlilov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Günel Şakir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şeyx Zahid Gilani Beynəlxalq Simpoziumu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nadir Mahmudov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mənzuri Xamneyi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Elgün Hüseynov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İmamverdi Nəhmədov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şəmşi bəy Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şirin kələntər Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səfi xan Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ocaqqulu ağa Yağləvəndli-Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səfiqulu bəy Qacar}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şəmsi Şəmsizadə}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İsrafil müəllim (film, 2003)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aysel Fikrət}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rosto}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ümumdünya İnformasiya günü}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aydınlıq (qəzet, Azərbaycan)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Musa Axundov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azər Namazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Konfutsi İnstitutu (Xəzər Universiteti)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Konfutsi İnstitutu (BDU)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Yol yoldaşları (film, 2003)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Fitomeliorasiya}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Toyuq plov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Səadət naminə (film, 1974)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/AMEA Elmi İnnovasiyalar Mərkəzi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mazutlu-bitumlu şlam}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vahid Rəcəboğlu}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Rövşən Bəndəliyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ümman Ağamalıyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Şaiq Mirzəyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xəzər Universiteti Kitabxana İnformasiya Mərkəzi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xəzər Humanitar və Sosial Elmlər Jurnalı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə Əbdürrəhim Gərmərudi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xudu pəhlivan}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Madayların şəxs adları}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əli ağa Adıgözəlov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Müseyib Dilbazi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hacı Rəhim ağa Dilbazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Kornet Rəhim ağa Dilbazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əbdürrəhman ağa Dilbazov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan relyefinin geoloji inkişaf tarixi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Naxçıvan üsyanları (1920-1930)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ərtoğrul Alpərtürk}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Oliqosen-Erkən Miosen (Maykop) epoxası}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Türkiyə Dəyanət Vəqfi Bakı Türk Liseyi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Xalqın aktrisası. Nəcibə Məlikova (film, 2015)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Misirdə ikinci padşahlıq dövrü}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Azərbaycan filmlərinin siyahısı}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Byarni Heryolfsson}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Həsənəli bəy Vəlibəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Doktorant}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İsmayıl ağa Kəngərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Yaqub paşa Kəngərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Novruz ağa Kəngərli}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əşrəf ağa Kəngərlinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Hüseyn sultan Kəngərlinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Salah bəy Salahbəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Batimetrik tədqiqat}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Zeynal bəy Zeynalbəyov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Sadıq bəy Cavanşir}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Vəli Ləzgiyev}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/APSM-1}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/İkinci Mahmud}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Qəhrəman Əliyev (şair)}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Sultаn Rəşаtın cənаzə mərаsimi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Ələsgər Gəngərlinski}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Paşa bəy Sultanov}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Nuridə Atəşi}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Mirzə Rzaxan Daniş}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Əmir Əli Sərdari İrəvani}} {{Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr/Aran bölgəsi}} owqsho1dwm7tcrw6g37tn5jpniso6rr 0 384972 7865416 5778533 2024-11-27T06:42:37Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya filoloqları]] əlavə olundu 7865416 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Yulius Sezar Hentşe |orijinal adı = {{Dil-de|Julius Cäsar Häntzsche}} |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 15.6.1824 |doğum yeri = Alman Konfederasiyası<br>[[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]], [[Drezden]] |vəfat tarixi = 17.9.1901 |vəfat yeri = [[Almaniya İmperiyası]], [[Drezden]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = Alman Konfederasiyası ► [[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]]<br>[[Şimali Alman İttifaqı]] ► [[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]]<br>[[Almaniya İmperiyası]] |milliyyəti = [[Almanlar|alman]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Yulius Sezar Hentşe''' ({{Dil-de|Julius Cäsar Häntzsche}}, d. 15 iyun, 1824 – ö. 17 sentyabr, 1901) — alman əsilli [[həkim]], filoloq və coğrafiyaşünas. == Həyatı == Yulius Sezar Hentşe 15 iyun, 1824-cü ildə [[Drezden]]də anadan olmuşdur. Atası biznesmen və mülkədar olan Fridrix Eduard Hentşe ({{Dil-de|Friedrich Eduard Häntzsche}}) idi. İrana səyahət etmiş, [[Rəşt]]də və [[Tehran]]da olmuşdu. == Əsərləri == * [[1863]]: [https://de.wikisource.org/wiki/In_einer_persischen_Turnhalle In einer persischen Turnhalle], in: Die Gartenlaube 1863, Heft 2 * [[1867]]: [http://books.google.de/books/about/Talysch.html?id=xZDoQAAACAAJ&redir_esc=y Talysch, Eine geographische Skizze], G. Schönfeld’s Buchhandlung (C. A. Werner), Dresden == Mənbə == * [http://digital.slub-dresden.de/werkansicht/cache.off?id=5363&tx_dlf%5Bid%5D=6451&tx_dlf%5Bpage%5D=107 Dresdener Geschichtsblätter, Band 3, 1901-1904, Onlineausgabe] der SLUB Dresden, S. 100 * [http://dresden.stadtwiki.de/wiki/Julius_Cäsar_Häntzsche Julius Cäsar Häntzsche – '''Stadtwiki Dresden'''] [[Kateqoriya:Həkimlər]] [[Kateqoriya:Almaniya filoloqları]] [[Kateqoriya:Coğrafiyaşünaslar]] 2t0f8jmv8ninmn9485rvobv8lsbz6x6 7865418 7865416 2024-11-27T06:42:50Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Həkimlər]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya həkimləri]] əlavə olundu 7865418 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Yulius Sezar Hentşe |orijinal adı = {{Dil-de|Julius Cäsar Häntzsche}} |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 15.6.1824 |doğum yeri = Alman Konfederasiyası<br>[[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]], [[Drezden]] |vəfat tarixi = 17.9.1901 |vəfat yeri = [[Almaniya İmperiyası]], [[Drezden]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = Alman Konfederasiyası ► [[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]]<br>[[Şimali Alman İttifaqı]] ► [[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]]<br>[[Almaniya İmperiyası]] |milliyyəti = [[Almanlar|alman]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Yulius Sezar Hentşe''' ({{Dil-de|Julius Cäsar Häntzsche}}, d. 15 iyun, 1824 – ö. 17 sentyabr, 1901) — alman əsilli [[həkim]], filoloq və coğrafiyaşünas. == Həyatı == Yulius Sezar Hentşe 15 iyun, 1824-cü ildə [[Drezden]]də anadan olmuşdur. Atası biznesmen və mülkədar olan Fridrix Eduard Hentşe ({{Dil-de|Friedrich Eduard Häntzsche}}) idi. İrana səyahət etmiş, [[Rəşt]]də və [[Tehran]]da olmuşdu. == Əsərləri == * [[1863]]: [https://de.wikisource.org/wiki/In_einer_persischen_Turnhalle In einer persischen Turnhalle], in: Die Gartenlaube 1863, Heft 2 * [[1867]]: [http://books.google.de/books/about/Talysch.html?id=xZDoQAAACAAJ&redir_esc=y Talysch, Eine geographische Skizze], G. Schönfeld’s Buchhandlung (C. A. Werner), Dresden == Mənbə == * [http://digital.slub-dresden.de/werkansicht/cache.off?id=5363&tx_dlf%5Bid%5D=6451&tx_dlf%5Bpage%5D=107 Dresdener Geschichtsblätter, Band 3, 1901-1904, Onlineausgabe] der SLUB Dresden, S. 100 * [http://dresden.stadtwiki.de/wiki/Julius_Cäsar_Häntzsche Julius Cäsar Häntzsche – '''Stadtwiki Dresden'''] [[Kateqoriya:Almaniya həkimləri]] [[Kateqoriya:Almaniya filoloqları]] [[Kateqoriya:Coğrafiyaşünaslar]] dyzspro71pzc2akdyb6xk0qj1ujatu6 7865419 7865418 2024-11-27T06:43:02Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Coğrafiyaşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya coğrafiyaşünasları]] əlavə olundu 7865419 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Yulius Sezar Hentşe |orijinal adı = {{Dil-de|Julius Cäsar Häntzsche}} |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 15.6.1824 |doğum yeri = Alman Konfederasiyası<br>[[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]], [[Drezden]] |vəfat tarixi = 17.9.1901 |vəfat yeri = [[Almaniya İmperiyası]], [[Drezden]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = Alman Konfederasiyası ► [[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]]<br>[[Şimali Alman İttifaqı]] ► [[Saksoniya (krallıq)|Saksoniya krallığı]]<br>[[Almaniya İmperiyası]] |milliyyəti = [[Almanlar|alman]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Yulius Sezar Hentşe''' ({{Dil-de|Julius Cäsar Häntzsche}}, d. 15 iyun, 1824 – ö. 17 sentyabr, 1901) — alman əsilli [[həkim]], filoloq və coğrafiyaşünas. == Həyatı == Yulius Sezar Hentşe 15 iyun, 1824-cü ildə [[Drezden]]də anadan olmuşdur. Atası biznesmen və mülkədar olan Fridrix Eduard Hentşe ({{Dil-de|Friedrich Eduard Häntzsche}}) idi. İrana səyahət etmiş, [[Rəşt]]də və [[Tehran]]da olmuşdu. == Əsərləri == * [[1863]]: [https://de.wikisource.org/wiki/In_einer_persischen_Turnhalle In einer persischen Turnhalle], in: Die Gartenlaube 1863, Heft 2 * [[1867]]: [http://books.google.de/books/about/Talysch.html?id=xZDoQAAACAAJ&redir_esc=y Talysch, Eine geographische Skizze], G. Schönfeld’s Buchhandlung (C. A. Werner), Dresden == Mənbə == * [http://digital.slub-dresden.de/werkansicht/cache.off?id=5363&tx_dlf%5Bid%5D=6451&tx_dlf%5Bpage%5D=107 Dresdener Geschichtsblätter, Band 3, 1901-1904, Onlineausgabe] der SLUB Dresden, S. 100 * [http://dresden.stadtwiki.de/wiki/Julius_Cäsar_Häntzsche Julius Cäsar Häntzsche – '''Stadtwiki Dresden'''] [[Kateqoriya:Almaniya həkimləri]] [[Kateqoriya:Almaniya filoloqları]] [[Kateqoriya:Almaniya coğrafiyaşünasları]] 9xpu5ry98f06by8k6cr6fpcw2suxv3n 0 386434 7864910 7833554 2024-11-26T17:08:14Z Gunay M.E. 101279 7864910 wikitext text/x-wiki {{Tarixi dövlət | xəritəsi = Elam Map-en.svg }}'''Elamlar''' — Elam dövlətinin əsasını qoyan tayfa birliyi. == Mənbələrdə Elam == Elam tarixi barədə əsasən yazılı qaynaqlar məlumat verirlər. Bunlar yerli, Elam və yadelli, Akkad yazılı mənbələrdən ibarətdir. Yerli qaynaqlar piktoqramma, yaxud protoelam xətti və mixi yazılardır. Xətti yazılar, o cümlədən piktoqramma, elam dilində tərtib olunmuşlar. Mixi yazılar isə həm elam, həm də şumer-akkad dillərində yazılmışdılar. Bu qaynaqlar Elamda mövcud olan ictimai, iqtisadi, hüquqi və siyasi münasibətlər barədə məlumatlar saxlamışlar. Şumer-akkad (həmçinin assur-babil) mixi yazıları Elam ilə İkiçayarasında baş vermiş siyasi hadisələri əks etdirmişlər. Elam piktoqrafiyası şəkli işarələrdən ibarət olmuşdur. Güman ki, belə işarələrin sayı 150-yə çatırdı. Şəkillər müxtəlif əşyaları, heyvanları təsvir edirdilər. Piktoqrafiya vasitəsilə təsərrüfat haqq-hesabı aparılırdı. Malların verilməsi və alınması qeyd olunurdu. Gil kitabələr üzərində atların başı, yallı və yalsız təsvirləri verilirdi. Yəqin ki, yalsız təsvir dayçanı, dik yallı ayğırı, yanakı yallı isə madyanı bildirirdi. Piktoqrafik yazıların öyrənilməsi davam etdirilir. Elam piktoqrafik yazıları əvvəlcə Suz, sonra isə Coğa-Miş, Yəhya təpə, Qodin-təpə, Məlyan təpə və başqa qazıntılar zamanı aşkar edilmişdi. Piktoqrafik yazıların müxtəlif yerlərdə tapılması belə bir qənaətə gətirmişdir ki, elam piktoqrafik işarələri müxtəlif dillərdə tətbiq olunurmuş. Piktoqrafiya əsasında elam xətti yazısı icad edilmişdi. Güman ki, xətti yazı təxminən 80 işarədən ibarət olmuşdu. İşarə heca kimi oxunulurdu. Xətti yazı ilə Elam hökmdarı Kutik-İnşuşinakın kitabələri yazılmışdı. Bu kitabələr ithaf xüsusiyyəti ddaşıyırdılar. Xətti yazılar Elam yazı sisteminin sonuncu nümayəndəsidir. Xətti yazıların oxunuşunda və məzmununun açılmasında alman alimi Valter Hinsin xidmətləri böyükdür. Qazıntılar zamanı aşkar edilmiş yazılı qaynaqların ilkin tədqiqatı və çap edilməsi fransız alimi V. Şeylin adı ilə bağlıdır. Elam mixi yazılı qaynaqları cərgəsinə "Akkad hökmdarı Naram-Suen ilə müqavilə" mətni daxildir. Mətn Elam dilində tərtib olunmuşdur. Akkad mətni hələ tapılmamışdır. Elam hökmdarı Şilhak-İnşuşinak salnaməsi və kitabələri elam dilində yazılmışdı. Onun kitabələrində Elam hökmdarlarının soy tarixi (genealogiyası) əks olunmuşdur. Bir çox Elam hökmdarlarının kitabələri ana dilində yazılırdı. Yazıların əksəriyyəti tikinti işləri və məbədlərin bərpası barədə məlumat verir. Kahin Şunturu elam dilində kitabə tərtib etdirmişdi. Kitabədə məbəd qulları, məbə ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən hədiyyə verilmiş torpaq sahələri, məd mülkiyyətinin hifz edilməsi və toxunulmazlığı, bununla əlaqədar hökmdar fərmanı barədə bəhs edilir. Suz şəhərində tapılmış 300-dən artıq sənəd elam dilində yazılmışdı. "Suz təsərrüfat sənədləri" e.ə VI əsrə aiddirlər. Sənədlər hökmdar sənətkarlıq təsərrüfatında əmlak və əşyaların qəbulu və buraxılışı, sənət əşyalarının hazırlanması, təsərrüfat işçiləri haqqında müxtəlif məlumatlar saxlamışlar. Əhəməni hökmdarı I Daranın hakimiyyətə gəlməsi, ölkədə, o cümlədən Elamda baş vermiş üsyanları yatırması öz əksini tapmışdır. [[Elam dili]] Əhəməni dövlətinin dəftərxana dili kimi işlənirdi. Əhəməni dövrünə aid elam dilində minlərlə təsərrüfat sənədləri aşkar edilmişdir. Bunlar "Persepol kitabələri" və "Qala kitabələri" adı altında məlumdur.<ref>''Əlimirzəyev, Allahverdi.'' Erkən Elam cəmiyyəti: siyasi-iqtisadi münasibətlər və yazı tarixi (e.ə. IV-III minilliklər) (az.). [[Bakı]]: Şərq-Qərb Nəşriyyat evi. 2011. 140-141. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Xüsusi:KitabMənbələri/978-9952-34-677-0|<bdi>978-9952-34-677-0</bdi>]].</ref> Elam qaynaqları həm də akkad dilində tərtib olunurdu. Erkən "Elam hökmdarlar siyahıları " və Kutik-İnşuşinakın salnaməsi akkad dilində yazılmışdı. Salnamədə Kutik-İnşuşinakın işğalları, Simaşki vilayətini tabe etməsi və Kutium ölkəsinə gəlib çatması barədə məlumat verilirdi. Akkad dilində yüzlərlə "Elam təsərrüfat sənədləri " aşkar edilmişdi.<ref>''Əlimirzəyev, Allahverdi.'' Erkən Elam cəmiyyəti: siyasi-iqtisadi münasibətlər və yazı tarixi (e.ə. IV-III minilliklər) (az.). [[Bakı]]: Şərq-Qərb Nəşriyyat evi. 2011. 61. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Xüsusi:KitabMənbələri/978-9952-34-677-0|<bdi>978-9952-34-677-0</bdi>]].</ref> Bu sənədlər Elamın ictimai-iqtisadi tarixini öyrənmək üçün əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir. Bu akkaddilli Elam kitabələri əsasən e.ə II minilliyin birinci yarısında mövcud olmuş ictimai-iqtisadi və hüquqi münasibətləri əks etdirilər. Assuriya hökmdarlarının salnamələri, xüsusilə Aşşurbanipalın salnaməsi və "Babil xronikası" Elamın siyasi tarixi barədə mühüm məlumatlar saxlamışlar. == Elamın öyrənilməsi == [[Fayl:Choghazanbil2.jpg|thumb|343x343px|Suz şəhərinin 50 km-də Çoqa Zəmbil ("Zənbil təpə") qazıntılarında aşkar edilmiş qədim Dur-Untaş şəhərində zikkurat]] Elam tarixi arxeoloji və yazılı qaynaqlar əsasında öyrənilir. Elam ərazisi XIX əsrin ortalarından arxeoloji cəhətdən tədqiq olunmağa başlamışdır. Suz şəhərinin ilk tədqiqatçıları arxeoloq V. Loftus və M.Delafua olmuşdur. XIX əsrin sonundan Suz qazıntıları Jak de Morqanın<ref>Morgan J. Observations sur les couches profoundes de l’Acropole de Suse // MDP, t. XIII, Paris: Librairie Emest Leroux, 1912, p. 1-25.</ref><ref>Morgan J. La prehistoire Orientale, t. III, Paris: P.Gauthner, 1927, 458 p</ref>, R. Mekkenemin<ref>Mecquenem R. Fouilles de Suse (campagnes 1923-1924) //R A , t. 23, 1924, p. 105-118. </ref><ref>Mecquenem R. Excavations at Suse (Persia), 1930-1931 / / Antiquiti, 1931, p. 330-343. </ref><ref>Mecquenem R. Fouilles de Suse 1929-1933 (sur l’acropole et la ville royale) // MMAP, t. XXV, Paris: Librairie Emest Leroux, 1934, p. 177-237. </ref><ref>Mecquenem R. Fouilles de Suse 1933-1938 // MMAL t. XXIX, Paris: Librairie Emest Leroux, 1943, p. 3-161. </ref><ref>Mecquenem R. Epigraphie Proto-Elamite // MMAI, t. XXXI, Paris: Press University de France, 1949, p. 5-150. </ref><ref name=":0">Mecquenem R. Notes proto-elamites // RA, 1956, JN250, 200-204.</ref><ref name=":0" />, sonra da R.Girşmanın rəhbərliyi altında fransız arxeoloji ekspedisiyası<ref>Ghirschman R. Une tablette proto-elamite du plateau iranien // RA, 1934, vol. 31, p. 115-119. </ref><ref>Ghirschman R. Fouilles de Tepe-Sialk, vol. I, Paris; RGeuthner, 1938, 406 p. </ref><ref>Ghirschman R. L’ Iran des origines a I’Islam, Paris: Payot, 1951, 330 p.</ref> tərəfindən ardıcıl aparılmışdı. Suz qazıntıları zamanı Elamın arxaik, qədim və sonrakı (Əhəməni, Sələfi, Parfiya, Sasani və ərəb) dövrlərinə aid müxtəlif materiallar, o cümlədən piktoqrafik və mixi kitabələr aşkar edilmişdir. Əmək alətləri, əlvan qablar, mis balta, kərki, iynə, biz və güzgülərlə yanaşı Naram-Suenin, Hammurapinin yazılı abidələri tapılmışdır. Suz akropolu (qalası) və onun gizli tikintiləri tədqiq olunub başa çatdırılmışdı. Suz şəhərinin 50 km-də Çoqa Zəmbil ("Zənbil təpə") qazıntıları qədim Dur-Untaş şəhərini üzə çıxartdı. Bu şəhər e.ə XIII əsrdə Elam hökmdarı Untaş-Humban tərəfindən tikdirilmişdi. Qazıntıları R. Mekkenem başlamış və R. Girşman başa çatdırmışdı. Şəhərin ərazisində bir sıra məbədlər, o cümlədən böyük qülləli zikkurat aşkar edilmişdi. Zikkurat beş mərtəbədən ibarət olmuşdu. Məbəd divarlarının eni bəzən 3,5 m-ə çatırdı. Məbədlərdən elam dilində tərtib dilində tərtib olunmuş xeyli ithaf mixi yazıları üzə çıxdı. 1946-cı ildə D. Makkonun Ram-Hörmüz vadisində qazıntılar aparmışdı. Qazıntılar e.ə II minilliyə aid Elam yazılarını aşkar etmişdi. İran arxeoloqu E. Nikahban Həft-təpə ("Yeddi təpə") qazıntılarına rəhbərlik edirdi. O, e.ə XV əsrdə hakimiyyətə gəlmiş Elam hökmdarı Temptiaxarın akkad dilində tərtib olunmuş daş kitabəsini aşkar etmişdi. Le Breton arxeoloji materialların tarixi ardıcıllığına uyğun təsnifatını vermişdi.<ref>Le Breton L. Note sur la ceramiques peinte aux environs de Suse et ä Suse// MMAI, t. XXX, Paris; Press University de France, 1947, p. 120-219. </ref><ref>Le Breton L. The Early periods at Susa. Mesopotamian Relations // Iraq, 1957, vol. 19, p. 79-124.</ref> Elam tarixi ilə əlaqədar yerüstü abidələr də öyrənilirdi. Malamir vadisində (Karun çayının sol sahili) üstündə Elam dilində yazısı olan daş heykəllər tapılmışdı. Şikafti Salman yarğanlığında üstündə yazı olan qaya-heykəllər aşkar edilmişdi. Qazıntılar akkad, elam mixi yazılı kitabələri və piktoqrafik yazıları üzə çıxardı. Elam tarixinə aid ilk qısahəcmli kitabça F. Köniqin qələmindən çıxmışdı. C. Kameronun " İranın erkən tarixi " əsərində Elam tarixinə nisbətən təfsilatlı nəzər yetirilmişdi. V. Hinsin Elamın xüsusilə siyasi tarixinə "Elam dövləti" kitabı həsr olunmuşdu. Y.B.Yusifov "Elam ictimai-iqtisadi tarix" adlı irihəcmli əsəri çap etdirmişdi. Son on illər ərzində elam dilinin qrammatikasına dair E. Rayner, R. Hallok, A. Kammenhuber, Y. B. Yusifovun bu və ya digər həcmdə tədqiqatları çapdan çıxmışdı.<ref>Kanmıenhuber A. Historisch-geographische Nachrichten aus der althurritischen uberli eferung, dem altelamischen und den inschriften der könige von Akkad fiir die zeit vor dem einfal der Gutaer (CA. 2200/2136) // AAASH, tom, XXII, 1974, s. 157-247.</ref><ref>Hallock R. Persepolis Fortifacation Tablets, Chicago. The University o f Chicago press, 1969, 748 p.</ref><ref>Reiner E. The Elamite Language. Altkleinasiatische Sprachen. Leiden, Köln: E.J.Brill, 1969, p. 54-118. </ref><ref>Reiner E. The Location of Ansan // RA, 1973, JV2 67, p. 57-62. </ref><ref>Reiner E. Tall-i Malyan. Epigraphic finds 1971-72 // Iran, 1974, vol. XII, p. 176.</ref> == Elamın ərazisi == Bəşər sivilizasiyasının qədim mərkəzlərindən olan Elam İranın cənubunda geniş bir ərazini əhatə etmişdir. Karun və Kerha çayları arasındakı münbit düzənlik antik dövrdə Suziana, [[Luristan ostanı|Luristan]]<nowiki/>dakı dağlıq massiv isə Elimaida adı ilə tanınırdı. Suziana münbit və məhsuldar torpaqlara malik olmuşdur. Suziana düzənliyi hər tərəfdən dağ silsiləsi ilə əhatə olunmuşdur. Şimal qərbdə Puşti kuh dağ silsiləsi uzanır. Bu dağlar Kərha çayı vadisini İkiçayarasından ayırırdı. Dağ silsiləsinin son zirvəsi Kəbirkuh adlanır. Kəbirkuhdan başqa şimal-şərqə uca sıldırım dağ uzanır və İran ərazisini İkiçayarasından ayırır. Burada müasir Luristan vilayəti yerləşir. Cənub-şərqə uzanan sıldırım dağlar bəxtiyarların torpaqlarına çatır və bunun əsas zirvəsi Zərdi kuh adlanır. [[Dəclə]] və [[Şəttül-Ərəb|Şətt-ül-Ərəb]] çayları Elamı İkiçayarasından, [[Kirman]] silsiləsi isə [[Dəşti-Lüt]] səhrasından ayırırdı. Bu geniş ərazini qonşu xalqlar “Uca yer”, “Yüksək ölkə” (şumercə Nim, akkadca Elamtu, qədim farsca Uvca) adlandırırdı. Tarix elmində tətbiq olunan “Elam” termini Tövratdan götürülmüşdür.<ref name=":1">''Əlimirzəyev, Allahverdi.'' Erkən Elam cəmiyyəti: siyasi-iqtisadi münasibətlər və yazı tarixi (e.ə. IV-III minilliklər) (az.). [[Bakı]]: Şərq-Qərb Nəşriyyat evi. 2011. 6. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Xüsusi:KitabMənbələri/978-9952-34-677-0|<bdi>978-9952-34-677-0</bdi>]].</ref> Bu ərazi e.ə VI–IV minilliklər ərzində əkinçi-maldar tayfalar tərəfindən mənimsənilmişdi. E.ə III minillikdən etibarən ölkə Elam, əhalisi isə elamlı adı altında tanınmağa başlamışdı. Ola bilsin ki, elamlı adlandırdığımız əhali bu ərazinin ilk sakinləri olmuşlar. Erkən Elam mədəniyyətinin təsiri İran ərazisində və İkiçayarasında aşkar edilmişdir. Qonşu şumerlər, bu ölkəni Nim ("yüksək ölkə") adlandırmışdılar. Akkad mənbələri isə bu adı Elamtu kimi tələffüz edirdilər. Elamlılar öz ölkəsini Hatamti (yaxud Halamti), qədim fars mənbələri Uvca (yaxud Uca) kimi əks edirdilər. Orta əsr qaynaqları burada hozi dilini yad etmişdilər. Xuzistan adı hozi sözündən əmələ gəlmişdir. == Qədim Elam dövrü (e.ə III minillik – e.ə II minilliyin ortası) == "Şumer hökmdarlar siyahısı " Elam üzərində ilk qələbəni Şumer hökmdarları Enmebaragesinin adı ilə bağlanmışdı. Demək olar ki, Elamın Şumer ilə siyasi münaqişələri, iqtisadi və mədəni əlaqələri e.ə. III minilliyin əvvəlindən daimi şəklə düşmüşdü. Elam öz növbəsində İkiçayarasına hücum edirdi. Bu hücumların birində Ur şəhər dövləti süquta uğradıldı və onun hakim sülaləsi Elamın Avan şəhərinə aparıldı. Lakin tezliklə Avan məğlub edildi və hakimiyyət rəmzi Kiş şəhər dövlətinə qaytarıldı. Buna baxmayaraq elamlılar İkiçayarası hadisələrinə müdaxiləni davam etdirirdilər. Elamın müdafiəsinin qarşısı Laqaş hökmdarı Eannatum tərəfindən alındı. O, Elama hücum etdi və ölkəni dağları ilə birlikdə tutdu. Çox keçmədən elamlılar əks hücuma başladılar, Laqaşı dağıtdılar və bəzi İkiçayarası şəhərləri üzərində öz ağalıqlarını təmin etdilər.<ref>''Əlimirzəyev, Allahverdi.'' Erkən Elam cəmiyyəti: siyasi-iqtisadi münasibətlər və yazı tarixi (e.ə. IV-III minilliklər) (az.). [[Bakı]]: Şərq-Qərb Nəşriyyat evi. 2011. 45. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Xüsusi:KitabMənbələri/978-9952-34-677-0|<bdi>978-9952-34-677-0</bdi>]].</ref> === Avan sülaləsinin hakimiyyəti dövrü === Elamın erkən siyasi tarixi Avan sülaləsinin hakimiyyəti ilə başlanmışdı. Avan sülaləsi Elam dövlətinin başında dururdu və Şumer şəhər dövlətinə qarşı uğurla mübarizə aparırdı. E.ə III minilliyin ortasından etibarən mənbələrdə Avan hökmdarlarının adı çəkilir. Akkad hökmdarı Sarqon (b.e.ə. 2316 – b.e.ə. 2261) Elama yürüş təşkil etdi. O, Elamın Baraxşi vilayətini və hakimlərini ələ keçirdi, Elam hökmdarını əsir apardı. Avan sülaləsinin nümayəndəsi Hişepraşir hakimiyyətə gəldi. O, Akkadı tanımaqdan imtina etdi. Belə halda Rimuş Elama soxuldu, Zaxara və Baraxşi vilayətlərini tutdu, hakimlərini isə əsir düşdülər. Digər Akkad hökmdarı Maniştusu (b.e.ə. 2360– b.e.ə. 2291-ci illər) Elamı öz siyasi təsiri altında saxlaya bildi, Suz şəhərində ona heykəl qoyuldu. O, Elamın ərazisini Anşan vilayətinə kimi tutdu. Lakin Elam Akkadın tabeliyində az qaldı. Akkad hökmdarı Naram-Suen (b.e.ə. 2236 – b.e.ə. 2200) Elama qarşı işğalçılıq yürüşlərinə son qoydu və onunla ittifaqa girdi. Bu zaman Elamda Avan sülaləsinin son nümayəndəsi Kutik-İnşuşinak (b.e.ə. 2240 – b.e.ə. 2190) hakimiyyətə gəlmişdi. Ehtimal ki, Naram-Suen ilə müqaviləni məhz o bağlamışdı. Müqavilənin Elam tərəfi Akkad hökmdarı ilə dost olacağınə vəd edirdi. Müqavilədə Elam hökmdarı adından yazılmışdı: "Naram-Suenin düşməni mənim düşmənimdir, Naram-Suenin dostu mənim dostumdur" . Müqavilə bağlandıqdan sonra Kutik-İnşuşinak geniş siyasi fəaliyyətə başladı. O, [[Zaqros dağları]] istiqamətinə yürüş təşkil etdi, [[Urmiya gölü]] hövzəsindəki Kutium ölkəsinə kimi çatdı. Güman etmək olar ki, bu yürüşlə Kutik-İnşuşinak bir müttəfiq kimi kutilərin İkiçayarasına basqınının qarşısını almağa çalışırdı. Lakin o, məqsədinə tam nail ola bilmədi. Kutik-İnşuşinak 70-ə qədər "ölkə" işğal etdiyini xəbər vermişdi. Bunların içərisində Elamın Hunhuri və Simaşki vilayətləri yad edilirdi. Mənbə qeyd edir ki, "Simaşki hökmdarı Kutik-İnşuşinakın ayaqlarını qucaqladı", yəni ona tabeliyini bildirdi. Onun hakimiyyəti illərində Elam Ön Asiyanın qüdrətli dövlətinə çevrildi. Kutik-İnşuşinak "Dünyanın dörd tərəfinin hökmdarı" rütbəsini qəbul etmişdi. O, Elamın hakimiyyətini vahid mərkəzdə cəmləşdirmişdi. Kutik-İnşuşinak ölkədə tikiniti işləri və suvarma kanalları çəkdirməklə də məşğul olurdu. Onun hakimiyyəti illərində xeyli məbəd tikilmiş və onların şərəfinə xətti yazı ilə ithaflar yazılmışdı. Kutik-İnşuşinakın hakimiyyəti illərində kitabələr xətti işarələr ilə yazılırdı. Eyni zamanda İkiçayarasından mənimsənilmiş mixi yazıdan da istifadə edirdilər. Kutik-İnşuşinakın vəfatından sonra Elamın siyasi vəziyyəti haqqında bir müddət məmurlar məhdudlaşır. Kutilərin İkiçayarasında ağalığı zamanı Elamda da sakitlik yaranmışdı, İkiçayarası ilə sərbəst gediş-gəliş vardı. Elamlılar Şumer tikintilərində işləməyə gedirdilər. Elam bir müddət III Ur sülaləsi hökmdarlarının işğallarına məruz qaldı. Şulqi Anşan vilayətini və Elamı zəbt etdi. Suz kahinlərini öz tərəfinə çəkmək üçün Elam allahı İnşuşinakın şərəfinə məbəd tikdirdi. O, diplomatik tədbirlərə əl atır, öz qızlarını Baraxşi və Anşan hökmdarlarına ərə verir. Buna baxmayaraq Anşan itaətdən çıxdı. Şulqinin növbəti yürüşü Anşanın darmadağın edilməsi ilə başa çatdı. O, Anşan və Simaşki vilayətlərindən Elam hərbi dəstələrini öz ordusuna xidmətə cəlb etdi. Bir müddət Elam III Ur sülaləsinin canişini vasitəsilə idarə olundu.<ref>''Əlimirzəyev, Allahverdi.'' Erkən Elam cəmiyyəti: siyasi-iqtisadi münasibətlər və yazı tarixi (e.ə. IV-III minilliklər) (az.). [[Bakı]]: Şərq-Qərb Nəşriyyat evi. 2011. 54. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Xüsusi:KitabMənbələri/978-9952-34-677-0|<bdi>978-9952-34-677-0</bdi>]].</ref> === Simaşki sülaləsinin hakimiyyəti dövrü === III Ur sülaləsi ilə mübarizə Elamda yeni sülalənin hakimiyyətə gəlməsinə şərait yaratdı. "Hökmdar siyahısında" Simaşki sülaləsinin on iki hökmdarının adı qeyd olunmuşdur. Birinci hökmdar Qirnamme mənbələrdə təxminən b.e.ə. 2032-ci ildə yad edilir. İkiçayarası ilə Elamın münaqişələri davam edirdi. İbbi-Sin (b.e.ə. 2027 − b.e.ə. 2005-ci illər) həm diplomatiya ilə, həm də işğal ilə Elamı itaətdə saxlamaq istəyirdi. Simaşki sülaləsinin hökmdarı Hutrantempti b.e.ə. 2004-cü ildə Cənubi İkiçayarsına soxuldu, İbbi-Sini əsir tutub apardı. Bundan sonra qərbi sami tayfaları İkiçayarasına yol açdılar. Nəhayət, şərqdən elamlılar, Urmiya gölü hövzəsindən sular (su tayfaları) İkiçayarasına daxil oldularvə III Ur sülaləsinin varlığına son qoydular. B.e.ə. təxminən 1905-ci ildə Elam taxt-tacına Ebarti (b.e.ə.1905 – b.e.ə. 1894-cü illər) sahib oldu. O, Anşan hakim ailəsinə mənsub olmuşdu və ola bilsin ki, hakimiyyəti zorla ələ keçirmişdi. Ebarti "Anşan və Suz" hökmdarı rütbəsini qəbul etmişdi. Ebartinin hakimiyyəti uzun sürmədi. Onun oğlu Şilhaha(b.e.ə. 1894 – b.e.ə. 1874) hakimiyyətə sahib oldu. Bir müddət sonra əvvəlki hökmranlıq rütbəsini dəyişdi və "Elam, Simaşki və Suz sukkalmahı" rütbəsini qəbul etdi. Rütbədən göründüyü kimi, Simaşki sülaləsinin hakimiyyətə hüququ bərpa edildi. Qədim Elam dövrünün sonuna kimi Elamın ali hökmdarları sukkalmah (" Böyük elçi ") rütbəsini daşıyırdılar. Simaşki sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Elamda üçhakimiyyətlilik yaranmışdı. Sukkalmah Elamın ali hökmdarı hesab olunurdu. Ondan aşağı hakimiyyət pilləsində sukkal ("elçi") dururdu. O, "Elam və Simaşkinin sukkalı " adlanlanırdı. Elam dövlətində üçüncü hökmran şəxs Suz şəhərini idarə edirdi. O, "Suzun sukkalı", yaxud "Suzun hökmdarı" rütbəsini daşıyırdı. Suzun hökmdarı tədricən yer boşaldıqca Elam sukkalmahı vəzifəsinə kimi qalxırdı. Qədim Şərq ölkələrinin heç birində belə hakimiyyət sistemi yaradılmamışdı. Elam hakimiyyət sisteminə bir başqa cəhət də xas idi. Simaşki sülaləsinin nümayəndələri hakimiyyətə qadın xətti ilə sahib olurdular. Elam hökmdarları özlərini bu və ya digər əvvəlki sukkalmahın "bacısı oğlu" adlandırırdılar. Hakimiyyətə bacı xətti ilə vərəsəlik qaynaqlarda ilk dəfə Şilhahanın adı ilə bağlı olaraq yad edilmişdir. Bir qrup hökmdarlar özlərini "Şilhahanın bacısı oğlu" adlandırır, digər qrup öz mənşəyini başqa sukkalmahın adı ilə bağlayırdı. Qadın, yaxud bacı xəttilə hakimiyyətə vərəsəlik, yəqin ki, Avan sülaləsi dövründə də mövcud olmuşdu. Bu vərəsəlik qaydası ancaq hökmran ailədə qalırdı, əhali arasında ancaq oğul övladları atanın varisi hesab edilirdi. Elamda hakimiyyətə vərəslik qaydaları barədə müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Bəzi müəlliflərin (F. Köniq, P. Koşaker, Q. Kameron, V. Hins) fikrincə, Elamda ali hakimiyyət qardaşdan qardaşa keçirdi, yəni Elam hakim ailəsinə fratriarxat ("qardaşın ağalığı") xas olmuşdur. Lakin yaddan çıxarılırdı ki, qardaşlar bir hakim atanın övladı kimi hakimiyyətə sahib olurdular. Eyni zamanda Elamda hakimiyyətə bacıoğlu sahib olurdu. Bundan belə nəticə əldə edilmişdi ki, Elam hakim ailəsində, bir sıra başqa ölkələrdə olduğu kimi, bacı və qardaş arasında nikah mövcud olmuşdur. Belə hallarda hakimiyyəti hakim ailədə saxlamaq məqsədi güdülürdü. Elamın bütün dövrlərinə aid vahid hakimiyyətə vərəsəlik qaydası olmamışdır. Avan, xüsusən Simaşki sülalələri dövründə hakimiyyətə vərəsəlik qadın (bacıoğlu) xətti ilə aparılırdı. Bu dövrə aid hakim ailədə qardaş-bacı nikahı barədə bir-başa məlumat yoxdur, bu ancaq ehtimal edilə bilər. Ancaq sonrakı dövrdə (b.e.ə. VIII əsr) Elam əyalət hökmdarı Hanni öz bacısına evlənmişdi. Bu da qədim Şərq aləmində nadir hadisə deyildir. Bu zaman Elamın özündə isə hakimiyyətə ata xətti ilə sahibolma hüququ artıq üstünlük təşkil edirdi. Elam sukkalmahları ("Böyük elçi") uzun müddət Babilistan ilə müharibələr aparmalı olurdular. Elam hökmdarı Sivepalarhuppak (b.e.ə. 1788– b.e.ə. 1762-ci illər) Babilistana qarşı ittifaq yaratmışdı. İttifaqa Mari və Eşunna hökmdarları cəlb olunmuşdu. Babil hökmdarı Hammurapi Elam ordusunu və onun müttəfiq qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğratdı. Babilistan zəifləyən bir dövrdə digər Elam hökmdarı I Kutir Nahhunti (b.e.ə. 1748 – b.e.ə. 1734-cü illər) Babilistana yürüş təşkil etdi və Akkad ölkəsinin bir çox şəhərlərini tutub dağıtdı, Bail ilahəsi Nanayın heykəlini qənimət apardı. Mənbə qeyd edir ki, "elamlı Kutir-Nahhunti, böyük allahlara içdiyi anddan qorxmayaraq və kor-koranə gücünə arxalanaraq Akkadın ibadətgahlarına əl uzatdı və Akkadı külə döndərdi" . Bundan sonra uzun müddət Elamın siyasi tarixi barədə qaynaqlar məlumat vermirlər. == Elamda ictimai-iqtisadi münasibətlər == Elam erkən quldar dövləti olmuşdu. B.e.ə. III minillikdə mülki bərabərsizlik daha da güclənmişdi. B.e.ə. II minilliyin birinci yarısında Elamda cəmiyyətin iqtisadi özəyini böyük ailə icmaları, yaxud ev icmaları təşkil edirdi. Kənd icması dağılmışdı, lakin onun inzibati və idarə orqnları öz varlığını saxlıyırdı. Mübahisəli məsələlər, o cümlədən hüquqi münaqişələr xalq yığıncağında həll olunurdu. Kənd icmasında birgə torpaq sahibkarlığı artıq ləğv olunmuşdu. Torpaqlar ev icmaları arasında bölünmüşdü. Qədim Elam dövründə ev icmaları həmçinin mülki bərabərsizliyə düçar olurdu. Böyük ev icmaları parçalanırdı, torpaq və mülk alğı-satqısı peyda olurdu. Böyük ev əmlakı və ümumi torpaq övladlar arasında bölüşdürülürdü. İcma torpaqları artıq parçalanmış ailələrin xüsusi mülkiyyətinə çevrilirdi Ailələrarası iqtisadi münasibətlər meydana gəlirdi. Adətən ailə başçısı-ata vəfat etdikdən sonra vahid ailə təsərrüfatı da dağılırdı, ya da birgə təsərrüfat saxlanırdı. Ailə əmlakı və torpağı ev icmaları arasında bölünəndə bu bölgüdə cinsindən asılı olmayaraq bütün övladlar iştirak edirdilər. Qızın əmlak bölgüsündə iştirakı Elam ev icmasına xas olan cəhət idi. Başqa ölkərdə qıza ancaq cehiz ayrılırdı. Digər qədim ölkələrdə olduğu kimi, Elamda "oğulluğa götürmə" qaydası mövcud idi. Sənədlərin birində Rihua adlı birisi ailə başçısı tərəfindən oğulluğa qəbul edilir və evin bütün əmlakı onun adına yazılırdı. Ata əmlakını və torpaqlarını oğulluğuna verməklə əsil varislərini, yəni övladlarını bu əmlakdan məhrum edirdi. Ev əmlakı həm də "oğulluğa götürmə" vasitəsilə satılırmış. [[Fayl:Elam cool.jpg|left|thumb|İran Milli Muzeyində qorunub saxlanılan Kutik-İnşuşinak dövrünə aid, Mərvdəştdən aşkar edilmiş və üzərində xətti-elam yazısı olan gümüş qab ]] Elamda "qardaşlığa götürmə" müqavilə forması daha geniş yayılmışdı. "Qardaşlığa götürmə" bir neçə iqtisadi nəticələrə gətiririb çıxarırdı. "Qardaşlığa götürmə" müqviləsi vasitəsilə mülk və torpaq "qardaşa" əvəzsiz verilirdi, ya "qardaşın" malına sahib olunurdu, ya da "qardaşların" təsərrüfatı birləşdirilirdi və gəlir aralarında tam bölünürdü. Sənəddən birində bibinin "qardaşlığa" götürülməsi və bütün mülkün ona verilməsi sənəddə qeyd olunmuşdu. Digər sənəddə qeyd edilmişdir ki, "qardaşlıq" müqaviləsi əks tərəfin mal-mülkinə sahib olmaq üçün bağlanmışdır. Üçüncü sənəddə isə yazılmışdı ki, hər iki tərəf qazancı öz aralarında bölüşdürməlidirlər. İlk əvvəllər "qardaşlıq" müqaviləsi vasitəsilə birgə təsərrüfat yaradılırdı və hər iki ailə icmasının işçi qüvvələri birləşdirilirdi. "Qardaşlıq"" müqavilələri qeyri qan qohumları arasında da bağlanırdı. Ailənin başçısı ev mülkiyyətinin sahibi sayılırdı. Məhz onun sərəncamı, yaxud razılığı ilə ev xüsusi mülkiyyəti bölünə bilərdi. Atanın vəfatından sonra isə mövcud adət-ənənələrə uyğun olaraq ailə mülkiyyəti övladlar arasında bölüşdürülürdü. Ananın bu əmlaka hüququ yox idi. Ata sağlığında ona pay ayırırdı. Sənədlərin birində qeyd edilir ki, kişi "evini avadanlığı ilə, bağ və torpaq sahəsini, ….arabasını öküzləri ilə birlikdə arvadı Eriştuya bəxş edib verdi". Göründüyü kimi, ailə başçısı bütün əmlakını arvadına bağışlamışdı, çünki onun övladı yox imiş. Bəzən ata əmlakını arvadına müəyyən şərtlə vəsiyyət edirdi. Qeyd edilirdi ki, arvad mülkdən "Nə qədər ki sağdır, istifade edəcəkdir…nə vaxt istəsə (övladlarına) verə bilər". Belə hallarda ana ev mülkünü istədiyi övladı verirdi. Ailə mülki münasibətləri bardə bir sənəd təsəvvür yaradır. Orada deyilir: {{Sitat|Kişi öz əlinin gəlirini, nəyi varsa arvadına bəxş edir, çünki onunla birlikdə zəhmət çəkmiş, iş görmüş və ona vermişdi.}} Sənəddə övladların anaya qarşı gələcək mülki iddiası belə bir ifadə ilə rədd edilir:"Əgər kimsə oğul və qızlarından "sənə bəxş edilməmiş, sənə verilməmiş" desə, onda onun evinə girməsin və onun çörəyini yeməsin". Ata vəsiyyətini saxlamayan övlad (yəqin ki, öz payını almış övladdan söhbət gedir) evdən qovulurdu. Lakin ananı sayan övlad onun əmlakına sahib ola bilərdi:"Ona hörmət edən onun qulluğunda dayanan oğul, onun əlinin bütün gəlirlərinə sahib ola bilər". Ailə münasibətlərini qaydaya salan Elam qanunları aşkar edilməmişdir. Lakin belə qanunlar olmamış deyildi. Qızın vərəsəlik hüqunu bərpa edən qanun parçası qalmışdı. Burada deyilir:"Suzin qız vətəndaşı atasının əmlakına sahib ola bilər, necə ki, onun qardaşları, atasının varisləri sahib olurlar. Kim onunla (qız övladı ilə) bir yerdə qalırsa, o qadının əmlakəna sahib ola bilər". Bu qanun qız övladının ata malına hüququnun möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdi. B.e.ə. II minilliyin birinci yarısında Elam cəmiyyətində mülki bərabərsizlik sürətlə inkişaf edir, ev icmalarının larçalanmasına səbəb olurdu. Ev icma torpaqları bölüşdürülürdü, həm satılırdı. Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət yaranırdı. Elamda fərdi təsərrüfat ilə yanaşı, məbəd və dövlət təsərrüfatları da mövcud olmuşdur. Bu təsərrüfatlarda qul əməyindən idtifadə edilirdi. Elamda köləlik geniş yayılmışdı. Hər bir ev icması qullara malik idi. Dövlət və məbəd təsərrüfatında azad icmaçılar mükəlləfiyətə cəlb olunurdular. Dövlət təsərrüfatına qərbi samilər-amorilər, muşkenum adlanan asılı adamlar təhkim olunmuşdular. Dövlət torpaqları əkinçilərə icarəyə verilirdi. Dövlət idarələrində xidmətlərinə görə azaf adamlara torpaq sahəsi ayrılırdı. Elam məbədlərinin torpaq sahələri vardı. Burada qul əməyi də tətbiq olunurdu. Məbəd mülkiyyəti toxunulmaz idi. == Orta Elam dövrü (b.e.ə. XIV–b.e.ə. XI əsrlər) == E.ə XIV əsrin sonunda Elam yenidən siyasi cəhətdən dirçəlməyə başladı. Bu zaman Elam kassi hökmdarı II Kuriqalzunun (b.e.ə. 1345 – b.e.ə. 1324-cü illər) hakimiyyətindən azad olmuşdu. II Kuriqalzu Suz və Elamı işğal etmiş və böyük qənimətlə geri qayıtmışdı. Həmin dövrdə Elamdaa İqelhalki başda olmaqla (b.e.ə. 1350– b.e.ə. 1330-cu illər) Anşan sülaləsi hakimiyyətə gəlmişdi. === Anşan sülaləsinin hakimiyyəti dövrü === Anşan sülaləsinin ilk hökmdarlarının siyasi fəaliyyəti barədə məlumat qalmamışdır. Bu sülalənin nümayəndəsi Attarkitah (b.e.ə. 1310– b.e.ə. 1300-cü illər) artıq "Anşan və Suz hökmdarı" rütbəsini daşıyırdı. Elam daxili işlərlə daha çox məşğul olurdular, məbəd tikintilərinə diqqət yetirirdilər. Untaş-Napirişa saldırdı. Burada məşhur zikkurat, yəni qülləli məbəd tikdirdi. Məbəd beş mərtəbəli olmaqla pillə şəklində inşa edilmişdi. Məbədi qoşa divarlar əhatə edirdi. Divarlararası məsafədə 13 məbəd ucaldılmışdı. Şəhərə 50&nbsp;km uzunluğunda kanal çəkilmişdi. Kərha çayından kanal vasitəsilə şəhər içməli su ilə təmin edilirdi. Sonralar bunu "Dara kanalı" adlandırırdılar. Hökmdar kitabəsi qeyd edirdi: Mən, Untaş-Napirişa, Humpanummennanın oğlu, Suz və Anşan hökmdarı, öz həyatının və rifahımın naminə hökmdar hakimiyyəti hüququndan istifadə etdim və könlümün hökmü ilə çoxlu günlər və uzun illər üçün mənim adımın şöhrəti kanalını çəkirdim". Dur-Untaş müqəddəs şəhər hesab olunurdu. Burada hökmdar və onun əyanları yaşayırdılar, lakin dövlətin paytaxtı Suz şəhəri idi. Şəhərin inşası barədə Untaş-Napirişa belə məlumat verirdi:"Mən tikinti materialı gətirdikdən sonra Untaş şəhərini burada tikdirdim və müqəddəs məkanı yaratdım. Mən bunları içəri və çöl sədləriylə əhatə etdim. Mən elə yüksək məbəd tikdirdim ki, beləsini tikmək heç bir əvvəlki hökmdara müyəssər olmamışdı. Mən bunu Humpan və İnşuşinak allahlarına, müqəddəs məskənin havadarlarına ithaf etdim… Kim müqəddəs səddi daşa tutsa, divarını deşsə, yazılı kərpicləri oğurlasa, tikinti tirləni yandırsa və darvazaları yaxınlaşan düşmənə açsa, qoy onu Humpan, İnşuşinak və Kiririşanın qəzəbi tutsun, qoy onun nəsli qalmasın". Untaş-Napirişa, digər Elam hökmdarları kimi, qadın şərəfini, ana şərəfini yüksək tuturdu. Arvadı Napirasunun ("Ayabənzər", "Aytəkin" mənasını verir) tunc heykəlini düzəltdirmişdi. Hökmdarə əllərini çarpazlayıb ibadətə hazırlaşırmış kimi təsvir olunmuşdu. Təmtəraqlı libası ayaqlarını altına kimi sallanırdı. Heykəlin üzərində müvafiq yazı həkk olunmuşdu. Heykəlin baş hissəsi qalmamışdır. Untaş-Napirişanın hakimiyyəti illərində Elam çiçəklənmə dövrü keçirirdi. Elam hökmdarı Kiten-Hutran (b.e.ə. 1235–1205-ci illər) İkiçayarası ilə müharibələrə daha çox diqqət ayırırdı. B.e.ə. 1226-cı ildə Kiten-Hutran İkiçayarasına soxuldu və Nippur şəhərini tutdu, əhalisini qırdı. Sonra Der şəhərini taladı, əhalisini isə köləliyə aparırdı. Bir müddət sonra Kiten-Hutran İkiçayarasına yenidən hücum etdi. İsin şəhərini tutdu və Nippurun kənar məskənlərinə gəlib çatdı, böyük qənimətlə Elama geri qayıtdı. İkiçayarası ilə daha uğurlu müharibələr Elam hökmdarı Şutruk-Nahhuntinin (b.e.ə. 1185–1155-ci illər) adı ilə bağlıdır. O, Şutrukilər süalələsinin əsasını qoydu. B.e.ə. 1160-cı ildə Şutruk-Nahhunti zəifləmiş kassi Babilistana yürüş təşkil etdi. O, Babilistan məbədlərini taladı və böyük bir qənimət ələ keçirtdi. Babilistan işğal edildi. Qələbə əlaməti olaraq Şutruk-Nahhunti Akkad hökmdarları Maniştusunun heykəlini, Naram -Suenin yazılı "qələbə abidəsini", qədim Babilistan hökmdarı Hammurapinin qanunları həkk olunmuş qara sütun daşı və digər abidələri qəniçət kimi Suz şəhərinə gətirdi. Şutruk-Nahhunti işğal etdiyi başqa ölkələrdən də tarixi aabidələri Suz şəhərinə gətirtdirirdi. Sanki o, abidə toplayan həvəskar hökmdar imiş. Onun hakimiyyəti illərində, Elamın siaysi təsiri cənubda Fars körfəzinə kimi çatırdı. Babilistan Elama tabe edilmişdi. Oğlu Kutir-Nahhunti Babilistana hökmdar təyin etmişdi. II Kutir-Nahhunti bir müdfət Babikistanı öz hakimiyyəti altında saxlaya bildi. Baş vermiş üsyanları yatırtdı . Mənbə onun Babilistandakı siyasətini belə təsvir edir: {{Sitat|Kutir -Nahhunti qəzəbləndi və ümumidünya daşqını kimi Akkadın bütün əhalisini məhv etdi. Babili və başqa məmurlar ibadət şəhərlərini bir yığın xarabalığa çevirdi, böyük allah Marduku əzəmətli taxtından düşməyə vadar etdi. Şumer və Akkad əhalisini Elama əsir apardı…. O, canişin təyin etdi, lakin Babil mənşəli yox, Mardukun düşmənini.}} Babilistanda kassi hakimiyyətinə son qoyuldu (b.e.ə. 1157-ci il) . Bəzi məlumatlara görə, Kutir-Nahhunti öz oğlu tərəfindən öldürülmüşdü, lakim hakimiyyətə qardaşı Şilhak-İnşuşinakın övladı kimi qələmə verirdi. Ehtimal ki, II Kutir-Nahhunti sui-qəsd nətucəsində öldürülmüşdü. Oğlu Huletuş-İnşuşinakın bu sui-qəsdlə heç bir əlaqəsi yox idi. Belə olsaydı, hakimiyyətə özü gələrdi. Kitabələrdə Şilhak-İnşuşinak özünü II Kutir-Nahhuntinin sevimli qardaşı kimi qələmə verməsinə baxmayaraq, sui-qəsdin təşkilatçısı olubmuş. Mövcud olan vərəsəlik qaydalarına görə Hutelutuş-İnşuşinak hakimiyyətə sahib olmalıymış, lakin Elam taxtına əmiso çıxdı. Şilhak-İnşuşinak hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün II Kutir-Nahhuntinin arvadına evləndi. Şilhak-İnşuşinak Elamın görkəmli hökmdarlarından biri idi. O özündən əvvəl gəlmiş hökmdarların siyahısını tərtib etdirmişdi. Siyahıda məbəd inşa etmiş on altı Elam hökmdarının adı çəkilmişdi. Şilhak İnşuşinakın kitabəsində belə qeyd olunmuşduː {{Sitat|əvvəlki hökmdarlar burada, İnşuşinakın ibadətgahında tikib yaratmışdılra. Mən onların kitabələrini məhv etmədim və dəyişdirmədim, sadəcə olaraq təzələdim və İnşuşinakın məbədinin divarını hördüm.}} Şilhak-İnşuşinak nəinki öz hökmdar əcdadlarına, eyni zamanda yaxın qohum-əqrəbasına qayğı ilə yanaşırmış. Kitabələrində övladlarına, qohum-əqrəbasına əmin-amanlıq arzulayırdı. Şilhak-İnşuşinak yeni məbədlər tikdirdi, köhnəlib dağılmış məbədlərin bərpasına fikkr verirdi. Ölkənin, əhalinin və ailəsinin amin-amanlığı üçün allahlara müraciət edirdi. O, həddindən artıq dindar idi. Yazılarında allahlardan mərhəmət diləyirdi: {{Sitat|Bizim, nim və Nahhunti-Utunun firavanlığına qoy Elam allahları, Anşan allahları, Suz allahları kömək etsinlər. Qoy şər Suz əhalisinin üstünə gəlməsin.}} Şilhak-İnşuşinak işğalçılıq müharibələrini davam etdirirdi. Şimal istiqmətində o, Diyala və Aşağı Zab çaylarına kimi çatdı, Assuriya ərazisinə daxil oldu və Arrapxa şəhərini tutdu. Bundan sonra o, Babil ordusu ilə Dəclə çayı üzərində döyüşə başladı, məğlub olmuş ordu geriyə çəkildi. Şilhak-İnşuşinak Fərat çayına çatdı və burada da qələbə çaldı. Onun vəfatından sonra hakimiyyətə Hutelutuş-İnşuşinak (b.e.ə. 1120– b.e.ə. 1110) gəldi. Bu xaman Babilistanın İsin hökmdarı I Navuxodonosor Elam ilə qəti döyüşə hazırlaşırdı. I Navuxodonosor böyük bir tərəddüdıə Elama qarşı hərbi yürüş təşkil edirdi. Əvbəlki Babilistan hökmdarlarının Elam əsarəti gözü qarşısında canlanırdı və buna görə qorxu keçirirdi. B.e.ə. 1115-ci ildə Elam yürüşünə başladı. Kitabəsində qeyd edirdi: {{Sitat|Mən qorxu, həyəcan və ümidsizlik içində öz-özümə deyirdim: Mən indi Elamdan olan sələfinin taleyini bölüşdürmək istəmirəm, ölüm bundan yaxşıdır…. Mən istəmirəm elamlı ilə döyüşdən kənarda qalam, mən istəmirəm dala çəkiləm. Buna görə də mən onu ordumun qalığı ilə Uknu çayı yanında güddüm. Lakin ən güclü allah Nerqal mənim döyüşçülərimə cəza verdi.. Mən ölümdən qorxdum və döyüşə girişmədim, geriyə çəkildim… Elamlı gəldi və mən şəhərdən qaçdım.}} I Navuxodonosorun bu yürüşü uğursuz oldu, Elam ordusu qələbə çaldı. B.e.ə. 1110-cu ildə o, yeni yürüşə başladı. Kitabədə belə qeyd edilmişdir: {{Sitat|Navuxodonosor allahlar padişahı Mardukun məsləhətinə qulaq asaraq silaha sarıldı ki, Akkadın intiqamını alsın. O öz ordusu ilə Derdən çıxdı…. Yollardakı daş-kəsək od kimi ayağı yandırırdı, su qurtarmışdı, atlar yorulmuşdu, döyüşçülərin qıçları qırılırdı. Lakin nəcib hökmdar dayanmırdı, əlçatmaz torpaq onu qorxutmurdu, o, qoşqudakı atları qovurdu…qüdrətli hökmdar Ulay çayının sahilinə çatdı və hər iki hökmdar döyüşə başladı. Onların yanında hərdənbir alov qalxırdı, toz gün işığını tuturdu, müharibə tufan kimi tüğyan edirdi… Hutelutuş-İnşuşinak, Elam hökmdarı, öz dağını tapdı (yəni həlak oldu) Navuxodonosor qələbə çaldı, Elam ölkəsini işğal etdi və onun var-yoxunu taladı.}} Bu məğlubiyyətdən sonra təxminən üç əsr Elamın adı siyasi səhnədən silindi. == Yeni Elam dövrü (b.e.ə. VIII – b.e.ə. VII əsrlər) == Bu dövrdə Elam hökmdarları İkiçayarası ilə yenidən uzun-uzadı müharibələrə girişmişdilər. Elam Babilistana qarşı ənənəvi hərbi siyasətini dəyişmişdi. Assur dövləti Ön Asiyanın siyasi səhnəsində qabaqcıl mövqe kəsb etmişdi. Assuriya Babilistan hadisələrinə yenə də müdaxilə edirdi. Belə şəraitdə Elam Babilistanın rəqibindən yaxın müttəfiqinə çevrilmişdi. Hər iki dövlət Assuriyaya qarşı birgə mübarizə aparırdı. Əslində Elam daha çox özünümüdafiə etməli olurdu. B.e.ə. 720-ci ildə Assur hökmdarı II Sarqon Elamın sərhəd şəhəri Der yaxınlığında döyüşə başladı. Yeni Elam dövlətinin hökmdarı Humbannikaş Assur ordusu üzərində qələbə çaldı. Elamın müttəfiqi Babilistan hökmdarı Merodoxbaladan qələbədən sonra döyüş yerinə gəlib çıxdı. II Şutruk-Nahhunti öz sələflərinin işğalçılıq müharibələrini davam etdirirdi. O, 32 ölkəni zəbt etmişdi. Bu ölkələr şimal və güman ki, şərq istiqmətində yerləşirdi. O, Ayapir vilayətini Elama birləşdirdi. Ayapir hökmdarı Hanni öz bacısına evlənmişdi. Elamın bu kənar vilayətində bacı ilə nikah və bacı xəttilə hakimiyyətə sahib olmaq qaydası qabarıq şəkildə öz varlığını saxlayırdı. II Şitruk-Nahhuntinin özü də sələfinin bacısı oğlu kimi hakimiyyətə sahib olmuşdu. B.e.ə. 710-cu ildə II Sarqon tərəfindən məğlubiyyətə uğradılmış Merodaxbaladan Elamda sığınacaq tapdı. Bir müddət birləşmiş Elam və Babilistan ordusu b.e.ə. 703-cü ildə Sinahheribi məğlub etdi. Tezliklə II Hallutuş-İnşuşinak dövlət çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə gəldi. O, Babilistana soxuldu, Sippar şəhərini tutdu, Babil taxtına oturmuş Sinahheribin oğlunu əsir apardı. Lakin b.e.ə. 693-cü ildə Sinahherib Nippur yanında birləşmiş Elam-Babil ordusuna qalib gəldi. Elamlar bu məğlubiyyəti hökmdara bbağışlamadılar, Suz şəhəri kənarında Hallautuş-İnşuşinakı öldürdülər. Hakimiyyətə gəlmiş Humbanimmena Babilistan ilə ittifaqı saxlayaraq Sinahheribe qarşı vuruşmalı oldu . E.ə 691-ci ildə Halul düzənliyində döyüş başlandı. Elam tərəfindən döyüşdə Ellipi, Parsuaş və Anşan iştirak edirdi. Döyüşün nəticəsi mənbələrdə ziddiyətli əks olunmuşdur. Sinahherib öz kitabəsində qələbə çaldığını qeyd etmişdi, Babil xronikası ilə qələbəni Humbanummenaya qismət olduğunu göstərmişdi. Yəqin ki, döyüşən tərəflərin heç biri qələbə əldə edə bilməmişdi. Babiı xronikası xəbər verir ki, bundan sonra Humbanummenanı iflic vurdu:"Onun ağzı əyildi, buna görə dili daha söz tutmadı". Müharibələrdə əldən düşmüş Elamda hakimiyyət uğrunda mübarizə güclənirdi. Bir müddət Urtaki ilə Teumman ikisi birlikdə fövləti idarə edirdilər. B.e.ə. 665-ci ildə Urtaki İkiçayarasına daxil oldu. Assur hökmdarları Aşşurbanipal salnaməsində onun hərəkətlərini belə pisləyirdi: {{Sitat|Elamda başlayan ağır aclıq günləri zamanı mən onun xalqını aclıqdan xilas etmək üçün taxıl göndərdim. Ağır dəqiqələrdə mən ona əl tutdum. Aclıq zamanı Elamdan gəlib Assuriyada sığınacaq tapanları yağışlar yağınca və məhsul yetişincə ölkəmdə onların həyatını qorudum, sonra geriyə, onun yanına göndərdim. Mən heç bir zaman güman etməzdim ki, elamlının mənə həmlə etməyə cürəti çatar, heç bir zaman onun düşmənçiliyini güman etməzdim.}} Aşşurbanipalın ordusu Urtakink Babilistandan sıxışdırıb çıxartdı. Teumman Elamı təkbaşına idarə etməyə başladı. Onun təqiblərinə dözməyən Elam hakim ailə üzvləri Assuriyanın paytaxtı Nineviyada pənah tapdılar. Aşşurbanipal onlara sığınacaq verdi. TeiUmmaan qaçqınların qaytarılmasını tələb etdi, lakin rədd cavabı aldı. İlk zamanlar Teumman Elamdan şimala yürüş təşkil etmiş və lallarip tayfasını məğlubiyyətə uğratmışdı. Lallarip vilayəti yəqin ki, Mannanın cənubunda yerləşirdi. Vaxtilə Assur hökmdarı Aşşurnazirpal burada Lalu çayının axdığını yad etmişdi. Elamdakı vəziyyət Aşşurbanipalı narahat edirdi. Aşşurbanipala xəbər çatdı ki, "Teummanı azar tutmuşdur, onun dodaqları qurumuş və gözləri kəlləsinə çıxmışdır" . Yəqin ki, Teumman huşunu itirmə, özündəngetmə xəstəliyinə düçar olmuşdu. Aşşurbanipal fürsətdən istifadə edərək Elama yürüş təşkil etdi. B.e.ə. 653-cü ildə o, Der keçidini aşaraq şimaldan Elama soxuldu. Aşşurbanipalın salnaməsi Teumman barədə qeyd edir:"O canımı xilas etməküçün öz ölkəsinin adamlarına qızıl və gümüş payladı. O, Ulay çayı yanında mənə qarşı mövqe tutdu". Qızğın döyüş elamların məğlubiyyəti ilə qurtardı. Aşşurbanipal öz qələbəsini belə təsvir edir: {{Sitat|Onun döyüşçülərini saysız-hesabsız qırdım, cəngavərlərini öz əlimlə diri-diri tutdum. Onların cəsədlərinin Şuşanın çölünə səpələdim. Onların qanını Ulay çayına axıtdım, suyunu isə qırmızı yun kimi qana buladım. Onların cəsədlərini üç gün içində çayda axıtdım.}} Teumman döyüş meydanından qaçdı, lakin canını qurtara bilmədi. Assur döyüşçüləri onun dalınca düşdülər, tutub başını kəsdilər və Nineviyaya göndərdilər. Salnamədə belə qeyd edilmişdiː {{Sitat|Teummanın, Elam hökmdarının başını mənim döyüşçülərim təcili sürüyüb gətirdilər və Nineviyada Aşşur darvazaları qabağında mənim cəng arabalarımın altına atdılar. Mən xəncərlə onun sifətini yazdım, sonra isə ona tüpürdüm.}} Teummanın başı şəhər mərkəzində xalqın tamaşasına qoyuldu. Aşşurbanipal Elam üzərində qələbəyə böyük əhəmiyyət verirmiş. Aşşurbanipalın göstərişi ilə Urtakinin övladları Elam şəhərlərinə hökmdar təyin edildilər. Bununla o, mərkəzi Elam hakimiyyətini parçalamaq məqsədini güdürdü. Müəyyən dərəcədə buna nail oldu. Elamın daxilində hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı. == Ədəbiyyat == * Yusif Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı: Şərq-Qərb, 2007 * Quintana Cifuentes, E., "Historia de Elam el vecino mesopotámico", Murcia, 1997. Estudios Orientales. IPOA-Murcia. * Quintana Cifuentes, E., "Textos y Fuentes para el estudio del Elam", Murcia, 2000. Estudios Orientales. IPOA-Murcia. * Quintana Cifuentes, E., La Lengua Elamita (Irán pre-persa), Madrid, 2010. Gram Ediciones. * Khačikjan, Margaret: The Elamite Language, Documenta Asiana IV, Consiglio Nazionale delle Ricerche Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, 1998 * Persians: Masters of Empire, Time-Life Books, Alexandria, Virginia (1995) * Pittman, Holly (1984). Art of the Bronze Age: southeastern Iran, western Central Asia, and the Indus Valley. New York: The Metropolitan Museum of Art. * D. T. Potts, "Elamites and Kassites in the Persian Gulf", Journal of Near Eastern Studies, vol. 65, no. 2, pp.&nbsp;111–119, (April 2006) == İstinadlar == [[Kateqoriya:Elam]] jdpmgi23hdtomc7yu96kvzr2v5l9wq7 0 392377 7865936 7569342 2024-11-27T11:56:50Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Milyonçular]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya milyonçuları]] əlavə olundu 7865936 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Vaqif Məmişov |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 1962 |doğum yeri = Gürcüstan, Marneuli |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = azərbaycanlı |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = "Konrad" Şirkətlər Qrupunun prezidenti |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = {{"Tərəqqi" medalı}} “Vətən qarşısında xidmətinə gorə” II dərəcəli orden |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmişov Vaqif İmamqulu oğlu''' ({{DVTY}}) — "Konrad" Şirkətlər Qrupunun <ref>{{Cite web |title="Konrad" şirkətlər qrupu |url=http://whoiswho.dp.ru/cart/company/50368/ |access-date=2015-01-25 |archive-date=2022-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220331214943/https://whoiswho.dp.ru/cart/company/50368 |url-status=live }}</ref> prezidenti, Rusiyanın Şimal-Qərb Federal Dairəsi üzrə Ümumrusiya Azərbaycanlıları Konqresinin vitse-prezidenti, Sankt-Peterburqda Azərbaycan Milli-Mədəni Muxtariyyətinin sədri. ==Həyatı== Vaqif Məmişov [[1962-ci il]]də [[Masallı|Gürcüstanda, Marneuli rayonunun Kosalı kəndində]] anadan olmuşdur. [[1988-ci il]]də Leninqrad Avtomobil Nəqliyyatı Texnikumunu, 1999-cu ildə isə [[Rusiya]] DİN-nin Sankt-Peterburq Akademiyasının hüquq fakultəsini bitirmişdir. [[Sankt-Peterburq]]dakı Azərbaycan Milli Mədəni Muxtariyyəti Şurasının sədri, Rusiya Biznes Dəyirmi Masasının uzvu, Beynəlxalq Ekologiya və Həyat fəaliyyətinin Təhlukəsizliyi Elmlər Akademiyasının akademikidir. Mərkəzi Federal dairə uzrə RF Prezidentinin Səlahiyyətli Numayəndəsi yanında İqtisadi Ekspert Şurasının uzvu, [[Sankt-Peterburq]] və [[Moskva]]dakı bir necə sənaye muəssisəsini birləşdirən kompaniyanın direktorlar şurasının sədridir. [[1996-cı il]]də “Vətən qarşısında xidmətinə gorə” II dərəcəli ordenlə və “Sankt-Peterburqun 300 illiyi” xatirə medalı ilə təltif olunmuşdur. Vaqif Məmişov Dünya Azərbaycanlılarının həmrəyliyi sahəsində fəaliyyətinə görə [[Azərbaycan Respublikası Prezidenti]]nin [[16 mart]] [[2006-cı il]] Sərəncamı ilə Vaqif Məmişov [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif edilib<ref>[http://www.mediaforum.az/az/print/2006/03/16/D%C3%9CNYA-AZ%C6%8FRBAYCANLILARININ-H%C6%8FMR%C6%8FYL%C4%B0Y%C4%B0-SAH%C6%8FS%C4%B0ND%C6%8F-105150887c00.html DÜNYA AZƏRBAYCANLILARININ HƏMRƏYLİYİ SAHƏSİNDƏ FƏALİYYƏTİNƏ GÖRƏ BİR QRUP İCTİMAİ XADİMƏ ORDEN və MEDALLAR VERİLİB]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. ==Xarici keçidlər== # http://diaspora.gov.az/index.php?options=content&id=594 # http://hakimiyyet.com/blog/vaqi_f_i_mamqulu_oglu_m_mi_sov/2014-09-24-50 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150213030340/http://hakimiyyet.com/blog/vaqi_f_i_mamqulu_oglu_m_mi_sov/2014-09-24-50 |date=2015-02-13 }} # http://e-qanun.az/files/framework/data/11/f_11573.htm{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} [[Kateqoriya:Masallıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Rusiya milyonçuları]] [[Kateqoriya:Rusiya azərbaycanlıları]] bfp62mafoyaogd25c197ts3hfkzjzr5 0 393012 7865354 7503648 2024-11-27T06:10:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dissidentlər]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ dissidentləri]] əlavə olundu 7865354 wikitext text/x-wiki {{Kino sənətçisi |adı = Sergey Paracanov |digər adları = Sarkis Hovsepi Paracaniants |mükafatları = + }} '''Sergey Paracanov''' ({{dil-hy|Սարգիս Հովսեփի Փարաջանյան}}; {{DVTY}}) — sovet kinorejissoru və ssenari müəllifi. [[Ukrayna]] (1990) və Ermənistan SSR xalq artisti (1990).<ref>{{Cite web |title=Sergei Parajanov, Biography at IMDB |url=http://www.imdb.com/name/nm0660886/ |access-date=2015-01-30 |archive-date=2008-12-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081225235626/http://www.imdb.com/name/nm0660886/ |url-status=live }}</ref> Mar del Plata Film Festival, Istanbul Beynəlxalq Film Festivalə, Nika Awards, Rotterdam Beynəlxalq Film Festivalı, Sitges — Katalan Beynəlxalq Film Festivalı, Sao Paulo Beynəlxalq Film Festivalı kimi festivallarda dəfələrlə mükafatlar qazanıb. == Həyatı == 9 yanvar 1924-cü ildə [[Tbilisi]]də İosif Paracanov və Siranuş Becanovanın ailəsində doğulub. Orta təhsili 1932–1942-ci illərdə 42 saylı Tbilisi orta məktəbində alıb.<ref name=":0">{{Cite web |title=Sergey Parajanov – Chronology |url=https://parajanov.com/maestro/ |access-date=2020-01-18 |archive-date=2017-04-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170416125312/https://parajanov.com/maestro/ |url-status=live }}</ref> 1945-ci ildə [[Sergey Gerasimov adına Ümumrusiya Dövlət Kinematoqrafiya Universiteti]]nə daxil olaraq rejissorluq üzrə təhsil almağa başlayıb. 1950-ci ildə ilk həyat yoldaşı Nigar Kərimova ilə evlənib. Onun sonrakı il qohumları tərəfindən öldürülməsindən sonra 1956-cı ildə Svetlana Şebartiuk ilə evlənib.<ref name=":0" /> == Həbsi == 1973-cü ildə Sergey Paracanov homoseksuallığını (və ya biseksuallığını<ref>{{Cite web |title=''Осужден за изнасилование члена КПСС'' (rusca), ''Moskovskiy Komsomolets'', 2004 |url=http://www.mig.com.ua/events.php?act=1&cat=1057&eventID=10849 |access-date=2020-01-18 |archive-date=2009-04-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090418023603/http://www.mig.com.ua/events.php?act=1&cat=1057&eventID=10849 |url-status=dead }}</ref>) gizlətmədiyinə görə İrəvandan Kiyevə gələrkən həbs edilmişdi.<ref>''Александр Корчинский.'' [http://www.segodnya.ua/news/851530.html Вся правда о судимостях Сергея Параджанова. Часть I] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120304213440/http://www.segodnya.ua/news/851530.html |date=2012-03-04 }} // Газета "Сегодня", 29 января 2008.</ref><ref>''Александр Корчинский.'' [http://www.segodnya.ua/news/853691.html Вся правда о судимостях Сергея Параджанова. Часть II] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120524224646/http://www.segodnya.ua/news/853691.html |date=2012-05-24 }} // Газета "Сегодня", 30 января 2008.</ref> Sənətkarın beş illik həbs cəzasına məhkum edilməsinə dünyanın ən nüfuzlu sənət xadimləri etiraz etmişlər. [[Fransua Trüffo]], [[Jan-Lük Qodar]], [[Federiko Fellini]], [[Lukino Viskonti]], [[Roberto Rossellini]], [[Mikelancelo Antonioni]], [[Andrey Tarkovski]] və Lui Araqon Brejnevə məktubla müraciət edərək Paracanovun azad edilməsini xahiş etmişdilər və yalnız bundan sonra 30 dekabr 1977-ci ildə Paracanov azadlığa buraxılmışdır.<ref>Мария Малевская: [http://rian.com.ua/analytics/20080325/77894952.html "Параджанов раскрашивал листья краской. Природы ему было мало". Беседа с Валентиной Шедания] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161030181917/http://rian.com.ua/analytics/20080325/77894952.html |date=2016-10-30 }} // РИА Новости — Украина</ref> == Filmoqrafiya == {| class="wikitable" !İl !Azərbaycanca adı !Orijinal adı |- |1951 |''Moldova nağılı'' |Молдавская сказка |- |1954 |''Andrieş'' |Андриеш |- |1958 |''Dumka'' |Думка |- |1958 |''İlk adam'' |Первый парень |- |1959 |''Nataliya Ujviy'' |Наталия Ужвий |- |1960 |''Qızıl əllər'' |Золотые руки |- |1961 |''Ukrayna Rapsodiyası'' |Украинская рапсодия |- |1962 |''Daşda gül'' |Цветок на камне |- |1965 |''Unudulmuş əcdadların kölgəsi'' |Тіні забутих предків |- |1965 |''Kiyev Freskoları'' |Киевские фрески |- |1967 |''Hakob Hovnatanyan'' |Հակոբ Հովնաթանյան |- |1968 |''Komitasın uşaqları'' |Երեխաներ Կոմիտասին |- |1969 |''Narın rəngləri'' |Նռան գույնը |- |1985 |''Suram qalası əfsanəsi'' |ამბავი სურამის ციხისა |- |1985 |''Pirosmani mövzusunda arabesk'' |Арабески на тему Пиросмани |- |1988 |''[[Aşıq Qərib (film, 1988)|Aşıq Qərib]]'' |აშიკი ქერიბი |- |1989–1990 |''Etiraf'' |Խոստովանանք |} == Həmçinin bax == * [[Sergey Paracanov muzeyi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.bbc.com/azeri/articles/cl50p43081no Azərbaycanın Aşıq Qəribi haqqında filmi azərbaycanca çəkən erməni rejissor: Sovet film dahisi Paracanovun 100 yaşı tamam olur] // [[BBC Azərbaycanca]] {{ref-az}} {{xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Tbilisidə doğulanlar]] [[Kateqoriya:İrəvanda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Ermənilər]] [[Kateqoriya:Ermənistan SSR xalq artistləri]] [[Kateqoriya:Ukrayna SSR xalq artistləri]] [[Kateqoriya:Ssenaristlər]] [[Kateqoriya:SSRİ dissidentləri]] [[Kateqoriya:Ermənistanda LGBT şəxslər]] [[Kateqoriya:Ağciyər xərçəngindən ölənlər]] mw03n1jrht0thf9oattgbau5qc4ejk2 0 393062 7865931 7800005 2024-11-27T11:55:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Milyonçular]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] əlavə olundu 7865931 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |vəfat səbəbi = həbsdə öldürülüb |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |uşağı = Hacıağa, Balağa və Umxanım |atası = Hacı Zərbəli |ixtisası = neftçi |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Kərbəlayı Abdulla Zərbəliyev''' ({{DVTY}}) — məşhur azərbaycanlı milyonçu, mesenat, [[Bakı Şəhər Duması]]nın üzvü. == Həyatı == Kərbəlayı Abdulla Hacı Zərbəli oğlu Zərbəliyev 1849-cu ildə rəncbər ailəsində dünyaya göz açıb. Atası Hacı Zərbəli Mirzəli oğlu [[İçəri Şəhər]]in Mirzəli tayfasındandır. Hacı Zərbəlinin şəhər kənarında – Dərnağında (indiki Dərnəgül) torpaq sahələri var idi. O, əsasən taxıl əkib becərməklə məşğul olurdu. Günlərin birində təsadüfən icarəyə verdiyi torpaqlardan neft fəvvarəsi vurur. O, ağ neft istehsal edən zavod açaraq xeyli sərvət toplayır. [[Məkkə]]yə ziyarətə gedib, [[Hacı]] titulunu alır. Hacı Zərbəlinin üç arvaddan 5 uşağı olub, onlardan biri də Kərbəlayı Abdulla idi. Kərbəlayı Abdulla [[Bakı]]da və onun ətraf kəndlərində qoçuların qoçusu (baş qoçu) adlandırırdılar. O, əvvəlcə [[mollaxana]]da, sonra isə [[mədrəsə]]də oxuyaraq, dini təhsil alıb. 1895-ci ildə [[Kərbəla]] ziyarətinə gedib Kərbəlayı titulunu qazanıb. Onun şəhər içində mülkü, [[Sabunçu]]-[[Balaxanı]] sahəsində bir o qədər neft mədəni və atasından miras qalmış ağ neft istehsal edən zavodu var idi. O, XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində [[Bakı]]da tanınmış neft sənayesi sahibi idi. Kərbəlayı Abdulla hələ uşaqlıqdan atasının kiçik "Kerosin zavodu"nda sahibkarlıq isinə qoşulmuş, sonradan ona miras qalan bu zavodu genişləndirmiş, [[Sabunçu]]da neftlə zəngin olan torpaq sahələrini almışdır. Onun adıyla tanınan "K.A.Zərbəliyev" firması kommersiya dairələrində böyük etibar qazanmışdır. Kərbəlayı Abdulla 1907-ci ildən sonra da neft yataqları ilə zəngin olan bir neçə torpaq sahəsi almış və öz şərikləri ilə neft istehsalına başlamışdır. O, [[Bakı]]nın "Aşağı məhəllə" adlanan indiki Rəsul Rza (keçmiş Marinski) və Mirzağa Əliyev (keçmiş Çadrovı) küçələrinin kəsişdiyi yerdə ikimərtəbəli evdə yaşayırdı. Kərbəlayı Abdullanın ətrafında 40 nəfərə yaxın qoçu cəmlənərmiş: Bilgəhli Ələsgər, Balaca Hüseynqulu, Nardaranlı Paşa, Mərdəkanlı Keçəl Qüdrət, [[Baba Əliyev (repressiya qurbanı)|Altıbarmaq Baba]] və başqaları. Kərbəlayı Abdulla 1933-cü ildə [[Şüvəlan]]dakı bağını, torpaq sahələrini və digər mülkünü [[bolşevik]]lərə könüllü təhvil verməkdən imtina etdiyi üçün həbsə alınaraq Bayıl təcridxanasına göndərilir. O, 84 yaşında vəfat etmiş, [[Şüvəlan]]da – Mirmöhsün Ağanın məzarı yaxınlığında – ikinci mərtəbəyə qalxan pilləkənin arxa tərəfində dəfn olunmuşdur. == Ailəsi == [[Fayl:Ruqiyyə Zərbəliyeva.jpg|thumb|left|Ruqiyyə Zərbəliyeva|200px]] Kərbəlayı Abdullanın iki arvadı olsa da, birincisindən uşaqları olmayıb. ikinci arvadından isə onun iki oğlu və bir qızı olub: Hacıağa, Balağa və Umxanım. [[Azərbaycan]]da, [[Qafqaz]]da, həmçinin bütün [[Yaxın Şərq]]də ilk qadın qırıcı təyyarəçi olan [[Ruqiyyə Zərbəliyeva|Ruqiyyə Hacıağa qızı Zərbəliyeva]] Kərbəlayı Abdullanın nəvəsidir. O, sonralar uşaq həkimi olmuşdur.<ref>Şimşinov A. Qanadlı qız (Gənc pilot Ruqiyyə Zərbəliyeva haqqında) // "Gənc işçi" qəzeti, 1941. 7 mart.</ref> Uzun müddət respublika Dəri-Zöhrəvi dispanserinin baş həkimi olmuş Ağaəli Əliyev Kərbəlayı Abdullanın qız nəvəsidir. Kərbəlayı kasıb bir kişinin qızını — Səkinəni qızlığa götürmüşdür.. Kərbəlayı Abdulla [[Məşədi Əzizbəyov]]un və xanımı Püstəxanımın yaxın qohumlarından idi. Püstəxanımın qardaşı Daşdəmir isə Kərbəlayının ən etibarlı qoçularından sayılırdı. Kərbəlayı Abdullanın qardaşı Zərbəliyev Yusif Zərbəli oğlu 1937-ci il iyulun 16-da güllələnmişdir. == İctimai-siyasi fəaliyyəti == 1905-ci ilin yayında [[Bakı]]da fəhlə çıxışları zamanı burjuaziyanın ayrı-ayrı dəstələri də birləşməyə başladılar. 1905-ci ilin iyununda onların təşəbbüsü ilə "Barışıq Komitəsi" yaradıldı. [[Bakı Şəhər Duması]] tərəfindən komitəyə 28 üzv seçildi. Həmin üzvlər əsasən burjua nümayəndələrindən ibarət idi. Onların sırasında Kərbəlayı İsrafil Hacıyev, Hacı Aslan Aşurov, Kərbəlayı Abdulla Zərbəliyev, [[İsa bəy Hacınski]], [[Mirzə Əsədullayev]], İsmayıl bəy Səfərəliyev, A.Səlimxanov, ziyalılardan [[Əlimərdan bəy Topçubaşov]] və [[Əhməd bəy Ağayev]] də var idi. Əhməd bəy Ağayevin yaratdığı [[Difai Partiyası]]nı ilk maliyyələşdirənlərdən Kərbəlayı Abdulla olmuşdur Kərbəlayı Abdulla [[Bakı Şəhər Duması]]nın qlasnısı və "[[Səfa Cəmiyyəti|Səfa]] Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti"nin idarə heyətinin üzvü olmuşdur. == Mülkləri == Kərbəlayı Abdulla keçmiş 1 may, indiki Dilarə Əliyeva küçəsi, 155 ünvanında 1881-ci ildə öz adıyla tanınan Kərbəlayı Abdulla məscidini inşa etdirmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində bu məscidin fəaliyyəti məcburən dayandırılmış, onun iki axundundan biri binanın yaxınlığındakı söyüd ağacından asılmış, digəri isə sürgün edilmiş, içəridəki bütün avadanlıqlar yandırılmışdır. Məscid repressiya olunduqdan sonra Qalina adlı bir rus qadınına mənzil əvəzi istifadəyə verilmişdir. Həmin qadın isə, 14–15 ildən sonra [[Rusiya]]ya köçmüşdür. Uzun müddət bu məscid anbar olmuş, sonralar isə karton fabriki kimi istifadə edilmiş, bir müddət Rus Dram Teatrının rəssamlıq sexinə çevrilmişdir. [[Azərbaycan]] müstəqillik qazandıqdan sonra məscid təmizlənərək təmir edilmiş, lakin bir hissəsi çörək sexi, digər hissəsi isə yaşayış sahəsi kimi istifadə edilməyə davam etmişdir. Kərbəlayı Abdulla məscidin dövrəsində iki mərtəbəli bina tikdirərək, kasıb ailələrdən olan uşaqların maariflənməsinə də öz xidmətini göstərmişdir. == Həmçinin bax == * [[Zərbəliyevlər]] == Mənbə == === İstinadlar === {{İstinad siyahısı}} === Ədəbiyyat === * Hafiz Sadıqov. KƏRBƏLAYI ABDULLA // "Kəlam" jurnalı, 1 avqust 2012 * http://www.anl.az/el/Kitab/Azf-268536.pdf * Cəfərov N. Qırıcı aeroplan pilotu (Ruqiyyə Zərbəliyeva haqqında) // "Kommunist" qəzeti, 1940. 8 mart [[Kateqoriya:Repressiya qurbanları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan iş adamları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] [[Kateqoriya:Xeyriyyəçilər]] [[Kateqoriya:Difai Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Bakı Şəhər Dumasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Zərbəliyevlər]] 9lz88yknm33bx6fu75906oet8g8kgmk 14 397712 7865929 3202049 2024-11-27T11:54:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə iqtisadiyyat]] əlavə olundu 7865929 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Milyonçular|*Ölkələr]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə iqtisadiyyat]] au178bq12jc8e22bdt5187444aw1s5j 0 397752 7865125 7771340 2024-11-26T20:29:45Z White Demon 75303 7865125 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} {{Telemövsüm |mövsüm_adı = [[Fayl:Tvd logo other.png|150px]] <br/>IV Mövsüm |bgcolour = #354662 |fgcolour = #ffffff |şəkil = [[Fayl:Vampirin gündəlikləri (IV mövsüm).jpg|255px|DVD üz şəkli]] |izahı = DVD üz şəkli |ölkə = ABŞ |seriya_sayı = 23 |kanal = The CW TV |ilk_efir = {{Start date|2012|10|11}} |son_efir = {{End date|2013|5|16}} | region_1 = {{Start date|2013|9|3}}<ref name="region1a"/> | region_2 = {{Start date|2013|8|26}}<ref name="region2b"/> | region_4 = {{Start date|2013|10|2}}<ref>{{Cite web|url=http://www.ezydvd.com.au/DVD/vampire-diaries-season-4/dp/6144430|title=Vampire Diaries: Season 4|work=Ezy DVD|accessdate=2 mart 2015|archive-date=2014-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20140310052547/http://www.ezydvd.com.au/DVD/vampire-diaries-season-4/dp/6144430|url-status=dead}}</ref> | region_A = {{Start date|2013|9|3}}<ref name="region1a">{{Cite web|url=http://www.tvshowsondvd.com/news/Vampire-Diaries-Season-4/18540|title=The Vampire Diaries - Finalized Street Date, Package Art for Blu/DVD Relesae of {{'}}''The Complete 4th Season''{{'}}|work=TV Shows on DVD|last=Lambert|first=David|date=June 5, 2013|accessdate=2 mart 2015|archive-date=June 9, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130609034641/http://www.tvshowsondvd.com/news/Vampire-Diaries-Season-4/18540|url-status=live}}</ref> | region_B = {{Start date|2013|8|26}}<ref name="region2b">{{Cite web|url=http://www.amazon.co.uk/dp/B008CPGRG6/|title=The Vampire Diaries - Season 4 (Blu-ray + UV Copy)|work=Amazon UK|accessdate=2 mart 2015|archive-date=2021-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20210311211903/https://www.amazon.co.uk/dp/B008CPGRG6|url-status=live}}</ref> |əvvəlki_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (III mövsüm)|III mövsüm]] |sonrakı_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (V mövsüm)|V mövsüm]] |seriya_siyahısı = [[Vampirin gündəlikləri teleserialının seriyalarının siyahısı|''Vampirin gündəlikləri'' teleserialının seriyaları]] }} '''[[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]]''' teleserialının IV mövsümünün çəkiləcəyi CW tərəfindən [[3 may]] [[2012]]-ci ildə, serialın üçüncü mövsümünün başa çatmasından yeddi gün əvvəl elan edilmişdir. Üçüncü mövsümdən fərqli olaraq, böyük TV şoularla rəqabətdən qaçınmaq üçün dördüncü mövsüm sentyabrda yox, [[11 oktyabr]] 2012-ci ildə efirə verilmişdir. Serialın digər mövsümlərindən fərqli olaraq, dördüncü mövsüm 22 yox, 23 seriyadan ibarətdir. İkinci mövsümün finalında öldürülən Metyu Devisdən başqa (o, iki, iyirmi iki və iyirmi üçüncü seriyalarda qonaq aktyor olmuşdur), əvvəlki mövsümlərdə iştirak etmiş bütün aktyorlar bu mövsümdə seriala qayıtmışdır. [[11 yanvar]] [[2013]]-cü ildə [[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|İlk doğulmuş vampirlərin]] keçmişindən bəhs edən və "Vampirin gündəlikləri" serialının [[spin-off]]u (törəmə) olan “[[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|İlk doğulmuşlar]]” serialının da çəkiləcəyi elan edilmişdi.<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/01/11/the-cw-orders-backdoor-pilot-for-vampire-diaries-spinoff-the-originals/165059/comment-page-2/#comments |title=The CW Orders Backdoor Pilot for ‘Vampire Diaries’ Spinoff, ‘The Originals’ - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2013-01-11 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-01-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130114221619/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/01/11/the-cw-orders-backdoor-pilot-for-vampire-diaries-spinoff-the-originals/165059/comment-page-2/#comments |url-status=dead }}</ref> [[26 aprel]] [[2013]]-cü ildə CW TV “İlk doğulmuşlar”ın tam mövsümü əhatə edəcək serial olacağını və növbəti payızda efirə veriləcəyini açıqlamışdı. [[11 fevral]] 2013-cü ildə CW TV "Vampirin gündəlikləri" teleserialının beşinci mövsümünün çəkiləcəyini elan etmişdi.<ref>{{cite news|last=Seat42f|title=CW Renews The Vampire Diaries For A 5th Season|url=http://www.seat42f.com/the-cw-renews-arrow-supernatural-and-the-vampire-diaries.html|accessdate=3 mart 20154|archive-date=2020-10-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20201031034638/https://seat42f.com/the-cw-renews-arrow-supernatural-and-the-vampire-diaries.html|url-status=live}}</ref> == İstehsal == [[3 may]] [[2012]]-ci ildə CW TV "Vampirin gündəlikləri" serialının dördüncü mövsümünün çəkiləcəyini elan etmişdi.<ref>{{cite web |url=http://blog.cwtv.com/2012/05/03/the-cw-announces-early-pickups-for-the-vampire-diaries-supernatural-and-90210/?sf4120140=1 |title=THE CW ANNOUNCES EARLY PICKUPS FOR "THE VAMPIRE DIARIES," "SUPERNATURAL" AND "90210 |publisher=Blog.cwtv.com |date=2012-05-03 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2012-12-05 |archive-url=https://archive.today/20121205204539/http://blog.cwtv.com/2012/05/03/the-cw-announces-early-pickups-for-the-vampire-diaries-supernatural-and-90210/?sf4120140=1 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://tvline.com/2012/05/03/cw-renews-supernatural-vampire-diaries-90210/|title=Breaking: The CW renews Supernatural, Vampire Diaries revenge and 90210|work=TVLine.com|last=Ausiello|first=Michael|date=May 3, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=June 18, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120618185013/http://tvline.com/2012/05/03/cw-renews-supernatural-vampire-diaries-90210/|url-status=live}}</ref> Digər mövsümlərdən fərqli olaraq dördüncü mövsüm [[11 oktyabr]]dan efirə verilmişdi.<ref>{{cite web |url=http://blog.cwtv.com/2012/05/17/the-cw-announces-2012-2013-fall-schedule/?sf4300050=1 |title=THE CW ANNOUNCES 2012-2013 FALL SCHEDULE &#124; The CW Blog |publisher=Blog.cwtv.com |date=2012-05-17 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2012-06-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120614114126/http://blog.cwtv.com/2012/05/17/the-cw-announces-2012-2013-fall-schedule/?sf4300050=1 |url-status=dead }}</ref> Kevin Vilyamson, Culi Plek, Lesli Morgenşteyn və Bob Levi dördüncü mövsümün əsas icraçı prodüserləri olmuşlar. Dördüncü mövsümün finalı [[16 may]] [[2013]]-cü ildə olmuşdur. === Aktyor seçimi === Dördüncü mövsümün əsas ulduzları Yelena Gilber və Ketrin Pirs obrazlarını canlandıran Nina Dobrev, Stefan Salvatore rolunda Pol Uizli, Stefan Salvatore rolunda Yan Somerhalder, Ceremi Gilbert rolunda Stiven R. MakKuin, Boni Bennet rolunda Kat Qrehem, Keralayn Forbs rolunda Kendis Akkola, Met Donovan rolunda Zak Roeriq, Tayler Lokvud rolunda Maykl Trevino, Klaus rolunda Cozef Morqan, Rebeka rolunda Klayr Holtdur. 7 avqust 2012-ci ildə Foebe Tonkin və Todd Vilyamsın müvəqqəti obrazları canlandırmaq üçün, dördünü möcsümdə seriala qoşulacaqları elan edilmişdi. Foebe Tonkin Taylerin rəfiqəsi olan canavar adam Heylini canlandırmışdı. Todd Vilyams isə vampir ovçusu olan Konnor rolunu oynamışdı. Olimpiya gimnastı Qebbi Duqlas “Qardaşımın mühafisəçisi” seriyasında Mistik Fols Gözəllik Yarışması səhnəsində könüllü dekorator kimi çalışmışdır. CW TV-nin saytında yayımlanmış müsahibədə Duqlas çəkiliş prosesindən təəssüratlarını bölüşmüşdür. On üçüncü seriyada çəkilmiş Çarli Byuli vampir ovçusu Von obrazını, Kamilla Quati isə Professro Şeynin ölmüş arvadı Keytlini canlandırmışdır.<ref>{{cite web|title=Vampire Diaries Season 4 Casting: New member of The Five To Be Introduced|url=http://vampirediaries.alloyentertainment.com/season-4-casting-vaughn-caitlin/|accessdate=12 December 2012|archive-date=9 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140909135328/http://vampirediaries.alloyentertainment.com/season-4-casting-vaughn-caitlin/|url-status=live}}</ref> 2013-cü ilin fevralında Daniella Pinedanın “lk doğulmuşlar” adlı iyirminci seriyada cadugər Sofi rolunu canlandıracağı elan edilmişdi. Planlaşdırılan “[[İlk doğulmuşlar (teleserial, 2013)|İlk doğulmuşlar]]” serialına keçid rolunu oynayan bu seriyada əsas hadisələr Nyu Orleanın Fransız Məhəlləsində baş verir. == Rollarda == === Əsas rollar === *[[Nina Dobrev]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilbert]] (23 seriya), [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ketrin Pirs|Ketrin Pirs]] (7 seriya + 1 seriyada yalnız səsi), Saylas (1 seriya) *[[Pol Uizli]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan Salvatore]] (23 seriya), Saylas (8 seriya) *[[Yan Somerhalder]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] (23 seriya), Saylas (1 seriya) *[[Stiven R. Makkuin]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ceremi Gilbert|Ceremi Gilbert]] (17 seriya), Saylas (1 seriya) *[[Ketrin Grehem]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Boni Bennet|Boni Bennet]] (18 seriya) *[[Kendis Akkola]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Keralayn Forbs|Keralayn Forbs]] (19 seriya), Saylas (2 seriya) *[[Zak Roerig]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Mett Danovan|Mett Danovan]] (17 seriya), Saylas (1 seriya) *[[Maykl Trevino]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Tayler Lokvud|Tayler Lokvud]] (12 seriya + 1 seriyada yalnız səsi)/ Klaus (1 seriya) *[[Cozef Morqan]] - [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Klaus|Klaus Mayklson]] (19 seriya), Saylas (1 seriya) {{sütunlar}} {{sütun}} ===Köməkçi rollar=== *[[Klayr Holt]] - Rebeka Mayklson (18 seriya), Saylas (1 seriya) * Devid Eplay - Professor Attikus Şeyn (12 seriya), Saylas (2 seriya) * Qreys Fipps - Eypril Yanq (10 seriya) * [[Fobe Tonkin]] - Heyli Marşal (8 seriya) *[[Syuzan Valters]] - Karol Lokvud (10 seriya) *[[Torri DeVitto]] - Meredit Fell (9 seriya) *[[Marqarit Makİntir]] - Elizabet Forbs (7 seriya), Saylas (1 seriya) *Çarli Byuli - Qalen Vaun (5 seriya) *[[Daniel Gilles]] - Elayca Mayklson (4 seriya) *Todd Vilyams - Konnor Cordan (7 seriya) *Rik Uorti - Rudi Hopkins (5 seriya) *[[Nataniel Buzoliç]] - Kol Mayklson (5 seriya) *Ariell Kebbel - Leksi Brenson (4 seriya) *Jasmin Qay - Şeyla Bennett (4 seriya) {{sütun}} ===Qonaq aktyorlar=== *Mett Devis - Alarik Zoltsman (3 seriya), Saylas (1 seriya) *Torri DeVitto - Meredit Fil (3 seriya) *Alisa Diaz - Kimberli (4 seriya) *Pol Telfer - Aleksandr (3 seriya) *Reymond Skott Parks - Saylas (3 seriya) *Ceyson Spaysak - Saylasın səsi (3 seriya) *[[Persia Vayt]] - Ebbi Bennett (5 seriya) {{sütun/son}} == Seriyalar == <onlyinclude> {| class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%" |- style="color:white" ! style="background: #354662;"| Serialda<br />No. ! style="background: #354662;"| Mövsümdə<br />No. ! style="background: #354662;"| Başlıq ! style="background: #354662;"| Rejissor ! style="background: #354662;"| Ssenari müəllifi ! style="background: #354662;"| Orijinal efir vaxtı ! style="background: #354662;"| İstehsal <br />kodu ! style="background: #354662;"| ABŞ izləyiciləri<br />(milyon) {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=67 |EpisodeNumber2=1 |Title= Keçid dövrünün çətinlikləri |DirectedBy= Kris Qrişmer |WrittenBy= Kerolayn Drays |OriginalAirDate={{Start date|2012|10|11}} |ProdCode=2J6651 |Aux4= 3.18<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/12/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-and-two-and-a-half-men-adjusted-up-up-all-night-beauty-and-the-beast-and-30-rock-adjusted-down-no-adjustment-for-the-vampire-diaries/152647/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' and 'Two and a Half Men' Adjusted Up; 'Up All Night', 'Beauty and the Beast' and '30 Rock' Adjusted Down; No Adjustment for 'The Vampire Diaries'|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=October 12, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=April 18, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6FxtL0iCe?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/12/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-and-two-and-a-half-men-adjusted-up-up-all-night-beauty-and-the-beast-and-30-rock-adjusted-down-no-adjustment-for-the-vampire-diaries/152647/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Elena ayılır və vampirə çevirilməyə başladığını görür. Deymon çalışır ki, Stefanın başqa bir çıxış yolu tapmasından əvvəl Yelenanın sağ qalması və çevirilmənin tamamlanması üçün insan qanı içməyə yönləndirsin. Vampirlərdən xəbərsiz şəkildə, Keşiş Yanq Banilər Şurasına rəhbərliyi ələ alır və Şerif Forbsu şuradan uzaqlaşdırır. O, polislərlə birgə Keralaynın evinə gələrək əvvəlcə onu, daha sonra isə Rebekanı oğurlayır, bu arada Klaus Taylerin bədənində yaşayır. Klaus Keralaynı xilas etsə də bacısı Rebekanı bilərəkdən xilas etmir. Keşiş Yanq Rebekanı fermaya aparır. Taylerin öldüyünü düşünən Keralayn onu canlı şəkildə qarşısında gördüyündə sevinir və tayleri öpür, lakin, sonradan taylerin bədənində Klausun yaşadığını öyrənir. Sonradan Klaus öz bədəninin məhv edilmədiyini öyrəndikdə, Bonini Tayleri öldürməklə hədələyərək onu öz bədəninə keçirməsi üçün qara magiyadan istifadəyə məcbur edir. Boni Klausun ruhunu öz bədəninə ötürərək, taylerin ruhunu geri çağırır. Bu dəfə Stefan və Yelena Keşiş Yanqın fermasına aparılır. Onlar hamısı bir yerdə saxlanılır, Stefan başa düşür ki, Yelenanın çevrilməsi tamamlanmadığından o öləcək, buna görə də, Rebekanın köməkliyi ilə mühafizəçilərdən birini öldürür və beləcə Yelena onun qanını içərək çevrilməsini tamamlayır. Bu hadisədən sonra Met və Deymon onları xilas edir. Rebeka Klausun yığdığı Yelenanın qanı ilə dolu bağlamaları dağıdaraq onun yeni hibridlər yaratmasına mane olur, buna görə də Klaus onu cəzalandırır. Evə döndüklərində Stefan Yelenaya Boninin onun üçün hazırladığı xüsusi gün işığı üzüyünü verir. Keşiş Yanq öz fermasında Banilər Şurasının gizli yığıncağını çağırı, qazı aşaraq fermanı partladır və özü ilə birlikdə orada olanların hamısını öldürür. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=68 |EpisodeNumber2=2 |Title=Xatirə |DirectedBy= Bob Hardi |WrittenBy= Xose Molina & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2012|10|18}} |ProdCode=2J6652 |Aux4= 2.91<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/19/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-big-bang-theory-greys-anatomy-30-rock-up-all-night-scandal-adjusted-down-plus-final-baseba/153888/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries', 'The Big Bang Theory', 'Grey's Anatomy' & 'The Ofifice' Adjusted Up; '30 Rock', 'Up All Night' & 'Scandal' Adjusted Down Plus Final Baseball Numbers|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|date=October 19, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=November 23, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/6COibErQh?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/19/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-big-bang-theory-greys-anatomy-30-rock-up-all-night-scandal-adjusted-down-plus-final-baseba/153888/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Keşişin qızı və Gilbertlərin dostu olan Eypril Yanq (Qreys Filipps) atasının ölümündən sonra şəhərə gəlir. Bu zaman vampir ovçusu Konnor Cordon şəhər şurası üzvlərinin ölümü ilə nəticələnmiş partlayışı araşdırmaq üçün şəhərə gəlir və fövqəltəbii güclərin izinə düşür. Minaçiçəyi əlcəyini istifadə edən Konnor Taylerdə vampir qanı olduğunu başa düşür və ona atəş açır, ikinci atəş üçün silahı doldurana kimi Tayler qaça bilir. Ceremi Konnorla Mistik Follsda qarşılaşır və onun qolunda yalnız özünün görə bildiyi tatuajın olmasını müəyyənləşdirir. Stefanın cəhdlərinə baxmayaraq Yelena heyvan qanı ilə kifayətlənə bilmir v kömək üçün Deymona müraciət edir. Yelenanın damardan içməyə ehtiyacı olduğunu nəzərə alan Deymon ona öz qanını içirir. Partlayışda həlak olanların xatirə mərasimində Konnor Eyprili oğurlayır, Kilsənin ikinci mərtəbəsində dirəyə bağlayır və qolunu kəsir. İkinci mərtəbədən qan birinci mərtəbədəki vəftiz suyunun içinə damlayır və bu yolla Konnor kilsədə olan vampirlərin diqqətini cəlb etməyə çalışır. Mett özünə nəzərəti itirən Yelenanı qucaqlayaraq öz qanından içirir. Tayler hibrid olduğuna görə qısa zamanda sağalır və Konnora atəş açaraq qarışıqlıqda vampir dostlarının ələ keçirilməsinin qarşısını alır. Yelena və Keralayn Eyprili xilas etmək üçün ikinci mərtəbəyə qalxdıqlarında qanı görən Yelena yenə özünə nəzarəti itirir və Eyprilə hücum etmək istəyir. Keralayn bunun qarşısını alır və Eyprili hipnoz edərək olanları yadından çıxarmasını əmr edir. Dayanacaqda Deymon Konnorla dalaşmağa çalışsa da gücü çatmır, bu zaman stefan köməyə gəlir və Konnor qaçmağa cəhd edir. Lakin Deymonun öz qanını Yelenaya içirməsindən narahat olan Stefan onu vurur. Konnor Keşiş tərəfindən yazılmış “böyük şeytan” haqqında qeydi tapır. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=69 |EpisodeNumber2=3 |Title=Çıxış |DirectedBy= Leys Anderson |WrittenBy= Brayan Yanq |OriginalAirDate={{Start date|2012|10|25}} |ProdCode=2J6653 |Aux4= 2.87<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/26/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-vampire-diaries-adjusted-up-parks-rec-up-all-night-rock-center-30-rock-person-of-interest-beauty-th/154823/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory', 'Grey's Anatomy', 'Vampire Diaries' Adjusted Up; 'Parks & Rec', 'Up All Night', 'Rock Center', 'The Office', '30 Rock', 'Person of Interest' & 'Beauty & the Beast' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=October 26, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=December 17, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/6CyeoODD4?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/26/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-vampire-diaries-adjusted-up-parks-rec-up-all-night-rock-center-30-rock-person-of-interest-beauty-th/154823/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Xəstəxanada ayılan Konnor Taylerin canavar adam zəhərindən oğurlayır. Gənclər məktəbə geri dönürlər, Met öz qanı ilə Yelenanı doyurur. Yolda öyrənirlər ki, kilsədəki hadisələrlə bağlı şəhərdə komendant vaxtı elan edilib. Stefan Yelenaya göstərməyə çalışır ki, vampir olmaq o qədər də pis deyil, lakin Rebeka da məktəbə dönür və Yelenaya mane olur. Konnor məktəbə gəlir və Ceremiyə deyir ki, onun tatuajı görməsinin səbəbi potensial ovçu olmasındadır. Konnor, Metə əziyyət verərək, kimi öz qanı ilə bəslədiyini öyrənməyə çalışır, lakin o, yalan danışaraq həmin adamın Rebeka olduğunu deyir. Klaus hibridlərini Konnordan qorumaq üşün şəhərə dönür və Lokvudların evində məskunlaşır. Taylerə Klausdan asılılığı aradan qaldırmağa kömək edən qız-canavar adam Heyli də şəhərə gəlir və Klaus ehtimal edir ki, onların münasibətləri platonik münasibət səviyyəsindən daha artıqdır. Bu arada, Rebeka komendant saatının əlehinə öz evində parti təşkil etmək fikrinə gəlir və Yelena və Stefan həmin partiyə qatılmağı qərarlaşdırırlar. Partidə Rebeka Yelenanın üzüyünü oğurlayır və məhv etməyə çalışır. Deymondan Ağ palıd payasını almağa müvəffəq olmuş Yelena həmin paya ilə Rebekanı vurmağı planlaşdırır, lakin, Stefan müdaxilə edir və Yelenanı yola gətirərək tələsməməyə çalışır. Yelena və Stefan geri döndüklərində məlum olur ki, Yelenanın qanına canavar-adam zəhəri keçib. Bu arada müvəqqəti olaraq güclərini birləşdirmiş Deymon və Klaus xəstəxanada Konnoru tələyə salırlar. Konnor paya ilə Klausu vurmaq istəsə də, Klaus silahı onun əlindən ala bilir. Silah üzərində ailə işarəsini gördükdə Klaus başa düşür ki, Konnor Beşlərdən biridir. Konnor silah partlatdıqda Klaus onu xilas edir və əsir götürür ki, informasiya əldə edə bilsin. Klaus Yelenaya öz qanından verərək onu sağaldır. Eypril canavar adam zəhərindən əziyyət çəkən Rebekanın yanına gələrək onunla dostlaşır. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=70 |EpisodeNumber2=4 |Title=Beşlər |DirectedBy= Coşua Batler |WrittenBy= Brett Metyus & Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate={{Start date|2012|11|1}} |ProdCode=2J6654 |Aux4=3.27<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/02/thursday-final-ratingsthe-big-bang-theory-adjusted-up-person-of-interest-adjusted-down/155994|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' Adjusted Up, 'Person of Interest' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=November 2, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=January 12, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6Dc6Qg0u5?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/02/thursday-final-ratingsthe-big-bang-theory-adjusted-up-person-of-interest-adjusted-down/155994|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Rebeka və Klaus, Konnorun 900 il əvvəl əsası qoyulmuş əfsanəvi vampir ovçuları “Beşlər”dən biri olduğunu dəqiqləşdirirlər. Onların rəhbərləri olan Aleksandra vurulmuş Rebeka müəyyən edir ki, onlar vampirlərə qarşı çox güclü silahdan istifadə edirlər və onu tapmaq üçün silahın üstündə olan qeydlərə baxırlar. Lakin, Aleksandr Rebekanın vampir olduğunu öyrəndikdə silahı ona və qardaşlarına qarşı tətbiq edir. Lakin, silah Klausa qarşı təsirsiz olduğundan o, Aleksandrı və onun izləyicilərini öldürür, qardaşlarını isə xilas edir. Bu arada, Boni, Yelena və Deymon Vitmor Kollecinə gəlirlər və burada fövqəltəbii güclərə inanan və Boni ilə maraqlanan Professor Şeynlə görüşürlər. Kollecin kampusunda keçirilən partidə Deymon Yelenaya düzgün qidalanmağı öyrədir. Partidə həddən artıq insan qanı içən Yelena məst olur və Deymon ilə rəqs edir. Boni Yelenanın da Deymon kimi olmasından qorxur. Stefan müəyyənləşdirir ki, Beşlərin güclü silahı vampirizmə qarşı dərman ola bilər və Rebekadan öyrənir ki, Aleksandrı qılıncı ilə birlikdə dəfn ediblər. Klaus Cereminin dərisində xəritə rolunu öynayan tatuajın əmələ gəlməsini, lakin həmin tatuajın hələ ki yarımçıq olmasını öyrənir. Tatuaj yalnız vampir öldürdükcə tamamlanır. Bu arada Konnor Klausun hibridlərindən birini öldürür və onu Mistik Follsa göndərənin – Professor Şeynin tapılmasına imkan verir. Klaus növbəti dəfə Rebekanı paya ilə vurur. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=71 |EpisodeNumber2=5 |Title=Qatil |DirectedBy= Kris Qrişmer |WrittenBy= Maykl Narduççi |OriginalAirDate={{Start date|2012|11|8}} |ProdCode=2J6655 |Aux4= 3.02<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/09/thursday-final-ratingsthe-big-bang-theory-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up-the-office-parks-rec-scandal-rock-center-adjusted-down/156810/|title=Thursday Final Ratings:'The Big Bang Theory', 'Vampire Diaries' & 'Grey's Anatomy' Adjusted Up, 'The Office', 'Parks & Rec', 'Scandal' & 'Rock Center' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=November 9, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=December 11, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/6Cq4KyP3Y?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/09/thursday-final-ratingsthe-big-bang-theory-vampire-diaries-greys-anatomy-adjusted-up-the-office-parks-rec-scandal-rock-center-adjusted-down/156810/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Professor Şeynin tatuaj haqqında həqiqətin üzə çıxacağını xəbər verməsindən sonra, Konnor Mistik Follsa dönür və lazım gələcəyi təqdirdə insanları da öldürə biləcəyini düşünür. Stefan və Klaus Konnoru dayandırmaq üçün yenidən keçmiş günlərdəki kimi münasibət qururlar, lakin Klaus bir müddətlik Aleksandrın qılıncını tapmaq üçün şəhərdən uzaqlaşır. Konnor, Ceremi, Met və Eyprili əsir götürür. Hələ ki, vampirlərin mövcudluğundan xəbərdar olmayan Eypril Konnorun danışıqlarını sayıqlama kimi qəbul edir və qorxur. Stefan və Deymon ən yaxşı hərəkət planını izah edir. Deymon yaddaşını itirir, Klausun xidmətçilərindən birini Konnorun yanına göndərməsindən sonra isə vəziyyət daha da qəlizləşir. Bu arada, Şeyn Bonini və onun gücünü əldə etməyə çalışır, Boni gücünü istifadə edərək şamlardan birini yandırmağa çalışsa da, ilk baxışda heç nə alınmır, lakin, Boni gözünü açdıqda otaqdakı bütün şamların yandığını görür. Ceremi Konnorla danışmağa çalışaraq, izah edir ki, bir zamanlar onun dostu olmuş adamlardan biri vampirə çevrilib və bu zaman Konnorun tatuajları görünməyə başlayır. Yelena özünə nəzarəti itirərək Konnora hücum edir, lakin o, Stefan tərəfindən uzaqlaşdırılır. Deymon onlara çataraq, Konnoru Stefanın əlindən alır və onun bir mülicə vasitəsi olduğunu bildirir. Konnor qaçmağa cəhd etdikdə isə, qardaşlar onun Yelena tərəfindən öldürülməsinin şahidi olurlar. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=72 |EpisodeNumber2=6 |Title=Hər birimiz bəzən bir az xam oluruq |DirectedBy= Vendi Stanzler |WrittenBy= Yuen Bleyveys & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2012|11|15}} |ProdCode=2J6656 |Aux4=2.84<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/16/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-vampire-diaries-greys-anatomy-last-resort-scandal-adjusted-down/158003/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', 'Vampire Diaries', 'Grey's Anatomy' & 'The Office' Adjusted Up; 'Last Resort & 'Scandal' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|date=November 16, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=December 11, 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/6Cq4M3SGu?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/16/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-vampire-diaries-greys-anatomy-last-resort-scandal-adjusted-down/158003/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelena Konnorun ölümü ilə bağlı hallüsinasiyalar görməyə başlayır və bu yavaş-yavaş onu dəli edir. Klaus Salvatore qardaşlarına bildirir ki, Yelenanı bağlamaq lazımdır, əks halda o, özünü öldürməyə cəhd edəcək. Yelenanı qardaşlardan oğurladıqdan sonra Klaus müəyyən edir ki, Beşlərdən birini öldürdükdən sonra o, özü də bu hissləri yaşamışdı. Bu arada, Boninin köməkliyi ilə Şeyn məktəbdə sərgiyə qatılır. Deymon və Boni sualların cavabını tapmaq üçün Şeynə müraciət edirlər. O, deyir ki, Yelenanın hallüsinasiyalar görməsinin səbəbi qədim cadugərlərdən birinin tilsimidir və bunun yeganə çarəsi ovçunun son gücünün içindən keçməkdir. Ceremi dərisi üzərində işarələrin peyda olduğunu görür. Stefan Yelenanın yanlış addım atmasının qarşısını almaq üçün onun yanına gedir. Yelena öldüyü körpüyə gedir, ovçu, Ketrin və anası onun öz həyatından imtina etməməsi üçün çalışırlar. O, gün işığı üzüyünü suya atır. Stefan Deymonu onu geri gətirmək üçün göndərir. Klaus Cereminin hibridlərdən birini öldürməsi üçün şərait yaradır ki, ovçuya çevirilməsi tamamlansın, əvəzində isə Keralaynla görüşə söz alır. Bu görüş Tayler və Keralaynın münasibətlərini gərginləşdirir. Tayler düşünür ki, hibridlərin təhlükəsizliyini təmin etməyə və onları öz ətrafında birləşdirməyə qadir olan yeganə adamdı. Günəşin çıxması ilə təhlükə yaranır və Deymon Yelenanı özü ilə birgə çaya ataraq günəş işığından xilas edir. O, Yelenaya deyir ki, aralarında Stefanın olmasına baxmayaraq hər şeyi onunçün etmişdi. Yelena və Stefan hissləri haqqında bəhs edirlər və Stefan Yelenanın hisslərinə hörmət etdiyini bildirir. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=73 |EpisodeNumber2=7 |Title=Qardaşımın mühafizəçisi |DirectedBy= Ceffri Hant |WrittenBy= Keralayn Drays & Elizabet R. Finç |OriginalAirDate={{Start date|2012|11|29}} |ProdCode=2J6657 |Aux4=2.86<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/30/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-vampire-diaries-two-and-a-half-men-beauty-and-the-beast-adjusted-down/159731// |last=Bibel |first=Sara |date=November 30, 2012 |title=Thursday Final Ratings: &#8216;The Big Bang Theory&#8217; &amp; &#8216;Grey&#8217;s Anatomy&#8217; Adjusted Up; &#8216;The Vampire Diaries&#8217;, &#8216;Two and a Half Men&#8217; &amp; &#8216;Beauty and the Beast&#8217; Adjusted Down - Ratings |deadurl=dead |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=December 8, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121208122313/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/30/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-vampire-diaries-two-and-a-half-men-beauty-and-the-beast-adjusted-down/159731/ }}</ref> |ShortSummary=Mistik Fallsda yenidən bal keçirilir və Yelena ilə Keralayn Eyprilə bala geyinmək üçün paltar seçməyə kömək edirlər. Bu arada Leralayn Stefanı da dəvət edir və Stefan ona Yelenanın hisslərindən bəhs edir. Klaus şəhərə gələrək Stefanın etibarlığını sınayır. Deymon və Stefanın münasibətləri bir qədər gərginləşsə də, onlar birlikdə Yelena üçün vampirizm dərmanı axtarmağa davam edirlər. Keralayn və Yelena Şeyndən şübhələnirlər və Deymon onunla üzləşmək qərarına gəlir. Vampir ovçusu kimi oyanmış Ceremi Yelenanı öldürməsi haqqında qarabasmalar görür. Stefan Cereminin öldürməsi üçün vampirlər yaradır və bu yolla onun bədənindəki təsvirlərin tamamlanmasını təmin edir. Hayli və Tayler Klausun hibridlərlə əlaqəsini aradan qaldırmağa çalışır. Klausla görüş təyin edən Keralayn buna görə həyəcanlanır, görüşdə Klaus Keralayndan Miss Mistik Folls tədbirində onu müşayət etməsi üçün icazə istəyir. Klaus Tayler və Heylinin dostluğunu Keralaynı qısqandırmaq üçün istifadə edir və onu özünə cəlb etməyə çalışır. Keralayn Klausdan soruşur ki, yenidən insan olmaq istəyəcəyini soruşur. Cereminin ovçu instinktləri inkişaf etdikcə özünü idarə etməsi də çətinləşir və o, Stefana hücum edir. Deymon Şeyndən nəyə görə Mistik Follsa gəldiyini soruşur və onu qorxutmaq üçün vampir olduğunu göstərir. Bala gələn Ceremi Yelenaya hücum edir və az qalır onu öldürsün. Lakin Yelena Stefan və Met tərəfindən xilas edilir. Stefan Yelenaya Cereminin öldürməsi üçün vampirlər yaratdığını danışır, Yelena isə buna qarşı çıxaraq, deyir ki, qardaşını itirəcəyi halda, insanlığını da geri qaytarmaq istəmir. Met Gilbertlərin evinə, Yelena isə Salvatorelərin malikanəsinə köçür. Yelena ilə eyni evdə qalmağın çətin olacağını düşünən Stefan isə evi tərk edir. Daha sonra bəlli olur ki, Klausun hibridlərlə əlaqəsini qırmağa çalışan Heyli və Şeyn birlikdə hərəkət edirmişlər. Yelena və Deymon rəqs edir, sonra isə ilk dəfə sekslə məşğul olurlar. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=74 |EpisodeNumber2=8 |Title=Bizim həmişə Burbon küçəmiz vardı |DirectedBy=Cessi Varn |WrittenBy=ÇArli Şarbone & Xose Molina |OriginalAirDate={{Start date|2012|12|6}} |ProdCode=2J6658 |Aux4=2.42<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/07/thursday-final-ratings-the-x-factor-the-vampire-diaries-and-glee-adjusted-up-two-and-a-half-men-elementary-person-of-interest-and-big-bang-theory-adjusted-down/160685// |last=Bibel |first=Sara |date=December 7, 2012 |title=Thursday Final Ratings: &#8216;The X Factor&#8217;, &#8216;The Vampire Diaries&#8217; and &#8216;Glee&#8217; Adjusted Up; &#8216;Two and a Half Men&#8217;, &#8216;Elementary&#8217;, &#8216;Person of Interest&#8217; and &#8216;Big Bang Theory&#8217; Adjusted Down - Ratings |deadurl=dead |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=December 7, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121207234804/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/07/thursday-final-ratings-the-x-factor-the-vampire-diaries-and-glee-adjusted-up-two-and-a-half-men-elementary-person-of-interest-and-big-bang-theory-adjusted-down/160685/ }}</ref> |ShortSummary=Yelena və Deymon yuxudan ayılaraq gecə yarımçıq qoyduqları işi davam etdirərkən Stefan Salvatorelərin evinə gəlir və onları bir yerdə görür. Stefan Deymona məsləhət görür ki, Yelenadan bir daha paketdən qan içməyə cəhd etməyi xahiş etsin, çünki, onun fikrincə Yelenanın yalnız birbaşa damardan qan içə bilməsinin səbəbi Deymonun ondan belə tələb etməsidir. Deymon Yelanadan xahiş edir və görür ki, o, həqiqətən də içə bilir. Deymon Stefan Nyu-Orlean, Luiziana ilə əlaqələrini anlamağa kömək etmək qərarına gəlir, bu yolla özü də bu şəhərə qarşı içində yaranan qığılcımın səbəbini anlamağa çalışır. Salvatore qardaşları şəhərdən kənarda olduqları vaxt Yelena, Keralayn və Boni gecəni bir yerdə keçirmək qərarına gəlirlər, lakin Keralayn Deymonu tənqid etməyə başladıqda vəziyyət bir qədər gərginləşir. Keralayn Yelenanın Deymona sadiqliyindən əsəbləşir və Yelena birlikdə yatdıqlarını deyir. Bu arada Klausun hibridləri arasında rəhbərlik uğrunda mübarizə başlayır, Heyli və Tayler isə hibridlərdən biri Kimberlini sakitləşdirirlər. Daha sonra Kimberli Keralaynı qaçıraraq əziyyət verərək vampirlərin rəhbəri olmasını etiraf etməsini istəyir. Tayler və Yelena Keralaynı azad edirlər, Kimberli də daxil olmaqla bütün hibridlər Tayleri rəhbər olaraq qəbul edirlər. Bu arada Nyu-Orleanda cadugər bir qadın Deymona deyir ki, onları bu şəhərlə əlaqələndirən vampirlər bu şəhəri tərk edərkən hər şeyi unudub öz həyatlarına davam etmələri üçün onları hipnoz etmişlər. Cadugər həm də onu qeyd edir ki, vampir onu çevirən vampirə bağlı olur və onun dediklərini edir. Deymon Yelenaya qarşı ədalətli davranmaq üçün, özündən uzaqlaşmasını əmr edir. Deymonun bu hərəkəti Yelenanı incidir və o çalışır Deymona isbat etsin ki, onun hissləri realdır və bağlılığın buna dəxli yoxdur. Professor Şeyn Boniyə Nyu-Orleanlıların qara magiyadan daha iblisanə hesab etdiyi “izhar” magiyasını istifadə etməyi öyrədir. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=75 |EpisodeNumber2=9 |Title=Biz hamımız sadiqik |DirectedBy= Paskal Verşuris |WrittenBy= MAykl J. Sinkuemani & Culi Plek |OriginalAirDate={{Start date|2012|12|13}} |ProdCode=2J6659 |Aux4=2.81<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/14/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up-last-resort-two-and-a-half-men-person-of-interest-greys-anatomy-scandal-adjusted-down/161819/|title=Thursday Final Ratings: ‘The Vampire Diaries’ Adjusted Up; ‘Last Resort’, ‘Two and a Half Men’, ‘Person of Interest’, ‘Grey’s Anatomy’ & ‘Scandal’ Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|date=December 14, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=December 17, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121217061428/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/14/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up-last-resort-two-and-a-half-men-person-of-interest-greys-anatomy-scandal-adjusted-down/161819/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Mistik Folsda qış mövzulu parti keçirilir, tədbir zamanı Keralayn və Stefan Taylerlə danışaraq, Klaus və onun hibridləri ilə neynəməyi razılaşdırırlar. Keralaynın partidə Klausun başını qatdığı müddətdə Stefan onun evinə girərək ovçu Aleksandrın qılıncını oğurlayır. Klausun çəkdiyi rəsmə baxarkən Keralayn onun yanında özünü yalnız hiss tediyini bildirir. Bu arada Gilbertlərin göldəki evinə gedən Yelena və Deymon Ceremiyə daxili iblislərinin öhdəsindən gəlməyə kömək etməyə çalışırlar, Professor Şeyn isə vampirizmdən müalicə edən dərmanı harda axtarmağı lazım olduğunu bildirir. Heyli Professor Şeyni və onun planını xilas etmək üçün Keralaynın boynunu qırdıqdan sonra Eypril onu “ölü” halda tapır. Eypri Mistik Follsda fövqəltəbii hadisələrin baş verdiyini anlamağa başlayır və Lokvudların zirzəmisində paya ilə vurulmuş Rebekanı tapır. Nəhayət ki, Klaus Taylerin planını başa düşür, ona xəyanət etmiş on iki hibridin hamısını öldürür və qisas üçün Taylerin anasını boğur. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=76 |EpisodeNumber2=10 |Title=Xüsusi məktəbdən sonra |DirectedBy= Devid fon Anken |WrittenBy= Brett Metyus |OriginalAirDate= {{Start date|2013|1|17}} |ProdCode=2J6660 |Aux4=2.95<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/01/18/thursday-final-ratings-greys-anatomy-adjusted-up-rock-center-adjusted-down-no-adjustment-for-american-idol/165782/ |title=TV Ratings Thursday: 'American Idol' Night 2 Premiere Flat With Last Year, 'Scandal' & 'Grey's Anatomy' Dip + 'Parks & Recreation' Rises to Season High in New Timeslot |deadurl=dead |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-04-05 |archive-url=https://www.webcitation.org/6FeOXSPvG?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/01/18/thursday-final-ratings-greys-anatomy-adjusted-up-rock-center-adjusted-down-no-adjustment-for-american-idol/165782/ }}</ref> |ShortSummary=Karolun ölümündən sonra Boninin atası şəhərin yeni meri kimi fəaliyyətə başlayır və Boniyə görə narahat olduğunu ifadəm edir. Bu arada Rebeka və Eypril birlikdə hərəkət edirlər, Yelenanı danışdıra bilmək üçün onu kitabxanada tələyə salırlar. Stefan Yelananı xilas etməyə çalışır və Keralaynı köməyə çalışır. Lakin Rebeka onların hər ikisini aldadaraq kitabxanada Yelena birlikdə həbs edir, Eyprilin isə getməsinə icazə verir. Bu arada Met və Deymon Cereminin ovçu hisslərini idarə etməyə kömək edir. Deymon Karolun qisasını almaq üçün Klausa bir neçə atəş açır. Buna baxmayaraq, Klaus vampirlər yaradır və Cereminin onları öldürməsini təmin edir. Boni insan sümüyündən amulet hədiyyə etmiş Şeynlə danışır. Klausun qardaşı Kol şəhərə gəlir, Şeyni oğurlayır və şəhər kitabxanasında həbs edir. Rebeka onlarla danışaraq vampirizmin müalicəsi haqqında danışır, Yelenanın Stefan və Deymona olan hisslərindən və Stefanın əziyyət çəkməsini bildirir. Rebeka ayleri dostlarını xilas etməyə çağırır. Kol Şeynə əziyyət verərək ondan Maykl, onu necə diriltmək planı haqqında öyrənir. Kol Şeyni öldürməyə çalışsa da Boni müdafiə cadusu edərək onu qoruya bilir. Eypril Şeynlə olan bağlılıqdan əziyyət çəkir. Tayler gəlir və Rebeka ona çevrilməyi əmr edir. Tayler çevrilməyə başlayarkən dostlarına qaçmağı məsləhət görür. Boni və Eyprili tapan Stefan huşsuz vəziyyətdə olan Eyprili oyatmağa çalışır. Rebeka Stefan və Yelenaya Stefanın Yelena haqqında olan xatirələrinin silinməsini təklif edir və onlar razılaşırlar, lakin sonradan o, sözündən boyun qaçıraraq Stefanın çəkdiyi əziyyətlərə layiq olduğunu deyir. Eypril şerif və merlə danışaraq fövqəltəbii güclər haqqında bildiyini və onların insanları aldatdığını deyir. Deymon və Yelena telefonla danışırlar və Yelena deyir ki, bağlılığın olub-olmamasına baxmayaraq, Deymonu sevir. Klaus Ceremi, Met və Deymonu vampirə çevirilmiş insanlarla dolu bara dəvət edir. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=77 |EpisodeNumber2=11 |Title=Bacarsan tut məni |DirectedBy= Con Dal |WrittenBy= Brayan Yanq & Maykl Narduççi |OriginalAirDate= {{Start date|2013|1|24}} |ProdCode=2J6661 |Aux4= 2.71<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/01/25/thursday-final-ratings-american-idol-adjusted-up-glee-adjusted-down/166691/ |title=Thursday Final Ratings: 'American Idol' Adjusted Up; 'Glee' Adjusted Down |deadurl=dead |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130127123551/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/01/25/thursday-final-ratings-american-idol-adjusted-up-glee-adjusted-down/166691/ }}</ref> |ShortSummary= Ceremi barda yeni vampirləri öldürür. Cereminin onları öldürməsi üçün Klaus yeni vampirlərə Metə hücum etməyi əmr edir. Met yaralanır və onlar Ceremi ilə birgə qaçırlar. Yelenanın mane olmasına kimi vampirlər onlara hücum edirlər. Onlar göldəki evə gəlirlər. Növbəti gün Yelena günahsız insanlardan istifadəyə görə Deymonu danlayır. Onlar müəyyənləşdirirlər ki, vampirlər şəhərə geri dönüblər və Deymon Ceremiyə deyir ki, işini tamamlamaq daha asan olacaq. Rebeka Stefanın yanına gələrək planı olduğunu deyir: Saylasın baş daşını oğurlaya bilmək üçün Şeyni onlarla birlikdə işləməyə məcbur etmək. Şerif Forbs şəhərə qayıdır və Şeyni həbs edir. Deymon və Ceremi bara gəlir və vampirlərin artıq Kol tərəfindən öldürüldüklərini görürlər. Kol bildirir ki, uzun müddət əvvəl o, Saylasın kultunu məhv edib və onun yenidən dirilməsinə imkan verməyəcək. Kol Cereminin qolunu qopartmağa çalışsa da, Deymon buna mane olur. Boni atası ilə söhbət edir və atası ona deyir ki, Şeyn zəif iradəli insanlarla manipulyasiya edən insan tiplərindəndir. Şeyn dinləmə otağında Boni ilə danışır və keşişin törətdiyi partlaşıy hadisəsini boynuna alaraq, ona təsir etdiyini etiraf edir. Yelena Klausun yanına gedərək ondan Kolun hücumlarını dayandırmasını xahiş edir. O, xatırladır ki, onların hər ikisi dərmanı tapmağa çalışır, Klaus Kolu çağırır və sakit şəkildə Ceremidən uzaq durmasını tapşırır. Buna baxmayaraq Kol Deymonu tutaraq əziyyət verir və Ceremini ələ keçirməyə çalışır. Şeynin iş yerində daşı axtaran Rebeka və Stefan keçmiş münasibətlərini xatırlayırlar. Boni Şeyndən törətdiyi kütləvi qətlin səbəbini soruşur və o, bunun Saylasın dirildilməsi üçün bir qurban olduğunu deyir. Şeynin nənəsi haqqında xatırlatmasından əvvəl Boni onu dinləməyə etiraz edir, daha sonra isə sözlərinə diqqət yetirir. Bundan sonra Şeyn Boniyə deyir ki, o, istəsə dünyanın ən güclü cadugəri ola bilər. Deymon Metin çalışdığı və Cereminin dincəldiyi bara gedir. Ceremi izolyasiya olunmuş otağa gedir və Deymon Yelenaya, Kolun ona Ceremini öldürməyi tapşırdığını deyir. Ceremi gizli bir mağaraya sığınır, Deymon onu taparaq uzağa getməsi haqqında xəbərdarlıq edir. Yelena Stefanı çağıraraq kömək istəsə də, o, etiraz edir. Deymon onun başına atəş açan Ceremini azad edərək, yenidən başlamasına imkan verir. Kol şəhərə gələrək Rebeka ilə görüşür, Rebaka onu paya ilə vurmağa çalışsa da, alınmır, Kolda Klausu öldürə biləcək ağ palıddan hazırlanmış paya olduğu məlum olur. Yelena Deymonu tapa bilmək üçün hisslərini istifadə etməyə çalışsa da, bu alınmır. Lakin, Stefan onu tutaraq Salvatorelərin malikanəsinə gətirir və zirzəmidə həbs edir. Stefan Rebeka ilə görüşərək daşı istəsə də, o söhbəti dəyişir. Klaus Gilbertlərin evinə gələrək Ceremini özü ilə aparır və deyir ki, onu Koldan yalnız özü qoruya bilər. Yelena Kolu öldürmək planı üzərində düşünməyə başlayır. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=78 |EpisodeNumber2=12 |Title=Qətli görmək |DirectedBy= Bred Törner |WrittenBy= Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate= {{Start date|2013|1|31}} |ProdCode=2J6662 |Aux4= 2.56<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/01/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-no-adjustments-for-scandal-american-idol-or-do-no-harm/167587/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; No Adjustments for 'Scandal', 'American Idol' or 'Do No Harm'|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=February 1, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=March 14, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6F6wSv7B2?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/01/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-no-adjustments-for-scandal-american-idol-or-do-no-harm/167587/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Stefan yuxudan ayılır, harda olduğunu dəqiq bilmir. Yanına baxanda gecəni Rebeka ilə birgə keçirdiyini anlayır. O cəld geyinərək Rebeka oyanmamış getməyə çalışır, lakin qapını açdıqda Klausu qarşısında görür. Klaus Kolu dayandırmaqda kömək üçün Rebekaya müraciət edir, lakin etiraz eşitdikdən sonra Stefana üz tutur. Şəhərdəki gərgin vəziyyəti dəyişmək istəyən Mer Hopkins qızı Bonini uzaqlaşdırmaq qərarına gəlir, bundan sonra Boni qəzəbli Kol və onu müşayət edən gözlənilməz qonaqla (Boninin anası) rastlaşır. Stefanın həyatından bəzi hadisələri Deymona danışan Klaus onların münasibətlərini daha da gərginləşdirir, daha sonra isə Deymondan məsləhət istəməklə onu təəccübləndirir. Yelena Ceremi haqqında fikirləşdiyi təhlükəli planı Stefana danışır və onu çətin vəziyyətə salır. 1980-ci illər mövzulu rəqs partisi başa çatdıqda Stefan nəhayət ki, Rebekanı iş birliyinə cəlb etməyin yolunu tapır. Seriyanın sonunda nəhayət ki, Kol Ceremi tərəfindən paya ilə vurulur. Qardaşının öldürülməsi haqqında Yelenanın planını öyrənən Klaus, Yelena və onun qardaşını incitmək istəyir. Boni şəhərə qaydır və cadu edərək növbəti ay bədrlənməsinə kimi Klausu Gilbertlərin evində həbsə salır. Stefan Rebekanın onların tərəfində olmasını xəbər verir və ona güvənilə bilinəcəyini bildirir, bu isə Yelenanı qəzəbləndirir. Nəhayət ki, Ceremi Kolu öldürür və onun bədənindəki tatuaj tamamlanır, hamı dərmanın axtarışı üçün yola düşməyə hazırlaşır. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=79 |EpisodeNumber2=13 |Title=Vəhşi şəraitdə |DirectedBy= Maykl Allovitz |WrittenBy= Keralayn Drays |OriginalAirDate= {{Start date|2013|2|7}} |ProdCode=2J6663 |Aux4= 2.50<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/08/thursday-final-ratings-community-person-of-interest-elementary-adjusted-down/168755/|title=Thursday Final Ratings: 'Community' & 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; 'Person of Interest' & 'Elementary' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|date=February 8, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=March 14, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6F6wTeXsv?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/08/thursday-final-ratings-community-person-of-interest-elementary-adjusted-down/168755/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Şeyn axtarış komandasını Nova Skotiya yaxınlığında tərkedilmiş daya gətirir və dərmanın burada gizlədildiyinə inanır. Burada irəliləyərkən Yelena və Rebeka söz atışmalarını davam etdirirlər, Stefan onları sakitləşdirməyə çalışır, Deymon isə Şeynə nəzarət edir. Ceremi və Boni ovçu tatuajının mənasını anlamağa çalışırlar, Şeyn isə Saylasın hekayəsinin yeni detallarını, cadugər Qetsiya və özü haqqında danışır. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=80 |EpisodeNumber2=14 |Title=Dovşan yuvasına doğru |DirectedBy= Kris Qrişmer |WrittenBy= Xose Molina |OriginalAirDate= {{Start date|2013|2|14}} |ProdCode=2J6664 |Aux4=2.31<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/15/thursday-final-ratings-zero-hour-big-bang-theory-community-idol-elementary-scandal-adjusted-down/169558/|title=Thursday Final Ratings: 'Zero Hour', 'Big Bang Theory', 'Community', 'Idol', 'Elementary' & 'Grey's Anatomy' Adjusted Up; 'Scandal' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=February 15, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=April 5, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6FeOYsnAZ?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/15/thursday-final-ratings-zero-hour-big-bang-theory-community-idol-elementary-scandal-adjusted-down/169558/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Adada Deymon axmaq hərəkət edərək Von adlı vampir ovçusunu (qonaq ulduz Çarli Biuli) izləyir və öyrənir ki, o da Beşlərdən biridir. Stefan Yelenanın insan olmasına qarşı olduğunu bildirir. Dərman haqqında daha bir məlumat öyrənildikdə (yalnız bir nəfərə yetəcək dərman gizlədilmişdi) axtarışda olanların münasibətləri daha da gərginləşir. Ceremi Boniyə nəyin həqiqət və nəyin illüziya olduğunu anlamağa kömək edir, Şeyn isə ölmüş arvadını görməkdən məmnun olur. Ketrin peyda olur və Ceremini məcbur edir ki, qanını Saylasa içirsin, bu arada Saylasın əlində sıxdığı dərmanın götürərərk qaçır. Saylas Cereminin bütün qanını içir və boynunu qıraraq onu öldürür. Mistik Follsda Keralayn və Tayler ovçunun qılıncı üzərindəki sirləri açmağa çalışır, Klaus isə öz maraqlarına görə onlara kömək edir. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=81 |EpisodeNumber2=15 |Title=Mənimlə qal |DirectedBy= Lens Anderson |WrittenBy= Culi Plek |OriginalAirDate= {{Start date|2013|2|21}} |ProdCode=2J6665 |Aux4= 2.91<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/22/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-parks-and-recreation-greys-anatomy-beauty-and-the-beast-adjusted-down/170467/ |title=Thursday Final Ratings: ‘The Big Bang Theory’, ‘Parks and Recreation’, ‘Grey’s Anatomy’ & ‘Elementary’ Adjusted Up; ‘Beauty and the Beast’ Adjusted Down - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2013-02-22 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-04-05 |archive-url=https://www.webcitation.org/6FeOZeR9Z?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/22/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-parks-and-recreation-greys-anatomy-beauty-and-the-beast-adjusted-down/170467/ |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary= Bir çox cəhdlərdən sonra Yelena nəhayət ki, başa düşür ki, Ceremi həqiqətən də ölüb. O biri dünya ilə pərdənin aradan qaldırılması üçün lazım olan magik gücü əldə etmək məqsədi ilə Boni 12 nəfərin öldürülməsində Şeynə kömək edir. Əgər bu pərdə müvəffəqiyyətlə qaldırıla bilsə ölmüş fövqəltəbii gücə malik varlıqların geriyə dönməsi mümkün olacaq. Həmçinin pərdənin qaldırıldığı qısa müddətdə Saylasın öldürülməsi də mümkün olacaq. Boni öz ideyası haqqında dedikdə hamı bunun pis fikir olduğunu bildirir. Keralayn Taylerlə əlaqə yaratmağa çalışsa da alınmır. Cereminin ölməsi Metin ağır dövr yaşamasına səbəb olur. Vonun heç kimin Saylasdam qoruna bilməyəcəyi haqqında xəbərdarlıq etməsindən sonra Rebeka onu ölməsi üçün mağarada buraxaraq gedir. Cereminin ölümünü qəbul edə bilməsi üçün Deymon Yelenanı insani hisslərindən azad edir. Bundan sonra Yelena Cereminin cəsədi ilə birlikdə Gilbertlərin evini yandırır. Şeynin bədənini ələ keçirmiş Saylas Mistik Follsa gəlir. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=82 |EpisodeNumber2=16 |Title=Onu gətir |DirectedBy=Cessi Varn |WrittenBy=Elizabet R. Finç & Maykl Narduççi |OriginalAirDate= {{Start date|2013|3|14}} |ProdCode=2J6666 |Aux4= 2.41<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/15/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-elementary-adjusted-down/173466/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', 'American Idol' & 'Community' Adjusted Up; 'Elementary' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=March 15, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=April 5, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6FeOaSPhk?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/15/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-elementary-adjusted-down/173466/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Yelenanın dünyaya yeni baxışı Stefan və Deymon başda olmaqla hamını narahat edir və onlar düşünürlər ki, Yelenaın məktəbə dönməsi onun üçün ən yaxşı seçim ola bilər. Yelenanın dəstək qrupuna geri dönməsi Keralaynı sevindirsə də, onun özünü çox təhlükəli aparmasını gördükdə təəccüblənir. Dərmanın axtarışlarından əl çəkməyən Rebeka və Deymon birlikdə hərəkət edirlər. Klaus məlumat ala bilmək üçün Haylidən istifadə edir. Bu arada darıxan Yelena vəhşi partiyə qatılır və böyük döyüşün içinə düşür. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=83 |EpisodeNumber2=17 |Title= Çünki gecədir |DirectedBy= Qaret Stover |WrittenBy= Brayan Yanq & Çarli Şarbone |OriginalAirDate= {{Start date|2013|3|21}} |ProdCode=2J6667 |Aux4= 2.65<ref>{{cite web|title=Thursday Final Ratings:'The Vampire Diaries', 'American Idol', 'Grey's Anatomy' & '1600 Penn' Adjusted Up; 'Beauty and the Beast' Adjusted Down|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/22/thursday-final-ratingsthe-vampire-diaires-american-idol-greys-anatomy-beauty-and-the-beast-adjusted-down/174478/|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|date=March 22, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=April 5, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6FeObCuxp?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/22/thursday-final-ratingsthe-vampire-diaires-american-idol-greys-anatomy-beauty-and-the-beast-adjusted-down/174478/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary=Yelenanın bir müddət Mistik Follsdan uzaqda yaşamasının lazım olduğunu başa düşən Deymon, onu, 1970-ci illərdə özünün yaşayıb kef elədiyi Nyu Yorka gətirir. Nyu Yorkda olduğu müddətdə, Deymon dərmanı geri ala bilmək üçün həm də Ketrini axtarır. Deymon Yelenanın bu fakta əhəmiyyət vermədiyini düşünsə də, əslində Yelena da dərmanı axtarır. Rebeka da Nyu Yorkda peyda olur və dərmanı tapmaqda gizli şəkildə Yelenaya kömək edir. Keçmiş səhnəsində Deymonun klubda qeyri-insani hissləri olmadan keçirdiyi həyat, Leksinin Stefan kimi ona da kömək etmək cəhdləri görünür. Deymon Leksi ilə keçirdiyi həyat təcrübəsi haqqında Yelenaya danışır və ona təsir etməyə cəhd göstərir. Bu arada Keralayn və Stefan çalışırlar Klausu inandırsınlar ki, Saylasın izini tapmaqları Klausun da maraqlarına xidmət edə bilər. Onlar Saylasın növbəti addımının nə olacağını düşünürlər. Onlar müəyyən edirlər ki, son öldürülməli olan cadugərlərdir. Saylas hələ də Bonini bu qətli törətməyə yönləndirməyə çalışır. Boni imtina etməyə çalışsa da, Saylas onu inandırır ki, üç qırğın yerinə yetirildikdə pərdə qalxacaq və fövqəltəbii qüvvələrə malik ölmüş canlılar geri gələ biləcəklər. Buna görə də Boni qırğının törədilməsinə razılıq verir. Stefan, Klaus və Keralayn yeri axtarırlar və tapırlar. On iki cadugər Bonini qara magiyadan istifadə fikrindən daşındırmaq istəsələr də alınmır. Buna görə də onlardan biri Bonini bıçaqla vurmağa çalışır. Keralayn özünü yetirir və bıçağı cadugərin əlindən alaraq onun özünü vurur. Həmin cadugər ölür və onunla birlikdə cadu ilə ona bağlanmış digər on bir cadugər də ölür və bununla da qurban tamamlanır. Bu arada Nyu Yorkda Yelena Deymonun gizlətdiyi kağızı tapmağa çalışır. Rebeka onun boynunu qırır və qızlar kağızı götürərək gedirlər. Boni ayılır və mağaradan sonra baş verən heç nəyi xatırlamır. Saylas Rebekadan oğurladığı ağ palıd paya ilə öldürəcəyi ilə hədələyərək Klausu özünə kömək etməyə məcbur edir. Yelena və Rebeka Deymonun maşını oğurlayaraq Ketrini axtarmağa gedirlər. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=84 |EpisodeNumber2=18 |Title=Amerikan qotikası |DirectedBy= Kelli Sayrus |WrittenBy= Yuen Bleyveys & Xose Molina |OriginalAirDate= {{Start date|2013|3|28}} |ProdCode=2J6668 |Aux4= 2.46<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/29/thursday-final-ratings-american-idol-raising-hope-adjusted-down/175503/|title=Thursday Final Ratings: ‘American Idol’ & ‘Grey’s Anatomy’ Adjusted Up; ‘Raising Hope’ Adjusted Down - Ratings - TVbytheNumbers.Zap2it.com|work=TVbytheNumbers|accessdate=3 mart 2015|archive-date=2013-04-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20130401043420/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/29/thursday-final-ratings-american-idol-raising-hope-adjusted-down/175503/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Rebeka və Yelena Ketrini Uilloubi, Pensilvaniyada tapırlar və öyrənirlər ki, Ketrin şəhərin girişini cadulayıb. Tezliklə Stefan və Deymon da gəlirlər. Rebeka və Deymon Ketrinlər birgə dərmanı götürmək üçün onun evinə gedirlər. Rebeka evdə dərmanı axtardığı müddətdə Deymon dərmanı akvariumum içində, minaçiçəyi suyunun altında gizlədilmiş vəziyyətdə tapır. Ketrin qəfildən hərəkət edərək Deymonun başını akvariuma soxur və minaçiçəyi suyu onu halsız vəziyyətə salır. Dərmanı havaya ataraq Rebekanın başını qatan Ketrin qaça bilir. Hələ də zəif olan Deymon Rebekadan dərmanı almağa çalışsa da, Rebeka onun Yelenaya lazım olduğunu deyir. Deymon cavab vermir. Rebeka Stefanın gec gəlməsinə görə flakondan içir və özünü itirir. Ketrin ayıldığında insana çevrildiyini düşünsə də, tezliklə hələ də vampir olduğunu və Ketrinin onları aldatdığını başa düşür. Daha sonra Rebeka Elayca ilə görüşərək dərmanı ona verməsini xahiş edir və insan olmaq istədiyini bildirir. Sonra Klaus Rebekaya zəng edir və vəziyyətlə maraqlanır. O, telefonu Elaycaya verir, Elayca isə dərmanın onda olduğunu və Mistik Follsa getdiklərini deyir. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=85 |EpisodeNumber2=19 |Title=Sənin şəkillərin |DirectedBy= J. Miller Tobin |WrittenBy= Neyl Reynolds & Kerolayn Drays |OriginalAirDate= {{Start date|2013|4|18}} |ProdCode=2J6669 |Aux4=2.14<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/19/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-glee-adjusted-down/178762/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' & 'American Idol' Adjusted Up; 'Glee' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|date=April 19, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=September 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150926114124/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/19/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-glee-adjusted-down/178762/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Klausa qarşı çıxacağına qərar verdikdən sonra, Elayca Rebekadan həyat tərzini dəyişməyi xahiş edir. Keralayn başa düşür ki, onun Buraxılış günü ilə bağlı planına Yelena mane olacaq, kömək üçün Klausa müraciət edir. Yelenaya fikir verməyən Deymon və Stefan gecəyə qatılsalar da hadisələr yenə nəzarətdən çıxır. Yelena hücum etməyə başladıqda, Met kömək üçün Rebekaya müraciət edir. Boni qorxunc bir fakt öyrənir, Klaus isə hər şeyi tamamilə dəyişəcək bir məlumat alır. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=86 |EpisodeNumber2=20 |Title=İlk doğulmuşlar |DirectedBy= Kris Qrişmer |WrittenBy= Culi Plek |OriginalAirDate= {{Start date|2013|4|25}} |ProdCode=2J6670 |Aux4=2.24<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/26/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-big-bang-theory-american-idol-adjusted-up/179734/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries', 'The Big Bang Theory' & 'American Idol' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=April 26, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=May 1, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130501210924/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/26/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-the-big-bang-theory-american-idol-adjusted-up/179734/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= İlk doğulmuşlar serialının pilot seriyası olan bu seriyada, Ketrinin məsləhəti ilə, Klaus, onlara kömək edə biləcək cadugər tapa bilmək üçün əvvəllər yaşadığı Nyu Orleana gəlir. O, əvvəllər köməkçisi olmuş və indi şəhərdəki fövqəltəbii varlıqları idarə edən Marseli tapacağına ümid edir. Axtarışlarını davam etdirən Klaus aşkara çıxarır ki, bu şəhərdə yaşayan cadugərlər Marseli təsirləri altına almağa çalışırlar, bunun üçün də onlar möcüzəvi şəkildə Klausdan hamilə qalmış Heylidən istifadə etmək fikrindədilər. Elaycanın da köməyə gəlməsindən sonra Klaus şəhərdə qalmağa, qardaşının köməyi ilə şəhəri yenidən öz nəzarətinə qaytarmağa qərar verir. Rebeka Klausun yeni fikrini öyrəndikdə onlardan uzaqlaşır. Mistik Folsa qayıdan Deymon və Stefan Yelenanın insanlıq hisslərini qaytarmaq üçün ciddi tədbirlərə əl atır və onu Salvatorelərin malikanəsinin zirzəmisində həbsə salırlar. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=87 |EpisodeNumber2=21 |Title=O, könlünü açır |DirectedBy= Darnell Martin |WrittenBy= Maykl Narduççi & Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate= {{Start date|2013|5|2}} |ProdCode=2J6671 |Aux4=2.17<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/03/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-the-vampire-diaries-two-and-a-half-men-greys-anatomy-gleeparks-and-recreation-hannibal-adjusted-up/180875/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory', 'American Idol', 'The Vampire Diaries', 'Two and a Half Men', 'Grey's Anatomy', 'Glee','Parks and Recreation' & 'Hannibal' Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|date=May 3, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=October 31, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151031033835/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/03/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-idol-the-vampire-diaries-two-and-a-half-men-greys-anatomy-gleeparks-and-recreation-hannibal-adjusted-up/180875/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Deymon və Stefan Yelenanı qıcıqlandıraraq insanlıq hisslərini qaytarmağa çalışırlar, Keralayn cəhdlərinin nəticə vermədiyini gördükdə məyus olur, Yelena onu öldürməyə cəhd edir. Yelena Salvatore qardaşları ilə flört etməyə başladıqda əsl qorxunu göstərmək üçün qardaşlar Ketrini çağırırlar. Ketrin gəlir və bilərəkdən qapını açıq qoyur ki, Yelena qaça bilsin. Met həyat seçimləri ilə bağlı Rebekaya bəzi məsləhətlər verir, Rebeka isə ona kömək etməyə çalışır. Keralaynın, Saylasın Bonini axtarmasını öyrəndikdən sonra Mistik Follsa qayıtmış Klausla qarışıq və təhlükəli münasibəti var. Saylas Keralaynı ələ keçirmək üçün onun anasını əsir götürür. Boni sözünün üstündə duraraq o birsi dünya ilə arada olan pərdəni qaldırmağa söz verir, Keralayn ayaralanmış anasını sağaltmaq üçün ona öz qanından içirir. Boni pərdəni qaldırmaq üçün lazım olan məzar daşını almaq məqsədi ilə Ketrinə ölümsüzlük təklif edir. Ketrin təklifi qəbul edir. Bu arada Salvatore qardaşları Yelenanın insanlıq hisslərini oyatmaq üçün Mettdən istifadə edirlər və qızın gözü qarşısında Deymon Mettin boynunu sındırır. Mett onu fövqəltəbii qüvvələrdən qoruyan üzüyü taxıb və Rebekanın yanında ayılır. Yelena Ketrini öldürməyə qərar verir. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=88 |EpisodeNumber2=22 |Title=Yeriyən ölü |DirectedBy= Rob Hardi |WrittenBy= Brayan Yanq & Keralayn Drays |OriginalAirDate= {{Start date|2013|5|9}} |ProdCode=2J6672 |Aux4=2.28<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/10/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-american-idol-vampire-diaries-two-and-a-half-men-wipeout-glee-adjusted-down/181920/|title=Thursday Final Ratings: 'Big Bang Theory', 'Grey's Anatomy', 'American Idol', 'Vampire Diaries', 'Two and a Half Men', 'Wipeout', & 'Elementary' Adjusted Up; 'Glee' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=May 10, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=June 7, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130607023334/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/10/thursday-final-ratings-big-bang-theory-greys-anatomy-american-idol-vampire-diaries-two-and-a-half-men-wipeout-glee-adjusted-down/181920/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Buraxılış günü yaxınlaşdıqca Ketrin Yelenanın fikrini yayındırmağa çalışsa da müvəffəq olmur. Xəstəxanada naməlum biri xəstələrə hücum edir və Şerif Forbs Salvatore qardaşlarını oraya çağırır.Hələ də Ketrini özünə kömək eləməyə razı salmağa çalışan Boni ona Saylasdan xilas olmaq planından bəhs edir. Mistik Follsda tufan başlaması ilə o biri dünya ilə pərdənin qalxması bəlli olur, Boni Ceremini geri qaytarmağa çalışarkən həm də Saylası daşa çevirir, özü isə ölür. |LineColor=354662 }} {{Episode list/sublist|List of The Vampire Diaries episodes |EpisodeNumber=89 |EpisodeNumber2=23 |Title=Buraxılış |DirectedBy= Kris Qrişmer |WrittenBy= Kerolayn Drays & Culi Plek |OriginalAirDate= {{Start date|2013|5|16}} |ProdCode=2J6673 |Aux4=2.24<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/17/thursday-final-ratings-hannibal-the-big-bang-theory-the-vampire-diaries-greys-anatomy-office-retrospective-adjusted-up/183116|title=Thursday Final Ratings: 'Hannibal', 'The Big Bang Theory', 'The Vampire Diaries', 'Grey's Anatomy' & 'Office' Retrospective Adjusted Up|work=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=May 17, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=May 22, 2013|archive-url=https://www.webcitation.org/6GngTMInB?url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/17/thursday-final-ratings-hannibal-the-big-bang-theory-the-vampire-diaries-greys-anatomy-office-retrospective-adjusted-up/183116|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary= Buraxılış Günü Mistik Folls köhnə hesablara görə qisas almaq istəyən və öz fövqəltəbii güclərini istifadə edən ruhlarla dolur. Vampir ovçularından birinin qayıtması ilə Deymonun həyatı təhlükə altına düşür, dərmanı tapmaq və ruhlarla mübarizə apara bilmək üçün Rebeka və Mett güclərini birləşdirirlər. Mett öz həyatını təhlükəyə atdıqda Rebeka onu öpür və mərd adlandırır. Hər kəsin buraxılış üçün bir yerə toplanmasından sonra Keralayn israrla Klausun kömək etməsini xahiş edir. Keralayn Klausun hərəkətlərindən təsirlənir və gözlənilməz hədiyyə alır: o, azadlığını Taylerə geri qaytararaq Mistik Follsa geri qayıtmasına və Keralaynla birlikdə olmasına icazə verir. Klaus Keralayna deyir ki, “baxmayaraq ki, Tayler sənin ilk sevgindir, mən nə vaxtsa sevəcəyin sonuncu adam olmaq istərdim.” Baxmayaraq ki, Boni Ceremini geri qaytara bilmək üçün ölür, məlum olur ki, o, nənəsi və digər cadugərlərin ruhları arasında, güvənli yerdədir. Yelena Deymona onu sevdiyini və insani hisslərini canlı saxlayan yeganə şəxs olduğunu deyir. Onlar ehtiraslı şəkildə öpüşürlər, Stefan isə bu söhbəti göz yaşları ilə dinləyir. Yelena Ketrinlə qarşılaşır və onlar dərmanı bir-birlərinə içirməyə çalışırlar. Sonda Stefan qorxunc faktı öyrənir: Stefan Saylasın doppelhangeridir. Saylas Stefanı dəmir seyfin içinə salaraq gölün dibinə atır. |LineColor=354662 }} |}</onlyinclude> == DVR göstəriciləri == {| class="wikitable" |- style="background:#fff;" ! No. !! Ad !! Efir tarixi !! 18–49 reytinq (Live + SD) !! İzləyici<br />(milyon) artımı !! Ümumi 18-49 artım !! Ümumi izləyicilər<br />(milyon) !! İst. |- | style="text-align:center;"|1 || "Keçid dövrünün çətinlikləri" || {{Start date|2012|10|12}} || style="text-align:center;"| 1.6 || style="text-align:center;"| '''0.95''' || style="text-align:center;"| '''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.43''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/29/live7-ratings-for-arrow-beauty-and-the-beast-vampire-diaries-premieres-grow-double-digits/155207/|title=lLive+7 Ratings for 'Arrow', 'Beauty and the Beast' & 'Vampire Diaries' Premieres Grow Double Digits|work=TV by the Numbers|date=October 26, 2012|accessdate=3 mart 2015|archive-date=January 6, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130106202306/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/10/29/live7-ratings-for-arrow-beauty-and-the-beast-vampire-diaries-premieres-grow-double-digits/155207/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|2 || "Xatirə" || {{Start date|2012|10|19}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| '''1.33'''|| style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''4.24''' || style="text-align:center;"| <ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/05/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-viewership-gains-grimm-biggest-percentage-gains-in-week-4/156180/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+Tvbythenumbers+%28TVbytheNumbers%29 |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Leads Adults 18-49 Ratings and Viewership Gains; ‘Grimm’ Biggest Percentage Gains in Week 4 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-11-05 |accessdate=3 mart 2015 }}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> |- | style="text-align:center;"|3 || "Çıxış" || {{Start date|2012|10|26}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"|'''1.54'''|| style="text-align:center;"| '''2.0''' || style="text-align:center;"| '''4.41''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/12/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-viewership-gains-nikita-biggest-percentage-gains-in-week-5/157042/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+Tvbythenumbers+%28TVbytheNumbers%29 |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Leads Adults 18-49 Ratings and Viewership Gains; ‘Nikita’ Biggest Percentage Gains in Week 5 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-11-12 |accessdate=3 mart 2015 }}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> |- | style="text-align:center;"|4 || "Beşlər" || {{Start date|2012|11|01}} || style="text-align:center;"| 1.5 || style="text-align:center;"| '''1.20''' || style="text-align:center;"| '''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.47''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/20/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-revolution-tops-viewership-gains-gossip-girl-biggest-percentage-gains-in-week-7/159027/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Leads Adults 18-49 Ratings, ‘Revolution’ Tops Viewership Gains; ‘Gossip Girl’ Biggest Percentage Gains in Week 7 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-11-27 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-04-12 |archive-url=https://archive.today/20130412060730/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/20/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-revolution-tops-viewership-gains-gossip-girl-biggest-percentage-gains-in-week-7/159027/ |url-status= }}</ref> |- | style="text-align:center;"|5 || "Qatil" || {{Start date|2012|11|08}} || style="text-align:center;"| 1.5 || style="text-align:center;"| '''1.05'''|| style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''4.07''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/27/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-revolution-tops-viewership-gains-gossip-girl-biggest-percentage-gains-in-week-7/159027/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Leads Adults 18-49 Ratings, ‘Revolution’ Tops Viewership Gains; ‘Gossip Girl’ Biggest Percentage Gains in Week 7 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-11-27 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2012-11-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121130072341/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/11/27/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-revolution-tops-viewership-gains-gossip-girl-biggest-percentage-gains-in-week-7/159027/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|6 || "Hər birimiz bəzən bir az xam oluruq" || {{Start date|2012|11|15}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| '''1.19''' || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''4.03''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/03/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-private-practice-biggest-percentage-gains-in-week-8/160061/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Leads Adults 18-49 Ratings and Tops Viewership Gains; ‘Private Practice’ Earns Biggest Percentage Gains in Week 8 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-12-03 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2012-12-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121205214853/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/03/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-private-practice-biggest-percentage-gains-in-week-8/160061/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|7 || "Qardaşımın mühafizəçisi" || {{Start date|2012|11|29}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| '''1.43''' || style="text-align:center;"| '''2.1''' || style="text-align:center;"| '''4.29'''|| style="text-align:center;"| <ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/17/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-parks-and-recreation-earns-biggest-percentage-gains-in-week-10/162085/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Leads Adults 18-49 Ratings and Tops Viewership Gains; ‘Parks and Recreation’ Earns Biggest Percentage Gains in Week 10 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-12-17 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2012-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121221115033/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/17/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-parks-and-recreation-earns-biggest-percentage-gains-in-week-10/162085/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|8 || "Bizim həmişə Burbon küçəmiz vardı" || {{Start date|2012|12|06}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| '''1.21''' || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"| '''3.63''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/24/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-private-practice-earns-biggest-percentage-gains-in-week-11/162820/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘The Big Bang Theory’ Leads Adults 18-49 Ratings and Tops Viewership Gains; ‘Private Practice’ Earns Biggest Percentage Gains in Week 11 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-12-24 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2012-12-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121227141437/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/24/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-private-practice-earns-biggest-percentage-gains-in-week-11/162820/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|9 || "Biz hamımız sadiqik" || {{Start date|2012|12|13}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| '''1.51''' || style="text-align:center;"| '''2.0''' || style="text-align:center;"|'''4.32'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/31/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-private-practice-earns-biggest-percentage-gains-in-week-12/163366/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Leads Adults 18-49 Ratings &Viewership Gains; ‘Private Practice’ Earns Biggest Percentage Gains in Week 12 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2012-12-31 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130103035739/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2012/12/31/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-and-tops-viewership-gains-private-practice-earns-biggest-percentage-gains-in-week-12/163366/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|10 || "Xüsusi məktəbdən sonra" || {{Start date|2013|01|17}} || style="text-align:center;"| 1.4 || style="text-align:center;"| '''1.26''' || style="text-align:center;"| '''2.0''' || style="text-align:center;"|'''4.21'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/04/live7-dvr-ratings-modern-family-again-leads-adults-18-49-ratings-private-practice-earns-biggest-percentage-increase-in-week-17/167742/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Again Leads Adults 18-49 Ratings & Viewership Gains; ‘Private Practice’ Earns Biggest Percentage Increase in Week 17 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date= |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-02-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130206213658/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/04/live7-dvr-ratings-modern-family-again-leads-adults-18-49-ratings-private-practice-earns-biggest-percentage-increase-in-week-17/167742/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|11 || "Bacarsan tut məni" || {{Start date|2013|01|24}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| '''1.46''' || style="text-align:center;"| '''2.0''' || style="text-align:center;"|'''4.17'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/11/live7-dvr-ratings-modern-family-again-leads-adults-18-49-ratings-nashville-earns-biggest-percentage-increase-in-week-18/169036/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘Modern Family’ Again Leads Adults 18-49 Ratings & Viewership Gains; ‘Nashville’ Earns Biggest Percentage Increase in Week 18 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date= |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130213070805/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/11/live7-dvr-ratings-modern-family-again-leads-adults-18-49-ratings-nashville-earns-biggest-percentage-increase-in-week-18/169036/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|12 || "Qətli görmək" || {{Start date|2013|01|31}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| '''1.17''' || style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"|'''3.73'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/19/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-gain-hart-of-dixie-earns-biggest-percentage-increase-elementary-scores-biggest-viewership-rise-in-week-19/169796/ |title=Live+7 DVR Ratings: ‘The Big Bang Theory’ Leads Adults 18-49 Ratings Gain; ‘Hart of Dixie’ Earns Biggest Percentage Increase, ‘Elementary’ Scores Biggest Viewership Rise in Week 19 - Ratings &#124; TVbytheNumbers |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=2013-02-19 |accessdate=3 mart 2015 |archive-date=2013-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130222015611/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/19/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-gain-hart-of-dixie-earns-biggest-percentage-increase-elementary-scores-biggest-viewership-rise-in-week-19/169796/ |url-status=dead }}</ref> |- | style="text-align:center;"|13 || "Vəhşi şəraitdə" || {{Start date|2013|02|07}} || style="text-align:center;"| 1.1 || style="text-align:center;"| '''1.60''' || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"|'''4.10'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/25/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-revenge-earns-biggest-percentage-increase-in-week-20/170733/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Leads Adults 18-49 Ratings & Total Viewership Gains; 'Revenge' Earns Biggest Percentage Increase in Week 20|work=TV by the Numbers|date=February 25, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=February 27, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130227050743/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/02/25/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-revenge-earns-biggest-percentage-increase-in-week-20/170733/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|14 || "Dovşan yuvasına doğru" || {{Start date|2013|02|14}} || style="text-align:center;"| 1.0 || style="text-align:center;"| '''1.84''' || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"|'''4.15'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/04/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-glee-earns-biggest-percentage-increase-in-week-21/171674/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Leads Adults 18-49 Ratings & Total Viewership Gains; 'Glee' Earns Biggest Percentage Increase in Week 21|date=March 4, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=March 7, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130307073250/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/04/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-glee-earns-biggest-percentage-increase-in-week-21/171674/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|15 || "Mənimlə qal" || {{Start date|2013|02|21}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| '''1.57''' || style="text-align:center;"| '''2.0''' || style="text-align:center;"|'''4.48'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/11/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-90210-earns-biggest-percentage-increase-in-week-22/172916/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Leads Adults 18-49 Ratings & Total Viewership Gains; '90210' Earns Biggest Percentage Increase in Week 22|date=March 11, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=March 14, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130314031431/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/03/11/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-90210-earns-biggest-percentage-increase-in-week-22/172916/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|16 || "Onu gətir" || {{Start date|2013|03|14}} || style="text-align:center;"| 1.1 || style="text-align:center;"| '''1.16''' || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"|'''3.60'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/01/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-90210-earns-biggest-percentage-increase-in-week-25/175732/|title=Live+7 DVR Ratings: 'The Big Bang Theory' Leads Adults 18-49 Ratings & Total Viewership Gains; '90210' Earns Biggest Percentage Increase in Week 25|date=April 1, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=April 4, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130404094206/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/01/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-90210-earns-biggest-percentage-increase-in-week-25/175732/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|17 || "Çünki gecədir" || {{Start date|2013|03|21}} || style="text-align:center;"| 1.3 || style="text-align:center;"| '''1.21''' || style="text-align:center;"| '''1.9''' || style="text-align:center;"| '''3.86'''|| style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/08/live7-dvr-ratings-the-following-leads-adults-18-49-ratings-castle-wins-total-viewership-gains-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-26/176927/|title=Live+7 DVR Ratings: 'The Following' Leads Adults 18-49 Ratings Increase; 'Castle' Wins Total Viewership Gains & 'Smash' Earns Biggest Percentage Increase in Week 26|date=April 12, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=April 11, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130411045814/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/08/live7-dvr-ratings-the-following-leads-adults-18-49-ratings-castle-wins-total-viewership-gains-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-26/176927/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|18 || "Amerikan qotikası" || {{Start date|2013|03|28}} || style="text-align:center;"| 1.2 || style="text-align:center;"| '''1.23''' || style="text-align:center;"| '''1.8''' || style="text-align:center;"|'''3.69''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/15/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-increase-total-viewership-gains-cult-earns-biggest-percentage-increase-in-week-27/177779/|title=Live+7 DVR Ratings: 'Modern Family' Leads Adults 18-49 Ratings Increase & Total Viewership Gains, 'Cult' Earns Biggest Percentage Increase in Week 27|date=April 15, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=April 20, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130420095622/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/04/15/live7-dvr-ratings-modern-family-leads-adults-18-49-ratings-increase-total-viewership-gains-cult-earns-biggest-percentage-increase-in-week-27/177779/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|19 || "Sənin şəkillərin" || {{Start date|2013|04|18}} || style="text-align:center;"| 1.0 || style="text-align:center;"| '''1.14''' || style="text-align:center;"| '''1.6''' || style="text-align:center;"|'''3.28''' || style="text-align:center;"|<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/06/live7-dvr-ratings-the-following-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-30/181123/|title=Live+7 DVR Ratings: 'The Following' Leads Adults 18-49 Ratings Increase & Tops Total Viewership Gains; 'Smash' Earns Biggest Percentage Increase in Week 30|date=May 6, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=September 22, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150922093111/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/06/live7-dvr-ratings-the-following-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-30/181123/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|20 || "İlk doğulmuşlar" || {{Start date|2013|04|25}} || style="text-align:center;"| 1.0 || style="text-align:center;"| '''1.34''' || style="text-align:center;"| '''1.6''' || style="text-align:center;"|'''3.58''' || style="text-align:center;" | <ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/13/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-31/182465/|title=Live+7 DVR Ratings: 'The Big Bang Theory' Leads Adults 18-49 Ratings Increase & Tops Total Viewership Gains; 'Smash' Earns Biggest Percentage Increase in Week 31|date=May 13, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=October 10, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151010121636/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/13/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-31/182465/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|21 || "O, könlünü açır" || {{Start date|2013|05|02}} || style="text-align:center;"| 1.0 || style="text-align:center;"| '''1.30''' || style="text-align:center;"| '''1.6''' || style="text-align:center;"|'''3.47''' || style="text-align:center;" |<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/20/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-again-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-32/183232/|title=LLive+7 DVR Ratings: 'The Big Bang Theory' Again Leads Adults 18-49 Ratings Increase & Tops Total Viewership Gains; 'Smash' Earns Biggest Percentage Increase in Week 32|date=May 20, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=October 10, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151010125845/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/20/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-again-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-32/183232/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|22 || "Yeriyən ölü" || {{Start date|2013|05|09}} || style="text-align:center;"| 1.0 || style="text-align:center;"| '''1.36''' || style="text-align:center;"|'''1.6'''|| style="text-align:center;"| '''3.64'''|| style="text-align:center;" |<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/20/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-again-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-32/183232/|title=Live+7 DVR Ratings: 'The Big Bang Theory' Again Leads Adults 18-49 Ratings Increase & Tops Total Viewership Gains; 'Smash' Earns Biggest Percentage Increase in Week 32|date=May 27, 2013|accessdate=May 31, 2013|archive-date=October 10, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151010125845/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/05/20/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-again-leads-adults-18-49-ratings-increase-smash-earns-biggest-percentage-increase-in-week-32/183232/|url-status=dead}}</ref> |- | style="text-align:center;"|23 || "Buraxılış" || {{Start date|2013|05|16}} || style="text-align:center;"| 1.1 || style="text-align:center;"| '''1.23''' || style="text-align:center;"| '''1.7''' || style="text-align:center;"| '''3.47''' || style="text-align:center;" |<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/06/03/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-again-leads-adults-18-49-ratings-increase-90210-earns-biggest-percentage-increase-in-week-34/185525/|title=Live+7 DVR Ratings: 'The Big Bang Theory' Again Leads Adults 18-49 Ratings Increase & Tops Total Viewership Gains; '90210' Earns Biggest Percentage Increase in Week 34|date=June 3, 2013|accessdate=3 mart 2015|archive-date=October 10, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151010115610/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2013/06/03/live7-dvr-ratings-the-big-bang-theory-again-leads-adults-18-49-ratings-increase-90210-earns-biggest-percentage-increase-in-week-34/185525/|url-status=dead}}</ref> |- |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * [http://www.imdb.com/title/tt1405406/episodes Vampirin Gündəlikləri serialının seriyaları] [[IMDb]]-də. == Həmçinin bax == [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)|Vampirin gündəlikləri]] {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:2012-ci il ABŞ televiziya mövsümü]] [[Kateqoriya:2013-cü il ABŞ televiziya mövsümü]] nejtjrjffvbf4tgknsaptdifjq5dhhu 0 398752 7865458 7760964 2024-11-27T07:18:52Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Şotlandiya aqronomları]] əlavə olundu 7865458 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Ceyms Hetton |orijinal adı = James Hutton |digər adları = |şəkil = Hutton James portrait Raeburn.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 3.6.1726 |doğum yeri = [[Edinburq]] {{SCO}} |vəfat tarixi = 26.3.1797 |vəfat yeri = [[Edinburq]] {{SCO}} |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{UK}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[Geologiya]] , [[Kimya]] |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = [[Edinburq Universiteti]] , [[Paris Universiteti]] |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = Müasir geologiya elminin banisi, Plutonizm nəzəriyyəsinin yaradıcısı. |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Ceyms Hetton''' ({{Dil-en|James Hutton}}; [[3 iyun]] [[1726]] – [[26 mart]] [[1797]]) — [[şotlandlar|şotland]] əsilli [[geologiya|geoloq]], [[həkim]], [[kimya]]çı və [[Təbiət elmləri|təbiyyətşünas]]. Müasir [[geologiya]]nın və [[geoxronolgiya]]nın banisi olan Hetton, həm də [[Aktualizm (geologiya)|aktualizm]] və [[plutonizm]] nəzəriyyəsinin yaradıcısı hesab olunur.<ref>[http://www.newyorker.com/magazine/2004/10/11/northern-lights-3 "James Hutton"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211026194032/https://www.newyorker.com/magazine/2004/10/11/northern-lights-3 |date=2021-10-26 }} "Northern Lights". "How modern life emerged from eighteenth-century Edinburgh"</ref> == Həyatı == Ceyms Hetton 1726-cı ildə Şotlandiyanın Edinburq şəhərində anadan olmuşdur. Atasını tez itirən Hatton Edinburq Kral məktəbini bitirmiş və 14 yaşında Edinburq universitetinin hüquq fakultəsinə daxil olmuş. 18 yaşında fizika labaratoriyasında assistent olmuş, sonra [[Paris]]ə gedərək orada üç il yaşamışdır. 1749-cü ildə [[Leyden Universiteti]]ndə tibb elimləri doktoru olmuş. 1750-ci ildə sonra Hetton kənd təsarrüfatı və geologiya ilə maraqlanmağa başladı. 1768-ci ildə şəxsi fermasını kirayəyə verərək Hatton geologiya ilə ciddi maraqlanmağa başladı. Ceyms Hetton Şotlandiyanın tanınmış alimləri olan [[Ceyms Vatt]] və [[Adam Smit]] ilə yaxın dost idi. == Elmi fəaliyyəti == Ceyms yüksək müşahidə qabiliyyətin malik idi. Onun əldə etdiyi ən mühüm nəticələrdən biri qranit və bazaltların maqmatik mənşəli olması qənaətinə gəlməsidir. Bununla da o, plutonizm nəzəriyyəsinin əsasını qoyur. O, bu nəzəriyyəsi barədə əvvəlcə Edinburq kral elmi cəmiyyətdə məruzə edir. Sonra isə həmin məruzəni cəmiyyətin jurnalda dərc etdirir. Hetton Yerin tsiklik inkişaf modelini verir: {{sitat|Bizim planet dinamiki tarazlıq vəziyyətindədəir. Vulkanların püskürməsi sayəsində planetimiz daim daxili hərəkətlərdən azad olur və qurunun qalxması hadisəsi baş verir. Dənizlərdə çıküntülər əmələ gəlir. Yerin mənzərəsi kataklizmlər nəticəsində deyil, tədricən dəyişir. Təbiətdə baş verən bütün hadisələr sabit xarakterlidir...<ref>Geologiya. Bakı. Şərq-Qərb. 2008.s.50.</ref>}} [[Fayl:Trans Royal Society of Edinburgh cover.jpg|thumbnail|right|Edinburq Kral Cəmiyyətinın jurnalın üz qabığı. Bu nömərədə Ceyms Hettonun "Yer nəızəriyyəsi" əsəri çap olunubu]] Hetton elmə uniformizm (aktualizm) adlanan "geoloji proseslərin saxlanması" prinsipini gətirmişdir. Sonralar bu fikiri onun varisi [[Çarlz Layel]] inkişaf etdirmişdir. Bu nəzəriyyə üzərində Hetton uzun müddət işlədikdən sonra ikicildlik " Yer nəzəriyyəsi" traktatı işıq üzü görür.<ref>{{Cite web |title=ГЕТТОН, ДЖЕЙМС |url=http://www.krugosvet.ru/enc/Earth_sciences/geologiya/GETTON_DZHEMS.html |access-date=2015-03-10 |archive-date=2022-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220222203254/https://www.krugosvet.ru/enc/Earth_sciences/geologiya/GETTON_DZHEMS.html |url-status=live }}</ref> Lakin öz həmkarlarının müsbət rəyini eşitməmiş Hetton dünyasını dəyişir. == Əsərləri == * ''Kömürün təbəti''. (Nature of Coal, 1777) * ''Yağış nəzəriyyəsi''. (Theory of Rain, 1784) * ''Elmın araşdırma prinsipləri''.(Investigations of the Principles of Knowledge, 1794) * ''İşıq, istilik və od fəlsəfəsi traktatı''.(A Dissertation on the Philosophy of Heat, Light and Fire, 1794) * ''Təbiət tarixinın müxtəlif cisimlərfi haqqında traktat''. (Dissertations on Different Subjects in Natural History, 1792) * ''Yer nəzəriyyəsi''.(Theory of the Earth, 1788) == Şərəfinə adlanıb == 1970-ci ildə Beynəlxalq astronomiya cəmiyyəti [[Ay]]ın görünməyən tərəfində olan bir [[Vulkan krateri|krateri]] Hettonun adı ilə adlandırmş. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Şotlandiya alimləri]] [[Kateqoriya:Şotlandiya aqronomları]] [[Kateqoriya:Şotlandiya iş adamları]] 8whipe6f60fjv2ontt7rqq6jxk8q5gg 0 402280 7865905 7211810 2024-11-27T11:45:49Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865905 wikitext text/x-wiki {{Alim |mükafatları={{"Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)}}<br>{{Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimi|2012}} }} '''Əbdül Əlizadə''' ({{DVTY}}) — əməkdar elm xadimi, professor, psixoloq-alim, Azərbaycan Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, "Şöhrət" ordenli, psixologiya elmləri doktorudur. == Həyatı == Əbdül Əli oğlu Əlizadə 1932-ci il avqust ayının 16-da Bakı şəhərində dünyaya gəlmişdir. 1950-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbəsi olmuşdur. 1957-ci ildə Ə. Əlizadən "Azərbaycan məktəbi" jurnalında işləməyə başlayıb. Ə. Əlizadə görkəmli Azərbaycan filosofu və psixoloqu professor Ə. K. Zəkuyevin rəhbərliyi ilə "Şagirdlərin yaradıcı təxəyyül fəaliyyətində analiz və sintez proseslərinin xüsusiyyətləri"ni öyrənirdi. Onu aktual bir məsələ — təxəyyüldə informasiyaların işlənməsi prosesi maraqlandırırdı. 60-cı illərdə informasiyaların işlənmə prosesi XX və XXI əsrlər psixologiyasında önəmli yer tutan koqnitiv psixologiyanın əsas problemlərindən biri idi. Gənc alim də təxəyyülün xüsusiyyətlərini məhz bu kontekstdə araşdırırdı. 1975-ci ildə Ə. Əlizadə "Cinsi demorfizm və şəxsi qarşılıqlı münasibətlərin formalaşmasının psixoloji problemləri" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etdi. Ə. Əlizadənin doktorluq dissertasiyası Azərbaycan psixologiyasında mühüm hadisə idi. Bu tədqiqatla Azərbaycan psixologiyasında yeni elmi istiqamət — cinsi fərqlər psixologiyası istiqaməti yarandı və uğurla inkişaf etməyə başladı. 1964-cü ildə dövrün psixoloji fikrini sistemli əks etdirən sanballı "Psixologiya" dərsliyi nəşr olunmuşdur. Onun altı müəllifindən üçü respublikanın qocaman psixoloqları (Ə. Zəkuzadə, F. İ. İbrahimbəyov və M. Məhərrəmov), üçü isə istedadlı gənc psixoloqlar (Ş. Ağayev, Ə. Bayramov və Ə. Əlizadə) idi. 1968-ci ildə Ə. Əlizadənin professor Y. Ş. Kərimovla birlikdə yazdığı "İlk addımlar" (məktəbəqədər uşaq müəssisələri üçün), 1986-cı ildə Ə. S. Bayramovla birlikdə yazdığı "Sosial psixologiyanın aktual məsələləri", 1989-cu ildə isə fundamental "Psixologiya" dərsliyi (professor Ə. S. Bayramovla birlikdə) nəşr olundu. Ə. Əlizadə IX və X siniflər üçün "İnsan və cəmiyyət" dərsliyinin də həmmüəllifidir. Bu dərslik Azərbaycan və rus dillərində iki dəfə nəşr olunub. 80-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycan məktəblərində maraqlı bir fənn — "Ailə həyatının etikası və psixologiyası" fənni tədris olunmağa başlandı. Yeni fənnin komissiyası yaradılmalı idi. Professor Ə. Əlizadə professor A. Almazovla birlikdə bu önəmli elmi-psixoloji vəzifəni uğurla həll etdilər. Professor Ə. Əlizadə "Elmi xəbərlər"in (psixologiya və pedaqogika seriyası) baş redaktoru, "Azərbaycan məktəbi" jurnalının redaksiya heyətinin üzvi kimi də səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Təhsilin nəzəriyyə və praktikası ilə məşğul olan görkəmli pedaqoq, əməkdar elm xadimi, psixoloq-alim, professor Əbdül Əlizadə 22 fevral 2015-ci ildə dünyasını dəyişmişdir. * Teatrşünas [[Məryəm Əlizadə]]nin qardaşıdır. == Mənbə == * Rüstəmov, F. "Görkəmli psixoloq, təvazökar insan" //Xalq.- 2002.- 19 noyabr. * "Görkəmli psixoloq, təvazökar insan". [[Fərrux Rüstəmov]]. Pedaqoji oçerklər: Sələflərim və müasirlərim. Bakı: Elm və təhsil, 2010. — səh. 157. * "İnsanlığa yaraşıq olan alim". [[Vidadi Xəlilov]]. Ömür yollarında. Bakı: Nərgiz, 2012. — səh. 75. * [http://525.az/site/?name=xeber&news_id=33922 Əbdül Əlizadə fenomeni] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan psixoloqları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] 9phs6cpu1kc19s37q9ekf5v5039h9vk 0 402834 7864879 7857588 2024-11-26T16:16:53Z InternetArchiveBot 179784 2 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864879 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Zakir Naik |orijinal adı = {{dil-en|Zakir Naik}} |şəkil = Dr Zakir Naik.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = 2010-cu il Maldiv adaları. |digər adı = |doğum tarixi = 18.10.1965 |doğum yeri = [[Mumbay]], [[Hindistan]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = hindistanlı |həyat yoldaşı = Farhat Naik<ref name=Ramanujan/><ref name="Minivan2">{{cite news |author=Aishath Aniya |date=May 29, 2010 |url=http://minivannewsarchive.com/society/comment-an-evening-with-mrs-naik-7590 |title=Comment: An evening with Mrs Naik |publisher=[[Minivan News]] – Archive |access-date=January 26, 2018 |archive-date=September 29, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150929170546/http://minivannewsarchive.com/society/comment-an-evening-with-mrs-naik-7590 |url-status=live }}</ref> |uşağı = Farik Naik<ref name="Malaysiakini1"/><ref>{{cite web | url=http://www.themalaymailonline.com/malaysia/article/zakir-naiks-son-warns-of-powerful-lies-against-islam-by-the-media | title=Zakir Naik's son warns of powerful lies against Islam by the media (VIDEO) | publisher=[[Malay Mail]] | date=16 April 2016 | accessdate=18 July 2016 | author=Mok, Opalyn | archive-date=12 July 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160712060506/http://www.themalaymailonline.com/malaysia/article/zakir-naiks-son-warns-of-powerful-lies-against-islam-by-the-media | url-status=live }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.economictimes.com/news/politics-and-nation/zakir-naiks-son-fariq-now-under-mumbai-police-scanner/articleshow/53218260.cms | title=Zakir Naik's son Fariq now under Mumbai police scanner | publisher=[[The Economic Times|Economic Times]] | work=ET Bureau | date=15 July 2016 | accessdate=18 July 2016 | author=Kumar, Krishna | archive-date=25 December 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20201225170245/https://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/zakir-naiks-son-fariq-now-under-mumbai-police-scanner/articleshow/53218260.cms | url-status=live }}</ref><br>Ruşdə Naik<ref name="Malaysiakini1">{{cite web | url=https://www.malaysiakini.com/news/337626 | title=Your KiniGuide to Muslim scholar Zakir Naik | publisher=[[Malaysiakini]] | date=12 April 2016 | accessdate=18 July 2016 | archive-date=23 July 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160723181459/http://www.malaysiakini.com/news/337626 | url-status=live }}</ref> |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = ilahiyyatçı |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = [http://www.irf.net/ IRF.net] [http://www.peacetv.tv/ PeaceTV.tv] |vikianbar = }} '''Zakir Əbdül Kərim Naik'''<ref>{{cite web|url=http://www.hindustantimes.com/india-news/dodging-mumbai-police-zakir-naik-cancels-return-to-mumbai-may-issue-video-message/story-4gUCc8T9TMV48Z9KBaIrnJ.html|title=Zakir Naik to leave for African tour|publisher=Hindustan Times|date=|accessdate=2016-07-12|archive-date=2016-10-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20161008212011/http://www.hindustantimes.com/india-news/dodging-mumbai-police-zakir-naik-cancels-return-to-mumbai-may-issue-video-message/story-4gUCc8T9TMV48Z9KBaIrnJ.html|url-status=live}}</ref>({{dil-en|Zakir Abdul Karim Naik}}; {{DVTY}}) — hind əsilli [[islam]] təbliğatçısı,<ref name="Theresa">Hope, Christopher. [http://www.telegraph.co.uk/news/politics/7836557/Home-secretary-Theresa-May-bans-radical-preacher-Zakir-Naik-from-entering-UK.html "Home secretary Theresa May bans radical preacher Zakir Naik from entering UK"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111223231604/http://www.telegraph.co.uk/news/politics/7836557/Home-secretary-Theresa-May-bans-radical-preacher-Zakir-Naik-from-entering-UK.html |date=2011-12-23 }}. ''[[The Daily Telegraph]]''. 18 June 2010. Retrieved 7 August 2011. 7 August 2011.</ref><ref name="Shukla">Shukla, Ashutosh. [http://www.dnaindia.com/mumbai/report_muslim-group-welcomes-ban-on-preacher_1399601 "Muslim group welcomes ban on preacher"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120113101139/http://www.dnaindia.com/mumbai/report_muslim-group-welcomes-ban-on-preacher_1399601|date=2012-01-13}}. ''[[Daily News and Analysis]]''. 22 June 2010. Retrieved 16 April 2011. 7 August 2011.</ref> İslam Tədqiqatları Vəqfinin qurucusu və başcısı.<ref name="IRF">[http://www.irf.net/index.php?option=com_content&view=article&id=120&Itemid=74 "Dr. Zakir Naik"] {{Wayback|url=http://www.irf.net/index.php?option=com_content&view=article&id=120&Itemid=74 |date=20130403010225 }}. Islamic Research Foundation. Retrieved 16 April 2011. {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100106064624/http://www.irf.net/index.php?option=com_content&view=article&id=120&Itemid=74 |date=6 January 2010 }}</ref><ref name="wpzn">{{cite web|last1=[[Washington Post]]|title=This Islamic preacher might have influenced one of the Dhaka terrorists. Now Indians want him banned.|url=https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2016/07/06/did-an-indian-islamic-tv-evangelist-inspire-one-of-the-dhaka-terrorists-many-indians-say-the-preacher-must-be-banned/|accessdate=16 July 2016|archive-date=7 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160707145429/https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2016/07/06/did-an-indian-islamic-tv-evangelist-inspire-one-of-the-dhaka-terrorists-many-indians-say-the-preacher-must-be-banned/|url-status=live}}</ref><ref name=":0">{{cite web |url=http://www.irf.net/ |title=Islamic Research Foundation |publisher=Irf.net |date= |accessdate=2013-12-03 |archive-date=2009-03-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090317084754/http://www.irf.net/ |url-status=dead }}</ref> Naik, həmçinin 200 milyon izləyici sayına çatmış Peace TV kanalının qurucusudur.<ref name="Zakir">{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=uiGLo7bQup0&t=1m1s|title=IS PEACE TV AN ILLEGAL CHANNEL? DR ZAKIR NAIK|last=Zakir Naik|first=|date=15 July 2016|website=|publisher=Official Youtube Channel of DR ZAKIR NAIK|archive-url=https://web.archive.org/web/20180118230314/https://www.youtube.com/watch?v=uiGLo7bQup0&t=1m1s|archive-date=18 January 2018|dead-url=live|accessdate=18 January 2018}}</ref><ref name="RASHID">{{cite news|url=http://www.arabnews.com/news/458683|title=Peace TV network crosses 200 million viewership|last=RASHID|first=|date=21 July 2013|newspaper=Arab News|accessdate=18 January 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180215075945/http://www.arabnews.com/news/458683|archive-date=15 February 2018|dead-url=live}}</ref> O, ''"müqayisəli dinlər üzrə səlahiyyətli"'',<ref name="dna">{{cite news|title=Indian Islamic scholar Zakir Naik receives Saudi prize for service to Islam|url=http://www.dnaindia.com/india/report-indian-islamic-scholar-zakir-naik-receives-saudi-prize-for-service-to-islam-2065527|newspaper=[[Daily News and Analysis]]|date=2 March 2015|agency=PTI|accessdate=2 July 2015|archive-date=2 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150702201754/http://www.dnaindia.com/india/report-indian-islamic-scholar-zakir-naik-receives-saudi-prize-for-service-to-islam-2065527|url-status=live}}</ref> ''"[[Hindistan]]daki ən təsirli [[Sələfilik|Sələfi]] ideoloq''",<ref name="Swami 2011 61">{{cite book|first=Praveen|last=Swami|editor-first=Kulbhushan|editor-last=Warikoo|year=2011|title=Religion and Security in South and Central Asia|chapter=Islamist terrorism in India|publisher=Taylor & Francis|location=London, England|page=61|isbn=9780415575904|url=https://books.google.com/books?id=spGlo1WbpAoC&pg=PA61|quote=To examine this infrastructure, it is useful to consider the case of Zakir Naik, perhaps the most influential Salafi ideologue in India.|access-date=2018-01-26|archive-date=2020-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20201119224323/https://books.google.com/books?id=spGlo1WbpAoC&pg=PA61|url-status=live}}</ref> ''"tele-evenqalizmin rok ulduzu və müasir islamın müdafiəçisi"'', və "''dünya aparıcı Sələfi evanqelisti"'' olaraq adlandırılır. Digər islam təbliğatçılarının əksinə, mühazirələrini nə [[urdu dili]]ndə nə də [[ərəb dili]]ndə<ref name=bad-news/> deyil, [[ingilis dili]]ndə, adi söhbət qaydasında aparır və adətən kostyum geyinir və qalstuk bağlayır.<ref name=nyt-2-3-15/> İctimai spiker olmadan əvvəl, [[həkim]] ixtisası üzrə təhsil aldı. Naik islam və müqayisəli dinlər üzrə mühazirələrini kitabça versiyasında nəşr etdirdi. İslamdaki [[sekta]]raianizmi açıq olaraq rədd etsə də, [[Sələfilik|Sələfi]] ideologiyası üzrə<ref>{{cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/home/sunday-times/deep-focus/Wahabi-versus-Sufi-social-media-debates/articleshow/48128165.cms|title=Wahabi versus Sufi: social media debates|work=[[The Times of India]]|access-date=2018-01-26|archive-date=2015-07-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20150722032639/http://timesofindia.indiatimes.com/home/sunday-times/deep-focus/Wahabi-versus-Sufi-social-media-debates/articleshow/48128165.cms|url-status=live}}</ref> və tele-evrnqalist göstəricisi hesab olunur.<ref name="Mao2">{{cite news|author=Stephen Schwartz|date=27 March 2015|url=http://www.huffingtonpost.com/stephen-schwartz/zakir-naik-radical-islami_b_6945990.html?ir=India|title=Zakir Naik, Radical Islamist Video Evangelist|publisher=The Huffington Post|access-date=26 January 2018|archive-date=12 April 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150412174403/http://www.huffingtonpost.com/stephen-schwartz/zakir-naik-radical-islami_b_6945990.html?ir=India|url-status=live}}</ref><ref name="hate">{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/india-news/why-do-muslims-hate-dr-zakir-naik/article1-350222.aspx|title=Why do Muslims hate Dr Zakir Naik?|author1=M. Hasan|author2=Sweta Ramanujan-Dixit|newspaper=[[Hindustan Times]]|date=November 9, 2008|access-date=January 26, 2018|archive-date=April 20, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150420073750/http://www.hindustantimes.com/india-news/why-do-muslims-hate-dr-zakir-naik/article1-350222.aspx|url-status=dead}}</ref><ref name="moneylife.in" /><ref name="IndiaTodayPrize" /> Onun təbliğatları hazırda [[Hindistan]], [[Banqladeş]], [[Kanada]] və [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də qadağan edilmişdir.<ref name="livemint.com">{{cite web|last1=[[Livemint]]|title=Zakir Naik’s colourful, controversial past|url=http://www.livemint.com/Politics/nEgC4RcrRkydW33OMxbvdN/Zakir-Naiks-controversial-past.html|accessdate=16 July 2016|date=7 July 2016|archive-date=10 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160710003129/http://www.livemint.com/Politics/nEgC4RcrRkydW33OMxbvdN/Zakir-Naiks-controversial-past.html|url-status=live}}</ref><ref name="hp10">{{cite web|last1=[[Huffington Post]]|title=10 Times Zakir Naik Proved That He Promoted Anything But Peace|url=http://www.huffingtonpost.in/2016/07/07/zakir-naik_n_10851550.html|accessdate=16 July 2016|date=7 July 2016|archive-date=20 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160720061722/http://www.huffingtonpost.in/2016/07/07/zakir-naik_n_10851550.html|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|last1=[[NDTV]]|title=Foreign Media On Zakir Naik, 'Doctor-Turned-Firebrand Preacher'|url=http://www.ndtv.com/india-news/foreign-media-on-zakir-naik-doctor-turned-firebrand-preacher-1431875|accessdate=16 July 2016|date=15 July 2016|archive-date=16 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160716133126/http://www.ndtv.com/india-news/foreign-media-on-zakir-naik-doctor-turned-firebrand-preacher-1431875|url-status=live}}</ref> == Bioqrafiyası == Zakir Naik [[Hindistan]] [[Mumbay]], [[Maxaraştra]]da doğuldu. O, Kişinçanad Çellaram Kollecini və Topiuala Milli Tibb Kollecini sonra isə tibb və cərrahiyyə bakalavriyyat dərəcəsini əldə etdiyi [[Mumbay Universiteti]]ni bitirdi.<ref name=IRF/><ref>{{cite news |last1=Sekaran |first1=Kohilah |title=8 facts you need to know about controversial preacher Dr Zakir Naik [UPDATED] |url=http://english.astroawani.com/malaysia-news/8-facts-you-need-know-about-controversial-preacher-dr-zakir-naik-updated-101971 |publisher=[[Astro Awani]] |date=11 April 2016 |accessdate=18 May 2016 |archive-date=15 May 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160515230724/http://english.astroawani.com/malaysia-news/8-facts-you-need-know-about-controversial-preacher-dr-zakir-naik-updated-101971 |url-status=live }}</ref> 1991-ci ildə ''"islama dəvət"'' sahəsində işləməyə və İslam Tədqiqatları Vəqfini qurmağa başladı.<ref name="BAILII">[http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Admin/2010/2825.html "Dr Zakir Naik vs (1) The Secretary of State for the Home Department (2) Entry Clearance Officer, Mumbai, India"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150923222859/http://www.bailii.org/ew/cases/EWHC/Admin/2010/2825.html|date=2015-09-23}}. [[British and Irish Legal Information Institute]]. 5 November 2010. Retrieved 21 July 2011.</ref> Naikin həyat yoldaşı Fərhad Naik İslam Araşdırmaları Vəqfininin qadınlar üçün olan şöbəsində fəaliyyət göstərir.<ref name="Ramanujan">Ramanujan, Sweta. [http://www.expressindia.com/news/fullstory.php?newsid=33845 "Beyond veil: Am I not a normal Muslim girl?"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120324092617/http://www.expressindia.com/news/fullstory.php?newsid=33845 |date=2012-03-24 }}. expressindia.com. [[Indian Express Group]]. 16 July 2004. Retrieved 16 April 2011. 16 April 2011.</ref><ref name="Minivan2" /> 2006-cı ildə Naik islam təbliğatçısı, 1987-ci ildə tanış olduğu [[Əhməd Didat]]dan ilham aldığını demişdi.<ref name="Wahab">Wahab, Siraj. [http://arabnews.com/?page=9&section=0&article=84659&d=8&m=7&y=2006 "Spreading God's Word Is His Mission"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121105131708/http://arabnews.com/?page=9&section=0&article=84659&d=8&m=7&y=2006|date=2012-11-05}}. ''[[Arab News]]''. 1 July 2006. Retrieved 16 April 2011. 7 August 2011.</ref> Naik [[Mumbay]]da İslam Beynəlxalq Məktəbini və möhtac və kasıb müsəlman gənclərə təqaüd verən Birləşmiş İslami Yardımlaşama təşkilatını qurdu. O, həmçinin ''IERA'''''-'''nın (''[[İngilis dili|ing]]''. Islamic Education and Research Academy, [[Azərbaycan dili|az]]. İslami Təhsil və Tədqiqat Akademiyası) idarə heyətinin üzvü və məsləhətçisidir. İslam Tədqiqatları Vəqfi Naikı ''"ideoloq və Peace TV-nin arxasındaki hərəkət verici qüvə"'' kimi xarakterizə edir.<ref name="irf.net">{{cite web|title=Dr Zakir Naik - President, IRF|url=http://www.irf.net/drzakirnaik.html|website=IRF.net|accessdate=2 July 2015|archive-date=2 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150702143056/http://www.irf.net/drzakirnaik.html|url-status=dead}}</ref> Naikın kanalı ''"bəşəriyyət üçün ədalət, əxlaq, harmoniya və hikmət"''-i təşviq etdiyini öz veb səhifəsində xatırladır.<ref name="hp10" /><ref name="The Times of India">{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/zakir-naiks-passport-revoked-hes-now-a-stateless-person/articleshow/59657352.cms|title=Zakir Naik’s passport revoked, he’s now a stateless person - Times of India|work=The Times of India|access-date=2017-07-19|archive-date=2017-07-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20170718211821/http://timesofindia.indiatimes.com/india/zakir-naiks-passport-revoked-hes-now-a-stateless-person/articleshow/59657352.cms|url-status=live}}</ref> 2012-ci ildə [[Hindistanın dövlət quruluşu|Hindistan dövləti]] Peace TV-ni qadağan etdi.<ref>{{cite news |url= http://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-2243584/Government-puts-24-foreign-hate-channels-notice-showing-anti-India-TV-shows-intelligence-alert.html |title= Government puts 24 foreign 'hate channels' on notice for showing anti-India TV shows after intelligence alert |access-date= 2018-01-28 |archive-date= 2012-12-09 |archive-url= https://archive.today/20121209041619/http://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-2243584/Government-puts-24-foreign-hate-channels-notice-showing-anti-India-TV-shows-intelligence-alert.html |url-status= live }}</ref><ref>{{cite news |url=http://www.arabnews.com/news/597351 |title=Ban on Peace TV will be lifted soon: Zakir Naik |publisher=Arab News |date=2014-07-06 |accessdate=2015-05-29 |archive-date=2014-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140706045220/http://www.arabnews.com/news/597351 |url-status=live }}</ref> 2015-ci il ''[[The New York Times|Nyu-York Tayms]]'' görə, anonim bir hind jurnalistə istinadən; Naikin konferanslar təşgil etməsini Mumbay polisi məhdudlaşdırdı ''"çünki o, mübahisələrə səbəb olur"'' və Hindistan peyk provayderləri Peace TV kanalını yayımlamaqdan imtina etdilər.<ref name="nyt-2-3-15">{{cite news |last1=Hubbard |first1=Ben |title=Saudi Award Goes to Muslim Televangelist Who Harshly Criticizes U.S. |url=https://www.nytimes.com/2015/03/03/world/middleeast/saudi-award-goes-to-dr-zakir-naik-a-muslim-televangelist-who-harshly-criticizes-us.html?_r=0 |newspaper=The New York Times |date=2 March 2015 |accessdate=1 July 2015 |archive-date=15 April 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150415052404/http://www.nytimes.com/2015/03/03/world/middleeast/saudi-award-goes-to-dr-zakir-naik-a-muslim-televangelist-who-harshly-criticizes-us.html?_r=0 |url-status=live }}</ref> 2016-cı ildə mətbuat konfransı zamanı Naik özünü qeyri-rezident hindli olduğunu iddia etdi.<ref name="tfp">{{cite web|last1=[[The Free Press Journal]]|title=‘NRI’ Zakir Naik Has No Plans To Return|url=http://www.freepressjournal.in/mumbai/nri-zakir-naik-has-no-plans-to-return/890676|accessdate=16 July 2016|archive-date=17 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160717153744/http://www.freepressjournal.in/mumbai/nri-zakir-naik-has-no-plans-to-return/890676|url-status=live}}</ref> Qeyri-kommersiya təşkilatı olan ''Yaxın Şərq Monitoru"-''nun xəbərinə istinadən Naika, [[Səudiyyə Ərəbistanı]] tərəfindən vətəndaşlıq verildi.''<ref>{{cite news|title=Indian preacher granted Saudi citizenship|url=https://www.middleeastmonitor.com/20170519-indian-terror-suspect-granted-saudi-citizenship/|accessdate=20 May 2017|work=[[Middle East Monitor]]|date=19 May 2017|archive-date=19 May 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170519154201/https://www.middleeastmonitor.com/20170519-indian-terror-suspect-granted-saudi-citizenship/|url-status=live}}</ref> '' 2017-ci il 18 iyul ayında ''Milli İstintaq Təşkilatının'' (''[[İngilis dili|ing.]]''National Investigation Agency NİA) tövsiyəsinə əsasən, [[Hindistan]] Naikin pasportunu ləğv etmişdir.<ref name="The Times of India" /> 28 iyul 2017-ci ildə NİA, Naiki cinayətkar elan etmiş və əmlakına əl qoymaq üçün proses başlatmışdır.<ref>{{Cite news|url=http://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/zakir-naik-declared-proclaimed-offender-nia-starts-prop-attachment/articleshow/59812853.cms|title=Zakir Naik declared proclaimed offender, NIA starts prop attachment|date=2017-07-28|work=The Economic Times|access-date=2017-07-29|archive-date=2017-07-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20170729123653/http://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/zakir-naik-declared-proclaimed-offender-nia-starts-prop-attachment/articleshow/59812853.cms|url-status=live}}</ref> Naik hazırda daimi-rezidentə sahib olduğu [[Malayziya]]da yaşamaqadadır.<ref>{{cite web|title=Hardline preacher finds refuge in Malaysia as politicized Islam grows|url=https://www.reuters.com/article/us-malaysia-islam/hardline-preacher-finds-refuge-in-malaysia-as-politicized-islam-grows-idUSKBN1D2064|website=Reuters|accessdate=3 November 2017|archive-date=2 November 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171102050421/https://www.reuters.com/article/us-malaysia-islam/hardline-preacher-finds-refuge-in-malaysia-as-politicized-islam-grows-idUSKBN1D2064|url-status=live}}</ref> == Mühazirələri və Debatları == Naik çoxlu debatlar və mühazirələr keçirmişdir<ref name="Gambia1">{{cite web | url=http://allafrica.com/stories/201410081498.html | title=Gambia: Renowned Scholar Dr. Zakir Naik Arrives Gambia Today | publisher=[[AllAfrica.com]] | work=[[The Daily Observer]] | date=8 October 2014 | accessdate=18 July 2016 | author=Ndow, Musa | archive-date=7 August 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160807051530/http://allafrica.com/stories/201410081498.html | url-status=live }}</ref><ref name="Irfunderscanner">{{cite web|url=http://www.thehindu.com/news/national/zakir-naiks-foundation-under-the-scanner/article8829130.ece|title=Zakir Naik's UK-registered Foundation under scanner|publisher=[[The Hindu]]|date=10 July 2016|accessdate=18 July 2016|pages=Pandey, Devesh K.|archive-date=10 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160710143757/http://www.thehindu.com/news/national/zakir-naiks-foundation-under-the-scanner/article8829130.ece|url-status=live}}</ref> . O, ''"dünya ətrafında 2000<ref name="Gulftimes">{{cite web|url=http://www.gulf-times.com/story/494384/Stage-set-for-Dr-zakir-Naik|title=Gulgtimes : Stage set for Dr Zakir Naik|publisher=[[Gulf Times]]|date=22 May 2016|accessdate=18 July 2016|pages=Nangiana, Umer|archive-date=10 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160710002153/http://www.gulf-times.com/story/494384/Stage-set-for-Dr-Zakir-Naik|url-status=live}}</ref>/4000<ref>{{cite web|url=http://www.thehindu.com/news/national/4000-speeches-counting-fans-swear-by-naik/article8825001.ece|title=4,000 speeches & counting, fans swear by Zakir Naik|publisher=[[The Hindu]]|date=9 July 2016|accessdate=18 July 2016|author=Vyas, Sharad|archive-date=8 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160708210433/http://www.thehindu.com/news/national/4000-speeches-counting-fans-swear-by-naik/article8825001.ece|url-status=live}}</ref>-dən çox mühazirənin keçirdiyini"'' demişdir. [[Antropologiya|Antropolog]] Tomas Blom Hansen, Naikın müxtəlif [[hədis]] və [[quran]] ədəbiyyatını əzbərləmə üslubunu və onunla bağlı missionerlik fəallığının onu müsəlman çevrələrdə populyarlaşdırması haqda yazmışdı. Debatlarının çoxu lentə yazılır, geniş şəkildə onlayn və DVD şəklində paylanır. Onun danışıqları [[ingilis dili]]ndə yayına alınmış və həftə sonları Mumbay Müsəlman məhəllələrində bir neçə kabel şəbəkəsində və birgə istehsal etdiyi Peace TV kanalında yayınlanmışdır.<ref name="Mazumdar">Mazumdar, Sudip. [http://www.msnbc.msn.com/id/10854375/site/newsweek/ "Beaming In Salvation"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20060118131623/http://www.msnbc.msn.com/id/10854375/site/newsweek/ |date=2006-01-18 }}. [[MSNBC]]. 23 January 2006. 18 January 2006.</ref><ref>Ahmad, Syed Neaz. [http://www.saudigazette.com.sa/index.php?option=com_content&task=view&id=25960&Itemid=146 "Peace TV Reaching 50 Million Viewers – Dr. Zakir Naik"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070707211833/http://www.saudigazette.com.sa/index.php?option=com_content&task=view&id=25960&Itemid=146|date=2007-07-07}}. ''[[Saudi Gazette]]''. 23 February 2007. 7 July 2007.</ref> Danışdığı mövzulardır; ''"İslam və müasir elm"'', ''"İslam və Xristianlıq"'' və ''"İslam və Sekulyarizm"''. Onun ilk debatı 1994-cü ildə mövzu başlığı ''"Dini fundamentalizm ifadə azadlığına əngəlmidir?"'' olan yazıçı Taslima Nasrinin görüşləri və onun islam üzərinə yazdığı ''Lajja'' adlı kitabı üzrə oldu, debat "Mumbai Marathi Patrakar Sangh"-da təşkil olundu. Dörd jurnalistin iştiraki ilə debat bir saat dəvam etdi. aprel 2000-ci ildə Naik [[Çikaqo]]da Uliam Kampbell ilə ''"Quran və Bibilya:Elmin İşığında"'' mövzusunda debat etdi, bu debat onun ən çox səs gətirən debatlarından bir idi. 21 yanvar 2006-cı ildə Naik, [[Banqalor]]da Sri Sri Ravi Şankar ilə [[İslam]] və [[hinduizm]]də Tanrı konsepsiyası haqqında dinlərarası dialoq keçirdi. fevral 2011-ci ildə Naik, [[Hindistan]]dan video bağlantı vasitəsilə Oksford Birliyinə müraciət etdi. 2007-ci ilin noyabr ayından etibarən hər il Naik [[Sion, Mumbai|Sion, Mumbayda]] 10 günlük Sülh Konfransı keçirdi. İslam üzrə Naik və digər iyrimi islami məruzəçilər tərəfindən mühazirələr təqdim olundu. === Avustralya 2004 və Uels 2006 === 2004-cü ildə Naik "İslami İnformasiya və Avstraliya Xidmətlər Şəbəkəsi" tərəfindən dəvəti ilə, yalnız İslamın qadınlara əsl bərabərlik verdiyini iddia etdiyi [[Melburn Universiteti|Melbrun Universitetind]]ə bir görüş keçirdi. O dedi ki, daha çox ''"qərb geyimlərinin ortaya çıxması"'' qadınları təcavüzə daha da həssaslaşdırır. ''The Age'' qəzetindən Suşi Das ''"Naik islamın əxlaqi və mənəvi üstünlüyünü ucaltdı və ümumiyyətlə digər dinləri və qərbi alçaltdı."'' eləcə də Naikın ifadələrinə ''"Parçalanmanı təşviq etdi və xurafatı gücləndirdi"'' şərhini etdi. 2006-cı ildə Naik [[Kardiff]]i konfrans üçün ziyarət etdi. David Deyvis adlı bir millət vəkilinin onun görünüşünü ləğv etməyə çağırdığında bu mübahisələrə səbəb oldu. O, Naikin "nifaqçı" olduğunu və onun fikirlərinin ictimai platformaya layiq olmadığını söylədi. Ancaq, Kardiffdəki müsəlmanlar, Naikin şəhərdə danışıq aparması hüququnu müdafiə etdi. Uels Müsəlmanlar Şurasının baş katibi Salim Kiduai Deyvisi Naik ilə şəxsən müzakirə etməsi üçün konfransa dəvət edərkən, ərz etdi, ''"onu tanıyan [Naiki] insanlar bilir ki, o, tapa biləcəyiniz ən mübahisəsiz şəxslərdən biridir. O, dinlər arasında olan oxşarlıqlardan və onların aralarında necə ortaq təməl qurmağımızdan danışır"''. Konfrans kardiff məclisi onun ekstremist görüşlərinin təbliğ etməyəcəyindən əmin olduqdan sonra dəvam etdi. === Böyük Britaniyaya və Kanadaya girişin qadağan olunması, 2010 === Naik iyul 2010-cu ildə [[Kanada]] və [[Britaniya İmperiyası|Britanya]]ya daxil olması qadağan edildi.<ref name="bbc1">[http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/10349564.stm "Indian preacher Zakir Naik is banned from UK"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200412183324/http://www.bbc.co.uk/news/10349564 |date=2020-04-12 }}. [[BBC News]]. 18 June 2010. Retrieved 7 August 2011.</ref><ref name="Carlson">Carlson, Kathryn Blaze. [http://news.nationalpost.com/2010/06/22/controversial-muslim-televangelist-zakir-naik-banned-from-toronto-conference/ "Controversial Muslim televangelist Zakir Naik banned from Toronto conference"] {{Vebarxiv|url=https://archive.today/20120716225500/http://news.nationalpost.com/2010/06/22/controversial-muslim-televangelist-zakir-naik-banned-from-toronto-conference/|date=2012-07-16}}. ''[[National Post]]''. 22 June 2010. Retrieved 7 August 2011. 7 August 2011.</ref> Naikin Kanadaya girişi Müsəlman Kanada Konqresinin qurucusu Tarek Fatahın millət vəkillərini onun görüşləri barədə xəbərdar etdikdən sonra qadağan olundu.<ref name=Carlson/> Nayik Londonda və Şeffilddə danışıq aparmağı təşgil etdikdən sonra Britaniyaya girişi daxili işlər katibi Tereza Mey tərəfindən qadağan edildi.<ref>{{cite web|url=http://blogs.tribune.com.pk/story/163/banning-dr-zakir-naik/|title=Banning Dr Zakir Naik|first=Jahanzaib|last=Haque|date=20 June 2010|website=blogs.tribune.com.pk|access-date=22 July 2018|archive-date=18 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150618174900/http://blogs.tribune.com.pk/story/163/banning-dr-zakir-naik/|url-status=dead}}</ref> Təcrid əmrindən bəhs edən Mey "Dr. Naik tərəfindən edilən çoxsaylı şərhlər onun mənə qəbul edilə bilməz davranışının dəlilidir" dedi.<ref name=bbc1/> Naik daxili işlər katibinin qanuni deyil, siyası bir qərar qəbul etdiyini müdafiə etdi və onun vəkili qərarın "barbar və qeyri-insani" olduğunu söylədi. Həmçinin şərhlərinin kontekst xaricində olduğunu iddia etdi.<ref>Pinglay, Prachi. [https://www.bbc.co.uk/news/10381210 "Lawyers condemn UK-India Muslim preacher ban"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171127193811/http://www.bbc.co.uk/news/10381210|date=2017-11-27}}. [[BBC News]]. 22 June 2010. Retrieved 16 April 2011. * [[Press Trust of India]]. [http://www.zeenews.com/news635880.html "UK ban politically motivated decision: Zakir Naik"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120603130032/http://zeenews.india.com/news/nation/uk-ban-politically-motivated-decision-zakir-naik_635880.html|date=2012-06-03}}. [[Zee News]]. 23 June 2010. Retrieved 7 August 2011. [https://web.archive.org/web/20120603130032/http://zeenews.india.com/news/nation/uk-ban-politically-motivated-decision-zakir-naik_635880.html Archived] 7 August 2011.</ref> Rejisor Maheş Bhat qadağanın ifadə azadlığı üzərinə bir hücüm tərtib etdiyini deyərək Naikə dəstək oldu.<ref name="dnazakir">Akshay Deshmane [http://www.dnaindia.com/mumbai/report_zakir-naik-will-fight-back-as-canada-bans-him-too_1400073 "Zakir Naik will fight back as Canada bans him too"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100901013929/http://www.dnaindia.com/mumbai/report_zakir-naik-will-fight-back-as-canada-bans-him-too_1400073 |date=1 September 2010 }}</ref> Naik, Ali Məhkəmədə verilən qərara etiraz etməyə çalışacağını bildirdi.<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/10357263.stm "Legal challenge to ban on Muslim preacher Zakir Naik"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201225170335/https://www.bbc.com/news/10357263 |date=2020-12-25 }}. [[BBC News]]. 19 June 2010. Retrieved 16 April 2011.</ref> Onun müraciəti 5 noyabr 2010-cu il tarixində rədd edildi.<ref name=BAILII/> === Qambiya 2014 === 2014-cü ildə Naik Qambiyanı prezident [[Yəhya Cammeh]]in dəvəti ilə Qambiya İnqilabının 20-ci ildönümündə iştirak etmək üçün ziyarət etdi.<ref name="Gambia1"/><ref name="Gambia2"/> Orada 11 və 22 oktyabr arası dörd mühazirə keçirdi.<ref name="Gambia1"/><ref name="Gambia2"/><ref name="Gambia4"/><ref name="Gambia5"/> Mühazirələr Qambiya Universitetində, Cənnət Suit hotelinin Pança Mi salonunda, prezident qəsəbəsi olan Kanilai, Foni Kansala və Kololi Kairaba Çimərlik hotelində keçirildi. Qambiya kabinent nazirləri, dini liderlər, tələbələr və minlərlə insan onun "Terorizm və cihad: İslam baxımından", "Din doğru perspektivdən", "Dəvət ya da Məhv" və "İslam haqqında yanlış fikirlər" başlıqlı mühazirələrini dinləmək üçün iştirak etdilər.<ref name="Gambia2"/><ref name="Gambia5">{{cite web | url=http://www.ummid.com/news/2014/October/24.10.2014/pastor-convert-to-islam.html | title=Female pastor converts to Islam after Dr Zakir Naik's lecture in Gambia | publisher=Ummid.com | work=[[The Daily Observer]] | date=24 October 2014 | accessdate=18 July 2016 | archive-date=15 May 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160515125222/http://www.ummid.com/news/2014/October/24.10.2014/pastor-convert-to-islam.html | url-status=live }}</ref> Eyni zamanda, o, Qambiya Yüksək İslam Şurası ilə birlikdə, [[Yəhya Cammeh]]lə də görüşdü və Qambiya İmamları ilə birlikdə islami konfrans keçirdi.<ref name="Gambia2">{{cite web | url=http://allafrica.com/stories/201410091096.html | title=Gambia: Dr Zakir Naik Arrives, Says Ready for Series of Lectures | publisher=[[AllAfrica.com]] | work=[[The Daily Observer]] | date=9 October 2014 | accessdate=18 July 2016 | author=Musa Ndow, Omar Wally | archive-date=6 August 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160806235717/http://allafrica.com/stories/201410091096.html | url-status=live }}</ref><ref name="Gambia4">{{cite web | url=http://allafrica.com/stories/201410141271.html | title=Gambia: Jammeh holds talk with Dr. Zakir Naik | publisher=[[AllAfrica.com]] | work=[[The Daily Observer]] | date=14 October 2014 | accessdate=18 July 2016 | author=Musa, Ndow | archive-date=6 August 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160806235445/http://allafrica.com/stories/201410141271.html | url-status=live }}</ref> === Maleyziya 2012 və 2016 === 2012-ci il boyunca Naik Maleyziyada dörd mühazirə keçirdi. Mühazirələr [[Cohor Baru]], MARA Texnologiya Universiteti, Sahah Alma,<ref>{{cite web|url=https://www.eventbrite.com/e/dr-zakir-naik-malaysian-tour-2012-pwtc-tickets-4124703098|title=Dr Zakir Naik Malaysian Tour 2012 ( PWTC ) Tickets, Kuala Lumpur|publisher=Eventbrite|date=|accessdate=3 December 2013|archive-date=2 December 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131202232354/https://www.eventbrite.com/e/dr-zakir-naik-malaysian-tour-2012-pwtc-tickets-4124703098|url-status=live}}</ref> Kuantan və [[Kuala-Lumpur|Kuala Lumpur]] Putra Dünya Ticarət Mərkəzində keçirildi, ''HHFQ'' (''Hind Hüquqları Fəaliyyət Qüvvəsi'') üzvləri tərəfindən etirazlara baxmayaraq, fərqli yerlərdə şəxslər və bir neçə min adam mühazirələrə qatıldı.<ref>{{cite news |url=https://www.freemalaysiatoday.com/category/nation/2012/09/26/stay-away-from-msia-zakir/ |title=Stay away from M'sia, Zakir |publisher=Free Malaysia Today |date=26 September 2012 |accessdate=3 December 2013 |archive-date=28 September 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120928020727/http://www.freemalaysiatoday.com/category/nation/2012/09/26/stay-away-from-msia-zakir/ |url-status=dead }}</ref> Naikin çıxışlarını təşkil edənlər, məqsədlərinin müxtəlif dinlərin insanları arasında harmoniyanın təşviq edilməsi olduğunu söylədilər.<ref>{{cite news|url=http://www.malaysia-today.net/mtcolumns/newscommentaries/51683-zakir-naiks-host-defends-invite|title=Zakir Naik's host defends invite|publisher=Malaysia-today.net|date=19 September 2012|accessdate=3 December 2013|archive-date=2 December 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131202224156/http://www.malaysia-today.net/mtcolumns/newscommentaries/51683-zakir-naiks-host-defends-invite|url-status=dead}}</ref> Naik aprel 2016-cı ildə başqa altı mühazirə daha keçirdi. Onlardan ikisi Maleyziyada ''"İslam və Hinduzim arasındaki oxşarlqlar"'' və ''"Quran tanrının sözüdürmü?"'' başlıqlı, ''HHFQ'' və digər ''[[Qeyri-hökumət təşkilatı|QHT]]-''ları tərəfindən irqçi gərginliyə səbəb ola bilər əsası ilə etirzla qarşılandı. Hökumət orqanının ilkin dəstəyi ilə tədbir planlaşdırıldığı kimi davam etdi.<ref>{{Cite web|url=http://www.themalaymailonline.com/malaysia/article/in-zakir-naiks-kl-lecture-four-more-leave-faith-for-islam|title=In Zakir Naik’s KL lecture, four more leave faith for Islam|first=Kamles|last=Kumar|website=[[Malay Mail]]|date=April 17, 2016|access-date=February 1, 2018|archive-date=July 23, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160723130951/http://www.themalaymailonline.com/malaysia/article/in-zakir-naiks-kl-lecture-four-more-leave-faith-for-islam|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|last1=[[The Hindu]]|title=Understanding the controversy surrounding Zakir Naik|url=http://www.thehindu.com/news/national/understanding-the-controversy-surrounding-zakir-naik/article8828631.ece|accessdate=9 July 2016|work=thehindu.com|date=9 July 2016|archive-date=10 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160710141530/http://www.thehindu.com/news/national/understanding-the-controversy-surrounding-zakir-naik/article8828631.ece|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|last1=[[NDTV]]|title=Bangladesh Investigating Zakir Naik's Islamist Links: Minister|url=http://www.ndtv.com/world-news/bangladesh-investigating-zakir-naiks-islamist-links-minister-1429623|website=ndtv.com|accessdate=9 July 2016|archive-date=10 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160710151551/http://www.ndtv.com/world-news/bangladesh-investigating-zakir-naiks-islamist-links-minister-1429623|url-status=live}}</ref> == Görüşləri == Naik hədəfinin. ''"öz dinləri üzündən üzrülü olan və dininin köhnəlmiş olduğunu hiss etməyə başlayan təhsili müsəlman gənclərinə fokus olmaq"'' olduğunu bildirdi.<ref name="Hansen">{{cite book|author=Thomas Blom Hansen|title=Wages of Violence: Naming and Identity in Postcolonial Bombay|url=https://books.google.com/books?id=-y3iNt0djbQC&pg=PA177|year=2001|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-08840-2|page=177|access-date=2018-02-03|archive-date=2016-11-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20161127112632/https://books.google.com/books?id=-y3iNt0djbQC&pg=PA177|url-status=live}}</ref> O, hesab edir ki, hər bir müsəlman islam haqqında qəbul olunmuş yanlış düşüncələrə və [[11 sentyabr terror aktları|11 sentyabr]] hadisəsindən sonra qərb mediasının anti-islam təbliğatına qarşı olması vəzifəsi halına gəlməlidir.<ref>Hassan, Javid; Rasooldeen, Mohammed. [http://www.arabnews.com/?page=1&section=0&article=71409&d=9&m=10&y=2005&pix=kingdom.jpg&category=Kingdom "Media Urged to Counter Anti-Muslim Bias"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110810235403/http://archive.arabnews.com/?page=1&section=0&article=71409&d=9&m=10&y=2005&pix=kingdom.jpg&category=Kingdom|date=2011-08-10}}. ''[[Arab News]]''. 9 October 2005. Retrieved 7 August 2011. 7 August 2011.</ref> Naik dedi; ''"kəskin anti-islami yürüşlərə baxmayaraq, Amerikada 34000 insan sentyabr 2001-dən iyul 2002-yə qədər islam ehtiva etdi".'' Naikə görə islam, ağıl və məntiq elmidir və [[quran]] elmlə bağlı olan 1000 ayəni özündə ehtiva edir.<ref>Ghafour, P. K. Abdul. "New Muslims on the rise in US after Sept. 11". ''[[Arab News]]''. 3 November 2002. [https://web.archive.org/web/20030917025426/http://www.arabnews.com/services/print/print.asp?artid=20066&d=3&m=11&y=2002&hl=New+Muslims+on+the+rise+in+US+after+Sept.+11 Archived] 17 September 2003.</ref> Onun bəzi məqaləri ''Islamic Voice kimi'' jurnallarda çap olunur.<ref>See, for example: [http://www.islamicvoice.com/march.99/zakir.htm "Questions Commonly Asked by Non-Muslims – VI: Prohibition of Alcohol"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080530111635/http://www.islamicvoice.com/march.99/zakir.htm |date=2008-05-30 }}, [http://islamicvoice.com/august.99/zakir.htm "Was Islam Spread by the Sword?"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080530130819/http://www.islamicvoice.com/august.99/zakir.htm |date=2008-05-30 }}, [http://islamicvoice.com/august.2004/zakir.htm "Are Ram and Krishna Prophets of God?"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080630193506/http://www.islamicvoice.com/august.2004/zakir.htm |date=2008-06-30 }}.</ref> === İslami üstünlük === Naik islamın "ən yaxşı" din olduğunu deyir, çünki, quran bunu iddia edir və bu faktı nə başqa dini mətnlər nə də müqəddəs kitablar iddia etmir.<ref name="hp10" /><ref name="th1">{{cite web|last1=[[The Hindu]]|title=Zakir Naik claims he never promoted terrorist strikes|url=http://www.thehindu.com/news/national/zakir-naik-says-he-did-not-inspire-any-terrorist/article8853980.ece|accessdate=16 July 2016|archive-date=15 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160715075825/http://www.thehindu.com/news/national/zakir-naik-says-he-did-not-inspire-any-terrorist/article8853980.ece|url-status=live}}</ref> O, əlavə edir, ''İslam dözülməyən din olaraq göstərilir və həqiqətdir, lakin korrupsiya, ayrı-seçkilik, ədalətsizlik, zina, alkoqolizm və bütün pis şeylərə qarşıdır. İslam insani dəyərlərin təşviq etdirilməsi baxımından ən "tolerant" dindir.''<ref name="Khaleej">{{cite web | url=http://www.khaleejtimes.com/ramadan-2016/ramadan-news/islam-is-being-damaged-by-media-dr-zakir | title=Islam is being damaged by media: Dr Zakir | publisher=[[Khaleej Times]] | date=17 June 2016 | accessdate=20 July 2016 | author=Shaaban, Ahmed | archive-date=18 July 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160718183553/http://www.khaleejtimes.com/ramadan-2016/ramadan-news/islam-is-being-damaged-by-media-dr-zakir | url-status=live }}</ref> === Musiqi === Naik musiqini içki ilə eyniləşdirir və hər ikisinin təbiətən sərxoş edici olduğunu deyir. O, rəqs etmək və mahnı oxumağa qarşıdır, çünki bunlar islamda qadağandır.<ref name="hp10"/> === Oğurluğa görə cəzalandırma === Naik deyir ki, günahgarlar mütləq cəzalandırılmalıdır və o, oğurluğa görə əllərin kəsilməsini qəbul edir. O, həmçinin [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-nin cinayətkarlığı azaltmaq üçün bu üsulu tətbiq etməsini tövsiyə etmişdir.<ref name="hp10"/> === Qadın hüquqları mübahisələri === Naik əri tərəfindən arvadının "yüngülcə" döyülməsəni doğru hesab edir.<ref name="hp10" /> O, iddia edir ki, ''"ailə əsas olduğu müddətcə, kişi ailənin başçısıdır. Beləliklə, o doğrudur", ancaq o arvadını "yüngülcə" döyə bilər."'' O, həmçinin müsəlmanların müharibə əsiri olan qadınlarla cinsi əlaqəyə girə biləcəyini doğru hesab etdiyini demişdir<ref name=IndiaTodayPrize>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/zakir-naik-known-for-controversial-remarks-gets-big-saudi-prize/1/422034.html|title=Zakir Naik, who said Muslims can have sex with female slaves, gets Saudi Arabia's highest honour|date=3 March 2015|work=India Today|accessdate=24 January 2016|archive-date=11 January 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160111104056/http://indiatoday.intoday.in/story/zakir-naik-known-for-controversial-remarks-gets-big-saudi-prize/1/422034.html|url-status=live}}</ref><ref name="hp10" /><ref name=TarekFatahSexWithCaptives>{{cite web|url=http://tarekfatah.com/everything-you-wanted-to-know-about-having-sex-with-your-slaves-but-were-too-afraid-to-ask/|title=Indian cleric Zakir Naik defends Islamic Law permitting rape of female POWs. Justifies Islamic slavery by comparing it to Gitmo|work=tarekfatah.com|author=Tarek Fatah|date=13 November 2013|access-date=3 February 2018|archive-date=21 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150721203851/http://tarekfatah.com/everything-you-wanted-to-know-about-having-sex-with-your-slaves-but-were-too-afraid-to-ask/|url-status=dead}}</ref><ref name=WashingtonPostPrize>{{cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/03/04/the-saudi-king-gave-a-prize-to-an-islamic-scholar-who-says-911-was-an-inside-job/|title=The Saudi king gave a prize to an Islamic scholar who says 9/11 was an 'inside job'|work=[[The Washington Post]]|date=4 March 2015|first=Ishaan|last=Tharoor|access-date=3 February 2018|archive-date=22 April 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160422065112/https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/03/04/the-saudi-king-gave-a-prize-to-an-islamic-scholar-who-says-911-was-an-inside-job/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=Zakir Naik, from being a liberal Muslim to Islamist|url=http://www.newindianexpress.com/nation/Zakir-Naik-from-being-a-liberal-Muslim-to-Islamist/2016/07/14/article3529083.ece|accessdate=15 July 2016|publisher=[[The New Indian Express]]|date=14 July 2016|archive-date=15 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160715145708/http://www.newindianexpress.com/nation/Zakir-Naik-from-being-a-liberal-Muslim-to-Islamist/2016/07/14/article3529083.ece|url-status=live}}</ref> === Homoseksualizm === Naik [[LGBT]] icmasına ''"ruhi xəstəlikdən əziyyət çəkən günahkar olaraq"'' istinad edir və deyir ki, ''"çünki, onlar [[Pornoqrafiya|pornoqrafiq filmlər]]ə baxırlar. Bundan televiziya kanalları günahlandırılmalıdır"''<ref name="hp10"/> "[[Quran]] və [[sünnə]]yə əsasən"<ref name="indiatoday"/> Naik [[Homoseksuallıq|homoseksual]]lara ölüm cəzasını tövsiyə edir.<ref name="indiatoday">{{cite web | url=http://indiatoday.intoday.in/story/ten-controversial-statements-by-zakir-naik/1/709374.html | title=Ten controversial statements by Zakir Naik | publisher=[[India Today]] | date=6 July 2016 | accessdate=20 July 2016 | archive-date=20 July 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160720233011/http://indiatoday.intoday.in/story/ten-controversial-statements-by-zakir-naik/1/709374.html | url-status=live }}</ref><ref name="wsj1">{{Cite web |title=Trouble with Dr. Zakir Naik{{!}}The Wall Street Journal |url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748704365204575317833268479268?mod=asia_opinion%7Ctitle%3DThe |access-date=24 August 2018 |archive-date=29 June 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110629055704/http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704365204575317833268479268.html?mod=asia_opinion |url-status= }}</ref> === Bioloji təkamül === Naik Darvinin [[Təkamül|Təkamül Nəzəriyyəsi]]nə qarşı çıxaraq<ref name="hp10"/> deyir ki, "[[təkamül]] nəzəriyyəsi sadəcə olaraq bir hipotez və ən doğru halda isbat olunmamış bir fərziyyədir".<ref>Attaullah, Munir. [http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2007\03\21\story_21-3-2007_pg3_4 "View: The Muslim predicament II"] {{Wayback|url=http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2007%5C03%5C21%5Cstory_21-3-2007_pg3_4 |date=20080222065912 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080222065912/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2007|date=22 February 2008}}. ''[[Daily Times (Pakistan)|Daily Times]]'' (Pakistan). 21 March 2007. Retrieved 21 July 2011.</ref> Naikə görə bir çox elm adamları "nəzəriyyəni dəstəkləyir, ona görə yox ki o doğrudur, ona görə ki, o bibliyaya qarşı çıxır".<ref name="institutealislam.com">[http://www.institutealislam.com/quran-and-modern-science-conflict-or-conciliation-part-two-by-dr-zakir-naik/ Quran and Modern Science – Conflict or Conciliation?] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120423235151/http://www.institutealislam.com/quran-and-modern-science-conflict-or-conciliation-part-two-by-dr-zakir-naik/ |date=2012-04-23 }} – Part Two – by Dr. Zakir Naik</ref> Naik, elmi nəzəriyyələrin Quranda yazılı olduğunu müdafiə edir. Misal üçün, Naik Quranın müəyyən ayələrinin embrioloji inkişafı dəqiqliklə açıqladığını iddia edir.<ref>Samuel, Geoffrey; Rozario, Santi. [http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09584935.2010.526196 "Contesting science for Islam: the media as a source of revisionist knowledge in the lives of young Bangladeshis"]{{Subscription required}} {{Wayback|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09584935.2010.526196 |date=20160111104057 }}. ''[[Contemporary South Asia]]'' [[Taylor & Francis|Taylor & Francis Online]] '''18''' (4): 427–441. December 2010. {{doi|10.1080/09584935.2010.526196}}.</ref> Naik deyir ki, ''"Darvinin dediyi şey sadəcə "nəzəriyyə" idi. "Təkamül faktı" deyən heç bir kitab yoxdur. Bütün kitablar Təkamül nəzəriyyəsi"dir. "Hələ ki, quranda elmin yanlış olduğunu sübut etdiyi tək bir bəyanət belə yoxdur. Hipotezlər Qurana qarşı çıxır — nəzəriyyələr Qurana qarşı çıxır. Quraşdırılmış elmə qarşı çıxan tək bir elmi fakt quranda yoxdur- Ola bilər ki, nəzəriyyə ilə ziddiyət təşkil etsin."''<ref name="hp10" /> === Kütləvi informasiya vasitələrinin tənqidi === Naik kütləvi informasiya vasitələrini belə adlandırır; ''"Ən əhəmiyətli vasitə olduğu qədər, ağı qaraya, alçağı qəhramana çevirən dünyadakı ən təhlükəli silahdır "''. O təklif etdi ki, ''"Biz eyni kütləvi informasiya vasitəsindən istifadə etməliyik ki, islam haqqında yanlış konsepsiyaları, yanlış fikirləri, yanlış şərhləri və səhv göstərişləri qaldıraq"''.<ref name="Khaleej"/> O iddia etdi ki, qərb dünyası və kütləvi informasiya vasitələri müsəlmanları [[Ekstremizm|ekstremist]] və [[Fundamentalizm|fundamentalist]] olaraq təsvir edərək islamı pisləyən ikili standard strategiyasını oynayırlar.<ref name="Khaleej"/><ref name="Gambia3"/> === Digər dinlər === ==== Mürtədlik ==== Naik inanır ki, islamdan üz çevirənə mütləq ölüm hökmü verilməməlidir, ancaq islam qanunları çərçivəsində islamı tərk edən və öz qeyri-islamı inancını təbliğ edən və islama qarşı danışan adam öldürülməlidir.<ref name="hp10"/><ref name="apostat4">[http://www.haveeru.com.mv/news/30405 "Maldivian renounces Islam, gets attacked by Zakir Naik audience"] {{Wayback|url=http://www.haveeru.com.mv/news/30405 |date=20130827113937 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130827113937/http://www.haveeru.com.mv/news/30405 |date=27 August 2013 }} may 2010. Retrieved 7 August 2011. [https://web.archive.org/web/20110810011235/http://www.haveeru.com.mv/english/details/30855 Archived] 2011–08–07.</ref><ref>[http://minivannews.com/files/2010/05/Dr_Zakir_Naik_and_Nazim-1.pdf Minivan News] {{Wayback|url=http://minivannews.com/files/2010/05/Dr_Zakir_Naik_and_Nazim-1.pdf |date=20130908221122 }} {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20130908221122/http://minivannews.com/files/2010/05/Dr_Zakir_Naik_and_Nazim-1.pdf |date=8 September 2013 }}'s response to Mohamed Nazim; Location: Maafaanu stadium, Male', 10:30 pm Friday 28 may 2010, p. 4.</ref> Başqa bir mənbəyə görə Naik belə sitat edir "Mürtəd yeni inancını təbliğ etməyə başlayayana qədər ona islamda ölüm hökmü yoxdur."<ref name=bad-news/> ==== İslam ölkələrində fərqli inancların təbliği ==== Naik fərqli inanca sahib insanların öz ölkələrində müsəlmanların islam dinini sərbəst şəkildə təbliğ etmələrinə yol verməsini təqdir edərkən, islam dövlətlərində digər dinlərin yayılmasının qadağan edilməli olduğunu deyir, çünki o, digər inancların yalan olduğuna inanır və onların təbliğinin riyyaziyyat müəllimin "2+2=4" yerinə "2+2=6"-nı öyrətməsi qədər səhv olduğunu qeyd edir.<ref name="hp10"/> Eyni şəkildə, Naik deyir ki, ''"biz (müsəlmanlar) onların inancının və ibadətlərinin yanlış olduğunu bilərək, kilisələr və məbədlər tikməsinə necə yol verə bilərik?"''<ref>{{cite web|title=Why do many Muslim countries disallow the propagation of other Religions in their country?|url=https://www.youtube.com/watch?v=l5sJxtvwJXA|publisher=Dr Zakir Naik Youtube Channel|accessdate=12 July 2016|archive-date=26 November 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161126114310/https://www.youtube.com/watch?v=l5sJxtvwJXA|url-status=live}}</ref><ref>[http://www.indianexpress.com/news/whos-responsible-for-the-stereotypes-of-islam/27206/2 "Who's responsible for the stereotypes of Islam?"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121105130523/http://www.indianexpress.com/news/whos-responsible-for-the-stereotypes-of-islam/27206/2|date=2012-11-05}} by [[Sudheendra Kulkarni]]; ''[[The Indian Express]]'', 1 April 2007</ref> Naik [[müsəlman dünyası]]nda ''"missionerlər bibliya ayələrini ərəbcə kalliqrafiya ilə məsələn "tanrı sevgidir" kimi, yazıb müsəlmanları öz toruna salırlar. Peace Tv-də məsələn, biz belə bir hiyləgərlik işlətmirik."'' deyərək, xristian missionerlərin fəaliyyətini tənqid edir.<ref name="Khaleej"/> === Cihad === Qambiya Universitetində verdiyi bir mühazirədə<ref name="Gambia2"/><ref name="Gambia4"/><ref name="Gambia3"/> Naik cihad adına dünyada baş vermiş zülümləri kəskin bir şəkildə qınadı, hansı ki, günahsız insanlar həyatını itirmişdi. O, dedi; "''Cihad qeyri-müsəlman və müsəlmanlar tərəfindən səhv başa düşülür, cihadın mənası cəmiyyəti daha da irəlilətmək üçün səy göstərmək və mübarizə aparmaqdır. Cihadın ən yaxşı forması qeyri-müsəlmanlara qarşı, quran təlimlərini istifadə edərək mübarizə aparmaqdır; Qüdrətli Allaha və onun elçisinə salam olsun ki, islam sülh dinidir."''<ref name="Gambia3"/> Naikə görə günahsız insanları öldürmək istər, müsəlman olsun istər yox, islam tərəfindən qadağan olunmuşdur, qərb qüvələri və kütləvi informasiya vasitələri ikili-standartları qınayarkən müsəlmanları ekstremist və fundamentalist olaraq təsvir edir. Naik, islami cihadda bir adamın nə vaxt və necə öldürülməsinə dair qaydalar olduğunu və hazırda dünyada cihad adına döyüşdüyünü iddia edən bəzi qruplar tərəfindən baş verən hadisələrin bununla tamami ilə ziddiyət təşkil etdiyini deyib.<ref name="Gambia3">{{cite web | url=http://allafrica.com/stories/201410132942.html | title=Gambia: Dr. Zakir Naik Condemns Atrocities Committed in the Name of Jihad | publisher=[[AllAfrica.com]] | work=[[The Daily Observer]] | date=13 October 2014 | accessdate=18 July 2016 | author=Ceesay, Alieu | archive-date=7 August 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160807011155/http://allafrica.com/stories/201410132942.html | url-status=live }}</ref> Dubayi Al-Khawaneej-da verdiyi mühazirədə Naik sitat gətirdi ki, ''islamdakı qeyri-müsəlmanlar və hətta müsəlmanlar tərəfindən çətin anlaşılan və çətin tərcümə olunan söz cihaddır, hansı ki, o dedi, "müqəddəs müharibə"nin bununla yaxından uzaqdan bir əlaqəsi yoxdur və heç vaxt quran və hədislərdə istifadə olunmayıb, ilk dəfə xristianlıq adına milyonlarla insanı öldürən xaçlılar tərəfindən istifadə edilib''. O, cihad sözünün pisliyə qarşı müqavimət və ya mübarizə aparmaqla, cəmiyyəti daha da yaxşılaşdırmaq, döyüş meydanında özünü qorumaq və zülümə qarşı durmaq mənasına gəldiyini əlavə etdi.<ref name="Khaleej"/> ==== 11 sentyabr hücumu və Üsmə bin Laden ==== 2008-ci il 31 iyulda Peace TV-də baş tutan verlişdə Naik [[11 sentyabr terror aktları|11 sentyabr hadisələri]]nə rəy bildirdi: ''"bu açıq aşkardır ki, ekiz qüllələrə hücumun [[Corc Uoker Buş|Corc Buş]]un özü tərəfindən həyata keçirilməsi üstü açıq sirdir"''.<ref name="Bush11Sep">[http://www.memritv.org/clip/en/1846.htm "Indian Muslim Cleric Zakir Naik: 9/11 Was Carried Out by George Bush Himself"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080912215905/http://www.memritv.org/clip/en/1846.htm|date=2008-09-12}}(video of lecture). [[Middle East Media Research Institute]]. {{subscription required}}. referring to various [[9/11 Conspiracy Theories]] [http://memri.org/bin/latestnews.cgi?ID=SD204708 Transcript] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090806001150/http://www.memri.org/bin/latestnews.cgi?ID=SD204708|date=2009-08-06}}. [https://web.archive.org/web/20101008032911/http://www.memri.org/report/en/0/0/0/0/0/0/3133.htm Archived] 7 August 2011. * See also: Leppard, David. [http://www.timesonline.co.uk/tol/news/politics/article7140235.ece "Muslim preacher of hate is let into Britain"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110814094559/http://www.timesonline.co.uk/tol/news/politics/article7140235.ece|date=2011-08-14}}. ''[[The Times]]''. 30 may 2010. Retrieved 7 August 2011.</ref> O, həmçinin dedi, ''"hətta bir axmaq da bilər" 11 sentyabr hücumu [[Corc Uoker Buş|Corc Buş]] tərəfindən "daxildən təşkil" olundu.''<ref name=bad-news>{{cite web |url=http://scroll.in/article/712341/why-a-saudi-award-for-televangelist-zakir-naik-is-bad-news-for-indias-muslims |title=Why a Saudi award for televangelist Zakir Naik is bad news for India's Muslims |last1=Daniyal |first1=Shoaib |date=10 March 2015 |accessdate=2013-12-03 |archive-date=2015-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150401045229/http://scroll.in/article/712341/why-a-saudi-award-for-televangelist-zakir-naik-is-bad-news-for-indias-muslims |url-status=live }}</ref><ref name="moneylife.in">{{cite web |date=19 January 2015 |url=http://www.moneylife.in/article/why-muslims-protested-against-zakir-naik-at-the-iicc-in-delhi/40200.html |title=Why Muslims protested against Zakir Naik at the IICC in Delhi |publisher=Moneylife |access-date=25 May 2018 |archive-date=1 May 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150501230949/http://www.moneylife.in/article/why-muslims-protested-against-zakir-naik-at-the-iicc-in-delhi/40200.html |url-status=dead }}</ref><ref name=IndiaTodayPrize/><ref name=AFP-1-3-15>{{cite news |title=Saudi Arabia gives top prize to cleric who blames George Bush for 9/11 |url=https://www.theguardian.com/world/2015/mar/02/saudi-arabia-gives-top-prize-to-cleric-who-blames-george-bush-for-911 |agency=Agence France-Presse |newspaper=The Guardian |date=1 March 2015 |accessdate=1 July 2015 |archive-date=2 July 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150702150713/http://www.theguardian.com/world/2015/mar/02/saudi-arabia-gives-top-prize-to-cleric-who-blames-george-bush-for-911 |url-status=live }}</ref> Onun 11 sentyabr hadisəsi üzərinə olan görüşləri [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-də qınandı, [[Böyük Britaniya|Böyük Britanya]] və [[Kanada]]ya mühazirə vəzifəsi aparması və girişi qadağan olundu.<ref name="bbc1"/><ref name="Carlson"/> Onun [[terrorizm]] üzərinə olan görüşləri və ifadələri tez-tez medyada tənqid olundu. [[Üsamə bin Laden|Üsmə bin Laden]]dən bəhs edərkən, Naika onun terrorist olub olmadığı soruşulduğunda, Naik, onunla tanış olmayana qədər və sorğuya çəkməyənə qədər onun dost ya da düşmən olub-olmaması haqqında rəyi olmadığını dedi.<ref name="CIF">[http://www.islamicpluralism.org/2585/zakir-naik-more-hype-than-hope-for-muslims Zakir Naik: More Hype than Hope for Muslims] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20161024091033/http://www.islamicpluralism.org/2585/zakir-naik-more-hype-than-hope-for-muslims|date=2016-10-24}} by Muhammad Shafeeque; [[Center for Islamic Pluralism]]; July 15, 2016</ref><ref>{{cite web|title=YouTube video of topic|url=https://www.youtube.com/watch?v=M-fNo8cDCt8&feature=youtu.be&t=88|access-date=2018-05-25|archive-date=2021-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20210808175643/https://www.youtube.com/watch?v=M-fNo8cDCt8&feature=youtu.be&t=88|url-status=live}}</ref> Bununla belə, Naik sözünü dəvamında bu sitatı gətirdi; ''"Əgər o, islamın düşməni ilə döyüşürsə, mən onun tərəfindəyəm, Mən onun şəxsiyyətini bilmirəm, Əgər o, böyük terrorist olan [[Amerika Birləşmiş Ştatları|Amerika]]ya qarşı terrror törədirsə, mən onunlayam. Hər müsəlman terrorist ola bilər. Məsələ burasındadır ki, əgər o terroristə qarşı terror edirsə [[islam]]ın yolundadır"''<ref name="wpzn"/><ref name="livemint.com"/><ref name="hp10"/> === Terrorizm, cinayətlər və sui-qəst bombardımanları === Naik terrorizm ilə əlaqəli olan rəylərin kontekst xaricinə çıxaraq sitat gətirdi: ''"Mən müsəlmanlara deyirəm ki, hər bir müsəlman terorist olmalıdır…. Terrorist sözünün mənası nədir? Tərifi ilə desək, terrorist terror fəaliyyəti ilə məşğul olan deməkdir, yəni bu kontekstə görə hər bir müsəlman bütün anti-sosyal elementlərə qarşı terror etməlidir. Agaham ki, terrorist sözü ümumi olaraq günahsız insanlara qarşı terror edən insanları təyin etmək üçün istifadə olunur. Və bu kontekstə görə heç bir müsəlman tək bir günahsız insana qarşı belə terror etməməlidir."''<ref name="hp10"/><ref>{{cite web|title=Original video entitled Is Terrorism A Muslim Monopoly? - by Dr. Zakir Naik (8/17)|url=https://www.youtube.com/watch?v=M-fNo8cDCt8&feature=youtu.be&t=88|access-date=2018-05-25|archive-date=2021-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20210808175643/https://www.youtube.com/watch?v=M-fNo8cDCt8&feature=youtu.be&t=88|url-status=live}}</ref><ref>Deshmane, Akshay. [http://www.dnaindia.com/mumbai/report_zakir-naik-will-fight-back-as-canada-bans-him-too_1400073 "Zakir Naik will fight back as Canada bans him too"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100901013929/http://www.dnaindia.com/mumbai/report_zakir-naik-will-fight-back-as-canada-bans-him-too_1400073|date=2010-09-01}}. ''[[Daily News & Analysis]]''. 23 June 2010. Retrieved 7 August 2011. [https://web.archive.org/web/20100901013929/http://www.dnaindia.com/mumbai/report_zakir-naik-will-fight-back-as-canada-bans-him-too_1400073 Archived] 7 August 2011.</ref> Naik dedi, ''"[[Adolf Hitler|Hitler]] hansı ki, müsəlman deyildi və 46 milyon [[Yəhudilər|yəhudi]]ni məhv edən ən böyük terroristdir."''<ref name="Khaleej"/> Qətlə dair fikirlərini sorşduqlarında, Naik dedi, ''"[[quran]] bildirir ki, əgər kimsə istər müsəlman olsun istər qeyri-müsəlman, günahsız birini öldürürsə, o sanki bütün bəşəriyyəti öldürmüş kimidir. Belə ki, hər hansı müsəlman günahsız birini necə öldürə bilər?"''<ref name="Gambia3"/><ref name="ISIS"/>. ''"Bir insanı öldürmək yalnızca o şəkildə yol veriləndir hansı ki, həmin adam ölkədə fəsad törədir ya da başqa kimsəni öldürmüşdür"'' deyə Naik bildirir. O, həmçinin medyanı ''"quran ayələrindən və hədislərdən kontekst xaricində, islamı zorakılığı və qətli təşviq edən bir din"'' kimi göstərdiyinə görə tənqid etdi.<ref name="Khaleej"/> Naik dedi ki, ''"İslam tənqidçiləri [[quran]]ın [[tövbə surəsi]]nin 9-cu ayəsini islamı səhv göstərmək üçün oxuyurlar: "kafirləri harada tapsanız öldürün", halbuki, bu döyüş meydanında bir əmr idi və [[islam]] döyüş əsnasında daima ən yaxşı seçənək olaraq sülhü təşviq edir."''<ref name="Khaleej"/> Bir mətbuat konfransında [[skype]] vasitəsilə Naikə süi-qəst bombardımanları barədə rəyi soruşulduqda o, bunun [[islam]]da icazə verildiyini cavabladı və belə dedi ''"Günahsız insanlar öldürülürsə haramdır. Ancaq, əgər sui-qəst bombardımanları bir döyüş taktikası olaraq istifadə edilirsə, onda ona icazə verilə bilər. Misal üçün, [[Yaponiya]], [[İkinci Dünya müharibəsi]]ndə sui-qəst bombalamasından bir növ döyüş taktikası kimi istifadə etdi.''"<ref name="th1"/><ref>{{cite web|last1=Times of India|title=No plans to return to India this year: Zakir Naik|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/No-plans-to-return-to-India-this-year-Zakir-Naik/articleshow/53227699.cms|accessdate=16 July 2016|date=15 July 2016|archive-date=15 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160715205103/http://timesofindia.indiatimes.com/india/No-plans-to-return-to-India-this-year-Zakir-Naik/articleshow/53227699.cms|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|last1=The Economic Times|title=Zakir Naik rejects terror charges, says no plans to return to India this year|url=http://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/zakir-naik-rejects-terror-charges-says-no-plans-to-return-to-india-this-year/articleshow/53223570.cms|accessdate=16 July 2016|date=15 July 2016|archive-date=15 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160715120108/http://economictimes.indiatimes.com/news/politics-and-nation/zakir-naik-rejects-terror-charges-says-no-plans-to-return-to-india-this-year/articleshow/53223570.cms|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|last1=Firstpost|title=Suicide bombing is haram in Islam: Only Salafist ideologues like Zakir Naik view it as a war tactic|url=http://m.firstpost.com/india/suicide-bombing-is-haram-in-islam-only-salafist-ideologues-like-zakir-naik-view-it-as-a-war-tactic-2898840.html|accessdate=17 July 2016|date=17 July 2016|archive-date=22 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160722111506/http://m.firstpost.com/india/suicide-bombing-is-haram-in-islam-only-salafist-ideologues-like-zakir-naik-view-it-as-a-war-tactic-2898840.html|url-status=live}}</ref> ==== Nacibullah Zazi ==== Nacibullah Zazi, əfqan-amerikalı [[Əl-Qaidə]] ilə əlaqəli olan və 2009 [[Nyu-York metropoliteni]]ndə və [[Böyük Britaniya|Böyük Britanyada]] teror cəhdində təqsirkar bilinən terrorist hansı ki, o Naikın xütbələrinin ''"pərəstişkarı"'' idi.<ref name="wpzn"/> [[Time (jurnal)|Time]] jurnalı Naikın təbliğləri Nacibullah Zazinin terorist fəaliyyətlərinə ilham verə bilərdi dediyində, Naik : ''"Mən hər vaxt terrorizmi qınamışam, çünki müqəddəs qurana görə günahsız bir insanı öldürmək bütün bəşəriyyəti öldürməyə bərabərdir."'' deyərək təkzib etdi.<ref name="zazi">[[David Von Drehle|Von Drehle, David]]; [[Bobby Ghosh|Ghosh, Bobby]]: [http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1927280,00.html "An Enemy Within: The Making of Najibullah Zazi"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120504223125/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1927280,00.html|date=2012-05-04}}. ''[[Time (magazine)|Time]]''. p. 2. 1 October 2009. Retrieved 16 April 2011.</ref> ==== İŞİD ==== Naik, [[İraq Şam İslam Dövləti]]ni "Anti-islami İraq Şam Dövləti" adlandırdı və qeyd etdi ki, islam düşmənləri [[İraq Şam İslam Dövləti|İŞİD]]-i dəstləkləyir. O, həmçinin əlavə etdi, ''"[[Quran]] deyir ki, hər kimsə istər müsəlman olsun istər qeyri-müsəlman, günahsız bir insanı öldürsə bütün bəşəriyyəti öldürmüş kimidir. Belə ki, bir müsəlman günahsız bir insanı necə öldürə bilər?.. Biz İŞİD deməməliyik, biz AİŞİD deməliyik. Çünki, onlar anti-islamidir. Mən dünya müsəlmanlarından, eyni zamanda da müsəlman medyasından xaiş edirəm, islam düşmənlərinin islama hücum etməsinə kömək etməyin."'' O, yenə əlavə etdi ''"Əgər təsdiq etdinizsə, mən tamami ilə terrorizmə qarşıyam. Mən tamami ilə günahsız insanların öldürülməsinə qarşıyam."''<ref name="Khaleej"/><ref name="ISIS">{{cite web | url=http://indianexpress.com/article/india/india-news-india/isis-anti-islamic-he-says-in-fresh-video-from-mecca-2902413/ | title='ISIS anti-Islamic', he says in fresh video from Mecca. | publisher=[[The Indian Express]] | date=9 July 2016 | accessdate=16 July 2016 | archive-date=12 July 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160712083816/http://indianexpress.com/article/india/india-news-india/isis-anti-islamic-he-says-in-fresh-video-from-mecca-2902413/ | url-status=live }}</ref><ref>{{cite web|last1=Daccan Chornicle|title=Preacher Zakir Naik, followed by Dhaka attackers, calls ISIS ‘un-Islamic’|url=http://www.deccanchronicle.com/nation/current-affairs/060716/preacher-zakir-naik-who-was-followed-by-dhaka-attackers-calls-isis-un-islamic.html|accessdate=17 July 2016|date=6 July 2016|archive-date=11 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160711224200/http://www.deccanchronicle.com/nation/current-affairs/060716/preacher-zakir-naik-who-was-followed-by-dhaka-attackers-calls-isis-un-islamic.html|url-status=live}}</ref> O, Amerika Dövləti tərəfindən [[İraq Şam İslam Dövləti|İŞİD]]-ə qarşı [[Suriya]] və [[İraq]]da başladılan hücumlarla əlaqəli görüşlərini ifadə etdi, Naik kəskin şəkildə [[İraq Şam İslam Dövləti|İŞİD]]-in fəaliyyətini qınayır, amma eyni zamanda da hücumun amerikalılar tərəfindən başladılmasını bərabər şəkildə dəstəkləmir.<ref name="Gambia3"/> ==== 2016 Orlando gecə klubu gülləbaranı ==== Naik medyanı [[2016 Orlando gecə klubu gülləbaranı|Orlando hadisələri]]ni "islamla əlaqələndirdiyinə" görə tənqid etdi. O "ikili-standart strategyası"nı tədbiq etdiyinə görə medyanı günahkarlandırdı, O deyir ki, " Orlandoda 50-dən artıq geyi öldürən adamla eyni şey baş verir (ikili-standart strategiyası), onu islamla əlaqələndirirlər, halbuki o adamın islamla heç bir əlaqəsi yoxdur."<ref name="Khaleej"/> == Qəbulu, mükafatları və titulları == Naik ''The Indian Express'' qazetinin "2010 Hindistanın ən güclü adamı" siyahısında 89-cu sırada oldu.<ref>[http://www.indianexpress.com/news/the-most-powerful-indians-in-2010-no.-8190/575690/0 "The most powerful Indians in 2010: No. 81–90"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110113021101/http://www.indianexpress.com/news/the-most-powerful-indians-in-2010-no.-8190/575690/0|date=2011-01-13}}. ''[[The Indian Express]]''. 5 February 2010. Retrieved 7 August 2011. 7 August 2011.</ref> Qazetin 2009-cu il nəşrində 82-ci sırada idi.<ref>[http://www.indianexpress.com/news/the-most-powerful-indians-in-2009-8084/432810/0 "The most powerful Indians in 2009: 80–84"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110512151330/http://www.indianexpress.com/news/the-most-powerful-indians-in-2009-8084/432810/0|date=2011-05-12}}. ''[[The Indian Express]]''. 9 March 2009. Retrieved 7 August 2011. 7 August 2011.</ref> Pərvin Suamiyə görə Naik bəlkə də ''"Hindistandakı ən təsir edici [[Sələfilik|sələfi]] idioloqdur"''.<ref name="ps">{{cite book|first=Praveen|last=Swami|editor-first=Kulbhushan|editor-last=Warikoo|year=2011|title=Religion and Security in South and Central Asia|chapter=Islamist terrorism in India|publisher=Taylor & Francis|location=London, England|pages=52, 61–64|isbn=9780415575904|url=https://books.google.com/books?id=spGlo1WbpAoC&pg=PA61|access-date=2018-01-26|archive-date=2020-11-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20201119224323/https://books.google.com/books?id=spGlo1WbpAoC&pg=PA61|url-status=live}}</ref> Sənjiv Batu deyir ki, ''Naik islam üzərində səlahiyyətli olaraq qəbul edilir, amma digər dinlər haqqında mənfi rəy bildirməklə tanınır''.<ref name=bbc1/> Sadanand Dum yazır ki, ''Naik mülayim davranışı, kostyum geyinməsi və qalustuk bağlaması və digər dinlərin müqəddəs mətnlərindən sitat gətirməsinə görə "diqqətlicə hazırlaşmış təvəzökarlıq imicinə" sahibdir.''<ref>[[Sadanand Dhume|Dhume, Sadanand]]. [https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748704365204575317833268479268?mod=asia_opinion "The Trouble with Dr. Zakir Naik"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171021060244/https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748704365204575317833268479268?mod=asia_opinion |date=2017-10-21 }}. ''[[The Wall Street Journal]]''. 20 June 2010. Retrieved 7 August 2011. {{cite web |title=Archived copy |url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704365204575317833268479268.html?mod=asia_opinion |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110629055704/http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704365204575317833268479268.html?mod=asia_opinion |archivedate=29 June 2011 |accessdate=2010-07-06 |deadurl=bot: unknown |df=dmy-all }} 7 August 2011.</ref> O, həmçinin ''Hörmətlə istinad edilən ən təsir edici 500 müsəlman'' kitabının 2009, 2010, 2011, 2012 və 2013/2014<ref name="list-manage20132">{{cite book|editor-first=Prof. S. Abdallah|editor-last=Schleifer|url=http://themuslim500.us3.list-manage2.com/subscribe/confirm?u=f73afca651dc3f0919bc88c32&id=e9b0d7c23a&e=866393bcbd|title=The 500 Most Influential Muslims In The World|year=2013–2014|access-date=2018-07-22|archive-date=2013-12-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20131202231628/http://themuslim500.us3.list-manage2.com/subscribe/confirm?u=f73afca651dc3f0919bc88c32&id=e9b0d7c23a&e=866393bcbd|url-status=live}}</ref>-cü il nəşrlərində siyahıya alınmışdır.<ref name="list-manage20132"/><ref name="themuslim13">{{cite web|url=http://themuslim500.com/download|title=The Muslim 500|publisher=[[Royal Islamic Strategic Studies Centre]]|access-date=2018-07-22|archive-date=2013-01-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20130130204549/http://themuslim500.com/download|url-status=live}}</ref>. * iyul 2013-cü ildə Naik İlin İslamı Şəxsiyyəti adlandırıldı bu 17-ci [[Dubay Beynəlxalq Müqəddəs Quran Mükafatı]] tərəfindən elan edildi.<ref>{{cite news|date=29 July 2013|url=http://tribune.com.pk/story/583546/zakir-naik-named-dubais-islamic-personality-of-the-year/|title=Zakir Naik named Dubai's Islamic Personality of the Year|newspaper=The Express Tribune|accessdate=2013-12-03|archive-date=2013-07-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20130731180537/http://tribune.com.pk/story/583546/zakir-naik-named-dubais-islamic-personality-of-the-year/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|url=http://gulfnews.com/news/gulf/uae/zakir-naik-named-islamic-personality-of-the-year-1.1214199|title=Zakir Naik named Islamic Personality of the Year|publisher=GulfNews.com|date=2013-07-29|accessdate=2013-12-03|archive-date=2013-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20131105052858/http://gulfnews.com/news/gulf/uae/zakir-naik-named-islamic-personality-of-the-year-1.1214199|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=Zakir Naik named Islamic Personality of the Year|url=http://gulfnews.com/news/gulf/uae/zakir-naik-named-islamic-personality-of-the-year-1.1214199|publisher=[[Gulf News]]|accessdate=3 February 2014|archive-date=5 November 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131105052858/http://gulfnews.com/news/gulf/uae/zakir-naik-named-islamic-personality-of-the-year-1.1214199|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|title=Zakir Naik named Dubai's Islamic Personality of the Year|url=http://tribune.com.pk/story/583546/zakir-naik-named-dubais-islamic-personality-of-the-year/|newspaper=[[The Express Tribune]]|accessdate=3 February 2014|archive-date=31 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130731180537/http://tribune.com.pk/story/583546/zakir-naik-named-dubais-islamic-personality-of-the-year/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.ummid.com/news/2013/November/09.11.2013/malaysias-award-for-zakir-naik.html|title=Dr. Zakir Naik conferred Malaysia's top award|last=|first=|date=2013-11-09|work=|access-date=2015-11-17|archive-date=2016-03-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304053135/http://www.ummid.com/news/2013/November/09.11.2013/malaysias-award-for-zakir-naik.html|url-status=live}}</ref> Mükafat [[Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri]], Dubayın Sədr müavini, Maliyyə və Sənaye Naziri Həmdəm Bin Rəşid Əl-Məktum tərəfindən verildi.<ref>{{cite news|title=Islamic personality award to be given to Zakir Naik|url=http://www.khaleejtimes.com/kt-article-display-1.asp?xfile=data/ramadannews/2013/July/ramadannews_July144.xml&section=ramadannews|publisher=[[Khaleej Times]]|accessdate=3 February 2014|archive-date=20 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140220182233/http://www.khaleejtimes.com/kt-article-display-1.asp?xfile=data%2Framadannews%2F2013%2FJuly%2Framadannews_July144.xml&section=ramadannews|url-status=dead}}</ref> * 2013-cü il 5 noyabr tarixində Malezya İslam İnkişaf Departamenti Naikə ''İlin Seçilmiş Şəxsiyyəti'' mükafatını təqdim etdi.<ref>{{cite news|author=Cetak Emel Kawan|url=http://www.bharian.com.my/bharian/articles/AbdulHamid_ZakirNaikdipilihTokohMaalHijrah2013/Article/?bh|title=Berita Harian &#124; Abdul Hamid, Zakir Naik dipilih Tokoh Maal Hijrah 2013|publisher=Bharian.com.my|date=5 November 2013|accessdate=2013-12-03|archive-date=2013-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20131105072831/http://www.bharian.com.my/bharian/articles/AbdulHamid_ZakirNaikdipilihTokohMaalHijrah2013/Article/?bh|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.thestar.com.my/News/Nation/2013/11/05/tokoh-maal-hijrah-2013/|title=Abdul Hamid is national-level Tokoh Maal Hijrah 2013|last=|first=|date=2013-11-05|work=|access-date=2015-01-19|archive-date=2015-01-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20150119094345/http://www.thestar.com.my/News/Nation/2013/11/05/tokoh-maal-hijrah-2013/|url-status=live}}</ref> Putrajaya Beynəlxalq Konqres Mərkəzində keçirilən mərasimdə mükafatı Maleyzyanın dövlət başçısı [[Yanq di-Pertuan Aqonq]] təqdim etdi. * 2 fevral 2015-ci ildə Naikə islama etdiyi xidmətlərinə görə [[Beynəlxalq Kral Feyzal Mükafatı]] verildi.<ref name=SPAPrize>{{cite news|title=الأمير خالد الفيصل يعلن أسماء الفائزين بجائزة الملك فيصل العالمية (Cultural: Prince Khaled Al-Faisal announce the winners of the King Faisal International Prize)|url=http://www.spa.gov.sa/cdetails.php?id=1324209&catid=8&lite|publisher=Saudi Press Agency|date=3 February 2015|accessdate=1 June 2016|archive-date=24 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924104321/http://www.spa.gov.sa/cdetails.php?id=1324209&catid=8&lite|url-status=dead}}<br>{{cite news|title=Prince Khalid Al-Faisal Announces Winners of King Faisal International Prize|url=http://www.spa.gov.sa/viewstory.php?lang=en&newsid=1324225|publisher=Saudi Press Agency|date=3 February 2015|accessdate=1 June 2016|archive-date=19 September 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160919235135/http://www.spa.gov.sa/viewstory.php?lang=en&newsid=1324225|url-status=dead}}</ref><ref name=dna/><ref name=afc-KFIPSI>{{cite news |title=Zakir Naik wins Saudi prize for service to Islam |url=http://www.dawn.com/news/1166900 |agency=AFP |newspaper=[[Dawn (newspaper)|Dawn]] |date=2 March 2015 |accessdate=30 June 2015 |archive-date=29 June 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150629005213/http://www.dawn.com/news/1166900/ |url-status=live }}</ref> * O ''Hörmətlə istinad edilən ən təsir edici 500 müsəlman'' kitabının 2009<ref name="autogenerated20093">{{cite book|url=http://www.yale.edu/worldfellows/fellows/documents/500MostInfluentialMuslims.pdf|publisher=[[Royal Islamic Strategic Studies Centre]]|title=The 500 Most Influential Muslims In The World|year=2009|access-date=2018-07-22|archive-date=2011-09-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20110919113312/http://www.yale.edu/worldfellows/fellows/documents/500MostInfluentialMuslims.pdf|url-status=live}}</ref>, 2010, 2011, 2012 və 2013/2014-cü il nəşrlərində siyahıya alındı<ref name="list-manage20132"/><ref name="themuslim13"/>. {| class="wikitable" |- ! Mükafatın ili !! Mükafatın adı !! Mükafat verən dövlət ya da organizasya |- | 2013 | Şarja Mükafatı Könüllü İşlərə görə 2013<ref>{{cite news|url= http://www.khaleejtimes.com/article/20130730/ARTICLE/307309950/1002|title= Mohammed presents Islamic personality award to Dr Zakir Naik|last= |first= |date= 2013-07-30|work= |access-date= 2015-11-17|archive-date= 2016-01-11|archive-url= https://web.archive.org/web/20160111104056/http://www.khaleejtimes.com/article/20130730/ARTICLE/307309950/1002|url-status= dead}}</ref> | Sultan bin Mühəmməd Əl-Qasimi Şarja şahzadəsi və Sədr müavini |- | 2014 | Qambiya Respublikası Milli Ordusunun komandir təltifi<ref>{{cite news|url= http://www.irf.net/gambia_news.html|title= Dr Yahya Jammeh, Honorable President of the Republic of The Gambia, presented the Highest National Award in The Gambia|last= |first= |date= 2014-10-20|work= |access-date= 2015-11-17|archive-date= 2016-01-11|archive-url= https://web.archive.org/web/20160111104057/http://www.irf.net/gambia_news.html|url-status= dead}}</ref> |[[Yəhya Cammeh]] Qambiya prezidenti |- | 2014 | 'Humanitar Məktublar Doktoru (Honoris Causa)<ref>{{cite news|url= http://www.irf.net/gambia_news.html|title= Honorary Doctorate — 'Doctor of Humane Letters' (Honoris Causa)|last= |first= |date= 2014-10-20|work= |access-date= 2015-11-17|archive-date= 2016-01-11|archive-url= https://web.archive.org/web/20160111104057/http://www.irf.net/gambia_news.html|url-status= dead}}</ref> |Qambiya Universiteti |- |} == Tənqidlər və mübahisələr == Bir neçə tədqiqatçı Naik ilə terorizm arasındakı əlaqəni araşdırmışlar. Yazıçı Pərvin Suami Naikı, islamçı siyasi məqsədləri irləlilətmək üçün kalibr edilən cihad olaraq təyin etdiyi "səbrli cihad"-ı qidalandırmaq üçün yaradılan ideoloji infrastrukturun bir parçası olduğunu hesab edir.<ref name="ps"/> Suami iddia edir ki, Naikın bəzi təlimləri, ''zorakılığı müdafiə edən bəzi orqanizasiyalarınkına oxşardır baxmayaraq ki, Naikın özü terrorizmi qəti şəkildə rədd edir''.<ref name="lashkar">[http://www.hindu.com/2007/07/08/stories/2007070856741000.htm Shattered certitudes and new realities emerge in terror link investigation] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081017102114/http://www.hindu.com/2007/07/08/stories/2007070856741000.htm|date=2008-10-17}} by Praveen Swami, [[The Hindu]], 8 July 2007 (paragraph 14)</ref> Suamiyə görə Naikın İslam Araşdırmaları Fəqfi, Ləşkər-i Tayibbə ilə əlaqəli şəxslər üçün bir "maqnit" olduğunu sübut etdi, onun mesajı isə zorakı müsəlmanları ovsunladı və onun çalışmaları ''"hind əsgərlərinin cihada səfərbər olmasının motivasiyanı qavramasına kömək edir"''.<ref name="ps"/> [[Nyu-York]]da yerləşən Geytsston İnustutu həmçinin bildirmişdir ki,''"Naik birbaşa terrorizmlə əlaqəli deyil ,"amma deyildiyinə görə təbliğləri vasitəsilə bir çox insanı terrorizmə çəkməyə ilham vermişdir".''<ref name="FP">{{cite web|last1=[[Firstpost]]|title=Indian Muslims bitterly divided over Zakir Naik but it is still a healthy sign|url=http://www.firstpost.com/india/indian-muslims-bitterly-divided-over-zakir-naik-but-it-is-still-a-healthy-sign-2893016.html|accessdate=15 July 2016|archive-date=17 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160717094614/http://www.firstpost.com/india/indian-muslims-bitterly-divided-over-zakir-naik-but-it-is-still-a-healthy-sign-2893016.html|url-status=live}}</ref> ''Hindistan Time'' qazeti, Naikın [[Böyük Britaniya]]ya gəlişinin qadağan edilməsindən sonra onun haqqında "Mübahisəli təbliğatçı" başlıqlı bir yazı yayınladı. ==== Ölüm təhdidləri ==== == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * [[YouTube]]-dakı [https://www.youtube.com/user/Drzakirchannel Rəsmi kanalı] 77vpk28erttpoqxs5tbanwl4bikbg70 0 409182 7865760 7756216 2024-11-27T10:49:13Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865760 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} {{Boksçu |adı = Rokki Marçiano |şəkil = [[Fayl:Rocky_Marciano.jpg|300px]] |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = Rokki 1951-ci ildə döyüşdən sonra |tam adı = |orijinal adı = {{Dil-en|Rocco Francis Marchegiano}} |ləqəbi = * Broktonlu Rokki * Brokton Blokbasteri |çəkisi = ağırçəkili |boyu = 1.80 m |qol açılışı = 170 sm |vətəndaşlığı = {{ABŞ}} |doğum tarixi = 1.9.1923 |doğum yeri = [[Brokton]],[[Massaçusets]] |vəfat tarixi = 31 avqust 1969 |vəfat yeri = Neyton,[[Ayova]] |idman növü = |stili = [[ortodoks (boks)|ortodoks]] |duruşu = solaxay |məşqçisi = |döyüş = 49 |ilk döyüşü = 1948 |son döyüşü = 1956 |qələbə = 49 |nokautla = 43 |məğlubiyyət = 0 |heç-heçə = 0 |natamam = 0 |mükafatlar = |medal-göstər = <!--no/yes--> |medallar = |kəməri = |yenilənib = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Rokki Marçiano''' ({{DVTY}}) — peşəkar ABŞ boksçusu. Rinqdə keçirdiyi 49 görüşün hamısına qalib gəlib. Lenoks Luis isə Oliver Makkolu və Xasim Rahmana uduzsa da, sonradan hər iki boksçudan revanş götürə bilmişdir. Rokki Marsiano məğlub olmamış dünya çempionlarında biridir.<ref name="TheBoxingChannel">(February 4, 2014). [https://tbc.ib.tv/boxing/this-is-classic/boxing-hall-of-fame-las-vegas-nv-presents-boxing-history-rocky-marciano/ "boxing-hall-of-fame-las-vegas-nv-presents-boxing-history-rocky-marciano"]{{Dead link|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot }}.</ref>. == Mənbə == * [http://pammsports.com/2014/06/kratkaja-biografija-marchiano-rokki-marciano-rocky/ Rokki bioqrafiyası] {{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} == Həmçinin bax == * [[Rokki (film, 1976)]] * [[Rokki 4 (film, 1985)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:ABŞ boksçuları]] [[Kateqoriya:ABŞ-nin Roma katolikləri]] 3n7n9mfmpugn2bcdhuypa68x98f9yfd 0 411949 7865758 7712125 2024-11-27T10:48:30Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Boks üzrə Dünya çempionları]] → [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] 7865758 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |adı = Elvin Məmişzadə |şəkil = Ilham Aliyev attended a ceremony dedicated to sport results of 2015 (Mamishzada).jpg |şəklin ölçüsü = 220px |şəklin izahı = <small>Elvin Məmişzadə 2015-ci ildə</small> |tam adı = Elvin Rauf oğlu Məmişzadə |vətəndaşlıq = {{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |doğum tarixi = 12.12.1991 |doğum yeri = [[Sumqayıt]], [[Azərbaycan]] |boyu = 160 sm. (5 ft 6 in) |idman növü = Boks |məşqçisi = |komandası = |medallar = {{Medal yarışları|[[Boks üzrə Dünya Çempionatı|Dünya Çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2015 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2015 Qətər]]|52 Kq.}} {{Medal yarışları|[[Avropa Oyunları]]}} {{Qızılmedal|[[2015 Avropa Oyunları|2015 Azərbaycan]]|52 Kq.}} {{Medal yarışları|[[Boks üzrə Avropa Çempionatı|Avropa Çempionatı]]}} {{Gümüşmedal|[[2010 Boks üzrə Avropa Çempionatı|2010 Rusiya]]|48 Kq.}} {{Bürüncmedal|[[2013 Boks üzrə Avropa Çempionatı|2013 Belarus]]|52 Kq.}} {{Medal yarışları|Dövlət təltifləri}} {{"Şöhrət" ordeni|2015}} }} '''Elvin Məmişzadə''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]]ı təmsil edən boksçu, 2015-ci il Dünya Çempionatının və [[Avropa Oyunları]]nın qalibi.<ref name=":Profile">{{cite news|title=Elvin MƏMİŞZADƏ|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/athletes/121583|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230604181452/https://www.olympedia.org/athletes/121583|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}</ref> == Karyerası == Elvin Məmişzadə 2009-cu ilin sentyabrında [[İtaliya]]nın [[Milan]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatında mübarizə apardı.<ref name=":2009WC" /> Turnirin 1/32 final mərhələsində Elvin Məmişzadə [[Hindistan]] nümayəndəsi Nanao Sina 6:22 hesabı ilə məğlub oldu və Dünya Çempionatında mübarizəsini başa vurdu.<ref name=":2009WC">{{cite news|title=2009 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2009.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120225062455/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2009.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> 2010-cu ilin iyununda isə Elvin Məmişzadə nüfuzlu beynəlxalq turnirlərdə birinci uğuruna imza atdı.<ref name=":2010EC" /> [[Rusiya]]da baş tutan Avropa Çempionatında Elvin Məmişzadə 1/4 final mərhələsində son Dünya Çempionatının finalçısı olan [[Rusiya]] nümayəndəsi David Ayrapetyana 5:4 hesabı ilə qalib gəldi və turnirin yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":2010EC" /> Finala gedən yolda isə Elvin Məmişzadə son Avropa Çempionatının qalibi olan [[Ermənistan]] nümayəndəsi Ohaves Danielyan üzərində 8:1 hesabı ilə qələbə qazandı və Avropa Çempionatının final görüşünə vəsiqə qazandı.<ref name=":2010EC" /> Həlledici görüşdə onun rəqibi son olimpiadanın bürünc medalçısı olan [[İrlandiya]] nümayəndəsi Paddi Barnes oldu.<ref name=":2010EC" /> Həmin görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibinə 1:4 hesabı ilə məğlub oldu və Avropa Çempionatını gümüş medalla başa vurdu.<ref name=":2010EC">{{cite news|title=2010 Europen Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2010.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151023094408/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2010.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> 18 yaşında Avropa Çempionatının finalçısı olan Elvin Məmişzadə bir il sonra, 2011-ci ilin iyununda [[İstanbul]] şəhərində baş tutan Avropa Çempionatında isə uğursuz çıxış elədi.<ref name=":2011EC" /> Elvin Məmişzadə turnirin 1/16 final mərhələsindəcə rəqibinə məğlub oldu və Avropa Çempionatında mübarizəsini başa vurdu.<ref name=":2011EC">{{cite news|title=2011 Europen Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2011.pdf|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160303203022/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2011.pdf|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Həmin ilin sentyabrında isə Elvin Məmişzadə [[Azərbaycan]]da baş tutan Dünya Çempionatında mübarizə apardı.<ref name=":2011WC" /> Elvin Məmişzadə turnirin 1/32 final mərhələsində [[İndoneziya]] nümayəndəsi Julio Briaya 20:8, 1/16 final mərhələsində [[İspaniya]] nümayəndəsi Fransiso Torrixosa 22:15 hesabları ilə qalib gəldi və Dünya Çempionatının 1/8 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2011WC" /> Bu mərhələdə onun rəqibi son Dünya Çempionatının finalçısı olan [[Monqolustan]] nümayəndəsi Tugstsogt Nyambayar oldu.<ref name=":2011WC" /> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibi üzərində 18:14 hesabı ilə qələbə qazandı və Dünya Çempionatının 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2011WC" /> Bu mərhələdə isə onun rəqibi son Avropa Çempionatının qalibi olan [[Rusiya]] nümayəndəsi Mişa Aloyan oldu.<ref name=":2011WC" /> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibinə 12:14 hesabı ilə məğlub oldu və Dünya Çempionatını beşinci pillədə başa vurdu.<ref name=":2011WC" /> Elvin Məmişzadə medalın bir addımlığında mübarizəsini dayandırsa da, olimpiya lisenziyasına sahib oldu.<ref name=":2011WC">{{cite news|title=2011 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2011.pdf|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120111045333/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2011.pdf|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Elvin Məmişzadə 2012-ci ilin avqustunda [[Azərbaycan 2012 Yay Olimpiya Oyunlarında|Azərbaycan]]ı [[London]] şəhərində ([[Birləşmiş Krallıq]]) baş tutan [[2012 Yay Olimpiya Oyunları|XXX Yay Olimpiya Oyunları]]nda təmsil elədi.<ref name=":2012OG" /> 20 yaşlı Elvin Məmişzadə olimpiadanın təsnifat mərhələsində [[Monqolustan]] nümayəndəsi Tuqstsoqt Nyambayar ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":2012OG" /> İyulun 30-da baş tutan həmin görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibinə 11:18 hesabı ilə məğlub oldu və olimpiada da mübarizəsini başa vurdu.<ref name=":2012OG">{{cite news|title=2012 Summer Olympics / Boxing / Flyweight (52 Kilograms) / Men|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/results/305037|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230419044420/http://www.olympedia.org/results/305037|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}</ref> Olimpiadadan sonra Elvin Məmişzadənin birinci nüfuzlu beynəlxalq turniri 2013-cü ilin iyununda [[Belarus]]da baş tutan Avropa Çempionatında oldu.<ref name=":2013EC" /> Turnirin 1/8 final mərhələsində Elvin Məmişzadə [[İspaniya]] nümayəndəsi Kelvin de la Nieve üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2013EC" /> Bu mərhələdə isə onun rəqibi [[Macarıstan]] nümayəndəsi Norbert Kaluza oldu.<ref name=":2013EC" /> Bu görüşdə də Elvin Məmişzadə rəqibinə qalib gəldi (3:0) və Avropa Çempionatının yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":2013EC" /> Finala gedən yolda onun rəqibi son Dünya Çempionatının finalçısı olan [[Uels]] nümayəndəsi Andre Selbi oldu.<ref name=":2013EC" /> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibinə 1:2 hesabı ilə məğlub oldu və Avropa Çempionatının bürünc medalına sahib oldu.<ref name=":2013EC">{{cite news|title=2013 Europen Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2013.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161027124358/http://www.amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2013.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Həmin ilin əsas turniri isə [[Qazaxıstan]]ın [[Almatı]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatı oldu.<ref name=":2013WC" /> Elvin Məmişzadə turnirin 1/16 final mərhələsində [[Venesuela]] nümayəndəsi Eduard Bermudeza 2:1, 1/8 final mərhələsində isə [[Türkmənistan]] nümayəndəsi Zarip Cumayeva 3:0 hesabları ilə qalib gəldi və Dünya Çempionatının 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2013WC" /> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Tailand]] nümayəndəsi Çatçay Butdi oldu.<ref name=":2013WC" /> Bu görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibinə 0:3 hesabı ilə məğlub oldu.<ref name=":2013WC" /> Dünya Çempionatını beşinci pillədə başa vuran Elvin Məmişzadə növbəti dəfə medalın bir addımlığında mübarizəsini dayandırdı.<ref name=":2013WC">{{cite news|title=2013 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2013.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131221005931/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2013.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> 2014-cü il ərzində Dünya və Avropa Çempionatları baş tutmadı. Elvin Məmişzadənin 2 ildən sonra birinci nüfuzlu beynəlxalq turniri 2015-ci ilin iyununda [[Azərbaycan]]da baş tutan [[2015 Avropa Oyunları|Birinci Avropa Oyunları]] oldu.<ref name=":2015EG">{{cite news|title=2015 Europen Games — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanGames2015.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160303184004/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanGames2015.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Kişilərin 52 Kq. turnirində Azərbaycanı təmsil edən 24 yaşlı Elvin Məmişzadə turnirin təsnifat mərhələsindən azad idi.<ref name=":2015EG" /> Elvin Məmişzadə turnirin 1/8 final mərhələsində [[İrlandiya]] nümayəndəsi Miles Kasey ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":2015EG" /> İyunun 20-də baş tutan görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibi üzərində qələbə qazandı (3:0) və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2015EG" /> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Bolqarıstan]] nümayəndəsi Daniel Asenov oldu.<ref name=":2015EG" /> İyunun 22-də baş tutan görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibinə qalib gəldi (2:1) və [[Avropa Oyunları]]nın yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":2015EG" /> Finala gedən yolda onun rəqibi [[Almaniya]] nümayəndəsi Həmzə Tuba oldu.<ref name=":2015EG" /> İyunun 25-də baş tutan görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibi üzərində qələbə qazandı (3:0) və [[Avropa Oyunları]]nın final görüşünə vəsiqə qazandı.<ref name=":2015EG" /> Həlledici görüşdə onun rəqibi [[İtaliya]] nümayəndəsi Vinçenzo Piardi oldu.<ref name=":2015EG" /> Rəqib Olimpiya Oyunlarının, Dünya və Avropa Çempionatlarının medallarına sahib olan təcrübəli idmançı idi.<ref name=":2015EG" /> İyunun 26-da baş tutan final görüşündə Elvin Məmişzadə rəqibi üzərində qələbə qazandı (3:0).<ref name=":2015EG" /> Bununla da Elvin Məmişzadə [[2015 Avropa Oyunları|Birinci Avropa Oyunları]]nın qalibi oldu.<ref name=":2015EG" /> Təltifetmə mərasimi zamanı [[Avropa Oyunları]]nın qızıl medalını ona [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]] təqdim elədi. [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 29 iyun 2015-ci il tarixli 1299 nömrəli Sərəncamına əsasən [[2015 Avropa Oyunları|Birinci Avropa Oyunları]]nda qazandığı nailiyyətlərə və [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanı]]nda xidmətlərinə görə Elvin Rauf oğlu Məmişzadə [["Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|"Şöhrət" ordeni]] ilə təltif edildi.<ref name=":T">{{cite news|title=I Avropa Oyunları qaliblərinin və Azərbaycan idmanında xidmətləri olan şəxslərin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 29 iyun 2015-ci il tarixli 1299 nömrəli Sərəncamı|author=Normativ hüquqi sənədlərin vahid internet bazası|newspaper=www.e-qanun.az|date=30.06.2015|url=https://e-qanun.az/framework/30270|accessdate=24.08.2022|language={{ref-az}}|archiveurl=https://archive.today/20161221174611/http://e-qanun.az/framework/30270|archivedate=2022-08-24|url-status=live}}</ref> 2015-ci ilin əsas turniri isə [[Qətər]]in [[Doha]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatı oldu.<ref name=":2015WC" /> Turnirin təsnifat mərhələsindən azad olan Elvin Məmişzadənin 1/8 final mərhələsində rəqibi [[Almaniya]] nümayəndəsi Həmzə Tuba oldu.<ref name=":2015WC" /> Həmin görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibinə 3:0 hesabı ilə qalib gəldi.<ref name=":2015WC" /> Daha sonra Elvin Məmişzadə turnirin 1/4 final mərhələsində [[Birləşmiş Krallıq]] nümayəndəsi Məhəmməd Əli üzərində vaxtından əvvəl qələbə qazandı və Dünya Çempionatının yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":2015WC" /> Finala gedən yolda Elvin Məmişzadə [[Əlcəzair]] nümayəndəsi Məhəmməd Flissi üzərində vaxtından əvvəl qələbə qazandı və final görüşünə vəsiqə qazandı.<ref name=":2015WC" /> Dünya Çempionatının həlledici görüşündə isə Elvin Məmişzadə [[Kuba]] nümayəndəsi Yosvani Veyta ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":2015WC" /> Həmin görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibi üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və Dünya Çempionatının qalibi oldu.<ref name=":2015WC" /> Bununla o, həm də olimpiya lisenziyasına sahib oldu.<ref name=":2015WC">{{cite news|title=2015 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2015.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160820173115/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2015.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Elvin Məmişzadə 2016-cı ilin avqustunda [[Azərbaycan 2016 Yay Olimpiya Oyunlarında|Azərbaycan]]ı [[Braziliya]]nın [[Rio-de-Janeyro]] şəhərində baş tutan [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|XXXI Yay Olimpiya Oyunları]]nda təmsil elədi.<ref name=":2016OG" /> Olimpiadanın təsnifat mərhələsindən azad olan Elvin Məmişzadə turnirin 1/8 final mərhələsində [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi Oljas Sattibayev ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":2016OG" /> Avqustun 15-də baş tutan görüşdə Elvin Məmişzadə rəqibi üzərində 3:0 hesabı ilə qələbə qazandı və olimpiadanın 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2016OG" /> Yarım-finala gedən yolda onun rəqibi [[Özbəkistan]] nümayəndəsi Şahobidin Zoirov oldu.<ref name=":2016OG" /> Avqustun 17-də baş tutan görüşdə son Elvin Məmişzadə rəqibinə 0:3 hesabı ilə məğlub oldu.<ref name=":2016OG" /> Bununla da Elvin Məmişzadə medalın bir addımlığında mübarizəsini dayandırdı və [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadası]]nı beşinci pillədə başa vurdu.<ref name=":2016OG">{{cite news|title=2016 Summer Olympics / Boxing / Flyweight (52 Kilograms) / Men|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/results/356337|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230805174529/https://www.olympedia.org/results/356337|archivedate=2022-08-05|url-status=live}}</ref><ref name=":2016OG(2)">{{cite news|title=2016 Summer Olympics Games — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/OlympicGames2016.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190821062953/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/OlympicGames2016.html|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}</ref> Olimpiadadan sonra Elvin Məmişzadə 2017-ci ilin iyununda Avropa Çempionatında mübarizə apardı.<ref name=":2017EC" /> Elvin Məmişzadə turnirin 1/8 final mərhələsindəcə [[İtaliya]] nümayəndəsi Manuel Kappaya məğlub oldu (0:3) və Avropa Çempionatında mübarizəsini başa vurdu.<ref name=":2017EC">{{cite news|title=2017 Europen Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2017.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210423215027/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2017.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Bu Elvin Məmişzadənin nüfuzlu beynəlxalq turnirlərdə son çıxışı idi. == Nəticələri == [[Fayl:Boxing at the 2015 European Games 10.jpg|thumb|350x350px|alt=|Elvin Məmişzadə [[2015 Avropa Oyunları|Avropa Oyunları]]nın final görüşündə [[İtaliya]] nümayəndəsi Vinçenzo Piardiyə qalib gəlir]] {| class="wikitable sortable" style="font-size:90%" | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''İl'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Yarış'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Ev sahibi'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> |- |<center>1</center> |<center>2009</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Italy}} [[İtaliya]] |<center>PAT</center> |- |<center>2</center> |<center>2010</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|Russia}} [[Rusiya]] | bgcolor="Silver" |<center>'''2.'''</center> |- |<center>3</center> | rowspan="2" |<center>2011</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|TUR}} [[Türkiyə]] |<center>PAT</center> |- |<center>4</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azərbaycan]] |<center>5.</center> |- |<center>5</center> |<center>2012</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|United Kingdom}} [[Birləşmiş Krallıq]] |<center>PAT</center> |- |<center>6</center> | rowspan="2" |<center>2013</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|Belarus}} [[Belarus]] | bgcolor="#CC9966" |<center>'''3.'''</center> |- |<center>7</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|KAZ}} [[Qazaxıstan]] |<center>5.</center> |- |<center>8</center> | rowspan="2" |<center>2015</center> |Avropa Oyunları |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azərbaycan]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>9</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Qatar}} [[Qətər]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>10</center> |<center>2016</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|Brazil}} [[Braziliya]] |<center>5.</center> |- |<center>11</center> |<center>2017</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|UKR}} [[Ukrayna]] |<center>PAT</center> |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} {{Boks üzrə Dünya Çempionatının qalibi olan Azərbaycan idmançıları}} {{Azərbaycan Milli Olimpiya Komandası (2012)}} {{Azərbaycan Milli Olimpiya Komandası (2016)}} [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi boksçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın olimpiya boksçuları]] [[Kateqoriya:2012 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2016 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2015 Avropa Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2015 Avropa Oyunlarında qızıl medal qazananlar]] [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə Dünya Çempionatının medalçıları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə Avropa Çempionatının medalçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan olimpiya idmançıları]] e5vny3tcw3dtwn5v67e7ywn8etzeqmv 0 411971 7865756 7796472 2024-11-27T10:48:23Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Boks üzrə Dünya çempionları]] → [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] 7865756 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |adı = Albert Səlimov |şəkil = Albert Selimov Rio2016.jpg |şəklin ölçüsü = 260px |şəklin izahı = <small>Albert Səlimov [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|2016-cı il Rio-de-Janeyro Olimpiadası]]nda</small> |tam adı = Albert Şöhrətoviç Səlimov |vətəndaşlıq = {{Bayraq|Rusiya}} [[Rusiya]] → <br> {{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |boyu = 170 sm. (5 ft 6 in) |idman növü = Boks |məşqçisi = Nuripaşa Talıbov |komandası = |medallar = {{Medal yarışları|[[Boks üzrə Dünya Çempionatı|Dünya Çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2007 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2007 ABŞ]]|57 Kq.}} {{Bürüncmedal|[[2009 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2009 İtaliya]]|60 Kq.}} {{Gümüşmedal|[[2015 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2015 Qətər]]|60 Kq.}} {{Medal yarışları|[[Avropa Oyunları]]}} {{Qızılmedal|[[2015 Avropa Oyunları|2015 Azərbaycan]]|60 Kq.}} {{Medal yarışları|[[Boks üzrə Avropa Çempionatı|Avropa Çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2006 Boks üzrə Avropa Çempionatı|2006 Bolqarıstan]]|60 Kq.}} {{Qızılmedal|[[2010 Boks üzrə Avropa Çempionatı|2010 Rusiya]]|60 Kq.}} {{Medal yarışları|Dövlət təltifləri}} {{"Şöhrət" ordeni|2015}} }} '''Albert Səlimov''' ({{DVTY}}) — [[Rusiya]]nı və [[Azərbaycan]]ı təmsil edən boksçu, Dünya və Avropa Çempionatlarının, həmçinin [[Avropa Oyunları]]nın qalibi<ref name=":Profile">{{cite news|title=Albert SƏLİMOV|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/athletes/112946|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230820082046/https://www.olympedia.org/athletes/112946|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> == Karyerası == Albert Səlimov 2006-cı ilin iyulunda [[Bolqarıstan]]ın [[Plovdiv]] şəhərində baş tutan Avropa Çempionatında mübarizə apardı.<ref name=":2006EC" /> Finala gedən yolda bütün rəqibləri üzərində qələbə qazanan Albert Səlimovun final görüşündə rəqibi [[Azərbaycan]] nümayəndəsi [[Şahin İmranov]] oldu.<ref name=":2006EC" /> Həmin görüşdə Albert Səlimov rəqibinə 28:10 hesabı ilə qalib gəldi və Avropa Çempionatının qalibi oldu.<ref name=":2006EC">{{cite news|title=2006 Europen Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2006.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110903213958/http://www.amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2006.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Bir il sonra, 2007-ci ildə [[Amerika Birləşmiş Ştatları|Birləşmiş Ştatlar]]da baş tutan Dünya Çempionatında da Albert Səlimov bütün rəqibləri üzərində qələbə qazanaraq Dünya Çempionatının qızıl medalına sahib oldu.<ref name=":2007WC">{{cite news|title=2007 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2007.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110720175029/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2007.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Son Dünya və Avropa Çempionatının qalibi olan Albert Səlimov 2008-ci ilin avqustunda [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]də baş tutan [[2008 Yay Olimpiya Oyunları|XXIX Yay Olimpiya Oyunları]]nda mübarizə apardı.<ref name=":2008OG" /> Turnirin təsnifat mərhələsində Albert Səlimov [[Ukrayna]] nümayəndəsi Vasili Lomaçenhoya məğlub oldu (8:14) və mübarizəsini uğursuz başa vurdu.<ref name=":2008OG">{{cite news|title=2008 Summer Olympics / Boxing / Featherweight (57 Kilograms) / Men|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/results/258310|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221126115254/https://www.olympedia.org/results/258310|archivedate=2022-11-26|url-status=live}}</ref> Olimpiadadan sonra Albert Səlimovun birinci turniri 2009-cu ilin sentyabrında [[İtaliya]]nın [[Milan]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatı oldu.<ref name=":2009WC">{{cite news|title=2009 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2009.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120225062455/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2009.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Həmin turnirdə Albert Səlimov yarım-final mərhələsinə məğlub olaraq Dünya Çempionatının bürünc medalına sahib oldu.<ref name=":2009WC" /> 2010-cu ildə Albert Səlimov [[Rusiya]]da baş tutan Avropa Çempionatının qalibi oldu.<ref name=":2010EC">{{cite news|title=2010 Europen Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2010.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151023094408/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2010.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> 2011-ci il isə Albert Səlimov üçün bir mövsüm oldu. İyunda Avropa Çempionatında mübarizə aparmayan Albert Səlimov sentyabrda [[Azərbaycan]]da baş tutan Dünya Çempionatında birinci görüşündəcə turnirdən uzaqlaşdırıldı.<ref name=":2011WC">{{cite news|title=2011 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2011.pdf|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120111045333/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2011.pdf|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Bundan sonra Albert Səlimov tədricən Rusiya yığmasının heyətində "bir nömrə" adını itirdi. 2015-ci ildə Albert Səlimov Azərbaycan yığmasının heyətinə cəlb edildi. Albert Səlimov həm də bir müddət WSB-də çıxış edən "BAKU Fires"da mübarizə apardı. 2015-ci ilin iyununda Albert Səlimov [[Azərbaycan bayrağı]] altında [[2015 Avropa Oyunları|Birinci Avropa Oyunları]]nda mübarizə apardı.<ref name=":2015EG" /> Kişilərin 60 Kq. turnirində çıxış edən Albert Səlimov turnirin 1/8 final mərhələsində [[Gürcüstan]] nümayəndəsi Otar Eranosyan ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":2015EG" /> İyunun 20-də baş tutan həmin görüşdə Albert Səlimov rəqibi üzərində qələbə qazandı (3:0) və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2015EG" /> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Bolqarıstan]] nümayəndəsi Elian Dimitrov oldu.<ref name=":2015EG" /> Bu görüşdə də Albert Səlimov rəqibinə qalib gəldi (3:0) və [[Avropa Oyunları]]nın yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":2015EG" /> Finala gedən yolda onun rəqibi [[İrlandiya]] nümayəndəsi Sean Komb oldu.<ref name=":2015EG" /> İyunun 26-da baş tutan həmin görüşdə Albert Səlimov rəqibi üzərində qələbə qazandı (3:0) və [[Avropa Oyunları]]nın final görüşünə vəsiqə qazandı.<ref name=":2015EG" /> Həlledici görüşdə isə onun rəqibi [[Fransa]] nümayəndəsi Sofian Oumiha oldu.<ref name=":2015EG" /> İyunun 27-də baş tutan final görüşündə Albert Səlimov rəqibinə qalib gəldi (3:0) və [[2015 Avropa Oyunları|Birinci Avropa Oyunları]]nın qalibi oldu.<ref name=":2015EG">{{cite news|title=2015 Europen Games — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanGames2015.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160303184004/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanGames2015.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 29 iyun 2015-ci il tarixli 1299 nömrəli Sərəncamına əsasən [[2015 Avropa Oyunları|Birinci Avropa Oyunları]]nda qazandığı nailiyyətlərə və [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanı]]nda xidmətlərinə görə Albert Şöhrətoviç Səlimov [["Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|"Şöhrət" ordeni]] ilə təltif edildi.<ref name=":T">{{cite news|title=I Avropa Oyunları qaliblərinin və Azərbaycan idmanında xidmətləri olan şəxslərin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 29 iyun 2015-ci il tarixli 1299 nömrəli Sərəncamı|author=Normativ hüquqi sənədlərin vahid internet bazası|newspaper=www.e-qanun.az|date=30.06.2015|url=https://e-qanun.az/framework/30270|accessdate=24.08.2022|language={{ref-az}}|archiveurl=https://archive.today/20161221174611/http://e-qanun.az/framework/30270|archivedate=2022-08-24|url-status=live}}</ref> 2015-ci ilin əsas turniri [[Qətər]]in [[Doha]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatı oldu.<ref name=":2015WC" /> Dörd ildən sonra Dünya Çempionatında çıxış edən Albert Səlimov turnirin final görüşündə [[Kuba]] nümayəndəsi Lazaro Alvareza məğlub oldu və Dünya Çempionatını gümüş medalla başa vurdu.<ref name=":2015WC">{{cite news|title=2015 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2015.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160820173115/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2015.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Albert Səlimov 2016-cı ilin avqustunda [[Azərbaycan 2016 Yay Olimpiya Oyunlarında|Azərbaycan]]ı [[Braziliya]]nın [[Rio-de-Janeyro]] şəhərində baş tutan [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|XXXI Yay Olimpiya Oyunarı]]nda təmsil elədi.<ref name=":2016OG" /> Təsnifat mərhələsindən azad olan Albert Səlimov olimpiadanın 1/8 final mərhələsində [[İrlandiya]] nümayəndəsi Devid Coyze ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":2016OG" /> Avqustun 9-da baş tutan görüşdə Albert Səlimov rəqibi üzərində 3:0 hesabı ilə inamlı qələbə qazandı və turnirin 1/4 final mərhələsinə vəsiqə qazandı.<ref name=":2016OG" /> Yarım-finala gedən yolda onun rəqibi [[Fransa]] nümayəndəsi Sofian Umiha oldu.<ref name=":2016OG" /> Albert Səlimov həmin rəqibinə 2015-ci il ərzində həm [[Avropa Oyunları]]nda, həm də Dünya Çempionatında qalib gəlmişdi.<ref name=":2016OG" /> Bu səfər də görüşün favoriti Albert Səlimov hesab olunurdu.<ref name=":2016OG" /> Avqustun 12-də baş tutan görüşdə Albert Səlimov gözlənilmədən rəqibinə 0:3 hesabı ilə məğlub oldu.<ref name=":2016OG" /> Medalın bir addımlığında mübarizəsini dayandıran Albert Səlimov nəticədə [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadası]]nı beşinci pillədə başa vurdu.<ref name=":2016OG">{{cite news|title=2016 Summer Olympics / Boxing / Lightweight (60 Kilograms) / Men|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/results/356411|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230326081421/http://www.olympedia.org/results/356411|archivedate=2022-02-26|url-status=live}}</ref> Albert Səlimov 2016-cı ildə idmanla vidalaşdı. == Nəticələri == [[Fayl:Boxing at the 2016 Summer Olympics, Selimov vs Joyce 20.jpg|thumb|322x322px|alt=|Albert Səlimov [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadası]] zamanı [[İrlandiya]] nümayəndəsi Devid Coyzeyə qalib gəlir]] {| class="wikitable sortable" style="font-size:90%" | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''İl'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Yarış'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Ev sahibi'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> |- | colspan="5" bgcolor="#778899" |<center>{{Bayraq|Rusiya}} '''<span style="color:#FFFFFF">Rusiya</span>'''</center> |- |<center>1</center> |<center>2006</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|Bulgaria}} [[Bolqarıstan]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>2</center> |<center>2007</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|USA}} [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>3</center> |<center>2008</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|China}} [[Çin Xalq Respublikası|Çin]] |<center>PAT</center> |- |<center>4</center> |<center>2009</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Italy}} [[İtaliya]] | bgcolor="#CC9966" |<center>'''3.'''</center> |- |<center>5</center> |<center>2010</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|Russia}} [[Rusiya]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>6</center> |<center>2011</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azərbaycan]] |<center>DQ</center> |- | colspan="5" bgcolor="#778899" |<center>{{Bayraq|Azərbaycan}} '''<span style="color:#FFFFFF">Azərbaycan</span>'''</center> |- |<center>7</center> | rowspan="2" |<center>2015</center> |Avropa Oyunları |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azərbaycan]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>8</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|Qatar}} [[Qətər]] | bgcolor="Silver" |<center>'''2.'''</center> |- |<center>9</center> |<center>2016</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|Brazil}} [[Braziliya]] |<center>5.</center> |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} {{Azərbaycan Milli Olimpiya Komandası (2016)}} [[Kateqoriya:2008 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2016 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2015 Avropa Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2015 Avropa Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə Dünya Çempionatının medalçıları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə Avropa çempionları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın Rusiyadan milliləşdirilən idmançıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan olimpiya idmançıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ləzgiləri]] jhuk5vplxnqebyulktqgqobky91p2wl 0 413856 7864907 7064000 2024-11-26T17:06:21Z 46.18.68.119 7864907 wikitext text/x-wiki 7864908 7864907 2024-11-26T17:07:56Z Turkmen 92589 [[Special:Contributions/46.18.68.119|46.18.68.119]] ([[User talk:46.18.68.119|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Makenzis|Makenzis]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7064000 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | klubun tam adı = | ölkə = {{ARM}} | başlıq = {{bayraq|Ermənistan}} Pünik | emblem = | rəngləri = | ləqəbi = | yaranma tarixi = [[1992]] | stadionu = | tutumu = | prezidenti = | baş məşqçisi = | liqa = Premjer liga | mövsüm = 2022/23 | sıra = 2-ci yer | sayt = http://fcpyunik.am/ |pattern_la1=_blackborder|pattern_b1 =_blackcollar|pattern_ra1=_blackborder |leftarm1=002FA7|body1=002FA7|rightarm1=002FA7|shorts1=002FA7|socks1=002FA7 |pattern_la2=_blackborder|pattern_b2 =_blackcollar|pattern_ra2=_blackborder|pattern_sh2=_drancy(blanc) |leftarm2=FFFFFF|body2=FFFFFF|rightarm2=FFFFFF|shorts2=FFFFFF|socks2=FFFFFF }} '''Pünik''' – [[Ermənistan]]nın futbol klubu. == Tarixi == == Mənbə == {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Ermənistan futbol klubları]] [[Kateqoriya:1992-ci ildə yarananlar]] 8vcc41gkbkr3mpfpbzc0ca2zeesrssw 0 414974 7864825 7839446 2024-11-26T15:35:47Z 46.18.66.173 Lazım deyil 7864825 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Məna (dəqiqləşdirmə)}} {{Məqalə problemləri| {{vikiləşdirmək}} {{tək mənbə}} }} '''Çoxmənalı sözlər''' — Əsas məna ilə bağlı olub bir neçə əlavə,törəmə mənada işlənən sözlərə çoxmənalı sözlər deyilir. Məsələn: üz – adamın üzü, suyun üzü, yorğanın üzü; göz – adamın gözü, bulağın gözü, şkafın gözü və s. Çoxmənalılıq yaradan sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: '''Həqiqi məna''' – ''<u>polad</u>'' balta (isim), ''<u>gözəl</u> mənzərə (sifət).'' '''Məcazi məna''' ''– <u>polad</u>'' bilək (isim)'', <u>gözəl</u>'' fikir (sifət) Bu zaman həmin sözlər və birləşmələr bir-biri ilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları ifadə edir. Beləliklə, sözlərin çoxmənalılığı yaranır. Məsələn: ''alovun dili, çəkmənin dili, insanın dili, heyvanın dili.'' Bu söz birləşmələrindən ''insanın dili, heyvanın dili'' nümunələrində leksik vahidi '''həqiqi mənada''', ''alovun dili, çəkmənin dili'' nümunələrində isə '''məcazi mənada''' işlənmişdir. # Bütün sözlər çoxmənalı ola bilməz. # Çoxmənalı sözlər, əsasən, bədii üslubda işlədilir. # Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf olunur. Daha çox isimlər, feillər və sifətlər çoxmənalı olur. == Haqqında == Hər hansı sözün ilk mənasında əmələ gələn yeni mənalar onun məna çalarlığı adlanır. Bir məfhumun müxtəlif məna çalrlığını ifada edən sözlərə çoxmənalı-polisemantik sözlər deyilir. İfadə etdiyi müxtəlif məna çalarlığına görə çoxmənalı sözlər eyni deyildir. Söz onun geniş və ya məhdud mənada işlənməsindən asılı olaraq, çox və ya az məna çalrlığına malik olur. Əgər sözün bir əsas mənadan başqa ikinci bir mənası olmursa, belə sözlər təkmənalı-monosemantik sözlər adlanır. Məsələn:traktor, orfoqrafiya,çanta və.s sözlər təkmənalıdır, insana aid orqanın adı olan ağız sözü isə çoxmənalıdır. Bu söz qazanın ağzı, qapının ağzı, bıçağın ağzı və.s ifadələrdə müxtəlif mənalara malikdir. Müasir Azərbaycan dilində çoxmənalı sözlərin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Bu onu göstərir ki, sözlərin çoxmənalılıq kəsb etmə prosesi dilimizdə ən qədim dövrlərdən fəal şəkildə mövcud olmuşdur. Bu proses bu gün dilimizin daxili inkişaf qanunlarından birini təşkil edir. Sözlərin çoxmənalılığı görünür ki, türk dillərində də hələ qədim dövrlərdə də böyük rol oynamışdır. Bu gün dilimizdə işlədilən türkün sözü ifadəsi bunu isbat edir. Çoxmənalı sözlərdə onun daşıdığı mənalardan biri öz konkret ifadəsini ancaq mətnin daxilində alır. Söz öz ilk müstəqil mənasından ayrılıb çoxmənalılıq kəsb edəndə məcazi məna kəsb edir. Məcazi mənada işlənən leksik vahidlər isə iki növ olur: a) leksik məcazlar; b) üslubi məcazlar Leksik məcazlar lüğət tərkibində qeydə alınmış, daşlaşmış ifadələrdir. Məsələn; başa düşmək- anlamaq, dərk etmək, ələ salmaq- lağ etmək, əldən düşmək – yorulmaq kimi birləşmələr daxilində işlənərkən eyni mənanı saxlaya bilir. Bəzən daha əlavə mənaların da açılmasına kömək edir. Üslubu məcazlar isə yazıçının fərdi yaradıcılığı ilə bağlı olan ifadələrdir. Bunlar mətn daxilindən ayrılıqda öz məcazlığını saxlaya bilmir. Lüğət tərkibində də qeyd edilmir. Məsələn, ürəyimin yağı əridin. İşlərim yağ kimi gedir. Qələm lap yağ kimi yazır cümlələrinin hər birində yağ sözünün özünəməxsus konkret mənası vardır. Bu cümlələrdə ürəyimin yağı birləşməsi leksik məcaz, ikinci və üçüncü cümlələrdə isə yağ kimi ifadəsi müqayisə məzmunu daşıdığı üçün üslubu məcazdır. Çoxmənalı sözlərdə məna çalarlığı nə qədər çox olursa-olsun, bunlardan biri mütləq onun ilk həqiqi müstəqil mənasını təşkil edir. Başqa mənaları isə ilk mənaya az və ya çox yaxın olduğuna baxmayaraq, onun sonradan törəmiş mənaları kimi özünü göstərir. Müstəqil məna sözün əsas mənası olub, başqa mənaları isə ikinci, üçüncü, hətta dördüncü dərəcəli yer tutur. Çoxmənalı sözlərdə sözün məna çalarlıqlarından əsas mənası həqiqi, ikinci və sonrakı mənaları isə məcazi məna adlanır. == Xüsusiyyətləri == Dilimizdə sözlərin çoxmənalılığı söz yaradıcılığı prosesinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini meydana çıxarır. # Sözün sonradan kəsb etdiyi məna çalarlığından (məcazi mənadan) biri öz inkişafı nəticəsində əmələ gəldiyi həqiqi mənadan uzaqlaşaraq müstəqim məfhum ifadə edən yeni bir mənaya çevrilə bilər. Məsələn, köç(mək), saç(maq), düz(mək) kimi feillərdən törəmiş olan köç, saç, düz isim və sifətləri tamamilə müstəqil məna ifadə edir. # Sözlərin çoxmənalılığı dilimizdə mürəkkəb sözlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Məsələn, ördəkburun sözü bir heyvanın adıdır. Onun ağzı ördəyin burnuna oxşadığı üçün bu ad ona verilmişdir. # İncəsənət mürəkkəb sözü dilimizdə insanın yaradıcılığı ilə əlaqədər onun ruhunu oxşayan, onda hiss və həyəcan oyada bilən hər hansı bir sənət kimi başa düşülür. Halbuki sözün tərkibində işlənən incə və sənət sözləri ayrılıqda hərəsi başqa mənaya malikdir. # Çoxmənalı sözlərin məcazi mənaları dilimizdə sabit söz birləşmələrinin (idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözü) əmələ gəlməsi üçün əsas baza təşkil edir. Məsələn, qaraqabaq, uzun eləmək, başdan sovmaq, ürəyi qopmaq kimi idiomlarda; polad quş, canlı insan, saf vicdan kimi ibarələrdə; müvəffəqiyyətdən baş gicəllənmə, az olsun yaxşı olsun kimi hikmətli sözlərdə; nə tüfəngə çaxmaqdır, nə sümbəyə toxmaq; nə ətdir, nə balıq atalar sözü və zərbi-məsəllərdə işlənən leksik vahidlər müəyyən situasiya, hadisə ilə bağlı olub həqiqi mənasından uzaqlaşır, fərqli məcazi mənaya malik olur. # Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf edilir. Bunların içərisində kəmiyyət etibarilə isimlər və feillər çoxluq təşkil edir. Bu cəhətdən ikinci yeri sifətlər, üçüncü yeri isə başqa nitq hissələri tutur. Çoxmənalılıq prosesində leksik vahidlərin semantik inkişafı bəzən omonimliyə gətirib çıxarır. == Məna çalarları == Dilimizdə sözün məna çalarlıqları bir sıra səbəblər nəticəsində meydana gəlir. 1. Əşyaların müxtəlif cəhətdən oxşarlığına görə: * Forma etibarilə: qaş (adamda) – qaş (yəhərdə); göz (adamda) – göz(şkafda); baş (kələmdə) – baş(adamda) və s. * Rəng etibarilə: qızıl (saat) – qızıl (xətt); gümüş (qaşıq) – gümüş(saç) və s. * Dad etibarilə: acı (fındıq) – acı (söz); şirin (bal) – şirin (söz); turş (alma) – turş (üz) və s. * Hərəkətin oxşarlığı etibarilə: döymək (qapını) – döymək (əti); açmaq (kitabı) – açmaq (ürəyi) və s. 2. Əşyaların müxtəlif cəhətdən yaxınlaşmasına görə: * Məkan etibarilə: dan (yeri) – dan (ulduzu); universitet (ali məktəb) – universitet (ali məktəb yerləşən bina) ; * Zaman etibarilə: gün (24 saat) – gün (keçirmək) – gün (qazanmaq) və s. * Məntiq etibarilə: adam (insanlardan biri) – adam (müsbət xüsusiyyətlərə malik insan); quzu (qoyun balası) – quzu (dinc uşaq) və s. * Proses etibarilə: dönüş (dönmək prosesi) – dönüş (işdə); gəzdirmək (bir şeyi həmişə yanında saxlamaq) – gəzdirmək (uşağı, atı) və s. == Ədəbiyyat == * Səlim Cəfərov. Muasir Azərbaycan dili. Leksika. Baki, Şərq-Qərb, 2007, səh.15–20 yaradan * ƏLİ QULİYEV Azərbaycanda [[Kateqoriya:Sözlər və ifadələr]] dv9yfemflsf9qeecvkeqhc4pa1bndr7 7864826 7864825 2024-11-26T15:36:57Z 46.18.66.173 7864826 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Məna (dəqiqləşdirmə)}} {{Məqalə problemləri| {{vikiləşdirmək}} {{tək mənbə}} }} '''Çoxmənalı sözlər''' — Əsas məna ilə bağlı olub bir neçə əlavə,törəmə mənada işlənən sözlərə çoxmənalı sözlər deyilir. Məsələn: üz – adamın üzü, suyun üzü, yorğanın üzü; göz – adamın gözü, bulağın gözü, şkafın gözü və s. Çoxmənalılıq yaradan sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: '''Həqiqi məna''' – ''<u>polad</u>'' balta (isim), ''<u>gözəl</u> mənzərə (sifət).'' '''Məcazi məna''' ''– <u>polad</u>'' bilək (isim)'', <u>gözəl</u>'' fikir (sifət) Bu zaman həmin sözlər və birləşmələr bir-biri ilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları ifadə edir. Beləliklə, sözlərin çoxmənalılığı yaranır. Məsələn: ''alovun dili, çəkmənin dili, insanın dili, heyvanın dili.'' Bu söz birləşmələrindən ''insanın dili, heyvanın dili'' nümunələrində leksik vahidi '''həqiqi mənada''', ''alovun dili, çəkmənin dili'' nümunələrində isə '''məcazi mənada''' işlənmişdir. # Bütün sözlər çoxmənalı ola bilməz. # Çoxmənalı sözlər, əsasən, bədii üslubda işlədilir. # Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf olunur. Daha çox isimlər, feillər və sifətlər çoxmənalı olur. # Daha çoxu var # == Haqqında == Hər hansı sözün ilk mənasında əmələ gələn yeni mənalar onun məna çalarlığı adlanır. Bir məfhumun müxtəlif məna çalrlığını ifada edən sözlərə çoxmənalı-polisemantik sözlər deyilir. İfadə etdiyi müxtəlif məna çalarlığına görə çoxmənalı sözlər eyni deyildir. Söz onun geniş və ya məhdud mənada işlənməsindən asılı olaraq, çox və ya az məna çalrlığına malik olur. Əgər sözün bir əsas mənadan başqa ikinci bir mənası olmursa, belə sözlər təkmənalı-monosemantik sözlər adlanır. Məsələn:traktor, orfoqrafiya,çanta və.s sözlər təkmənalıdır, insana aid orqanın adı olan ağız sözü isə çoxmənalıdır. Bu söz qazanın ağzı, qapının ağzı, bıçağın ağzı və.s ifadələrdə müxtəlif mənalara malikdir. Müasir Azərbaycan dilində çoxmənalı sözlərin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Bu onu göstərir ki, sözlərin çoxmənalılıq kəsb etmə prosesi dilimizdə ən qədim dövrlərdən fəal şəkildə mövcud olmuşdur. Bu proses bu gün dilimizin daxili inkişaf qanunlarından birini təşkil edir. Sözlərin çoxmənalılığı görünür ki, türk dillərində də hələ qədim dövrlərdə də böyük rol oynamışdır. Bu gün dilimizdə işlədilən türkün sözü ifadəsi bunu isbat edir. Çoxmənalı sözlərdə onun daşıdığı mənalardan biri öz konkret ifadəsini ancaq mətnin daxilində alır. Söz öz ilk müstəqil mənasından ayrılıb çoxmənalılıq kəsb edəndə məcazi məna kəsb edir. Məcazi mənada işlənən leksik vahidlər isə iki növ olur: a) leksik məcazlar; b) üslubi məcazlar Leksik məcazlar lüğət tərkibində qeydə alınmış, daşlaşmış ifadələrdir. Məsələn; başa düşmək- anlamaq, dərk etmək, ələ salmaq- lağ etmək, əldən düşmək – yorulmaq kimi birləşmələr daxilində işlənərkən eyni mənanı saxlaya bilir. Bəzən daha əlavə mənaların da açılmasına kömək edir. Üslubu məcazlar isə yazıçının fərdi yaradıcılığı ilə bağlı olan ifadələrdir. Bunlar mətn daxilindən ayrılıqda öz məcazlığını saxlaya bilmir. Lüğət tərkibində də qeyd edilmir. Məsələn, ürəyimin yağı əridin. İşlərim yağ kimi gedir. Qələm lap yağ kimi yazır cümlələrinin hər birində yağ sözünün özünəməxsus konkret mənası vardır. Bu cümlələrdə ürəyimin yağı birləşməsi leksik məcaz, ikinci və üçüncü cümlələrdə isə yağ kimi ifadəsi müqayisə məzmunu daşıdığı üçün üslubu məcazdır. Çoxmənalı sözlərdə məna çalarlığı nə qədər çox olursa-olsun, bunlardan biri mütləq onun ilk həqiqi müstəqil mənasını təşkil edir. Başqa mənaları isə ilk mənaya az və ya çox yaxın olduğuna baxmayaraq, onun sonradan törəmiş mənaları kimi özünü göstərir. Müstəqil məna sözün əsas mənası olub, başqa mənaları isə ikinci, üçüncü, hətta dördüncü dərəcəli yer tutur. Çoxmənalı sözlərdə sözün məna çalarlıqlarından əsas mənası həqiqi, ikinci və sonrakı mənaları isə məcazi məna adlanır. == Xüsusiyyətləri == Dilimizdə sözlərin çoxmənalılığı söz yaradıcılığı prosesinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini meydana çıxarır. # Sözün sonradan kəsb etdiyi məna çalarlığından (məcazi mənadan) biri öz inkişafı nəticəsində əmələ gəldiyi həqiqi mənadan uzaqlaşaraq müstəqim məfhum ifadə edən yeni bir mənaya çevrilə bilər. Məsələn, köç(mək), saç(maq), düz(mək) kimi feillərdən törəmiş olan köç, saç, düz isim və sifətləri tamamilə müstəqil məna ifadə edir. # Sözlərin çoxmənalılığı dilimizdə mürəkkəb sözlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Məsələn, ördəkburun sözü bir heyvanın adıdır. Onun ağzı ördəyin burnuna oxşadığı üçün bu ad ona verilmişdir. # İncəsənət mürəkkəb sözü dilimizdə insanın yaradıcılığı ilə əlaqədər onun ruhunu oxşayan, onda hiss və həyəcan oyada bilən hər hansı bir sənət kimi başa düşülür. Halbuki sözün tərkibində işlənən incə və sənət sözləri ayrılıqda hərəsi başqa mənaya malikdir. # Çoxmənalı sözlərin məcazi mənaları dilimizdə sabit söz birləşmələrinin (idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözü) əmələ gəlməsi üçün əsas baza təşkil edir. Məsələn, qaraqabaq, uzun eləmək, başdan sovmaq, ürəyi qopmaq kimi idiomlarda; polad quş, canlı insan, saf vicdan kimi ibarələrdə; müvəffəqiyyətdən baş gicəllənmə, az olsun yaxşı olsun kimi hikmətli sözlərdə; nə tüfəngə çaxmaqdır, nə sümbəyə toxmaq; nə ətdir, nə balıq atalar sözü və zərbi-məsəllərdə işlənən leksik vahidlər müəyyən situasiya, hadisə ilə bağlı olub həqiqi mənasından uzaqlaşır, fərqli məcazi mənaya malik olur. # Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf edilir. Bunların içərisində kəmiyyət etibarilə isimlər və feillər çoxluq təşkil edir. Bu cəhətdən ikinci yeri sifətlər, üçüncü yeri isə başqa nitq hissələri tutur. Çoxmənalılıq prosesində leksik vahidlərin semantik inkişafı bəzən omonimliyə gətirib çıxarır. == Məna çalarları == Dilimizdə sözün məna çalarlıqları bir sıra səbəblər nəticəsində meydana gəlir. 1. Əşyaların müxtəlif cəhətdən oxşarlığına görə: * Forma etibarilə: qaş (adamda) – qaş (yəhərdə); göz (adamda) – göz(şkafda); baş (kələmdə) – baş(adamda) və s. * Rəng etibarilə: qızıl (saat) – qızıl (xətt); gümüş (qaşıq) – gümüş(saç) və s. * Dad etibarilə: acı (fındıq) – acı (söz); şirin (bal) – şirin (söz); turş (alma) – turş (üz) və s. * Hərəkətin oxşarlığı etibarilə: döymək (qapını) – döymək (əti); açmaq (kitabı) – açmaq (ürəyi) və s. 2. Əşyaların müxtəlif cəhətdən yaxınlaşmasına görə: * Məkan etibarilə: dan (yeri) – dan (ulduzu); universitet (ali məktəb) – universitet (ali məktəb yerləşən bina) ; * Zaman etibarilə: gün (24 saat) – gün (keçirmək) – gün (qazanmaq) və s. * Məntiq etibarilə: adam (insanlardan biri) – adam (müsbət xüsusiyyətlərə malik insan); quzu (qoyun balası) – quzu (dinc uşaq) və s. * Proses etibarilə: dönüş (dönmək prosesi) – dönüş (işdə); gəzdirmək (bir şeyi həmişə yanında saxlamaq) – gəzdirmək (uşağı, atı) və s. == Ədəbiyyat == * Səlim Cəfərov. Muasir Azərbaycan dili. Leksika. Baki, Şərq-Qərb, 2007, səh.15–20 yaradan * ƏLİ QULİYEV Azərbaycanda [[Kateqoriya:Sözlər və ifadələr]] hbij29ieatjv8awikf4v525l4ezyfq9 7864828 7864826 2024-11-26T15:38:26Z Nemoralis 128937 [[Special:Contributions/46.18.66.173|46.18.66.173]] ([[User talk:46.18.66.173|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 2 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Bikar|Bikar]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7627901 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Məna (dəqiqləşdirmə)}} {{Məqalə problemləri| {{vikiləşdirmək}} {{tək mənbə}} }} '''Çoxmənalı sözlər''' — Əsas məna ilə bağlı olub bir neçə əlavə,törəmə mənada işlənən sözlərə çoxmənalı sözlər deyilir. Məsələn: üz – adamın üzü, suyun üzü, yorğanın üzü; göz – adamın gözü, bulağın gözü, şkafın gözü və s. Çoxmənalılıq yaradan sözlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: '''Həqiqi məna''' – ''<u>polad</u>'' balta (isim), ''<u>gözəl</u> mənzərə (sifət).'' '''Məcazi məna''' ''– <u>polad</u>'' bilək (isim)'', <u>gözəl</u>'' fikir (sifət) Bu zaman həmin sözlər və birləşmələr bir-biri ilə oxşar əlamətlərə malik əşyaları ifadə edir. Beləliklə, sözlərin çoxmənalılığı yaranır. Məsələn: ''alovun dili, çəkmənin dili, insanın dili, heyvanın dili.'' Bu söz birləşmələrindən ''insanın dili, heyvanın dili'' nümunələrində leksik vahidi '''həqiqi mənada''', ''alovun dili, çəkmənin dili'' nümunələrində isə '''məcazi mənada''' işlənmişdir. # Bütün sözlər çoxmənalı ola bilməz. # Çoxmənalı sözlər, əsasən, bədii üslubda işlədilir. # Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf olunur. Daha çox isimlər, feillər və sifətlər çoxmənalı olur. == Haqqında == Hər hansı sözün ilk mənasında əmələ gələn yeni mənalar onun məna çalarlığı adlanır. Bir məfhumun müxtəlif məna çalrlığını ifada edən sözlərə çoxmənalı-polisemantik sözlər deyilir. İfadə etdiyi müxtəlif məna çalarlığına görə çoxmənalı sözlər eyni deyildir. Söz onun geniş və ya məhdud mənada işlənməsindən asılı olaraq, çox və ya az məna çalrlığına malik olur. Əgər sözün bir əsas mənadan başqa ikinci bir mənası olmursa, belə sözlər təkmənalı-monosemantik sözlər adlanır. Məsələn:traktor, orfoqrafiya,çanta və.s sözlər təkmənalıdır, insana aid orqanın adı olan ağız sözü isə çoxmənalıdır. Bu söz qazanın ağzı, qapının ağzı, bıçağın ağzı və.s ifadələrdə müxtəlif mənalara malikdir. Müasir Azərbaycan dilində çoxmənalı sözlərin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Bu onu göstərir ki, sözlərin çoxmənalılıq kəsb etmə prosesi dilimizdə ən qədim dövrlərdən fəal şəkildə mövcud olmuşdur. Bu proses bu gün dilimizin daxili inkişaf qanunlarından birini təşkil edir. Sözlərin çoxmənalılığı görünür ki, türk dillərində də hələ qədim dövrlərdə də böyük rol oynamışdır. Bu gün dilimizdə işlədilən türkün sözü ifadəsi bunu isbat edir. Çoxmənalı sözlərdə onun daşıdığı mənalardan biri öz konkret ifadəsini ancaq mətnin daxilində alır. Söz öz ilk müstəqil mənasından ayrılıb çoxmənalılıq kəsb edəndə məcazi məna kəsb edir. Məcazi mənada işlənən leksik vahidlər isə iki növ olur: a) leksik məcazlar; b) üslubi məcazlar Leksik məcazlar lüğət tərkibində qeydə alınmış, daşlaşmış ifadələrdir. Məsələn; başa düşmək- anlamaq, dərk etmək, ələ salmaq- lağ etmək, əldən düşmək – yorulmaq kimi birləşmələr daxilində işlənərkən eyni mənanı saxlaya bilir. Bəzən daha əlavə mənaların da açılmasına kömək edir. Üslubu məcazlar isə yazıçının fərdi yaradıcılığı ilə bağlı olan ifadələrdir. Bunlar mətn daxilindən ayrılıqda öz məcazlığını saxlaya bilmir. Lüğət tərkibində də qeyd edilmir. Məsələn, ürəyimin yağı əridin. İşlərim yağ kimi gedir. Qələm lap yağ kimi yazır cümlələrinin hər birində yağ sözünün özünəməxsus konkret mənası vardır. Bu cümlələrdə ürəyimin yağı birləşməsi leksik məcaz, ikinci və üçüncü cümlələrdə isə yağ kimi ifadəsi müqayisə məzmunu daşıdığı üçün üslubu məcazdır. Çoxmənalı sözlərdə məna çalarlığı nə qədər çox olursa-olsun, bunlardan biri mütləq onun ilk həqiqi müstəqil mənasını təşkil edir. Başqa mənaları isə ilk mənaya az və ya çox yaxın olduğuna baxmayaraq, onun sonradan törəmiş mənaları kimi özünü göstərir. Müstəqil məna sözün əsas mənası olub, başqa mənaları isə ikinci, üçüncü, hətta dördüncü dərəcəli yer tutur. Çoxmənalı sözlərdə sözün məna çalarlıqlarından əsas mənası həqiqi, ikinci və sonrakı mənaları isə məcazi məna adlanır. == Xüsusiyyətləri == Dilimizdə sözlərin çoxmənalılığı söz yaradıcılığı prosesinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini meydana çıxarır. # Sözün sonradan kəsb etdiyi məna çalarlığından (məcazi mənadan) biri öz inkişafı nəticəsində əmələ gəldiyi həqiqi mənadan uzaqlaşaraq müstəqim məfhum ifadə edən yeni bir mənaya çevrilə bilər. Məsələn, köç(mək), saç(maq), düz(mək) kimi feillərdən törəmiş olan köç, saç, düz isim və sifətləri tamamilə müstəqil məna ifadə edir. # Sözlərin çoxmənalılığı dilimizdə mürəkkəb sözlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Məsələn, ördəkburun sözü bir heyvanın adıdır. Onun ağzı ördəyin burnuna oxşadığı üçün bu ad ona verilmişdir. # İncəsənət mürəkkəb sözü dilimizdə insanın yaradıcılığı ilə əlaqədər onun ruhunu oxşayan, onda hiss və həyəcan oyada bilən hər hansı bir sənət kimi başa düşülür. Halbuki sözün tərkibində işlənən incə və sənət sözləri ayrılıqda hərəsi başqa mənaya malikdir. # Çoxmənalı sözlərin məcazi mənaları dilimizdə sabit söz birləşmələrinin (idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözü) əmələ gəlməsi üçün əsas baza təşkil edir. Məsələn, qaraqabaq, uzun eləmək, başdan sovmaq, ürəyi qopmaq kimi idiomlarda; polad quş, canlı insan, saf vicdan kimi ibarələrdə; müvəffəqiyyətdən baş gicəllənmə, az olsun yaxşı olsun kimi hikmətli sözlərdə; nə tüfəngə çaxmaqdır, nə sümbəyə toxmaq; nə ətdir, nə balıq atalar sözü və zərbi-məsəllərdə işlənən leksik vahidlər müəyyən situasiya, hadisə ilə bağlı olub həqiqi mənasından uzaqlaşır, fərqli məcazi mənaya malik olur. # Çoxmənalı sözlərə dilimizin, demək olar ki, bütün əsas nitq hissələrində təsadüf edilir. Bunların içərisində kəmiyyət etibarilə isimlər və feillər çoxluq təşkil edir. Bu cəhətdən ikinci yeri sifətlər, üçüncü yeri isə başqa nitq hissələri tutur. Çoxmənalılıq prosesində leksik vahidlərin semantik inkişafı bəzən omonimliyə gətirib çıxarır. == Məna çalarları == Dilimizdə sözün məna çalarlıqları bir sıra səbəblər nəticəsində meydana gəlir. 1. Əşyaların müxtəlif cəhətdən oxşarlığına görə: * Forma etibarilə: qaş (adamda) – qaş (yəhərdə); göz (adamda) – göz(şkafda); baş (kələmdə) – baş(adamda) və s. * Rəng etibarilə: qızıl (saat) – qızıl (xətt); gümüş (qaşıq) – gümüş(saç) və s. * Dad etibarilə: acı (fındıq) – acı (söz); şirin (bal) – şirin (söz); turş (alma) – turş (üz) və s. * Hərəkətin oxşarlığı etibarilə: döymək (qapını) – döymək (əti); açmaq (kitabı) – açmaq (ürəyi) və s. 2. Əşyaların müxtəlif cəhətdən yaxınlaşmasına görə: * Məkan etibarilə: dan (yeri) – dan (ulduzu); universitet (ali məktəb) – universitet (ali məktəb yerləşən bina) ; * Zaman etibarilə: gün (24 saat) – gün (keçirmək) – gün (qazanmaq) və s. * Məntiq etibarilə: adam (insanlardan biri) – adam (müsbət xüsusiyyətlərə malik insan); quzu (qoyun balası) – quzu (dinc uşaq) və s. * Proses etibarilə: dönüş (dönmək prosesi) – dönüş (işdə); gəzdirmək (bir şeyi həmişə yanında saxlamaq) – gəzdirmək (uşağı, atı) və s. == Ədəbiyyat == * Səlim Cəfərov. Muasir Azərbaycan dili. Leksika. Baki, Şərq-Qərb, 2007, səh.15–20 [[Kateqoriya:Sözlər və ifadələr]] mdw8qi0vdb4j28hnxjq9plipsnc0b9i 0 415003 7865761 7622723 2024-11-27T10:49:34Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:Boke üzrə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865761 wikitext text/x-wiki {{İdmançı}} '''Ceyms Breddok'''({{Dil-en|James Walter Braddock}}) eləcə də '''Cim Breddok''' kimi tanınırdı ({{Dil-en|James J. Braddock}}, {{DVTY}}) — [[ABŞ|amerika]] boksçusu, dünya çempionu. == Həyatı == Əslən İrlandiyalıdır. Ulu babaları ordan mühacirət etmişdilər. 13 oktyabr 1935-ci il. "Medison Skver Qarden" arenasında iynə atsan, yerə düşməzdi. Tribunalar tam dolmuşdu. Bu anda diktorun səsi eşidildi: "Cənablar və xanımlar, Nyu-Yorka xoş gəlmisiniz. Bu gün ağır çəki dərəcəsində tarixi görüş keçirilir. Hazırkı çempion Maks Beri öz titulunu qorumaq üçün həmyerlimiz Ceyms Breddokla döyüşəcək". Zal uğuldadı. [[Maks Ber]]inin qalib olacağına heç kimin şübhəsi yox idi. Bukmekerlər Breddokun şansını 1-ə 10 nisbətində qiymətləndirirdilər. Hazırkı çempion rəqibindən bir baş hündür, daha cüssəli, daha cavan idi. Xalq kütlələri isə Breddokun qələbəsi üçün dua edirdiər. Hətta möcüzəyə inanmasalar belə… === Uğursuz.. === Həmin vaxt dünyada çempionluğa iddialı digər ağır çəkili və daha titullu boksçular vardı. [[Ci Luis]] və [[Maks Şmelinq]] kimi. Ancaq şans Breddoka düşmüşdü. O, bu şansı 35-ci ilin martında [[Art Leski]]ni 15 raundluq döyüşdə məğlub etdikdən sonra qazanmışdı. Halbuki bu yaxınlaradək hamı Ceyms Breddokun boksla tamam vidalaşdığını düşünürdü. Breddok başqa ağır çəkili boksçulara nisbətən cüssəsiz idi. Hətta karyerasına orta çəki dərəcəsindən başlamışdı. Ancaq tanrı onun sağ əlini elə qüvvətli yaratmışdı ki, zərbəsindən ayılan olmurdu. Mənfi cəhəti o idi ki, döyüş zamanı yalnız sağ əlindən istifadə edirdi. Sol əlini yaddan çıxarırdı. Rəqibləri bilirdi ki o, "birəllidir". Titul uğrunda Tommi Loqranla döyüşdə Ceyms "çörək ağacı" saydığı sağ əlini zədələdi. Həmin döyüşü də uduzdu. Rəqibi bütün komponentlərdə ondan üstün oldu. Zədə onda xroniki xəstəlik yaratdı. Üstəlik, ağır zamanlar başlamışdı. Amerika "böyük depressiya dövrü"nü yaşayırdı. Bir çox amerikalılar kimi, Breddok da banklardakı bütün əmanətlərini itirib müflis oldu. Bir yandan da zədə… 4 il ərzində 20 dəfə məğlub oldu. Bundan sonra onu siyahıdan sildilər. Yarışlara dəvət almadı. Yaşı da keçirdi. Ailəni isə saxlamaq lazım idi. 3 uşağı vardı. Dəniz limanında fəhlə işləməyə başladı. Ancaq qazandığı qəpik-quruş güclə yeməyə çatırdı. Bir müddət işıq pulunu verə bilmədiyinə görə evində elektrik enerjisi də kəsilmişdi. Breddokda irlandiyalılara xas olan qürur vardı. Ancaq uşaqlarının ac olmasına dözə bilmədi. Çoxları kimi dövlətdən sosial müavinət almağa məcbur oldu. === Şans === Hər işdə bir xeyir var deyirlər. Breddokun sağ əli yaxşı işləmirdi. Fəhləlik edərkən o, sol əlini daha çox işlətməyə başladı. İşdən sonra da ancaq sol əllə məşq etməyə başladı. Düzdür, onu döyüşə çağıran yox idi. Bu uğursuz boksçunu unutmuşdular. Ancaq 1934-cü ildə tanrı ona sanki ikinci şansı verdi. Korno Qriffinlə döyüşə çıxmalı olan boksçu qəfil xəstələndi. Promoterlər yerli boksçulardan birini çağırmaq qərarına gəldilər. Bu, titul döyüşü idi. Qələbə qazanan şəxs çempionluq kəməri uğrunda Maks Beri ilə döyüşəcəkdi. Bu zaman Breddok yada düşdü. Eybi yox, çağıraq qoy gəlsin vuruşsun. Onsuz da hamı Qriffinin qalib gələcəyinə əmin idi. Karlo özü də Breddoku ilk raunddaca nokauta salacağına inanırdı. Ancaq belə olmadı. Breddok ona verilən şansı əldən vermək istəmirdi. Fəhlə işləməklə qəpik quruş qazanmaqdansa, qalib gəlib əməlli qazanmaq olardı. Ailə-uşaq xətrinə Karlo Qriffini məhv etməyə hazır idi. Döyüş cəmi 3 raund davam etdi. Breddok rəqibini qüvvətli zərbə ilə nokauta göndərdi. Boks dünyası yenidən Ceyms haqqında danışmağa başladı. Döyüşdən 250 dollar qazanmışdı. Pul ona çatan kimi dövlətdən aldığı müavinəti geri qaytardı. Deyirdi ki, işsizlər çoxdur. Bu müavinət bir başqa işsizin ailəsinin dolanışığına kömək olacaq. Bu, vicdanlı hərəkət idi. Breddok sadə amerikalıların sevimlisinə, idealına çevrildi. Mübariz insan kimi o, ancaq hörmətə layiq idi. === Çempion === Qarşıda isə ağır döyüş vardı. Maks Beri o dövrün ən istedadlı boksçusu idi. Yekəpər idi, ağır qaya parçası kimi yumruqları vardı. Axırıncı döyüşü Frenk Kempellə keçirmişdi. Maksın zərbələri elə güclü oldu ki, Frenk rinqdəcə öldü. Maks Beri, Breddoka rəğbət bəsləyirdi. Zarafatla ona təklif etdi ki, rinqə çıxmasın. Onun da ölməsini arzulamır. Düzdür, həmin vaxt Beri alman boksçusu Maks Şmelinqə qarşı döyüşə bilərdi. Ancaq damarlarında yəhudi qanı axan Beri hitlerçilərin çempionu ilə vuruşmaq istəmədi. Breddoka qalib gələcəyinə isə əmin idi. Heç düz-əməlli məşq də etmirdi. Yekəpər Berinin yanında Breddok cüllütə oxşayırdı. Breddok isə var gücü ilə hazırlaşırdı. Hər gün səhər tezdən durub qaçır, dayanmadan məşq edirdi. Nəhayət, matç günü gəlib çatdı. Beri publikaya özünü göstərmək istəyirdi. Birinci raunddaca xalqın sevimlisini yerə sərmək lazım idi. Axı kütlə Breddoka azarkeşlik edirdi. Rinqə çıxan Breddoku özlərindən hesab edirdilər — o da fəhlə idi. Beri təəcübləndi. Breddoka zərbə endirə bilmirdi. O, həddən artıq cəld idi, rinqdə daim hərəkət edirdi. Üstəlik, gizli silahını işə salmışdı. Fəhlə olduğu zaman məşq elətdirdiyi sol əlilə də güclü zərbə vururdu. İndi o, daha əvvəlki kimi "birəlli" deyldi. 6-cı, 7-ci raund başa çatırdı. Beri ard-arda güclü zərbələr endirirdi. Breddokun çənəsi isə sanki poladdan idi. Nokauta düşmürdü. Bu, Berini özündən çıxarırdı. Axı başqaları onun zərbəsindən həyatını itirmişdilər. Arenaya bilet tapmayanlar küçələrdə quraşdırılmış radiolarla oyunu izləyirdilər. Minlərlə kasıb kilsəyə gedərək Bredok üçün dua edirdilər. Təki o bu yekəpər Berinin zərbəsindən ölməsin. Bredokun isə ölmək fikri yox idi. Ona şans verilmişdi. Ailəsinin ac qalmasını, ağır günləri arxada qoymalıydı. 12-ci raundda Beriyə elə zərbə vurdu ki, çempion səndələdi. O, hesabda irəli idi. Nəhayət, matç bitdi. Hakimlərin yekdil qərarı ilə Breddok çempion elan olundu. Dünənin fəhləsi, uğursuz boksçusu bir anda ulduz oldu. "Amerikan arzusu"nun bariz nümunəsi… Çempionluqdan sonra iki il müddətində bütün ölkəni gəzdi, tamaçaçılar qarşısında məşqlər keçirdi. Artıq yaşlanmışdı. Çempionluq uğrunda növbəti görüşdə isə qaradərili Co Lusə məğlub oldu. Ancaq bu məğlubiyyətə baxmayaraq, onu yenə sevirdilər. Co Luis isə xatirələrində Breddoku tarixin ən cəsur boksçusu adlandırırdı. Uduzmağına baxmayaraq, Luslə döyüşdən 250 min dollar qazanmışdı. İndiki pulla 2 milyon dollar. Daha varlı idi. Ancaq karyerasını major notda bitirmək istəyirdi. 1938-ci ildə Breddok Böyük Britaniyanın tarixi boyunca ən güclü boksçusu olan Tommi Farra ilə döyüşə çıxdı və xal hesabı ilə ona qalib gəldi. İkinci dünya müharibəsi zamanı Breddok ordu sıralarına qatıldı. Cəbhədə əsgərlərə özünümüdafiə məşqləri keçirdi. Müharibədən sonra müxtəlif işlərlə məşğul oldu. Varlı idi. İşləməyə bilərdi. Ancaq Breddok milyonçu həyatına alışmamışdı. Sadə insan idi. Ömrü boyu çalışdı. Nyu-Yorkdakı Verizano körpüsünün tikintisində iştirak etdi. 1974-cü ildə, 69 yaşında vəfat etdi. O, boks tarixinin ən istedadlı və yaddaqalan şəxslərindən idi. == Maraqlı faktlar == 2005-ci ildə isə [[Hollivud]]da Ceyms Breddokun həyatından bəhs edən "[[Nokdaun, (film, 2005)|Nokdaun]]" adlı bədii film çəkildi. Filmdə Breddok obrazını məşhur Hollivud ulduzu [[Rassel Krou]] canlandırdı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:ABŞ boksçuları]] [[Kateqoriya:Boke üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:İrlandəsilli amerikalılar]] 1g3n9b4w6ecliurwyqjepp8a5ffawz4 7865762 7865761 2024-11-27T10:49:44Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Boke üzrə dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865762 wikitext text/x-wiki {{İdmançı}} '''Ceyms Breddok'''({{Dil-en|James Walter Braddock}}) eləcə də '''Cim Breddok''' kimi tanınırdı ({{Dil-en|James J. Braddock}}, {{DVTY}}) — [[ABŞ|amerika]] boksçusu, dünya çempionu. == Həyatı == Əslən İrlandiyalıdır. Ulu babaları ordan mühacirət etmişdilər. 13 oktyabr 1935-ci il. "Medison Skver Qarden" arenasında iynə atsan, yerə düşməzdi. Tribunalar tam dolmuşdu. Bu anda diktorun səsi eşidildi: "Cənablar və xanımlar, Nyu-Yorka xoş gəlmisiniz. Bu gün ağır çəki dərəcəsində tarixi görüş keçirilir. Hazırkı çempion Maks Beri öz titulunu qorumaq üçün həmyerlimiz Ceyms Breddokla döyüşəcək". Zal uğuldadı. [[Maks Ber]]inin qalib olacağına heç kimin şübhəsi yox idi. Bukmekerlər Breddokun şansını 1-ə 10 nisbətində qiymətləndirirdilər. Hazırkı çempion rəqibindən bir baş hündür, daha cüssəli, daha cavan idi. Xalq kütlələri isə Breddokun qələbəsi üçün dua edirdiər. Hətta möcüzəyə inanmasalar belə… === Uğursuz.. === Həmin vaxt dünyada çempionluğa iddialı digər ağır çəkili və daha titullu boksçular vardı. [[Ci Luis]] və [[Maks Şmelinq]] kimi. Ancaq şans Breddoka düşmüşdü. O, bu şansı 35-ci ilin martında [[Art Leski]]ni 15 raundluq döyüşdə məğlub etdikdən sonra qazanmışdı. Halbuki bu yaxınlaradək hamı Ceyms Breddokun boksla tamam vidalaşdığını düşünürdü. Breddok başqa ağır çəkili boksçulara nisbətən cüssəsiz idi. Hətta karyerasına orta çəki dərəcəsindən başlamışdı. Ancaq tanrı onun sağ əlini elə qüvvətli yaratmışdı ki, zərbəsindən ayılan olmurdu. Mənfi cəhəti o idi ki, döyüş zamanı yalnız sağ əlindən istifadə edirdi. Sol əlini yaddan çıxarırdı. Rəqibləri bilirdi ki o, "birəllidir". Titul uğrunda Tommi Loqranla döyüşdə Ceyms "çörək ağacı" saydığı sağ əlini zədələdi. Həmin döyüşü də uduzdu. Rəqibi bütün komponentlərdə ondan üstün oldu. Zədə onda xroniki xəstəlik yaratdı. Üstəlik, ağır zamanlar başlamışdı. Amerika "böyük depressiya dövrü"nü yaşayırdı. Bir çox amerikalılar kimi, Breddok da banklardakı bütün əmanətlərini itirib müflis oldu. Bir yandan da zədə… 4 il ərzində 20 dəfə məğlub oldu. Bundan sonra onu siyahıdan sildilər. Yarışlara dəvət almadı. Yaşı da keçirdi. Ailəni isə saxlamaq lazım idi. 3 uşağı vardı. Dəniz limanında fəhlə işləməyə başladı. Ancaq qazandığı qəpik-quruş güclə yeməyə çatırdı. Bir müddət işıq pulunu verə bilmədiyinə görə evində elektrik enerjisi də kəsilmişdi. Breddokda irlandiyalılara xas olan qürur vardı. Ancaq uşaqlarının ac olmasına dözə bilmədi. Çoxları kimi dövlətdən sosial müavinət almağa məcbur oldu. === Şans === Hər işdə bir xeyir var deyirlər. Breddokun sağ əli yaxşı işləmirdi. Fəhləlik edərkən o, sol əlini daha çox işlətməyə başladı. İşdən sonra da ancaq sol əllə məşq etməyə başladı. Düzdür, onu döyüşə çağıran yox idi. Bu uğursuz boksçunu unutmuşdular. Ancaq 1934-cü ildə tanrı ona sanki ikinci şansı verdi. Korno Qriffinlə döyüşə çıxmalı olan boksçu qəfil xəstələndi. Promoterlər yerli boksçulardan birini çağırmaq qərarına gəldilər. Bu, titul döyüşü idi. Qələbə qazanan şəxs çempionluq kəməri uğrunda Maks Beri ilə döyüşəcəkdi. Bu zaman Breddok yada düşdü. Eybi yox, çağıraq qoy gəlsin vuruşsun. Onsuz da hamı Qriffinin qalib gələcəyinə əmin idi. Karlo özü də Breddoku ilk raunddaca nokauta salacağına inanırdı. Ancaq belə olmadı. Breddok ona verilən şansı əldən vermək istəmirdi. Fəhlə işləməklə qəpik quruş qazanmaqdansa, qalib gəlib əməlli qazanmaq olardı. Ailə-uşaq xətrinə Karlo Qriffini məhv etməyə hazır idi. Döyüş cəmi 3 raund davam etdi. Breddok rəqibini qüvvətli zərbə ilə nokauta göndərdi. Boks dünyası yenidən Ceyms haqqında danışmağa başladı. Döyüşdən 250 dollar qazanmışdı. Pul ona çatan kimi dövlətdən aldığı müavinəti geri qaytardı. Deyirdi ki, işsizlər çoxdur. Bu müavinət bir başqa işsizin ailəsinin dolanışığına kömək olacaq. Bu, vicdanlı hərəkət idi. Breddok sadə amerikalıların sevimlisinə, idealına çevrildi. Mübariz insan kimi o, ancaq hörmətə layiq idi. === Çempion === Qarşıda isə ağır döyüş vardı. Maks Beri o dövrün ən istedadlı boksçusu idi. Yekəpər idi, ağır qaya parçası kimi yumruqları vardı. Axırıncı döyüşü Frenk Kempellə keçirmişdi. Maksın zərbələri elə güclü oldu ki, Frenk rinqdəcə öldü. Maks Beri, Breddoka rəğbət bəsləyirdi. Zarafatla ona təklif etdi ki, rinqə çıxmasın. Onun da ölməsini arzulamır. Düzdür, həmin vaxt Beri alman boksçusu Maks Şmelinqə qarşı döyüşə bilərdi. Ancaq damarlarında yəhudi qanı axan Beri hitlerçilərin çempionu ilə vuruşmaq istəmədi. Breddoka qalib gələcəyinə isə əmin idi. Heç düz-əməlli məşq də etmirdi. Yekəpər Berinin yanında Breddok cüllütə oxşayırdı. Breddok isə var gücü ilə hazırlaşırdı. Hər gün səhər tezdən durub qaçır, dayanmadan məşq edirdi. Nəhayət, matç günü gəlib çatdı. Beri publikaya özünü göstərmək istəyirdi. Birinci raunddaca xalqın sevimlisini yerə sərmək lazım idi. Axı kütlə Breddoka azarkeşlik edirdi. Rinqə çıxan Breddoku özlərindən hesab edirdilər — o da fəhlə idi. Beri təəcübləndi. Breddoka zərbə endirə bilmirdi. O, həddən artıq cəld idi, rinqdə daim hərəkət edirdi. Üstəlik, gizli silahını işə salmışdı. Fəhlə olduğu zaman məşq elətdirdiyi sol əlilə də güclü zərbə vururdu. İndi o, daha əvvəlki kimi "birəlli" deyldi. 6-cı, 7-ci raund başa çatırdı. Beri ard-arda güclü zərbələr endirirdi. Breddokun çənəsi isə sanki poladdan idi. Nokauta düşmürdü. Bu, Berini özündən çıxarırdı. Axı başqaları onun zərbəsindən həyatını itirmişdilər. Arenaya bilet tapmayanlar küçələrdə quraşdırılmış radiolarla oyunu izləyirdilər. Minlərlə kasıb kilsəyə gedərək Bredok üçün dua edirdilər. Təki o bu yekəpər Berinin zərbəsindən ölməsin. Bredokun isə ölmək fikri yox idi. Ona şans verilmişdi. Ailəsinin ac qalmasını, ağır günləri arxada qoymalıydı. 12-ci raundda Beriyə elə zərbə vurdu ki, çempion səndələdi. O, hesabda irəli idi. Nəhayət, matç bitdi. Hakimlərin yekdil qərarı ilə Breddok çempion elan olundu. Dünənin fəhləsi, uğursuz boksçusu bir anda ulduz oldu. "Amerikan arzusu"nun bariz nümunəsi… Çempionluqdan sonra iki il müddətində bütün ölkəni gəzdi, tamaçaçılar qarşısında məşqlər keçirdi. Artıq yaşlanmışdı. Çempionluq uğrunda növbəti görüşdə isə qaradərili Co Lusə məğlub oldu. Ancaq bu məğlubiyyətə baxmayaraq, onu yenə sevirdilər. Co Luis isə xatirələrində Breddoku tarixin ən cəsur boksçusu adlandırırdı. Uduzmağına baxmayaraq, Luslə döyüşdən 250 min dollar qazanmışdı. İndiki pulla 2 milyon dollar. Daha varlı idi. Ancaq karyerasını major notda bitirmək istəyirdi. 1938-ci ildə Breddok Böyük Britaniyanın tarixi boyunca ən güclü boksçusu olan Tommi Farra ilə döyüşə çıxdı və xal hesabı ilə ona qalib gəldi. İkinci dünya müharibəsi zamanı Breddok ordu sıralarına qatıldı. Cəbhədə əsgərlərə özünümüdafiə məşqləri keçirdi. Müharibədən sonra müxtəlif işlərlə məşğul oldu. Varlı idi. İşləməyə bilərdi. Ancaq Breddok milyonçu həyatına alışmamışdı. Sadə insan idi. Ömrü boyu çalışdı. Nyu-Yorkdakı Verizano körpüsünün tikintisində iştirak etdi. 1974-cü ildə, 69 yaşında vəfat etdi. O, boks tarixinin ən istedadlı və yaddaqalan şəxslərindən idi. == Maraqlı faktlar == 2005-ci ildə isə [[Hollivud]]da Ceyms Breddokun həyatından bəhs edən "[[Nokdaun, (film, 2005)|Nokdaun]]" adlı bədii film çəkildi. Filmdə Breddok obrazını məşhur Hollivud ulduzu [[Rassel Krou]] canlandırdı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:ABŞ boksçuları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:İrlandəsilli amerikalılar]] ricc9e3u6dvstgy1a6n1lbib6v8pqve 0 415170 7865524 7600206 2024-11-27T07:51:43Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:İran astronomları]] əlavə olundu 7865524 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}}{{mənbə yoxluğu}} {{Alim}} [[Fayl:Constellation Gemeaux - al-Sufi.jpg|alt=Əkiz bürclər kitabı|thumb|"Əkiz bürclər" kitabı]] Abul-Hüseyn Abdurrahman ibn Ömər əl-Sufi (fars.عبدالرحمن صوفی, Rey, 7 dekabr 903 -Şiraz,25 may 986) — məşhur fars astronom və riyaziyyatçı idi. O, İsfahanda, əmir Adud ad-Daula hakimiyyəti dovrundə yaşamışdır və astronomiya haqqında olan məqalələri yunan dilindən tərcumə edirdi(birinci novbədə Almaqest Ptolimeyin). Təxmini olaraq 960-cı ildən Şirazda işləyirdi. Ən məşhur kitablarından biri "Sabit ulduzlar" kitabıdır(ərəb. كتاب الكواكب الثابتة). Kitabda 1017 ulduz və 48 bürc haqqında ətraflı məlumat verilmisdir. Kitabda bürclərin rəngarəng təsviri, eləcə də onların ekliptikal koordinatları haqqındada məlumat var. Öz müşahidələrinə əsaslanaraq o, əvvəlki astronomi məlumatları nəzərdən keçirmişdir (əsasən Klavdiy Ptolimeyin). Al-Sufi astronomiyanın gələcək inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Onun elmi əsərlərindən daha sonra əl-Biruni, Əbu əl-Həsən ibn Yunis, Nasir əl-Din əl-Tusi, ispan və səmərqənd astronomları da istifadə etmişdirlər. Əl-Sufi bir çox digər elmi işlərdə yazmışdır. Onlardan bir çoxu XII–XIV əsrlərdə latın dilinə tərcümə edilmişdir: "Astrolyabiya ilə hərəkətlər kitabı"-1760 başlıqdan ibarət geniş elmi iş "Bərabərtərəfli çoxbucaqlılarin düzəldilməsi üzrə traktat" === Maraqlı fakt === 1935-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı Ayın görünən tərəfində yerləşən kraterə əl-Sufi adını verdi. == İstinadlar == [[Kateqoriya:İran astronomları]] cyfdi0bx2a2sbklnid7fznczxpf9qrc 0 415419 7864902 7713715 2024-11-26T17:01:33Z 46.18.68.119 7864902 wikitext text/x-wiki 7864904 7864902 2024-11-26T17:02:30Z 46.18.68.119 7864904 wikitext text/x-wiki 7864905 7864904 2024-11-26T17:04:15Z 46.18.68.119 7864905 wikitext text/x-wiki 7864913 7864905 2024-11-26T17:10:12Z Turkmen 92589 [[Special:Contributions/46.18.68.119|46.18.68.119]] ([[User talk:46.18.68.119|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 3 redaktə geri qaytarılaraq [[User:NR SHENER|NR SHENER]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7713715 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |adı=Henrix Mxitaryan |indiki klubu={{bayraq|İtaliya}} [[İnter Milan FK|İnter]] |nömresi=22 |mövqeyi=[[Hücumçu (futbol)|Hücumçu]] |klublar={{futbol karyerası |2006–2009|{{bayraq|Ermənistan}} [[Pünik FK|Pünik]]| 70 (30) |2009–2010|{{bayraq|Ukrayna}} [[Metallurq Donetsk FK|Metallurq]]|37 (12) |2010–2013|{{bayraq|Ukrayna}} [[Şaxtyor Donetsk FK|Şaxtyor]]|72 (38) |2013–2016|{{bayraq|Almaniya}} [[Borussiya Dortmund FK|Borussiya Dortmund]]|90 (23) |2016–2018|{{bayraq|İngiltərə}} [[Mançester Yunayted FK|Mançester Yunayted]]|39 (5) |2018–2019|{{bayraq|İngiltərə}} [[Arsenal FK|Arsenal]]|36 (8) |2019—h.h|{{bayraq|İtaliya}} [[Roma FK|Roma]]|0 (0) }}}} '''Henrix Mxitaryan''' ({{dil-hy|Հենրիխ Մխիթարյան}}; {{DVTY}}) — [[İtaliya]]nın [[İnter Milan FK|İnter]] klubunun və [[Ermənistan milli futbol komandası]]nın futbolçusu. == Həyatı == Henrix Mxitaryan 21 yanvar 1989-cu il tarixində [[Ermənistan]]ın paytaxtı [[İrəvan]] şəhərində doğulub. 1980-ci illərdə Ermənistanın "[[Ararat İrəvan FK|Ararat]]" futbol klubunun hücumçularından biri olmuş Mxitaryanın atası Hamlet Mxitaryan 33 yaşında beyin xərçəngi nəticəsində dünyasını dəyişib. == Karyerası == Henrix Mxitaryan karyerasına 2006-cı ildə Ermənistanın [[Pünik FK|Pünik]] klubunda başlayıb . Henrix sonralar [[Ukrayna]] ,[[Almaniya]] və [[İngiltərə]]nin müxtəlif klublarında çıxış edib və 2018-ci ildə [[Arsenal FK|Arsenala]] transfer olunub . == Uğurları == 2012-ci ildə [[Ukrayna]] Premyer Liqasında ən yaxşı futbolçu seçilmişdir. Bundan başqa, 2009, 2011 və 2012-ci illərdə [[Ermənistan]]da ilin futbolçusu seçilmişdir. == Özəl həyatı == Henrix Mxitaryan 2019-cu ilin iyun ayında tütün biznesi ilə məşğul olan iri erməni sahibkarın qızı Betti Vardanyanla evlənib. Erməni futbolçunun toyu [[Venesiya]]da baş tutub.<ref>{{Cite web |title=Mxitaryan erməni biznesmenin qızı ilə evlənib – VİDEO |url=http://1news.az/az/mobile/news/mxitaryan-ermeni-biznesmenin-qizi-ile-evlenib---video |access-date=2019-06-29 |archive-date=2019-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190629145958/http://1news.az/az/mobile/news/mxitaryan-ermeni-biznesmenin-qizi-ile-evlenib---video |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İrəvanda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Mançester Yunayted FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Arsenal FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Ukrayna Premyer Liqasının ən yaxşı bombardirləri]] [[Kateqoriya:Borussiya Dortmund FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Bundesliqa oyunçuları]] ld0z2qcier2fsnj6h14poq5v52373c8 0 415924 7865432 7351883 2024-11-27T06:46:08Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865432 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Əlizadə Əsgərli |orijinal adı = Əlizadə Bayram oğlu Əsgərli |digər adları = |şəkil = Əlizadə Əsgərli.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 8.5.1958 |doğum yeri = [[Cavad (Sabirabad)|Cavad]], [[Sabirabad rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[filologiya]] |elmi dərəcəsi = filologiya üzrə elmlər doktoru |iş yeri = Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Əlizadə Bayram oğlu Əsgərli''' ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, tənqidçi və publisist, filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent. == Həyatı == Əlizadə Bayram oğlu Əsgərli 8 may 1958-ci ildə [[Azərbaycan Respublikası]] [[Sabirabad rayonu]]nun [[Cavad (Sabirabad)|Cavad kəndi]]ndə dünyaya gəlib. 1976-1980-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsində, 1983-1986-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin aspiranturasında təhsil alıb. 1980-1997-ci illərdə Sabirabad bölgəsinin Yolçubəyli, Cavad, Suqovuşan və Nizami Gəncəvi adına şəhər orta məktəblərində ixtisası üzrə müəllim və direktor müavini işləyib. 1998-2000-ci illərdə [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]] (AMEA) Milli Münasibətlər İnstitutunda böyük elmi işçi vəzifəsində çalışıb. 2000-2002-ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Milli Münasibətlər İnstitutunun elmi katibi olub. 2002-ci ildə AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunda aparıcı elmi işçi vəzifəsində işləyib. 2002-2012-ci illərdə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsində çalışıb. 2012-2017-ci illərdə həmin İnstitutda baş elmi işçi vəzifəsini tutub. 2017-ci ildən AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini olub. Filologiya elmləri üzrə Müdafiə Şurası nəzdində Elmi Seminarın sədri olib, Müdafiə Şurasının üzvüdür. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının sədr olub. 10 cilddə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin birinci, beşinci və altıncı cildlər redaksiya heyətinin üzvü, yeddinci cild redaksiya şurasının üzvüdür. Kadrların hazırlanması sahəsində ciddi çalışır. Hazırda beş doktorantın dissertasiyasına elmi rəhbərlik edir. 150-ə qədər elmi-nəzəri məqalənin müəllifidir. Əsərləri Türkiyə, Rusiya, Gürcüstan, Özbəkistan və digər xarici ölkələrdə nəşr olunub. 2001-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. 1998-ci ildə Bakı Ali Pedaqoji Qızlar Seminariyasında (hazırda Bakı Qızlar Universiteti) müəllim, 1999-2007-ci illərdə Bakı Qızlar Universiteti Azərbaycan ədəbiyyatı və jurnalistika kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışıb. 2007-2014-cü illərdə Bakı Qızlar Universitetinin elmi işlər üzrə prorektoru olub. 1998-ci ildən respublikanın aparıcı ali məktəblərində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, tənqid və nəzəriyyəsi, habelə türk xalqları ədəbiyyatına dair mühazirələr oxuyur. 15 fənn proqramı və 2 dərs vəsaitinin müəllifidir. 2017-ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müəllimidir. 2002-ci ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin fəxri fərmanı, 2012-ci ildə Azərbaycan Respublikası Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının fəxri fərmanı ilə təltif edilib. 2016-cı ildə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "İlin alimi" mükafatını alıb, "Rəsul Rza" mükafatına layiq görülmüşdür. Ailəlidir. Üç övladı var. Müəllifin bioqrafiyası Azərbaycan Milli Ensiklopediyasında da çap edilib. == Ədəbi(elmi-nəzəri) və publisistik fəaliyyəti == 1987-ci ildə “Xəlqilik meyarı ilə” adlı ilk elmi məqaləsi “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində dərc edilib. 1987-ci ildə "Osman Sarıvəllinin poetikası" mövzusunda namizədlik, 2011-cu ildə "XX əsr Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikrində milli ideal və xalq taleyi problemi (Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığı əsasında)" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Filologiya üzrə elmlər doktorudur. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının aktual problemləri ilə məşğul olur. 1995-ci ildən Azərbaycan ədəbiyyatının milli-ideoloji məsələləri, türkçülük, azərbaycançılıq və istiqlalçılıq məfkurəsinin elmi-nəzəri tədqiqi istiqamətində araşdırmalar aparır. Xəlil Rza Ulutürk ədəbi irsinin ardıcıl tədqiqatçısıdır. Eyni zamanda, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, Osman Sarıvəlli, Mikayıl Müşfiq, Əkrəm Cəfər, Bəkir Nəbiyev, Mir Cəlal Paşayev, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Nəbi Xəzri, İlyas Əfəndiyev, Söhrab Tahir, Cabir Novruz və başqaları haqqında tədqiqatların müəllifidir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi sahəsində ədəbi metod, ədəbi məktəb və ədəbi cərəyanlar, heca vəzni, sərbəst şeir və ədəbi janrlar, bədii təsvir və ifadə vasitələri, habelə, ahəng və intonasiyaya aid məqalələr çap etdirib. Ə.B.Əsgərli 1980-ci illərdən publisistika fəaliyyəti ilə məşğuldur. Respublikanın dövri mətbuatında ictimai-siyasi və ədəbi məqalələri çap olunur. 1991-1994-cü illərdə «Demokrat», 1994-1995-ci illərdə «Yurd» qəzetlərinin təsisçisi və baş redaktoru olub. 2008-2014-cü illərdə Bakı Qızlar Universitetinin «Elmi əsərlər» jurnalının baş redaktor müavini kimi fəaliyyət göstərib. 2017-ci ildən AMEA-nın "Ədəbiyyat məcmuəsi" jurnalı redaksiya heyətinin üzvüdür. == Tərtibçi və redaktor kimi fəaliyyəti == Xəlil Rza Ulutürkün «Mənə bənzə» (2000), «Seçilmiş əsərlər» (2001), «İsgəndərnamə»/N.Gəncəvidən tərcümə/ (2003), «Mən onsuz da əbədiyəm» (2003), «Ədəbi tənqid» (2003), «Müasirləri Xəlil Rza Ulutürk haqqında» (2004), «Gəl, ey səhər» (2004), «Ustadım Əkrəm Cəfər» (2005), X.R.Ulutürkün «Seçilmiş əsərləri». 2 cilddə. I və II cildlər (2005), «Turan çələngi» (2005), «Lefertovo zindanında» (2006), X.R.Ulutürkün «Seçilmiş əsərləri». 5 cilddə. I cild (2007), II cild (2009), III cild (2014), «Bir odlu gözləri, bir də xoş səsi»/S. Vurğun haqqında/, (2007), "Eşqim, vəfadarım mənim" (2007,2013) «Həyat, həyat deyə çırpınan könül»/M. Müşfiq haqqında/, (2009), «Mənim Tanrım gözəllikdir» /H.Cavid haqqında/,(2009), «Söhrab Tahir Azər-Azər haqqında» (2009), «Dünyaya pəncərə» (2010), Nizami Gəncəvinin «Lirika, “Sirlər xəzinəsi”, “Yeddi gözəl”» (2011), “Şeir və poemalar” (2012), “Yaşasın od yurdu, qardaş Türkiyə” (2013), “Hara gedir bu dünya...” (2013), “Məndən başlanır Vətən” (2014), “Məqsud Şeyxzadə və “Azərbaycan dəftəri” (2014), “Ayla günəş arasında” /şeirlər və poemalar/ (2014), “Doğmalıq və ucalıq” (2015), “Yeni zirvələrə” (2015), İsa Həbibbəylinin “Əsərləri” /2019-cu ildən/, Ağarəhim Rəhimovun «Seçilmiş əsərlər» (2009-2010) kitablarına ön söz və şərhlər yazıb, elmi redaktorluq еdib. Dövlət Sərəncamları ilə Xəlil Rza Ulutürkün 2 və 5 cildlik seçilmiş əsərlərini nəşrə hazırlayıb. == Monoqrafiya və kitabları == # «Kökün və sözün yaddaşı» (2002) # «Osman Sarıvəllinin poetikası» (2005) # «Milli ideal mücahidi» (2005) # «Sözün divanı və vətəndaş yanğısı» (2007) # «Xəlil Rza Ulutürkün poetikası» (2009), (2012) # «Sənət və şəxsiyyət» (2013) # «XX əsr Azərbaycan şeirinin poetikası» (2014) # «Xəlil Rza Ulutürk» (həyatı, fəaliyyəti və sənəti) (2015) # "Fərdi üslubun poeziyası" (2017) # "Bəxtiyar Vahabzadə" (2019) #“Teymur Əhmədov: ədəbiyyat və mətbuat xadimi” (2020) #“Elm və təhsil qurucusu” (2021) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == http://elibrary.bsu.az/yenii%5Cyeni_kitablar%5C1413998591.pdf{{Dead link|date=March 2021 |bot=InternetArchiveBot }} http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=2586{{Dead link|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot }} [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] muwx2b2aetbczc6peivttyac552rrln 0 416210 7865530 7788139 2024-11-27T07:53:07Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:İngiltərə astronomları]] əlavə olundu 7865530 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Cozef Norman Loker |orijinal adı = {{Dil-en|Sir Joseph Norman Lockyer}} |digər adları = |şəkil = Picture of Norman Lockyer.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 17.5.1836 |doğum yeri = [[İngiltərə]],Uorikşir, Reqbi |vəfat tarixi = 16.7.1920 |vəfat yeri = [[İngiltərə]],Salcombe Regis, Devon |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = [[Böyük Britaniya]]lı |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[Astronomiya]] |elmi dərəcəsi = [[Professor]] (Astronomiya üzrə Dünyada ilk dəfə) |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = [[Helium]] elementinin kəşfi, "[[Nature]]" akademik jurnalının qurucusu |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Ser Cozef Norman Loker''' ({{Dil-en|Joseph Norman Lockyer}}, {{DVTY}}) — [[Birləşmiş Krallıq|Britaniya]] alimi və astronomu. 1868-ci ildə [[Günəş]]in atmosferində də rast gəlinən [[helium]]u kəşf etmişdir.<ref>http://www.britannica.com/biography/Joseph-Norman-Lockyer:Sir Joseph Norman Lockyer British astronomer.</ref> == Həyatı == '''Cozef Norman Loker''' ({{Dil-en|Joseph Norman Lockyer}}) 17 May [[1836-cı il]]də [[İngiltərə]]nin [[Uorikşir]] ({{Dil-en| Warwickshire}}) əyalətinin '''Reqbi''' şəhərində doğulmuşdur. [[1870-ci il]]də krallığın elmi irəliləyişlər komissiyasına sədr təyin olunana qədər, [[1857-ci il]]dən başlayaraq müharibə ofisində çalışıb. Komissiyanın iş müddəti [[1875-ci il]]də bitəndə hal-hazırda [[London İmperial Kolleci]]nin bir hissəsi olan krallığın elm akademiyasına cəlb olunmuşdur. [[1885-ci il]]də [[Astronomiya]] sahəsində Dünyada ilk dəfə [[professor]] adına layiq görülən alim olmuşdur<ref>http://www.brlsi.org/events-proceedings/proceedings/17865:Sir {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160417044235/http://www.brlsi.org/events-proceedings/proceedings/17865:Sir |date=2016-04-17 }} Joseph Norman Lockyer K.C.B., F.R.S</ref>. Özü üçün günəş [[rəsədxana]]sı inşa etdirmiş və [[1902-ci il]]ə qədər bu rəsədxananı idarə etmişdir<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www-solar.mcs.st-andrews.ac.uk/~clare/Lockyer/CDROM_lock.html |access-date=2015-08-15 |archive-date=2012-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120210131927/http://www-solar.mcs.st-andrews.ac.uk/~clare/Lockyer/CDROM_lock.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2012-02-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120210131927/http://www-solar.mcs.st-andrews.ac.uk/~clare/Lockyer/CDROM_lock.html |deadurl= }}</ref>. [[1920-ci il]]də 84 yaşında olanda ölmüşdür. == Elmə töhfələri == Etdiyi spektral müşahidələr nəticəsində [[Günəş]] atmosferinin tərkibini müşahidə etmiş, [[Yer]] üzündə kəşf edilməsindən düz 27 il əvvəl [[Helium]] elementinin Günəş atmosferində olduğunu müəyyən etmişdir. Loker günəşin səth temperaturunu hesablamışdır. 1870 və 1905-ci illər arasında 8 dəfə [[Günəş tutulması]]nı araşdırmaq məqsədilə elmi səfərlər etmişdir. Loker [[Günəş]]də baş verən dinamik hərəkətlərin [[Dünya]]nın [[iqlim]]i və hava şəraitinə təsir etdiyini iddia etmişdir. Fəaliyyətinin böyük bir hissəsini 1860-cı illərin sonlarında həyata keçirib. Norman Loker həmçinin [[1869-cu il]]də "[[Nature]]" akademik jurnalını qurmuş təxminən 50 il ərzində bu jurnalın naşiri olmuşdur.<ref>http://www.nature.com/nature/history/timeline_1860s.html {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170514192526/http://www.nature.com/nature/history/timeline_1860s.html |date=2017-05-14 }}: History of the Nature Journal.</ref> [[Fayl:Plaque - Norman Lockyer.jpg|300px|thumb|[[London]]da alimin xatirəsinə həsr olunan lövhə]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Britaniya astronomları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] [[Kateqoriya:İngiltərə astronomları]] n7u7ma0my7y80ujpzhqfx2jyzcgpets 0 416298 7865511 7155926 2024-11-27T07:47:22Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:İngiltərə astronomları]] əlavə olundu 7865511 wikitext text/x-wiki {{Alim}}'''Aqnes Mariya Klerk''' ({{Dil-en|Agnes Mary Clerke}}, {{DVTY}}) — astronom, [[astronomiya]] aid kitabların müəllifi. == Həyatı == Aqnes Mariya Klerk 10 fevral 1842-ci ildə İrlandiyada Skibberendə anadan olub. Elmi müzakirələrin getdiyi bir evdə böyüyən Aqnes Mariya kiçik yaşlarından etibarən riyaziyyat və astonomiya elmlərinə böyük maraq göstərmişdi. Atası Con Villis Klerk həvəskar bir elm coşqusu ilə hər üç övladını aktiv olaraq oxumağa yönləndirmişdi. Evindəki laboratoriyada kimya təcrübələri aparan Con Villis Klerk həyət bağçasında bir teleskop da qurmuşdu. Klerkin bütün övladları evdə təhsil aldılar, latın, yunan dillərini öyrəndilər, riyaziyyat və astronomiya biliklərini mənimsədilər. Astronomiya Mariya Klekin daha çox diqqətini çəkmişdi və hələ 15 yaşında ikən bir astronomiya tarixi yazmağa başlamışdı. 1867-ci ildən etibarən Aqnes Mariya anası və bacısı Ellen ilə qış aylarını İtalyanın Florensiya şəhərində keçirməyə başladılar. Aqnes Mariya burda zamanının çox hissəsini kitabxanalarda keçirir və elmi biliklərə olan aclığını doyurmağa çalışırdı. Klerk ailəsinin Londona yerləşdiyi 1877-ci ilində Aqnes Mariya ilk əhəmiyyətli məqaləsini yayımladı. Edinburq Reviev jurnalında yayımlanan bu məqalənin başlığı "İtaliyadakı Kopernik" idi. Aqnes Mariyanın mütəmadi olaraq iştirak etdiyi bu jurnalda həyatı boyunca 55 məqaləsi dərc edildi. Astronomiyaya böyük həvəslə bağlı olduğu halda Aqnes Mariya heç bir zaman müstəqil müşahidələr aparmadı, bütün zamanını başqalarının astronomiyaya aid müşahidələrinin, araşdırmalarının nəticəsini xülasəyə çevirmək, qarşılaşdırmaq, şərh etmək və bunlara əsasən məqalələr yazmağa sərf etdi. Tamamilə nəzəri çalışmalar görməsinə baxmayaraq, Aqnes Mariya həmin dövrün qabaqcıl astronomları ilə məktublaşır və onlardan çox böyük hörmət görürdü. "19-cu yüzilliyin astronomiyanın populyar bir tarixi" başlıqlı ilk kitabı 1885-ci ildə nəşr edildi. Bu kitab xalq üçün hazırlanmış ümumi bir kitab olmaqla yanaşı, astronomiya ilə məşğul olan insanların da diqqətini çəkdi və Aqnes Mariya böyük şöhrət qazandı. Həmin kitab günümzdə də standart mənbə kimi istifadə ediləcək qədər dəyərlidir. Aqnes Mariya 1888-ci ilin üç ayını şotlandiyalı astronom David Qill və yoldaşının qonağı kimi Cənubi Afrikada keçirdi. Orada ilk dəfə olaraq özünə təsir edən ulduzların spektrlərini görmək üçün rəsədxanada müşahidə apardı. Aqnes Mariya Klerk 1907-ci ildə vəfat edib. Buna qədər astronomiyaya aid yazılarını davam etdirib. Daha sonrakı kitabları "Ulduzlar sistemi" (1890) , "Astrofizika problemləri" (1903), "Modern kosmoqoniya" (1905) adlı kitabları idi. Aqnes Mariya kitablarına və jurnallardakı məqalələrinə əlavə olaraq Britaniya Ensiklopediyasının 11-ci nəşrində 30 astronomun bioqrafiyası ilə birlikdə əsas astronomiya məqaləsini də hazırlayaraq astronomiya tarixinə böyük töhfə vermişdi. Aqnes Mariya Klerk astronomiya sahəsindəki kitabları ilə müxtəlif müzakirəli məsələləri ortaya qoyub, müşahidə edən astronomlar üçün parlaq bir mənbə təqdim edib. 1893-cü ildəki elmi yazılarına görə Astronomiya Kral Dərnəyi 1903-cü ildə Aqnes Mariyanı fəxri üzvlüyə qəbul edib. Aydakı bir kraterə də Aqnes Mariya Klerkin adı verilib. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İngiltərə astronomları]] 8tnvubeycha9jamqmzoi92mlgm847rj 0 416378 7865514 6944637 2024-11-27T07:49:13Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya astronomları]] əlavə olundu 7865514 wikitext text/x-wiki {{şəxs}}'''Mariya Marqarita Kirx''' ({{Dil-de|Maria Margaretha Kirch}}, 25 fevral 1670 – 29 dekabr 1720) —Alman astronomu. == Həyatı == 1670-ci ildə [[Almaniya]]nın [[Leypsiq]] şəhərində anadan olmuşdur. [[Rahib]] olan atası qadınların təhsil almasının vacibliyinə inanırdı və bu səbəbdən öz qızına çox erkən yaşdan etibarən müəllimlik edir. Atasının ölümündən sonra Mariyanın təhsili ilə əmisi məşğul olur. Mariya kiçik yaşlarında astronomiyaya maraq göstərməyə başlayır. Gənclik illərində astronomiya ilə əlaqəsini gücləndirmək üçün ailəvi tanış olduğu astronom Kristofer Arnoldun köməkçisi və şagirdi olur. Arnold vasitəsiylə Mariya dövrünün ən məşhur alman astronomlarından biri olan Qotfrid Kirxlə tanış olur. Aralarındakı 30 illik yaş fərqinə baxmayaraq, onlar 1692-ci ildə ailə qururlar. Beləliklə, o, astronomiya karyerasına başlamış olur. 1700-cü ildə Berlin Elmlər Akademiyası qurulur və Mariyanın həyat yoldaşı akademiyanın astronomiya bölməsi üzrə təyin edilir, Mariya özü isə rəsmi olmadan Qotfridə çalışmalarında kömək edir. Onların 4 övladı dünyaya gəlir və onların hər biri valideynlərinin yolunu gedərək astronomiya çalışmalarına qoşulurlar. Mariya qadın olduğu üçün universitetdə [[astronomiya]] üzrə geniş çalışması mümkün olmur. Onun dövründə əksər astronomlar universitet təhsili almamışdılar və bu sahədəki praktiki çalışmalar rəsmi quruluşların xaricində həyata keçirilirdi. Nə Kristofer Arnold, nə də Qotfrid Kirx universitet təhsili almışdılar. Evlənmədən əvvəl Kirx Mariyanın təhsilini Arnolddan təslim alsa da, həqiqətdə şagirdi Mariya ustasına bərabər bir səviyyəyə gəlib çatmışdı. Berlin Elmlər Akademiyasında Mariya və Qotfrid birlikdə işləyirdilər. Mariya hər axşam saat 9-dan sonra göy üzünü izləyirdi. Birlikdə çalışmaları ilə Ayın mərhələlərini, Günəşin batmasını, tutulmasını və digər planetlərin qarşılıqlı mövqelərini hesablayaraq təqvimlər və almanaxlar hazırlamışdılar. Onların bu çalışmaları xüsusi ilə də təqvimlərin satışından gələn gəlirlər akademiya üçün böyük bir maddi qaynaq yaratmışdı. 1702-ci ildə Mariya hələ məlum olmayan bir quyruqlu ulduz (kometa) kəşf etdi: 1702 kometası (C/1702H). Kometanın kəşfini Qotfrid yayımlayır və məqaləsində Mariyadan heç bəhs etmir. Bunun səbəbini özünün Akademiyanın rəsmi astronomu olması, həyat yoldaşının isə orada qeyri-rəsmi çalışdığını və bunu daha əvvəl açıq bildirməməsi səbəbi ilə Akademiyanın ona qarşı reaksiyasından qorxması kimi izah edir, lakin Qotfrid səhvini düzəldərək 1710-cu ildə kometanın kəşfinin həyat yoldaşına aid olduğunu açıqlayır. Mariyanın uğuru qeyri-rəsmi olsa da geniş bir şəkildə qəbul edilir. O, Akademiyanın rəhbəri [[Qotfrid Leybnits|Leybnitsl]]ə təcrübələri haqqında aktiv yazışır. 1709-cu ildə Leybnits Prussiya kraliçasına yazır ki, "Onun uğurları ədəbiyyatda görünməsə də, astronomiya təhsilinin ən dərinlərində yer almaqdadır". 1710-cu ildə Mariyanın həyat yoldaşı Qotfrid Kirx vəfat edir və Akademya Mariya ilə əlaqəsini kəsir. Mariyanın qadın olması onun Akademiyada işlərini davam etdirməsinə əngəl olur. Akademiya digər institutlar tərəfindən lağa qoyulacağından ehtiyat edir, hətta rəhbər Leybnits də Mariyanı qorumaqda aciz qalmışdı. Mariya vəzifə üçün Krallıq Sarayına verdiyi ərizənin cavabını 18 ay gözləyir. Nəhayət, 1712-ci ildə ona rədd cavabı verilir. Bundan kədərlənən Mariya belə demişdi: "İndi qorxulu bir səhrada getdiyimi hiss edirəm, su yoxdur və qidalar da acıdır". Mariya nəinki mənəvi zərbə almışdı, eyni zamanda artıq atasız qalmış 4 uşağın maddi vəziyyətini də düşünməli idi. İşsiz qalan Mariya 1714-cü ilə qədər ailə dostları və bacarıqlı həvəskar astronom olan Baron Bernhard Frederik von Krosiqin xüsusi rəsədxanasında işləyir. 1716-cı ildə rus çarı Böyük Pyotrdan təklif alır. Ancaq təklifə müsbət cavab vermir, çünki təqvim hesablarını davam etdirmək üçün Berlində qalmağa qərar verir. Taleyin oyunu ilə Mariyanın oğlu Kristfrid Akademiya rəsədxanasının direktoru təyin edilir və anası ilə bacısı Kristinanı katibə kimi yanında işə götürür. Mariya xüsusi çalışmalarını etsə də, bir müddət sonra həyat şəraiti onu astronomiyanı tərk etmək məcburiyyətində qoyur. Beləliklə, Mariya Vinkelman-Kirx sadəcə dövrünün ən qabaqcıl, ən yaxşı tanınan astronomu olaraq qalmadı, eyni zamanda tarixdə quyruqlu ulduz (kometa) kəşf edən ilk qadın oldu. Dərin xəyal qırıqlığına baxmayaraq, kölgədə qalmış karyerası boyunca əhəmiyyətli elmi çalışmalarına davam etmiş və astromiyaya töhfələrini vermişdi. Onun tanınmasında ən əhəmiyyətli işləri "Aurora Borealis üzərində izləmələri" (1707), "Günəşin Saturn və Venera ilə birləşməsi" (1709), yeni kometa kəşfinə dair məqalələri (1711) olmuşdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Almaniya astronomları]] [[Kateqoriya:Alim qadınlar]] [[Kateqoriya:Kometa kəşf edənlər]] 1by4xwv6o4laeu7rz3qz1h7tj5b5b4x 0 417408 7865538 7483314 2024-11-27T07:55:25Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] əlavə olundu 7865538 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = İlyas Babayev |orijinal adı = İlyas Atababa oğlu Babayev |digər adları = |şəkil = İlyas Babayev.png |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 23.3.1935 |doğum yeri = [[Quba]], [[Azərbaycan SSR]] |vəfat tarixi = [[28 dekabr]] [[2017]] |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = arxeoloq, tarixçi |elmi dərəcəsi = tarix elmləri doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = AMEA |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''İlyas Atababa oğlu Babayev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan tarixçi-arxeoloqu, tarix elmləri doktoru (1983), professor, [[AMEA]]-nın müxbir üzvü (2007).<ref name=":0" /><ref name=":1">{{cite web |url = http://lib.az/news/583 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220128223944/http://lib.az/news/583 |archivedate = 28.1.2022 |title = Tarix elmləri doktoru, professor İlyas Atababa oğlu Babayev vəfat edib. |author = |date = |work = |publisher = lib.az |accessdate = |language = Azərbaycan }}</ref> == Həyatı == İlyas Babayev 23 mart [[1935]]-ci ildə [[Quba]] rayonunun Xanagah kəndində anadan olub. Ali təhsilini 1958-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsində alıb. Universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirib.<ref name=":0">{{cite web |url = https://science.gov.az/az/forms/skanchavshiesya-chlenyikorrespondentyi/3192 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20230208071126/https://science.gov.az/az/forms/skanchavshiesya-chlenyikorrespondentyi/3192 |archivedate = 21.09.2021 |title = Babayev İlyas Atababa oğlu |author = |date = |work = |publisher = science.gov.az |accessdate = |language = Azərbaycan }}</ref><ref name=":1" /> == Elmi fəaliyyəti == İlyas Babayev 1962-1964-cü illərdə [[Sankt-Peterburq|Le­nin­qrad]] (Sankt-Peter­burq) şəhərin­də SSRİ EA Arxeologiya İnstitutunun Lenin­qrad böl­mə­sində M.İ.Maksimovanın rəhbərliyi altında aspi­ranturada təhsil alıb. 1965-ci ildə Bakıda “Azərbaycanın antik və orta əsrlər dövrü qliptika abidələri” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edib. O zaman Azərbaycanda qliptika, sfragistika üzrə mütəxəssis yox idi. Respublikanın müxtəlif yerlərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunan müxtəlif qiymətli daşlardan, şüşədən, pastadan və keramikadan hazırlanmış qliptika abidələri mütəxəssislər tərəfindən işlənməmiş qalırdı. Qliptika abidələrinin cəmiyyətdə əmlak bərabərsizliyinin, sinifli cəmiyyətin və dövlətin, iqtisadi-ticarət və mədəni əlaqələrin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyəti vardır. İlyas Babayev Azərbaycanda sfragistika üzrə ən yaxşı mütəxəssis hesab olunur. <ref name=":0" /> Uzun illər Qəbələdə və [[Qafqaz Albaniyası|Qafqaz Albaniyasının]] müxtəlif abidələri üzərində aparılan arxeoloji tədqiqatlar öz bəhrəsini vermiş, İlyas Babayev 1983-cü ildə Moskvada SSRİ EA Ar­­xeologiya İnstitutunda “Qafqaz Albaniyasının şəhərləri. (e. ə. IV - e. III əsrlərində)” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. Dissertasiya işi 1990-cı ildə monoqrafiya şəklində nəşr edilmişdir. Monoqrafiyada Azərbaycan ərazisində sinifli cəmiyyətin, şəhərlərin, dövlətin yaranması, sənətkarlıq, beynəlxalq ticarət əlaqələri, sikkə zərbi və s. problemlər geniş təhlil edilib.<ref name=":0" /> 2007-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçilən İlyas Babayev O, 260-dan çox elmi əsərin, o cümlədən xarici ölkələr­də nəşr olunmuş 80-dən çox elmi mə­qa­lənin müəllifidir. Onun rəhbərliyi ilə 12 nami­zəd­lik dissertasiyası müdafiə olunub.<ref name=":0" /> İlyas Babayev Qafqaz və İranın Antik dövr arxeologiyası üzrə dünyada tanınmış mütəxəssislərdən biri olub.<ref name=":1" /> O, dünyanın müxtəlif şəhərlərində (Moskva, Kiyev, Afina, Ankara, Budapeşt, Seul, Geongu, Roma, Tbilisi, Mahaçqala) keçirilən beynəlxalq konqres, simpozium və konfranslarda maraqlı məruzələrlə çıxış edib.<ref name=":0" /> == Pedaqoji fəaliyyəti == İlyas Babayev zəngin elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, elmi-pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub. O, 36 il respublikanın universitet­lərində müx­tə­lif tarixi fənlər üzrə mühazirələr oxuyub. İlyas Babayev “Qafqaz Albaniya­sının şə­hər­ləri e.ə. IV−b.e. III əsrlərində” (rus dilində) mo­no­qrafiyasının, çoxcildlik “Azərbaycan ta­ri­xi”nin I-II cildlərinin, “Azərbaycan nu­miz­ma­ti­kası” (rus dilində), çox­cild­lik “Azərbaycan ensiklopediya­sı­nın” I cildinin, “Nax­­çıvan ensiklopediyası”, ümumtəhsil mək­təblərinin 6-cı sinif­ləri üçün “Azər­bay­can tarixi” və “Qədim dünya tarixi” dərs­lik­lə­rinin müəl­lif­lərindən biri və bu dərs­liklərin rus dilinə tərcüməçisi olub. O, eyni zamanda universitetlərin tarix fa­kültələri üçün “Azərbay­can tarixi ən qə­dim dövrdən 1871-ci ilə qədər” dərs­li­yinin müəl­liflərindən biridir.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> O, Azərbaycanın müxtəlif universitetlərində “Arxeologiya”, “Qədim Şərq tarixi”, “Antik dünya tarixi”, “Tarixə köməkçi fənlər”, “Azərbaycan tarixi”, “Avropa və Amerika tarixi”, “Azərbaycanda və Qafqazda sinifli cəmiyyət və dövlətin yaranması”, “Qədim dünya tarixinin aktual problemləri”, “İbtidai icma tarixi”, “Antik dünya mədəniyyəti”, “Tarixi antropologiya”, “Ümumdünya dövlət və hüquq tarixi”, “Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi”, “Roma hüququ”, “İslam hüququ” fənləri üzrə mühazirələr oxuyub. == Əmək fəaliyyəti == İlyas Babayev 1958-ci ildən AEA-da arxeo­logiya elmi sa­həsində çalışıb. Alim Azərbaycanın müxtəlif ra­yonlarında tədqiqatlar aparan arxeoloji eks­pedisiyaların iştirakçısı, təşkilatçısı və rəh­bərlərindən olmuş­dur. O, iki bey­nəl­xalq ar­xeolo­ji ekspedisiyaya rəhbərlik edib. Onun rəhbərlik etdiyi Qəbələ arxeoloji ekspedisiyası beynəlxalq statusla çalışıb. Koreya Res­pub­li­ka­sı­nın arxeoloqları, həmçinin Qəbələ, Al­ma­ni­ya, Gürcüstan arxeoloqları ilə birlikdə İkinci Beynəlxalq ekspedisiya olan Şəm­kir-Qa­ra­cə­mir­li arxe­o­loji ekspe­di­si­ya­sına rəh­bərlik edib. Ekspedisiyanın apardığı qazıntılarda hər il Cənubi Koreya Respublikasından gəlmiş 30-dan artıq arxeoloq iştirak edib. Sonuncu ekspedi­siyaya 2014-cü ildən Belçikanın Lüvan Katolik Uni­ver­si­te­tinin alimləri də qoşulublar.<ref name=":0" /> Ekspedisiya Kür çayının sağ sahilində e.ə. V-IV əsrlərə aid şəhər tipli yaşayış yerində böyük sarayın və onun ətrafında ictimai binaların qalıqlarını aşkar edib. Saray, əsas binası, hasarlı həyəti və propleyası (giriş binası) ilə birlikdə 20 hektara yaxın ərazini əhatə edir. Sarayın çoxlu sütunlu zalları, portiki, uzun dəhlizləri və digər otaqları olub. Gorünür, bu yaşayış yeri o zaman bütün Cənubi Qafqazı idarə edən inzibati mərkəzin qalıqlarıdır. Hazırda dünyanın başqa yerlərində bu tip abidələr tədqiq olunmur. Bu abidəni e.ə. 550-330-cu illərdə movcud olmuş, Misirdən Hindistana, Hind okeanından İran körfəzinə və [[Böyük Qafqaz]] dağlarına qədər ərazini əhatə edən Əhəmənilər imperiyasının mərkəzi şəhərləri olan Pasarqad və Persopolla müqayisə etmək olar. İlyas Babayevin tələbəlik illərindən qədim dillərə və tarixin müxtəlif sahələrinə böyük marağı olub. Elə bu maraq onu Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutuna gətirdi. 1959-cu ildə Azərbaycanın ilk milli arxeoloq kadrlarından olan Saleh Qazıyevin rəhbərliyi ilə yaranmış Qəbələ arxeoloji ekspedisiyasında çöl tədqiqatlarına başlayan İlyas Babayev Qafqaz Albaniyası tarixinin və mədəniyyətinin tədqiqini davam etdirib. İlyas Babayev dissertasiya işi ilə bağlı tədqiqatlarla yanaşı, Leninqrad Universitetində qədim yunan dili və mədəniyyəti üzrə görkəmli mütəxəssis, professor K.M.Kolobovanın yanında qədim yunan dilini də öyrənib. İlyas Babayev 1987-ci ildən AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu Antik dövr arxeologiyası şöbəsinin müdiri olub. Şöbənin əməkdaşları institutun yaratdığı 5 arxeoloji ekspedisiyanın fəaliyyətində iştirak etməklə təkcə antik dövr deyil, eyni zamanda tunc, dəmir və ilk orta əsrlər dövrü abidələrinin tədqiqi ilə də məşğul olurlar.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> İlyas Babayev Azərbaycan Respublikasının elmi-təşkilatı işlərində yaxından iştirak edib. O, 2005-2009-cu illər­də Brüsseldəki Beynəlxalq İNTAS Təş­ki­la­tının qrantlar üzrə qiymətləndirmə eksperti ol­ub. 2001-2010-cu illərdə Res­pub­lika Pre­zidenti yanında Ali Attestasiya Ko­mis­si­ya­sının Tarix üzrə Ekspert Şura­sının üzvü, 2011-2012-ci illərdə həmin şuranın sədri ol­ub.<ref name=":0" /> == Vəfatı == İlyas Babayev 28 dekabr 2017-ci ildə vəfat edib.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} * [https://1905.az/ilyas-atababa-oglu-babayev/ İlyas Atababa oğlu Babayev] * [https://ilyas-babayev.az/ilyas-atababa-oglu-babayev/ İlyas Atababa oğlu Babayev] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:Quba rayonunda doğulanlar]] [[Kateqoriya:AMEA-nın müxbir üzvləri]] [[Kateqoriya:Numizmatlar]] 1ovot82ypckyzmnw3hycos9e0mzxr7v 0 417726 7865942 7613371 2024-11-27T11:58:14Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Milyonçular]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya milyonçuları]] əlavə olundu 7865942 wikitext text/x-wiki {{Kino sənətçisi |adı = Kseniya Sobçak |orijinal adı = {{Dil-ru|Ксения Собчак}} |digər adları = |şəkil = Ksenia Sobchak 2017.jpg |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |fəaliyyəti = |ilk adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = 5.11.1981 |doğum yeri = [[Leninqrad]], [[RSFSR]], {{SSRİ}} |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |boyu = |çəkisi = |həyat yoldaşı = |uşağı = |partnyoru = |atası = |anası = |peşəsi = |fəaliyyət illəri= |istiqaməti = |tanınır = |təhsili = |üzvlüyü = |teatr = |mükafatları = |imdb_id = |imzası = |imzanın eni = |imzanın izahı = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Kseniya Anatolyevna Sobçak''' ({{Dil-ru|Ксения Анатольевна Собчак}}), {{DVTY}}) — Rusiyalı teleaparıcı, jurnalist, siyasətçi. == Həyatı == Teleaparıcı və aktrisa Kseniya Sobçak 5 noyabr 1981-ci ildə anadan olub. [[Sankt-Peterburq]] meri Anatoli Sobçakın və Federasiya Şurasının keçmiş üzvü Lüdmila Narusovanın qızıdır. Atası vəkil olan Anatoli Aleksandroviç Sobçak 1991-ci ildən 1996-cı ilə qədər Sankt-Peterburqun meri olub. 1998-ci ildə [[Sankt-Peterburq Universiteti]]nin Beynəlxalq münasibətlər fakültəsinə qəbul olan Sobçak daha sonra [[Moskva Dövlət Universiteti]]nə köçürmə alıb. "Forbes" jurnalının araşdırmasına görə, onun təkcə 2008–2009-cu illər ərzində gəliri 1.2 milyon dollar olub. Gənc xanımın şəxsi həyatı da hər zaman qalmaqallı olub. Doğrudur, heç zaman rəsmi nikahda olmayıb. Amma həyatında daim yaraşıqlı, xüsusən də maddi imkanlı insanlar olub. Son olaraq 2012-ci ilin iyununda onun biznesmen İlya Yaşinlə yaxın münasibətlərinin yaranması barədə xəbər yayıldı. Elə həmin vaxt bunu təkzib edən Sobçak öz bloqunda heç vaxt ailə qurmayacağını bildirib: {{sitatın əvvəli}} ''"Ailə həyatı mənlik deyil, balaca uşaqları isə heç sevmirəm. Əgər sənin normal həyatın varsa, təhsil, pul və bütün imkanları da əldə edirsən. O halda sən öz həyatını uşaq əskilərinə, borşa və ev qayğılarına sərf etməməlisən".'' {{sitatın sonu}} [[Rusiya]]nın [[Paris]] Hiltonu adlandırılan Sobçakın karyerası da uğursuz sayılmaz. Son olaraq SNS jurnalının redaktoru olaraq işləyib. 2004–2012-ci illərdə "Ev 2" telelayihəsinin aparıcısı olub. Ali məktəbi bitirəndən sonra Kseniyaya diplomatlıq təklif edilsə də, o, bundan imtina edib. Deyib ki, hansısa ölkədə diplomat, ya da xarici işlər nazirliyində məmur olmaq onun üçün maraqlı deyil. Bundan başqa, o, bir neçə filmdə çəkilib, kitab çıxarıb. 2006-cı ilin mayında isə "Hamı azadlıqdadır" adlı gənclər təşkilatı yaradılıb. Kseniyanın insani keyfiyyətləri ilə bağlı birmənalı fikir yoxdur. Bir çoxları onun haqqında eqoist, başqaları isə zəhmətkeş deyir. Özü isə deyir ki, sutkada 16 saat işləyir. "İzvestiya" qəzetinə müsahibəsində deyib ki, ona da [[Adolf Hitler|Hitler]] qədər nifrət edirlər: "Əgər insan ambisiyalı, ağıllı və uğurludursa, kiminsə ondan nifrət etməsi qaçılmazdır". == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Sankt-Peterburqda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Rusiya aktrisaları]] [[Kateqoriya:Rusiya jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Rusiyanın televiziya aparıcıları]] [[Kateqoriya:Ukraynanın televiziya aparıcıları]] [[Kateqoriya:Rusiya milyonçuları]] [[Kateqoriya:Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun məzunları]] [[Kateqoriya:Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin məzunları]] 5f9fsjdqejvxbh9fcuad25w9do19wex 0 419069 7865429 7192113 2024-11-27T06:45:33Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dilçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Rumıniya dilçiləri]] əlavə olundu 7865429 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Lazar Şaineanu''' ([[23 aprel]] [[1859]]- [[11 may]] [[1834]]) — rumın dilçisi, folklorçusu. == Həyatı == Lazar Şaineanu [[1859]]-cu ildə anadan olmuşdur. [[1901]]-ci ildə [[Fransa]]ya köçmüş, École des hautes étudesdə təhsil işçisi olaraq çalışmışdır. Şäineanu [[rumın dili]] üzrə yazdığı əsərlərlə tanınmışdır. Bundan əlavə [[türk dili]], [[türk tarixi]] və [[türk mədəniyyəti]] üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bir əsər yazmışdır. «Influenta orientalä asupra limbei şi culturei romäne» ([[1900]]) adı ilə nəşr olunan bu əsərdə rumin dilində türk dilindən alınma sözlərdən bəhs olunur. Şäineanudan əvvəl Theophil Loebelde bu haqda əsər yazmışdır («Elemente turceştı, ara- beştı şi persane ın limba Romänä», 1894). Loebel Şäineanunun əsəri ilə əlaqədar öz fikir və düşüncələrini də dərc etdirmişdir («Contributioni i observatiuni relative la opera "Influenta orientalä" de L. Şäineanu», 1909). Son illərdə Heinz F. Wendt «Die türkischen Elemente im Rumänischen» (1960) adlı əsərində rumin dilində istifadə olunan türk sözlərini təkrar gözdən keçirsə də, Şäineanunun tədqiqatları bu sahədə nəşr olunan ilk əsər olaraq öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Şäineanu [[1934]]-cü ildə [[Paris]]də vəfat etmişdir == İstinadlar == [[Kateqoriya:Rumıniya dilçiləri]] [[Kateqoriya:Türkoloqlar]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] [[Kateqoriya:Parisdə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Slavyanşünaslar]] 7k81b0bo6wxml4abekc2az6hdlaevoj 7865712 7865429 2024-11-27T10:27:57Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Türkoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Rumıniya türkoloqları]] əlavə olundu 7865712 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Lazar Şaineanu''' ([[23 aprel]] [[1859]]- [[11 may]] [[1834]]) — rumın dilçisi, folklorçusu. == Həyatı == Lazar Şaineanu [[1859]]-cu ildə anadan olmuşdur. [[1901]]-ci ildə [[Fransa]]ya köçmüş, École des hautes étudesdə təhsil işçisi olaraq çalışmışdır. Şäineanu [[rumın dili]] üzrə yazdığı əsərlərlə tanınmışdır. Bundan əlavə [[türk dili]], [[türk tarixi]] və [[türk mədəniyyəti]] üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bir əsər yazmışdır. «Influenta orientalä asupra limbei şi culturei romäne» ([[1900]]) adı ilə nəşr olunan bu əsərdə rumin dilində türk dilindən alınma sözlərdən bəhs olunur. Şäineanudan əvvəl Theophil Loebelde bu haqda əsər yazmışdır («Elemente turceştı, ara- beştı şi persane ın limba Romänä», 1894). Loebel Şäineanunun əsəri ilə əlaqədar öz fikir və düşüncələrini də dərc etdirmişdir («Contributioni i observatiuni relative la opera "Influenta orientalä" de L. Şäineanu», 1909). Son illərdə Heinz F. Wendt «Die türkischen Elemente im Rumänischen» (1960) adlı əsərində rumin dilində istifadə olunan türk sözlərini təkrar gözdən keçirsə də, Şäineanunun tədqiqatları bu sahədə nəşr olunan ilk əsər olaraq öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Şäineanu [[1934]]-cü ildə [[Paris]]də vəfat etmişdir == İstinadlar == [[Kateqoriya:Rumıniya dilçiləri]] [[Kateqoriya:Rumıniya türkoloqları]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] [[Kateqoriya:Parisdə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Slavyanşünaslar]] he6gsy2qsvs8o37d63oyucug2nmze5k 7865714 7865712 2024-11-27T10:28:11Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Rumıniya folklorşünasları]] əlavə olundu 7865714 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Lazar Şaineanu''' ([[23 aprel]] [[1859]]- [[11 may]] [[1834]]) — rumın dilçisi, folklorçusu. == Həyatı == Lazar Şaineanu [[1859]]-cu ildə anadan olmuşdur. [[1901]]-ci ildə [[Fransa]]ya köçmüş, École des hautes étudesdə təhsil işçisi olaraq çalışmışdır. Şäineanu [[rumın dili]] üzrə yazdığı əsərlərlə tanınmışdır. Bundan əlavə [[türk dili]], [[türk tarixi]] və [[türk mədəniyyəti]] üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bir əsər yazmışdır. «Influenta orientalä asupra limbei şi culturei romäne» ([[1900]]) adı ilə nəşr olunan bu əsərdə rumin dilində türk dilindən alınma sözlərdən bəhs olunur. Şäineanudan əvvəl Theophil Loebelde bu haqda əsər yazmışdır («Elemente turceştı, ara- beştı şi persane ın limba Romänä», 1894). Loebel Şäineanunun əsəri ilə əlaqədar öz fikir və düşüncələrini də dərc etdirmişdir («Contributioni i observatiuni relative la opera "Influenta orientalä" de L. Şäineanu», 1909). Son illərdə Heinz F. Wendt «Die türkischen Elemente im Rumänischen» (1960) adlı əsərində rumin dilində istifadə olunan türk sözlərini təkrar gözdən keçirsə də, Şäineanunun tədqiqatları bu sahədə nəşr olunan ilk əsər olaraq öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Şäineanu [[1934]]-cü ildə [[Paris]]də vəfat etmişdir == İstinadlar == [[Kateqoriya:Rumıniya dilçiləri]] [[Kateqoriya:Rumıniya türkoloqları]] [[Kateqoriya:Rumıniya folklorşünasları]] [[Kateqoriya:Parisdə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Slavyanşünaslar]] q5t6m6qah3hhmumc9y831fwfux29nnd 0 419128 7865703 7511611 2024-11-27T10:25:24Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] əlavə olundu 7865703 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Nikolay Vasilyeviç Nikolski''' ({{DVTY}}) — [[Çuvaşlar|çuvaş]] əsilli rus etnoqrafı, folklorçusu. == Həyatı == 1878-ci ildə anadan olmuşdur. Kazan İlahiyyat Akademiyasını bitirmiş və orada çuvaş dilindən dərs vermişdir. 1905-ci ildə Kazan Universitetində nəşr edilən "Arxeologiya, tarix və etnoqrafiya" jurnalının redaksiya heyətinə üzv seçilmişdir. 1915-ci ildə həmin universitetinin dosentliyini, 1928-ci ildə isə professorluğunu qazanmışdır. O, çuvaş dili, tarixi, etnoqrafiyası və folkloru dərslərini vermişdir. N. Nikolski 1909-cu ildə nəşr olunmuş "Russko-cuvasskij slovar'" adlı lüğətin müəllifi kimi tanınmışdır. Daha sonra onun müəllifliyi altında 1919-cu ildə isə "Kratkij cuvassko-russkij slovar'" çapdan çıxmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] [[Kateqoriya:Türkoloqlar]] [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] gf9422bv5dgvy7ns0xbax2j7afabynn 7865705 7865703 2024-11-27T10:25:42Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Türkoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ türkoloqları]] əlavə olundu 7865705 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Nikolay Vasilyeviç Nikolski''' ({{DVTY}}) — [[Çuvaşlar|çuvaş]] əsilli rus etnoqrafı, folklorçusu. == Həyatı == 1878-ci ildə anadan olmuşdur. Kazan İlahiyyat Akademiyasını bitirmiş və orada çuvaş dilindən dərs vermişdir. 1905-ci ildə Kazan Universitetində nəşr edilən "Arxeologiya, tarix və etnoqrafiya" jurnalının redaksiya heyətinə üzv seçilmişdir. 1915-ci ildə həmin universitetinin dosentliyini, 1928-ci ildə isə professorluğunu qazanmışdır. O, çuvaş dili, tarixi, etnoqrafiyası və folkloru dərslərini vermişdir. N. Nikolski 1909-cu ildə nəşr olunmuş "Russko-cuvasskij slovar'" adlı lüğətin müəllifi kimi tanınmışdır. Daha sonra onun müəllifliyi altında 1919-cu ildə isə "Kratkij cuvassko-russkij slovar'" çapdan çıxmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] [[Kateqoriya:SSRİ türkoloqları]] [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] abtushixewt6mt340yqsmko7y1beesq 7865706 7865705 2024-11-27T10:25:57Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] əlavə olundu 7865706 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Nikolay Vasilyeviç Nikolski''' ({{DVTY}}) — [[Çuvaşlar|çuvaş]] əsilli rus etnoqrafı, folklorçusu. == Həyatı == 1878-ci ildə anadan olmuşdur. Kazan İlahiyyat Akademiyasını bitirmiş və orada çuvaş dilindən dərs vermişdir. 1905-ci ildə Kazan Universitetində nəşr edilən "Arxeologiya, tarix və etnoqrafiya" jurnalının redaksiya heyətinə üzv seçilmişdir. 1915-ci ildə həmin universitetinin dosentliyini, 1928-ci ildə isə professorluğunu qazanmışdır. O, çuvaş dili, tarixi, etnoqrafiyası və folkloru dərslərini vermişdir. N. Nikolski 1909-cu ildə nəşr olunmuş "Russko-cuvasskij slovar'" adlı lüğətin müəllifi kimi tanınmışdır. Daha sonra onun müəllifliyi altında 1919-cu ildə isə "Kratkij cuvassko-russkij slovar'" çapdan çıxmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] [[Kateqoriya:SSRİ türkoloqları]] [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] mmgsoy0j1dv0j0v9og8fv0y8d9b0a0t 0 419216 7865690 7511519 2024-11-27T10:21:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] əlavə olundu 7865690 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Eduard Karloviç Pekarski''' ({{DVTY}}) – Polyak əsilli rus etnoqrafı, dilçisi, folklorşünası. == Həyatı == 1858-ci ildə anadan olmuşdur. Orta təhsilini Minsk və Çerniqov şəhərlərində almışdır. Lakin o dövrdəki siyasi maneələr ucbatından təhsilini davam etdirə bilməmişdir. 1877-ci ildə Xarkov Baytarlıq Məktəbinə daxil olsa da, 1879-cu ildə tələbə üsyanlarında iştirak etdiyi üçün beş il müddətinə Arxanqelsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Daha sonra sürgündən qaçaraq saxta addan istifadə edib Moskvaya getsə də, tezliklə yaxalanaraq yenidən sürgün edilmişdir. Moskvadakı hərbi məhkəmədə mühakimə olunan Pekarski gizli siyasi təşkilatlara qoşulmaq və qadağa qoyulmuş çap materiallarını özündə saxlamaqla günahlandırılaraq məhkum edilmişdir. Məhkəmədə günahkar hesab olunaraq 15 il həbs cəzasına məhkum olunsa da, gəncliyi nəzərə alaraq, Sibirin Yakutsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Bütün haqları əlindən alınaraq Yakutiyaya gələn Pekarski dilini, dinini və adət-ənənələrini bilmədiyi bir xalqla yaşamaq məcburiyyətində idi. O dövrdə Yakutiyada rus dilini bilən çox az idi. Ruslar belə kommunikasiya yaratmaq üçün yakut dilini öyrənmək məcburiyyətində qalırdılar. Pekarski də yakut dilini əvvəlcə sırf kommunikasiya üçün öyrənməyə başlayır. Lakin yakut dili ilə məşğul olması qısa bir müddətdən sonra ciddi və dərin işə çevrilmişdir. D. D. Popov və V. M. İonov kimi dostlarının köməyi ilə yakut dili ilə yanaşı yakut etnoqrafiyası və folkloru üzərində də çalışmışdır. 1894–1896-cı illərdə Rusiya Coğrafiya Qurumunun Şərqi Sibir filialının təşkil etdiyi araşdırma səfərinə qoşulan Pekarski yakutların dili, folkloru və etnoqrafiyası sahəsində zəngin bilik və sənədlər toplamışdır. Həmin qurumun maddi dəstəyi ilə "Jakutskij slovar'" adlı əsərinin birinci cildini yayımlamışdır. Rusiya Elmlər Akademiyasının köməyi ilə Yakutskda yerləşmiş Pekarskı 1903-cü ildə yeni bir araşdırmaya başlayır. Rusiya Elmlər Akademiyası xüsusi olaraq V. Radlov və C. Saleman kimi tanınmış elm xadimləri Pekarskinin yakut dil və folkloru sahəsindəki elmi araşdırmalarına yüksək dəyər verirdilər. Hətta Elmlər Akademiyası Pekarskinin "Yakutca-türkcə lüğət" adlı əsəri üzərindəki araşdırmalarını davam etdirməsi üçün 1904-cü ildən başlayaraq illik 400–500 manat dəyərində yardım da göndərməyə başlayır. 1905-ci ildə Elmlər Akademiyasının müraciəti nəticəsində Pekarskinin Peterburqa qayıtmasına icazə verilir. 1905–1910-cu illər arasında Pekarski Rusiya Dövlət Muzeyinin etnoqrafiya şöbəsində, 1911-ci ildən etibarən isə Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyində işləməyə başlamışdır. Bu illərdə türkoloq daha əvvəl çap etdirdiyi yakut dilinin lüğəti üzərində işləmiş, 1907-ci ildə lüğətin həmin cildinin gözdən keçirilmiş forması Elmlər Akademiyası tərəfindən çap edilmişdir. Bu lüğətin son, yəni, on üçüncü cildi 1930-cu ildə yayımlanmışdır 1958–1959-cu illərdə isə yenidən çapa verilən lüğət digər türkoloqlar üçün də yararlı mənbəyə çevrilmişdir. Mütəxəssislər hesab edir ki, Pekarskinin yakut dili lüğəti türk lüğətçiliyinə dəstək sahəsində atılan böyük bir addımdır. Bu əsərdə təkcə danışıq dilində istifadə olunan sözlər deyil, dastanlarda xalq inanclarındakı aralıq sözlər, bütün allahların adları və yakutların yaşadığı torpaqlarda dağ, çay, göl, meşə, kənd adlarına da yer verilmişdir. Pekarski yakut dilinin lüğəti ilə yanaşı yakut xalq ədəbiyyatına da böyük maraq göstərmişdir. Bu yoldakı çalışmalarının sonunda "Obrazcy narodnoj literatun jakutov" adlı üçcildlik əsərini yayımlamışdır. Pekarski 1914–1917-ci illəri arasında Rus Coğrafiya Qurumunun Etnoqrafiya şöbəsində katib vəzifəsində, daha sonra isə "Zivaja starina" jurnalında redaktor olaraq çalışmağa başlamışdır. 1927-ci ildə SSRİ-nin Elmlər Akademiyasının xəbərləşmə üzvlüyünə seçilmişdir. 1934-cü ildə Leninqrad şəhərində vəfat etmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Dilçilər]] [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] rguzp3xwfq9bhrgodpyivkwk9m83zqd 7865691 7865690 2024-11-27T10:21:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dilçilər]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ dilçiləri]] əlavə olundu 7865691 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Eduard Karloviç Pekarski''' ({{DVTY}}) – Polyak əsilli rus etnoqrafı, dilçisi, folklorşünası. == Həyatı == 1858-ci ildə anadan olmuşdur. Orta təhsilini Minsk və Çerniqov şəhərlərində almışdır. Lakin o dövrdəki siyasi maneələr ucbatından təhsilini davam etdirə bilməmişdir. 1877-ci ildə Xarkov Baytarlıq Məktəbinə daxil olsa da, 1879-cu ildə tələbə üsyanlarında iştirak etdiyi üçün beş il müddətinə Arxanqelsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Daha sonra sürgündən qaçaraq saxta addan istifadə edib Moskvaya getsə də, tezliklə yaxalanaraq yenidən sürgün edilmişdir. Moskvadakı hərbi məhkəmədə mühakimə olunan Pekarski gizli siyasi təşkilatlara qoşulmaq və qadağa qoyulmuş çap materiallarını özündə saxlamaqla günahlandırılaraq məhkum edilmişdir. Məhkəmədə günahkar hesab olunaraq 15 il həbs cəzasına məhkum olunsa da, gəncliyi nəzərə alaraq, Sibirin Yakutsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Bütün haqları əlindən alınaraq Yakutiyaya gələn Pekarski dilini, dinini və adət-ənənələrini bilmədiyi bir xalqla yaşamaq məcburiyyətində idi. O dövrdə Yakutiyada rus dilini bilən çox az idi. Ruslar belə kommunikasiya yaratmaq üçün yakut dilini öyrənmək məcburiyyətində qalırdılar. Pekarski də yakut dilini əvvəlcə sırf kommunikasiya üçün öyrənməyə başlayır. Lakin yakut dili ilə məşğul olması qısa bir müddətdən sonra ciddi və dərin işə çevrilmişdir. D. D. Popov və V. M. İonov kimi dostlarının köməyi ilə yakut dili ilə yanaşı yakut etnoqrafiyası və folkloru üzərində də çalışmışdır. 1894–1896-cı illərdə Rusiya Coğrafiya Qurumunun Şərqi Sibir filialının təşkil etdiyi araşdırma səfərinə qoşulan Pekarski yakutların dili, folkloru və etnoqrafiyası sahəsində zəngin bilik və sənədlər toplamışdır. Həmin qurumun maddi dəstəyi ilə "Jakutskij slovar'" adlı əsərinin birinci cildini yayımlamışdır. Rusiya Elmlər Akademiyasının köməyi ilə Yakutskda yerləşmiş Pekarskı 1903-cü ildə yeni bir araşdırmaya başlayır. Rusiya Elmlər Akademiyası xüsusi olaraq V. Radlov və C. Saleman kimi tanınmış elm xadimləri Pekarskinin yakut dil və folkloru sahəsindəki elmi araşdırmalarına yüksək dəyər verirdilər. Hətta Elmlər Akademiyası Pekarskinin "Yakutca-türkcə lüğət" adlı əsəri üzərindəki araşdırmalarını davam etdirməsi üçün 1904-cü ildən başlayaraq illik 400–500 manat dəyərində yardım da göndərməyə başlayır. 1905-ci ildə Elmlər Akademiyasının müraciəti nəticəsində Pekarskinin Peterburqa qayıtmasına icazə verilir. 1905–1910-cu illər arasında Pekarski Rusiya Dövlət Muzeyinin etnoqrafiya şöbəsində, 1911-ci ildən etibarən isə Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyində işləməyə başlamışdır. Bu illərdə türkoloq daha əvvəl çap etdirdiyi yakut dilinin lüğəti üzərində işləmiş, 1907-ci ildə lüğətin həmin cildinin gözdən keçirilmiş forması Elmlər Akademiyası tərəfindən çap edilmişdir. Bu lüğətin son, yəni, on üçüncü cildi 1930-cu ildə yayımlanmışdır 1958–1959-cu illərdə isə yenidən çapa verilən lüğət digər türkoloqlar üçün də yararlı mənbəyə çevrilmişdir. Mütəxəssislər hesab edir ki, Pekarskinin yakut dili lüğəti türk lüğətçiliyinə dəstək sahəsində atılan böyük bir addımdır. Bu əsərdə təkcə danışıq dilində istifadə olunan sözlər deyil, dastanlarda xalq inanclarındakı aralıq sözlər, bütün allahların adları və yakutların yaşadığı torpaqlarda dağ, çay, göl, meşə, kənd adlarına da yer verilmişdir. Pekarski yakut dilinin lüğəti ilə yanaşı yakut xalq ədəbiyyatına da böyük maraq göstərmişdir. Bu yoldakı çalışmalarının sonunda "Obrazcy narodnoj literatun jakutov" adlı üçcildlik əsərini yayımlamışdır. Pekarski 1914–1917-ci illəri arasında Rus Coğrafiya Qurumunun Etnoqrafiya şöbəsində katib vəzifəsində, daha sonra isə "Zivaja starina" jurnalında redaktor olaraq çalışmağa başlamışdır. 1927-ci ildə SSRİ-nin Elmlər Akademiyasının xəbərləşmə üzvlüyünə seçilmişdir. 1934-cü ildə Leninqrad şəhərində vəfat etmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:SSRİ dilçiləri]] [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] 9cf7bcvb2asbln92dq088armdq1dumb 7865693 7865691 2024-11-27T10:21:53Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] əlavə olundu 7865693 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Eduard Karloviç Pekarski''' ({{DVTY}}) – Polyak əsilli rus etnoqrafı, dilçisi, folklorşünası. == Həyatı == 1858-ci ildə anadan olmuşdur. Orta təhsilini Minsk və Çerniqov şəhərlərində almışdır. Lakin o dövrdəki siyasi maneələr ucbatından təhsilini davam etdirə bilməmişdir. 1877-ci ildə Xarkov Baytarlıq Məktəbinə daxil olsa da, 1879-cu ildə tələbə üsyanlarında iştirak etdiyi üçün beş il müddətinə Arxanqelsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Daha sonra sürgündən qaçaraq saxta addan istifadə edib Moskvaya getsə də, tezliklə yaxalanaraq yenidən sürgün edilmişdir. Moskvadakı hərbi məhkəmədə mühakimə olunan Pekarski gizli siyasi təşkilatlara qoşulmaq və qadağa qoyulmuş çap materiallarını özündə saxlamaqla günahlandırılaraq məhkum edilmişdir. Məhkəmədə günahkar hesab olunaraq 15 il həbs cəzasına məhkum olunsa da, gəncliyi nəzərə alaraq, Sibirin Yakutsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Bütün haqları əlindən alınaraq Yakutiyaya gələn Pekarski dilini, dinini və adət-ənənələrini bilmədiyi bir xalqla yaşamaq məcburiyyətində idi. O dövrdə Yakutiyada rus dilini bilən çox az idi. Ruslar belə kommunikasiya yaratmaq üçün yakut dilini öyrənmək məcburiyyətində qalırdılar. Pekarski də yakut dilini əvvəlcə sırf kommunikasiya üçün öyrənməyə başlayır. Lakin yakut dili ilə məşğul olması qısa bir müddətdən sonra ciddi və dərin işə çevrilmişdir. D. D. Popov və V. M. İonov kimi dostlarının köməyi ilə yakut dili ilə yanaşı yakut etnoqrafiyası və folkloru üzərində də çalışmışdır. 1894–1896-cı illərdə Rusiya Coğrafiya Qurumunun Şərqi Sibir filialının təşkil etdiyi araşdırma səfərinə qoşulan Pekarski yakutların dili, folkloru və etnoqrafiyası sahəsində zəngin bilik və sənədlər toplamışdır. Həmin qurumun maddi dəstəyi ilə "Jakutskij slovar'" adlı əsərinin birinci cildini yayımlamışdır. Rusiya Elmlər Akademiyasının köməyi ilə Yakutskda yerləşmiş Pekarskı 1903-cü ildə yeni bir araşdırmaya başlayır. Rusiya Elmlər Akademiyası xüsusi olaraq V. Radlov və C. Saleman kimi tanınmış elm xadimləri Pekarskinin yakut dil və folkloru sahəsindəki elmi araşdırmalarına yüksək dəyər verirdilər. Hətta Elmlər Akademiyası Pekarskinin "Yakutca-türkcə lüğət" adlı əsəri üzərindəki araşdırmalarını davam etdirməsi üçün 1904-cü ildən başlayaraq illik 400–500 manat dəyərində yardım da göndərməyə başlayır. 1905-ci ildə Elmlər Akademiyasının müraciəti nəticəsində Pekarskinin Peterburqa qayıtmasına icazə verilir. 1905–1910-cu illər arasında Pekarski Rusiya Dövlət Muzeyinin etnoqrafiya şöbəsində, 1911-ci ildən etibarən isə Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyində işləməyə başlamışdır. Bu illərdə türkoloq daha əvvəl çap etdirdiyi yakut dilinin lüğəti üzərində işləmiş, 1907-ci ildə lüğətin həmin cildinin gözdən keçirilmiş forması Elmlər Akademiyası tərəfindən çap edilmişdir. Bu lüğətin son, yəni, on üçüncü cildi 1930-cu ildə yayımlanmışdır 1958–1959-cu illərdə isə yenidən çapa verilən lüğət digər türkoloqlar üçün də yararlı mənbəyə çevrilmişdir. Mütəxəssislər hesab edir ki, Pekarskinin yakut dili lüğəti türk lüğətçiliyinə dəstək sahəsində atılan böyük bir addımdır. Bu əsərdə təkcə danışıq dilində istifadə olunan sözlər deyil, dastanlarda xalq inanclarındakı aralıq sözlər, bütün allahların adları və yakutların yaşadığı torpaqlarda dağ, çay, göl, meşə, kənd adlarına da yer verilmişdir. Pekarski yakut dilinin lüğəti ilə yanaşı yakut xalq ədəbiyyatına da böyük maraq göstərmişdir. Bu yoldakı çalışmalarının sonunda "Obrazcy narodnoj literatun jakutov" adlı üçcildlik əsərini yayımlamışdır. Pekarski 1914–1917-ci illəri arasında Rus Coğrafiya Qurumunun Etnoqrafiya şöbəsində katib vəzifəsində, daha sonra isə "Zivaja starina" jurnalında redaktor olaraq çalışmağa başlamışdır. 1927-ci ildə SSRİ-nin Elmlər Akademiyasının xəbərləşmə üzvlüyünə seçilmişdir. 1934-cü ildə Leninqrad şəhərində vəfat etmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:SSRİ dilçiləri]] [[Kateqoriya:SSRİ etnoqrafları]] [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] 91obefjijnwhssi6p1xzphmootv45tb 0 420940 7864868 7516375 2024-11-26T16:11:24Z Atakhanli 223224 7864868 wikitext text/x-wiki '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) −50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri:Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s . * Idiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq'''- * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur. Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları :''' -Suboksipital və servikal dekompressiya -Laminektomiya və sirinqotomiya -Şuntların qoyulması(ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) -Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası -Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) -Neyroendoskopik cərrahiyyə<ref>{{Cite web |title=Sirinqomieliya |url=http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |access-date=2015-10-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304135656/http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |url-status=dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] p9pmpz6iksyi96id4weghnueh76ckto 7864870 7864868 2024-11-26T16:11:59Z Atakhanli 223224 /* İstinadlar */ 7864870 wikitext text/x-wiki '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) −50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri:Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s . * Idiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq'''- * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur. Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları :''' -Suboksipital və servikal dekompressiya -Laminektomiya və sirinqotomiya -Şuntların qoyulması(ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) -Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası -Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) -Neyroendoskopik cərrahiyyə<ref>{{Cite web |title=Sirinqomieliya |url=http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |access-date=2015-10-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304135656/http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |url-status=dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] 5lzftx8547gdt9pfdxv7ijudynpa19w 7864871 7864870 2024-11-26T16:12:42Z Atakhanli 223224 7864871 wikitext text/x-wiki '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) −50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri:Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s . * Idiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq'''- * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur. Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları :''' -Suboksipital və servikal dekompressiya -Laminektomiya və sirinqotomiya -Şuntların qoyulması (ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) -Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası -Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) -Neyroendoskopik cərrahiyyə<ref>{{Cite web |title=Sirinqomieliya |url=http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |access-date=2015-10-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304135656/http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |url-status=dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] 25a1ghp4e1shpijfto7d6rsu29svsih 7864873 7864871 2024-11-26T16:14:19Z Atakhanli 223224 7864873 wikitext text/x-wiki '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) − 50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri: Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s. * İdiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq'''- * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur.Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları:''' Suboksipital və servikal dekompressiya Laminektomiya və sirinqotomiya Şuntların qoyulması (ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) Neyroendoskopik cərrahiyyə<ref>{{Cite web |title=Sirinqomieliya |url=http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |access-date=2015-10-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304135656/http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |url-status=dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] 06zyxlm74vzmnx7jxu5gy7ky1k15o0l 7864874 7864873 2024-11-26T16:14:34Z Atakhanli 223224 /* Simptomları */ 7864874 wikitext text/x-wiki '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) − 50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri: Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s. * İdiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq''' * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur.Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları:''' Suboksipital və servikal dekompressiya Laminektomiya və sirinqotomiya Şuntların qoyulması (ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) Neyroendoskopik cərrahiyyə<ref>{{Cite web |title=Sirinqomieliya |url=http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |access-date=2015-10-02 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304135656/http://www.adhti.edu.az/articles/prezentasiyalar/Sirinqomieliya.ppt |url-status=dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] nzpq8svbi8jhj8fe3tqe12sbt71ul12 7864875 7864874 2024-11-26T16:15:12Z Atakhanli 223224 7864875 wikitext text/x-wiki '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) − 50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri: Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s. * İdiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq''' * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur.Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları:''' Suboksipital və servikal dekompressiya Laminektomiya və sirinqotomiya Şuntların qoyulması (ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) Neyroendoskopik cərrahiyyə == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] k5ou309xdrkgugzxk57k9ldwjrw2b6b 7864877 7864875 2024-11-26T16:15:45Z Atakhanli 223224 7864877 wikitext text/x-wiki '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) − 50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri: Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s. * İdiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq''' * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur. Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları:''' Suboksipital və servikal dekompressiya Laminektomiya və sirinqotomiya Şuntların qoyulması (ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) Neyroendoskopik cərrahiyyə == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] ddo2vnyn3aosn81fcnts5p91qkru2f2 7864878 7864877 2024-11-26T16:16:45Z Atakhanli 223224 {{[[Template:Stil kitabçasına uyğun olmayan|Stil kitabçasına uyğun olmayan]]}}, {{[[Template:Yarımçıq|Yarımçıq]]}}, {{[[Template:Mütəxəssis|Mütəxəssis]]}} və {{[[Template:Mənbə yoxluğu|Mənbə yoxluğu]]}} əlavə edildi 7864878 wikitext text/x-wiki {{Məqalə problemləri| {{Stil kitabçasına uyğun olmayan|tarix=noyabr 2024}} {{Yarımçıq|tarix=noyabr 2024}} {{Mütəxəssis|tarix=noyabr 2024}} {{Mənbə yoxluğu|tarix=noyabr 2024}} }} '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) − 50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri: Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s. * İdiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq''' * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur. Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları:''' Suboksipital və servikal dekompressiya Laminektomiya və sirinqotomiya Şuntların qoyulması (ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) Neyroendoskopik cərrahiyyə == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] 1uwlmksyncxz49tn8vqlu51z8uv1sx5 7864881 7864878 2024-11-26T16:17:32Z Atakhanli 223224 7864881 wikitext text/x-wiki {{Məqalə problemləri| {{Stil kitabçasına uyğun olmayan|tarix=noyabr 2024}} {{Yarımçıq|tarix=noyabr 2024}} {{Mütəxəssis|tarix=noyabr 2024}} {{Mənbə yoxluğu|tarix=noyabr 2024}} }} '''Sirinqomieliya''' — Sirinqomieliya-onurğa beyin daxilində tərkibi maye ilə dolu boşluğun- "sirinqsin" yaranması ilə xarakterizə olunur. == Sirinqomieliyanın tipləri == * Sirinqomielik boşluğun dördüncü mədəciklə əlaqəli forması- 10% hallarda rast gəlir. * SSM –nin blokadası nəticəsində yaranan sirinqomieliya – (dördüncü mədəciklə əlaqə olmadan) − 50% hallarda rast gəlir. Blokadanın səbəbləri: Arnold-Kiari malformasiyası, -Bazal araxnoidit, -Bazilyar impressiya və ya invaginasiya, -Meningeal karsinomatoz, -Həcmli proseslər (araxnoid, sistlər, [[Revmatoid artrit]], şişlər, oksipital ensefalosele) * [[Onurğa beyni]] zədələnməsi ilə əlaqədar yaranan sirinqomieliya – 10% hallarda yaranır. # spinal travma # radiasion nekroz # hemmoragiya nəticəsində # infeksiya (spinal abses, köndələn mielit) # işemik zədələnmə və ya degenerativ xəstəlikdən sonra yaranan boşluq * Sirinqomieliya və spinal dizrafizm * İntramedulyar şişlərlə əlaqədar yaranan boşluqlar-ependimoma, hemangioblastoma və s. * İdiopatik sirinqomieliya-səbəbi məlum deyil. == Simptomları == Sirinqomieliya adətən ləng proqressiya edir-bir neçə il ərzində. Beyin kötüyü prosesə qoşulduqda-sirinqobulbiya daha kəskin gedişli ola bilər. Sirinqomieliya adətən onurğa beyni boyun nahiyyəsini zədələyir. Klinik mənzərədə hissi, hərəki, vegetativ və digər əlamətlər ilə özünü göstərir. '''Hissi pozğunluq''' * Disosasiya olunmuş hissi pozğunluq: Sirinqs spinotalamik yolların çarpazını zədələyir ona görədə ağrı,[[temperatur]] hissi pozulur, təziq, vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı saxlanılır. * Boşluq böyüdükdə arxa ciyələr sıxılır və vibrasion, əzələ-oynaq hissiyatı aşağı ətraflarda itir. * Ağrı və temperatur hissiyatı tək və ya hər iki yuxarı ətraflarda və ya gödəkcə şəklində-çiyinləri, gövdənin yuxarı hissəsini, yuxarı ətrafları əhatə etməklə itə bilər. * Dizestetik ağrı-sirinqomieliya zamanı əsas şikayətlərdan biridir, adətən boyun və çiyin nahiyyəsini əhatə edir, lakin bəzən gövdə və ya yuxarəı ətraflarda radikulyar zonanı əhatə edir. Du ağrılar dərin və göynədici olub adətən xəstəliyin erkən dövürlərindən özünü göstərir. '''Hərəki pozğunluq''' Sirinqomielitik boşluğun onurğa beyni ön buynuzlarına genişlənməsi aşağı motoneyronları zədələyir və diffuz əzələ atrofiyasına səbəb olur, hansı ki adətən əllərdən başlayır və proksimal istiqamətdə bazu, çiyinlərə yayılır. Əllər "caynaq" formasını alır. Yuxarı ətraf reflekslərinin enməsi xəstəliyin erkən dövrundən baş verir. Boşluğun piramid yolları sıxması-aşağı, assimetrik paraparez, hiperrefleksiya və patoloji reflekslərin yaranmasına səbəb olur. '''Vegetativ pozğunluq''' Xəstəliyin gec mərhələlərində çanaq üzvləri disfunksiyası meydana çıxır. [[Horner sindromu]]. '''Sirinqobulbiya'''-sirinomielitik boşluq uzunsov beyinə qədər genişləndikdə yaranır. Bu sindrom disfagiya, nistaqm, udlaq və yumuşaq damaq zəifliyi, dilin assimetrik zəifliyi, atrofiyası, trigeminal sinirin innervasiya zonasında ağrı və temperatur hissinin pozulması ilə xarakterizə olunur. Bəzən digər KBS və beyincik də prosesə qoşula bilər. == Diaqnostika == * Lumbal punksiya pərçim riski olduğundan adətən aparılmır. * R-qrafiya-skolioz, bazilyar impressiya və ya kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * KT – kraniovertebral anomaliyaların aşkarlanmasına yardım edir. * Mieloqrafiya-MRT həyata keçirilə bilmədikdə istifadə olunur. Onurğa beyni genəlməsi və tam subaraxnoidal blok aşkarlana bilər. * KT mieloqrafiya-boşluğun kontrastla dolması aşkarlana bilər. * MRT-kontrast şişə şübhə olduqda yeridilir. T1 və T2 rejimlər, sagital və köndələn proyeksiyalar çəkilməlidir. == Müalicəsi == Medikamentoz müalicə yoxdur. Simtomatik müalicə məqsədilə analgetiklər, antispastik agentlər istifadə oluna bilər. Neyroreabilitasiya – nevroloji funksiyanın saxlanması və ağırlaşmaların aradan qaldırılmasında rolu var. '''Cərrahi müdaxilə üsulları:''' Suboksipital və servikal dekompressiya Laminektomiya və sirinqotomiya Şuntların qoyulması (ventrikuloperitoneal, lumboperitoneal, sirinqosubaraxnoid və s.) Dördüncü mədəciyin ventrikulostomiyası Terminal kisənin stomiyası (Kiari malformasiyası olmayan xəstələrə aparılır və boşluq filum terminaliyə qədər uzandıda aparılır) Neyroendoskopik cərrahiyyə == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} {{Tibb-qaralama}} [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Nevrologiya]] 2ny7grv9gmywfyt6mmk0md0dwpzypgm 0 421195 7865528 6944638 2024-11-27T07:52:35Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Ərəb astronomlar]] əlavə olundu 7865528 wikitext text/x-wiki {{şəxs}}'''Əbu Cəfər Nurəddin Batruci''' (?-1217) — Ərəb astronomu. == Həyatı == Modern astronomiyanın qurucusu. Əsl adı, Əbu Cəfər Nurəddin Əbu İshaq əl-Batruci el-İşbilidir. Doğum tarixi dəqiq bilinmir. Kordobanın şimalında, Pedroches şəhərində doğulduğu təxmin edilir. [[İspaniya]]dakı İşbildə (bugünkü adıyla Seviliya) yaşadığı üçün, Əl-İşbili ləqəbiylə məşhur oldu. Məşhur təbiblərdən İbn-i Tufeylinin tələbəsi oldu. Həyatı haqqında daha artıq bilgiyə qaynaqlarda rastlanmayıb. Nurəddin Batrucinin 1217-ci ilə qədər yaşadığı bilinir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ərəb astronomlar]] [[Kateqoriya:İslam filosofları]] [[Kateqoriya:Doğum tarixi bilinməyənlər]] [[Kateqoriya:1217-ci ildə vəfat edənlər]] 9hlms56jny30bpjub5g4p1r3k6oo579 0 422451 7865475 7113546 2024-11-27T07:30:00Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Çin aqronomları]] əlavə olundu 7865475 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Şen Ko''' və ya '''Şen Kuo''' (Çin dilində:沈括 Shěn Kuò, {{DVTY}}) — İntibah dövründə yaşamış, ensiklopedik biliyə malik Çin alimi. Onun elmi fəaliyyəti riyaziyyat, astronomiya, meteorologiya, geologiya, zoologiya, botanika, farmakologiya, aqronomluq, etnoqrafiya və kartoqrafiya kimi elm sahələrini əhatə etmişdi. Şen Ko eyni zamanda özünü diplomat, general, maliyyə naziri, dövlət müfəttişi, hidromeliorasiya sahəsində mühəndis, ixtiraçı, şair və musiqiçi kimi də göstərmişdi.<ref name="needham 1986 volume 4 part 2 33">Needham (1986), Volume 4, Part 2, 33.</ref> == Gənclik illəri == Şen Konun anasının böyük qardaşı hərbi işlər üzrə mütəxəssis, Xu Tsyan Tszin ("Hərbi rəislər üçün traktat", 《虎钤经》) əsərinin müəllifi Syuy Dun (許洞/许洞, ок. 976 — ок. 1016) idi. Şen Ko heç vaxt məşhur dayısını görməmişdi, lakin dayısının evinə gəlməsi bu gənc üçün xüsusilə faydalı oldu, o, bütün günlərini dayısının zəngin kitabxanasında keçirirdi. Bu kitabxanada həm də Syuy Dunun əlyazmaları saxlanılırdı. Şen Konun anası gözəl təhsil almışdı və o, oğlunun təlim və tərbiyəsi iə müntəzəm olaraq məşğul olurdu. Şen Konun atası Şen Çjou (沈周, 978–1051), əyalət məmuru idi. 1040-cı ildən başlayaraq Şen Çjou Sıçyan əyalətində, sonralar isə Aomın əyalətində çalışmışdı. Ailəsi onunla birlikdə yaşayış yerini dəyişirdi və balaca Şen Ko müxtəlif səviyyəli məişət və təbiət şəraitini müşahidə etmək imkanına malik idi. Uşaqlıqda zəif orqanizmə malik olan Şen Ko hələ erkən yaşlarında farmakologiya ilə, Cənubi Çinin müxtəlif landşaftı ilə tanışlıq isə topoqrafiya ilə maraqlanmağa başlamışdı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Шэнь Ко Записи бесед в Мэнси. Пер. фрагментов с кит. и примеч. И. А. Алимова //Петербургское востоковедение. СПб., 2002. Вып. 10. С.60–74. * Алимов И. А. Шэнь Ко и его сборник "Записи бесед в Мэнси" //Петербургское востоковедение. СПб., 2002. Вып. 10. С.50–59. * Anderson, James A. (2008). "'Treacherous Factions': Shifting Frontier Alliances in the Breakdown of Sino-Vietnamese Relations on the Eve of the 1075 *Border War," in Battlefronts Real and Imagined: War, Border, and Identity in the Chinese Middle Period, 191–226. Edited by Don J. Wyatt. New York: Palgrave MacMillan. ISBN 978-1-4039-6084-9. * Barnhart, Richard. "Marriage of the Lord of the River: A Lost Landscape by Tung Yüan," Artibus Asiae. Supplementum (Volume 27, 1970): 3–5, 7, 9, 11–60. * Biderman, Shlomo and Ben-Ami Scharfstein. (1989). Rationality in Question: On Eastern and Western Views of Rationality. Leiden: E. J. Brill. ISBN 90-04-09212-9. * Bielenstein, Hans. (1986). "Wang Mang, the Restoration of the Han Dynasty, and Later Han," in The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B. C. – A. D. 220, 223–290. Edited by Denis Twitchett and Michael Loewe. Cambridge: [[Cambridge University Press]]. ISBN 0-521-24327-0. * Bodde, Derk (1991). Chinese Thought, Society, and Science: The Intellectual and Social Background of Science and Technology in Pre-modern China. Honolulu: University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-1334-5 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.chinaculture.org/gb/en_madeinchina/2003-09/24/content_72415.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070409190926/http://www.chinaculture.org/gb/en_madeinchina/2003-09/24/content_72415.htm |date=2007-04-09 }} Shen Kuo at Chinaculture.org] * [http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/Printonly/Shen_Kua.html Shen Kuo at MacTutor] * [http://rosettastone.wordpress.com/2006/04/30/shen-kuos-bamboo-shoots/ Shen Kuo's "Bamboo Shoots"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20061119091209/http://rosettastone.wordpress.com/2006/04/30/shen-kuos-bamboo-shoots/ |date=2006-11-19 }} [[Kateqoriya:Metafiziklər]] [[Kateqoriya:Çin alimləri]] [[Kateqoriya:Çin aqronomları]] [[Kateqoriya:Hərbi strategiyaçılar]] lmcqf15pco0kw2vcitr0id75u4y05n6 0 423998 7864863 7231832 2024-11-26T16:08:58Z Atakhanli 223224 7864863 wikitext text/x-wiki '''Araxnoidit''' — [[beyin]] və onurğa beyninin hörümçəktoruna bənzər qişasının iltihabı. ==İstinadlar== {{İstinad siyahısı}} {{Tibb-qaralama}} [[Kateqoriya:Nevrologiya]] d88w2dw8jfo6968igoa0aka9tkenl5s 7864866 7864863 2024-11-26T16:10:29Z Atakhanli 223224 7864866 wikitext text/x-wiki '''Araxnoidit''' — [[beyin]] və onurğa beyninin hörümçəktoruna bənzər qişasının iltihabı. ==İstinadlar== {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} {{Tibb-qaralama}} [[Kateqoriya:Nevrologiya]] 4cmhl0ybbk9r03yjosusdxjjvlchgts 0 424684 7865922 7713373 2024-11-27T11:50:37Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar müəllimlər]] silindi 7865922 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}}{{mənbə azlığı}}{{əhəmiyyət}} {{Alim | şəkil = | üzvlüyü = Yeni Azərbaycan Partiyası | doğum yeri = Füzuli rayonu, Kürdmahmudlu kəndi | iş yeri = Azərbaycan Universiteti | doğum tarixi = 14 sentyabr 1953 | elmi dərəcəsi = Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, sənətşünaslıq elmləri doktoru | elm sahəsi = | adı = Əliyev Vəfa Xanoğlan oğlu | vətəndaşlığı = Azərbaycan | milliyyəti = azərbaycanlı | atası = Xanoğlan Əliyev }} [[Fayl:Vəfa Xanoğlan.jpg|alt=Vəfa Xanoğlan|thumb|Vəfa Xanoğlan]] Əliyev Vəfa Xanoğlan oğlu 14 sentyabr 1953-cü ildə Füzuli rayonunun Kürdmahmudlu kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. 1969-cu ildə Kürdmahmudlu kənd orta məktəbini bitirərək Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutuna daxil olmuş, 1974-cü ildə həmin institutda təhsilini başa vuraraq Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ixtisasına yiyələnmişdir. 1974–1982-ci illərdə Füzuli rayonunun Aşağı Kürdmahmudlu kəndində müəllim və direktor müavini kimi fəaliyyət göstərmişdir. Həmin illərdə yerli "Araz" qəzetində elmi-nəzəri və publisistik məqalələrlə çıxış etmişdir. 1982–1985-ci illərdə "Bilik" Cəmiyyəti Füzuli rayon təşkilatının məsul katibi və rayon partiya komitəsində təlimatçı vəzifəsində çalışmışdır. 1985-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1986-cı ilin sentyabr ayından 1987-ci ilin avqust ayına qədər Beyləqan şəhər orta məktəbində direktor müavini işləmişdir. 1987-ci ilin sentyabr ayından Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində əmək fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1990-cı ildə baş müəllim seçilmişdir. 1991–1994-cü illərdə Universitetin "Ədəbiyyat və dillər" kafedrasında dosent, 1994–1997-ci illərdə elmi katib vəzifəsində çalışmışdır. 1997-ci ilin sentyabr ayından 2014-cü ilin may ayına kimi Universitetin sənətşünaslıq fakültəsində dekan kimi fəaliyyət göstərmişdir. 2002-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə, 2009-cu ildə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqına üzv seçilmişdir. 2005-ci ildə A. A. Bakıxanov adına mükafatla təltif edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il 10 dekabr tarixli 151 nömrəli Sərəncamı ilə "Əməkdar Müəllim" fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı | url = https://president.az/az/articles/view/10454 | access-date = 2022-12-22 | archive-date = 2022-12-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20221222101353/https://president.az/az/articles/view/10454 | url-status = live }}</ref> 2016-cı ilin dekabr ayında doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru elmi dərəcəsini almışdır. 2015-ci ilin oktyabr ayından Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasında elmi katib vəzifəsində çalışmışdır. 2016-cı ilin sentyabr ayından Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasında mətbuat katibi və "Azərbaycan dili və ədəbiyyat" kafedrasında dosent vəzifəsində çalışmışdır. 23 dekabr 2016-cı ildən "Azərbaycan dili və ədəbiyyat" kafedrasının müdiri vəzifəsinə seçilmişdir. 10 aprel 2017-ci ildə professor vəzifəsinə seçilmişdir. Pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı 03.11.2014-cü ildən 01.09.2015-ci ilə kimi Akademik Milli Dram Teatrında truppa müdiri və ədəbi dram hissəsinin rəhbəri vəzifəsində çalışmışdır. 2021–2022-ci tədris ilinin fevral ayından iyul ayına kimi Lənkəran Dövlət Universitetində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. Hal-hazırda Azərbaycan Universitetinin "İctimai elmlər" kafedrasında pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. Pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi intensiv fəaliyyət göstərir, müxtəlif ədəbi dərgilərdə elmi-nəzəri məqalələrlə çıxış edir. Dövri mətbuatda 100-dən çox məqaləsi, dörd monoqrafiyası və iki dərsliyi çap olunub. 2000-ci ildə "Hürriyyət fədaisi", 2004-cü ildə "Sənətkar və ədəbi proses", 2008-ci ildə "Ədəbi proses və ədəbi nəsil", 2011-cil ildə "Kino və televiziya ssenariləri", 2013-cü ildə "İlyas Əfəndiyev və Azərbaycan mədəniyyəti", 2017-ci ildə "Balet tarixi" kitabları çap olunmuşdur. 2004-cü ildə Cənubi Azərbaycan şairi Həbib Sahirin "Məndən salam deyin gözəl Təbrizə" adlı seçilmiş əsərlərini tərtib etmiş və ön söz yazaraq çap etdirmişdir. Vəfa Əliyev radio və televiziyada, ədəbi verilişlərdə də tez-tez çıxışlar edir. O, bir sıra elmi və bədii kitabların tərtibçisi, redaktoru və rəyçisi olmuşdur. Bir sıra dissertasiyalara rəsmi opponent olmuş və rəy vermişdir. Ailəlidir, iki övladı var. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Filologiya üzrə fəlsəfə doktorları]] [[Kateqoriya:Sənətşünaslıq elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Universitetinin müəllimləri]] 5wpaa7trzximmu455hajkisguqub7fn 7865924 7865922 2024-11-27T11:51:59Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865924 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}}{{mənbə azlığı}}{{əhəmiyyət}} {{Alim | şəkil = | üzvlüyü = Yeni Azərbaycan Partiyası | doğum yeri = Füzuli rayonu, Kürdmahmudlu kəndi | iş yeri = Azərbaycan Universiteti | doğum tarixi = 14 sentyabr 1953 | elmi dərəcəsi = Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, sənətşünaslıq elmləri doktoru | elm sahəsi = | adı = Əliyev Vəfa Xanoğlan oğlu | vətəndaşlığı = Azərbaycan | milliyyəti = azərbaycanlı | atası = Xanoğlan Əliyev }} '''Əliyev Vəfa Xanoğlan oğlu''' ({{DVTY}}) — Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, sənətşünaslıq elmləri doktoru. == Həyatı == 14 sentyabr 1953-cü ildə Füzuli rayonunun Kürdmahmudlu kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. 1969-cu ildə Kürdmahmudlu kənd orta məktəbini bitirərək Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutuna daxil olmuş, 1974-cü ildə həmin institutda təhsilini başa vuraraq Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ixtisasına yiyələnmişdir. 1974–1982-ci illərdə Füzuli rayonunun Aşağı Kürdmahmudlu kəndində müəllim və direktor müavini kimi fəaliyyət göstərmişdir. Həmin illərdə yerli "Araz" qəzetində elmi-nəzəri və publisistik məqalələrlə çıxış etmişdir. 1982–1985-ci illərdə "Bilik" Cəmiyyəti Füzuli rayon təşkilatının məsul katibi və rayon partiya komitəsində təlimatçı vəzifəsində çalışmışdır. 1985-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1986-cı ilin sentyabr ayından 1987-ci ilin avqust ayına qədər Beyləqan şəhər orta məktəbində direktor müavini işləmişdir. 1987-ci ilin sentyabr ayından Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində əmək fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1990-cı ildə baş müəllim seçilmişdir. 1991–1994-cü illərdə Universitetin "Ədəbiyyat və dillər" kafedrasında dosent, 1994–1997-ci illərdə elmi katib vəzifəsində çalışmışdır. 1997-ci ilin sentyabr ayından 2014-cü ilin may ayına kimi Universitetin sənətşünaslıq fakültəsində dekan kimi fəaliyyət göstərmişdir. 2002-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə, 2009-cu ildə Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqına üzv seçilmişdir. 2005-ci ildə A. A. Bakıxanov adına mükafatla təltif edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il 10 dekabr tarixli 151 nömrəli Sərəncamı ilə "Əməkdar Müəllim" fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>{{Cite web | title = Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı | url = https://president.az/az/articles/view/10454 | access-date = 2022-12-22 | archive-date = 2022-12-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20221222101353/https://president.az/az/articles/view/10454 | url-status = live }}</ref> 2016-cı ilin dekabr ayında doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru elmi dərəcəsini almışdır. 2015-ci ilin oktyabr ayından Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasında elmi katib vəzifəsində çalışmışdır. 2016-cı ilin sentyabr ayından Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasında mətbuat katibi və "Azərbaycan dili və ədəbiyyat" kafedrasında dosent vəzifəsində çalışmışdır. 23 dekabr 2016-cı ildən "Azərbaycan dili və ədəbiyyat" kafedrasının müdiri vəzifəsinə seçilmişdir. 10 aprel 2017-ci ildə professor vəzifəsinə seçilmişdir. Pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı 03.11.2014-cü ildən 01.09.2015-ci ilə kimi Akademik Milli Dram Teatrında truppa müdiri və ədəbi dram hissəsinin rəhbəri vəzifəsində çalışmışdır. 2021–2022-ci tədris ilinin fevral ayından iyul ayına kimi Lənkəran Dövlət Universitetində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. Hal-hazırda Azərbaycan Universitetinin "İctimai elmlər" kafedrasında pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. Pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi intensiv fəaliyyət göstərir, müxtəlif ədəbi dərgilərdə elmi-nəzəri məqalələrlə çıxış edir. Dövri mətbuatda 100-dən çox məqaləsi, dörd monoqrafiyası və iki dərsliyi çap olunub. 2000-ci ildə "Hürriyyət fədaisi", 2004-cü ildə "Sənətkar və ədəbi proses", 2008-ci ildə "Ədəbi proses və ədəbi nəsil", 2011-cil ildə "Kino və televiziya ssenariləri", 2013-cü ildə "İlyas Əfəndiyev və Azərbaycan mədəniyyəti", 2017-ci ildə "Balet tarixi" kitabları çap olunmuşdur. 2004-cü ildə Cənubi Azərbaycan şairi Həbib Sahirin "Məndən salam deyin gözəl Təbrizə" adlı seçilmiş əsərlərini tərtib etmiş və ön söz yazaraq çap etdirmişdir. Vəfa Əliyev radio və televiziyada, ədəbi verilişlərdə də tez-tez çıxışlar edir. O, bir sıra elmi və bədii kitabların tərtibçisi, redaktoru və rəyçisi olmuşdur. Bir sıra dissertasiyalara rəsmi opponent olmuş və rəy vermişdir. Ailəlidir, iki övladı var. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Filologiya üzrə fəlsəfə doktorları]] [[Kateqoriya:Sənətşünaslıq elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Universitetinin müəllimləri]] oqmy8aozgmqdkvwxhkfis2a0wpiyiw4 0 425355 7865517 7389121 2024-11-27T07:50:19Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi 7865517 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Əl-Battani |şəkil = Albategnius.jpeg |şəklin ölçüsü = 200 }} '''Əbu Abdillah Məhəmməd ibn Cabir bin Sinan ər-Rakkı əl-Hərrani''' ({{DVTY}}) — Assur (Suriyalı) astronom. == Həyatı == əl-Battani, [[Harran]]ın [[Battan]] qəsəbəsində doğuldu (859–929). Əsl adı Məhəmməd min Cabir ibn Sinan ər-Rakki el-Harranidir. Əbu Abdullah ləqəbi və Battani adıyla məşhur olmuşdur. Dünyanın gəlmiş keçmiş ən məşhur 20 astronomundan biri qəbul edilir.<ref>Əbü’l-Qasım Kurbani, Zindeginame-i Riyazidanan-ı Devre-i İslami, Tehran, 1365, s. 144–146</ref> Battani, elmdəki məqsədini bu əsas üzərinə bina edər: "İnsan, Allahın (cc) varlığını, birliyini, qüdrətini və əsərlərinin mükəmməlliyini başda astronomiya olmaq üzrə, elmlər sayəsində öyrənə bilər. Məsələn bu görünən ulduzlar, üstündə yaşadığımız bu dünya və dünyanın hərəkətləri Allahın (cc) varlıq və birliyinin açıq bir dəlilidir." === Günəş sistemini təsbiti === Battaninin işlərinin hamısı astronomiyayla əlaqədardır. Battani bugünkü Həlbin 160 km şərqində Fərat çayı sahilindəki Rakka şəhərində bir rəsədxana (müşahidə evi) tikmiş; Günəş və Ayın görünər diametrlərində il boyunca meydana gələn dəyişiklikləri ölçmədə, əvvəlki elm adamlarının etdiyi işlərə əlavələr etmiş; Günəş, Ay və planetlərin hərəkətlərini, orbitlərini daha doğru bir şəkildə təyin etməyə çalışmışdır. Günəşin Dünyadan ən uzaq oldugu nöqtədəki hərəkətini kəşf etmiş, Dünyanınkına görə Günəşin orbit meyilini və Dünyanın çevrə oxundakı dəyişmə dəyərlərini tapmışdır. Özündən beş əsr sonra gələn Kopernikin 23A° 35ı olaraq tapdığı Dünyanın ekliptik mayilliyini o, 23A° olaraq hesablamış, bu gün məlum olan bucaq ölçüsünü təxminən yarım dəqiqəlik bir fərqlə tapmağı bacarmışdır. === Günəş və Ay tutulmaları === Battani, öz inkişaf etdirdiyi günəş saatı zatü’l-halaq, divara təsbit edilmiş böyük kadran və daha sonraları triguetum (zatü’ş-şubeteyn) adı veriləcək alət ilə, Rakkada, bəzi fəza hadisələrinin yanında, Günəş və Ay tutulmalarını rəsəd etmiş və əldə etdiyi məlumatlarla Ay və planet hərəkətləri haqqındakı məlumatları düzəltmiş, yeni Ayın görülmə şərtlərini təyin etməyə yarayan bir üsul inkişaf etdirmişdir. Etdiyi müşahidələrlə tam 489 ulduzu təsnif etməyi bacarmışdır. Battani, etdiyi bu son dərəcə həssas rəsədlər nəticəsi günəş ilini (tropik ili) ilk dəfə 365 gün 5 saat 46 dəqiqə 32 saniyə olaraq gerçək dəyərə çox yaxın hesablamışdır. Çağımızdakı son dərəcə inkişaf etmiş teleskoplar və elmi hesablamalar nəticəsi isə bu dəyər, 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyə olaraq hesablanmışdır. === Qiblə təyini mövzusundakı işləri === Battani, Müsəlmanlar üçün böyük əhəmiyyət ifadə edən qiblə istiqamətinin fərqli coğrafiyalarda hesablana bilməsinə istiqamətli işlər görmüşdür. Qiblə istiqaməti təyin olunacaq yerin və Məkkənin meridian və paralelini təsbit etmiş, bu ikisinin fərqini alıb qiblə istiqamətini tapmışdır. Hazırlanan cizlere, usturlablara və rubu taxtalarına qiblə cədvəllərini əlavə etmişdir. === Riyaziyyat, triqonometriya və digər işləri === Triqonometriyanın gerçək icadçısı olaraq da qəbul edilən Battani, astronomiya işləri əsnasında riyaziyyat və triqonometriyadan faydalanmış (bu mövzuda "ilk" qəbul edilir), kürə və müstəvi triqonometriyası üzərində araşdırmalar etmişdir.<ref>Angel Cortabarria Beitia, "Deux sources arabes de S. Albert – Le-Grand; al-Bitruji et al-Battani", MIDEO, XV (1982), s. 31–52</ref> Xüsusilə astronomik cədvəl (zic) hazırlayarkən triqonometriyanı çox yaxşı istifadə etmişdir. Battaninin kəşf və müvəffəqiyyətlərindən bəziləri belədir: * 1 — Riyaziyyat sahəsində Yunan tiri yerinə sinusları istifadə edən ilk elm adamıdır. * 2 — İlk dəfə kotangens anlayışını inkişaf etdirmiş və dərəcəli bir cədvəl meydana gətirmişdir. * 3 — Ayın meridianda ortalama hərəkətini təsbit etmişdir * 4 — Günəş və Ayın görünər diametrlərini ölçmüşdür. * 5 — Günəşdə bir il, Ayda isə bir ay ərzində müşahidə edilən dəyişiklikləri hesablamışdır. * 6 — Ayın tutulma dərəcəsinin hesabı üçün çox möhkəm bir metod inkişaf etdirmişdir. * 7 — Kürə triqonometriyasının bəzı problemlərini ortografik proyeksiya köməyiylə araşdırmışdır. * 8 — Tik üçbucaqları araşdıraraq həndəsədəki təməl anlayışlardan sinus, kosinus, tangens, kotangens, sekant və kosekantın təriflərini edən və bunları gerçək mənada ilk dəfə istifadə edən adamdır. * 9 — Gerçək astronomik cədvəli (zic, illik) hazırlayan ilk elm adamıdır. * 10 — Sıfırdan 90 dərəcəyə qədər bucaqların triqonometrik dəyərlərini hesablamışdır. * 11 — Cəbr həll metodlarını triqonometrik tənliklərə tətbiq etmişdir. * 12 — Yuxarıda bəhsi keçən bütün riyaziyyat və triqonometriya texnikaları Qərb Avropada 15. əsrdən XVII əsrə qədər Kopernik, Kepler, Tycho Brahe və Galiley kimi elm adamları tərəfindən də istifadə edilmişdir.<ref name="Hartner 2008">{{cite encyclopedia | last = Hartner | first = Willy | title = Al-Battānī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad Ibn Jābir Ibn Sinān al-Raqqī al-Ḥarrānī al–Ṣābi | encyclopedia = [[Dictionary of Scientific Biography]] | publisher = Charles Scribner's Sons | location = New York | year = 1970–80 | isbn = 0-684-10114-9 | url = http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-2830900300.html | access-date = 2015-11-09 | archive-date = 2016-04-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160428014038/http://www.encyclopedia.com/doc/1G2-2830900300.html | url-status = live }}</ref> == Əsərləri == Orta Çağ Qərb dünyasında əsərləri ilk dəfə Latıncaya çevrilən Müsəlman elm adamı olan Battani, yaşadığı dövrün ən əhəmiyyətli astronomu və riyaziyyatçısıdır. Qərb, Battaninin astronomiyadakı xidmətlərinin dəyərini ortaya qoymaq adına Aya onun adını vermişdir. Ay, Ay xəritələrində Albategnus (əl-Battani) olaraq yazıldığından, Battani Qərbdə ‘Albategnus’ olaraq şöhrət tapmışdır. * 1)Kitab-el-Zic: Bir astronomiya cədvəlləri kitabı olan bu əsər 57 bəhsdən mütəşəkkildir. Battani bunu yazma səbəbini, digər ziclerde gördüyü səhv və fərqliliklərdən yola çıxaraq göy cisimlərinin hərəkətləri mövzusundakı nəzəriyyələri yaxşılaşdırma və nəticələri yeni müşahidələrə söykənərək inkişaf etdirmə olaraq açıqlayar. Bu əsər Battaninin ən həcmli, ən çox bilinən və günümüzə qədər çatan tək kitabıdır. Xüsusilə hesab və rəsədlərin nəticələrini içinə alan bir almanax xüsusiyyətindəki bu əsər tək İslam dünyasında deyil, Orta Çağ Avropasında və İntibahın ilk dövrlərində kürə triqonometriyası sahəsində əhəmiyyətli bir qaynaq olmuşdur. Bu əsərdə, təsbit edilmiş hər ulduzun kosmosdakı yeri, orbiti və hərəkətləri hesablanmışdır. Astronomiya və kürə triqonometriyasının inkişafında təyin edici təsiri olan bu kitab, yazılışından üç əsr sonra Qərbdə aydın olmuş, 12. əsrdən 19. əsrə qədər tərcümə və şərhləri əvvəl Latıncaya, sonra da İspancaya çevrilmişdir. Tycho Brahenin və G. B. Riciolinin əsərlərində Kitab-el-Zicden nə qədər çox iktibas etdikləri, Kepler və Galilenin də Battaninin təsbitləriylə yaxından maraqlandıqları bilinməkdədir. Kitabın, 20. əsrin başlarında Ərəbcə əsliylə birlikdə yenidən nəşri edilmişdir. * 2) Kitabi Mərifəti’l-Metalii’l-Büruc fi ma Beynə Erbaati’l-Felek: Astronomiyaya dair bu əsərdə, 12 bürcün göy kürəsinin dörddə birindəki doğuş nöqtələrindən, Ay və ulduzların doğuş yerlərindən və Ayın tutulmasından bəhs edilər. Battaninin, meridianları 0A°’den 36A°’ye tekabül edən ulduzların doğuş yerlərini göstərən cədvəlinə bənzər cədvəllər bu gün müasir astronomiyada istifadə edilməkdədir. * 3) Risalətin fi Təhqiqi Akdari’l-İttisalat: Yıdızların yan-yana gəlmə ölçülərinin araşdırılmasıyla əlaqəli olan bu əsərdə ulduzların işıqlarını göndərmələri, paralellərdən və kürə triqonometriyasından faydalanılaraq izah edilməkdədir. Battaninin astronomiyayla əlaqəli digər əsərləri bunlardır: * 4) Risalətin fi əməliyyati’t-Tercimi’d-dakika * 5) Kitab u Dadılıl-Kevakib * 6) Elmun-nucum * 7) Kitabın fi İlmi’l-Felek * 8) Kitabın an Daireti’l-Bürüc vəl-Kubbeti’ş- Şemsiyye * 9) Müxtəsərin Ii Kütübi Batlemyüsi’l-Felekiyye * 10) Risalətin fi Mikdari’l İttisalati’l-Felekiyye === Kimlər, haqqında nə dedi? === Battani, Sabii cədvəlləri adıyla şöhrət bulan ulduz kataloqlarını hazırlayarkən Avropalılar astronomiya cədvəllərini hesablamaq bir tərəfə, Müsəlmanlarınkına bərabər rəsədləri belə hələ edə bilməmişdilər. Battaninin kəşflərini, Qərblilər əsrlərcə sonra istifadə edə bilmiş və sahib çıxmışdır. Əsərlərindən Qərbdə çox faydalanılan və bir dahi olaraq qəbul edilən Battani, yazdığı əsərlərin Latıncaya tərcümələrində Albategni və ya Albategnus adıyla adlandırılmışdır. Battanidən və işlərindən, xələflərindən Biruni təqdirlə danışmaqda, Said-el-Endəlüsi isə, Tabakatü’l-Ümem adlı əsərində, Battanini İslam elm tarixində, ulduz və planetlərin hərəkətlərini doğru müşahidə edə bilən bir alim olaraq gördüyünü ifadə etmişdir. Qərb dünyasında Gibbs və Kremers kimi məşhur şərqşünaslar, Battanidə müdhiş bir zəka oldugunu, onun, İslam dünyasındakı hər növ mədəniyyəti içinə alan bir ensiklopediya kimi olduğunu ifadə etmişlər. On səkkizinci əsrin Fransız astronomu Laland Battanini gəlmiş keçmiş ən böyük 20 astronom arasında sayarkən, elm tarixçisi G. Sarton, onu çağının ən böyük Müsəlman astronomiya alimi olaraq qəbul etmiş, bir başqa elm tarixçisi Erich Bell isə, triqonometriyaya cəbr elmini tətbiq edən ilk elm adamının Battani olduğunu qeyd etmişdir. Paris İslam İnstitutu professorlarından Jacques Risler, yeni triqonometriyanın icadçısının və triqonometrik əlaqələri bu gün istifadə edilən şəkliylə düsturlaşdıranın Battani olduğunu, Qərb dünyasına triqonometriyanı onun öyrətdiyini böyük bir cəsarətlə ifadə etmişdir. Prof. Philip K. Hitti isə, Qərbdə riyaziyyat alimlərinin tangens haqqında Battanidən ancaq beş əsr sonra məlumat sahibi ola bildiyini söyləmişdir. M. Charles isə, Battanidən danışarkən, onun sinus və kosinus təbirlərini ilk istifadə edən adam olduğunu, bunları günəş saatı hesablamasında inkişaf etdirdiyini, ona uzanan kölgə adını verdiyini, buna da müasir həndəsədə tangens deyildiyini ifadə etmişdir. Görüldüyü kimi, bizim dünyamızın əl-Battani kimi parlaq insanları özlərinə bəxş edilmiş zəka və qabiliyyətləri, insanlığın ortaq mirası olan elmin inkişafı istiqamətində istifadə etmişlər və bu sahədə əsrlərcə köhnəlməyən kəşf və icadlara vəsilə olmuşlar. Köklərimizin elm və araşdırmayla yoğurulduğu diqqətə alındığında, bu keçmişdən ilham alan günümüzün gənc nəsillərinin də yaxın bir gələcəkdə elm dünyasına təkrar əhəmiyyətli qatqılarda ol/tapılacağına, olimpiadalarda göstərilən müvəffəqiyyətlərin də bunun müjdəçisi olduğuna inanırıq. === Haşiyələr === * 1. Urfa bölgəsi minlərlə illik tarixində bir çox mədəniyyətə ev sahibliyi etmiş və xüsusilə İslamiyyətin bu bölgədə hakim olmasından sonra, bir çox elm adamı və filosofun yetişdiyi, dünyanın ilk universitetinin də qurulduğu bir coğrafiyadır. * 2. Zatül-halaq (çevrəli kürə) iç içə keçmiş müxtəlif halqalardan meydana gələn bir müşahidə alətidir. * 3. Siferblat: Dörddə bir dairə şəklində olub müşahidə etmək üçün istifadə edilmiş olan ən köhnə alətlərdən biridir. Rəsədxanaların divarına təsbit edilərək istifadə edilən böyük şəkli İslam astronomları tərəfindən libne olaraq adlandırılmışdır. Daha kiçik ölçülərdəki daşına bilər şəklinə əl-rub və ya ruba taxtası adı verilmişdir. == Ədəbiyyat == * Elm Tarixi, Colin a. Ronan, Tübitak Nəşrləri, Akademik Silsilə-1, İst, 2003, Səhifə 231–235. * TDV İslam Ensiklopediyası, Dəri 6, Səhifə 9–10, Ferruh Müftüoğlu. * Müsəlman Elm Qabaqcılları, Heyət, İşıq Yay, 2005, Səhifə 73. * Tarix Boyunca Məşhur Astronomlar, Həzz. Uğurcan Kar, 2001, Səhifə 6–7, Şagird Tezisləri, dermanscience.ankara.edu.tr * Yeni Rəhbər Ensiklopediyası, Dəri 3, Səhifə 373–374 * İslam və Dünya Mədəniyyətlər Tarixi, Müdrik Ərdəm Yay, Şövqü Əbu Xəlil, 2005, Səhifə 442. * [[İbn ən-Nədim|İbnü’n-Nədim]], əl-Fixrist (Təcəddüd), s. 338; == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{İslam ölkələrində riyaziyyat |vəziyyət=collapsed}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Ərəb astronomlar]] lf8rzj5i6ansq4t8nxxpao3jc0of0f0 0 429475 7865542 6737108 2024-11-27T07:56:49Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] əlavə olundu 7865542 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Seyidağa Onullahi |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Seyidağa Onullahi.jpg |mükafatları = {{"21 Azər" medalı|1946}} }} '''Seyidağa Onullahi''' ({{DVTY}}) — Tarix üzrə elmlər doktoru, şərqşünas, professor, [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin "Azərbaycanın qədim və orta əsrlər tarixi (təbiət elmləri üzrə)" kafedrasının müdiri (2001–2004-cü illər) olmuş, "21 Azər" medalı ilə təltif olunmuş 1945–1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatının iştirakçısı. == Həyatı == Seyidağa Onullahi 26 avqust [[1925|1925-ci ildə]] [[Cənubi Azərbaycan]]ın [[Astara (İran)|Astara]] şəhərində anadan olmuş, orada fars dilində orta məktəbi bitirmişdi. 1945–1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatında iştirak etmiş və buna görə "21 Azər" medalı ilə təltif olunmuşdur. Milli hökumətin süqutundan sonra mühacirət etməyə məcbur olaraq Sovet Azərbaycanına (hazırda Azərbaycan Respublikası) pənah gətirmişdir. Astarada şəhər siyasi idarəsinin rəisi işləmişdi. Güney Azərbaycanda [[Pişəvəri hərəkatı]]nın faciəli süqutu zamanı Sovet Azərbaycanına gəlmiş, 1952-ci ildə Gəncə şəhərində Zərdabi adına Pedaqoji İnstitutun Tarix fakültəsini bitirmiş, 6 il Ağstafada dərs hissə müdiri, direktor vəzifələrində çalışmışdı.1958-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin aspiranturasına daxil olmuşdur. 1963-cü ildə namizədlik, 1983-cü ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, 1985-ci ildə professor elmi adı almışdır. 1962-ci ildən Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının (hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) Tarix İnstitutunun "Orta əsrlər tarixi şöbəsi"ndə kiçik, baş və aparıcı elmi işçi vəzifələrində işləmişdir. Ömrünün son illərində, 2001-ci ildən 2004-cü ilədək Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) "Azərbaycanın qədim və orta əsrlər tarixi (təbiət elmləri üzrə)" kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır. Elmi fəaliyyəti əsasən Azərbaycan tarixinin orta əsrlər dövrünün başlıca problemlərinin araşdırılması ilə bağlı olmuşdur. Bir neçə sanballı monoqrafiyanın və 100-dən çox elmi məqalənin müəllifi olmuşdur.<ref name= bdu>Bakı Dövlət Universitetinin Professorları. Bakı:Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2014, s.311,312</ref> == Yaradıcılığı == "Təbriz şəhərinin tarixi" (1982)<ref name= Onullahi>Onullahi S. M. XIII–XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri (Sosial-iqtisadi tarixi). Bakı: Elm, 1982, 280 s.</ref>, "İran fəhlələrinin tətil hərəkatı: 1951–1953-cü illər" (1968)<ref name= oullahi>Onullahi S. M. 1951–1953-cü illərdə İran fəhlələrinin tətil hərəkatı. Bakı: Azərbaycan SSR EA, 1968, 145 [3] s.</ref>, "Övliya Çələbi"<ref name= evliya>Evliya Çələbi. Səyahətnamə (Azərbaycan tarixinə aid seçmələr). Tərcümə edəni S. Onullahi, Bakı: Azərnəşr, 1997, 92 s.</ref>, <font color= green>"Gəncənin tarixi"</font>, <font color= green>"Azərbaycan tarixi"</font><ref name= memmed>İ. Məmmədov. Azərbaycan tarixi: ali məktəblər üçün dərslik. Elmi redaktoru S. Məmmədov; red. S. M. Onullahi. Bakı: Adiloğlu, 2005, 486 s</ref>, eləcə də AMEA-nın çoxcildli "Azərbaycan tarixi"<ref name= azer>Azərbaycan tarixi: yeddi cilddə. Bakı: Elm, 1998–2003</ref> kitablarının müəlliflərindən biri idi. Onun "Erməni millətçiləri və İran"<ref name= Onulahi>S. M. Onullahi. Erməni millətçiləri və İran. Bakı: Maarif, 2002, 88 s.</ref> kitabı Londonda və Bakıda çap olunmuşdu. Fars, ərəb, fransız, rus, türk dillərini bilirdi. Orta yüzil qaynaqlarını araşdıraraq nəşr etdirmişdi. S. M. Onullahi Azərbaycan tarixinə dair dəyərli mənbə olan Məhəmməd Müfid Yəzdinin "Müxtəsəri-Müfid" əsərini ilk dəfə təhlil etmiş və [[Təbriz]]in XVII əsrin sonundakı vəziyyəti haqqında bu əsərə istinadən maraqlı məlumatlar vermişdi. Qeyd edək ki, bu əsər Məhəmməd Müfid Yəzdi tərəfindən 1680-ci ildə Lahurda yazılmış və nəşr olunmamışdır<ref name= Onullah>S. M. Onullahi. Azərbaycan tarixinə aid yeni mənbə "Azərbaycan SSR EA Məruzələri", 1975, № 4, səh. 69–72.</ref>. Bu qaynaqla yanaşı S. M. Onullahi Xondəmirin "Nameyi Nami" əsərinin Bakı nüsxəsi<ref name= Onullhi>S. M. Onullahi. "Nameyi Nami" əsərinin Bakı nüsxəsi. "Əlyazmalar xəzinəsi"ndə, Azərbaycan SSR EA RƏF nəşri, IV cild, Bakı, 1976, səh. 61–69.</ref>, Əbülqasim Kaşaninin "Tarix-i Ulcaytu" adlı elxanilər dövünə aid əsəri<ref name= Onllahi>S. M. Onullahi. Elxanilər dövrünə aid istifadə edilməmiş mənbə. "Azərbaycan SSR EA Məruzələri", XXXII cild, № 5, 1976, səh. 58–61.</ref>, [[Mahmud Nətənzi]] və onun "Nəqavət əl-asar fizikr-ül əxyar" əsəri<ref name= Oullahi>S. M. Onullahi. Mahmud Nətənzi və onun əsəri haqqında. "Azərbaycan SSR EA. Məruzələri", 1978, № 7, səh. 72–76.</ref>, Fəzli İsfəhaninin "Əfzəl-ət-təvarix" adlı əsəri<ref name= Onulli>S. M. Onullahi. "Əfzəl-ət-təvarix" əsəri Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. "Azərbaycan SSR EA Xəbərləri", TFH seriyası, 1978, № 2, səh. 39–45.</ref>, Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdinin "Tarix-i Abbasi"<ref name= Onuahi>S. M. Onullahi. Cəlaləddin Məhəmməd Münəccim Yəzdi və onun "Tarix-i Abbasi" əsəri haqqında. "Azərbaycan SSR EA Xəbərləri", TFH seriyası, 1972, № 2, səh. 29–38</ref> adlı mənbələrə, Səfəvilər dövləti ilə bağlı bəzi məktublara<ref name= Onull>S. M. Onullahi. A. Q. Həsənov. Səfəvi hökmdarlarının daha iki naməlum məktubu haqqında. S. M. Kirov adına ADU-nun "Elmi Əsərlər"i (tarix və falsəfə elmləri seriyası), 1974, № 4, səh. 84–94</ref> dair məqalələr nəşr etmişdir. === Qarabağ === Onullahinin tədqiqatlarında [[Qarabağ]] da müstəsna yer tutmuş bu barədə "Dövrün farsdilli qaynaqlarına istinadən" "Azərbaycan Qarabağı", "Arran Qarabağı"<ref name= nullahi>Onullahi S. M. Dövrün farsdilli qaynaqlarında "Azərbaycan Qarabağ", "Arran Qarabağı" / Qarabağ Azadlıq Təşkilatı. "Qarabağ dünən, bu gün və sabah": 2-ci Ümumrespublika elmi-əməli konfransının materialları, s.217–220</ref>, "Qarabağ XV–XVII"<ref name= Ollahi>Onullahi S. M.. "Azərbaycan" qəz., Bakı, 1989, 9 dekabr, s. 5</ref> əsrlərdə adlı məqalələrində maraqlı məlumatlar vermişdir. O yazır ki, "Qərbdən [[Kiçik Asiya]], şimaldan Muğan və Gürcüstan, cənubdan Ermənistanla həmsərhəd olan Arran Şirvan ilə Azərbaycanın cənub hissəsi arasında olan ərazi idi"<ref name= Ollahi/>. Dövrün mənbələrinə istinadən isə göstərir ki, {{sitatın əvvəli}}"Naxçıvanın şimalında Qarabağlar, Urmiyanın şimalında Qarabağ, Əfqanıstanda Qəzneynin qərbində Qarabağ fars əyalətində Qarabağ rayonu, Cənubi Azərbaycanda Araz çayı sahilində Qarabağ və s. yerlərdə bu adın olması türkdilli tayfa adı olmasını sübut edir. Erməni tarixçisi Riçard Hovanesyan da "Ermənistan Respublikası" əsərinin I cildində Qarabağ mahalını Cənubi Qafqazın ərazisində müsəlmanlar yurdu kimi qeyd etmişdir. Atabəylər dövründən tutmuş Qacarlara qədər türk hökmdarları həmişə Qarabağda – Aranda qışlaq etmişlər. Teymurun özü, oğlu Şahrux Qarabağda qurultay çağırmışlar"<ref name= Onullahi2>Onullahi S. M. Dövrün farsdilli qaynaqlarında "Azərbaycan Qarabağ", "Arran Qarabağı" / Qarabağ Azadlıq Təşkilatı. "Qarabağ dünən, bu gün və sabah": 2-ci Ümumrespublika elmi-əməli konfransının materialları, s.217–220</ref>.{{sitatın sonu}} === Təbriz === S. M. Onullahi Təbriz şəhərinin tarixi ətraflı şəkildə işləmişdir. Bu barədə həm 1982-ci ildə tarix elmləri doktorluğu almaq üçün müdafiə etmiş olduğu fundamental əsəri<ref name= Onullahi3>Онуллахи, Сеидага Мирон оглы. Тебриз в XIII–XVII веках. (Социально-экономическая история города) : диссертация … доктора исторических наук : 07.00.02. Баку, 1982 370 c.</ref>, həm də Təbriz şəhəri ilə bağlı silsilə məqalələri məlumdur. Bu məqalələrdə Təbriz mədəniyyət<ref name= Onullahi4>S. M. Onullahi. Təbrizin mədəniyyət tarixindən (X–XVII əsrlərdə "Qobustan" incəsənət toplusu, 1974, № 3, səh. 54–56.</ref>, maarif və məktəb tarixindən<ref name="Onullahi5">Təbrizin maarif və məktəb tarixindən (XIII–XV əsrlər). "Azərbaycan EA Xəbərləri", TFH seriyası, 1976, № 4</ref>, Təbriz kitabxanalarından<ref name="Onullahi6">S. M. Onullahi. Təbriz kitabxanaları (X–XVII əsrlərdə). S. M. Kirov adına ADU-nun elmi əsərləri; Şərqşünaslıq seyiası). 1971, № 1, s. 57–62</ref>, Təbrizdə baş verən zəlzələlər<ref name="Onullahi7">S. M. Onullahi. Təbrizdə baş verən zəlzələlər haqqında. "Azərbaycan SSR EA Məruzələri", 1976, № 1, səh. 98–101</ref><ref name="Onullahi8">C. М. Онуллахи. Уточнение каталога сильных землетрясений в зоне Азербайджана. Материалы конференции по изучению сейсмичности и глубинного строения Азербайджана (Баку, март, 1973). Баку, 1974, Ин. геологии им. акад. И. М. Губкина, стр. 160–164.</ref>, Səfəvilər dövlətinin paytaxtının Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi<ref name="Onullahi21">S. M. Onullahi. Paytaxtın Təbrizdən köçürülməsinə dair. "Azərbaycan SSR EA Məruzələri", 1975, № 11, səh. 42–46.</ref>, Xaqani Şirvaninin Təbrizlə bağlılığı<ref name="Onullahi0">S. M. Onullahi, A. Q. Həsənov. Xaqani və Təbriz. S. M. Kirov ad. ADU-nun "Elmi əsərlər"i (Dil və ədəbiyyat seriyası), 1971, № 6, səh. 11–17</ref>, Elxanilər dövründə Təbrizdə tikilmiş Rəb-i Rəşidi məhəlləsinin tarixi və əhəmiyyəti<ref name="Onullahi30">S. M. Onullahi, A. Q. Həsənov. "Rəb-i Rəşidi" və onun tarixi əhəmiyyəti. S. M. Kirov ad. ADU-nun "Elmi Əsərlər"i (Şərqşünaslıq seriyası), 1971, № 1, səh. 55–63.</ref>, Təbriz abidələri<ref name="sonulla">S. M. Onullahi. Təbriz yadigarları. "Qobustan" incəsənət toplusu, 1971, № 1, səh. 12–15.</ref>, o cümlədən də Təbrizin Cahsanşah yadigarı hesab edilən 1465-ci ildə tikilmiş Göy məscidinin tarixçəsi<ref name="Onullahi07">S. M. Onullahi. Göy məscidin memarı kimdir? "Qobustan" incəsənət toplusu, 1974, № 3, səh. 57.</ref> və başqa tarixi məsələləri barədə məlumatlar vermişdir. === Səfəvilər === S. M. Onullahinin yaradıcılığında Səfəvilər dövləti ilə bağlı tədqiqatlar da mühüm yer tutmuşdur. Səfəvilərin soykökünün türk olması haqqında Onun tədqiqatlarında tarixçilik üçün həm maraqlı və həm də yeni məlumatlar vardır. Müəllif XIV yüzillikdə yaşamış Təvəkkül ibn İsmayıl ibn hacı əl-Ərdəbilinin "Səffat əs-Səfa" adlı əsərinə istinad edərək yazır: {{sitatın əvvəli}} "Şeyx Səfiəddin bu ləfz ilə buyurdu – Ey xüləfa camaatı, Xacə Səfiəddinə dua edin ki, rəhmətlik Şeyx Zahidin və mən türkzadənin (türk oğlunun) taxtını aparmışdır"<ref name= Onullahia>Seyidağa Onullahi, Yaqub Mahmudov. Paniranistin "kəşfi" və ya Xətai şair "deyilmiş"! "Azərbaycan" jurnalı, 1988, № 2, s. 79–92</ref>. Seyidağa Onullahi olduqca elmi əhəmiyyətli olan bu fikirə istinad edərək Səfəvilərin soykökünü kürdləşdirməyə, yaxud da farslaşdırmağa çalışan tarixçilərə tutarlı cavab verərək göstərir ki, Şeyx Səfiəddin türk olduğunu hər halda onlardan daha yaxşı bilərdi<ref name= Onullahia/>{{sitatın sonu}} === Azərbaycan dili tarixinin saxtalaşdırılmasına qarşı fəaliyyəti === Onullahi həm də İran burjua alimlərinin əsərlərində Azərbaycan dili tarixinin saxtalaşdırılmasına dair fikirlərə münasibət bildirərək bu barədə məqalə yazmış və məqaləsində<ref name= Onuhi2>Onullahi S. M. İran burjua alimlərinin əsərlərində Azərbaycan dili tarixinin saxtalaşdırılması// Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı. Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 1978, s. 141–158</ref> Kəsrəvi başda olmaqla İran alimlərinin mövqeyini ifşa etmişdir. Məqaləsində azəri dilindən "Qədavü bəla taçinəm" (Qadanı, balanı alım), "Bibə-bəki çeşmət can dəhəm" (Gözünün bəbəyindən ötrü can verərəm) və. s misallar gətirməklə Azərbaycan dili ilə bu dil arasında fərqləri göstərmişdir. Məqalədə obyektiv elmi mövqeyini qoyaraq İran alimlərinin iddia etdiyi kimi "Səlcuqlar dövründə azərbaycanlıların dilinin azəri dili (fars, İran mənşəli dil) olması, türk dilinin isə təzə gəlmiş türklərin dili olması" fikrinin yanlış olmasını göstərmişdi<ref name= Onuhi2/>. Bir başqa məqaləsində isə İranda milli məsələnin qoyuluşuna<ref name= Onu09>Onullahi S. M. İranda milli məsələnin qoyuluşu/Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. Bakı, Azərnəşr, 2010, s. 5–6–13</ref> toxunmuş və göstərmişdir ki, "Ərəb istilasından sonra XI əsrdən 1925-ci ilə qədər İranda hakimiyyətdə türkdillilər olmuşlar. Min il ərzində həmin türkdilli hakimlər fars dili və irandillilərin mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. Sultan Mahmud Qəznəvinin sifarişi ilə Firdovsi "Şahnamə" əsərini yazmışdır. Digər tərəfdən, türkdilli əhali islam dinini qəbul etdikdən sonra belə ərəb və fars dillərinin təsiri altına düşməyib öz dil, adət-ənənələrini unutmadılar. Lakin XX əsrin otuzuncu illərindən başlayaraq "vahid İran", "vahid millət", "vahid dil", "İran milləti", "İran müsəlman milləti", başqa sözlə paniranizmin, panislamizmin, İranın rəsmi dövlət siyasətinə çevrildi. Bu siyasəti fars şovinizmi ilə yanaşı, farslaşmış, sapı özümüzdən olan baltalar – Seyid Həsən Təqizadələr, Seyid Əhməd Kəsrəvilər, Rzazadə Şəfəqlər, Məhəmmədcavad Məşkurlar, Əbdüləli Karənglər, Mahmud və İrəc Əfşarlar, Mənüçöhr Mortəzəvilər və sairləri davam etdirdilər. Paniranistlər İranı fars məmləkəti, İranda yaşayan xalqları "İran milləti", "İran ümməti" kimi, fars dilini isə İranın vahid dili etmiş və edirlər, başqa dilləri, hətta Azərbaycan dili ilə yanaşı kürd, talış, bəluc, gilan, mazandaran, ərəb və s. dilləri yasaq etmişlər. Məktəb, mədrəsə və idarələrdə fars dilində danışmayanlar cəzalandırılırdı. Bu siyasət 54 il şahlıq dövründə, hətta 1979-cu il fevral inqilabının qələbə çalmasından keçən 24 il ərzində panislamizm formasında davam etdirilir. Panislamist pərdəsi altında millət və milliyyət inkar edilir, bütün millətlərin islam dini altında eyni hüquqa malik "islam ümməti" adlandırılır. Halbuki islam dini heç də milliyyəti inkar etmir. Din qədər dil də zəruri amildir".<ref name= Onu09/> == Onullahi şəxsiyyəti == Professor Seyidağa Onulllahinin qəribə danışıq tərzi vardı. Səbirli idi, tələsməyi sevmirdi. Öz sahəsinin bilicisi idi. Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə, dövlətçiliyinə münasibətdə məsuliyyətli idi. Alim yaradıcılığının mənasını Azərbaycana sevgidə görürdü. Araşdırmaçının radioda Güney Azərbaycan mövzusunda dinləyicini daim düşünməyə məcbur edən çıxışları soydaşlarımızın Vətən təəssübkeşliyinin yaranmasında əhəmiyyətli rol oynamışdı. Seyidağa Onullahi kimi araşdırmaçıların əməlləri öyrənilməli, sabahımız üçün yaşarı olanlar təzə ömürlərin, aqibətlərin yaradılmasına, yaşadılmasına yönəldilməlidir. == İstinadlar == <div style="height: 300px; overflow: auto">{{İstinad siyahısı|4}}</div> {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * [http://www.ebooks.az/view/trHOk9YS.pdf Onullahi S. M. XIII–XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri (Sosial-iqtisadi tarixi). Bakı: Elm, 1982, 280 s.] * [http://ebooks.azlibnet.az/book/tkI3WBUa.pdf Onullahi S. M. İranda milli məsələnin qoyuluşu/Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. Bakı, Azərnəşr, 2010] * [https://az.wikipedia.org/wiki/T%C9%99briz Təbriz] * [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Az%C9%99rbaycan_Milli_H%C3%B6kum%C9%99ti&redirect=no 21 Azər hərakatı] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:"21 Azər" medalı ilə təltif edilənlər]] d3vdl45hnlqrj32ideo8tg9mm7f1l97 0 431600 7865614 7663142 2024-11-27T09:13:52Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865614 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{mənbə azlığı}} {{tərəfli}} {{Alim |adı = Asif Ata |orijinal adı = Asif Qasım oğlu Əfəndiyev |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 25.9.1935 |doğum yeri = [[Çaykənd (Qaraqoyunlu)|Çaykənd]], [[Çəmbərək rayonu]], [[Ermənistan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = 6.6.1997 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Əfəndiyev Asif Qasım oğlu''' (''Asif Ata'' — ''İnam Ata''; {{DVTY}}) — filosof, Mütləqə İnam dünyabaxışının, təliminin yaradıcısı, ruhaniyyatçı. == Həyatı == Asif Ata (İnam Ata) 1935-ci il sentyabrın 25-də Qərbi Azərbaycanın Çəmbərək (Krasnoselsk) rayonunun Çaykənd kəndində, [[müəllim]] ailəsində anadan olmuşdur. Əslən Qaraqoyunlu soyundandır. Babaları ruhanı olmuşlar. İlk təhsilini doğulduğu kənddə almış, orta təhsilini Gəncə şəhərində davam etdirmiş, 1951-ci ildə [[Ağstafa]] şəhərində başa vurmuşdur. Mətbuatda ilk dəfə 1952-ci ildə "Azərbaycan pioneri" jurnalında dərc olunan "Məktəb xatirələri" şeiri ilə çıxış etmişdir. 1952–1957-ci illərdə Moskvadakı M. Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda oxuyub. Təhsil illərində müstəqil olaraq dünya tarixini, ədəbiyyatını, fəlsəfəsini, dinlərini, musiqisini, incəsənət tarixini – bir sözlə, özünəcən insanlığın yaradıb ortaya qoyduğu bütün dəyərli bilikləri mənimsəyib. M. F. Axundov adına Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda, Dillər Universitetində, Bakı Musiqi Akademiyasında, Bakı Dövlət Universitetində Qərb ədəbiyyatı, rus ədəbiyyatı, estetika, fəlsəfə, incəsənət tarixi fənlərindən mühazirələr oxuyub. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsində işləmişdir (1969–1975. 1975-ci ildə Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Universitetində "Etik və Estetik Tərbiyə Klubu"nu yaradıb və iki ildən artıq fəaliyyət göstərən klubun toplantılarında minlərlə insana Azərbaycan və onun mahiyyəti, ruhani dəyərləri, oçağkı və gələcək taleyi ilə bağlı uca sözlər deyib. Klub tez bir zamanda Azərbaycanın hər yerində səs-soraq salıb, onun toplantılarına bölgələrdən də qatılanlar çoxalıb. Bundan qorxan universitet rəhbərliyi klubun fəaliyyətini yasaqlayır. Ata məcbur olub toplantılarını "Bilik" cəmiyyətində davam etdirir. 1978-ci ilin noyabrından klub Ocağa çevrilir, onun sədri Asif Əfəndiyev isə ardıcılları tərəfindən Asif Ata adlanır. Ocaq tarixi isə 1979-cu il mart ayının 1-dən hesablanır. 1982-ci ildə İnam Atanın Mütləqə İnam Ocağı dəhşətli basqılara uğrayır və qapadılır. Ata özü işdən və məcburən üzv olduğu Kommunist Partiyasından çıxarılır, ailəsi dağıdılır, yörəsindəkilərin çoxu pərən salınır. Həmin ildən başlayaraq Ocaq bir neçə il gizli fəaliyyət göstərir. İnam Ata ən dəhşətli təqib illərində kitablarını yazır, yaratdığı Mütləqə İnam Dünyabaxışını sistemləşdirir, xalq içərisində olur, saysız görüşlər keçirirdi. Onun yalnız dünyabaxışını əhatə edən əsərləri 44 kitabdan ibarətdir ki, Mütləqə İnam Ocağı indi onu "On Kutsal Bitiq"də bir araya gətirib. Asif Ata 1997-ci ildə aramızdan gedib. Sonevi [[Ağstafa]]dadır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} * Əsgər Zeynalov İrəvan xanlığı… gerçəkliyin aydınlığı. Bakı."Mütərcim", 2016, 656 s [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Qaraqoyunluda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun məzunları]] brsmi9tnsnb8eu27d3wlgfo6c01cmuw 7865615 7865614 2024-11-27T09:14:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865615 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{mənbə azlığı}} {{tərəfli}} {{Alim |adı = Asif Ata |orijinal adı = Asif Qasım oğlu Əfəndiyev |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 25.9.1935 |doğum yeri = [[Çaykənd (Qaraqoyunlu)|Çaykənd]], [[Çəmbərək rayonu]], [[Ermənistan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = 6.6.1997 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Əfəndiyev Asif Qasım oğlu''' (''Asif Ata'' — ''İnam Ata''; {{DVTY}}) — filosof, Mütləqə İnam dünyabaxışının, təliminin yaradıcısı, ruhaniyyatçı. == Həyatı == Asif Ata (İnam Ata) 1935-ci il sentyabrın 25-də Qərbi Azərbaycanın Çəmbərək (Krasnoselsk) rayonunun Çaykənd kəndində, [[müəllim]] ailəsində anadan olmuşdur. Əslən Qaraqoyunlu soyundandır. Babaları ruhanı olmuşlar. İlk təhsilini doğulduğu kənddə almış, orta təhsilini Gəncə şəhərində davam etdirmiş, 1951-ci ildə [[Ağstafa]] şəhərində başa vurmuşdur. Mətbuatda ilk dəfə 1952-ci ildə "Azərbaycan pioneri" jurnalında dərc olunan "Məktəb xatirələri" şeiri ilə çıxış etmişdir. 1952–1957-ci illərdə Moskvadakı M. Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunda oxuyub. Təhsil illərində müstəqil olaraq dünya tarixini, ədəbiyyatını, fəlsəfəsini, dinlərini, musiqisini, incəsənət tarixini – bir sözlə, özünəcən insanlığın yaradıb ortaya qoyduğu bütün dəyərli bilikləri mənimsəyib. M. F. Axundov adına Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutunda, Dillər Universitetində, Bakı Musiqi Akademiyasında, Bakı Dövlət Universitetində Qərb ədəbiyyatı, rus ədəbiyyatı, estetika, fəlsəfə, incəsənət tarixi fənlərindən mühazirələr oxuyub. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsində işləmişdir (1969–1975. 1975-ci ildə Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Universitetində "Etik və Estetik Tərbiyə Klubu"nu yaradıb və iki ildən artıq fəaliyyət göstərən klubun toplantılarında minlərlə insana Azərbaycan və onun mahiyyəti, ruhani dəyərləri, oçağkı və gələcək taleyi ilə bağlı uca sözlər deyib. Klub tez bir zamanda Azərbaycanın hər yerində səs-soraq salıb, onun toplantılarına bölgələrdən də qatılanlar çoxalıb. Bundan qorxan universitet rəhbərliyi klubun fəaliyyətini yasaqlayır. Ata məcbur olub toplantılarını "Bilik" cəmiyyətində davam etdirir. 1978-ci ilin noyabrından klub Ocağa çevrilir, onun sədri Asif Əfəndiyev isə ardıcılları tərəfindən Asif Ata adlanır. Ocaq tarixi isə 1979-cu il mart ayının 1-dən hesablanır. 1982-ci ildə İnam Atanın Mütləqə İnam Ocağı dəhşətli basqılara uğrayır və qapadılır. Ata özü işdən və məcburən üzv olduğu Kommunist Partiyasından çıxarılır, ailəsi dağıdılır, yörəsindəkilərin çoxu pərən salınır. Həmin ildən başlayaraq Ocaq bir neçə il gizli fəaliyyət göstərir. İnam Ata ən dəhşətli təqib illərində kitablarını yazır, yaratdığı Mütləqə İnam Dünyabaxışını sistemləşdirir, xalq içərisində olur, saysız görüşlər keçirirdi. Onun yalnız dünyabaxışını əhatə edən əsərləri 44 kitabdan ibarətdir ki, Mütləqə İnam Ocağı indi onu "On Kutsal Bitiq"də bir araya gətirib. Asif Ata 1997-ci ildə aramızdan gedib. Sonevi [[Ağstafa]]dadır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} * Əsgər Zeynalov İrəvan xanlığı… gerçəkliyin aydınlığı. Bakı."Mütərcim", 2016, 656 s [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Qaraqoyunluda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun məzunları]] 1lgxe4ackcmwzedijf5gg69txtxjv9r 0 432246 7865401 6676344 2024-11-27T06:34:46Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Fiziklər]] silindi 7865401 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Pyotr Kapitsa |orijinal adı = {{Dil-ru|Пётр Леони́дович Капи́ца}} |digər adları = |şəkil = Pyotr L Kapitsa Russian physicist 1964.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 8.7.1894 |doğum yeri = [[Kronştad]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 8.4.1984 |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{Rusİmp}}<br>{{SSRİ}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[Nəzəri fizika]] |elmi dərəcəsi = [[Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru]] |elmi adı = Professor, SSRİ EA-nın akademiki |iş yeri = |alma-mater = [[Sankt-Peterburq Politexnik İnstitutu]] |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = 50-dən çox |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Sosialist Əməyi Qəhrəmanı}}<br>{{"Lenin" ordeni}}{{"Lenin" ordeni}}{{"Lenin" ordeni}}<br> {{"Qırmızı əmək bayrağı" ordeni}}<br>{{Lenin Mükafatı}}{{Stalin Mükafatı}}{{Stalin Mükafatı}}{{Stalin Mükafatı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Pyotr Leonidoviç Kapitsa''' ({{DVTY}}) — Sovet fiziki, mühəndis və novator. Nobel mükafatı laureatı (1978). İki dəfə l dərəcəli [[Stalin mükafatı]] laureatı (1941, 1943). SSRİ Elmlər Akademiyasının M. V. Lomonosov adına Böyük Qızıl medalı ilə təltif edilmişdir (1959). İkiqat [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1945, 1974). [[SSRİ Elmlər Akademiyası]]nın üzvü (1939; 1929-cu ildən müxbir üzvü).<ref>[http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-50630.ln-ru Профиль Петра Леонидовича Капицы] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220407112825/http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-50630.ln-ru |date=2022-04-07 }} на официальном сайте [[Rusiya Elmlər Akademiyası|РАН]]</ref> [[London Kral Cəmiyyəti]]nin üzvü<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27NA4517%27) Kapitza; Piotr Leonidovich] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210529125120/https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=%28%28text%29%3D%27NA4517%27%29 |date=2021-05-29 }} (1894–1984) // [[London Kral Cəmiyyəti]]nin saytı</ref>, [[ABŞ Milli Elmlər Akademiyası]]nın xarici üzvü<ref name="NAS">{{us nas id}}</ref>, [[Leopoldina]] cəmiyyətinin üzvü(1958)<ref>[https://www.leopoldina.org/mitglieder/mitgliederverzeichnis/member/4066/ Petr L. Kapica] {{Dead link|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot }}{{ref-de}}</ref>. Altı dəfə [[Lenin ordeni]]nə layiq görülmüşdür (1943; 1944; 1945; 1964; 1971; 1974). Görkəmli elm təşkilatçısıdır. [[Pyotr Kapitsa adına Fiziki Problemlər İnstitutu|Fiziki Problemlər İnstitutunun]] yaradıcısı, ömrünün sonundək buranın direktoru vəzifəsində çalışmışdır. [[Moskva Fizika və Texnologiya İnstitutu]]nun qurucularından biri. Moskva Dövlət Universitetinin Fizika fakültəsinin Aşağı Temperatur Fizikası kafedrasının ilk müdiri. == Həyatı == Pyotr Leonidoviç Kapitsa 1894-cü il [[9 iyul|iyulun 9-da]] [[Kronştad]]da hərbi mühəndis general Leonid Kapitsanın ailəsində anadan olub. Atası təhsilli ziyalı, istedadlı mühəndis idi, o, rus silahlı qüvvələrinin inkişafında mühüm rol oynayıb. Anası Olqa İeronimovna təhsilli qadın olub. O, ədəbiyyat, pedaqoji və ictimai fəaliyyətlə məşğul olub. Rus mədəniyyəti tarixində özünəməxsus iz qoyub. Pyotr əvvəlcə gimnaziyada, daha sonra Kronştad real məktəbində oxuyub, oranı "əla" qiymətlərlə bitirib. Fizika və elektrotexnikaya ciddi maraq göstərməsi ilə fərqlənib. Xüsusi qabiliyyətinə görə ona məktəbin laboratoriyasında müstəqil surətdə təcrübələr aparmağa icazə verilib. Müxtəlif kimyəvi və fiziki təcrübələr qoyan Pyotr cihazları özü təmir edirdi. Xüsusən də saatları dağıtmaq və onları yenidən yığmaq ona çox maraqlı gəlirdi. 1902-ci ildə Pyotr [[Sankt-Peterburq]] Politexnik İnstitutuna daxil olub. 1914-cü ilin avqustunda Birinci Dünya müharibəsi başlayıb. 3-cü kurs tələbəsi olan Kapitsa bir çox yaşıdları kimi orduya çağırılıb. Bir müddət müharibənin Polşa cəbhəsində sanitar dəstəsində sürücü olub, yaralıları daşıyıb. 1916-cı ildə ordudan tərxis olunan Pyotr instituta qayıdıb. O vaxt məşhur fizik Abram İoffe onu fizika laboratoriyasında eksperimentlərə cəlb edib. Elə həmin il Kapitsanın "Rus fizika-kimya cəmiyyəti jurnalı"nda ilk məqaləsi dərc olunub. 1918-ci ildə İoffe Peterburqda ağlagəlməz çətinliklər şəraitində Rusiyada ilk elmi-tədqiqat fizika institutlarından birini yaradıb. Kapitsa bu mərkəzin ilk əməkdaşlarından olur. İnstitut sovetKapitsa oğlanları ilə fizika, nəzəri və texniki fizika elminin inkişafında çox mühüm rol oynayır. İnstitutu bitirdikdən sonra onu fizika-riyaziyyat fakültəsində müəllim saxlayırlar. İnqilabdan sonra olduqca mürəkkəb bir dövrdə İoffe var-qüvvəsi ilə alim və tələbələrini, gənc fizikləri qoruyub saxlamağa can atırdı. Onların arasında Kapitsa da var idi. Kapitsanın hələ 18 yaşı var idi, sovet fizika elminin gələcək banisi olan Abram İoffe onu Peterburq Politexnik İnstitutunda elmi tədqiqat işlərinə cəlb etmişdi. Seminarların bütün iştirakçıları eksperimentator idilər və çox çətin vəziyyətdə işləyirdilər; zəruri avadanlıqlar, cihazlar, alətlər çatışmırdı. Hətta eksperiment aparılacaq cihazı yığmaq üçün sadə məftil belə yox idi. Buna baxmayaraq, olduqca mürəkkəb eksperimentlər qoyulurdu. 1920-ci ildə Kapitsa və N. Semyonov (sonralar Nobel mükafatına layiq görülmüş kimyaçı alim) atomun maqnit sahəsini müəyyən etməyə cəhd etdilər. İoffe Kapitsanın xarici elmi ezamiyyətə göndərilməsində israr edirdi. Lakin yeni qurulmuş bolşevik hökuməti buna icazə vermirdi. Bu məsələ yalnız proletar yazıçısı, ölkədə böyük nüfuza sahib Maksim Qorkinin müdaxiləsi ilə həll olundu. Nəhayət, Kapitsaya Böyük Britaniyaya getməyə icazə verildi. Lakin tezliklə Rusiya tarixi mərhələyə — inqilab və müharibə mərhələsinə daxil oldu. Onun taleyinə faciəli qismət düşdü. Bir ay ərzində o atasını, gənc arvadı Nadejda Çernosvitovanı, 2 yaşlı oğlunu, yenicə doğulmuş qızını itirdi. Bu 1919-cu ilin qışında vətəndaş müharibəsi zamanı baş verdi. O zaman ölkədə "ispanka" adlandırılan qrip epidemiyası tüğyan edirdi. Taleyinə ağır günlər düşmüş Kapitsa tam ümidsizliyə qapılmışdı. Ən yaxınlarını itirdikdən sonra yaşamaq getdikcə mənasızlaşırdı… Onun üçün xaricə elmi ezamiyyət taleyüklü və müəyyən qədər də xilasedici oldu. Şagirdinin daxili iztirablarını çox yaxşı anlayan İoffe onu xaricə göndərilən rus elmi qrupuna daxil etdi. Bu qrup Avropanın elm mərkəzləri ilə əlaqə yaratmalı idi. Kapitsanın payına İngiltərə, Kembric düşdü. === Müəllim-tələbə dostluğu === P. Kapitsa 1921-ci ilin mayında İngiltərəyə yollanıb. O, məşhur fizik Ernest Rezervordun bütün dünyada məşhur olan Kavendiş laboratoriyasına düşə bilib. Lakin Rezervordun elm məktəbinə düşmək heç də asan deyildi. Özünün bütün səmimiyyəti ilə Rezervord rusiyalı gəncə bildirib ki, xaricilər üçün onun cəmi 30 yeri var və onların hamısı artıq tutulub. Kapitsa başa düşəndə ki, itirməyə bir şeyi qalmayıb, Rezervorddan soruşub: "Professor, sizin tədqiqatların dəqiqliyi neçə faiz təşkil edir?". "Hardasa, 5 faiz",-deyə Rezervord cavab verir. "Əgər 30-a daha bir nəfəri əlavə etsək, onda tədqiqatın dəqiqlik faizi eksperiment səhvləri çərçivəsində olacaq, elə deyilmi professor",-deyə Kapitsa alimə sual verib. "Çünki siz böyük dəqiqlik dalınca qaçmırsınız". Gəncin məntiqli sual-cavabı qarşısında tutulan böyük Rezervord "Yaxşı, qalın!", — deyərək Kapitsanı laboratoriyasına qəbul edib. Lakin o, bu sözləri də əlavə etməyi unutmayıb: "Əgər siz elmi iş əvəzinə bolşevik təbliğatı ilə məşğul olsanız, mən buna dözə bilməyəcəyəm". Pyotr Kapitsa məhz bu cür Kembricdə özünə yol açıb. Rezervord bundan heç vaxt heyfsilənməyib. Müəllim-tələbə münasibəti dostluğa çevrilib. Onların uzun illik əməkdaşlığı (1921–1934-cü illər) dünya əhəmiyyətli bir sıra elmi kəşflərə yol açıb. Kapitsanın ikinci həyatı belə başlayıb. "Mən ona və onun mənə qarşı münasibətinə çox borcluyam", — deyə sonralar Kapitsa müəllimi barədə yazırdı. Rezervordun mühazirələrində iştirak etməklə yanaşı, Kapitsa eyni zamanda Kavendiş laboratoriyasında yeni işə başlayan gənc fiziklər üçün məcburi olan fiziki praktikumlardan keçməli idi. Bu praktikumlara Ceyms Çedvik (Nobel mükafatı laureatı) rəhbərlik edirdi. Praktikumlar iki ilə nəzərdə tutulmuşdu, lakin cəmi 2 həftə ərzində bütün zaçotları verən Kapitsa laboratoriya əməkdaşları və Rezervordun özünü belə heyrətləndirdi. Kapitsanın qabiliyyətini görən Rezervord ona alfa zərrəciklərini öyrənməyi tapşırdı. Bunlar Rezervordun "sevimli" zərrəcikləri idi. Onun bütün tələbələri alfa zərrəcikləri ilə məşğul idi. Kapitsa zərrəciklərin impulsunu müəyyən etməli idi. Bunun üçün Kapitsaya güclü maqnit sahəsi lazım idi. Çox güclü maqnit sahəsinin yaradılması üzrə işlər getdikcə müstəqil xarakter aldı və o, alfa zərrəciklərinin impulsunun öyrənilməsi işindən, nüvə fizikasından uzaqlaşdı. Lakin onun 1922-ci ildə Kembricdə müdafiə etdiyi doktorluq işi "Alfa zərrəciklərinin maddələrdən keçməsi və maqnit sahəsinin alınması" idi. Nobel mükafatı alarkənKembricdə işləyərkən Kapitsa tərəfindən çox güclü maqnit sahələrinin yaradılması problemi öz həllini tapdı. O, buraya Vilson kamerasını yerləşdirməyi təklif etdi. Nəticədə ilk dəfə olaraq maqnit sahəsi tərəfindən əyilmiş alfa zərrəciklər əldə olundu. Zərrəciklərin hərəkət trayektoriyasının əyrilik radiusu əsasında hissəciyin yükünü, enerjisini, kütləsini müəyyən etmək mümkün oldu. Lakin Pyotr Kapitsanın aşağı temperatur, aşağı temperaturlu texnika və fizika sahəsində uğurları xüsusilə dəyərli oldu. 1937-ci ildə Kapitsa əvvəllər elmə məlum olmayan maye heliumun yüksəkaxıcılıq qabiliyyətini kəşf etdi. Bundan başqa, Kapitsa cəmi 6–7 atmosfer təzyiqdə qazların durulaşdırılması üçün unikal maşın yaratdı. Əvvəlki maşınlarda qazı 200–300 atmosferə qədər sıxmaq lazım idi. Kapitsa məhz aşağı temperaturlar fizikası sahəsindəki bu nailiyyətlərinə görə fizika sahəsində Nobel mükafatı laureatı olub. === "Rusiyadan olan dahi" === XX əsrin əvvəlləri — 1920-ci illər müasir fizikanın təşəkkülündə ən səmərəli və məhsuldar dövr hesab olunur. Kavendiş laboratoriyasında və Avropanın digər elmi mərkəzlərində ən ağlagəlməz eksperimentlər qoyulurdu. Elmi dairələrdə çox gərgin elmi diskussiyalar davam edirdi. Kvant qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinə ilk cəhdlər edilirdi. Kavendiş laboratoriyası müzakirələr və mübahisələr meydanına çevrilmişdi. Pyotr Kapitsa da tezliklə bu mühitə daxil oldu. İoffe məktəbi ona bu sahədə ilk elmi baza bilikləri vermişdi. Gənc fizik yenilikçi mühəndis risklərinə tam hazır idi. BaxmayaraqKapitsa həyat yoldaşı Anna ilə. 1930-cu il. Kembric ki, Kapitsanın güclü maqnit sahəsinin alınması məqsədilə apardığı eksperimentlər laboratoriyada güclü partlayışlarla müşayiət olunurdu, o, bundan əsla qorxmurdu. Kapitsanın eksperimentləri Kavendişin köhnə divarlarında tez-tez əks-səda yaradırdı, eksperimentlər isə maddə və sahənin quruluşu barədə əvvəlki bilikləri zənginləşdirirdi. Kembricdə Kapitsanın elmi nüfuzu sürətlə artırdı. 1929-cu ildə London Kral Cəmiyyəti ona professor fəxri adı verdi. Müəllimi Rezervord "Rusiyadan olan dahi"nin təşəbbüsləri üçün xəsislik etmirdi. Artıq 30-cu illərdə Kavendiş laboratoriyasının əməkdaşları Rezervordun qüsurlarından söz düşəndə qeyd edirdilər ki, ser Rezervord Pyotr Kapitsanın tədqiqatları üçün həddən çox vəsait xərcləyir. Əlbəttə ki, söhbət laboratoriyanın həyətində Pyotr Kapitsa üçün ayrıca müasir laboratoriyanın (Mond laboratoriyası) tikintisindən gedirdi. Rezervordun təkidi ilə London Kral Cəmiyyəti xüsusi olaraq Kapitsa üçün yeni laboratoriya yaratdı. Laboratoriya alman əsilli sənayeçi və kimyaçı Lüdviq Mondun Kral Cəmiyyətinə vəsiyyət etdiyi vəsait hesabına inşa olunmuşdu və onun şərəfinə Mond laboratoriyası adlanırdı. Rezervord tələbəsinə inanırdı, ona böyük ümidlər bəsləyirdi. Bu qədər maliyyə xərcləri və şərəfə Rezervordun heç bir şagirdi layiq görülməmişdi. Mond laboratoriyasında çox güclü maqnit sahəsi tədqiq olunurdu. Tezliklə Kapitsa ən müasir elmi problemlərin müzakirə olunduğu seminarlar təşkil edir. Avropanın ən istedadlı alimləri bu seminarlarda iştirak edirdilər. "Kapitsa klubu" adlandırılan bu seminarlarda bəzən ən aktual elmi problemlər ətrafında qızğın müzakirələr aparılırdı. Klubun ən məşhur qonaqları qismində tez-tez Nils Bor, Born, Ernest Rezervord və digər məşhur alimlər iştirak edirdi. Mond laboratoriyasında Kapitsa aşağı temperaturları öyrənirdi. O, tez-tez Rusiyaya gəlirdi. 13 il İngiltərədə yaşayan Kapitsa vətəndaşlığını dəyişməmişdi. Baxmayaraq ki, ingilis həyat tərzi onun üçün artıq yad deyildi. 1934-cü ildə sovet hakimiyyəti növbəti dəfə vətənə gələn Kapitsaya Kembricə qayıtmağı qadağan etdi. Ona hətta öz müəllimi Ernest Rezervordla danışmağa belə icazə vermədilər. "Məni qala tikməyə, kanal qazmağa məcbur etmək olar, lakin mənim ruhumu heç kim ala bilməz…" Sovet hökumətinin Kapitsaya İngiltərəyə qayıtmağı qadağan etməsi onun müəllimi Ernest Rezervord və Avropa elmi cəmiyyətləri tərəfindən hiddətlə qarşılandı. Rezervord sevimli tələbəsinin müdafiəsinə qalxdı. O bəyan etdi ki, Kapitsa Mond laboratoriyası olmadan, laboratoriya da onsuz yaşaya bilməz. 1934-cü il aprelin 24-də London qəzetləri "Kembric Sovetlərin qərarından şokdadır", "Kembric tədqiqatlarının sonu", "Rusiya professoru saxlayıb; İngiltərə böyük alimi itirir", "Elm aləmi üçün fəlakət" kimi başlıqlarla dərc olunmuşdu. İngiltərədə yaşadığı 13 il ərzində Kapitsa Londonda ikinci dəfə evləndiyi Anna Krılova ilə bir neçə dəfə mühazirələr oxumaq və kurortların birində dincəlmək üçün vətənə qayıtmışdı. Kremldə Kapitsanı "uzunmüddətli xarici ezamiyyətdə olan sovet fiziki" kimi tanıyırdılar. Sovet rəsmi hakimiyyət orqanları dəfələrlə müraciət edərək ondan Sovet İttifaqında daimi yaşamağı xahiş etmişdilər. O bu təklifə maraqla baxırdı, lakin öz şərtini də irəli sürürdü. Bu şərt isə əsasən Kapitsanın Avropa səfərlərinə əngəl yaradılmaması ilə bağlı idi. Məhz bu şərti Moskva qəbul etmirdi və nəticədə bu məsələ həll olunmamış qalırdı. 1934-cü ilin yayında Kapitsa növbəti dəfə arvadı ilə Sovet İttifaqına səfərə gəldi. Lakin İngiltərəyə dönmək istəyəndə məlum oldu ki, onların Avropaya qayıtmaq vizaları ləğv olunub. Sovet rəhbərliyi ilə kəskin və faydasız toqquşmadan sonra Kapitsa vətəndə qalmağa məcbur oldu. Onun arvadına isə İngiltərəyə uşaqlarının yanına dönməyə icazə verdilər. Beləliklə də sovet rejimi akademik Kapitsanı ailəsindən, sevimli işindən, laboratoriyasından ayırdı. O, sarsılmışdı. Alimin yaşadığı ruhi-mənəvi sarsıntıları onun İngiltərəyə arvadına göndərdiyi məktublar sübut edir. Məktublardan birində o yazırdı: "İndi həyat mənim üçün son dərəcə mənasızdır. Mənim yumruqlarım sıxılır və mən saçlarımı yolmağa və dəli olmağa hazıram. Mənim laboratoriya cihazlarım, mənim ideyalarımla başqaları yaşayır və işləyir, mən isə burada oturmuşam, başa düşə bilmirəm ki, bu, nə üçün lazımdır. Bəzən mənə elə gəlir ki, mən dəli oluram". Bir neçə müddətdən sonra Anna Alekseyevna Moskvaya ərinin yanına köçdü, daha sonra isə oğlanları (Sergey və Andrey Kapitsalar sonralar sovet elminin görkəmli nümayəndələri oldular) da vətənə döndülər. Rezervord sovet hakimiyyətindən Kapitsanın elmi işlərini davam etdirməsi üçün İngiltərəyə dönməsinə icazə verməsini xahiş etmişdi. Lakin bütün müraciətlər nəticəsiz qaldı. 1935-ci ildə Kapitsaya SSRİ Elmlər Akademiyasının yeni yaradılmış Fiziki Problemlər İnstitutunun direktoru postunu təklif etdilər. Lakin Kapitsa bir il bu təklifi rədd etdi. Öz sevimli tələbəsini itirməsi ilə barışmaq məcburiyyətində qalan Rezervord sovet hökumətinə Mond laboratoriyasını satın almağı və onu dəniz yolu ilə SSRİ-yə çatdırmağa razılıq verdi. Laboratoriyanın daşınması və onun Fiziki Problemlər İnstitutunda bərpası üzrə danışıqlar bir neçə il davam etdi. Rezervordun özü üçün də Kapitsanın Rusiyada qalması əsl dram idi və nəticədə sevimli tələbəsindən uzaq düşən Rezervord tezliklə həyatla vidalaşdı. Kapitsa sovet hökumətinin düzgün hesab etmədiyi bir çox qərarlarını açıqca tənqid edirdi. O, yalnız tədricən totalitar sistemin reallıqlarını anlamağa başladı. Alim sanki qəfəsdə idi. Bəzən o, ümidsizliyə qapılırdı. "Məni qala tikməyə, kanal qazmağa məcbur etmək olar, lakin mənim ruhumu heç kim ala bilməz. Əgər məni ələ salmaq istəsələr, onda mən alnıma güllə sıxaraq həyatıma son qoyacam". === Bu hələ son deyil === "Qəm yemə və kədərlənmə. Həyat ən mürəkkəb problemləri həll edir, əgər ona kifayət qədər vaxt verilsə",-deyən Kapitsa bu qənaətdə idi ki, elmi həqiqət həyatda hər zaman özünə yol açacaq. Lakin bu yolu sürətli və daha düz etmək birbaşa insanların özündən asılıdır. Və Kapitsa artıq Moskvada öz işlərini təşkil etməyə qərar verdi. Hər şey sıfırdan başlanmalı idi. Onun artıq 40 yaşı var idi. Lakin tükənmək bilməyən elm yanğısı onu dinc qoymurdu. 1938-ci ildə Kapitsa "SSRİ Elmlər Akademiyasının məruzələri" və "Nature" jurnalları redaksiyasına qeyri-adi xəbər göndərdi: "Mayelərin müqavimət olmadan yüksəkaxıcılıq qabiliyyəti kəşf olunub". Bu görünməmiş fiziki hadisə yalnız aşağı temperaturlarda maye heliumda müşahidə olunurdu. Maye heliumun yüksəkaxıcılıq qabiliyyətinin kəşfi heç şübhəsiz ki, istedadlı alimin ən parlaq elmi nailiyyəti idi. Maye heliumu öyrənmək, laborator tədqiqatları aparmaq məqsədlə kifayət qədər helium əldə etmək üçün Kapitsa xüsusi qurğu işləyib hazırlamışdı. Bu işdə də Kapitsanın uşaqlıqlan böyük maraq göstərdiyi ixtiraçılıq qabiliyyətinin böyük rolu olmuşdu. Tezliklə Kapitsanın elmi uğuru Avropanın bütün elmi cəmiyyətləri tərəfindən maraqla qarşılandı və qəbul olundu. === Gənc alimlərin havadarı === Sovet hakimiyyətinin Kapitsanı Mond laboratoriyasından ayırması onun elmi taleyinə ilk yüksək zərbə idi. Müharibədən bir il sonra, 1946-cı ildə ona daha bir zərbə vuruldu: Moskva Texniki İnstitutunun nəzdində öz əlləri ilə yaratdığı laboratoriyanı da əlindən aldılar. Kapitsanı müstəqilliyinə və nadir müşahidə olunan cəsarətli davranışlarına görə vəzifəsindən azad etdilər. Bu cəsarət və müstəqilliyini o, müharibəyə qədər 3 dəfə — 1935, 1937, 1938-ci illərdə nümayiş etdirdi. 1935-ci ildə görkəmli rus riyaziyyatçısı Nikolay Luzinin müdafiəsi üçün sovet rəhbərliyinə məktub yazdı. Öz məktubu ilə Kapitsa riyaziyyatçını həbsdən xilas etdi. 1937-ci ildə tanınmış fizik-nəzəriyyəçi Vladimir Fok həbs olundu. Yenə də Kapitsa özündə cəsarət toplayaraq Stalinə ünvanladığı məktubda riyaziyyatçının azad olunmasını xahiş etdi. Alimin təkidli xahişlərindən və açıqca nümayiş etdirdiyi cəsarətin təsirindən Stalin bu xahişi rədd etmədi. 1938-ci ilin aprel günlərindən birində Fiziki Problemlər İnstitutunun əməkdaşı, sovet nəzəriyyəçi fiziklərin rəhbəri Lev Landau işə gəlmədi. Dərhal da hamıya məlum oldu ki, bunun səbəbi nədir. Yenə də Kapitsa dərhal Stalindən Landaunun işinə müdaxilə etməsini və onun tezliklə azad olunmasını tələb etdi. Əks halda, rəhbərlik etdiyi institutdan istefa verəcəyi ilə hədələdi. Landau bir ildən sonra azadlığa buraxıldı. === Kapitsa və totalitar sovet rejimi === Böyük Vətən müharibəsi illərində Kapitsanın alim-mühəndis dahiliyi düşmən üzərində hərbi üstünlüyün təmin olunmasında qiymətsiz idi. Müharibə illərində Kapitsa 2 dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adına, 2 Stalin mükafatına layiq görüldü, "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni ilə təltif olundu. Sovet rejimi bir dahi alim, elm təşkilatçısı kimi onunla hesablaşmağa məcbur idi. 1945-ci ilin avqustunda Kapitsa akademik [[İqor Kurçatov]]la birlikdə SSRİ atom bombasının hazırlanması üzərində işləyən Xüsusi komitənin tərkibinə daxil olur. Onlara fövqəl etimad göstərildi. Komitədə yalnız 2 fizik — Kapitsa və Kurçatov təmsil olunurdu, komitəyə isə Lavrenti Beriya rəhbərlik edirdi. Bu isə tezliklə fəlakətə gətirib çıxardı. Kapitsa əmin oldu ki, belə bir adamın rəhbərliyi altında işləyə bilməyəcək, ona görə də Stalinə 2 məktub yazaraq Beriya haqda bütün narazılıqlarını əsaslandırdı. Məktublarında Kapitsa heç nəyi gizlətmədi. Bundan əlavə, məktubu Beriyanın özünə də göstərməyi xahiş edirdi! Məktubda isə qeyd olunurdu ki, Beriya atom layihəsinə rəhbərlik edir, lakin işlərin mahiyyətindən bixəbərdir. Kapitsa Beriyanı notu oxuya bilməyən dirijora bənzədirdi. Bütün bunlar rejimə boyun əyməyən akademikə qanlı divan tutmaq üçün kifayət idi. Məlumdur ki, Stalin onun haqqında — "bütün alimlərin dostu" ifadəsini işlətmişdi. "Mən onu işdən azad edirəm, lakin sən ona toxunma",-deyə Stalin Beriyaya Kapitsa barədə tapşırıq vermişdi. Kapitsanı gözdən saldılar, lakin o, Beriya ilə qarşıdurmadan sağ qaldı. Məşhur fiziki Xüsusi komitədən uzaqlaşdırdılar. Ev dustağı oldu. Yaratdığı institutdan kənarlaşdırıldı. 1949-cu ilin dekabrında bütün ölkə Stalinin 70 illiyini qeyd edəndə Kapitsa tədbirlərə qatılmadı. Buna görə də M. Lomonosov adına MDU-da professor vəzifəsindən də kənarlaşdırıldı. Lakin bütün bu təzyiqlər onun iradəsini sındırmadı. Yaratdığı laboratoriyadan, başına topladığı əməkdaşlarından məhrum olan Kapitsa bir neçə aydan sonra özünün bağ evində kiçik laboratoriya yaratdı. O, burada hidrodinamika ilə məşğul olmağa başladı. Məşhur akademiklə hər hansı əlaqədən qorxan keçmiş əməkdaşları gizlində ona kömək edirdilər. Yalnız Stalinin ölümündən 2 il sonra Kapitsa instituta qayıda bildi. 1955-ci ilin yanvarında Kapitsa Fiziki Problemlər İnstitutunun direktorluğuna bərpa olundu. O, ömrünün sonuna kimi instituta rəhbərlik etdi. Sonrakı illərdə Kapitsa plazma fizikası ilə məşğul oldu. 1965-ci ildə 30 illik fasilədən sonra Kapitsa Kembricə səfər etdi. === Gecikmiş mükafat === Nobel mükafatını Kapitsa çox gec, 1978-ci ildə 84 yaşında ikən aldı. 1978-ci ildə İsveç Nobel komitəsi P. Kapitsaya teleqram göndərərək ona aşağı temperaturlar fizikası sahəsində fundamental tədqiqatlarına görə Nobel mükafatına layiq görüldüyünü xəbər verdi. Demək olar ki, mükafat tam 40 il gecikmişdi. Alimin silahdaşları onun mükafatı çox gec almasını ədalətsiz qərar adlandırmışdılar. "Problemi görmək onu həll etməkdən çox çətindir. Birinci üçün təxəyyül, ikinci üçün isə yalnız bacarıq lazımdır", — deyən Kapitsaya görə, işgüzarlıq olmadan heç bir istedad nəticə verə bilməz. O bu prinsipə ömrü boyu əməl etmişdi. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{məqalə|автор=[[Vladimir Yesakov]].|заглавие=Почему П. Л. Капица стал невыездным|ссылка=http://www.ras.ru/FStorage/download.aspx?Id=7d1f08b7-cd0b-4f97-a826-b041f4f8d2a3|издание=[[Вестник Российской академии наук]]|тип=|год=1997|том=67|номер=6|doi=|issn=|ref=Есаков}} * {{məqalə|автор=[[Рубинин, Павел Евгеньевич|Павел Рубинин]]|заглавие=История одного открытия в письмах и документах (к 60-летию открытия сверхпроводимости)|ссылка=http://ufn.ru/ufn97/ufn97_12/Russian/r9712f.pdf|издание=[[Успехи физических наук]]|тип=|год=1997|том=167|номер=|страницы=12|doi=|issn=|ref=Рубинин|язык=ru|издательство=[[Физический институт имени П. Н. Лебедева РАН|Российская академия наук]]}} * {{kitab3|автор=[[Loren Qrehem|Loren R. Graham]]|заглавие=Moscow stories|ссылка=https://books.google.com/books?id=JEd6B7se4fsC|место=|издательство=Indiana University Press|год=2006|том=|страниц=305|isbn=9780253347169|ref=Graham}} * {{məqalə|автор=Allan Griffin.|заглавие=Superfluidity: three people, two papers, one prize|ссылка=http://www.physics.utoronto.ca/~griffin/PW%20article%20griffin.pdf|язык=en|издание=[[PhysicsWorld]]|тип=|год=2008|номер=8|doi=|issn=|ref=Griffin}} * ''Балдин А. М. и др.'' Пётр Леонидович Капица: Воспоминания. Письма. Документы. * {{kitab3|автор=[[Vladimir Yesakov]], [[Рубинин, Павел Евгеньевич|Рубинин П. Е.]]|заглавие=Капица, Кремль и наука|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=2003|том=Т. 1: Создание института физических проблем: 1934-1938|страниц=654|isbn=5-02-006281-2}} * ''Добровольский Е. Н.'' Почерк Капицы. * ''Кедров Ф. Б.'' Капица: Жизнь и открытия. * ''[[Elevter Andronikaşvili]]'' Воспоминания о жидком гелии. — Тбилиси: Ганатлеба, 1980. {{Xarici istinadlar}} {{Fizika sahəsində Nobel mükafatı}} [[Kateqoriya:Moskvada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:İkiqat Sosialist Əməyi Qəhrəmanları]] [[Kateqoriya:SSRİ fizikləri]] [[Kateqoriya:Rusiya fizikləri]] [[Kateqoriya:Fizika üzrə Nobel mükafatı laureatları]] 8737sbyvw58mehvlx9jb4zstenlsxk4 0 433824 7865711 6297471 2024-11-27T10:27:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] əlavə olundu 7865711 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = İvan Yakovlev |orijinal adı = {{Dil-ru|Ива́н Я́ковлевич Я́ковлев}}, {{lang-cv|Иван Яковлевич Яковлев}} |şəkil = I_Y_Yakovlev.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 25.4.1848 |doğum yeri = |vəfat tarixi = 23.10.1930 |vəfat yeri = [[Moskva]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''İvan Yakovleviç Yakovlev''' ({{Dil-cv|Иван Яковлевич Яковлев}}, 25 aprel 1848 - 23 oktyabr 1930) — [[Çuvaşıstan]] maarifçisi. == Həyatı == İvan Yakovleviç Yakovlev 25 aprel 1848-ci ildə [[Rusiya imperiyası]]nın [[Simbirsk quberniyası]]nın Buin qəzasının Koşki-Novotimbayevo kəndində anadan olmuşdu. Hələ uşaqkən valideynsiz qalmışdı. Paxomov soyadlı bir çuvaş kəndlisi onu övladlığa götürmüşdü. Öz ata adını xaç atasından almışdı. İvan Yakovlev 1856-cı ildə Udel məktəbinə getmişdi.1860-cı ildə bu məktəbi əla qiymətlərlə bitirərək qəza məktəbinə daxil olmuşdu. 1867–1870-ci illərdə Simbirsk gimnaziyasında orta təhsilini davam etdirmişdi. İvan Yakovlev 1870-ci ildə Gimnaziyanı qızıl medalla tamamladıqdan sonra [[Kazan Universiteti]]nə daxil olmuşdu. İvan Yakovlev 1871-ci ildə [[Çuvaş əlifbası]]nı hazırlamışdı. 1872-ci ildə əlifba nəşr olunmuşdu. Udel idarəsində işə düzəlmişdi. İşlə bağlı tatarların, çuvaşların məişətləri, mədəniyyətləri ilə daha yaxından tanış olmuşdu. İvan Yakovlev 1875-ci ildə Kazan universitetini bitirəndən sonra qəza idarəsinin çuvaş məktəbləri üzrə müfəttişi kimi işə başlamışdı. XIX əsrin II yarısında görkəmli maarifçi, Simbirski mərkəzi məktəbinin rəhbəri İvan Yakovleviç Yakovlev Çuvaşıstanda maarifin inkişafında, çuvaş müəllim kadrlarının və dərsliklərin hazırlanmasında böyük xidməti olmuşdu. Yakovlev özünün ictimai hərəkətlərində, 3 əsas prnsipi götürmüşdü: 137 1) Çuvaş əhalisi ilə Rus əhalisinin bir-birinə dini yaxınlığı və birləşməsi surətdə olmalıdır və bu sahədə heç bir zorakılığa yol verilməməlidir; 2) Məktəblərdə dərslər doğma dildə aparılmalıdır; 3) Kəndlilərə mədəni və iqtisadi həyatlarında kömək etmək lazımdır 1905-ci ilin 9 yanvarında Rusiyada baş vermiş qanlı hadisə Çeboksar fəhlələri içərisində həyəcana səbəb oldu. Yefremovun meşə doğrama zavodunun fəhlələri Peterburqda həlak olan fəhlələrin ailələrinə maddi kömək məqsədilə pul yığıb göndərdilər. Kəndlilər də çıxışlara başladılar. Alatır, Sivil, Çeboksar və digər qəzaların kəndliləri özbaşına mülkədarların, xəzinənin, udellərin meşələrini doğrayaraq, icarə haqlarının aşağı salınmasını tələb etdilər. 1905-ci ilin payızında Çuvaşıstanda "Kəndlilərin və Müəllimlərin İttifaqı demokratik təşkilatı" yaradıldı. İttifaqın 113 kənddə şöbələri yaradıldı. İttifaqın əsas məqsədi torpaq və demokratik azadlıq əldə etmək idi. 27 noyabr 1905-ci ildə Çeboksar qəzasının Biçurino kəndində toplanmış yığıncaqda tələblər qoyuldu: 1) torpaqlar ödənşsiz kəndlilərə verilməli; 2)vergilərin bütün növləri ləğv edilməli; 3) Müəssislər Məclisi çağırmaq; 4) Dövlət hesabına məktəblər açılmalı; 5) bütün vətəndaşların bərabər hüquqlu dili olmalı; 6) azad mətbuat olmalı və vəzifələr seçkili olmalı; 7) Uzaq Şərqdən əsgərlər təcili geri qaytarılmalı, daimi ordu, polis və jandarm ləğv olunmalı. Bu cür tələblər ölkənin gələcəkdə demokratik quruluşlu bir dövlətə çevirmək məqsədi güdürdü. 1905-ci ilin dekabrında Çuvaş ziyalılarının tələbkarlığı nəticəsində həftəlik "Xıpar" (Xəbər) qəzetinin (Çuvaş dilində) çıxarılmasına icazə alındı. Qəzetin ilk nömrəsi isə 1906-cı ilin 8 yanvarında çıxdı. 1906-cı 138 ilin iyun ayına qədər qəzetin redaktoru müəllim N.V.Nikolski olmuşdu. Qəzetin əməkdaşları isə Simbirski çuvaş məktəbinin müəllimləri Timotey Semyenov (Taup Timski), Yefim Profimov və Vasili Volkov idilər. İlkin vaxtlarda liberal mövqe tutuan qəzet, tezliklə inqilabi-demokratik mövqeyə keçdi. İvan Yakovlev 23 oktyabr 1930-cu ildə vəfat edib. == Ədəbiyyat == * ''Дело его жизни. Сборник научных статей.'' Издатель — фонд им. Яковлева. Редактор Кириллов И. П. — Чебоксары 2008. * ''Итоги юбилейной научной сессии, посвященной столетию со дня рождения И. Я. Яковлева'', "Записки Чувашского н.-и. института языка, литературы и истории", 1949. в. 3; * Краснов Н. Г. ''Иван Яковлевич Яковлев. Жизнь. Деятельность. Педагогические идеи. Очерки''. — Чебоксары, 1976. * ''Этнопедагогический манифест И. Я. Яковлева.'' — Чебоксары 2003. — ISBN 5-86765-253-X * Волков Г. Н. ''Жизнь, смерть и бессмертие патриарха.'' — Чебоксары 2004. — ISBN 5-86765-268-8 * Симбирская чувашская школа. Квартира И. Я. Яковлева. Путеводитель. — Ульяновск: Издательство "Корпорация технологий продвижения", 2003. — 24 с. * Александров Г. А. ''Иван Яковлевич Яковлев в 1917—1920 годы.'' — Чебоксары: Изд-во Чуваш. ун-та, 1992. [[Kateqoriya:Moskvada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:SSRİ folklorşünasları]] 9k6ln18s8m754x5bf4tgody7v6fzosb 0 436459 7864817 7334967 2024-11-26T15:20:08Z 212.47.130.200 7864817 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arctic circle.svg|thumb|300px]] '''Şimal Qütb dairəsi''' — Yer kürəsində yerləşən beş əsas [[paralel]]dən biridir. Şimal Qütb dairəsi 66°36′43″ (66,5622°) şimal enliyindən keçir. Bu xətdən şimalda yerləşən ərazilər [[Arktika]] adlanır. Şimal Qütb dairəsi qarşı tərəfində isə anoloji olaraq Cənub Qütb dairəsi yerləşir. Şimal Qütb dairəsi [[Qütb gündüzləri|qütb qündüzləri]]nin cənub sərhəddini təşkil edir. Burada qütb gecələri məsələn [[Murmansk]]da 40 gün qütb gecələri, 61 gün qütb gündüzləri olur. Dünyada olduqca az bir qisim insan qütb dairəsi daxilində yaşayır. Qütb dairəsi daxilində yerləşən iri yaşayış məntəqələri: [[Murmansk]], [[Norilsk]], [[Vorkuta]] və [[Tromse]]. == Şimal Qütb dairəsinin keçdiyi adalar == [[Fayl:World map with arctic circle.svg|thumb|330px|Şimal Qütb dairəsi (qırmızı xətt)]] * [[ABŞ]] ([[Alyaska]]) * [[Kanada]] * [[Danimarka]] ([[Qrenlandiya]]) * [[İslandiya]] ([[Qrimsey adası]] və ölkənin şimal hissəsindən) * [[Norveç]] * [[İsveç]] * [[Finlandiya]] * [[Rusiya]] == Həmçinin bax == * [[Qütb dairəsi]] * [[Cənub Qütb dairəsi]] ==Mənbə== * [http://www.mccord-museum.qc.ca/en/keys/webtours/GE_P3_5_EN.html Terra Incognita: Exploration of the Canadian Arctic] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160427012019/http://www.mccord-museum.qc.ca/en/keys/webtours/GE_P3_5_EN.html |date=2016-04-27 }}—Historical essay about early expeditions to the Canadian Arctic, illustrated with maps, photographs and drawings * [http://www.jqjacobs.net/astro/epoch_2000.html#download Temporal Epoch Calculations ©2006 by James Q. Jacobs] Download: Epoch v2009.xls (modify D4) * [http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html Useful constants"] See: Obliquity of the ecliptic * [http://arcticfocus.com ArcticFocus] Facts and news about Arctic {{Coğrafi koordinatlar}} [[Kateqoriya:Arktika]] 5n1p4t3yrtggsj5tvk846cmjzrs12zf 0 439032 7865698 7263314 2024-11-27T10:23:57Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] əlavə olundu 7865698 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Faiq Şükürbəyli |orijinal adı = Faiq Xasay oğlu Qurbanov |digər adları = |piktoqram = |doğum tarixi = 28.4.1957 |doğum yeri = [[Şükürbəyli (Füzuli)|Şükürbəyli]], [[Füzuli rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Faiq Şükürbəyli'''; '''Faiq Xasay oğlu Qurbanov''' ([[28 aprel]], [[1957]]) — Folklorşünas, jurnalist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru. == Həyatı == Qurbanov Faiq Xasay oğlu [[28 aprel]] [[1957]]-ci ildə [[Füzuli]] rayonunun [[Şükürbəyli]] kəndində anadan olmuşdur. 1971-ci ildə Şükürbəyli kənd natamam orta məktəbini bitirərək Şuşa Pedaqoji Məktəbinə daxil olmuş və 1975-ci ildə oranı müvəffəq qiymətlərlə başa vurmuşdur. Təyinatla Ucar rayonunun [[Yuxarı Şilyan]] kənd orta məktəbində müəllim işləmiş, 1976—1978-ci illərdə Sovet Ordusu sıralarında hərbi xidmət keçmişdir.{{mənbəsiz}} Hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra doğma Vətəninə qayıdan Faiq Şükürbəyli 1978—1980-ci illərdə Füzuli rayonunun [[Aşağı Yağlıvənd]] kənd orta məktəbində müəllim, 1980—1993-cü illərdə isə Şükürbəyli kənd orta məktəbində hərbi rəhbər və tarix müəllimi işləmişdir. 1983-cü ildə Bakıda Jurnalist Sənətkarlığı İnstitutunu, 1993-cü ildə [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin tarix fakültəsini, sonra isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat Institutunun folklor şöbəsinin aspiranturasını bitirmiş, "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının regional xüsusiyyətləri" mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. Faiq Şükürbəyli 1969-cu ildən dövri mətbuatda çıxış etmişdir. Onun saysız-hesabsız məqalələri respublikamızın bir sıra qəzet və jurnallarında dərc olunmuşdur. "Ərgünəş" almanaxında şerləri çap edilmişdir. Bir neçə qəzetlə əməkdaşlıq etmiş və müxbir işləmişdir. Dövri mətbuatda uzun müddətli səmərəli fəaliyyətinə, aktual mövzularda yazdığı məqalələrə və qazandığı nailiyyətlərə görə "Kamil sənətkar" diplomuna layiq görülmüşdür. Faiq Şükürbəyli həm də folklorşünasdır. Onun folklor sahəsində çoxlu sayda incələmələri vardır. Bu sahədə xeyli elmi məqalələrin müəllifi olan Faiq Şükürbəyli eyni zamanda bir neçə kitabın tərtibçisi, yaxud toplayıcısıdır. "Əfsanələr", "Lələ yaranmışam daşdan mən", "Qarabağ folkloru antologiyası" kitablarında onun da imzası vardır. Onun şifahi xalq ədəbiyyatına aid topladığı materiallar bir qayda olaraq respublika radiosunun "Bulaq" verilişində səsləndirilir. Qarabağ müharibəsində şəhid olan soydaşlarımızın ömür yolundan bəhs edən kitabların müəllifidir: "İstiqlal şəhidləri", "Ərgünəş fəryadı", "Dağlar, oğul amanatı", "Ərgünəşin ər oğulları", "Dağ vüqarlı insan". Respublikanın tanınmış publisist-jurnalistlərindən biri olan Faiq Şükürbəyli hazırda Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında çalışır. Ailəlidir, 3 övladı, 4 nəvəsi var == Mükafatları == * {{bayraq|Azərbaycan}} [["Qızıl qələm" mükafatı]] filologiya elmləri üzə fəlsəfə doktoru == Əsərləri == #“İstiqlaq şəhidləri”, (Bakı, “Sabah” 1995, 262 səh.), #“Ərgünəş fəryadı” (Bakı, “Dünya”, 1997, 192 səh.), # “Dağlar, oğul amanatı”, (Bakı, “Zaman”, 2000, 136 səh.), # “Ərgünəşin ər oğulları”, (Bakı, “Tural” NPM, 2003, 120 səh.), #“Dağ vüqarlı insan”, (Bakı, “Təknur” MMC, 2004, 336 səh.), # “Qaraqoyunlu və qaraqoyunlular”, (Bakı, 2009, 354 səh.), # “Şükürbəyli və şükürbəylilər” (“Zərdabi LTD” MMC, Bakı, 2011, 328 səh.), # “Könül adamı-Dilarə Həsənova”, (“Zərdabi LTD” MMC, Bakı, 2011, 232 səh.), # “Şükürbəylilər və Şükürbəyli kəndi”, (“Zərdabi LTD” MMC, Bakı, 2012, 320 səh.), # “Hüşün-Bozdağın ətəyində yaşıl ada”, (“Zərdabi LTD” MMC, Bakı, 2013, 192 səh.), # “Ağdaş tarixin yaddaşında” I kitab (Bakı, Letterpress, 2013, 348 səh.), # “Ağdaş tarixin yaddaşında” II kitab (Bakı, UniPrint, 2014, 306 səh.), # “Bum kəndi-tarixdə olduğu kimi” I kitab (“Zərdabi LTD” MMC, Bakı, 2015, 432 səh.), # “Qarğabazar kəndinin ağaları Ağayevlər”, (Bakı, “Ecoprint” nəşriyyatı-2018, 156 səh.) #“Ucalıq düsturu” Axund Molla Museyib Şərifzadə, (Bakı, “Gənclik” nəşriyyatı, 2019, 192 səh.) # “Bayatı ustası Lələ” (Bayatı Sifariş Ədəbiyyatı Mərkəzi, 1995, 48 səh.), # “Bayatılı dastanlar”, (Bakı, UniPrint, 2008, 135 səh.), # “Sözün bahar vədəsi” ( Bakı, 2008, 54 səh.), # “Qarabulaq (Füzuli) folkloru antologiyası”, (“Zərdabi LTD” MMC, Bakı, 2011, 376 səh.) == Tərtib etdiyi kitablar == # Qarabulaq (Füzuli) folkloru antologiyası. I kitab. - 2010. == Filmoqrafiya == * [[Ucalıq düsturu (film, 2012)|Ucalıq düsturu]] — redaktor == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Füzulidə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan folklorşünasları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] [[Kateqoriya:"Qızıl qələm" mükafatı laureatları]] 2nb00wmmxmp15beirewpqr8tjs2fr3j 0 439977 7865879 7468534 2024-11-27T11:39:46Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi 7865879 wikitext text/x-wiki {{Mükafat |Status = ''təqdim olunur |İlk təltif = 30 iyun 2008 |İlk laureat = [[Cəlal Əliyev (akademik)|Cəlal Əliyev]] }} '''Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu''' — 17 oktyabr 2007-ci ildə [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]] və [[Azərbaycan Respublikası Prezidenti]]nin 639 nömrəli qanunu ilə təsdiq edilmiş dövlət təltifi. == Təltif edilənlər == {{əsas|Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu ilə təltif edilənlərin siyahısı}} Fəxri diplom [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti]] tərəfindən Azərbaycan Respublikasında [[mədəniyyət]], [[incəsənət]], [[ədəbiyyat]], [[elm]], [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[jurnalistika]], bədən tərbiyəsi və idman, dövlət qulluğu, [[hüquq]], ictimai-siyasi, iqtisadi, beynəlxalq əlaqələr və digər sahələrdə yüksək nailiyyətlər qazanmış Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına, əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə, habelə kollektivlərə onların əməyinin qiymətləndirilməsi məqsədilə verilir. Nəzərdə tutulmuş sahələrdən hər hansı birində qazandığı eyni yüksək nailiyyətlərə görə fəxri diplom eyni şəxsə və ya kollektivə təkrar verilmir. Lakin nəzərdə tutulmuş sahələrdən hər hansı birində qazandığı yüksək nailiyyətlərə görə fəxri diplom almış şəxsə və ya kollektivə nəzərdə tutulmuş digər sahələrdə qazandığı yüksək nailiyyətlərə görə yenidən fəxri diplom verilə bilər. Eyni zamanda nəzərdə tutulmuş sahələrdən hər hansı birində qazandığı yüksək nailiyyətlərə görə fəxri diplom almış şəxsə və ya kollektivə həmin sahədə qazandığı yeni nailiyyətlərə görə yenidən fəxri diplom verilə bilər. Fəxri diplom almış şəxs vəfat etdikdə, məhkəmə tərəfindən xəbərsiz itkin düşmüş və ya ölmüş elan edildikdə fəxri diplom həmin şəxsin ailəsinə və ya yaxın qohumlarına təqdim edilir. Bununla yanaşı Fəxri diplom almış şəxs vəfat etdikdə vərəsələrinin razılığı ilə onun fəxri diplomu saxlanmaq və nümayiş etdirilmək üçün muzeylərə, arxivlərə verilə bilər. Həmçinin Fəxri diplom almış kollektiv üzvlərinin razılığı ilə fəxri diplom saxlanmaq üçün kollektivin tabe olduğu quruma və ya nümayiş etdirilmək üçün muzeylərə, arxivlərə verilə bilər. == Təltif edən orqan == Fəxri diplom Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təşəbbüsü ilə, habelə [[Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi]]nin, [[Azərbaycan Respublikası Məhkəmə-Hüquq Şurası]]nın, Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinin, [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi]]nin, mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının və digər orqanların fəxri diploma təqdim edilən şəxs və ya kollektiv barədə təqdimatı əsasında verilir. Diplom Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İcra Aparatında, nəzərdə tutulmuş orqanlarda, fəxri diplom verilən şəxslərin işlədikləri əmək kollektivlərində, müxtəlif müşavirələrdə, toplantılarda və digər yığıncaqlarda təqdim edilir. Diplomun təqdim edilməsi fəxri diplom verilən şəxs və ya kollektivin üzvləri tərəfindən imzalanan və fəxri diplomu təqdimetməni həyata keçirən orqanın möhürü vurulan protokolla rəsmiləşdirilir. Protokol [[Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İcra Aparatı]]na təqdim edilir. == Məhrum edilmə halları == Fəxri diplom almış şəxs fəxri diplomdan yalnız aşağıdakı hallarda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə məhrum edilə bilər: * fəxri diplom almış şəxs ağır və ya xüsusilə ağır cinayət törətməyə görə məhkum olunduqda — həmin şəxsin məhkum olunması barədə hökmün surəti və məhkəmənin təqdimatına əsasən; * fəxri diplom almış şəxs (kollektiv) fəxri diplomla bir araya sığmayan hərəkət etdikdə — fəxri diplomun verilməsi haqqında təqdimat vermək hüququ olan orqanın (təşkilatın) təqdimatına əsasən. Fəxri diplomdan məhrum edilmiş şəxsdə olan həmin fəxri diplom Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İcra Aparatına qaytarılmalıdır. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu ilə təltif edilənlərin siyahısı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan Respublikasının dövlət təltifləri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan mükafatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın dövlət təltifləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu]] [[Kateqoriya:2007-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] bnoyg99y2ve21o72qa9el4d9s99xx47 1 440299 7865059 3523537 2024-11-26T20:10:43Z White Demon 75303 White Demon [[Müzakirə:Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Bir məhəllədən iki nəfər]] olaraq dəyişdi. 3523537 wikitext text/x-wiki {{VikiLayihə Film | keyfiyyət = Q | əhəmiyyət = Orta }} sb9es382qcdoo90ewtodwyye0vg3ul3 1 440610 7865111 6658451 2024-11-26T20:25:31Z White Demon 75303 White Demon [[Müzakirə:Bu cütlüyü Allah yaradıb (film, 2008)]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Bu cütlüyü Allah yaradıb]] olaraq dəyişdi. 3526115 wikitext text/x-wiki {{VikiLayihə Film | keyfiyyət = Q | əhəmiyyət = Orta }} sb9es382qcdoo90ewtodwyye0vg3ul3 0 441160 7865260 7697110 2024-11-27T03:43:25Z Samral 29509 7865260 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{yeniləmə}} [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları.jpg|300px|thumbnail|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları]] '''Azərbaycan animasiyası''' == Tarixi == {{Azərbaycan mədəniyyəti üfüqi}} [[Azərbaycan]]da cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir.<ref>Məhərrəmova, T. Mənəvi dünyaya pəncərə: Azərbaycanda cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir //Kaspi.- 2011.- 4 mart.- S. 12.</ref> Hələ 1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiyasının işçiləri kinonun bu növünün istehsalı üçün əvvəlcədən hazırlıq işləri aparmış, Moskvadan lazımi materialları alıb gətirmişdilər. Onlar həmin il "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" (rej. B. Pumpyanski) sənədli filmlərini çəkərkən texniki animasiyadan istifadə etmişdilər. "Cat" təlimat filmində isə (rəs. Basov) animasiyadan bütünlüklə istifadə olunmuşdur. Film ümumittifaq ekranlarında 1938-ci ilə qədər nümayiş etdirilmişdir. Məhz bu film ekranlara buraxılandan sonra kinostudiyada bir qrup təşəbbüskar ilk dəfə cizgi filmi yaratmağı qərara aldı. Film üçün mövzu Azərbaycan xalq nağıllarından götürüldü. Ssenarini A. Papov yazdı. "Abbasın bədbəxtliyi" adlanan bu ssenariyə gənc rejissor E. Dikaryov quruluş verdi. Rəsmləri rəssamlardan Q. Xalıqov, C. Zeynalov, M. Maqomayev və Ə. Mirzəyev çəkmişlər. Filmin operatoru Q. Yegiazarov idi. Bundan başqa Böyük Vətən müharibəsi başlamamışdan bir qədər əvvəl studiyada ikinci cizgi filminin çəkilişlərinə hazırlıq görülmüşdür. Filmin adı belə idi: "Sindbad dəniz səyyahıdır". Bu, səsli film olmalı idi, lakin təəssüf ki, müharibənin başlanması ilə əlaqədar işlər yarımçıq qaldı. Bundan sonra da kinostudiyada yüzlərlə elmi-kütləvi və sənədli filmlərin çəkilişində cizgi rəsmlərindən istifadə edilmişdir. Bu filmlərin yaradılmasında rəssamlardan C. Zeynalov, M. Rəfiyev, A. Axundov, N. Məmmədov, B. Əliyev, quraşdırma çəkilişləri operatoru A. Milov iştirak etmişlər. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında cizgi filmləri sexi bərpa olunandan sonra direktor Ə. İsgəndərov sexin istifadəyə verilməsinə və cizgi filmləri üzrə kadrların hazırlanmasına, eyni zamanda cizgi filmlərinin istehsalı prosesinə diqqət yetirirdi. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında uzun fasilədən sonra yeni milli multiplikasiya filminin çəkilməsi qərara alınmışdı. "60-cı illərin sonlarında kinostudiyada cizgi filmlərinin çəkilişi üçün şərait yaradıldı. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının direktoru Ə. İsgəndərov qazetə verdiyi "Multifilmlər çəkəcəyik" başlıqlı müsabiqəsində demişdi: "…Bu il multfilmlər çəkilişinə başlamışıq. Multfilmlərin çəkilişi üçün 20 nəfərdən ibarət rəssamlar qrupu yaradılmışdır. Multfilm sənətinin sirlərini öyrənmək üçün studiyamızda xüsusi kurs açılmışdır. "Mosfilm"lə daimi əlaqə saxlayıb onların iş təcrübəsini ətraflı öyrənir." 1969-cu ildə fevralın 28-də Nazim Məmmədovun təklifi ilə "Cırtdan" adlı xalq nağılının motivləri əsasında eyni adlı cizgi filminin istehsalına başlanılır. Bu, birhissəli rəngli cizgi filminin ssenarisini Alla Axundova yazmışdı. Filmin quruluşu əvvəlcə rəssam Ağanağı Axundova tapşırılmışdı. Hətta onun rəhbərliyi altında filmin xeyli hissəsi çəkilib qurtarılmışdı. Sonra kinostudiya rəhbərliyinin təkidi ilə A. Axundov filmin istehsalı prosesindən kənarlaşdırılmışdı. Bu işi davam etdirmək tanınmış sənədli filmlər rejissoru Yalçın Əfəndiyevə, filmin quruluşçu rəssamı və multiplikatoru Nazim Məmmədova tapşırıldı. N. Məmmədov bir-neçə il sonra bu mövzuya yenidən qayıdır (Cirtdanın yeni sərgüzəştləri 1973). "Cırtdan"-la bağlı bu qalmaqallardan bir il sonra 1970-ci ildə N. Məmmdov S. Ə. Şirvaninin əsəri əsasında "Ayı və siçan" adlı filmini çəkir. Bu "Azərbaycanfilm"də cizgi filmlərin sexinin bərpasından sonra çəkilmiş birinci tamamlanmış film idi. Bu filmlə Nazim Məmmədov Azərbaycanda multiplikasiyanın əsasını qoyduğu iddia edilir. "Ayı və siçan"ın istehsalı ilə Azərbaycanda cizgi filmləri tarixinin ikinci dövrü başlandı. Nazim Məmmədov bu filmin tamhüquqlu müəllifi oldu. O, həm filmin quruluşçu rejissoru və rəssamı, həm də multiplikatoru idi. Filmin ssenarisini Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvaninin eyni adlı təmsili təşkil edirdi. "Cırtdanın yeni sərgüzəşti" filmi (1973, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Filmdə xalq folklorunun fantastik motivləri ilə müasirlik üzvi şəkildə bir-birinə bağlanmışdır. "Şahzadə — qara qızıl" film-nağılı (1974, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) poetik formada insanın yerin altından, dənizin dibindən qara qızıl çıxarmasından söhbət açır. "Günlərin bir günündə" (1975), "Dınqıl sazım, dınqıl" (1976), "Pəncə…Qulaq…Palaz…Tikan" (1976) cizgi filmlərində (rej. M. Pənahi) ibrətamiz məsələlərə toxunulur. [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları eskiz.jpg|300px|thumb|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları (eskiz)]] "Şah və xidmətçi" filminin də (1976, rej. N. Məmmədov) əsasını N. Gəncəvinin əsərinin motivləri təşkil edir. Burada Azərbaycan oxucusuna çox yaxşı məlum olan sədaqətli nökər və amansız, qəddar şahın əhvalatı ekranda canlandırılmışdır. "Toplan və kölgəsi" (1977), "Sonrakı peşmançılıq" (1978) və "Sehrlənmiş küpə" (1979) cizgi və applikasiya filmlərində də (rej. N. Məmmədov) xeyirxah, nəcib olmağın vacibliyindən, əməksevərlikdən, böyüklərə hörmətdən və digər insani keyfiyyətlərdən danışılır. "Qız qalası əfsanəsi" cizgi filmi (1978) eyniadlı Azərbaycan xalq əfsanəsinin motivləri əsasında yaradılmışdır. 80-ci illərdə kinostudiyada 38 adda cizgi filmi istehsal olunmuşdur. Bunlardan "Cücələrim", "Meşəyə insan gəlir", "Sehrli ağac", "Taya", "Dəcəl dovşan", "Sandıq", "Sən belə cumbulusan", "Sehrli ləçək ", "Uçan zürafə", "Qəribə əjdaha", "Təqib", "Yatmaq vaxtıdır", "Balaca çoban", "Humayın yuxusu", "Sakit Yonun macəraları", "Ana ağaca qonub" və s. cizgi, "Xeyir və Şər", "Cırtdan-Pəhləvan", "Uşaq və külək", "Akvarium", "Cırtdan və div", "Yeni il əhvalatı", "Sehrli naxışlar" applikasiya üsulu ilə çəkilmişdir. N. Gəncəvinin "Xeyir və Şər" əsərinin motivləri əsasında çəkilmiş eyniadlı applikasiya filmi (rej. N. Məmmədov) böyüklər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kinolentdə susuz səhrada Xeyirin ürək genişliyi ilə xeyir iş görməsindən və buna cavab olaraq Şərin göstərdiyi bədxah əməllərdən danışılır. "Akvarium" applikasiya filmi (rəssam-rejissor F. Qurbanova) poetik filmdir. Burada quraşdırma çəkilişlərindən istifadə edilmişdir. Applikasiya personajları ilə yanaşı filmdə canlı oğlan da fəaliyyət göstərir. Azərbaycan animasiyasının yaradılması üzərində rəssam – multiplikatorların böyük qrupu işləmişdir. A. Axundov, N. Məmmədov və M. Rəfiyevdən başqa M. Pənahi, B. Əliyev, H. Əkbərov, F. Quliyeva, Ə. Məmmədov da kinostudiyada cizgi filmləri yaratmışlar. 80-ci illərin sonunda ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslər, bunların bütün səhələrə, o cümlədən yaradıcı təşkilatlara təsiri, "Azərbaycanfilm"in yeni iş üsuluna keçməsi ilə əlaqədar yollar axtarması kinostudiya nəzdindəki birlik və şöbələrin müstəqil fəaliyyət göstərməsinə təkan verdi. 1990-cı ilin aprel ayında Sovet İttifaqında ilk dəfə olaraq Azərbaycan multiplikatorları təsərrüfatın icarə formasına keçdilər. Multiplikasiya sexinin adı da dəyişdirilib, "Azanfilm" Yaradıcılıq-İstehsalat Birliyi oldu. "[[Azanfilm]]" – Azərbaycan animasiya filmləri deməkdir. 90-cı illərdə "Azanfilm" markası altında 19 cizgi filmi çəkilmişdir. Bunların arasında "Bir dəfə haradasa…" (rej. V. Talıbov), "İthaf" (rej. Ş. Nəcəfzadə), "Oda" (rej. V. Talıbov, R. İsmayılov), "Sərkəyin dastanı" (rej. A. Məhərrəmov), "Göyçək Fatma" ilk dəfə Azərbaycanda çəkilən cizgi film-opera (rej. N. Məmmədov), "Karvan" (rej. N. Məmmədov), "Güzgü", "Dəniz gəzintisi", "Ümid" (hamısı rej. E. Axundov), "Söhbətül-əsmar " (rej. E. Hami), "Şüəla" (T. Piriyev) kimi ekran əsərləridir. 2008-ci ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi [[Heydər Əliyev Fondu]] ilə birgə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə "Bir nağıl söylə mənə" cizgi filmləri toplusu hazırlayıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə cizgi filmləri toplusu hazırlanıb |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111148/https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Milli cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçiriləcəkdir |url=https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |access-date=2020-05-22 |archive-date=2021-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210619011307/https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |url-status=live }}</ref> Cizgi filmləri toplusunun 17 sentyabrda Muzey Mərkəzində təqdimat mərasimi keçirilib.<ref>[http://www.anl.az/down/medeniyyet2008/sentyabr/medeniyyet2008_sentyabr_166.htm "Bir nağıl söylə mənə"]</ref> DVD şəklində hazırlanmış animasiya toplusunda 80-ci illərin 9 cizgi filmləri yer alıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə hazırlanan cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçirilib |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111149/https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |url-status=live }}</ref> 2023-cü ildə “Bizimkilər: Cırtdan, Bahar qız, Şahzadə və Qəhrəman” animasiya toplusu [[Park Cinema]] və [[Nizami Kino Mərkəzi]]ndə nümayişə çıxarılır. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının təşəbbüsü ilə ekranlara çıxan animasiya toplusu “[[Cırtdan və sehrli xalat]]” (2019), “[[Mənim balaca Şahzadəm]]” (2019), “Tarix” (2022) və “[[Baharın oğurlanması]]” (2023) filmlərindən ibarətdir. “Baharın oğurlanması” filmi ilk dəfə nümayiş etdirilib. Azanfilm, Salnaməfilm studiyası və OB Filmin istehsalı olan filmlərin rejissorları [[Aleksandra Şirinova]], [[Rəşad Əfəndiyev]], [[Arif Məhərrəmov (rəssam)|Arif Məhərrəmov]] və Ceyhun Türksoydur. Bu milli animasiya filmlərinin yerli kinoteatr şəbəkəsində nümayişinin ilk təşəbbüsüdür. == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan cizgi filmlərinin siyahısı]] * [[Azərbaycan Animasiya Muzeyi]] * [[Azanfilm]] * [[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] * [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] * [[Uşaq Kino Evi (Azərbaycan)|Uşaq Kino Evi]] * [[Balans Studiyası]] * [[Cırtdan TV]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{cite web |url=http://animation.az/history.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161012233215/http://animation.az/history.html |archivedate=2016-10-12 |title=AZƏRBAYCAN ANİMASİYASININ TARİXİ |author= |date= |publisher=animation.az |accessdate=2017-02-24 |language={{ref-az}} |url-status=live }} * [[Rəşid Ağamalıyev]] və müəllif kollektivi. "[[Azərbaycan animasiyası (kitab)|Azərbaycan animasiyası]]". Bakı: "PERİ FİLM", 2018. 400 səh. ISBN 978-9952-37-109-3 == Ədəbiyyat == * [https://kultura.az/news/201408190135341351 Gələcəkdən xəbər verən cizgi filmlərimiz] * [https://teleqraf.com/news/art/159583.html Ölkədə ilk dəfə: Müasir Azərbaycan animasiyası] * [https://www.azadliq.org/a/28412811.html Azərbaycan cizgi filmləri necə inkişaf edəcək? Çexiyada buna cavab axtarılıb…] * [http://frame.az/animasiya/ "Azərbaycan Animasiyası" kitabı Praqada təqdim olundu] * [https://www.azadliq.info/37486.html Filmə çəkilən nağıl qəhrəmanları…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/333897.htm] * [https://www.azadliq.info/17167.html Uşaqlığımızın və uşaqlarımızın "canlı nağılları"…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2012/may/07.htm] * [https://azertag.az/xeber/arabic-74363 Uşaqlar "Cırtdan"sız darıxır] * [https://apa.tv/xeberler/lessbgreaterazerbaycanda-cizgi-filmleri-niye-cekilmir-lessspan-style%22color:-red%22greaterreportaj-lessspangreaterlessbgreater-4333 Azərbaycanda cizgi filmləri niyə çəkilmir? — REPORTAJ] {{Dead link|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/medeniyyet/2010/dekabr/143991.htm Milli animasiya filmlərimizin əsas problemi nədir?] * [https://kulis.az/news/11561 100 minlik filmin 25 manatlıq qonorarı — UCUZ ƏMƏK] [https://lent.az/news/191132 lent.az] {{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/fevral/234512.htm Cizgi filmləri kimlər üçün çəkilirdi?] == Xarici keçidlər == {{Azərbaycan mövzularda}} {{Azərbaycan mədəniyyəti}} [[Kateqoriya:Azərbaycan animasiyası]] 2i6s5uiuqsl72b5ltkth3u2wtegtu5f 7865261 7865260 2024-11-27T03:45:01Z Samral 29509 7865261 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{yeniləmə}} [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları.jpg|300px|thumbnail|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları]] '''Azərbaycan animasiyası''' == Tarixi == {{Azərbaycan mədəniyyəti üfüqi}} [[Azərbaycan]]da cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir.<ref>Məhərrəmova, T. Mənəvi dünyaya pəncərə: Azərbaycanda cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir //Kaspi.- 2011.- 4 mart.- S. 12.</ref> Hələ 1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiyasının işçiləri kinonun bu növünün istehsalı üçün əvvəlcədən hazırlıq işləri aparmış, Moskvadan lazımi materialları alıb gətirmişdilər. Onlar həmin il "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" (rej. B. Pumpyanski) sənədli filmlərini çəkərkən texniki animasiyadan istifadə etmişdilər. "Cat" təlimat filmində isə (rəs. Basov) animasiyadan bütünlüklə istifadə olunmuşdur. Film ümumittifaq ekranlarında 1938-ci ilə qədər nümayiş etdirilmişdir. Məhz bu film ekranlara buraxılandan sonra kinostudiyada bir qrup təşəbbüskar ilk dəfə cizgi filmi yaratmağı qərara aldı. Film üçün mövzu Azərbaycan xalq nağıllarından götürüldü. Ssenarini A. Papov yazdı. "Abbasın bədbəxtliyi" adlanan bu ssenariyə gənc rejissor E. Dikaryov quruluş verdi. Rəsmləri rəssamlardan Q. Xalıqov, C. Zeynalov, M. Maqomayev və Ə. Mirzəyev çəkmişlər. Filmin operatoru Q. Yegiazarov idi. Bundan başqa Böyük Vətən müharibəsi başlamamışdan bir qədər əvvəl studiyada ikinci cizgi filminin çəkilişlərinə hazırlıq görülmüşdür. Filmin adı belə idi: "Sindbad dəniz səyyahıdır". Bu, səsli film olmalı idi, lakin təəssüf ki, müharibənin başlanması ilə əlaqədar işlər yarımçıq qaldı. Bundan sonra da kinostudiyada yüzlərlə elmi-kütləvi və sənədli filmlərin çəkilişində cizgi rəsmlərindən istifadə edilmişdir. Bu filmlərin yaradılmasında rəssamlardan C. Zeynalov, M. Rəfiyev, A. Axundov, N. Məmmədov, B. Əliyev, quraşdırma çəkilişləri operatoru A. Milov iştirak etmişlər. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında cizgi filmləri sexi bərpa olunandan sonra direktor Ə. İsgəndərov sexin istifadəyə verilməsinə və cizgi filmləri üzrə kadrların hazırlanmasına, eyni zamanda cizgi filmlərinin istehsalı prosesinə diqqət yetirirdi. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında uzun fasilədən sonra yeni milli multiplikasiya filminin çəkilməsi qərara alınmışdı. "60-cı illərin sonlarında kinostudiyada cizgi filmlərinin çəkilişi üçün şərait yaradıldı. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının direktoru Ə. İsgəndərov qazetə verdiyi "Multifilmlər çəkəcəyik" başlıqlı müsabiqəsində demişdi: "…Bu il multfilmlər çəkilişinə başlamışıq. Multfilmlərin çəkilişi üçün 20 nəfərdən ibarət rəssamlar qrupu yaradılmışdır. Multfilm sənətinin sirlərini öyrənmək üçün studiyamızda xüsusi kurs açılmışdır. "Mosfilm"lə daimi əlaqə saxlayıb onların iş təcrübəsini ətraflı öyrənir." 1969-cu ildə fevralın 28-də Nazim Məmmədovun təklifi ilə "Cırtdan" adlı xalq nağılının motivləri əsasında eyni adlı cizgi filminin istehsalına başlanılır. Bu, birhissəli rəngli cizgi filminin ssenarisini Alla Axundova yazmışdı. Filmin quruluşu əvvəlcə rəssam Ağanağı Axundova tapşırılmışdı. Hətta onun rəhbərliyi altında filmin xeyli hissəsi çəkilib qurtarılmışdı. Sonra kinostudiya rəhbərliyinin təkidi ilə A. Axundov filmin istehsalı prosesindən kənarlaşdırılmışdı. Bu işi davam etdirmək tanınmış sənədli filmlər rejissoru Yalçın Əfəndiyevə, filmin quruluşçu rəssamı və multiplikatoru Nazim Məmmədova tapşırıldı. N. Məmmədov bir-neçə il sonra bu mövzuya yenidən qayıdır (Cirtdanın yeni sərgüzəştləri 1973). "Cırtdan"-la bağlı bu qalmaqallardan bir il sonra 1970-ci ildə N. Məmmdov S. Ə. Şirvaninin əsəri əsasında "Ayı və siçan" adlı filmini çəkir. Bu "Azərbaycanfilm"də cizgi filmlərin sexinin bərpasından sonra çəkilmiş birinci tamamlanmış film idi. Bu filmlə Nazim Məmmədov Azərbaycanda multiplikasiyanın əsasını qoyduğu iddia edilir. "Ayı və siçan"ın istehsalı ilə Azərbaycanda cizgi filmləri tarixinin ikinci dövrü başlandı. Nazim Məmmədov bu filmin tamhüquqlu müəllifi oldu. O, həm filmin quruluşçu rejissoru və rəssamı, həm də multiplikatoru idi. Filmin ssenarisini Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvaninin eyni adlı təmsili təşkil edirdi. "Cırtdanın yeni sərgüzəşti" filmi (1973, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Filmdə xalq folklorunun fantastik motivləri ilə müasirlik üzvi şəkildə bir-birinə bağlanmışdır. "Şahzadə — qara qızıl" film-nağılı (1974, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) poetik formada insanın yerin altından, dənizin dibindən qara qızıl çıxarmasından söhbət açır. "Günlərin bir günündə" (1975), "Dınqıl sazım, dınqıl" (1976), "Pəncə…Qulaq…Palaz…Tikan" (1976) cizgi filmlərində (rej. M. Pənahi) ibrətamiz məsələlərə toxunulur. [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları eskiz.jpg|300px|thumb|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları (eskiz)]] "Şah və xidmətçi" filminin də (1976, rej. N. Məmmədov) əsasını N. Gəncəvinin əsərinin motivləri təşkil edir. Burada Azərbaycan oxucusuna çox yaxşı məlum olan sədaqətli nökər və amansız, qəddar şahın əhvalatı ekranda canlandırılmışdır. "Toplan və kölgəsi" (1977), "Sonrakı peşmançılıq" (1978) və "Sehrlənmiş küpə" (1979) cizgi və applikasiya filmlərində də (rej. N. Məmmədov) xeyirxah, nəcib olmağın vacibliyindən, əməksevərlikdən, böyüklərə hörmətdən və digər insani keyfiyyətlərdən danışılır. "Qız qalası əfsanəsi" cizgi filmi (1978) eyniadlı Azərbaycan xalq əfsanəsinin motivləri əsasında yaradılmışdır. 80-ci illərdə kinostudiyada 38 adda cizgi filmi istehsal olunmuşdur. Bunlardan "Cücələrim", "Meşəyə insan gəlir", "Sehrli ağac", "Taya", "Dəcəl dovşan", "Sandıq", "Sən belə cumbulusan", "Sehrli ləçək ", "Uçan zürafə", "Qəribə əjdaha", "Təqib", "Yatmaq vaxtıdır", "Balaca çoban", "Humayın yuxusu", "Sakit Yonun macəraları", "Ana ağaca qonub" və s. cizgi, "Xeyir və Şər", "Cırtdan-Pəhləvan", "Uşaq və külək", "Akvarium", "Cırtdan və div", "Yeni il əhvalatı", "Sehrli naxışlar" applikasiya üsulu ilə çəkilmişdir. N. Gəncəvinin "Xeyir və Şər" əsərinin motivləri əsasında çəkilmiş eyniadlı applikasiya filmi (rej. N. Məmmədov) böyüklər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kinolentdə susuz səhrada Xeyirin ürək genişliyi ilə xeyir iş görməsindən və buna cavab olaraq Şərin göstərdiyi bədxah əməllərdən danışılır. "Akvarium" applikasiya filmi (rəssam-rejissor F. Qurbanova) poetik filmdir. Burada quraşdırma çəkilişlərindən istifadə edilmişdir. Applikasiya personajları ilə yanaşı filmdə canlı oğlan da fəaliyyət göstərir. Azərbaycan animasiyasının yaradılması üzərində rəssam – multiplikatorların böyük qrupu işləmişdir. A. Axundov, N. Məmmədov və M. Rəfiyevdən başqa M. Pənahi, B. Əliyev, H. Əkbərov, F. Quliyeva, Ə. Məmmədov da kinostudiyada cizgi filmləri yaratmışlar. 80-ci illərin sonunda ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslər, bunların bütün səhələrə, o cümlədən yaradıcı təşkilatlara təsiri, "Azərbaycanfilm"in yeni iş üsuluna keçməsi ilə əlaqədar yollar axtarması kinostudiya nəzdindəki birlik və şöbələrin müstəqil fəaliyyət göstərməsinə təkan verdi. 1990-cı ilin aprel ayında Sovet İttifaqında ilk dəfə olaraq Azərbaycan multiplikatorları təsərrüfatın icarə formasına keçdilər. Multiplikasiya sexinin adı da dəyişdirilib, "Azanfilm" Yaradıcılıq-İstehsalat Birliyi oldu. "[[Azanfilm]]" – Azərbaycan animasiya filmləri deməkdir. 90-cı illərdə "Azanfilm" markası altında 19 cizgi filmi çəkilmişdir. Bunların arasında "Bir dəfə haradasa…" (rej. V. Talıbov), "İthaf" (rej. Ş. Nəcəfzadə), "Oda" (rej. V. Talıbov, R. İsmayılov), "Sərkəyin dastanı" (rej. A. Məhərrəmov), "Göyçək Fatma" ilk dəfə Azərbaycanda çəkilən cizgi film-opera (rej. N. Məmmədov), "Karvan" (rej. N. Məmmədov), "Güzgü", "Dəniz gəzintisi", "Ümid" (hamısı rej. E. Axundov), "Söhbətül-əsmar " (rej. E. Hami), "Şüəla" (T. Piriyev) kimi ekran əsərləridir. 2008-ci ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi [[Heydər Əliyev Fondu]] ilə birgə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə "Bir nağıl söylə mənə" cizgi filmləri toplusu hazırlayıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə cizgi filmləri toplusu hazırlanıb |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111148/https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Milli cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçiriləcəkdir |url=https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |access-date=2020-05-22 |archive-date=2021-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210619011307/https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |url-status=live }}</ref> Cizgi filmləri toplusunun 17 sentyabrda Muzey Mərkəzində təqdimat mərasimi keçirilib.<ref>[http://www.anl.az/down/medeniyyet2008/sentyabr/medeniyyet2008_sentyabr_166.htm "Bir nağıl söylə mənə"]</ref> DVD şəklində hazırlanmış animasiya toplusunda 80-ci illərin 9 cizgi filmləri yer alıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə hazırlanan cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçirilib |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111149/https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |url-status=live }}</ref> 2023-cü ildə “Bizimkilər: Cırtdan, Bahar qız, Şahzadə və Qəhrəman” animasiya toplusu [[Park Cinema]] və [[Nizami Kino Mərkəzi]]ndə nümayişə çıxarılır. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının təşəbbüsü ilə ekranlara çıxan animasiya toplusu “[[Cırtdan və sehrli xalat]]” (2019), “[[Mənim balaca Şahzadəm]]” (2019), “Tarix” (2022) və “[[Baharın oğurlanması]]” (2023) filmlərindən ibarətdir. “Baharın oğurlanması” filmi ilk dəfə nümayiş etdirilib. Azanfilm, Salnaməfilm studiyası və OB Filmin istehsalı olan filmlərin rejissorları [[Aleksandra Şirinova]], [[Rəşad Əfəndiyev]], [[Arif Məhərrəmov (rəssam)|Arif Məhərrəmov]] və Ceyhun Türksoydur. Bu milli animasiya filmlərinin yerli kinoteatr şəbəkəsində nümayişinin ilk təşəbbüsüdür.<ref>{{Cite web |title=“Bizimkilər” animasiya toplusu kinoteatrlarda - VİDEO |url=https://1news.az/az/news/20230328091559338-Bizimkiler-animasiya-toplusu-kinoteatrlarda-VIDEO |access-date=2024-11-27 |website=[[1news.az]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bizimkilər” animasiya toplusu kinoteatrlarda |url=https://az.baku-art.com/az/bizimkiler-animasiya-toplusu-kinoteatrlarda |access-date=2024-11-27 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan cizgi filmlərinin siyahısı]] * [[Azərbaycan Animasiya Muzeyi]] * [[Azanfilm]] * [[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] * [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] * [[Uşaq Kino Evi (Azərbaycan)|Uşaq Kino Evi]] * [[Balans Studiyası]] * [[Cırtdan TV]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{cite web |url=http://animation.az/history.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161012233215/http://animation.az/history.html |archivedate=2016-10-12 |title=AZƏRBAYCAN ANİMASİYASININ TARİXİ |author= |date= |publisher=animation.az |accessdate=2017-02-24 |language={{ref-az}} |url-status=live }} * [[Rəşid Ağamalıyev]] və müəllif kollektivi. "[[Azərbaycan animasiyası (kitab)|Azərbaycan animasiyası]]". Bakı: "PERİ FİLM", 2018. 400 səh. ISBN 978-9952-37-109-3 == Ədəbiyyat == * [https://kultura.az/news/201408190135341351 Gələcəkdən xəbər verən cizgi filmlərimiz] * [https://teleqraf.com/news/art/159583.html Ölkədə ilk dəfə: Müasir Azərbaycan animasiyası] * [https://www.azadliq.org/a/28412811.html Azərbaycan cizgi filmləri necə inkişaf edəcək? Çexiyada buna cavab axtarılıb…] * [http://frame.az/animasiya/ "Azərbaycan Animasiyası" kitabı Praqada təqdim olundu] * [https://www.azadliq.info/37486.html Filmə çəkilən nağıl qəhrəmanları…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/333897.htm] * [https://www.azadliq.info/17167.html Uşaqlığımızın və uşaqlarımızın "canlı nağılları"…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2012/may/07.htm] * [https://azertag.az/xeber/arabic-74363 Uşaqlar "Cırtdan"sız darıxır] * [https://apa.tv/xeberler/lessbgreaterazerbaycanda-cizgi-filmleri-niye-cekilmir-lessspan-style%22color:-red%22greaterreportaj-lessspangreaterlessbgreater-4333 Azərbaycanda cizgi filmləri niyə çəkilmir? — REPORTAJ] {{Dead link|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/medeniyyet/2010/dekabr/143991.htm Milli animasiya filmlərimizin əsas problemi nədir?] * [https://kulis.az/news/11561 100 minlik filmin 25 manatlıq qonorarı — UCUZ ƏMƏK] [https://lent.az/news/191132 lent.az] {{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/fevral/234512.htm Cizgi filmləri kimlər üçün çəkilirdi?] == Xarici keçidlər == {{Azərbaycan mövzularda}} {{Azərbaycan mədəniyyəti}} [[Kateqoriya:Azərbaycan animasiyası]] j84suobkavfxizb5z6t9cedy6zl0t76 7865263 7865261 2024-11-27T03:51:10Z Samral 29509 7865263 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{yeniləmə}} [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları.jpg|300px|thumbnail|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları]] '''Azərbaycan animasiyası''' == Tarixi == {{Azərbaycan mədəniyyəti üfüqi}} [[Azərbaycan]]da cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir.<ref>Məhərrəmova, T. Mənəvi dünyaya pəncərə: Azərbaycanda cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir //Kaspi.- 2011.- 4 mart.- S. 12.</ref> Hələ 1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiyasının işçiləri kinonun bu növünün istehsalı üçün əvvəlcədən hazırlıq işləri aparmış, Moskvadan lazımi materialları alıb gətirmişdilər. Onlar həmin il "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" (rej. B. Pumpyanski) sənədli filmlərini çəkərkən texniki animasiyadan istifadə etmişdilər. "Cat" təlimat filmində isə (rəs. Basov) animasiyadan bütünlüklə istifadə olunmuşdur. Film ümumittifaq ekranlarında 1938-ci ilə qədər nümayiş etdirilmişdir. Məhz bu film ekranlara buraxılandan sonra kinostudiyada bir qrup təşəbbüskar ilk dəfə cizgi filmi yaratmağı qərara aldı. Film üçün mövzu Azərbaycan xalq nağıllarından götürüldü. Ssenarini A. Papov yazdı. "Abbasın bədbəxtliyi" adlanan bu ssenariyə gənc rejissor E. Dikaryov quruluş verdi. Rəsmləri rəssamlardan Q. Xalıqov, C. Zeynalov, M. Maqomayev və Ə. Mirzəyev çəkmişlər. Filmin operatoru Q. Yegiazarov idi.<ref>{{Cite news |last=Elsevər |first=Sevinc |date=2016-03-12 |title=Azərbaycanlı animator: Disney filmləri axı sizə nə pislik edib? |language=az |work=[[Azadlıq Radiosu]] |url=https://www.azadliq.org/a/27606839.html |access-date=2024-11-27}}</ref> Bundan başqa Böyük Vətən müharibəsi başlamamışdan bir qədər əvvəl studiyada ikinci cizgi filminin çəkilişlərinə hazırlıq görülmüşdür. Filmin adı belə idi: "Sindbad dəniz səyyahıdır". Bu, səsli film olmalı idi, lakin təəssüf ki, müharibənin başlanması ilə əlaqədar işlər yarımçıq qaldı. Bundan sonra da kinostudiyada yüzlərlə elmi-kütləvi və sənədli filmlərin çəkilişində cizgi rəsmlərindən istifadə edilmişdir. Bu filmlərin yaradılmasında rəssamlardan C. Zeynalov, M. Rəfiyev, A. Axundov, N. Məmmədov, B. Əliyev, quraşdırma çəkilişləri operatoru A. Milov iştirak etmişlər. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında cizgi filmləri sexi bərpa olunandan sonra direktor Ə. İsgəndərov sexin istifadəyə verilməsinə və cizgi filmləri üzrə kadrların hazırlanmasına, eyni zamanda cizgi filmlərinin istehsalı prosesinə diqqət yetirirdi. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında uzun fasilədən sonra yeni milli multiplikasiya filminin çəkilməsi qərara alınmışdı. "60-cı illərin sonlarında kinostudiyada cizgi filmlərinin çəkilişi üçün şərait yaradıldı. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının direktoru Ə. İsgəndərov qazetə verdiyi "Multifilmlər çəkəcəyik" başlıqlı müsabiqəsində demişdi: "…Bu il multfilmlər çəkilişinə başlamışıq. Multfilmlərin çəkilişi üçün 20 nəfərdən ibarət rəssamlar qrupu yaradılmışdır. Multfilm sənətinin sirlərini öyrənmək üçün studiyamızda xüsusi kurs açılmışdır. "Mosfilm"lə daimi əlaqə saxlayıb onların iş təcrübəsini ətraflı öyrənir." 1969-cu ildə fevralın 28-də Nazim Məmmədovun təklifi ilə "Cırtdan" adlı xalq nağılının motivləri əsasında eyni adlı cizgi filminin istehsalına başlanılır. Bu, birhissəli rəngli cizgi filminin ssenarisini Alla Axundova yazmışdı. Filmin quruluşu əvvəlcə rəssam Ağanağı Axundova tapşırılmışdı. Hətta onun rəhbərliyi altında filmin xeyli hissəsi çəkilib qurtarılmışdı. Sonra kinostudiya rəhbərliyinin təkidi ilə A. Axundov filmin istehsalı prosesindən kənarlaşdırılmışdı. Bu işi davam etdirmək tanınmış sənədli filmlər rejissoru Yalçın Əfəndiyevə, filmin quruluşçu rəssamı və multiplikatoru Nazim Məmmədova tapşırıldı. N. Məmmədov bir-neçə il sonra bu mövzuya yenidən qayıdır (Cirtdanın yeni sərgüzəştləri 1973). "Cırtdan"-la bağlı bu qalmaqallardan bir il sonra 1970-ci ildə N. Məmmdov S. Ə. Şirvaninin əsəri əsasında "Ayı və siçan" adlı filmini çəkir. Bu "Azərbaycanfilm"də cizgi filmlərin sexinin bərpasından sonra çəkilmiş birinci tamamlanmış film idi. Bu filmlə Nazim Məmmədov Azərbaycanda multiplikasiyanın əsasını qoyduğu iddia edilir. "Ayı və siçan"ın istehsalı ilə Azərbaycanda cizgi filmləri tarixinin ikinci dövrü başlandı. Nazim Məmmədov bu filmin tamhüquqlu müəllifi oldu. O, həm filmin quruluşçu rejissoru və rəssamı, həm də multiplikatoru idi. Filmin ssenarisini Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvaninin eyni adlı təmsili təşkil edirdi. "Cırtdanın yeni sərgüzəşti" filmi (1973, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Filmdə xalq folklorunun fantastik motivləri ilə müasirlik üzvi şəkildə bir-birinə bağlanmışdır. "Şahzadə — qara qızıl" film-nağılı (1974, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) poetik formada insanın yerin altından, dənizin dibindən qara qızıl çıxarmasından söhbət açır. "Günlərin bir günündə" (1975), "Dınqıl sazım, dınqıl" (1976), "Pəncə…Qulaq…Palaz…Tikan" (1976) cizgi filmlərində (rej. M. Pənahi) ibrətamiz məsələlərə toxunulur. [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları eskiz.jpg|300px|thumb|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları (eskiz)]] "Şah və xidmətçi" filminin də (1976, rej. N. Məmmədov) əsasını N. Gəncəvinin əsərinin motivləri təşkil edir. Burada Azərbaycan oxucusuna çox yaxşı məlum olan sədaqətli nökər və amansız, qəddar şahın əhvalatı ekranda canlandırılmışdır. "Toplan və kölgəsi" (1977), "Sonrakı peşmançılıq" (1978) və "Sehrlənmiş küpə" (1979) cizgi və applikasiya filmlərində də (rej. N. Məmmədov) xeyirxah, nəcib olmağın vacibliyindən, əməksevərlikdən, böyüklərə hörmətdən və digər insani keyfiyyətlərdən danışılır. "Qız qalası əfsanəsi" cizgi filmi (1978) eyniadlı Azərbaycan xalq əfsanəsinin motivləri əsasında yaradılmışdır. 80-ci illərdə kinostudiyada 38 adda cizgi filmi istehsal olunmuşdur. Bunlardan "Cücələrim", "Meşəyə insan gəlir", "Sehrli ağac", "Taya", "Dəcəl dovşan", "Sandıq", "Sən belə cumbulusan", "Sehrli ləçək ", "Uçan zürafə", "Qəribə əjdaha", "Təqib", "Yatmaq vaxtıdır", "Balaca çoban", "Humayın yuxusu", "Sakit Yonun macəraları", "Ana ağaca qonub" və s. cizgi, "Xeyir və Şər", "Cırtdan-Pəhləvan", "Uşaq və külək", "Akvarium", "Cırtdan və div", "Yeni il əhvalatı", "Sehrli naxışlar" applikasiya üsulu ilə çəkilmişdir. N. Gəncəvinin "Xeyir və Şər" əsərinin motivləri əsasında çəkilmiş eyniadlı applikasiya filmi (rej. N. Məmmədov) böyüklər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kinolentdə susuz səhrada Xeyirin ürək genişliyi ilə xeyir iş görməsindən və buna cavab olaraq Şərin göstərdiyi bədxah əməllərdən danışılır. "Akvarium" applikasiya filmi (rəssam-rejissor F. Qurbanova) poetik filmdir. Burada quraşdırma çəkilişlərindən istifadə edilmişdir. Applikasiya personajları ilə yanaşı filmdə canlı oğlan da fəaliyyət göstərir. Azərbaycan animasiyasının yaradılması üzərində rəssam – multiplikatorların böyük qrupu işləmişdir. A. Axundov, N. Məmmədov və M. Rəfiyevdən başqa M. Pənahi, B. Əliyev, H. Əkbərov, F. Quliyeva, Ə. Məmmədov da kinostudiyada cizgi filmləri yaratmışlar. 80-ci illərin sonunda ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslər, bunların bütün səhələrə, o cümlədən yaradıcı təşkilatlara təsiri, "Azərbaycanfilm"in yeni iş üsuluna keçməsi ilə əlaqədar yollar axtarması kinostudiya nəzdindəki birlik və şöbələrin müstəqil fəaliyyət göstərməsinə təkan verdi. 1990-cı ilin aprel ayında Sovet İttifaqında ilk dəfə olaraq Azərbaycan multiplikatorları təsərrüfatın icarə formasına keçdilər. Multiplikasiya sexinin adı da dəyişdirilib, "Azanfilm" Yaradıcılıq-İstehsalat Birliyi oldu. "[[Azanfilm]]" – Azərbaycan animasiya filmləri deməkdir. 90-cı illərdə "Azanfilm" markası altında 19 cizgi filmi çəkilmişdir. Bunların arasında "Bir dəfə haradasa…" (rej. V. Talıbov), "İthaf" (rej. Ş. Nəcəfzadə), "Oda" (rej. V. Talıbov, R. İsmayılov), "Sərkəyin dastanı" (rej. A. Məhərrəmov), "Göyçək Fatma" ilk dəfə Azərbaycanda çəkilən cizgi film-opera (rej. N. Məmmədov), "Karvan" (rej. N. Məmmədov), "Güzgü", "Dəniz gəzintisi", "Ümid" (hamısı rej. E. Axundov), "Söhbətül-əsmar " (rej. E. Hami), "Şüəla" (T. Piriyev) kimi ekran əsərləridir. 2008-ci ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi [[Heydər Əliyev Fondu]] ilə birgə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə "Bir nağıl söylə mənə" cizgi filmləri toplusu hazırlayıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə cizgi filmləri toplusu hazırlanıb |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111148/https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Milli cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçiriləcəkdir |url=https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |access-date=2020-05-22 |archive-date=2021-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210619011307/https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |url-status=live }}</ref> Cizgi filmləri toplusunun 17 sentyabrda Muzey Mərkəzində təqdimat mərasimi keçirilib.<ref>[http://www.anl.az/down/medeniyyet2008/sentyabr/medeniyyet2008_sentyabr_166.htm "Bir nağıl söylə mənə"]</ref> DVD şəklində hazırlanmış animasiya toplusunda 80-ci illərin 9 cizgi filmləri yer alıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə hazırlanan cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçirilib |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111149/https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |url-status=live }}</ref> 2023-cü ildə “Bizimkilər: Cırtdan, Bahar qız, Şahzadə və Qəhrəman” animasiya toplusu [[Park Cinema]] və [[Nizami Kino Mərkəzi]]ndə nümayişə çıxarılır. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının təşəbbüsü ilə ekranlara çıxan animasiya toplusu “[[Cırtdan və sehrli xalat]]” (2019), “[[Mənim balaca Şahzadəm]]” (2019), “Tarix” (2022) və “[[Baharın oğurlanması]]” (2023) filmlərindən ibarətdir. “Baharın oğurlanması” filmi ilk dəfə nümayiş etdirilib. Azanfilm, Salnaməfilm studiyası və OB Filmin istehsalı olan filmlərin rejissorları [[Aleksandra Şirinova]], [[Rəşad Əfəndiyev]], [[Arif Məhərrəmov (rəssam)|Arif Məhərrəmov]] və Ceyhun Türksoydur. Bu milli animasiya filmlərinin yerli kinoteatr şəbəkəsində nümayişinin ilk təşəbbüsüdür.<ref>{{Cite web |title=“Bizimkilər” animasiya toplusu kinoteatrlarda - VİDEO |url=https://1news.az/az/news/20230328091559338-Bizimkiler-animasiya-toplusu-kinoteatrlarda-VIDEO |access-date=2024-11-27 |website=[[1news.az]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bizimkilər” animasiya toplusu kinoteatrlarda |url=https://az.baku-art.com/az/bizimkiler-animasiya-toplusu-kinoteatrlarda |access-date=2024-11-27 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan cizgi filmlərinin siyahısı]] * [[Azərbaycan Animasiya Muzeyi]] * [[Azanfilm]] * [[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] * [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] * [[Uşaq Kino Evi (Azərbaycan)|Uşaq Kino Evi]] * [[Balans Studiyası]] * [[Cırtdan TV]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{cite web |url=http://animation.az/history.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161012233215/http://animation.az/history.html |archivedate=2016-10-12 |title=AZƏRBAYCAN ANİMASİYASININ TARİXİ |author= |date= |publisher=animation.az |accessdate=2017-02-24 |language={{ref-az}} |url-status=live }} * [[Rəşid Ağamalıyev]] və müəllif kollektivi. "[[Azərbaycan animasiyası (kitab)|Azərbaycan animasiyası]]". Bakı: "PERİ FİLM", 2018. 400 səh. ISBN 978-9952-37-109-3 == Ədəbiyyat == * [https://kultura.az/news/201408190135341351 Gələcəkdən xəbər verən cizgi filmlərimiz] * [https://teleqraf.com/news/art/159583.html Ölkədə ilk dəfə: Müasir Azərbaycan animasiyası] * [https://www.azadliq.org/a/28412811.html Azərbaycan cizgi filmləri necə inkişaf edəcək? Çexiyada buna cavab axtarılıb…] * [http://frame.az/animasiya/ "Azərbaycan Animasiyası" kitabı Praqada təqdim olundu] * [https://www.azadliq.info/37486.html Filmə çəkilən nağıl qəhrəmanları…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/333897.htm] * [https://www.azadliq.info/17167.html Uşaqlığımızın və uşaqlarımızın "canlı nağılları"…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2012/may/07.htm] * [https://azertag.az/xeber/arabic-74363 Uşaqlar "Cırtdan"sız darıxır] * [https://apa.tv/xeberler/lessbgreaterazerbaycanda-cizgi-filmleri-niye-cekilmir-lessspan-style%22color:-red%22greaterreportaj-lessspangreaterlessbgreater-4333 Azərbaycanda cizgi filmləri niyə çəkilmir? — REPORTAJ] {{Dead link|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/medeniyyet/2010/dekabr/143991.htm Milli animasiya filmlərimizin əsas problemi nədir?] * [https://kulis.az/news/11561 100 minlik filmin 25 manatlıq qonorarı — UCUZ ƏMƏK] [https://lent.az/news/191132 lent.az] {{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/fevral/234512.htm Cizgi filmləri kimlər üçün çəkilirdi?] == Xarici keçidlər == {{Azərbaycan mövzularda}} {{Azərbaycan mədəniyyəti}} [[Kateqoriya:Azərbaycan animasiyası]] 33ouaiwwl44u4p24sgd5fb4r7it9lfq 7865264 7865263 2024-11-27T03:53:21Z Samral 29509 /* Həmçinin bax */ 7865264 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{yeniləmə}} [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları.jpg|300px|thumbnail|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları]] '''Azərbaycan animasiyası''' == Tarixi == {{Azərbaycan mədəniyyəti üfüqi}} [[Azərbaycan]]da cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir.<ref>Məhərrəmova, T. Mənəvi dünyaya pəncərə: Azərbaycanda cizgi filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərinə təsadüf edir //Kaspi.- 2011.- 4 mart.- S. 12.</ref> Hələ 1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiyasının işçiləri kinonun bu növünün istehsalı üçün əvvəlcədən hazırlıq işləri aparmış, Moskvadan lazımi materialları alıb gətirmişdilər. Onlar həmin il "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" (rej. B. Pumpyanski) sənədli filmlərini çəkərkən texniki animasiyadan istifadə etmişdilər. "Cat" təlimat filmində isə (rəs. Basov) animasiyadan bütünlüklə istifadə olunmuşdur. Film ümumittifaq ekranlarında 1938-ci ilə qədər nümayiş etdirilmişdir. Məhz bu film ekranlara buraxılandan sonra kinostudiyada bir qrup təşəbbüskar ilk dəfə cizgi filmi yaratmağı qərara aldı. Film üçün mövzu Azərbaycan xalq nağıllarından götürüldü. Ssenarini A. Papov yazdı. "Abbasın bədbəxtliyi" adlanan bu ssenariyə gənc rejissor E. Dikaryov quruluş verdi. Rəsmləri rəssamlardan Q. Xalıqov, C. Zeynalov, M. Maqomayev və Ə. Mirzəyev çəkmişlər. Filmin operatoru Q. Yegiazarov idi.<ref>{{Cite news |last=Elsevər |first=Sevinc |date=2016-03-12 |title=Azərbaycanlı animator: Disney filmləri axı sizə nə pislik edib? |language=az |work=[[Azadlıq Radiosu]] |url=https://www.azadliq.org/a/27606839.html |access-date=2024-11-27}}</ref> Bundan başqa Böyük Vətən müharibəsi başlamamışdan bir qədər əvvəl studiyada ikinci cizgi filminin çəkilişlərinə hazırlıq görülmüşdür. Filmin adı belə idi: "Sindbad dəniz səyyahıdır". Bu, səsli film olmalı idi, lakin təəssüf ki, müharibənin başlanması ilə əlaqədar işlər yarımçıq qaldı. Bundan sonra da kinostudiyada yüzlərlə elmi-kütləvi və sənədli filmlərin çəkilişində cizgi rəsmlərindən istifadə edilmişdir. Bu filmlərin yaradılmasında rəssamlardan C. Zeynalov, M. Rəfiyev, A. Axundov, N. Məmmədov, B. Əliyev, quraşdırma çəkilişləri operatoru A. Milov iştirak etmişlər. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında cizgi filmləri sexi bərpa olunandan sonra direktor Ə. İsgəndərov sexin istifadəyə verilməsinə və cizgi filmləri üzrə kadrların hazırlanmasına, eyni zamanda cizgi filmlərinin istehsalı prosesinə diqqət yetirirdi. 1968-ci ildə C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında uzun fasilədən sonra yeni milli multiplikasiya filminin çəkilməsi qərara alınmışdı. "60-cı illərin sonlarında kinostudiyada cizgi filmlərinin çəkilişi üçün şərait yaradıldı. C. Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının direktoru Ə. İsgəndərov qazetə verdiyi "Multifilmlər çəkəcəyik" başlıqlı müsabiqəsində demişdi: "…Bu il multfilmlər çəkilişinə başlamışıq. Multfilmlərin çəkilişi üçün 20 nəfərdən ibarət rəssamlar qrupu yaradılmışdır. Multfilm sənətinin sirlərini öyrənmək üçün studiyamızda xüsusi kurs açılmışdır. "Mosfilm"lə daimi əlaqə saxlayıb onların iş təcrübəsini ətraflı öyrənir." 1969-cu ildə fevralın 28-də Nazim Məmmədovun təklifi ilə "Cırtdan" adlı xalq nağılının motivləri əsasında eyni adlı cizgi filminin istehsalına başlanılır. Bu, birhissəli rəngli cizgi filminin ssenarisini Alla Axundova yazmışdı. Filmin quruluşu əvvəlcə rəssam Ağanağı Axundova tapşırılmışdı. Hətta onun rəhbərliyi altında filmin xeyli hissəsi çəkilib qurtarılmışdı. Sonra kinostudiya rəhbərliyinin təkidi ilə A. Axundov filmin istehsalı prosesindən kənarlaşdırılmışdı. Bu işi davam etdirmək tanınmış sənədli filmlər rejissoru Yalçın Əfəndiyevə, filmin quruluşçu rəssamı və multiplikatoru Nazim Məmmədova tapşırıldı. N. Məmmədov bir-neçə il sonra bu mövzuya yenidən qayıdır (Cirtdanın yeni sərgüzəştləri 1973). "Cırtdan"-la bağlı bu qalmaqallardan bir il sonra 1970-ci ildə N. Məmmdov S. Ə. Şirvaninin əsəri əsasında "Ayı və siçan" adlı filmini çəkir. Bu "Azərbaycanfilm"də cizgi filmlərin sexinin bərpasından sonra çəkilmiş birinci tamamlanmış film idi. Bu filmlə Nazim Məmmədov Azərbaycanda multiplikasiyanın əsasını qoyduğu iddia edilir. "Ayı və siçan"ın istehsalı ilə Azərbaycanda cizgi filmləri tarixinin ikinci dövrü başlandı. Nazim Məmmədov bu filmin tamhüquqlu müəllifi oldu. O, həm filmin quruluşçu rejissoru və rəssamı, həm də multiplikatoru idi. Filmin ssenarisini Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvaninin eyni adlı təmsili təşkil edirdi. "Cırtdanın yeni sərgüzəşti" filmi (1973, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Filmdə xalq folklorunun fantastik motivləri ilə müasirlik üzvi şəkildə bir-birinə bağlanmışdır. "Şahzadə — qara qızıl" film-nağılı (1974, rej. N. Məmmədov və B. Əliyev) poetik formada insanın yerin altından, dənizin dibindən qara qızıl çıxarmasından söhbət açır. "Günlərin bir günündə" (1975), "Dınqıl sazım, dınqıl" (1976), "Pəncə…Qulaq…Palaz…Tikan" (1976) cizgi filmlərində (rej. M. Pənahi) ibrətamiz məsələlərə toxunulur. [[Fayl:Azərbaycan animasiya qəhrəmanları eskiz.jpg|300px|thumb|right|Azərbaycan animasiya qəhrəmanları (eskiz)]] "Şah və xidmətçi" filminin də (1976, rej. N. Məmmədov) əsasını N. Gəncəvinin əsərinin motivləri təşkil edir. Burada Azərbaycan oxucusuna çox yaxşı məlum olan sədaqətli nökər və amansız, qəddar şahın əhvalatı ekranda canlandırılmışdır. "Toplan və kölgəsi" (1977), "Sonrakı peşmançılıq" (1978) və "Sehrlənmiş küpə" (1979) cizgi və applikasiya filmlərində də (rej. N. Məmmədov) xeyirxah, nəcib olmağın vacibliyindən, əməksevərlikdən, böyüklərə hörmətdən və digər insani keyfiyyətlərdən danışılır. "Qız qalası əfsanəsi" cizgi filmi (1978) eyniadlı Azərbaycan xalq əfsanəsinin motivləri əsasında yaradılmışdır. 80-ci illərdə kinostudiyada 38 adda cizgi filmi istehsal olunmuşdur. Bunlardan "Cücələrim", "Meşəyə insan gəlir", "Sehrli ağac", "Taya", "Dəcəl dovşan", "Sandıq", "Sən belə cumbulusan", "Sehrli ləçək ", "Uçan zürafə", "Qəribə əjdaha", "Təqib", "Yatmaq vaxtıdır", "Balaca çoban", "Humayın yuxusu", "Sakit Yonun macəraları", "Ana ağaca qonub" və s. cizgi, "Xeyir və Şər", "Cırtdan-Pəhləvan", "Uşaq və külək", "Akvarium", "Cırtdan və div", "Yeni il əhvalatı", "Sehrli naxışlar" applikasiya üsulu ilə çəkilmişdir. N. Gəncəvinin "Xeyir və Şər" əsərinin motivləri əsasında çəkilmiş eyniadlı applikasiya filmi (rej. N. Məmmədov) böyüklər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kinolentdə susuz səhrada Xeyirin ürək genişliyi ilə xeyir iş görməsindən və buna cavab olaraq Şərin göstərdiyi bədxah əməllərdən danışılır. "Akvarium" applikasiya filmi (rəssam-rejissor F. Qurbanova) poetik filmdir. Burada quraşdırma çəkilişlərindən istifadə edilmişdir. Applikasiya personajları ilə yanaşı filmdə canlı oğlan da fəaliyyət göstərir. Azərbaycan animasiyasının yaradılması üzərində rəssam – multiplikatorların böyük qrupu işləmişdir. A. Axundov, N. Məmmədov və M. Rəfiyevdən başqa M. Pənahi, B. Əliyev, H. Əkbərov, F. Quliyeva, Ə. Məmmədov da kinostudiyada cizgi filmləri yaratmışlar. 80-ci illərin sonunda ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslər, bunların bütün səhələrə, o cümlədən yaradıcı təşkilatlara təsiri, "Azərbaycanfilm"in yeni iş üsuluna keçməsi ilə əlaqədar yollar axtarması kinostudiya nəzdindəki birlik və şöbələrin müstəqil fəaliyyət göstərməsinə təkan verdi. 1990-cı ilin aprel ayında Sovet İttifaqında ilk dəfə olaraq Azərbaycan multiplikatorları təsərrüfatın icarə formasına keçdilər. Multiplikasiya sexinin adı da dəyişdirilib, "Azanfilm" Yaradıcılıq-İstehsalat Birliyi oldu. "[[Azanfilm]]" – Azərbaycan animasiya filmləri deməkdir. 90-cı illərdə "Azanfilm" markası altında 19 cizgi filmi çəkilmişdir. Bunların arasında "Bir dəfə haradasa…" (rej. V. Talıbov), "İthaf" (rej. Ş. Nəcəfzadə), "Oda" (rej. V. Talıbov, R. İsmayılov), "Sərkəyin dastanı" (rej. A. Məhərrəmov), "Göyçək Fatma" ilk dəfə Azərbaycanda çəkilən cizgi film-opera (rej. N. Məmmədov), "Karvan" (rej. N. Məmmədov), "Güzgü", "Dəniz gəzintisi", "Ümid" (hamısı rej. E. Axundov), "Söhbətül-əsmar " (rej. E. Hami), "Şüəla" (T. Piriyev) kimi ekran əsərləridir. 2008-ci ildə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi [[Heydər Əliyev Fondu]] ilə birgə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə "Bir nağıl söylə mənə" cizgi filmləri toplusu hazırlayıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə cizgi filmləri toplusu hazırlanıb |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111148/https://apa.az/az/incesenet-haqqinda/-132260 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Milli cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçiriləcəkdir |url=https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |access-date=2020-05-22 |archive-date=2021-06-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210619011307/https://azertag.az/xeber/MILLI_CIZGI_FILMLARI_TOPLUSUNUN_TAQDIMATI_KECHIRILACAKDIR-418090 |url-status=live }}</ref> Cizgi filmləri toplusunun 17 sentyabrda Muzey Mərkəzində təqdimat mərasimi keçirilib.<ref>[http://www.anl.az/down/medeniyyet2008/sentyabr/medeniyyet2008_sentyabr_166.htm "Bir nağıl söylə mənə"]</ref> DVD şəklində hazırlanmış animasiya toplusunda 80-ci illərin 9 cizgi filmləri yer alıb.<ref>{{Cite web |url=https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |title=Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi münasibətilə hazırlanan cizgi filmləri toplusunun təqdimatı keçirilib |access-date=2020-05-22 |archive-date=2023-06-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230629111149/https://apa.az/az/medeniyyet-siyaseti/-132935 |url-status=live }}</ref> 2023-cü ildə “Bizimkilər: Cırtdan, Bahar qız, Şahzadə və Qəhrəman” animasiya toplusu [[Park Cinema]] və [[Nizami Kino Mərkəzi]]ndə nümayişə çıxarılır. “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının təşəbbüsü ilə ekranlara çıxan animasiya toplusu “[[Cırtdan və sehrli xalat]]” (2019), “[[Mənim balaca Şahzadəm]]” (2019), “Tarix” (2022) və “[[Baharın oğurlanması]]” (2023) filmlərindən ibarətdir. “Baharın oğurlanması” filmi ilk dəfə nümayiş etdirilib. Azanfilm, Salnaməfilm studiyası və OB Filmin istehsalı olan filmlərin rejissorları [[Aleksandra Şirinova]], [[Rəşad Əfəndiyev]], [[Arif Məhərrəmov (rəssam)|Arif Məhərrəmov]] və Ceyhun Türksoydur. Bu milli animasiya filmlərinin yerli kinoteatr şəbəkəsində nümayişinin ilk təşəbbüsüdür.<ref>{{Cite web |title=“Bizimkilər” animasiya toplusu kinoteatrlarda - VİDEO |url=https://1news.az/az/news/20230328091559338-Bizimkiler-animasiya-toplusu-kinoteatrlarda-VIDEO |access-date=2024-11-27 |website=[[1news.az]] |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bizimkilər” animasiya toplusu kinoteatrlarda |url=https://az.baku-art.com/az/bizimkiler-animasiya-toplusu-kinoteatrlarda |access-date=2024-11-27 |website=az.baku-art.com |language=az}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan animasiya filmlərinin siyahısı]] * [[Azərbaycan Animasiya Muzeyi]] * [[Azanfilm]] * [[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] * [[Animafilm Beynəlxalq Animasiya Festivalı]] * [[Uşaq Kino Evi (Azərbaycan)|Uşaq Kino Evi]] * [[Balans Studiyası]] * [[ARB Günəş]] * [[Cırtdan TV]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{cite web |url=http://animation.az/history.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161012233215/http://animation.az/history.html |archivedate=2016-10-12 |title=AZƏRBAYCAN ANİMASİYASININ TARİXİ |author= |date= |publisher=animation.az |accessdate=2017-02-24 |language={{ref-az}} |url-status=live }} * [[Rəşid Ağamalıyev]] və müəllif kollektivi. "[[Azərbaycan animasiyası (kitab)|Azərbaycan animasiyası]]". Bakı: "PERİ FİLM", 2018. 400 səh. ISBN 978-9952-37-109-3 == Ədəbiyyat == * [https://kultura.az/news/201408190135341351 Gələcəkdən xəbər verən cizgi filmlərimiz] * [https://teleqraf.com/news/art/159583.html Ölkədə ilk dəfə: Müasir Azərbaycan animasiyası] * [https://www.azadliq.org/a/28412811.html Azərbaycan cizgi filmləri necə inkişaf edəcək? Çexiyada buna cavab axtarılıb…] * [http://frame.az/animasiya/ "Azərbaycan Animasiyası" kitabı Praqada təqdim olundu] * [https://www.azadliq.info/37486.html Filmə çəkilən nağıl qəhrəmanları…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/333897.htm] * [https://www.azadliq.info/17167.html Uşaqlığımızın və uşaqlarımızın "canlı nağılları"…] [http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2012/may/07.htm] * [https://azertag.az/xeber/arabic-74363 Uşaqlar "Cırtdan"sız darıxır] * [https://apa.tv/xeberler/lessbgreaterazerbaycanda-cizgi-filmleri-niye-cekilmir-lessspan-style%22color:-red%22greaterreportaj-lessspangreaterlessbgreater-4333 Azərbaycanda cizgi filmləri niyə çəkilmir? — REPORTAJ] {{Dead link|date=June 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/medeniyyet/2010/dekabr/143991.htm Milli animasiya filmlərimizin əsas problemi nədir?] * [https://kulis.az/news/11561 100 minlik filmin 25 manatlıq qonorarı — UCUZ ƏMƏK] [https://lent.az/news/191132 lent.az] {{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [http://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/fevral/234512.htm Cizgi filmləri kimlər üçün çəkilirdi?] == Xarici keçidlər == {{Azərbaycan mövzularda}} {{Azərbaycan mədəniyyəti}} [[Kateqoriya:Azərbaycan animasiyası]] knz7ml6w661o79b7yj0vm86fqonw76w 0 441163 7865265 7684597 2024-11-27T04:02:13Z Samral 29509 7865265 wikitext text/x-wiki {{Muzey |Adı = Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Növü = incəsənət |Sahəsi = |Orijinal adı = Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Şəkil = Azərbaycan Animasiya Muzeyi.png |Miqyası = |İzahı = |Yaranma tarixi = [[2015]] |Yeri = {{AZE}} |Kolleksiyası = |Müsafirlərin sayı = |Direktoru = |Muzeyə yetışmək = |Telefon = |İş vaxtı = |Bilet = |pushpin_map = |pushpin_label_position = |label = |name = |pushpin_mapsize = |latd = |latm = |lats = |latNS = |longd = |longm = |longs = |longEW = |Qeydlər = |Rəsmi saytı = [http://animation.az/ animation.az] }} '''Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi''' — [[Azərbaycan animasiyası]] barədə [[onlayn]] [[muzey]]. Azərbaycan Animasiya Muzeyi [[Azərbaycan İncəsənət Konsulluğu]]nun təşəbbüsü ilə, [[Azərbaycan Gənclər Fondu|Azərbaycan Respublikası Prezident yanında Gənclər Fondunun]] və [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]]nin dəstəyi ilə 2015-ci ildə yaradılıb. Muzey [[Azərbaycan animasiyası]]nın banilərindən [[Nazim Məmmədov (rejissor)|Nazim Məmmədovun]] adını daşıyır. Nazim Məmmədov Azərbaycanın animasiya tarixində xüsusi yer tutur. Onun adı uşaqlığımızın ən sevimli cizgi filmləri ilə bağlıdır. Uzun illər Cəfər Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” Kinostudiyada çalışmış və Azərbaycan animasiyasının banisi olmuşdur. Respublikamızda ilk cizgi filmlərinin müəllifi olan Nazim Məmmədov Azərbaycanda animasiyasının inkişafına əvəzsiz töhfələr verib. O, həm də rəngkarlıq, qrafika ilə məşğul olub, 400-dən artıq uşaq kitablarına illüstrasiyalar çəkib. Muzeyin yaranması Azərbaycanın zəngin animasiya tarixini əks etdirən və gənclərin Azərbaycan Animasiya tarixini tanımasına və maarifləndərilməsinə yönəlmiş bir internet resursudur. == Həmçinin bax == *[[Azərbaycan animasiyası]] *[[Azərbaycan cizgi filmlərinin siyahısı]] *[[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] == Mənbə == * [https://animation.az/tarix/ Azərbaycanda animasiya filmlərinin qısa tarixi] == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|animation.az}} * [https://www.youtube.com/channel/UCaVX2qnmwRrGgt1zthiVIrA/videos?shelf_id=0&sort=dd&view=0 N. Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyinin rəsmi YouTube kanalı] * [https://vimeo.com/user40465295 Animasiya Muzeyi] [[Kateqoriya:Bakı muzeyləri]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə yaradılmış muzeylər]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı incəsənət muzeyləri]] 5rhfn5o53di1iz3qf97cxy7b16u7xh1 7865266 7865265 2024-11-27T04:02:34Z Samral 29509 /* Həmçinin bax */ 7865266 wikitext text/x-wiki {{Muzey |Adı = Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Növü = incəsənət |Sahəsi = |Orijinal adı = Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Şəkil = Azərbaycan Animasiya Muzeyi.png |Miqyası = |İzahı = |Yaranma tarixi = [[2015]] |Yeri = {{AZE}} |Kolleksiyası = |Müsafirlərin sayı = |Direktoru = |Muzeyə yetışmək = |Telefon = |İş vaxtı = |Bilet = |pushpin_map = |pushpin_label_position = |label = |name = |pushpin_mapsize = |latd = |latm = |lats = |latNS = |longd = |longm = |longs = |longEW = |Qeydlər = |Rəsmi saytı = [http://animation.az/ animation.az] }} '''Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi''' — [[Azərbaycan animasiyası]] barədə [[onlayn]] [[muzey]]. Azərbaycan Animasiya Muzeyi [[Azərbaycan İncəsənət Konsulluğu]]nun təşəbbüsü ilə, [[Azərbaycan Gənclər Fondu|Azərbaycan Respublikası Prezident yanında Gənclər Fondunun]] və [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]]nin dəstəyi ilə 2015-ci ildə yaradılıb. Muzey [[Azərbaycan animasiyası]]nın banilərindən [[Nazim Məmmədov (rejissor)|Nazim Məmmədovun]] adını daşıyır. Nazim Məmmədov Azərbaycanın animasiya tarixində xüsusi yer tutur. Onun adı uşaqlığımızın ən sevimli cizgi filmləri ilə bağlıdır. Uzun illər Cəfər Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” Kinostudiyada çalışmış və Azərbaycan animasiyasının banisi olmuşdur. Respublikamızda ilk cizgi filmlərinin müəllifi olan Nazim Məmmədov Azərbaycanda animasiyasının inkişafına əvəzsiz töhfələr verib. O, həm də rəngkarlıq, qrafika ilə məşğul olub, 400-dən artıq uşaq kitablarına illüstrasiyalar çəkib. Muzeyin yaranması Azərbaycanın zəngin animasiya tarixini əks etdirən və gənclərin Azərbaycan Animasiya tarixini tanımasına və maarifləndərilməsinə yönəlmiş bir internet resursudur. == Həmçinin bax == *[[Azərbaycan animasiyası]] *[[Azərbaycan animasiya filmlərinin siyahısı]] *[[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] == Mənbə == * [https://animation.az/tarix/ Azərbaycanda animasiya filmlərinin qısa tarixi] == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|animation.az}} * [https://www.youtube.com/channel/UCaVX2qnmwRrGgt1zthiVIrA/videos?shelf_id=0&sort=dd&view=0 N. Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyinin rəsmi YouTube kanalı] * [https://vimeo.com/user40465295 Animasiya Muzeyi] [[Kateqoriya:Bakı muzeyləri]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə yaradılmış muzeylər]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı incəsənət muzeyləri]] sw9wlit27v1ahnatl0bg6o2g16sasqi 7865268 7865266 2024-11-27T04:06:10Z Samral 29509 7865268 wikitext text/x-wiki {{Muzey |Adı = Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Növü = incəsənət |Sahəsi = |Orijinal adı = Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Şəkil = Azərbaycan Animasiya Muzeyi.png |Miqyası = |İzahı = |Yaranma tarixi = [[2015]] |Yeri = {{AZE}} |Kolleksiyası = |Müsafirlərin sayı = |Direktoru = |Muzeyə yetışmək = |Telefon = |İş vaxtı = |Bilet = |pushpin_map = |pushpin_label_position = |label = |name = |pushpin_mapsize = |latd = |latm = |lats = |latNS = |longd = |longm = |longs = |longEW = |Qeydlər = |Rəsmi saytı = [http://animation.az/ animation.az] }} '''Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi''' — [[Azərbaycan animasiyası]] barədə [[onlayn]] [[muzey]]. Azərbaycan Animasiya Muzeyi [[Azərbaycan İncəsənət Konsulluğu]]nun təşəbbüsü ilə, [[Azərbaycan Gənclər Fondu|Azərbaycan Respublikası Prezident yanında Gənclər Fondunun]] və [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]]nin dəstəyi ilə 2015-ci ildə yaradılıb. Muzey [[Azərbaycan animasiyası]]nın banilərindən [[Nazim Məmmədov (rejissor)|Nazim Məmmədovun]] adını daşıyır. Nazim Məmmədov Azərbaycanın animasiya tarixində xüsusi yer tutur. Onun adı uşaqlığımızın ən sevimli cizgi filmləri ilə bağlıdır. Uzun illər Cəfər Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” Kinostudiyada çalışmış və Azərbaycan animasiyasının banisi olmuşdur. Respublikamızda ilk cizgi filmlərinin müəllifi olan Nazim Məmmədov Azərbaycanda animasiyasının inkişafına əvəzsiz töhfələr verib. O, həm də rəngkarlıq, qrafika ilə məşğul olub, 400-dən artıq uşaq kitablarına illüstrasiyalar çəkib. Muzeyin yaranması Azərbaycanın zəngin animasiya tarixini əks etdirən və gənclərin Azərbaycan Animasiya tarixini tanımasına və maarifləndərilməsinə yönəlmiş bir internet resursudur. == Həmçinin bax == *[[Azərbaycan animasiyası]] *[[Azərbaycan animasiya filmlərinin siyahısı]] *[[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] == Mənbə == * [https://animation.az/tarix/ Azərbaycanda animasiya filmlərinin qısa tarixi] == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|animation.az}} * [https://vimeo.com/user40465295 Rəsmi Vimeo kanalı] * {{Cite news |last=Axundov |first=Şahin |date=2016-01-31 |title=Bizə köhnə animasiya filmləri virtual muzeyi lazımdırmı?! |language=az |work=[[Azadlıq Radiosu]] |url=https://www.azadliq.org/a/27521813.html |access-date=2024-11-27}} * [https://www.youtube.com/channel/UCaVX2qnmwRrGgt1zthiVIrA/videos?shelf_id=0&sort=dd&view=0 Rəsmi YouTube kanalı] (bağlanıb) [[Kateqoriya:Bakı muzeyləri]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə yaradılmış muzeylər]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı incəsənət muzeyləri]] 5neafgam0ygn0ku29k7e46z7c42d67m 7865269 7865268 2024-11-27T04:07:03Z Samral 29509 7865269 wikitext text/x-wiki {{Muzey |Adı = Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Növü = incəsənət |Sahəsi = |Orijinal adı = Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi |Şəkil = Azərbaycan Animasiya Muzeyi.png |Miqyası = |İzahı = |Yaranma tarixi = [[2015]] |Yeri = {{AZE}} |Kolleksiyası = |Müsafirlərin sayı = |Direktoru = |Muzeyə yetışmək = |Telefon = |İş vaxtı = |Bilet = |pushpin_map = |pushpin_label_position = |label = |name = |pushpin_mapsize = |latd = |latm = |lats = |latNS = |longd = |longm = |longs = |longEW = |Qeydlər = |Rəsmi saytı = [http://animation.az/ animation.az] }} '''Nazim Məmmədov adına Azərbaycan Animasiya Muzeyi''' — [[Azərbaycan animasiyası]] barədə [[onlayn]] [[muzey]]. Azərbaycan Animasiya Muzeyi [[Azərbaycan İncəsənət Konsulluğu]]nun təşəbbüsü ilə, [[Azərbaycan Gənclər Fondu|Azərbaycan Respublikası Prezident yanında Gənclər Fondunun]] və [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]]nin dəstəyi ilə 2015-ci ildə yaradılıb. Muzey [[Azərbaycan animasiyası]]nın banilərindən [[Nazim Məmmədov (rejissor)|Nazim Məmmədovun]] adını daşıyır. Nazim Məmmədov Azərbaycanın animasiya tarixində xüsusi yer tutur. Onun adı uşaqlığımızın ən sevimli cizgi filmləri ilə bağlıdır. Uzun illər Cəfər Cabbarlı adına “[[Azərbaycanfilm]]” Kinostudiyada çalışmış və Azərbaycan animasiyasının banilərindən olmuşdur. Respublikamızda ilk cizgi filmlərinin müəllifi olan Nazim Məmmədov Azərbaycanda animasiyasının inkişafına əvəzsiz töhfələr verib. O, həm də rəngkarlıq, qrafika ilə məşğul olub, 400-dən artıq uşaq kitablarına illüstrasiyalar çəkib. Muzeyin yaranması Azərbaycanın zəngin animasiya tarixini əks etdirən və gənclərin Azərbaycan Animasiya tarixini tanımasına və maarifləndərilməsinə yönəlmiş bir internet resursudur. == Həmçinin bax == *[[Azərbaycan animasiyası]] *[[Azərbaycan animasiya filmlərinin siyahısı]] *[[Azərbaycan animasiyası (kitab)]] == Mənbə == * [https://animation.az/tarix/ Azərbaycanda animasiya filmlərinin qısa tarixi] == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|animation.az}} * [https://vimeo.com/user40465295 Rəsmi Vimeo kanalı] * {{Cite news |last=Axundov |first=Şahin |date=2016-01-31 |title=Bizə köhnə animasiya filmləri virtual muzeyi lazımdırmı?! |language=az |work=[[Azadlıq Radiosu]] |url=https://www.azadliq.org/a/27521813.html |access-date=2024-11-27}} * [https://www.youtube.com/channel/UCaVX2qnmwRrGgt1zthiVIrA/videos?shelf_id=0&sort=dd&view=0 Rəsmi YouTube kanalı] (bağlanıb) [[Kateqoriya:Bakı muzeyləri]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə yaradılmış muzeylər]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı incəsənət muzeyləri]] n5lkhopifbrs0ryrme2jm2xtf02iphu 0 442419 7864920 7715199 2024-11-26T17:17:25Z Bikar 250702 7864920 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} {{Tarixi dövlət | adı = Ukrayna Xalq Respublikası | orijinal_adı = {{dil|uk|Українська Народна Республіка}}<br/>Ukrayinska Narodna Respublika | statusu = muxtar respublika (1917-1918) <br/> müstəqil dövlət (1918-1921) | himni = | bayrağı = Flag of Ukraine (1917–1921).svg | bayrağın_izahı = | gerbi = Coat of Arms of UNR.svg | gerbin_izahı = | xəritəsi = UPR_loc.png | xəritənin_izahı = | s1 = Cənub-Qərb Diyarı | s1_bayrağı = Flag of Russia.svg | s2 = Qərbi Ukrayna Xalq Respublikası | s2_bayrağı = Flag of the Ukranian State.svg | s3 = Ukrayna Sovet Respublikası | s3_bayrağı = Flag RSFSR 1918.svg | s4 = | s4_bayrağı = | s5 = | s5_bayrağı = | x1 = Ukrayna Sovet Sosialist Respublikası | x1_bayrağı = Flag_of_the_Ukrainian_SSR_(1919-1929).svg | x2 = Polşa Respublikası (1918-1939) | x2_bayrağı = Flag of Poland.svg | x3 = Cənubi Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Baş Komandanlığı | x3_bayrağı = Flag of Russia.svg | şüarı = | ən_böyük_şəhəri = | dil = | valyutası = | ərazisi = | təxmini_əhalisi = | idarəetmə_forması = | dini = | Mərhələ1 = | Gün_ay1 = | İl1 = | Mərhələ2 = | Gün_ay2 = | İl2 = | Mərhələ3 = | Gün_ay3 = | İl3 = | qeyd = | demonimi = | area_km2 = | area_rank = | GDP_PPP = | GDP_PPP_year = | HDI = | HDI_year = | today = }} '''Ukrayna Xalq Respublikası''' və ya '''Ukrayna Milli Respublikası''' ({{dil-uk|Українська Народна Республіка}}) — Rusiya Müvəqqəti Hökuməti devrildikdən sonra 7 (20) noyabr 1917-ci ildə [[Ukrayna]] Mərkəzi Radasının III Universal tərəfindən keçmiş Rusiya İmperiyası ərazisinin bir hissəsində elan edilmiş dövlət. Eyni aktla UXR-nin Rusiya Respublikası ilə federal əlaqədə olacağını müəyyən edilmişdir. Mərkəzi Radanın səlahiyyətləri 9 əyaləti hatə edirdi: [[Kiyev]], Podolsk, [[Volın vilayəti|Volın]], [[Çerniqov vilayəti|Çerniqov]], [[Poltava]], [[Xarkov]], [[Dnepr (şəhər)|Yekaterinoslav]], [[Xerson]] və Tavrid (şimal əyalətləri, Krımsız). [[Rusiya]] və Polşaya bitişik bəzi vilayətlərin və əyalətlərin (Kursk, Xolmsk, Voronej və s.) taleyinin gələcəkdə həll olunacağı güman edilirdi<ref name="istinad1">{{Kitab3 |müəllif= |başlıq= Нариси історії української революції 1917—1921 років.|yer=К. |nəşriyyat= |il=2011. |səhifə= 204.}}</ref><ref name="istinad2">s:uk:Третій Універсал Української Центральної Ради</ref>. 9 (22) yanvar 1918-ci il tarixində Mərkəzi Radanın IV Universalı Mərkəzi dövlətlər və Brest Sülhünün şərtlərinə əsasən RSFSR tərəfindən tanınan Ukrayna Xalq Respublikasının dövlət müstəqilliyini elan etdi. Antanta ölkələri Ukraynanın müstəqilliyini tanımadı. == Dini və milli mentaliteti == XX əsrin 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində [[Ukrayna]]da özünəməxsus “dini intibah” başladı. Onun əsas təzahürləri dini həyatın dirçəlişi, dini icmaların sayının artması, əvvəlki məbədlərin bərpası və yeniləşməsi, yeni məbədlərin tikilməsi, dini təhsil müəssisələrinə qəbulun artırılması və s. idi. XX əsrin son illərində dini icmaların sayının artması, konfessiya və cərəyanların spektrinin genişlənməsi ölkədə dini vəziyyəti səciyyələndirirdi. 1985-ci ildə respublikada 18 konfessiya və cərəyanın 5,5 min dini icması mövcud idisə, 1995-ci ildə 67 konfessiya və cərəyanın 16,5 min dini icması, 2000-ci ildə 90 konfessiya və cərəyanın 23,5 min dini icması var idi. Son zamanlar “geri-ənənəvi kultlara” aid olan dini təşkilat və ittifaqlar çoxalmışdır. Xüsusilə, [[Koreya]] metodist kilsəsi, Krişnanı Duyma Cəmiyyəti dini icmaları, [[Buddizm|buddis]]tlər, Baxayi inamı, daosistlər, vedantistlər və s. daha geniş yayılmışdılar. Dini qruplaşmaların mühüm hissəsi gizli şəkildə fəaliyyət göstərir. Belə ki, bəzi məlumatlara görə yalnız [[Kiyev]]də 140-yaxın qeydiyyatdan keçməmiş dini icma var. Dini intibahın geniş yayılması və dərinləşməsinə 2001-ci ildə [[Papa|Roma Papası]]nın Ukraynaya səfəri öz təsirini göstərmişdir. Mentalitet dedikdə kollektiv və fərdi şüur və şüuraltının səviyyəsinin davamlı strukturları başa düşülür. Onlarda milli xarakter, hamı təfəfindən qəbul olunmuş dəyərlər və ictimai psixologiya əks olunur.<ref>{{cite book |müəllif=Habil Məmmədov|kitabın adı=Ukraynanın müasir tarixi |cild= |fəsil= |sitat= |url= |dil= |yer=Bakı |nəşriyyat=“Elm və Təhsil|tarix=2009 |səhifə= |isbn= |arxiv keçidi= |arxiv tarixi= }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Tarixi slavyan dövlətləri]] == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [https://www.youtube.com/watch?v=4XHOAc1KlVI Ukrayna.Ukrayna haqqında məlumatlar#Ukrayna] id56kln4nvuvegtk6vu495r1gfm1yxn 0 442636 7865433 7514793 2024-11-27T06:46:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865433 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Mübariz Əlizadə |orijinal adı = Məmməd Mübariz Əli oğlu Əlizadə |digər adları = |şəkil = Məmməd Mübariz Əlizadə.jpg |şəklin ölçüsü = 200 px |şəklin izahı = Məmməd Mübariz Əlizadə |piktoqram = |doğum tarixi = 23.12.1911 |doğum yeri = [[Xamnə]], [[Təbriz]] |vəfat tarixi = 9.4.1994 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = [[Zərdüşt Əlizadə]], [[Araz Əlizadə]] |atası = |anası = |elm sahəsi = filologiya, şərqşünaslıq |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmməd Mübariz Əlizadə''' ({{DVTY}}) — görkəmli Azərbaycan şərqşünası, tərcüməçi, filologiya elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi. == Həyatı == Məmməd Mübariz Əlizadə 1911-ci il dekabrın 23-də İranın Xamnə qəsəbəsində dəmirçi ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini doğma şəhərindəki “Mərifət” mədrəsəsində almışdır. 8 yaşında [[Şeyx Məhəmməd Xiyabani]]nin ən yaxşı şagird üçün təsis etdiyi mükafata layiq görülmüşdür. Anasını erkən yaşlarında itirən M.Əlizadə 11 yaşından müstəqil həyata başlamış, bir tacirin yanında işə düzəlmişdir. Hələ gənc ikən İranda gedən azadlıq hərəkatına qoşulan M.Əlizadə 1928-ci ildə Araz çayını keçərək Naxçıvana gəlmişdir. Təhsil almaqla bağlı çoxdankı arzusunu gerçəkləşdirmək üçün o, 1932-ci ildə Tiflisdə yerləşən Zaqafqaziya Kommunist Universitetinin siyasi fakültəsinə daxil olmuşdur. Oranı bitirdikdən sonra Bakıya gələn M.Əlizadə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasında oxumuş, eyni zamanda həmin institutda dərs demişdir. İkinci Dünya Müharibəsi illərində dövlət radio komitəsində xarici verilişlər şöbəsini təşkil etmiş və həmin şöbənin ilk redaktoru olmuşdur. 1944-cü ildən ömrünün sonunadək [[BDU|Azərbaycan Dövlət Universiteti]]ndə çalışmışdır. O, 1945-ci ildə yaradılmış Şərqşünaslıq fakültəsinin ilk dekanı olmuşdur. Sonralar uzun müddət həmin fakültənin Yaxın və Orta Şərq xalqları ədəbiyyatı kafedrasına rəhbərlik etmişdir. 1994-cü il aprel ayının 9-da ürək çatışmazlığından vəfat etmişdir. == Elmi və tərcüməçilik fəaliyyəti == M.Əlizadə 1947-ci ildə “Böyük humanist şair Nizami Gəncəvi” mövzusunda namizədlik, 1969-cu ildə “XIX-XX əsrlər fars ədəbiyyatında demokratik ideyaların inkişaf yolları” mövzusunda doktorluq dissertasiyaları müdafiə etmişdir. Şərq ədəbiyyatının, xüsusən İran ədəbiyyatının dərin bilicisi olan M.Əlizadə Azərbaycanda bir neçə nəsil iranşünas kadrların yetişməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. M.Əlizadə Azərbaycanda farsdilli ədəbiyyatın görkəmli tədqiqatçısı olmaqla yanaşı, həm də onun mahir tərcüməçisi kimi tanınır. Klassik və müasir farsdilli şairlərdən Rudəki, Firdovsi, Nizami, Xaqani, Nəsimi, Cami, Füzuli, Eşqi, Lahuti, Şəhriyar və s. kimi müəlliflərin əsərləri M.Əlizadənin tərcümələri vasitəsilə Azərbaycan oxucusuna çatdırılmışdır. Bu tərcümələr içərisində [[Əbülqasim Firdovsi]]nin “Şahnamə” əsərini ayrıca qeyd etmək lazımdır. M.Əlizadə ömrünün təqribən 30 ilini bu işə sərf etmiş və 60 min beytlik “Şahnamə”ni orijinalın bəhrində Azərbaycan dilinə çevirmişdir. Eyni zamanda o, Azərbaycan şairlərindən Səməd Vurğun, Məmməd Rahim, Süleyman Rüstəm, Hüseyn Arif və başqalarının şeirlərini fars dilinə tərcümə etmişdir. M.Əlizadənin elmi araşdırmalarında dahi Azərbaycan şairi [[Nizami Gəncəvi]]nin yaradıcılığı xüsusi yer tutur. Alimin bu sahədə əldə etdiyi elmi qənaətlər “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin I cildinə (Bakı, 1960) daxil edilmiş “Nizami Gəncəvi” oçerkində dolğun əksini tapmışdır. Eyni zamanda o, Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasının və lirikasının Azərbaycan dilinə filoloji tərcüməsinin müəllifidir. M.Əlizadə böyük Azərbaycan dramaturqu və filosofu [[Mirzə Fətəli Axundov]] irsinin öyrənilməsi və tərcüməsi işinə də əhəmiyyətli töhfələr vermişdir. O, Axundovun “[[Kəmalüddövlə məktubları]]” fəlsəfi traktatını tam şəkildə fars dilindən Azərbaycan dilinə çevirərək, ayrıca kitab şəklində çap etdirmişdir. Tanınmış İran şairi [[Əbülqasim Lahuti]] ilə M.Əlizadəni səmimi dostluq telləri bağlamışdır. Bu dostluğun nəticəsi olaraq, alimin “Əbülqasim Lahuti: yaradıcılıq və mübarizə yolu” adlı monoqrafiyası meydana çıxmışdır. M.Əlizadə ömrünün sonlarında İranın Bakıdakı səfirliyinin xahişi ilə İran İslam Respublikasının banisi Ayətullah [[Ruhullah Xomeyni]]nin şeirlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş və sonralar bu tərcümə “Eşq qibləsi” adlı kitab şəklində (Bakı, 1999) çap olunmuşdur. Geniş elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə M.Əlizadə bir çox orden və medallarla təltif olunmuş, əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. == Ailəsi == [[Zərdüşt Əlizadə]]nin, [[Araz Əlizadə]]nin, Nüşabə Əlizadənin və Lalə Əlizadənin atasıdır. == Mənbə == * Professor Məmməd Mübariz Əlizadənin anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə elmi konfransın materialları. Bakı, 2001 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikimənbə|Müəllif:Məmməd Mübariz}} *[http://bsu.edu.az/az/news/bduda_professor_mmmd_mbariz_lizadnin_100_illik_yubileyi_mnasibtil_tdbir_keirilib_ BDU-da professor Məmməd Mübariz Əlizadənin 100 illik yubileyi münasibətilə tədbir keçirilib] [[Kateqoriya:Azərbaycan şərqşünasları]] [[Kateqoriya:İranşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] 6ibyzodx9sg6fd9mc4lcncqf7g3a7hc 0 444039 7865553 7163453 2024-11-27T07:59:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] silindi 7865553 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Lui Massinyon''' ({{Dil-fr|Louis Massignon}}; {{DVTY}}) — [[Fransızlar|fransız]] şərqşünası və ərəbşünası. == Həyatı == Lui Massinyon 25 iyul 1883-cü ildə [[Paris]]in şimalındakı Nogentsur-Marneda doğulmuşdu. Atası rəssam və heykəltaraş Fernard Massinyon, anası Mariya née Hovyndir. İlk dini təhsilini anasından aldı. Parisdə Lui le Grad Litseyindəki şagirdliyi sırasında şərqşünas [[Henri Maspero]]nun təsiriylə Şərq dil, din və mədəniyətlərinə maraq duymağa başladı. 1900-cü ildə litseydən məzun oldu. Ali təhsilini aldığı Paris École des Hautes Étudesdə Fransız ədəbiyatı, tarix, arxeologiya öyrəndi və [[Sanskrit dili]]nə yiyələndi. Sorbonn universiteti illərində yaxın yoldaşlarından biri Ernest Renanın bacısı oğlu Ernest Psichariydi. 1904-cü ildə Həsən əl-Vəzzan (Afrikalı Leon) üzərinə apardığı, "Tableau géographique du Maroc dans les 15 premières anneés du XVIe siècle, daprès Léon lAfricain" adlı çalışmasını tamamlayaraq universitet diplomu aldı. École des Langues et Civilisations Orientaleste şərqşünaslarından Hartwing Derenbourg və A. Le Chatalierin dərslərini təqib etdi, burada Ərəb dilini öyrendi. 1905-ci ildə Əlcəzairdə hazırlanan XIV Şərqşünaslar Konqresinə qatıldı. [[İqnas Qoldziher]] və Miquel Asin Palacios ilə bu sırada tanış oldu. Silvain Lévinin tələbəsi oldu. [[Ernest Renan]]ın kurslarına davam etmesi onu şərqşünaslığa yönləndirdi. École des Langues et Civilisations Orientelesin Ərəb ədəbiyatı bölümünden məzun olduqdan sonra Qahirə Fransız Arxeoloji İnstitutuna təyin edildi (1906). 1907–1908-ci illərdə [[İraq]]da araştırmalar aparan arxeoloji heyətinde çalaşırkən [[Mənsur Həllac]] və təsəvvüflə ilgilənməyə başladı. Bölgənin etibarlı üləma ailələrindən olan Alusilərlə də bu sırada tanış oldu. Əli Alusidən [[Quran]] oxumağı öyrəndi. Həllacın yaşadığı çevrəni tanıdı. Kərbəlada olduğu sırada Bağdad valisi tərəfindən cəsusluqla suçlanaraq tutulduysa da Alusilerin və diger dostlarının girişimiylə sərbəst buraxıldı. 15 avqust 1908-ci ildə Kopenhagda hazırlanan XV Şərqşünaslar Konqresində Bağdadda mədfun övliyalar mövzusunda bir təbliğ təqdim etdi. Konqres dönüşü Goldziherin tövsiyəsiylə Misirə getdi. Əzhərdə İslam ilahiyatı mövzusunda dərslər aldı. [[Misir]]dən, İstanbul kitabxanalarında olan Mənsur Həllaca dair əlyazmaları incələmək üçün İstanbula getdi və ardından Fransaya döndü. aprel 1912-ci ildə Afinada toplanan Şərqşünaslar Konqresində "Ənəlhaq" başlıqlı bir təbliğ təqdim etdi. Goldziher, bu konfransda Massinyon ilə Hollandiyalı alim C. Snouck Hurgronje və Alman şərqşünas Karl Heinrich Beckeri tanış etdi. 1912–1913-cü illərdə o sırada yeni açılan Qahirə universitetində Misir kralı Fuadın dəvətiylə fəlsəfə müəllimi kimi çalışdı. I Dünya Savaşının başlarında fransızların Fələstin və Suriyadakı ali komisarlığı nəzdində yedək zabit olaraq müşavirlik və tercümanlıq vəzifəsini daşıdı. İstanbulda təhqiqini tamamladığı Həllacın "Kitabüŧ-Ŧavasi"nini 1913-cü ildə Parisdə nəşr etdi. Bu kitabın yayımlanmasıyla Massinyon elm aləmində yaxşı bir yer qazanmağa başladı. Lui Massinyon 27 yanvar 1914-cü ildə Marcelle Dansaert ilə evləndi, bu evlilikdən üç övladı oldu. mart 1915-ci ildə cəbhədə xidmət etmək üzrə Fransız hökumətinə baş vurdu və avqust ayında Çanaqqala və Makedoniyada tərcüman olaraq vəzifələndirildi. Ertesi il Sykes-Picot gizli anlaşmasında Fransız heyetinde delege olarak yer aldı. 1916 yazında İngilis və fransızların qurduqları Ərəb legionunda Thomas Edward Lavrens ilə birlikdə zabit olaraq çalışdı. oktyabr 1917-ci ildə müttəfiklərin Ortaşərq ordusunun başkomandanı Lord Edmond Allenbynin Qazzədəki qərargahında xidmət etdi və noyabr ayında onunla birlikdə Qüdsə daxil oldu. Qüdsə əhl-i kitab mənsublarının göstərdiyi sayğını görüncə bu şəhərin üç din üçün də açıq qalması gərəkdiyi görüşünə vardı və həyatı boyunca bu görüşün müdafiəçisi oldu. 28 aprel 1919-cu ildə Qüdsdəki diplomatik xidmətini tamamlayaraq Parisə döndü və College de Franceın İslam Sosiologiya kafedrasına təyin edildi. dekabr 1921-ci ildə Parisdə Qandi ilə iki dəfə görüşərək ondan ciddi şəkildə təsirləndi. 24 may 1922-ci ildə Sorbonne universitetində Mənsur Həllac haqqında hazırladığı "La Passion dal-Hallaj, mystique de lIslam" adlı dissertasiyanı müdafiə etdi. == Ədəbiyyat == * Fr. Angelier, "Louis Massignon: Une courbe de vie (1883–1962)", Question de Louis Massignon, Paris 1992, s. 224–253; * H. Laoust, "Louis Massignon", MW, LIV/4 (1964), s. 300–306; * J. Jomier, "Le centenaire de la naissance du Professeur Louis Massignon", Islamochristiana, X (1984), s. 39–47; * G. Basetti-Sani, "Louis Massignon Christian Islamologist", HI, VIII/1 (1985), s. 55–79; * Ibrahim Madkour, "Massignon, Le grand arabisant", MIDEO, XVII (1986), s. 265–269. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Fransa şərqşünasları]] [[Kateqoriya:Parisdə doğulanlar]] impluccxv3misdmz3pg7l5y0hql1fyu 0 444958 7865877 7364862 2024-11-27T11:39:37Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi; [[Kateqoriya:Latviya ordenləri]] əlavə olundu 7865877 wikitext text/x-wiki {{Mükafat | Adı = Üç Ulduz Nişanı | Şəkil = | Şəklin eni = 250px | Lentin şəkli = | Orijinal adı = | Deviz = "''Per aspera ad astra''" | Ölkə = {{LAT}} | Tip = [[orden]] | Kimə verilir = | Status = təqdim olunur | Parametrlər = | Təsis tarixi = 25 mart 1924 | İlk təltif = 24 fevral 1925 | İlk laureat = | Son təltif = | Son laureat = | Sayı = | Əvvəlki mükafat = | Sonrakı mükafat = | Müvafiqdir = [[Fayl:LVA Order of the Three Stars - Knight BAR.png|70px]] }} '''Üç Ulduz Nişanı''' ([[Latış dili]]: Tiju Zvaigžņu ordenis)- [[Latviya]]da təsis edilən ordendir. 25 mart 1924-cü ildə Latviya Milli Məclisi tərəfindən təsis olunmuşdur. Devizi "Per aspera ad astra"dır ki, mənası "Çətinliklərdən keçib ulduzlara çatmaq" deməkdir. Orden Latviyada verilən ilk və ən yüksək dərəcəli ordendir.<ref>{{Cite web | title = Latvijas Valsts prezidenta mājas lapa | url = http://www.president.lv/pk/content/?cat_id=1254&lng=en | website = www.president.lv | access-date = 2016-01-25 | archive-date = 2016-02-01 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160201165739/http://www.president.lv/pk/content/?cat_id=1254&lng=en | url-status = dead }}</ref> == Sıralama == * Böyük Komandan Xaçı (zəncirli) (1-ci dərəcəli) * Böyük Komandan Xaçı (1-ci dərəcəli) * Böyük Zabit (2-ci dərəcəli) * Komandan (3-cü dərəcəli) * Zabit (4-cü dərəcəli) * Daşıyıcı (5-ci dərəcəli) * Fəxri Orden, 1-ci dərəcəli * Fəxri Orden, 2-ci dərəcəli * Fəxri Orden, 3-cü dərəcəli <center> {{clear}} {|align=center class=wikitable width=80% ! colspan=6|'''Lentlər''' |- |width=15% valign=top align=center|[[Fayl:LVA Order of the Three Stars - Commander BAR.png|100px|center]]<small>Böyük Komandan Xaçı (zəncirli)</small> |width=15% valign=top align=center|[[Fayl:LVA Order of the Three Stars - Commander BAR.png|100px|center]]<small>Böyük Komandan Xaçı</small> |width=15% valign=top align=center|[[Fayl:LVA Order of the Three Stars - Grand Officer BAR.png|100px|center]]<small>Böyük Zabit</small> |width=15% valign=top align=center|[[Fayl:LVA Order of the Three Stars - Commander BAR.png|100px|center]]<small>Komandan</small> |width=15% valign=top align=center|[[Fayl:LVA Order of the Three Stars - Officer BAR.png|100px|center]]<small>Zabit</small> |width=15% valign=top align=center|[[Fayl:LVA Order of the Three Stars - Knight BAR.png|100px|center]]<small>Cəngavər</small> |- |} </center> == Xaç == Ordenin xaçı zərli kənarları olan ağ minadan təşkil olunmuş xaçdan ibarətdir. Xaçın ön tərəfinin mərkəzində mavi minadan təşkil olunmuş medalyon yerləşir. Medalyonun mərkəzində isə 3 ədəd qızıl beşguşəli ulduzu görmək olar. Əks tərəfində isə "Per aspera ad astra" və "Latvijas Republika — 1918.g.18. novembris" (Latviya Respublikası- 18 noyabr 1918) ifadələri yazılmışdır. == Ulduz == Ulduz birinci və ikinci dərəcəli nişanlarda olur. Birinci dərəcəli nişan və ikinci dərəcəli nişan (müvafiq olaraq böyük ulduz və kiçik ulduz) yalnız dizaynına və ölçüsünə görə fərqlənir. Ulduzlar mavi minalı medalyon və onun mərkəzindəki 3 ədəd qızıl ulduz ilə gümüşdən hazırlanan beşguşəli ulduz formasındadır. Onun kənarında "Par Tēviju" (Vətən üçün) sözləri yazılmışdır. == Nişanın zənciri == Zəncir yalnız Böyük Komandan Xaçında olur. Bu ordenlə isə nadir adamlar təltif olunur. Zəncirin üzərində [[svastika]]nı, üç ulduzu, şir və qrifonu görmək olar. == Fəxri Orden == Fəxri orden bir qayda olaraq xaç təsvir olunan, öndən dəyirmi formada olan nişandır. Əks tərəfində isə "Par Tēviju" sözləri yazılmışdır. Onun kənarında palıd yarpaqlarından ibarət çələng təsvir olunub. Fəxri Orden qızıl, gümüş, bürünc olmaqla 3 sinfə ayrılır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.president.lv/ordeni/ordeni.html?&cat_ The State Decorations of Latvia] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20110514061907/http://www.president.lv/ordeni/ordeni.html?&cat_ | date = 2011-05-14 }}, Prezident Aparatı * [http://www.president.lv/pk/content/?cat_id=1254 The Three-Star Order] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20120731062455/http://www.president.lv/pk/content/?cat_id=1254 | date = 2012-07-31 }} [[Kateqoriya:Latviya ordenləri]] hkvr3g3l2hdmbizgtt0y7r6p7z258s7 0 445110 7865757 7712207 2024-11-27T10:48:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Boks üzrə Dünya çempionları]] → [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] 7865757 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |adı = Cavid Çələbiyev |şəkil = Javid Chalabiyev Boxing at the 2017 Islamic Solidarity Games 6 (cropped).jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = <small>Cavid Çələbiyev 2017-ci ildə</small> |tam adı = Cavid Namiq oğlu Çələbiyev |vətəndaşlıq = {{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |doğum tarixi = 17.5.1994 |doğum yeri = [[Sumqayıt]], [[Azərbaycan]] |boyu = 174 sm. (5 ft 6 in) |idman növü = Boks |məşqçisi = |komandası = |medallar = {{Medal yarışları|[[Boks üzrə Dünya Çempionatı|Dünya Çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2013 Boks üzrə Dünya Çempionatı|2013 Almatı]]|56 Kq.}} {{Medal yarışları|Dövlət təltifləri}} {{"Tərəqqi" medalı|2022}} }} '''Cavid Çələbiyev''' ([[17 may]] [[1994]], [[Sumqayıt]]) — [[Azərbaycan]]ı təmsil edən boksçu, 2013-cü il Dünya Çempionatının qalibi.<ref name=":Profile">{{cite news|title=Cavid ÇƏLƏBİYEV|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/athletes/132607|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230209133401/https://www.olympedia.org/athletes/132607|archivedate=2022-02-08|url-status=live}}</ref> == Karyerası == Cavid Çələbiyev 2013-cü ilin iyulunda [[Rusiya]]nın [[Kazan]] şəhərində baş tutan Universiada Oyunlarını beşinci pillədə başa vurdu. Daha sonra isə Cavid Çələbiyev [[Qazaxıstan]]ın [[Almatı]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatında mübarizə apardı.<ref name=":2013WC" /> Cavid Çələbiyev turnirin 1/32 final mərhələsində [[Tacikistan]] nümayəndəsi Araz Avzalşoyeva (2:1), 1/16 final mərhələsində isə son olimpiadanın finalçısı olan [[Monqolustan]] nümayəndəsi Tugstsogt Nyambayara (2:1) qalib gəldi və Dünya Çempionatının 1/8 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2013WC" /> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Keniya]] nümayəndəsi Benson Giçaru oldu.<ref name=":2013WC" /> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Cavid Çələbiyev rəqibi üzərində qələbə qazandı (2:1) və turnirin 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2013WC" /> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Hindistan]] nümayəndəsi Şiva Tapa oldu.<ref name=":2013WC" /> Bu görüşdə də Cavid Çələbiyev rəqəbinə qalib gəldi (3:0) və turnirin yarım-final mərhələsinə adladı.<ref name=":2013WC" /> Finala gedən yolda isə onun [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi Kayrat Yerəliyev oldu.<ref name=":2013WC" /> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Cavid Çələbiyev rəqibi üzərində qələbə qazandı (2:1) və Dünya Çempionatının final görüşünə vəsiqə qazandı.<ref name=":2013WC" /> Həlledici görüşdə onun rəqibi [[Rusiya]] nümayəndəsi Vladimir Nihitin oldu.<ref name=":2013WC" /> Bu görüşdə Cavid Çələbiyev rəqibinə qalib gəldi (3:0) və Dünya Çempionatının qızıl medalına sahib oldu.<ref name=":2013WC">{{cite news|title=2013 World Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2013.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131221005931/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/WorldChamps2013.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> Bu 21 yaşlı Cavid Çələbiyevin nüfuzlu beynəlxalq turnirlərdə birinci qələbəsi oldu. 2015-ci ildə [[2015 Avropa Oyunları|Birinci Avropa Oyunları]]nda və Dünya Çempionatında Azərbaycanı son Dünya çempionu Cavid Çələbiyevin əvəzinə gənc [[Tayfur Əliyev]] təmsil elədi. [[Tayfur Əliyev]]in olimpiya lisenziyasına sahib ola bilməməsindən sonra məşqçilər 2016-cı ildə Cavid Çələbiyevə etimad göstərdi. Cavid Çələbiyev 2016-cı ilin aprelində [[Samsun]] şəhərində baş tutan Avropa Olimpiya Təsnifat Turnirində mübarizə apardı və bütün rəqibləri üzərində qələbə qazanaraq həm turnirin qalibi oldu, həm də olimpiya lisenziyasına sahib oldu.<ref name=":2016EOQ">{{cite news|title=2016 Europen Olympic Qualifying Tournaments — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuroOlyQual2016.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211104115352/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuroOlyQual2016.html|archivedate=2022-11-04|url-status=live}}</ref> Bununla da Cavid Çələbiyev [[Azərbaycan 2016 Yay Olimpiya Oyunlarında|Azərbaycan]]ı avqustda [[Braziliya]]nın [[Rio-de-Janeyro]] şəhərində baş tutan [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|XXXI Yay Olimpiya Oyunları]]nda təmsil elədi.<ref name=":2016OG" /> -56 Kq. turnirində çıxış edən Cavid Çələbiyev olimpiadanın 1/16 final mərhələsində [[Qazaxıstan]] nümayəndəsi Kayrat Yerəliyev oldu.<ref name=":2016OG" /> Görüşün birinci raundunda Cavid Çələbiyev qalib gəlsə də, növbəti raundlarda rəqibinə məğlub oldu.<ref name=":2016OG" /> Nəticədə Cavid Çələbiyev görüşü 0:3 hesabı ilə məğlub başa vurdu və [[2016 Yay Olimpiya Oyunları|Rio-de-Janeyro Olimpiadası]]nda mübarizəsini dayandırdı.<ref name=":2016OG">{{cite news|title=2016 Summer Olympics / Boxing / Bantamweight (56 Kilograms) / Men|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/results/356374|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230419195051/http://www.olympedia.org/results/356374|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}</ref><ref name=":2016OG(2)">{{cite news|title=2016 Summer Olympics Games — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/OlympicGames2016.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190821062953/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/OlympicGames2016.html|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}</ref> Olimpiadadan sonra Cavid Çələbiyev 2017-ci ilin mayında [[Azərbaycan]]da baş tutan [[2017 İslam Həmrəyliyi Oyunları|IV İslam Həmrəyliyi Oyunları]]nın qalibi oldu. Həmin ilin iyununda isə Cavid Çələbiyev Avropa Çempionatında mübarizə apardı.<ref name=":2017EC" /> Cavid Çələbiyev turnirin 1/16 final mərhələsində [[Litva]] nümayəndəsi Edgaras Surdelisa qalib gəlsə də (4:1), 1/8 final mərhələsində [[Fransa]] nümayəndəsi Sofian Oumihaya gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə məğlub oldu (2:3) və Avropa Çempionatında mübarizəsini başa vurdu.<ref name=":2017EC">{{cite news|title=2017 Europen Championships — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2017.html|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210423215027/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanChampionships2017.html|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> 2018-ci ildə Dünya və Avropa Çempionatları baş tutmadı. Cavid Çələbiyevin növbəti turniri 2019-cu ilin iyununda [[Belarus]]da baş tutan [[2019 Avropa Oyunları|II Avropa Oyunları]]nda mübarizə apardı.<ref name=":2019EG" /> Cavid Çələbiyev turnirin 1/16 final mərhələsində [[Bosniya və Herseqovina]] nümayəndəsi Nihola İvhoviça (5:0), 1/8 final mərhələsində isə [[Moldova]] nümayəndəsi Dorin Busçaya (5:0) qalib gəldi və [[Avropa Oyunları]]nın 1/4 final mərhələsinə adladı.<ref name=":2019EG" /> Bu mərhələdə onun rəqibi [[Gürcüstan]] nümayəndəsi Otar Eranosyan ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":2019EG" /> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Cavid Çələbiyev rəqibinə 2:3 hesabı ilə məğlub oldu və medalın bir addımlığında mübarizəni dayandıraraq turniri beşinci pillədə başa vurdu.<ref name=":2019EG">{{cite news|title=2019 Europen Games — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanGames2019.pdf|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210509070637/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuropeanGames2019.pdf|archivedate=2022-08-20|url-status=live}}</ref> 2020-ci ilin martında isə Cavid Çələbiyev [[London]] şəhərində ([[Birləşmiş Krallıq]]) baş tutan Avropa Olimpiya Təsnifat Turnirində mübarizə apardı.<ref name=":2020EOQ" /> Dünyanı cənginə alan [[COVID-19 pandemiyası]] səbəbilə turnir nəticələri saxlanılmaqla 2021-ci ilin aprelinə [[Paris]] şəhərinə ([[Fransa]]) təxirə salındı.<ref name=":2020EOQ" /> Nəticədə Cavid Çələbiyev turniri beşinci pillədə başa vuraraq olimpiya lisenziyasına sahib oldu və 2021-ci ilin avqustunda [[Azərbaycan 2020 Yay Olimpiya Oyunlarında|Azərbaycan]]ı [[2020 Yay Olimpiya Oyunları|XXXII Yay Olimpiya Oyunları]]nda təmsil elədi.<ref name=":2020EOQ">{{cite news|title=2020 Europen Olympic Qualifying Tournaments — '''Results'''|author=Amateur-boxing.strefa.pl idman portalı|newspaper=www.amateur-boxing.strefa.pl|date=22.08.2022|url=http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuroOlyQual2020.pdf|accessdate=22.08.2022|language={{En}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210709181944/http://amateur-boxing.strefa.pl/Championships/EuroOlyQual2020.pdf|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}</ref> Olimpiadanın 1/16 final mərhələsində onun rəqibi [[Ukrayna]] nümayəndəsi Yaroslav Xartsiz oldu.<ref name=":01" /> Həmin görüşdə Cavid Çələbiyev rəqibinə 5:0 hesabı ilə qalib gəldi və turnirin 1/8 final mərhələsinə adladı.<ref name=":01">{{cite news|title=Токио-2020: Джавид Челябиев выиграл первый бой на Олимпиаде-2020|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=11.02.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210725000422181.html|accessdate=11.02.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210725050727/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210725000422181.html|archivedate=2022-02-11|url-status=live}}</ref> İyulun 31-də baş tutan 1/8 final mərhələsində isə Cavid Çələbiyev [[Ermənistan]] nümayəndəsi Ovanes Baçov ilə üz-üzə gəldi.<ref name=":02" /> Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Cavid Çələbiyev rəqibinə 1:4 hesabı ilə məğlub oldu və turnirdə mübarizəsini dayandırdı.<ref name=":02">{{cite news|title=Токио-2020: Джавид Челябиев проиграл Ованнесу Бачкову|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=11.02.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210731000005558.html|accessdate=11.02.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210731143749/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210731000005558.html|archivedate=2020-06-30|url-status=live}}</ref><ref name=":2020OG">{{cite news|title=2020 Summer Olympics / Boxing / Lightweight (57 Kilograms) / Men|author=Olympedia.org|newspaper=www.olympedia.org|date=2022-08-30|url=https://www.olympedia.org/results/19005674|accessdate=30.08.2022|language=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230209133357/https://www.olympedia.org/results/19005674|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}</ref> Cavid Çələbiyev görüşdən sonra müsahibəsində ''"referilərin qərarını ədalətsiz"'' adlandırdı.<ref name=":03">{{cite news|title=Азербайджанский боксер не принимает поражение от армянского спортсмена: Судьи засудили меня|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=11.02.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210731082120997.html|accessdate=11.02.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230529202418/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210731082120997.html|archivedate=2022-06-30|url-status=live}}</ref> [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 30.12.2022-ci il tarixli 3695 nömrəli Sərəncamına əsasən [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanı]]nda xidmətlərinə görə Çələbiyev Cavid Namiq oğlu [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif edildi.<ref name=":T">{{cite news|title=Azərbaycan idmançılarının təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 30.12.2022-ci il tarixli 3695 nömrəli Sərəncamı|author=Normativ hüquqi sənədlərin vahid internet bazası|newspaper=www.e-qanun.az|date=22.08.2022|url=https://e-qanun.az/framework/53085|accessdate=22.08.2022|language=az|archiveurl=|archivedate=2022-08-22|url-status=live}}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Nəticələri == {| class="wikitable sortable" style="font-size:90%" | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Sıra'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''İl'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Yarış'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Ev sahibi'''</center> | bgcolor="#E6E6FA" |<center>'''Nəticə'''</center> |- |<center>1</center> |<center>2013</center> |Dünya Çempionatı |{{Bayraq|KAZ}} [[Qazaxıstan]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>2</center> | rowspan="2" |<center>2016</center> |Avropa Olimpiya Təsnifat Turniri |{{Bayraq|TUR}} [[Türkiyə]] | bgcolor="Gold" |<center>'''1.'''</center> |- |<center>3</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|Brazil}} [[Braziliya]] |<center>PAT</center> |- |<center>4</center> |<center>2017</center> |Avropa Çempionatı |{{Bayraq|UKR}} [[Ukrayna]] |<center>PAT</center> |- |<center>5</center> |<center>2019</center> |Avropa Oyunları |{{Bayraq|Belarus}} [[Belarus]] |<center>5.</center> |- |<center>6</center> |<center>2020</center> |Avropa Olimpiya Təsnifat Turniri |{{Bayraq|France}} [[Fransa]] |<center>5.</center> |- |<center>7</center> |<center>2021</center> |Olimpiya Oyunları |{{Bayraq|Japan}} [[Yaponiya]] |<center>PAT</center> |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} {{Boks üzrə Dünya Çempionatının qalibi olan Azərbaycan idmançıları}} {{Azərbaycan Milli Olimpiya Komandası (2016)}} {{Azərbaycan Milli Olimpiya Komandası (2020)}} [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi boksçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın olimpiya boksçuları]] [[Kateqoriya:2016 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2020 Yay Olimpiya Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:2019 Avropa Oyunlarında boksçular]] [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan olimpiya idmançıları]] 8nr5ydprfbg4iwtq46xe124fsy4701j 0 445120 7865359 7617679 2024-11-27T06:11:50Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dissidentlər]] silindi; [[Kateqoriya:Türkiyə dissidentləri]] əlavə olundu 7865359 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Musine Kokalari''' ({{lang-sq|Musine Kokalari}}; {{DVTY}}) — [[Albanlar|Alban]] [[yazıçı]]. [[Albaniya]]da kitabı çap edilən ilk qadın yazardır<ref name=pen>{{Cite web |title='''Musine Kokalari – Albania''', ''PEN International web sitesi, Erişim tarihi:23.03.2015'' |url=http://www.pen-international.org/campaign/past-campaigns/because-writers-speak-their-mind/because-writers-speak-their-minds-50-years-50-cases/1960-musine-kokalari/ |access-date=2016-04-15 |archive-date=2015-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151210210330/http://www.pen-international.org/campaign/past-campaigns/because-writers-speak-their-mind/because-writers-speak-their-minds-50-years-50-cases/1960-musine-kokalari/ |url-status=dead }}</ref>. Gənclik illərində üç əhvalat kitabı çap olunan Kokalari, [[İkinci Dünya müharibəsi]]ndən sonra ''"xalq düşməni"'' kimi günahlandırılaraq həbs olunmuşdur. 18 ilini [[həbsxana]]da, 19 ilini isə [[konslager]]də keçirmişdir. Ömrü boyu bir daha yazı yazmasına icazə verilməmişdir. == Həyatı == 10 fevral 1917-ci ildə [[Adana]]da dünyaya gəlmişdir. Əslən [[Ergiri]]li olan ailəsi ilə birlikdə 1920-ci ildə [[Albaniya]]ya köçmüşdür. Ədəbiyyat təhsili almaq üçün 1938-ci ildə [[Roma Sapienza Universiteti]]nə daxil olmuş və 1941-ci ildə Osmanlı dövründə yaradıb-yaratmış alban şairi və yazıçısı olan [[Naim Fraşeri]] barəsində doktorluq dissertasiyası yazaraq təhsilini tamamlamış və ölkəsinə geri dönmüşdür. [[Albaniya]]ya döndükdən sonra xalq mədəniyyətindən ilhamlanan hekayələrini kitab halında çap etdirmişdir. Bu əsər, [[Albaniya]]da bir qadının yazarın çap olunan ilk kitabı olaraq qəbul edilir<ref name=pen/>. Bundan sonra 1940-cı illərin əvvəllərində iki qısa hekayələr kitabı çap olunmuşdur. [[Fayl:Musine Kokalari during the process.jpg|thumb|left|Məhkəmə prosesi, 1946-cı il]] 17 yanvar 1946-cı ildə ''"xalqın düşməni"'' ittihamı ilə günahlandırılaraq həbs olundu. Həbs olunmasından əvvəl [[Tirana]]daki müttəfiq qüvvələrə məktub göndərərək azad seçki və ifadə azadlığı tələbini çatdırmışdı. Buna görə də iyirmi il həbs cəzası aldı. Mat vilayətindəki Burrel həbsxanasında 18 il yatdıqdan sonra 1961-ci ildə azad edildi. Amma bu tam azadlıq deyildi. Belə ki, o, ömrünün qalan 19 ilini Mirdite vilayətindəki [[Rreşen]] şəhərində olan bir [[konslager]]də işlədilərək keçirmişdir. Ona xərçəng diaqnozu qoyulduğundan xəstəxanada müalicə almaq üçün Tiranaya getmək imkanı tapmışdır. 14 avqust 1983-cü ildə vəfat etmişdir. == Xatirəsi == Ölümündən sonra Albaniya Dövlət Başçısı tərəfindən ''"demokratiya şəhidi"'' elan edilmişdir. Adı [[Tirana]]dakı məktəblərdən birinə verilmişdir. Əsərləri qadağan və ya yox edilmiş olduğundan günümüzə gəlib çatmamışdır<ref name=pen/>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|Musine Kokalari}} * [http://www.albanianhistory.net/texts20_3/AH1972.html Musine Kokalari: How the Social Democratic Party was created] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160421183941/http://www.albanianhistory.net/texts20_3/AH1972.html |date=2016-04-21 }} {{en}} * [http://www.radiandradi.com/bermude-te-gjirokastres-musine-ismail-enver-nga-shpend-sollaku-noe/testata-kryesore/gazeta/ Bermude të Gjirokastrës: Musine, Ismail, Enver nga Shpend Sollaku – Noé] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160424032044/http://www.radiandradi.com/bermude-te-gjirokastres-musine-ismail-enver-nga-shpend-sollaku-noe/testata-kryesore/gazeta/ |date=2016-04-24 }} {{sq}} * [http://sot.com.al/kultura/musine-kokalarit-p%C3%ABrkujtohet-30-vjetori-i-ndarjes-nga-jeta Musine Kokalarit, përkujtohet 30 vjetori i ndarjes nga jeta] {{sq}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Adanada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Roma Sapientsa Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Albaniya şairləri]] [[Kateqoriya:Antikommunistlər]] [[Kateqoriya:Türkiyə dissidentləri]] [[Kateqoriya:Albaniyada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Xərçəng xəstəliyindən ölənlər]] [[Kateqoriya:Albaniyanın qadın yazıçıları]] cbpmdw6cjqn1fbpz18258am59a6rqie 0 447656 7865407 7117657 2024-11-27T06:40:19Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865407 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Aydın Abiyev |orijinal adı = Aydın Müstəcəb oğlu Abıyev |digər adları = |şəkil = Aydin 1.jpg |piktoqram = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = azərbaycanlı |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = Müstəcəb Abiyev |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = filologiya elmləri doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = professor, alim, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, lüğətçi |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları ={{"Tərəqqi" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Aydın Müstəcəb oğlu Abiyev''' (Aydın Abi Aydın) ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, tənqidçi, lüğətçi, filologiya elmləri doktoru (1997), [[professor]] (1998), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (2000), [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref>{{kitab3 | müəllif = Teymur Əhmədov | başlıq = "Azərbaycan yazıçıları (XX-XXI yüzillikdə)" | link = | cavabdeh = | yer = Bakı | nəşriyyat = "Nurlar" NPM | il = 2011 | cild = | səhifə = | səhifələr = 1056 | isbn = 978 9952 460 06 3 | doi = | ref = }}</ref> == Həyatı == Aydın Abiyev 28 aprel 1936-cu ildə Lerik rayonunun Hiledərə kəndində anadan olub. O, orta məktəbi Biləsuvarda oxuduqdan sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsinə qəbul olur. Abıyev 1957–1962-ci illərdə Şərqşünaslıq fakültəsinin türk şöbəsində təhsil alıb. == Fəaliyyəti == === Əmək fəaliyyəti === Aydın Abıyev əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda kiçik elmi işçi kimi başlayıb. Daha sonra o, 1975-ci ildə baş elmi işçi olub. Abıyev 1978–1981-ci illərdə Türkiyənin İsgəndərun şəhərində tərcüməçi kimi çalışıb. O, 1981–1992-ci illərdə yenidən Şərqşünaslıq İnstitutunun türk filologiyası şöbəsində baş elmi işçi və şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb. Aydın Abıyev 1968-ci ildə "Görkəmli türk yazıçısı Ömər Seyfəddinin həyatı və yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, alimlik dərəcəsi almışdır. Abıyev 1997-ci ildə "XIX əsrin ikinci yarısı — XX əsrin əvvəllərində türk ədəbiyyatında satira və onun Azərbaycan ədəbiyyatı ilə əlaqəsi" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Alim 1992–1998-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində Ədəbiyyat və Azərbaycan dili kafedrasının dosenti, sonra professoru olub. Hazırda orada 1998-ci ildən professor kimi fəaliyyət göstərir. Aydın Abıyev 2000-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, həmçinin AMEA-nın Şərq xalqları ədəbiyyatı üzrə dissertasiya Müdafiə Şurasının üzvüdür. Alim elmi sessiya, konfrans və simpoziumlarda iştirak edib. === Publisistik fəaliyyəti === Aydıb Abıyev tələbəlik illərindən dövri mətbuatda məqalə və tərcümələrlə çıxış etmişdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyası "Xəbərləri", "Azərbaycan", "Ulduz", "Qobustan", "Mütərcim", "Mədəniyyət və sənət" jurnallarında elmi-kütləvi publisistik yazıları, Türkiyə, Bolqarıstan və Almaniya yazıçılarının əsərlərindən tərcümələrini çap etdirmişdir. Eyni zamanda İzzəddin Həsənoğlunun və M.Ə.Marağalının məlum olmayan yeni şeirlərini aşkara çıxarmışdır. Abıyev Azərbaycanda ilk dəfə "Türkiyə ədəbiyyatı tarixi" dərsliyini və "Türk mənşəli şəxs adları sözlüyü" kitabların nəşr etdirmişdir. == Əsərləri == {{columns-list|2| * Ömər Seyfəddinin həyatı və yaradıcılığı (1978) * Türk ədəbiyyatında satira (XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəlləri) (1991) * Azərbaycan türk şəxs adlarının izahlı lüğəti (1998) * Bəzi satirik nəzirə və təkzillər (Azərbaycan–Türkiyə ədəbi əlaqələri tarixindən) (1999) * Qısaltmalar sözlüyü (2000) * Tənzimat dövrü Türkiyə ədəbiyyatı (2001) * Şəxs adları lüğəti (2002) * Füzuli və Türkiyə poeziyası (2002) * Türkiyə ədəbiyyatı tarixi (müqayisəli), I cild, I nəşr (2005). II nəşr (2010) * Ziya Göyalp (2006) * Şəxs adları sözlüyü (II kitab) (2006) * Türkiyə ədəbiyyatı tarixi (2007) * Türk şəxs adları (III kitab) (2007) * Mənşəyinə görə şəxs adları lüğəti (2010) * Həsənoğlundan üzübəri (2012) * Sərvəti-Fünun ədəbiyyatı (2014) }} == Tərcümələri == * İki dastan (2002) * Oğuz Kağan dastanı (1992) * Türkiyə gülməcələri (2004) * Bəktaşi lətifə və əhvalatları (1992) == Qalereya == <gallery> Diplom2.jpg| AbiAydin.jpg| Aydin Abi Aydın.jpg| Şəxs adlarının ensiklopedik lüğəti (2 cilddə).jpg| </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvləri]] rwzr6b7r7rpgzjvgx3d7z0seocpb4ge 7865408 7865407 2024-11-27T06:40:36Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan şərqşünasları]] əlavə olundu 7865408 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Aydın Abiyev |orijinal adı = Aydın Müstəcəb oğlu Abıyev |digər adları = |şəkil = Aydin 1.jpg |piktoqram = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = azərbaycanlı |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = Müstəcəb Abiyev |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = filologiya elmləri doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = professor, alim, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, lüğətçi |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları ={{"Tərəqqi" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Aydın Müstəcəb oğlu Abiyev''' (Aydın Abi Aydın) ({{DVTY}}) — ədəbiyyatşünas, tənqidçi, lüğətçi, filologiya elmləri doktoru (1997), [[professor]] (1998), Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (2000), [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref>{{kitab3 | müəllif = Teymur Əhmədov | başlıq = "Azərbaycan yazıçıları (XX-XXI yüzillikdə)" | link = | cavabdeh = | yer = Bakı | nəşriyyat = "Nurlar" NPM | il = 2011 | cild = | səhifə = | səhifələr = 1056 | isbn = 978 9952 460 06 3 | doi = | ref = }}</ref> == Həyatı == Aydın Abiyev 28 aprel 1936-cu ildə Lerik rayonunun Hiledərə kəndində anadan olub. O, orta məktəbi Biləsuvarda oxuduqdan sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsinə qəbul olur. Abıyev 1957–1962-ci illərdə Şərqşünaslıq fakültəsinin türk şöbəsində təhsil alıb. == Fəaliyyəti == === Əmək fəaliyyəti === Aydın Abıyev əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda kiçik elmi işçi kimi başlayıb. Daha sonra o, 1975-ci ildə baş elmi işçi olub. Abıyev 1978–1981-ci illərdə Türkiyənin İsgəndərun şəhərində tərcüməçi kimi çalışıb. O, 1981–1992-ci illərdə yenidən Şərqşünaslıq İnstitutunun türk filologiyası şöbəsində baş elmi işçi və şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb. Aydın Abıyev 1968-ci ildə "Görkəmli türk yazıçısı Ömər Seyfəddinin həyatı və yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, alimlik dərəcəsi almışdır. Abıyev 1997-ci ildə "XIX əsrin ikinci yarısı — XX əsrin əvvəllərində türk ədəbiyyatında satira və onun Azərbaycan ədəbiyyatı ilə əlaqəsi" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Alim 1992–1998-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində Ədəbiyyat və Azərbaycan dili kafedrasının dosenti, sonra professoru olub. Hazırda orada 1998-ci ildən professor kimi fəaliyyət göstərir. Aydın Abıyev 2000-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, həmçinin AMEA-nın Şərq xalqları ədəbiyyatı üzrə dissertasiya Müdafiə Şurasının üzvüdür. Alim elmi sessiya, konfrans və simpoziumlarda iştirak edib. === Publisistik fəaliyyəti === Aydıb Abıyev tələbəlik illərindən dövri mətbuatda məqalə və tərcümələrlə çıxış etmişdir. Azərbaycan Elmlər Akademiyası "Xəbərləri", "Azərbaycan", "Ulduz", "Qobustan", "Mütərcim", "Mədəniyyət və sənət" jurnallarında elmi-kütləvi publisistik yazıları, Türkiyə, Bolqarıstan və Almaniya yazıçılarının əsərlərindən tərcümələrini çap etdirmişdir. Eyni zamanda İzzəddin Həsənoğlunun və M.Ə.Marağalının məlum olmayan yeni şeirlərini aşkara çıxarmışdır. Abıyev Azərbaycanda ilk dəfə "Türkiyə ədəbiyyatı tarixi" dərsliyini və "Türk mənşəli şəxs adları sözlüyü" kitabların nəşr etdirmişdir. == Əsərləri == {{columns-list|2| * Ömər Seyfəddinin həyatı və yaradıcılığı (1978) * Türk ədəbiyyatında satira (XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəlləri) (1991) * Azərbaycan türk şəxs adlarının izahlı lüğəti (1998) * Bəzi satirik nəzirə və təkzillər (Azərbaycan–Türkiyə ədəbi əlaqələri tarixindən) (1999) * Qısaltmalar sözlüyü (2000) * Tənzimat dövrü Türkiyə ədəbiyyatı (2001) * Şəxs adları lüğəti (2002) * Füzuli və Türkiyə poeziyası (2002) * Türkiyə ədəbiyyatı tarixi (müqayisəli), I cild, I nəşr (2005). II nəşr (2010) * Ziya Göyalp (2006) * Şəxs adları sözlüyü (II kitab) (2006) * Türkiyə ədəbiyyatı tarixi (2007) * Türk şəxs adları (III kitab) (2007) * Mənşəyinə görə şəxs adları lüğəti (2010) * Həsənoğlundan üzübəri (2012) * Sərvəti-Fünun ədəbiyyatı (2014) }} == Tərcümələri == * İki dastan (2002) * Oğuz Kağan dastanı (1992) * Türkiyə gülməcələri (2004) * Bəktaşi lətifə və əhvalatları (1992) == Qalereya == <gallery> Diplom2.jpg| AbiAydin.jpg| Aydin Abi Aydın.jpg| Şəxs adlarının ensiklopedik lüğəti (2 cilddə).jpg| </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şərqşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvləri]] lmrk6pb16v5yzpnqw21sri9vdoqpkvr 0 448266 7864733 7854218 2024-11-26T13:42:51Z Vusalsuvarov1996 234003 7864733 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Navahı}} {{YM |ad = Navahı |xəritə = |xəritə miqyas = 200px |xəritə məlumat = [[Hacıqabul rayonu]] |xəritə1 = |xəritə1 miqyas = |xəritə1 məlumat = |xəritə2 = |xəritə2 miqyas = |xəritə2 məlumat = |ərazi = |əhalisi = 3456 |siyahıyaalma ili = 2019 |əhali_il = |əhali sıxlığı = |yüksəklik = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lat_hem = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lon_hem = |poçt_indeksi = |ölkə = Azərbaycan |bölgə = |rayon = Hacıqabul rayonu |şəhər = |qəsəbə = |kənd nümayəndəsir = |bələdiyyə başçısı = Əsgərova Səidə |rəsmi_saytı = }} '''Navahı''' — [[Azərbaycan Respublikası]]nın [[Hacıqabul rayonu]]nun Navahı qəsəbə inzibati ərazi dairəsində qəsəbə.<ref>{{cite web |url = https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20240405093114/https://stat.gov.az/menu/5/classifications/source/Inzibati-5.02.2024.pdf |archivedate = 2024-03-14 |title = İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024 |author = Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi |date = 2024-02-28 |publisher = stat.gov.az |accessdate = 2024-04-05 |language = az}}</ref><ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının Hacıqabul rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 sentyabr 2010-cu il tarixli '''Qanunu''' |url=http://president.az/articles/1077 |access-date=2019-08-08 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305070217/http://president.az/articles/1077 |url-status=live }}</ref> == Tarixi == Əvvəl kənd olan Nəvai sonra qəsəbə olmuşdur. 1919-cu ildə Navahi kəndi tərkibi bütünlükdə müsəlmanlardan ibarət olmaqla, eyni adlı dəmir yol stansiyasınından 3 verstlik məsəfədə, çöldə yerləşir. Kənd 2000 ev təsərrüfatından ibarətdir, onu da qeyd etmək lazımdır ki, mülk evləri bir neçə şöbədən ibarət olmaq şərtilə dəmir yol xətinin hər iki tərəfinə bir-birindən dördə bir və ikidə bir verst ara məsafəsiylə səpələnmişdir. Kəndin tikililəri çiy kərpicdən hörülüb, alçaq damları isə torpaqla örtülmüşdür.<ref>MDAor AzSSR,1061, f.349, op. 1 vah. Xr.№ 57, səh.19–20</ref> == Mədəniyyəti == Navahı qəsəbəsində xəstəxana, kinoteatr (Mirzə Baxış Nadim adına yay və qış üçün nəzərdə tutulmuş), Əlikram Cəbrayılov adına təbii ot örtüyünə malik stadion (bir zamanlar qəsəbənin GƏNCLİK klubunun sərəncamında olub) var. Hal-hazırda bu stadionda qəsəbə sakinləri üçün idman məqsədli tədbirlər, hazırlıqlar keçirilir. Qəsəbədə həmçinin uşaq bağçası, Şəhid Mehman Ağayev adına (əvvəllər Nizami Gəncəvi adına) 4 və 2 mərtəbəli 400–500 şagird üçün nəzərde tutulmuş 2 korpuslu məktəb(direktor İbrahim Ağalar oğlu Əliyev) binası, bir neçə idarə vardır.{{mənbəsiz}} == Coğrafiyası və iqlimi == Nəvai qəsəbəsi [[Hacıqabul rayonu]] ərazisinin şimal-şərqində Pirsaat çayının sol istiqamətində yeləşir. Hacıqabul rayonundan 20 km, [[Bakı]] şəhərindən isə cənub-şərq istiqamətində 90 km məsafədə yerləşir. Qəsəbə [[Atbulaq]], [[Pirsaat]], [[Rəncbər (Hacıqabul)|Rəncbər]] kəndləri ilə qonşudur. Bakı-Gəncə İpek yolunun Hacıqabul ərazisindən keçən hissəsinin 100 metrlik məsafəsindədir. Həmçinin rayon ərazisindən keçən qatar yolunun Navai stansiyasıda vardır.{{mənbəsiz}} == Coğrafiyası və iqlimi == Nəvai qəsəbəsində əsasən yaz ayları çox mülayim, sərin, az yağışlı keçir. Yay aylarında quru, isti hava kütləsi müşayiət olunur. Bəzən tempratur +45–50 °C dərəcəyə kimi yüksəlir. Payız ayları az yağışlı, nisbətən küləkli, şaxtalı olur. Qış ayları nisbətən sərt , az yağışlı, şaxtalı olur. == Əhalisi == Əhalisi nisbətən orta və yaşlı nəsildən ibarətdir. [[Əkinçilik]] və [[heyvandarlıq]]la məşğuldurlar. Qəsəbədə 500–600 qədər ev vardır. Əhalisi təqribən 2500–3000 nəfərdir. Əhalinin 45–50%-ni orta təhsilli, 50–55%-ni isə ali təhsililər təşkil edir.{{mənbəsiz}} == İqtisadiyyatı == AES-in inşası üçün Bakının təxminən 100 kilometr cənub-şərqində, çöllük, seysmik cəhətdən əlverişli zonada olan Nəvai yaşayış məntəqəsinin yaxınındakı ərazi nəzərdən keçirilir. Burada hələ sovet dövründə AES inşası planlaşdırılırdı və aydın olub ki, o vaxt bu məsələ Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) ilə razılaşdırılıb.<ref>{{Cite web |url=https://ordu.az/az/news/156915/azerbaycanda-tikilecek-atom-elektrik-stansiyasi-ermenistani-niye-tesvise-salir-analiz- |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-11-06 |archive-date=2019-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191218184149/https://ordu.az/az/news/156915/azerbaycanda-tikilecek-atom-elektrik-stansiyasi-ermenistani-niye-tesvise-salir-analiz- |url-status=live }}</ref> == Əkin sahələri == Qəsəbənin əkin sahələri [[Pirsaat su anbarı]]na toplanan suyun hesabına suvarılır.<ref name="lent.az">[http://news.lent.az/news/178167 SOS! Pirsaat su anbarı quruyub] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140915000650/http://news.lent.az/news/178167 |date=2014-09-15 }}. lent.az 13.09.2014.{{ref-az}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Hacıqabul rayonu-qaralama}} {{Hacıqabul rayonunun yaşayış məntəqələri}} [[Kateqoriya:Hacıqabul rayonunun qəsəbələri]] o1teiq9d6op7a22ux57j00wu9kk74iy 0 449109 7864859 7067647 2024-11-26T16:05:10Z Mirkazım Bəy 303341 7864859 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma = Qazaxıstan-Ermənistan münasibətləri |Şəkil = Armenia_Kazakhstan_Locator.png |Ölkə1 = Qazaxıstan |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 = #ffa500 |Rəng2 = #228b22 }} '''Qazaxıstan-Ermənistan əlaqələri''' — [[Qazaxıstan]] və [[Ermənistan]] arasında iki tərəfli münasibətlər. İki tərəfli əlaqələrin əsası 27 avqust 1992 ildə qoyulmuşdur. Hər iki ölkə [[MDB|Müstəqil Dövlətlər Birliyi]], [[BMT|Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]] və [[ATƏT]] kimi təşkilat və qurumlarda təmsil olunurlar. == Tarixi == 1991—1992 illərdə [[Qazaxıstan]] [[Qarabağ münaqişəsi]]nin həllində cəhdlər göstərmişdir. 1993 ilin avqustundan Qazaxıstanda Ermənistan səfirliyi fəaliyyətə başlamışdır. Qazaxıstanın Ermənistan ərazisində səfirliyi isə [[2007]]-ci ildə açılır. Ermənistan prezidenti [[Robert Koçaryan]] Qazaxıstanı 1999 ilin sentyabr və 2006 ilin noyabrında ziyarət etmişdir. Ermənistan prezidenti [[Serj Sarkisyan]] [[2008]]-ci ildən Qazaxıstana dəfələrlə səfərlər təşkil etmişdir. Qazaxıstanın lideri olan [[Nursultan Nazarbayev]] [[2001]]-ci ilin mayında Ermənistana səfər edir<ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-05|title = Siyasi əlaqələr|url = http://www.kazembassy.am/?id=62&lng=1|publisher = Qazaxıstan Respublikasının Ermənistandakı səfirliyi|archive-date = 2016-01-15|archive-url = https://web.archive.org/web/20160115104654/http://kazembassy.am/?id=62&lng=1|url-status = live}}</ref>. [[2013]]-ci ildə Ermənistanın Qazaxstandakı səfiri Parlantin keçmiş spikeri Ara Saakyan<ref>{{Cite web|url=http://news.am/rus/news/167918.html|title=Ara Saakyan Ermənistanın Qazaxıstandakı səfiyi təyin edilmişdir|publisher=|accessdate=2016-03-09|archive-date=2016-03-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20160309211110/http://news.am/rus/news/167918.html|url-status=live}}</ref> olmuşdur. 2010 ilin yanvarından 2015 ilin martına qədər Qazaxıstanın səfiri isə Ayımdos Bozjiqitov<ref>{{Cite web|url=http://www.akorda.kz/ru/events/page_ukazom-glavy-gosudarstva-rukovoditel-predstavitelstva-ministerstva-inostrannykh-_1348723757#page|title=Qazaxıstan Rrezidentinin sərəncamı|publisher=Qazaxıstan Respublikası Prezdentinin saytı|accessdate=2016-03-09|archive-date=2016-03-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20160309194444/http://www.akorda.kz/ru/events/page_ukazom-glavy-gosudarstva-rukovoditel-predstavitelstva-ministerstva-inostrannykh-_1348723757#page|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.kaz-emb.kg/index.php?id=12|title=Şəfirlik haqqında|publisher=Qazaxıstanın Qırgızıstandakı səfiri|accessdate=2016-03-09|archive-date=2016-03-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20160309223327/http://www.kaz-emb.kg/index.php?id=12|url-status=dead}}</ref>. [[2014]]-ci ildə iki ölkə arasında iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi üçün birgə fəaliyyət nəzərdə tutulur. [[2013]]-ci ildə mal dövrüyədi 5,96 milyon dollar təşkil edir. == Qazaxıstanda ermənilər == Ermənilərin Qazaxıstana gəlişi Mərkəzi Asiyanın Rusiya İmperiyasının tərkibinə keçməsindən sonraya aiddir. Sovet dönəmində isə ermənilərin sayında artım olmuşdur. Ermənilər əsasən [[Karakanda]], [[Alma-Ata]], [[Pavlodar]] kimi şəhərlərdə üstünlük təşkil edirlər. Hazırda Qazaxıstanda 20-25 min erməni yaşayır. Bəzi məktəblərdə 300-400 şagirddən ibarət olan erməni dilli məktəblər fəaliyyət göstərir. Ermənistanda isə qazaxstanlılar barmaqla sayılır. 2004 ildə Alma-Ata şəhərində «Nairi» cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. Cəmiyyətin rəhbəri isə А. Karapetyandır<ref>{{Cite web|url = http://aakc-nairi.kz/?page_id=175|title = Təşkilat haqqında|publisher = Erməni mədəni mərkəzi|accessdate = 2016-02-27|archive-date = 2016-03-03|archive-url = https://web.archive.org/web/20160303164139/http://aakc-nairi.kz/?page_id=175|url-status = dead}}</ref> Qazaxıstanın həyatında ermənilər müəyyən rol oynayırlar. Üstəlik onlar [[Qazaxıstan Xalqı Məclisi|Qazaxıstan xalqlar assambleyası]]nda təmsil olunurlar. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * [http://kazakhstan.mfa.am/ru/community-overview-kz/ Ermənistanın Qazaxıstandakı səfirliyi] * [http://www.kazembassy.am/ Qazaxıstanın Ermənistandakı səfirliyi] [[Kateqoriya:Qazaxıstanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] p50a3v2svjswr8zfcuk6yklza7ngm4m 0 450220 7865020 7859852 2024-11-26T19:44:55Z 37.26.4.159 7865020 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |şəkil = |boyu = 1.76 |indiki klubu = {{bayraq|İspaniya}} [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]] |nömrəsi =7 |gənclər klubları = {{futbol karyerası |1997–1999 |Mâcon| |1999–2005 |Mâconnais| |2005–2009 |[[Real Sosyedad FK|Real Sosyedad]]| }} |klublar ={{futbol karyerası |2009–2014 |{{bayraq|ESP}}[[Real Sosyedad FK|Real Sosyedad]]|202 (53) |2014–2019 |{{bayraq|ESP}}[[Atletiko Madrid]]|257 (133) |2019–2022 |{{bayraq|ESP}}[[Barselona FK|Barselona]]|102 (35) |2021–2022 |{{icarə}} {{bayraq|ESP}}[[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]] ''(icarə)''|36 (10) |2022—h.h.|{{bayraq|ESP}}[[Atletiko Madrid]]|115 (45) }} |milli yığma = {{futbol karyerası |2010|{{bayraq|Fransa}}Fransa U-19|7 (3) |2011|{{bayraq|Fransa}}Fransa U-20|8 (1) |2010–2012|{{bayraq|Fransa}}Fransa U-21|10 (3) |2014—2024|{{bayraq|Fransa}}[[Fransa milli futbol komandası|Fransa]]|137 (44) }} |əsas ayağı=sol |çəkisi=73 }} '''Antuan Qrizman''' ({{dil-fr|Antoine Griezmann}}, [[:en:Help:IPA_for_French|[ɑ̃twan ɡʁjɛzman]]]; [[21 mart]] [[1991]]<ref>{{Cite web |title=Family tree of Antoine GRIEZMANN |url=https://en.geneastar.org/genealogy/griezmannan/antoine-griezmann |access-date=2024-10-09 |website=Geneanet |language=en |archive-date=2024-04-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240414232534/https://en.geneastar.org/genealogy/griezmannan/antoine-griezmann |url-status=live }}</ref>, Makon, [[Fransa]]) — fransalı peşəkar futbolçu. İspaniyanın [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]] klubunda çıxış edir. Qrizman dünyanın ən yaxşı oyunçularından biri hesab olunur və o, çox yönlü olması, oyun zəkası, hücum çıxışı və topdan kənar atributları ilə tanınır. Qrizman böyük klub karyerasına ilk mövsümündə Sequnda Divizionunu qazanaraq [[Real Sosyedad FK|Real Sosyedadda]] başladı. 2014-cü ildə o, 30 milyon avroya o vaxtkı klub rekordu üçün [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madridə]] keçdi və [[UEFA Avropa Liqası]]sını, [[UEFA Superkuboku]]nu, [[İspaniya Superkuboku]]nu və [[La Liqa]]nın Ən Yaxşı Oyunçusunu qazandı. O, 2016 və 2018-ci illərdə Ballon d'Or və ən yaxşı FIFA kişi oyunçusu mükafatına namizəd olub. 2019-cu ildə Qrizman 120 milyon avro dəyərində bir transferlə "[[Barselona FK|Barselona]]"ya imza atarkən, bütün zamanların beşinci ən bahalı oyunçusu oldu. Orada o, 2021-ci ildə [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madridə]] qayıtmadan əvvəl [[Kopa del Rey]]i qazandı və sonra isə, klubun bütün zamanların ən çox qol vuran oyunçusu oldu. Beynəlxalq səviyyədə, Qrizman 2010-cu ildə 19 yaşadək futbolçular arasında Avropa Çempionatının qalibi oldu və 2014-cü anın 22 yaşında Fransa millisində debüt etdi; o vaxtdan bəri 120-dən çox oyun keçirərək, [[Fransa milli futbol komandası|Fransan]]ın beşinci ən çox oyun keçirən oyunçusu kimi sıralanır və 40-dan çox qol vurmaqla həm də ölkənin bütün zamanların ən çox qol vuran üçüncü oyunçusudur. O, [[UEFA Avro 2016|UEFA Avro 2016-da]] ən çox qol vuran oyunçu kimi bitirdi və Fransa [[UEFA Avro 2016|UEFA Avro 2016-da]] ikinci yeri tutduğu üçün Turnirin Oyunçusu oldu və Fransa [[2018 FİFA Dünya Kuboku]]nu qazandığı üçün ən çox qol vuran ikinci oyunçu kimi Gümüş buts qazandı. O, turnirin üçüncü ən yaxşndayunçusu kimi Bürünc Topu qazandı və finalda da matçın adamı seçildi. [[2022 FİFA Dünya Kuboku]]nda o, komanda ikinci yeri tutduğu üçün mərkəzi yarımmüdafiə rolunda istifadə edildi. 2024-cü ildə beynəlxalq futboldan ayrıldı. == Klub karyerası == [[Fayl:Avropa Liqası Muzeyi Bakıda 12.jpg|right|thumb|Forması Avropa Liqası Muzeyində]] === Gənc yaşlar === === Real Sosyedad === === Atletiko Madrid === === Barselona === === Atletiko Madrid === == Beynəxalq karyerası == === Gənclər === === Böyüklər === == Futboldan kənar == Qrizman Erika adlı xanımla ailə qurub və 8 aprel 2016-cı ildə onların ilk övladı Mia adlı qızları dünyaya gəlib.<ref>{{Cite web |last=Mishra |first=Abhishek |date=2024-06-17 |title=Who Is Antoine Griezmann’s Wife? Meet Child Psychologist Erika Choperena & How Many Children Do They Have? |url=https://www.essentiallysports.com/soccer-football-news-who-is-antoine-griezmann-wife-meet-child-psychologist-erika-choperena-how-many-children-do-they-have/ |access-date=2024-10-09 |website=EssentiallySports |language=en |archive-date=2024-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240926164443/https://www.essentiallysports.com/soccer-football-news-who-is-antoine-griezmann-wife-meet-child-psychologist-erika-choperena-how-many-children-do-they-have/ |url-status=live }}</ref> 8 aprel 2019-cu ildə digər qızları Amaro anadan olub. 8 aprel 2021-ci ildə Alba adlı oğulları dünyaya gəlib. == Karyerasının statistikaları == === Klub === ''26 noyabr 2024. tarixində yenilənib'' {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Klub ! rowspan="2" |Mövsüm ! colspan="2" |Liqa ! colspan="2" |Kubok ! colspan="2" |Avropa ! colspan="2" |Digər ! colspan="2" |Cəm |- |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |- | rowspan="6" |'''[[Real Sosyedad FK|Real Sosyedad]]''' |2009–2010 |39 |6 |1 |0 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |40 |6 |- |2010–2011 |37 |7 |2 |0 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |39 |7 |- |2011–2012 |35 |7 |3 |1 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |38 |8 |- |2012–2013 |34 |10 |1 |1 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |35 |11 |- |2013–2014 |35 |17 |7 |3 |8 |1 | colspan="2" |— |50 |21 |- |'''Cəm''' !180 !47 !14 !5 !8 !1 ! colspan="2" |— !202 !53 |- | rowspan="6" |'''[[Atletiko Madrid]]''' |2014–2015 |37 |22 |5 |1 |9 |2 |2 |0 |53 |25 |- |2015–2016 |38 |22 |3 |3 |13 |7 |colspan="2" |— |54 |32 |- |2016–2017 |36 |16 |5 |4 |12 |6 | colspan="2" |— |53 |26 |- |2017–2018 |32 |19 |3 |2 |14 |8 | colspan="2" |— |49 |29 |- |2018–2019 |37 |15 |2 |2 |8 |4 |1 |0 |48 |21 |- |'''Cəm''' !180 !94 !18 !12 !56 !27 !3 !0 !257 !133 |- | rowspan="4" |'''[[Barselona FK|Barselona]]''' |2019–2020 |35 |9 |3 |3 |9 |2 |1 |1 |48 |15 |- |2020–2021 |36 |13 |6 |3 |7 |2 |2 |2 |51 |20 |- |2021–2022 |3 |0 | colspan="2" |— | colspan="2" |— | colspan="2" |— |3 |0 |- |'''Cəm''' !'''74''' !'''22''' !'''9''' !'''6''' !'''16''' !'''4''' !'''3''' !'''3''' !'''102''' !'''35''' |- |Atletiko Madrid (İcarədə) |2021–2022 |26 |4 |1 |1 |9 |5 | colspan="2" |— |36 |10 |- | rowspan="4" |'''[[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]]''' |2022–2023 |38 |15 |4 |0 |6 |1 | colspan="2" |— |48 |16 |- |2023–2024 |33 |16 |4 |1 |10 |6 |1 |1 |48 |24 |- |2024–2025 |14 |4 |1 |0 |5 |2 | | |20 |6 |- |'''Cəm''' !111 !39 !10 !2 !30 !14 !1 !1 !152 !56 |- | colspan="2" | '''Karyera cəmi''' !545 !202 !51 !25 !110 !46 !7 !4 !713 !277 |} === Beynəlxalq === ''10 sentyabr 2024. tarixində yenilənib'' {| class="wikitable" ! colspan="3" |[[Fransa milli futbol komandası|Fransa]] |- !İl !Oyunlar !Qollar |- |2014 |14 |5 |- |2015 |10 |1 |- |2016 |15 |8 |- |2017 |10 |5 |- |2018 |18 |7 |- |2019 |11 |4 |- |2020 |8 |3 |- |2021 |16 |9 |- |2022 |15 |0 |- |2023 |10 |2 |- |2024 |10 |0 |- !Cəm !137 !44 |} == Mükafatları == '''Real Sosyedad''' * Segunda División: 2009–10 '''Atletiko Madrid''' * Supercopa de España: 2014 * UEFA Europa League: 2017–18 * UEFA Super Cup: 2018 * UEFA Champions League runner-up: 2015–16 '''Barselona''' * Copa del Rey: 2020–21 '''Fransa U19''' * UEFA European Under-19 Championship: 2010 '''Fransa''' * FIFA World Cup: 2018; runner-up: 2022 * UEFA Nations League: 2020–21 * UEFA European Championship runner-up: 2016 '''Fərdi''' * 2016 Ballon d'Or: 3rd place * 2018 Ballon d'Or: 3rd place * Onze d'Or: 2014–15 * La Liga Best Player: 2015–16 * La Liga Fan's Five-Star Player: 2015–16 * La Liga Player of the Month: January 2015, April 2015, September 2016, March 2017, February 2018, December 2018, March 2023, November 2023 * La Liga Team of the Season: 2014–15, 2022–23, 2023–24 * UEFA La Liga Team of the Season: 2015–16 * La Liga top assist provider: 2022–23 * UEFA Champions League Squad of the Season: 2015–16, 2016–17 * UEFA Europa League Squad of the Season: 2017–18 * UEFA Europa League Player of the Season: 2017–18 * UEFA European Championship Player of the Tournament: 2016 * UEFA European Championship Golden Boot: 2016 * UEFA European Championship Team of the Tournament: 2016 * UEFA European Under-19 Championship Team of the Tournament: 2010 * UEFA Team of the Year: 2016 * IFFHS Men's World Team: 2018 * French Player of the Year: 2016 * UNFP Best French Player Playing Abroad: 2016, 2024 * FIFA World Cup Bronze Ball: 2018 * FIFA World Cup Silver Boot: 2018 * FIFA World Cup Fantasy Team: 2018 * FIFA World Cup top assist provider: 2018, 2022 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Atletiko Madrid heyəti}} {{Fransa heyəti UEFA Avropa Kuboku 2016}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Atletiko Madrid oyunçuları]] [[Kateqoriya:2022 FİFA Dünya Kuboku oyunçuları]] [[Kateqoriya:Legioner Fransa futbolçuları]] [[Kateqoriya:Real Sosyedad FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransa U-20 milli futbol komandasının futbolçuları]] [[Kateqoriya:Fransa U-21 milli futbol komandasının oyunçuları]] [[Kateqoriya:2014 FİFA Dünya Kuboku oyunçuları]] [[Kateqoriya:İspaniyada legioner futbolçular]] [[Kateqoriya:Barselona FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] [[Kateqoriya:Futbol vingerləri]] [[Kateqoriya:Futbol yarımmüdafiəçiləri]] [[Kateqoriya:UEFA Avro 2016 oyunçuları]] [[Kateqoriya:2018 FİFA Dünya Kuboku oyunçuları]] [[Kateqoriya:FİFA Dünya Kubokunun qalib oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransa milli futbol komandasının oyunçuları]] [[Kateqoriya:La Liqa oyunçuları]] [[Kateqoriya:UEFA Avro 2020 oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fəxri Legion ordeninin kavalerləri]] [[Kateqoriya:FİFA Yüzlük Klubu]] [[Kateqoriya:Fransa milli gənclər futbol komandasının oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransanın Roma katolikləri]] [[Kateqoriya:İspaniya ikinci futbol divizionunun oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransa U-19 milli futbol komandasının futbolçuları]] {{futbolçu-qaralama}} k8i6a1ilc7jc55x1he7mv1ekajko5xz 7865021 7865020 2024-11-26T19:45:53Z 37.26.4.159 7865021 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |şəkil = |boyu = 1.76 |indiki klubu = {{bayraq|İspaniya}} [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]] |nömrəsi =7 |gənclər klubları = {{futbol karyerası |1997–1999 |Mâcon| |1999–2005 |Mâconnais| |2005–2009 |[[Real Sosyedad FK|Real Sosyedad]]| }} |klublar ={{futbol karyerası |2009–2014 |{{bayraq|ESP}}[[Real Sosyedad FK|Real Sosyedad]]|202 (53) |2014–2019 |{{bayraq|ESP}}[[Atletiko Madrid]]|257 (133) |2019–2022 |{{bayraq|ESP}}[[Barselona FK|Barselona]]|102 (35) |2021–2022 |{{icarə}} {{bayraq|ESP}}[[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]] ''(icarə)''|36 (10) |2022—h.h.|{{bayraq|ESP}}[[Atletiko Madrid]]|116 (46) }} |milli yığma = {{futbol karyerası |2010|{{bayraq|Fransa}}Fransa U-19|7 (3) |2011|{{bayraq|Fransa}}Fransa U-20|8 (1) |2010–2012|{{bayraq|Fransa}}Fransa U-21|10 (3) |2014—2024|{{bayraq|Fransa}}[[Fransa milli futbol komandası|Fransa]]|137 (44) }} |əsas ayağı=sol |çəkisi=73 }} '''Antuan Qrizman''' ({{dil-fr|Antoine Griezmann}}, [[:en:Help:IPA_for_French|[ɑ̃twan ɡʁjɛzman]]]; [[21 mart]] [[1991]]<ref>{{Cite web |title=Family tree of Antoine GRIEZMANN |url=https://en.geneastar.org/genealogy/griezmannan/antoine-griezmann |access-date=2024-10-09 |website=Geneanet |language=en |archive-date=2024-04-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240414232534/https://en.geneastar.org/genealogy/griezmannan/antoine-griezmann |url-status=live }}</ref>, Makon, [[Fransa]]) — fransalı peşəkar futbolçu. İspaniyanın [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]] klubunda çıxış edir. Qrizman dünyanın ən yaxşı oyunçularından biri hesab olunur və o, çox yönlü olması, oyun zəkası, hücum çıxışı və topdan kənar atributları ilə tanınır. Qrizman böyük klub karyerasına ilk mövsümündə Sequnda Divizionunu qazanaraq [[Real Sosyedad FK|Real Sosyedadda]] başladı. 2014-cü ildə o, 30 milyon avroya o vaxtkı klub rekordu üçün [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madridə]] keçdi və [[UEFA Avropa Liqası]]sını, [[UEFA Superkuboku]]nu, [[İspaniya Superkuboku]]nu və [[La Liqa]]nın Ən Yaxşı Oyunçusunu qazandı. O, 2016 və 2018-ci illərdə Ballon d'Or və ən yaxşı FIFA kişi oyunçusu mükafatına namizəd olub. 2019-cu ildə Qrizman 120 milyon avro dəyərində bir transferlə "[[Barselona FK|Barselona]]"ya imza atarkən, bütün zamanların beşinci ən bahalı oyunçusu oldu. Orada o, 2021-ci ildə [[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madridə]] qayıtmadan əvvəl [[Kopa del Rey]]i qazandı və sonra isə, klubun bütün zamanların ən çox qol vuran oyunçusu oldu. Beynəlxalq səviyyədə, Qrizman 2010-cu ildə 19 yaşadək futbolçular arasında Avropa Çempionatının qalibi oldu və 2014-cü anın 22 yaşında Fransa millisində debüt etdi; o vaxtdan bəri 120-dən çox oyun keçirərək, [[Fransa milli futbol komandası|Fransan]]ın beşinci ən çox oyun keçirən oyunçusu kimi sıralanır və 40-dan çox qol vurmaqla həm də ölkənin bütün zamanların ən çox qol vuran üçüncü oyunçusudur. O, [[UEFA Avro 2016|UEFA Avro 2016-da]] ən çox qol vuran oyunçu kimi bitirdi və Fransa [[UEFA Avro 2016|UEFA Avro 2016-da]] ikinci yeri tutduğu üçün Turnirin Oyunçusu oldu və Fransa [[2018 FİFA Dünya Kuboku]]nu qazandığı üçün ən çox qol vuran ikinci oyunçu kimi Gümüş buts qazandı. O, turnirin üçüncü ən yaxşndayunçusu kimi Bürünc Topu qazandı və finalda da matçın adamı seçildi. [[2022 FİFA Dünya Kuboku]]nda o, komanda ikinci yeri tutduğu üçün mərkəzi yarımmüdafiə rolunda istifadə edildi. 2024-cü ildə beynəlxalq futboldan ayrıldı. == Klub karyerası == [[Fayl:Avropa Liqası Muzeyi Bakıda 12.jpg|right|thumb|Forması Avropa Liqası Muzeyində]] === Gənc yaşlar === === Real Sosyedad === === Atletiko Madrid === === Barselona === === Atletiko Madrid === == Beynəxalq karyerası == === Gənclər === === Böyüklər === == Futboldan kənar == Qrizman Erika adlı xanımla ailə qurub və 8 aprel 2016-cı ildə onların ilk övladı Mia adlı qızları dünyaya gəlib.<ref>{{Cite web |last=Mishra |first=Abhishek |date=2024-06-17 |title=Who Is Antoine Griezmann’s Wife? Meet Child Psychologist Erika Choperena & How Many Children Do They Have? |url=https://www.essentiallysports.com/soccer-football-news-who-is-antoine-griezmann-wife-meet-child-psychologist-erika-choperena-how-many-children-do-they-have/ |access-date=2024-10-09 |website=EssentiallySports |language=en |archive-date=2024-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240926164443/https://www.essentiallysports.com/soccer-football-news-who-is-antoine-griezmann-wife-meet-child-psychologist-erika-choperena-how-many-children-do-they-have/ |url-status=live }}</ref> 8 aprel 2019-cu ildə digər qızları Amaro anadan olub. 8 aprel 2021-ci ildə Alba adlı oğulları dünyaya gəlib. == Karyerasının statistikaları == === Klub === ''26 noyabr 2024. tarixində yenilənib'' {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Klub ! rowspan="2" |Mövsüm ! colspan="2" |Liqa ! colspan="2" |Kubok ! colspan="2" |Avropa ! colspan="2" |Digər ! colspan="2" |Cəm |- |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |'''Oyunlar''' |'''Qollar''' |- | rowspan="6" |'''[[Real Sosyedad FK|Real Sosyedad]]''' |2009–2010 |39 |6 |1 |0 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |40 |6 |- |2010–2011 |37 |7 |2 |0 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |39 |7 |- |2011–2012 |35 |7 |3 |1 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |38 |8 |- |2012–2013 |34 |10 |1 |1 | colspan="2" |— | colspan="2" |— |35 |11 |- |2013–2014 |35 |17 |7 |3 |8 |1 | colspan="2" |— |50 |21 |- |'''Cəm''' !180 !47 !14 !5 !8 !1 ! colspan="2" |— !202 !53 |- | rowspan="6" |'''[[Atletiko Madrid]]''' |2014–2015 |37 |22 |5 |1 |9 |2 |2 |0 |53 |25 |- |2015–2016 |38 |22 |3 |3 |13 |7 |colspan="2" |— |54 |32 |- |2016–2017 |36 |16 |5 |4 |12 |6 | colspan="2" |— |53 |26 |- |2017–2018 |32 |19 |3 |2 |14 |8 | colspan="2" |— |49 |29 |- |2018–2019 |37 |15 |2 |2 |8 |4 |1 |0 |48 |21 |- |'''Cəm''' !180 !94 !18 !12 !56 !27 !3 !0 !257 !133 |- | rowspan="4" |'''[[Barselona FK|Barselona]]''' |2019–2020 |35 |9 |3 |3 |9 |2 |1 |1 |48 |15 |- |2020–2021 |36 |13 |6 |3 |7 |2 |2 |2 |51 |20 |- |2021–2022 |3 |0 | colspan="2" |— | colspan="2" |— | colspan="2" |— |3 |0 |- |'''Cəm''' !'''74''' !'''22''' !'''9''' !'''6''' !'''16''' !'''4''' !'''3''' !'''3''' !'''102''' !'''35''' |- |Atletiko Madrid (İcarədə) |2021–2022 |26 |4 |1 |1 |9 |5 | colspan="2" |— |36 |10 |- | rowspan="4" |'''[[Atletiko Madrid FK|Atletiko Madrid]]''' |2022–2023 |38 |15 |4 |0 |6 |1 | colspan="2" |— |48 |16 |- |2023–2024 |33 |16 |4 |1 |10 |6 |1 |1 |48 |24 |- |2024–2025 |14 |4 |1 |0 |5 |2 | | |20 |6 |- |'''Cəm''' !111 !39 !10 !2 !30 !14 !1 !1 !152 !56 |- | colspan="2" | '''Karyera cəmi''' !545 !202 !51 !25 !110 !46 !7 !4 !713 !277 |} === Beynəlxalq === ''10 sentyabr 2024. tarixində yenilənib'' {| class="wikitable" ! colspan="3" |[[Fransa milli futbol komandası|Fransa]] |- !İl !Oyunlar !Qollar |- |2014 |14 |5 |- |2015 |10 |1 |- |2016 |15 |8 |- |2017 |10 |5 |- |2018 |18 |7 |- |2019 |11 |4 |- |2020 |8 |3 |- |2021 |16 |9 |- |2022 |15 |0 |- |2023 |10 |2 |- |2024 |10 |0 |- !Cəm !137 !44 |} == Mükafatları == '''Real Sosyedad''' * Segunda División: 2009–10 '''Atletiko Madrid''' * Supercopa de España: 2014 * UEFA Europa League: 2017–18 * UEFA Super Cup: 2018 * UEFA Champions League runner-up: 2015–16 '''Barselona''' * Copa del Rey: 2020–21 '''Fransa U19''' * UEFA European Under-19 Championship: 2010 '''Fransa''' * FIFA World Cup: 2018; runner-up: 2022 * UEFA Nations League: 2020–21 * UEFA European Championship runner-up: 2016 '''Fərdi''' * 2016 Ballon d'Or: 3rd place * 2018 Ballon d'Or: 3rd place * Onze d'Or: 2014–15 * La Liga Best Player: 2015–16 * La Liga Fan's Five-Star Player: 2015–16 * La Liga Player of the Month: January 2015, April 2015, September 2016, March 2017, February 2018, December 2018, March 2023, November 2023 * La Liga Team of the Season: 2014–15, 2022–23, 2023–24 * UEFA La Liga Team of the Season: 2015–16 * La Liga top assist provider: 2022–23 * UEFA Champions League Squad of the Season: 2015–16, 2016–17 * UEFA Europa League Squad of the Season: 2017–18 * UEFA Europa League Player of the Season: 2017–18 * UEFA European Championship Player of the Tournament: 2016 * UEFA European Championship Golden Boot: 2016 * UEFA European Championship Team of the Tournament: 2016 * UEFA European Under-19 Championship Team of the Tournament: 2010 * UEFA Team of the Year: 2016 * IFFHS Men's World Team: 2018 * French Player of the Year: 2016 * UNFP Best French Player Playing Abroad: 2016, 2024 * FIFA World Cup Bronze Ball: 2018 * FIFA World Cup Silver Boot: 2018 * FIFA World Cup Fantasy Team: 2018 * FIFA World Cup top assist provider: 2018, 2022 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Atletiko Madrid heyəti}} {{Fransa heyəti UEFA Avropa Kuboku 2016}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Atletiko Madrid oyunçuları]] [[Kateqoriya:2022 FİFA Dünya Kuboku oyunçuları]] [[Kateqoriya:Legioner Fransa futbolçuları]] [[Kateqoriya:Real Sosyedad FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransa U-20 milli futbol komandasının futbolçuları]] [[Kateqoriya:Fransa U-21 milli futbol komandasının oyunçuları]] [[Kateqoriya:2014 FİFA Dünya Kuboku oyunçuları]] [[Kateqoriya:İspaniyada legioner futbolçular]] [[Kateqoriya:Barselona FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] [[Kateqoriya:Futbol vingerləri]] [[Kateqoriya:Futbol yarımmüdafiəçiləri]] [[Kateqoriya:UEFA Avro 2016 oyunçuları]] [[Kateqoriya:2018 FİFA Dünya Kuboku oyunçuları]] [[Kateqoriya:FİFA Dünya Kubokunun qalib oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransa milli futbol komandasının oyunçuları]] [[Kateqoriya:La Liqa oyunçuları]] [[Kateqoriya:UEFA Avro 2020 oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fəxri Legion ordeninin kavalerləri]] [[Kateqoriya:FİFA Yüzlük Klubu]] [[Kateqoriya:Fransa milli gənclər futbol komandasının oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransanın Roma katolikləri]] [[Kateqoriya:İspaniya ikinci futbol divizionunun oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransa U-19 milli futbol komandasının futbolçuları]] {{futbolçu-qaralama}} 1sf3qsgvl2m0s4u5xj34k9j7frdaj8k 0 451097 7865388 7784094 2024-11-27T06:27:57Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865388 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|Ruslan Qurbanov}} {{Futbolçu |tam adı=Ruslan Eldaroviç Qurbanov |indiki klubu=[[Keşlə FK|Keşlə]] |boyu=1.81 m |mövqeyi=hücumçu |nömrəsi=10 }} '''Ruslan Eldar oğlu Qurbanov''' ({{DVTY}}) — Azərbaycanlı futbolçu. "[[Keşlə FK]]"nin oyunçusudur. Mövqeyi hücumçudur. 2014–2015-ci il mövsümünü icarə əsasında Xorvatiyanın Hajduk Split komandasında keçirib. Milləti [[Ləzgi]]<ref>[http://lezgisport.com/futbol/2439-.htmlГол Руслана Курбанова принёс победу сборной Азербайджана]{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. == Həyatı == 12 sentyabr 1991-ci ildə doğulub. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Futbolçu-qaralama}} {{Xarici keçidlər}} {{Qəbələ FK heyəti}} [[Kateqoriya:Azərbaycanlı futbolçular]] [[Kateqoriya:Legioner Azərbaycan futbolçuları]] [[Kateqoriya:Xorvatiya Futbol Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi futbolçuları]] skw79clwqpc5hbx9vv85mo5ceesarhm 7865389 7865388 2024-11-27T06:28:16Z Araz Yaquboglu 17991 7865389 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |tam adı=Ruslan Eldaroviç Qurbanov |indiki klubu=[[Keşlə FK|Keşlə]] |boyu=1.81 m |mövqeyi=hücumçu |nömrəsi=10 }} '''Ruslan Eldar oğlu Qurbanov''' ({{DVTY}}) — Azərbaycanlı futbolçu. "[[Keşlə FK]]"nin oyunçusudur. Mövqeyi hücumçudur. 2014–2015-ci il mövsümünü icarə əsasında Xorvatiyanın Hajduk Split komandasında keçirib. Milləti [[Ləzgi]]<ref>[http://lezgisport.com/futbol/2439-.htmlГол Руслана Курбанова принёс победу сборной Азербайджана]{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. == Həyatı == 12 sentyabr 1991-ci ildə doğulub. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Futbolçu-qaralama}} {{Xarici keçidlər}} {{Qəbələ FK heyəti}} [[Kateqoriya:Azərbaycanlı futbolçular]] [[Kateqoriya:Legioner Azərbaycan futbolçuları]] [[Kateqoriya:Xorvatiya Futbol Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi futbolçuları]] 2upeojuya8gst20895c7pdu0zbx5ceb 0 451571 7865332 7709550 2024-11-27T05:48:24Z 185.146.113.120 7865332 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|Aydın Məmmədov}} {{Alim |orijinal adı = Aydın Balamirzə oğlu Məmmədov |şəkil = Aydın Məmmədov (tarixçi).jpg |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |elmi dərəcəsi = [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] |iş yeri = [[BDU|BDU Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrası]]<ref name=":1">{{Cite web | title = BDU Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrası | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | access-date = 2019-05-24 | archive-date = 2022-03-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220308162110/http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | url-status = live }}</ref> |alma-mater = [[Bakı Dövlət Universiteti]] |doğum tarixi=21.11.1967}} '''Aydın Balamirzə oğlu Məmmədov''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan tarixçisi, [[Demoqrafiya|demoqraf]] alim, [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]],<ref>{{Cite web | title = http://history.bsu.edu.az Məmmədov Aydın Balamirzə oğlu | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | access-date = 2016-10-12 | archive-date = 2019-08-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190821092034/http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | url-status = live }}</ref> [[Bakı Dövlət Universiteti|BDU]]-nun "Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və metodika" kafedrasının<ref>{{Cite web | title = MƏNBƏŞÜNASLIQ, TARİXŞÜNASLIQ VƏ METODİKA | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | access-date = 2019-05-24 | archive-date = 2022-03-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220308162110/http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | url-status = live }}</ref> [[dosent]]i.<ref>{{Cite web | title = Dosent attestatı alanların siyahısı 30.07.2019 | url = http://www.aak.gov.az/attestat_alanlar/dos_30_07_2019_09.pdf | access-date = 2019-12-06 | archive-date = 2019-11-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20191127004022/http://www.aak.gov.az/attestat_alanlar/dos_30_07_2019_09.pdf | url-status = dead }}</ref> == Həyatı == Aydın Məmmədov 1967-ci ildə [[Sumqayıt]] şəhərində anadan olub. 1975–1983-cü illərdə Sumqayıt şəhəri 10 nömrəli tam orta məktəbdə təhsil almış, buranı əla qiymətlərlə bitirmişdir. 1983-cü ildə [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kolleci|M.Ə. Sabir adına Bakı Pedoqoji Məktəbi]]nə daxil olmuş, 1987-ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1987–1989-cu illərdə orduda xidmət etmişdir. 1989–1994-cü illərdə [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin, tarix fakültəsində təhsil almışdır və oranı fərqləmə diplomu ilə bitirmişdir. Aydın Məmmədov Universitetdə əla qiymətlərlə oxuduğuna görə [[Karl Marks]] (sonradan [[Abbasqulu ağa Bakıxanov|A.Bakıxanov]]) adına təqaüdə layiq görülmüşdür.<ref>{{Cite web | title = Məmmədov Aydın Balamirzə oğlu | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | access-date = 2016-10-12 | archive-date = 2019-08-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190821092034/http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | url-status = live }}</ref> == Elmi fəaliyyəti == 1994–1997-ci illərində [[Sumqayıt Dövlət Universiteti]]ndə, müxtəlif hazırlıq kurslarında əmək fəaliyyəti ilə məşğul olub. 2006–2011-ci illərdə [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin tarix fakültəsinin Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və metodika kafedrasının ''"XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyə siyasətinin tarixşünaslığı"'' mövzusu üzrə dissertanturada təhsil almışdır. 2001-ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində [[müəllim]] işləyir. 2013-cü ildə 5509.01 – "Tarixşünaslıq, mənbəşünaslıq və tarixi tədqiqat metodları" ixtisası üzrə "[[Almaniya]]nın XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində [[Türkiyə]] siyasəti və onun tarixşünaslığı"<ref>[https://aak.gov.az/upload/dissertasion/tar/tar_n_mab_19_10_13.pdf Almaniyanın XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Türkiyə siyasəti və onun tarixşünaslığı]</ref> mövzusunda tarix üzrə [[fəlsəfə doktoru]] elmi dərəcəsini almışdır. 2019-cu ildə Aydın Məmmədovun müəllifi olduğu Azərbaycan dilində olan ilk "Tarixi demoqrafiya" dərsliyi nəşr olunmuşdur.<ref>[https://drive.google.com/file/d/1GzM6cIWMzb41StXZevFkKIGnTK5zKfC9/view]{{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210626083104/https://drive.google.com/file/d/1GzM6cIWMzb41StXZevFkKIGnTK5zKfC9/view|date=2021-06-26}}<span> </span>Tarixi demoqrafiya. Dərslik. Bakı, 2019 [PDF]</ref> Elə həmin ildə, A.Məmmədov Azərbaycan Respublikasının Təhsil nazirinin əmri ilə [["Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı]] ilə təltif olunmuşdur. Aydın Məmmədov 2020-ci il 27 fevral tarixindən Tarix fakültəsi, Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrasının 5509.01 – “Tarixşünaslıq, mənbəşünaslıq və tarixi tədqiqat üsulları” ixtisası üzrə [[elmlər doktoru]] proqramı üzrə qiyabi doktorantıdır, “XX əsrin II yarısı – XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Rusiya tarixşünaslığında tarixi demoqrafiyanın aktual məsələləri” mövzusunda dissertasiya işi üzərində tədqiqat aparır.<ref>{{Cite web | url = http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | title = MƏMMƏDOV AYDIN BALAMİRZƏ OĞLU | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165336/http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | url-status = live }}</ref> === Tədris etdiyi fənlər === Aydın Məmmədov bir neçə fənn üzrə [[Azərbaycan dili|Azərbaycan]], [[Rus dili|rus]] və [[ingilis dili|ingilis]] dilində tədris aparır. Bakalavr üzrə: * [[Tarixşünaslıq]]; * [[Tarixi demoqrafiya]]; * [[Mənbəşünaslıq]] * Tarixi tədqiqat metodları; * Tarixin tədrisi metodikası; * Tarixi tədqiqatlarda riyazi metodlar. Magistratura üzrə: *A.Bakıxanov Azərbaycan tarixşünaslığının banisi kimi *Mirzə Kazımbəyin tarixi görüşləri *Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixində milli dövlətçilik məfkurəsi *XIX əsrdə Azərbaycanda tarixi fikrin inkişafı *Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində mənbələrin rolu *Tarix elminin tarixi və metodologiyası *Azərbaycanda təhsil islahatı və Boloniya sistemi.<ref>{{Cite web | url = http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | title = MƏMMƏDOV AYDIN BALAMİRZƏ OĞLU | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165336/http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | url-status = live }}</ref> === Tədqiqat sahəsi === * Almaniyanın XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Türkiyə siyasəti və onun tarixşünaslığı; * Azərbaycan və Rusiya tarixşünaslığında tarixi demoqrafiyanın aktual məsələləri. == Seçilmiş əsərləri == [[Fayl:Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya. Dərslik.jpg|thumb|250px|Aydın Məmmədovun "[[Tarixi demoqrafiya]]" dərsliyi. Bakı, 2019]] === Elmi məqalələr === ==== Azərbaycan dilində ==== * Almaniyanın Osmanlı imperiyasına müdaxiləsinin iqtisadi-siyasi kökləri alman-rus tarixşünaslığı kontekstində // [[Tarix və onun problemləri (jurnal)|Tarix və onun problemləri]], № 3, 2006, s. 348-354. * XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində Almaniyanın Türkiyəyə müdaxiləsi və alman-ingilis ziddiyyətləri rus-alman tarixşünaslığında // ADPU "Xəbərlər" Humanitar elmlər seriyası № 1, 2004, s.495-503. * XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyədə möhkəmlənmək cəhdləri və rus-alman ziddiyyətləri rus-alman tarixşünaslığında. "Tarix və onun problemləri", № 1, 2007, s. 353-359. * Alman kapitalının Anadolu və Şərq dəmir yollarının-Bağdad dəmir yolunun çəkilişində iştirakı alman və rus tarixşünaslığında. "Tarix və onun problemləri", № 3, 2007, s. 400-412. * XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyə ilə apardığı ticarət siyasəti alman və rus tarixşünaslığında. "Tarix və onun problemləri" jurnalı. B., № 1- 2. 2008 s. 396-410. * XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatrımları alman və rus tarixşünaslığında // Tarix və onun problemləri, № 1–2, 2009, s.450-464.<ref>{{Cite web | title = XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatrımları alman və rus tarixşünaslığında | url = http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2009%201-2/450-463.pdf | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2022-07-05 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220705054321/http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2009%201-2/450-463.pdf | url-status = live }}</ref> * XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə dair bank-kredit siyasəti alman və rus tarixşünaslığında // Tarix və Onun problemləri Bakı, 2013 № 2 s.346–351.<ref>{{Cite web | url = http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2013%20%20%202/seh.346-350.pdf | title = Aydın Məmmədov. XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə dair bank — kredit siyasəti alman və rus tarixşünaslığında // Tarix və onun problemləri Bakı, 2013 № 2 s.346–351 | access-date = 2018-10-07 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165329/http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2013%20%20%202/seh.346-350.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının qədim inancları tarixi tədqiqatlarda. Tarix və onun problemləri N3, səh.267–272, 2015. * Tarix fənninin tədrisində incəsənətlə tərbiyə. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), N3, 2015, s.123-128.<ref>{{Cite web | title = A.B.Məmmədov. Tarix fənninin tədrisində incəsənətlə tərbiyə BDU-nun Xəbərləri humanitar seriyası N3,səh.123–128, 2015. | url = http://static.bsu.az/w8/Xeberler%20Jurnali/Humanitar%202015%203/123-128.pdf | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2022-07-05 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220705054336/http://static.bsu.az/w8/Xeberler%20Jurnali/Humanitar%202015%203/123-128.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan Tarix Fənninin Tədrisində İncəsənətlə Tərbiyə. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:IV/Sayı:XI/Mayıs /MMXVII s.199–206. *''ABŞ tarixinin tarixşünaslığı fənninin proqramı. Bakı 2016.'' *''Программа Историографии по истории США., БГУ, 2016.'' * Xalqımızın Novruz bayramı ilə bağlı inancları. Tarix və onun problemləri № 2, 2016, s.327–331. * Azərbaycan xalqının Günəş kultuna dair inancları. Tarix və onun problemləri № 1, 2017, s.270-275. * Azərbaycan xalqının qədim inanc, adət və mərasimlərində demoqrafik baxışlar. Tarix və onun problemləri № 1, 2018, s.344–349. * Azərbaycan xalqının daşla bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələləri. GeoStrategiya № 02 (44) mart-aprel, 2018 il, s. 37–40.<ref>{{Cite web | title = '''Azərbaycan Xalqının daşla bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələləri.''' GeoStrategiya № 02 (44) mart-aprel, 2018. ''Aydın Məmmədov — BDU-nun Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və metodika kafedrasının müəllimi, dosent'' | url = http://az.strategiya.az/news.php?id=125918 | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2021-01-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210115145057/http://az.strategiya.az/news.php?id=125918 | url-status = live }}</ref><ref>[http://www.elibrary.az/docs/jurnal/jrn2018_201.pdf Azərbaycan xalqının daşla bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələləri] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20200111173330/http://www.elibrary.az/docs/jurnal/jrn2018_201.pdf | date = 2020-01-11 }},</ref> * Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xadimlərinin əsərlərində tarixi demoqrafik baxışlar. Tarix və onun Problemləri № 2, 2018, s.51–57 * ''Tarixi demoqrafiya proqramı // Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrası Bakalavr seviyyəsi üçün Tarix fakültəsinin Tarixçi — 050206 üzrə İPF-B01. Bakı. 2018'' * Azərbaycan xalqının qədim ailə institutu milli adət və inanclar sistemində // [[AMEA Əlyazmalar İnstitutu|AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu]]. Elmi Əsərlər №1(6), 2018. s. 80–87<ref>{{Cite web | title = AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər №1(6), 2018 | url = https://manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2018.pdf | access-date = 2022-10-26 | archive-date = 2022-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220327071813/https://www.manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2018.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının Günəşlə bağlı folklor nümunələrində tarixi demoqrafiya məsələləri. //AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N2(7), 2018. s. 18–23.<ref>{{Cite web | title = Məmmədov A. Azərbaycan xalqının günəşlə bağlı folklor nümunələrində tarixi demoqrafiya məsələləri // Elmi əsərlər, 2018, №2(7), iyul-dekabr, s.18-23. | url = https://manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2018.pdf | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2022-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220327071835/https://www.manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2018.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının təbiətlə bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələlərinin tədqiqi // Tarix və onun problemləri, № 3, 2018, s.316–321. * İbn Xəldunun tarixi-demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, № 4, 2018, s.269–272. * Azərbaycan tarixşünaslığında xalqımızın islamqədərki dəfn mərasimlərində tarixi demoqrafik məsələlərin tədqiqi'''.''' Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası) № 3, 2018, s.78–85.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası) № 3, 2018 | url = http://static.bsu.az/w1/pdf%20hum%202018-19/humanitar-3-2018(3).pdf | access-date = 2022-02-23 | archive-date = 2022-02-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220223111805/http://static.bsu.az/w1/pdf%20hum%202018-19/humanitar-3-2018(3).pdf | url-status = live }}</ref> * Tarixi demoqrafiyanın aktual məsələlərinə dair. Tarix və onun problemləri № 1, 2019. s.269–275. * İbn Sinanın tarixi-demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri № 2, 2019. s.382–386. * Azərbaycan xalqının ağac və bitkilərlə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində demoqrafik baxışlar."Folklorşünaslıq" beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 2019. s.37–43.<ref>{{Cite web | url = http://static.bsu.az/w15/Tam%20versiya%202019-1%20-%20Alk%20(2).pdf | title = "Folklorşünaslıq" beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 2019 | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165349/http://static.bsu.az/w15/Tam%20versiya%202019-1%20-%20Alk%20%282%29.pdf | url-status = live }}</ref> * Antik dövr mütəfəkkir və alimlərinin demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, 2019, № 3, s.357–361.<ref>{{Cite web | url = https://aydinmemmed.blogspot.com/2019/12/antik-dovr-mutfkkir-v-alimlrinin.html?m=1 | title = Antik dövr mütəfəkkir və alimlərinin demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, 2019 | access-date = 2019-12-18 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165331/https://aydinmemmed.blogspot.com/2019/12/antik-dovr-mutfkkir-v-alimlrinin.html?m=1 | url-status = live }}</ref> * Azərbaycanın 20–30-cu illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2019, № 4, s.270–275. * Azərbaycanın qədim və orta əsrlər şəhər və əhalisi tarixi mənbələrdə. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 2, 2019, s.101–106.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 2, 2019 | url = http://static.bsu.az/w1/2019%20pdf2/humanitar-2-2019%20sayt.pdf | access-date = 2022-02-23 | archive-date = 2022-02-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220223110902/http://static.bsu.az/w1/2019%20pdf2/humanitar-2-2019%20sayt.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycanın 20–30-cu illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2019, s.109–116.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2019 | url = http://static.bsu.az/w1/PDF2021%20elm/humanitar-3-2019%201.pdf | access-date = 2022-02-23 | archive-date = 2022-02-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220223110856/http://static.bsu.az/w1/PDF2021%20elm/humanitar-3-2019%201.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N2(9), 2019. s. 26–32.<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar s. 26–32 | url = http://manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2019.pdf | access-date = 2020-06-15 | archive-date = 2020-06-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200615134207/http://manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2019.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan folklorunda ana ilə bağlı nümunələrdə tarixi-demoqrafiya məsələləri. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N1 (10) yanvar-iyun, 2020. s. 36–41.<ref>{{Cite web | title = AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N1 (10) yanvar-iyun, 2020. | url = https://manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2020.pdf | access-date = 2022-09-09 | archive-date = 2022-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220327071835/https://www.manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2020.pdf | url-status = live }}</ref> * XIX əsrdə Azərbaycanda cərəyan edən siyasi proseslərin demoqrafik vəziyyətə təsiri. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), VII buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2020, s.91–97.<ref>[http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf]{{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220308162319/http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf|date=2022-03-08}}<span> Aydın Məmmədov. XIX əsrdə Azərbaycanda cərəyan edən siyasi proseslərin demoqrafik vəziyyətə təsiri // Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik. (Elmi-nəzəri toplu). VII buraxılış. Bakı, "Füyuzat" nəşriyyatı, 2020, 222 səh</span>]</ref> * Azərbaycan xalqının Vətənin müdafiəsi və ananın yenilməzliyi ilə bağlı inanclar sistemində tarixi demoqrafiya məsələləri. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), VII buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2020, s. 141–148.<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının Vətənin müdafiəsi və ananın yenilməzliyi ilə bağlı inanclar sistemində tarixi demoqrafiya məsələləri. // Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik. (Elmi-nəzəri toplu). VII buraxılış. Bakı, "Füyuzat" nəşriyyatı, 2020, 222 səh. | url = http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf | access-date = 2022-02-18 | archive-date = 2022-03-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220308162319/http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının daşla bağlı inanclarında şəhid ruhlarına ehtiram və nəsil artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışlar. Tarix və onun problemləri, Bakı, 2020, Xüsusi buraxılış, s.113–119. * Azərbaycan 40–50-ci illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun Problemləri, 2021, N1, s.165–168. * Azərbaycanın XX əsrin ikinci yarısı tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Humanitar və ictimai elmlər üzrə III Beynəlxalq Elmi konfransın materialları, Bakı, 2021, s.16–22.<ref>{{Cite web | title = Humanitar və ictimai elmlər üzrə III Beynəlxalq Elmi konfransın materialları | url = https://aem.az/uploads/files/2021-04/1618000983__bek-humantar.pdf | access-date = 2021-04-17 | archive-date = 2021-04-17 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210417180130/https://aem.az/uploads/files/2021-04/1618000983__bek-humantar.pdf | url-status = dead }}</ref> * Dahi Azərbaycan şairi [[Nizami Gəncəvi]]nin ailə modeli və nəsil artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, 2021, № 2, s.257–261. * Nizami Gəncəvinin əsərlərində ətraf mühit, təbii-coğrafi amillər və məskunlaşma problemləri. İpək yolu, No.2, 2021, s.5–12.<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Nizami Gəncəvinin əsərlərində ətraf mühit, təbii-coğrafi amillər və məskunlaşma problemləri | url = http://au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/2021_02/1MammadovA.pdf | access-date = 2021-07-02 | archive-date = 2021-07-09 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210709184235/http://au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/2021_02/1MammadovA.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan 60–70-ci illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2021, № 3, s.212–217. * "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunda Azərbaycan xalqının əhali artımı ilə bağlı tarixi-demoqrafik baxışları. Dədə Qorqud dünyası elmi-nəzəri jurnal, № 1 (3), 2021, s.71–80.<ref>{{Cite web | title = "Kitabi Dədəm Qorqud"un "Türkmən-Səhra" əlyazma nüsxəsinə dair yeni elmi biliklər | url = https://www.academia.edu/56058474/_Kitabi_D%C9%99d%C9%99m_Qorqud_un_T%C3%BCrkm%C9%99n_S%C9%99hra_%C9%99lyazma_n%C3%BCsx%C9%99sin%C9%99_dair_yeni_elmi_bilikl%C9%99r | access-date = 2021-12-05 | archive-date = 2021-12-05 | archive-url = https://web.archive.org/web/20211205142410/https://www.academia.edu/56058474/_Kitabi_D%C9%99d%C9%99m_Qorqud_un_T%C3%BCrkm%C9%99n_S%C9%99hra_%C9%99lyazma_n%C3%BCsx%C9%99sin%C9%99_dair_yeni_elmi_bilikl%C9%99r | url-status = live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan və Rusiya tarixçilərinin ibtidai cəmiyyətdə məskunlaşma və ona təsir edən amillərlə bağlı tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2021, № 4, s.254–262. * XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan tarixçilərinin orta əsrlər dövrünə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), VIII buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2021, 160 s, s.91–99. * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycan tarixçilərinin 1918-ci ilin mart soyqırımları ilə bağlı tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2022, № 1, s.52–61. * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Azərbaycan və Rusiya tarixçilərinin orta əsrlər dövrünə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. [[Tarix, insan və cəmiyyət (jurnal)|Tarix, insan və cəmiyyət]], 1 (34), 2022, s.21–32.<ref>{{Cite web | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (34), 2022 | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2022.pdf | access-date = 2023-04-19 | archive-date = 2023-04-19 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230419055339/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2022.pdf | url-status = live }}</ref> * “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda doğum və ölümlə bağlı tarixi demoqrafiya məsələlər. Dədə Qorqud dünyası elmi-nəzəri jurnal, № 1, 2022, s.28-38. * Azərbaycan xalçalarındakı naxışlarda tarixi demoqrafiya elementləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 1, 2022, s.73–84.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 1, 2022 | url = http://static.bsu.az/w1/01%2003%202022%20g/humanitar-1-2022%20(1).pdf | access-date = 2022-09-29 | archive-date = 2022-09-29 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220929114931/http://static.bsu.az/w1/01%2003%202022%20g/humanitar-1-2022%20(1).pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan tarixşünaslığında ibtidai dövrdə Qarabağda məskunlaşma ilə bağlı tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2022, № 2, s.249–254. * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Vətən tarixşünaslığında Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 2 (35), 2022, s.11-20.<ref>{{Cite web | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-2-2022.pdf | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 2 (35), 2022 | access-date = 2022-11-29 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165332/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-2-2022.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin II yarısı Vətən tarixşünaslığında ermənilərin xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırımları və sosial-iqtisadi dağıntıların qarşısının alınmasında Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığının tədqiq. Azərbaycan və Türkiyənin iqtisadi əməkdaşlığının strateji istiqamətləri. Beynəlxalq elmi konfrans (26-27 may 2022). Sumqayıt, 2022, s.404-409. * XIX əsr – XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda baş verən siyasi proseslərin Şuşanın demoqrafik vəziyyətinə təsiri XXI əsr Azərbaycan tarixşünaslığında. Tarix və onun problemləri, 2022, № 3, Xüsusi buraxılış, s.79–87. * XX əsrin II yarısı Azərbaycan tarixşünaslığında antik dövr şəhərlərinə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 3 (36), 2022, s.13-25.<ref>{{Cite web | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 3 (36), 2022 | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-3-2022.pdf | access-date = 2023-04-19 | archive-date = 2023-04-19 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230419055343/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-3-2022.pdf | url-status = live }}</ref> * Əyləncə ilə təlim: mif ya reallıq: muzeydə xalqımızın nəsil artımı ilə bağlı qədim adət, mərasim və inanclarını əks etdirən eksponatlar əsasında tarixi-demoqrafik bilgilərin öyrədilməsi. "Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi" elmi toplu, Bakı, "Təhsil", 2022, 416 s. s.353-360. * Azərbaycan arxeoloq-tarixçisi [[Fazil Osmanov|Fazil Osmanovun]] XX əsrin II yarısı – XXI əsrin əvvəllərinə dair elmi tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2022, s.62–74.<ref>{{Cite web | url = http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2022-yekun%20(3).pdf | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2022 | access-date = 2023-01-28 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165832/http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2022-yekun%20%283%29.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin əvvəllərində erməni-daşnak birləşmələrinin Şuşada törətdikləri soyqırımlarının Azərbaycanın demoqrafik vəziyyətinə təsiri XXI əsr Vətən tarixşünaslığında. Tarix, insan və cəmiyyət, 4 (37), 2022, s.126-136.<ref>{{Cite web | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-4-2022.pdf?v=1 | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 4 (37), 2022 | access-date = 2023-01-21 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165834/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-4-2022.pdf?v=1 | url-status = live }}</ref> * XIX əsrdə Azərbaycanın tarixi demoqrafiya problemləri Vətən tarixşünaslığında. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), IX buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2022/2023, s.72–80. * XX əsrin II yarısı Rusiya alimlərinin ailə ilə bağlı tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2023, № 1, s. 249-254. * [[Məmmədəli Hüseynov|Məmmədəli Hüseynovun]] tədqiqat əsərlərində əhali artımı və məskunlaşmasına dair tarixi demoqrafiya məsələləri. “Pedaqoji Universitetin Xəbərləri” Humanitar, ictimai və pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası, c.71, №1, 2023, s. 67-77.<ref>{{Cite web | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/02hippes/hippes-1-2023.pdf | title = “Pedaqoji Universitetin Xəbərləri” Humanitar, ictimai və pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası, c.71, №1, 2023 | access-date = 2023-08-30 | archive-date = 2023-08-30 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230830065559/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/02hippes/hippes-1-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin II yarısı Azərbaycan və Rusiya tarixşünaslığında tarixi demoqrafiyanın aktual məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (38), 2023, s.66-78.<ref>{{Cite web | url = https://www.adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2023.pdf | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (38), 2023 | access-date = 2023-08-30 | archive-date = 2023-08-30 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230830065558/https://www.adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * [[Heydər Əliyev]] və Azərbaycan Respublikasının Demoqrafik İnkişaf Konsepsiyası. Tarix və onun problemləri, 2023, № 2, Xüsusi buraxılış, s.107–115.<ref>{{Cite web | url = http://mamedov.co/storage/files/37/Tarix%20v%C9%99%20Onun%20probleml%C9%99ri%20jurnal/TOP_N2_2023_yubiley.pdf | title = Tarix və onun problemləri, 2023, Xüsusi buraxılış | access-date = 2023-05-14 | archive-date = 2023-05-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230514174725/http://mamedov.co/storage/files/37/Tarix%20v%C9%99%20Onun%20probleml%C9%99ri%20jurnal/TOP_N2_2023_yubiley.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Rusiya tarixşünaslığında əhalinin təbii artım tempinin azalması ilə bağlı tarixi demoqrafiyanın aktual problemləri. Tarix və onun problemləri, 2023, № 4, s.185–192.<ref>{{Cite web |url=https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=85 |title=Aydın Məmmədov. ''XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Rusiya tarixşünaslığında əhalinin təbii artım tempinin azalması ilə bağlı tarixi demoqrafiyanın aktual problemləri'' |access-date=2024-02-08 |archive-date=2024-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208190954/https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=85 |url-status=live }}</ref> * XX əsrin II yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Rusiya tarixşünaslığında əhali artımının tənzimlənməsinə dair tarixi demoqrafiya məsələləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2023, s.5–14.<ref>{{Cite web |url=http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2023_3%20Yekun.pdf |title=Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2023 |access-date=2024-03-08 |archive-date=2024-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240308175218/http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2023_3%20Yekun.pdf |url-status=live }}</ref> * Azərbaycan xalça naxışlarında xalqımızın əhali artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışları. Mahmud Kaşğarlı, Cild II, №1, 2024, s.124-134.<ref>{{Cite web |url=https://www.kashgarli.az/images/kashgarli_PDF_1/Ayd%C4%B1n%20M%C9%99mm%C9%99dov%20.pdf |title=A.Məmmədov. Azərbaycan xalça naxışlarında xalqımızın əhali artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışları |access-date=2024-05-24 |archive-date=2024-05-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240524060206/https://www.kashgarli.az/images/kashgarli_PDF_1/Ayd%C4%B1n%20M%C9%99mm%C9%99dov%20.pdf |url-status=live }}</ref> * B.Urlanisin tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2024, № 2, s. 218-227.<ref>{{Cite web |url=https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=130 |title=A.Məmmədov. ''B.Urlanisin tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri.'' Tarix və onun problemləri, 2024, № 2, s. 218-227. |access-date=2024-05-03 |archive-date=2024-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240503170046/https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=130 |url-status=live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı Vətən tarixşünaslığında ibtidai cəmiyyətdə əhali problemlərinə dair tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (42), 2024, s.3-14. * XX əsrin ikinci yarısı - XXI əsrin əvvəllərində Bakı Dövlət Universitetinin tarixçi-məzunlarının tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2024, № 3, Xüsusi buraxılış, s. 43-53.<ref>[https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=192 A.Məmmədov. ''XX əsrin ikinci yarısı - XXI əsrin əvvəllərində Bakı Dövlət Universitetinin tarixçi-məzunlarının tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri'']</ref> ==== Rus dilində ==== * Попытки усиления Германии в Турции в конце XIX начале XX века на материалах русской и германской историографии // Межкультурные коммуникации. [[Tbilisi|Тбилиси]], № 8. 2009. с 107–116/<ref>[http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e= nplg.gov.ge] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20230628165836/http://www.nplg.gov.ge/greenstone3/library?e= | date = 2023-06-28 }} {{Ka icon}}</ref><ref>Ильхамов Дониѐр Арипджанович. Проникновение Германии на Ближний и Средний Восток и русско-германские противоречия. Ташкент, 2014. с.96</ref> * Историография банковско — кредитной политики Германии в Турции в конце XIX — начале XX века // Гилея. Научный вестник — Сборник научных статей по истории, философии и права Украинской Академии Наук. [[Kiyev|Киев]], 2014 г. выпуск 83 (№ 4) стр. 131–134.<ref>[http://irbis-nbuv.gov.ua/cgi-bin/opac/search.exe?I21DBN=LINK&P21DBN=UJRN&Z21ID=&S21REF=10&S21CNR=20&S21STN=1&S21FMT=ASP_meta&C21COM=S&2_S21P03=FILA=&2_S21STR=gileya_2014_83_34 Историография Банковско–кредитной политики Германии в Турции в конце XIX – начале ХХ века / А. Б. Мамедов // Гілея: науковий вісник. — 2014. — Вип. 83. — С. 132–134.]</ref> * Культ Солнца в древней системе верований азербайджанцев. İrs-Наследие, № 5 (89), 2017. стр. 32–37.<ref>{{Cite web | title = Айдын Мамедов. Культ Солнца в древней системе верований азербайджанцев. Следуя традициям, № 5 (89), 2017. стр. 32–37. | url = http://irs-az.com/new/files/2017/204/2596.pdf | access-date = 2019-09-13 | archive-date = 2018-11-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181123131750/http://irs-az.com/new/files/2017/204/2596.pdf | url-status = live }}</ref> * Культ Солнца в доисламской системе верований Азербайджанского народа. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Uluslararası Hakemi Dergi Cilt:IV/sayı:XI/Mayıs/MMXVII, Ankara Universiteti. 2017 s.200–209<ref>{{Cite web | url = https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/446574 | title = Культ Солнца в доисламской системе верований Азербайджанского народа Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2017 | access-date = 2019-11-26 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165840/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/446574 | url-status = live }}</ref> * К символике орнамента на азербайджанских коврах. İrs-Наследие, № 110, 2021, стр.40–44.<ref>{{Cite web | title = Айдын МАМЕДОВ. К символике орнамента на азербайджанских коврах // İrs-Наследие, № 110, 2021 | url = https://irs-az.com/sites/default/files/2021-11/%D1%81%D1%82%D1%80.%2040%20-%2044.pdf | access-date = 2021-11-25 | archive-date = 2021-11-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20211125051038/https://irs-az.com/sites/default/files/2021-11/%D1%81%D1%82%D1%80.%2040%20-%2044.pdf | url-status = live }}</ref> ==== İngilis dilində ==== * Study of historical demographic issues in pre-Islamic funeral ceremonies of Turkic peoples in Azerbaijani historiography. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt:8/sayı:2/Haziran, [[Ankara]], 2021, s. 481–494.<ref>[https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1843307]{{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210626064513/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1843307|date=2021-06-26}}<span> </span>Aydin Mammadov. Study of historical demographic issues in pre-Islamic funeral ceremonies of Turkic peoples in Azerbaijani historiography. Akademik Tarih ve Düşünce Dergi, Cilt:8/sayı:2/Haziran, Ankara, 2021. [PDF]</ref><ref>{{Cite web | title = Aydın MAMMADOV. Study of historical demographic issues in pre-Islamic funeral ceremonies of Turkic peoples in Azerbaijani historiography | url = https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/63005/957565#author1879990 | access-date = 2021-06-26 | archive-date = 2021-06-26 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210626064516/https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/63005/957565#author1879990 | url-status = live }}</ref> * Historical and demographic issues in the scientific creativity of Azerbaijani historian and archeologist [[Məmmədəli Hüseynov|Mammadali Huseynov]]. AICNHS 1st International Conference on new horizons in science, January 12-15, 2023, [[Qahirə|Cairo]], [[Misir|Egypt]]. pp.108-113.<ref>{{Cite web | title = AICNHS 1st International Conference on new horizons in science, January 12-15, 2023, Cairo, Egypt. | url = https://www.africaconferences.org/_files/ugd/797a84_69017cd7225a4f0cb2cb76b94980d622.pdf | access-date = 2023-02-04 | archive-date = 2023-02-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230204154438/https://www.africaconferences.org/_files/ugd/797a84_69017cd7225a4f0cb2cb76b94980d622.pdf | url-status = live }}</ref> * Demographic situation in Azerbaijan in the middle ages in Azerbaijani historiography of the second half of the XX century - the beginning of the XXI century. [[Florensiya|Florence]], Annali d’Italia, №40, 2023, pp.24–28.<ref>{{Cite web | url = http://www.anditalia.com/wp-content/uploads/2023/02/Annali-d%E2%80%99Italia-%E2%84%9640-2023.pdf | title = Annali d’Italia, №40, 2023 | access-date = 2023-06-12 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165842/http://www.anditalia.com/wp-content/uploads/2023/02/Annali-d%E2%80%99Italia-%E2%84%9640-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * Historical and demographic views on environmental, natural geographical and population settlement issues in the works of Nizami Ganjavi. [[Oslo]], Norwegian Journal of development of the International Science, №102, 2023, pp.43-46.<ref>{{Cite web|https://nor-ijournal.com/wp-content/uploads/2023/09/NJD_102.pdf | title = Norwegian Journal of development of the International Science, №102, 2023 | access-date = 2023-09-07 | archive-date = 2023-06-12 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230612111104/https://www.nor-ijournal.com/wp-content/uploads/2023/02/NJD_102.pdf | url-status = live }}</ref> * Historical and demographic issues related to ancient beliefs, customs and ceremonies of the Azerbaijani people (on the basis of Azerbaijani historiography in second half of the XX - early XXI centuries). [[Zatteldorf|Satteldorf]]'','' Deutsche internationale Zeitschrift für zeitgenössische Wissenschaft, №57, 2023, pp.15-16.<ref>{{Cite web | url = https://dizzw.com/wp-content/uploads/2023/06/Deutsche-internationale-Zeitschrift-f%C3%BCr-zeitgen%C3%B6ssische-Wissenschaft-%E2%84%9657-2023.pdf | title = Deutsche internationale Zeitschrift für zeitgenössische Wissenschaft | access-date = 2023-09-07 | archive-date = 2023-06-12 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230612111933/https://dizzw.com/wp-content/uploads/2023/06/Deutsche-internationale-Zeitschrift-f%C3%BCr-zeitgen%C3%B6ssische-Wissenschaft-%E2%84%9657-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * The history of the development of the historical and demographic thought in Azerbaijan in the Azerbaijani historiography of the second half of the XX century – the beginning of the XXI century. [[Praqa|Prague]], Scientific discussion, Vol 1, No 77, 2023, pp.10-15.<ref>[http://sdjscience.com/wp-content/uploads/2023/06/Scientific-discussion-No-77-2023.pdf Scientific discussion, Vol 1, No 77, 2023]</ref> * Historical demographic issues in the studies on primitive society of Azerbaijani historians in the second half of XX century. [[Kopenhagen|Copenhagen]], Danish scientific journal, № 85, 2024, pp.37-42.<ref>{{Cite web |url=https://zenodo.org/records/12580986 |title=Historical demographic issues in the studies on primitive society of Azerbaijani historians in the second half of XX century. |access-date=2024-07-06 |archive-date=2024-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240706183433/https://zenodo.org/records/12580986 |url-status=live }}</ref> ==== Alman dilində ==== * Fragen der historischen demografie in den forschungsarbeiten aserbaidschanischer historiker zum mittelalterlichen zeitraum in der zweitenhälfte des 20.jahrhundert. I International Scientific and Practical Conference «Modern science: experience, traditions, innovations», January 31 – February 1, 2023, [[Berlin]], [[Almaniya|Germany]]''.'' pp.27-32.<ref>{{Cite web | title = I International Scientific and Practical Conference «Modern science: experience, traditions, innovations», January 31 – February 1, 2023, Berlin. Germany. | url = https://zenodo.org/record/7604871#.Y95-9nZBzcc | access-date = February 9, 2023 | archive-date = February 4, 2023 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230204155452/https://zenodo.org/record/7604871#.Y95-9nZBzcc | url-status = live }}</ref> ==== İspan dilində ==== * Sobre la ornamentación y simbolismo de las alfombras Azerbaiyanas. İrs-Herencia, № 15, 2023, p.28-32.<ref>[https://irs-az.com/sites/default/files/2023-12/Heritage_ESP_15_2023%20%28Small%29%20pages%2028%20-%2032.pdf Aydin Mamedov. Sobre la ornamentación y simbolismo de las alfombras Azerbaiyanas] </ref> === Kitablar === * [[Anar İsgəndərov]], Adil Mövlayi. Şeyxülislamlığın tarixi.<ref>{{Cite web | title = "Şeyxülislamlığın tarixi" kitabının təqdimatı | url = https://report.az/din/seyxulislamligin-tarixi-kitabinin-teqdimati-kecirilib/ | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2020-02-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200221170847/https://report.az/din/seyxulislamligin-tarixi-kitabinin-teqdimati-kecirilib/ | url-status = live }}</ref> Bakı, 2016 ('''tarixi mənbələri tərcümə etmişdir.''') * [[Anar İsgəndərov|Искендеров А.]], Мамедов А. Историческая демография. Баку, "Elm və təhsil", 2017, 164 с.<ref>[http://ek.anl.az/lib/item?id=chamo:569915&theme=e-kataloq Историческая демография] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240208191644/http://ek.anl.az/lib/item?id=chamo:569915&theme=e-kataloq |date=2024-02-08 }} : учебное пособие /А. Искендеров, А. Мамедов</ref> * Мамедов А., Халилзаде А. Историография истории США. Учебное пособие по специальности 050211 Регионоведение (американистика). Баку, "АГУКИ", 2018, 142 с. * [https://drive.google.com/file/d/1GzM6cIWMzb41StXZevFkKIGnTK5zKfC9/view Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya. Dərslik. Bakı, 2019, 232 s.].<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya. Dərslik. Bakı, 2019, 232 s. | url = https://www.academia.edu/71804276/Ayd%C4%B1n_M%C9%99mm%C9%99dov_Tarixi_demoqrafiya_D%C9%99rslik_Bak%C4%B1_2019_230_s | access-date = 2022-02-18 | archive-date = 2022-02-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220218205303/https://www.academia.edu/71804276/Ayd%C4%B1n_M%C9%99mm%C9%99dov_Tarixi_demoqrafiya_D%C9%99rslik_Bak%C4%B1_2019_230_s | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya kitabı | url = http://qazet.bsu.edu.az/az/article/379 | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2019-10-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20191021120726/http://qazet.bsu.edu.az/az/article/379 | url-status = dead }}</ref><ref>{{Cite web | title = Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin dosentinin yeni kitabı nəşri olunub | url = http://history.bsu.edu.az/az/news/bak_dvlt_universitetinin_tarix_fakltsinin_dosentinin_yeni_kitab_nri_olunub | access-date = 2019-07-07 | archive-date = 2019-08-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190828220140/http://history.bsu.edu.az/az/news/bak_dvlt_universitetinin_tarix_fakltsinin_dosentinin_yeni_kitab_nri_olunub | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = "Tarixi demoqrafiya" haqqında | url = http://anl.az/down/meqale/kredo/2019/avqust/668793(meqale).pdf | access-date = 2020-06-15 | archive-date = 2020-06-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200615134205/http://anl.az/down/meqale/kredo/2019/avqust/668793(meqale).pdf | url-status = live }}</ref> * Anar İsgəndərov, Aydın Məmmədov. Tarix və onun metodologiyası. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, "ADMİU", 2024, 312 s. == Təltifləri == * 2017 — Azərbaycan elminin və təhsilinin inkişafındakı xidmətlərə, gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında roluna və Bakı Dövlət Universitetinin nüfuzunun yüksəldilməsinə verdiyi töhfələrə görə, anadan olmasının 50 illik yubileyi<ref>{{Cite web | title = Aydın müəllim, 50 yaşın mübarək! | url = http://qazet.bsu.edu.az/az/article/38 | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2019-09-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190925125516/http://qazet.bsu.edu.az/az/article/38 | url-status = dead }}</ref> münasibətilə Fəxri Fərman. * 2019 — [["Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı]].<ref>{{Cite web | title = "Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919–2019)" yubiley medalı ilə təltif olunanlar | url = http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf | access-date = 2019-11-27 | archive-date = 2019-11-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20191127164346/http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = Bu şəxslərə BDU-nun 100 illik yubiley medalı verildi-Nazirdən əmr | url = http://azedu.az/az/news/22218 | access-date = 2019-11-27 | archive-date = 2020-08-09 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200809080838/https://azedu.az/az/news/22218 | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = "Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919–2019) Azərbaycan Respublikasının yubiley medalı" ilə təltif olunanlar | url = https://www.muallim.edu.az/news.php?id=8576 | access-date = 2019-11-27 | archive-date = 2022-08-24 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220824044658/https://muallim.edu.az/news.php?id=8576 | url-status = live }}</ref> == Xarici keçidlər == * [https://scholar.google.com/citations?user=XMUuV78AAAAJ&hl=ru Aydın Məmmədov] [[Google Scholar]]-da * [https://www.youtube.com/watch?v=AeX1g1BoPZs Aydın Məmmədov - "Ovqat" verilişi (Mədəniyyət TV, 02.12.2022)] [[YouTube]] saytında * [https://www.youtube.com/watch?v=IGTuSJ_QaPs Ustad dərsi | Muğamın tarixi | Aydın Məmmədov | 17.12.2022] [[YouTube]] saytında * [http://bsu.edu.az/az/news/tarix_fakltsinin_tlblri_aydn_mmmdovla_grblr Tarix fakültəsinin tələbələri Aydın Məmmədovla görüşüblər] * [https://www.facebook.com/events/1808903106084865/ A.Məmmədovun Təqdimatında Elmi Seminar — BDU Tarix Tələbə Elmi Cəmiyyəti] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} {{authority control}} [[Kateqoriya:Tarixçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:1967-ci ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Tarix üzrə fəlsəfə doktorları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin müəllimləri]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin müəllimləri]] tccco2957f08a8blq427okxb5xcvpki 7865535 7865332 2024-11-27T07:54:37Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi 7865535 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|Aydın Məmmədov}} {{Alim |orijinal adı = Aydın Balamirzə oğlu Məmmədov |şəkil = Aydın Məmmədov (tarixçi).jpg |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |elmi dərəcəsi = [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]] |iş yeri = [[BDU|BDU Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrası]]<ref name=":1">{{Cite web | title = BDU Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrası | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | access-date = 2019-05-24 | archive-date = 2022-03-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220308162110/http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | url-status = live }}</ref> |alma-mater = [[Bakı Dövlət Universiteti]] |doğum tarixi=21.11.1967}} '''Aydın Balamirzə oğlu Məmmədov''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan tarixçisi, [[Demoqrafiya|demoqraf]] alim, [[Fəlsəfə doktoru|tarix üzrə fəlsəfə doktoru]],<ref>{{Cite web | title = http://history.bsu.edu.az Məmmədov Aydın Balamirzə oğlu | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | access-date = 2016-10-12 | archive-date = 2019-08-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190821092034/http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | url-status = live }}</ref> [[Bakı Dövlət Universiteti|BDU]]-nun "Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və metodika" kafedrasının<ref>{{Cite web | title = MƏNBƏŞÜNASLIQ, TARİXŞÜNASLIQ VƏ METODİKA | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | access-date = 2019-05-24 | archive-date = 2022-03-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220308162110/http://history.bsu.edu.az/az/content/azrbaycan_tarxnn_mnbnaslii_tarxnasli_v_metodkasi_17 | url-status = live }}</ref> [[dosent]]i.<ref>{{Cite web | title = Dosent attestatı alanların siyahısı 30.07.2019 | url = http://www.aak.gov.az/attestat_alanlar/dos_30_07_2019_09.pdf | access-date = 2019-12-06 | archive-date = 2019-11-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20191127004022/http://www.aak.gov.az/attestat_alanlar/dos_30_07_2019_09.pdf | url-status = dead }}</ref> == Həyatı == Aydın Məmmədov 1967-ci ildə [[Sumqayıt]] şəhərində anadan olub. 1975–1983-cü illərdə Sumqayıt şəhəri 10 nömrəli tam orta məktəbdə təhsil almış, buranı əla qiymətlərlə bitirmişdir. 1983-cü ildə [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kolleci|M.Ə. Sabir adına Bakı Pedoqoji Məktəbi]]nə daxil olmuş, 1987-ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1987–1989-cu illərdə orduda xidmət etmişdir. 1989–1994-cü illərdə [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin, tarix fakültəsində təhsil almışdır və oranı fərqləmə diplomu ilə bitirmişdir. Aydın Məmmədov Universitetdə əla qiymətlərlə oxuduğuna görə [[Karl Marks]] (sonradan [[Abbasqulu ağa Bakıxanov|A.Bakıxanov]]) adına təqaüdə layiq görülmüşdür.<ref>{{Cite web | title = Məmmədov Aydın Balamirzə oğlu | url = http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | access-date = 2016-10-12 | archive-date = 2019-08-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190821092034/http://history.bsu.edu.az/az/content/mmmdov_aydn_balamirz_olu | url-status = live }}</ref> == Elmi fəaliyyəti == 1994–1997-ci illərində [[Sumqayıt Dövlət Universiteti]]ndə, müxtəlif hazırlıq kurslarında əmək fəaliyyəti ilə məşğul olub. 2006–2011-ci illərdə [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin tarix fakültəsinin Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və metodika kafedrasının ''"XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyə siyasətinin tarixşünaslığı"'' mövzusu üzrə dissertanturada təhsil almışdır. 2001-ci ildən Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində [[müəllim]] işləyir. 2013-cü ildə 5509.01 – "Tarixşünaslıq, mənbəşünaslıq və tarixi tədqiqat metodları" ixtisası üzrə "[[Almaniya]]nın XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində [[Türkiyə]] siyasəti və onun tarixşünaslığı"<ref>[https://aak.gov.az/upload/dissertasion/tar/tar_n_mab_19_10_13.pdf Almaniyanın XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Türkiyə siyasəti və onun tarixşünaslığı]</ref> mövzusunda tarix üzrə [[fəlsəfə doktoru]] elmi dərəcəsini almışdır. 2019-cu ildə Aydın Məmmədovun müəllifi olduğu Azərbaycan dilində olan ilk "Tarixi demoqrafiya" dərsliyi nəşr olunmuşdur.<ref>[https://drive.google.com/file/d/1GzM6cIWMzb41StXZevFkKIGnTK5zKfC9/view]{{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210626083104/https://drive.google.com/file/d/1GzM6cIWMzb41StXZevFkKIGnTK5zKfC9/view|date=2021-06-26}}<span> </span>Tarixi demoqrafiya. Dərslik. Bakı, 2019 [PDF]</ref> Elə həmin ildə, A.Məmmədov Azərbaycan Respublikasının Təhsil nazirinin əmri ilə [["Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı]] ilə təltif olunmuşdur. Aydın Məmmədov 2020-ci il 27 fevral tarixindən Tarix fakültəsi, Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrasının 5509.01 – “Tarixşünaslıq, mənbəşünaslıq və tarixi tədqiqat üsulları” ixtisası üzrə [[elmlər doktoru]] proqramı üzrə qiyabi doktorantıdır, “XX əsrin II yarısı – XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycan və Rusiya tarixşünaslığında tarixi demoqrafiyanın aktual məsələləri” mövzusunda dissertasiya işi üzərində tədqiqat aparır.<ref>{{Cite web | url = http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | title = MƏMMƏDOV AYDIN BALAMİRZƏ OĞLU | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165336/http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | url-status = live }}</ref> === Tədris etdiyi fənlər === Aydın Məmmədov bir neçə fənn üzrə [[Azərbaycan dili|Azərbaycan]], [[Rus dili|rus]] və [[ingilis dili|ingilis]] dilində tədris aparır. Bakalavr üzrə: * [[Tarixşünaslıq]]; * [[Tarixi demoqrafiya]]; * [[Mənbəşünaslıq]] * Tarixi tədqiqat metodları; * Tarixin tədrisi metodikası; * Tarixi tədqiqatlarda riyazi metodlar. Magistratura üzrə: *A.Bakıxanov Azərbaycan tarixşünaslığının banisi kimi *Mirzə Kazımbəyin tarixi görüşləri *Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixində milli dövlətçilik məfkurəsi *XIX əsrdə Azərbaycanda tarixi fikrin inkişafı *Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində mənbələrin rolu *Tarix elminin tarixi və metodologiyası *Azərbaycanda təhsil islahatı və Boloniya sistemi.<ref>{{Cite web | url = http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | title = MƏMMƏDOV AYDIN BALAMİRZƏ OĞLU | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165336/http://history.mamedov.co/menbesunasliq-tarixsunasliq-ve-me-todika-kafedrasinin-emekdaslari/memmedov-aydin-balamirze-oglu | url-status = live }}</ref> === Tədqiqat sahəsi === * Almaniyanın XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Türkiyə siyasəti və onun tarixşünaslığı; * Azərbaycan və Rusiya tarixşünaslığında tarixi demoqrafiyanın aktual məsələləri. == Seçilmiş əsərləri == [[Fayl:Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya. Dərslik.jpg|thumb|250px|Aydın Məmmədovun "[[Tarixi demoqrafiya]]" dərsliyi. Bakı, 2019]] === Elmi məqalələr === ==== Azərbaycan dilində ==== * Almaniyanın Osmanlı imperiyasına müdaxiləsinin iqtisadi-siyasi kökləri alman-rus tarixşünaslığı kontekstində // [[Tarix və onun problemləri (jurnal)|Tarix və onun problemləri]], № 3, 2006, s. 348-354. * XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində Almaniyanın Türkiyəyə müdaxiləsi və alman-ingilis ziddiyyətləri rus-alman tarixşünaslığında // ADPU "Xəbərlər" Humanitar elmlər seriyası № 1, 2004, s.495-503. * XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyədə möhkəmlənmək cəhdləri və rus-alman ziddiyyətləri rus-alman tarixşünaslığında. "Tarix və onun problemləri", № 1, 2007, s. 353-359. * Alman kapitalının Anadolu və Şərq dəmir yollarının-Bağdad dəmir yolunun çəkilişində iştirakı alman və rus tarixşünaslığında. "Tarix və onun problemləri", № 3, 2007, s. 400-412. * XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyə ilə apardığı ticarət siyasəti alman və rus tarixşünaslığında. "Tarix və onun problemləri" jurnalı. B., № 1- 2. 2008 s. 396-410. * XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatrımları alman və rus tarixşünaslığında // Tarix və onun problemləri, № 1–2, 2009, s.450-464.<ref>{{Cite web | title = XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə maliyyə yatrımları alman və rus tarixşünaslığında | url = http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2009%201-2/450-463.pdf | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2022-07-05 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220705054321/http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2009%201-2/450-463.pdf | url-status = live }}</ref> * XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə dair bank-kredit siyasəti alman və rus tarixşünaslığında // Tarix və Onun problemləri Bakı, 2013 № 2 s.346–351.<ref>{{Cite web | url = http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2013%20%20%202/seh.346-350.pdf | title = Aydın Məmmədov. XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində Almaniyanın Türkiyəyə dair bank — kredit siyasəti alman və rus tarixşünaslığında // Tarix və onun problemləri Bakı, 2013 № 2 s.346–351 | access-date = 2018-10-07 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165329/http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2013%20%20%202/seh.346-350.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının qədim inancları tarixi tədqiqatlarda. Tarix və onun problemləri N3, səh.267–272, 2015. * Tarix fənninin tədrisində incəsənətlə tərbiyə. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), N3, 2015, s.123-128.<ref>{{Cite web | title = A.B.Məmmədov. Tarix fənninin tədrisində incəsənətlə tərbiyə BDU-nun Xəbərləri humanitar seriyası N3,səh.123–128, 2015. | url = http://static.bsu.az/w8/Xeberler%20Jurnali/Humanitar%202015%203/123-128.pdf | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2022-07-05 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220705054336/http://static.bsu.az/w8/Xeberler%20Jurnali/Humanitar%202015%203/123-128.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan Tarix Fənninin Tədrisində İncəsənətlə Tərbiyə. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi Cilt:IV/Sayı:XI/Mayıs /MMXVII s.199–206. *''ABŞ tarixinin tarixşünaslığı fənninin proqramı. Bakı 2016.'' *''Программа Историографии по истории США., БГУ, 2016.'' * Xalqımızın Novruz bayramı ilə bağlı inancları. Tarix və onun problemləri № 2, 2016, s.327–331. * Azərbaycan xalqının Günəş kultuna dair inancları. Tarix və onun problemləri № 1, 2017, s.270-275. * Azərbaycan xalqının qədim inanc, adət və mərasimlərində demoqrafik baxışlar. Tarix və onun problemləri № 1, 2018, s.344–349. * Azərbaycan xalqının daşla bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələləri. GeoStrategiya № 02 (44) mart-aprel, 2018 il, s. 37–40.<ref>{{Cite web | title = '''Azərbaycan Xalqının daşla bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələləri.''' GeoStrategiya № 02 (44) mart-aprel, 2018. ''Aydın Məmmədov — BDU-nun Mənbəşünaslıq, Tarixşünaslıq və metodika kafedrasının müəllimi, dosent'' | url = http://az.strategiya.az/news.php?id=125918 | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2021-01-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210115145057/http://az.strategiya.az/news.php?id=125918 | url-status = live }}</ref><ref>[http://www.elibrary.az/docs/jurnal/jrn2018_201.pdf Azərbaycan xalqının daşla bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələləri] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20200111173330/http://www.elibrary.az/docs/jurnal/jrn2018_201.pdf | date = 2020-01-11 }},</ref> * Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xadimlərinin əsərlərində tarixi demoqrafik baxışlar. Tarix və onun Problemləri № 2, 2018, s.51–57 * ''Tarixi demoqrafiya proqramı // Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrası Bakalavr seviyyəsi üçün Tarix fakültəsinin Tarixçi — 050206 üzrə İPF-B01. Bakı. 2018'' * Azərbaycan xalqının qədim ailə institutu milli adət və inanclar sistemində // [[AMEA Əlyazmalar İnstitutu|AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu]]. Elmi Əsərlər №1(6), 2018. s. 80–87<ref>{{Cite web | title = AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər №1(6), 2018 | url = https://manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2018.pdf | access-date = 2022-10-26 | archive-date = 2022-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220327071813/https://www.manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2018.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının Günəşlə bağlı folklor nümunələrində tarixi demoqrafiya məsələləri. //AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N2(7), 2018. s. 18–23.<ref>{{Cite web | title = Məmmədov A. Azərbaycan xalqının günəşlə bağlı folklor nümunələrində tarixi demoqrafiya məsələləri // Elmi əsərlər, 2018, №2(7), iyul-dekabr, s.18-23. | url = https://manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2018.pdf | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2022-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220327071835/https://www.manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2018.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının təbiətlə bağlı inanclarında tarixi demoqrafiya məsələlərinin tədqiqi // Tarix və onun problemləri, № 3, 2018, s.316–321. * İbn Xəldunun tarixi-demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, № 4, 2018, s.269–272. * Azərbaycan tarixşünaslığında xalqımızın islamqədərki dəfn mərasimlərində tarixi demoqrafik məsələlərin tədqiqi'''.''' Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası) № 3, 2018, s.78–85.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası) № 3, 2018 | url = http://static.bsu.az/w1/pdf%20hum%202018-19/humanitar-3-2018(3).pdf | access-date = 2022-02-23 | archive-date = 2022-02-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220223111805/http://static.bsu.az/w1/pdf%20hum%202018-19/humanitar-3-2018(3).pdf | url-status = live }}</ref> * Tarixi demoqrafiyanın aktual məsələlərinə dair. Tarix və onun problemləri № 1, 2019. s.269–275. * İbn Sinanın tarixi-demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri № 2, 2019. s.382–386. * Azərbaycan xalqının ağac və bitkilərlə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində demoqrafik baxışlar."Folklorşünaslıq" beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 2019. s.37–43.<ref>{{Cite web | url = http://static.bsu.az/w15/Tam%20versiya%202019-1%20-%20Alk%20(2).pdf | title = "Folklorşünaslıq" beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 2019 | access-date = 2022-04-27 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165349/http://static.bsu.az/w15/Tam%20versiya%202019-1%20-%20Alk%20%282%29.pdf | url-status = live }}</ref> * Antik dövr mütəfəkkir və alimlərinin demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, 2019, № 3, s.357–361.<ref>{{Cite web | url = https://aydinmemmed.blogspot.com/2019/12/antik-dovr-mutfkkir-v-alimlrinin.html?m=1 | title = Antik dövr mütəfəkkir və alimlərinin demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, 2019 | access-date = 2019-12-18 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165331/https://aydinmemmed.blogspot.com/2019/12/antik-dovr-mutfkkir-v-alimlrinin.html?m=1 | url-status = live }}</ref> * Azərbaycanın 20–30-cu illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2019, № 4, s.270–275. * Azərbaycanın qədim və orta əsrlər şəhər və əhalisi tarixi mənbələrdə. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 2, 2019, s.101–106.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 2, 2019 | url = http://static.bsu.az/w1/2019%20pdf2/humanitar-2-2019%20sayt.pdf | access-date = 2022-02-23 | archive-date = 2022-02-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220223110902/http://static.bsu.az/w1/2019%20pdf2/humanitar-2-2019%20sayt.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycanın 20–30-cu illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2019, s.109–116.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2019 | url = http://static.bsu.az/w1/PDF2021%20elm/humanitar-3-2019%201.pdf | access-date = 2022-02-23 | archive-date = 2022-02-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220223110856/http://static.bsu.az/w1/PDF2021%20elm/humanitar-3-2019%201.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N2(9), 2019. s. 26–32.<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının su ilə bağlı qədim inanc, adət və mərasimlərində tarixi-demoqrafik baxışlar s. 26–32 | url = http://manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2019.pdf | access-date = 2020-06-15 | archive-date = 2020-06-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200615134207/http://manuscript.az/elmies/espdf/ES2-2019.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan folklorunda ana ilə bağlı nümunələrdə tarixi-demoqrafiya məsələləri. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N1 (10) yanvar-iyun, 2020. s. 36–41.<ref>{{Cite web | title = AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. Elmi Əsərlər N1 (10) yanvar-iyun, 2020. | url = https://manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2020.pdf | access-date = 2022-09-09 | archive-date = 2022-03-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220327071835/https://www.manuscript.az/elmies/espdf/ES1-2020.pdf | url-status = live }}</ref> * XIX əsrdə Azərbaycanda cərəyan edən siyasi proseslərin demoqrafik vəziyyətə təsiri. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), VII buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2020, s.91–97.<ref>[http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf]{{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220308162319/http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf|date=2022-03-08}}<span> Aydın Məmmədov. XIX əsrdə Azərbaycanda cərəyan edən siyasi proseslərin demoqrafik vəziyyətə təsiri // Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik. (Elmi-nəzəri toplu). VII buraxılış. Bakı, "Füyuzat" nəşriyyatı, 2020, 222 səh</span>]</ref> * Azərbaycan xalqının Vətənin müdafiəsi və ananın yenilməzliyi ilə bağlı inanclar sistemində tarixi demoqrafiya məsələləri. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), VII buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2020, s. 141–148.<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Azərbaycan xalqının Vətənin müdafiəsi və ananın yenilməzliyi ilə bağlı inanclar sistemində tarixi demoqrafiya məsələləri. // Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik. (Elmi-nəzəri toplu). VII buraxılış. Bakı, "Füyuzat" nəşriyyatı, 2020, 222 səh. | url = http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf | access-date = 2022-02-18 | archive-date = 2022-03-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220308162319/http://static.bsu.az/w1/17%2012%202021%20pdf/TOPLU-2020-VII-12.12.2020-%C9%99sas.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan xalqının daşla bağlı inanclarında şəhid ruhlarına ehtiram və nəsil artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışlar. Tarix və onun problemləri, Bakı, 2020, Xüsusi buraxılış, s.113–119. * Azərbaycan 40–50-ci illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun Problemləri, 2021, N1, s.165–168. * Azərbaycanın XX əsrin ikinci yarısı tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Humanitar və ictimai elmlər üzrə III Beynəlxalq Elmi konfransın materialları, Bakı, 2021, s.16–22.<ref>{{Cite web | title = Humanitar və ictimai elmlər üzrə III Beynəlxalq Elmi konfransın materialları | url = https://aem.az/uploads/files/2021-04/1618000983__bek-humantar.pdf | access-date = 2021-04-17 | archive-date = 2021-04-17 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210417180130/https://aem.az/uploads/files/2021-04/1618000983__bek-humantar.pdf | url-status = dead }}</ref> * Dahi Azərbaycan şairi [[Nizami Gəncəvi]]nin ailə modeli və nəsil artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışları. Tarix və onun problemləri, 2021, № 2, s.257–261. * Nizami Gəncəvinin əsərlərində ətraf mühit, təbii-coğrafi amillər və məskunlaşma problemləri. İpək yolu, No.2, 2021, s.5–12.<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Nizami Gəncəvinin əsərlərində ətraf mühit, təbii-coğrafi amillər və məskunlaşma problemləri | url = http://au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/2021_02/1MammadovA.pdf | access-date = 2021-07-02 | archive-date = 2021-07-09 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210709184235/http://au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/2021_02/1MammadovA.pdf | url-status = live }}</ref> * Azərbaycan 60–70-ci illər tarixşünaslığında tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2021, № 3, s.212–217. * "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunda Azərbaycan xalqının əhali artımı ilə bağlı tarixi-demoqrafik baxışları. Dədə Qorqud dünyası elmi-nəzəri jurnal, № 1 (3), 2021, s.71–80.<ref>{{Cite web | title = "Kitabi Dədəm Qorqud"un "Türkmən-Səhra" əlyazma nüsxəsinə dair yeni elmi biliklər | url = https://www.academia.edu/56058474/_Kitabi_D%C9%99d%C9%99m_Qorqud_un_T%C3%BCrkm%C9%99n_S%C9%99hra_%C9%99lyazma_n%C3%BCsx%C9%99sin%C9%99_dair_yeni_elmi_bilikl%C9%99r | access-date = 2021-12-05 | archive-date = 2021-12-05 | archive-url = https://web.archive.org/web/20211205142410/https://www.academia.edu/56058474/_Kitabi_D%C9%99d%C9%99m_Qorqud_un_T%C3%BCrkm%C9%99n_S%C9%99hra_%C9%99lyazma_n%C3%BCsx%C9%99sin%C9%99_dair_yeni_elmi_bilikl%C9%99r | url-status = live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan və Rusiya tarixçilərinin ibtidai cəmiyyətdə məskunlaşma və ona təsir edən amillərlə bağlı tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2021, № 4, s.254–262. * XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan tarixçilərinin orta əsrlər dövrünə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), VIII buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2021, 160 s, s.91–99. * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycan tarixçilərinin 1918-ci ilin mart soyqırımları ilə bağlı tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2022, № 1, s.52–61. * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Azərbaycan və Rusiya tarixçilərinin orta əsrlər dövrünə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. [[Tarix, insan və cəmiyyət (jurnal)|Tarix, insan və cəmiyyət]], 1 (34), 2022, s.21–32.<ref>{{Cite web | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (34), 2022 | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2022.pdf | access-date = 2023-04-19 | archive-date = 2023-04-19 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230419055339/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2022.pdf | url-status = live }}</ref> * “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda doğum və ölümlə bağlı tarixi demoqrafiya məsələlər. Dədə Qorqud dünyası elmi-nəzəri jurnal, № 1, 2022, s.28-38. * Azərbaycan xalçalarındakı naxışlarda tarixi demoqrafiya elementləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 1, 2022, s.73–84.<ref>{{Cite web | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 1, 2022 | url = http://static.bsu.az/w1/01%2003%202022%20g/humanitar-1-2022%20(1).pdf | access-date = 2022-09-29 | archive-date = 2022-09-29 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220929114931/http://static.bsu.az/w1/01%2003%202022%20g/humanitar-1-2022%20(1).pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan tarixşünaslığında ibtidai dövrdə Qarabağda məskunlaşma ilə bağlı tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2022, № 2, s.249–254. * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Vətən tarixşünaslığında Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 2 (35), 2022, s.11-20.<ref>{{Cite web | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-2-2022.pdf | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 2 (35), 2022 | access-date = 2022-11-29 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165332/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-2-2022.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin II yarısı Vətən tarixşünaslığında ermənilərin xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırımları və sosial-iqtisadi dağıntıların qarşısının alınmasında Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığının tədqiq. Azərbaycan və Türkiyənin iqtisadi əməkdaşlığının strateji istiqamətləri. Beynəlxalq elmi konfrans (26-27 may 2022). Sumqayıt, 2022, s.404-409. * XIX əsr – XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda baş verən siyasi proseslərin Şuşanın demoqrafik vəziyyətinə təsiri XXI əsr Azərbaycan tarixşünaslığında. Tarix və onun problemləri, 2022, № 3, Xüsusi buraxılış, s.79–87. * XX əsrin II yarısı Azərbaycan tarixşünaslığında antik dövr şəhərlərinə dair tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 3 (36), 2022, s.13-25.<ref>{{Cite web | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 3 (36), 2022 | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-3-2022.pdf | access-date = 2023-04-19 | archive-date = 2023-04-19 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230419055343/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-3-2022.pdf | url-status = live }}</ref> * Əyləncə ilə təlim: mif ya reallıq: muzeydə xalqımızın nəsil artımı ilə bağlı qədim adət, mərasim və inanclarını əks etdirən eksponatlar əsasında tarixi-demoqrafik bilgilərin öyrədilməsi. "Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi" elmi toplu, Bakı, "Təhsil", 2022, 416 s. s.353-360. * Azərbaycan arxeoloq-tarixçisi [[Fazil Osmanov|Fazil Osmanovun]] XX əsrin II yarısı – XXI əsrin əvvəllərinə dair elmi tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2022, s.62–74.<ref>{{Cite web | url = http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2022-yekun%20(3).pdf | title = Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2022 | access-date = 2023-01-28 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165832/http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2022-yekun%20%283%29.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin əvvəllərində erməni-daşnak birləşmələrinin Şuşada törətdikləri soyqırımlarının Azərbaycanın demoqrafik vəziyyətinə təsiri XXI əsr Vətən tarixşünaslığında. Tarix, insan və cəmiyyət, 4 (37), 2022, s.126-136.<ref>{{Cite web | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-4-2022.pdf?v=1 | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 4 (37), 2022 | access-date = 2023-01-21 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165834/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-4-2022.pdf?v=1 | url-status = live }}</ref> * XIX əsrdə Azərbaycanın tarixi demoqrafiya problemləri Vətən tarixşünaslığında. Dünya azərbaycanlıları: tarix və müasirlik (elmi-nəzəri toplu), IX buraxılış, Bakı, "Füyuzat", 2022/2023, s.72–80. * XX əsrin II yarısı Rusiya alimlərinin ailə ilə bağlı tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2023, № 1, s. 249-254. * [[Məmmədəli Hüseynov|Məmmədəli Hüseynovun]] tədqiqat əsərlərində əhali artımı və məskunlaşmasına dair tarixi demoqrafiya məsələləri. “Pedaqoji Universitetin Xəbərləri” Humanitar, ictimai və pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası, c.71, №1, 2023, s. 67-77.<ref>{{Cite web | url = https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/02hippes/hippes-1-2023.pdf | title = “Pedaqoji Universitetin Xəbərləri” Humanitar, ictimai və pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası, c.71, №1, 2023 | access-date = 2023-08-30 | archive-date = 2023-08-30 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230830065559/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/02hippes/hippes-1-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin II yarısı Azərbaycan və Rusiya tarixşünaslığında tarixi demoqrafiyanın aktual məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (38), 2023, s.66-78.<ref>{{Cite web | url = https://www.adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2023.pdf | title = Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (38), 2023 | access-date = 2023-08-30 | archive-date = 2023-08-30 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230830065558/https://www.adpu.edu.az/images/adpu_files/elm/elmi-jurnallar/03tic/tic-1-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * [[Heydər Əliyev]] və Azərbaycan Respublikasının Demoqrafik İnkişaf Konsepsiyası. Tarix və onun problemləri, 2023, № 2, Xüsusi buraxılış, s.107–115.<ref>{{Cite web | url = http://mamedov.co/storage/files/37/Tarix%20v%C9%99%20Onun%20probleml%C9%99ri%20jurnal/TOP_N2_2023_yubiley.pdf | title = Tarix və onun problemləri, 2023, Xüsusi buraxılış | access-date = 2023-05-14 | archive-date = 2023-05-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230514174725/http://mamedov.co/storage/files/37/Tarix%20v%C9%99%20Onun%20probleml%C9%99ri%20jurnal/TOP_N2_2023_yubiley.pdf | url-status = live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Rusiya tarixşünaslığında əhalinin təbii artım tempinin azalması ilə bağlı tarixi demoqrafiyanın aktual problemləri. Tarix və onun problemləri, 2023, № 4, s.185–192.<ref>{{Cite web |url=https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=85 |title=Aydın Məmmədov. ''XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Rusiya tarixşünaslığında əhalinin təbii artım tempinin azalması ilə bağlı tarixi demoqrafiyanın aktual problemləri'' |access-date=2024-02-08 |archive-date=2024-02-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240208190954/https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=85 |url-status=live }}</ref> * XX əsrin II yarısı – XXI əsrin əvvəlləri Rusiya tarixşünaslığında əhali artımının tənzimlənməsinə dair tarixi demoqrafiya məsələləri. Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2023, s.5–14.<ref>{{Cite web |url=http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2023_3%20Yekun.pdf |title=Bakı Universitetinin xəbərləri (humanitar elmlər seriyası), № 3, 2023 |access-date=2024-03-08 |archive-date=2024-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240308175218/http://static.bsu.az/w1/Humanitar_2023_3%20Yekun.pdf |url-status=live }}</ref> * Azərbaycan xalça naxışlarında xalqımızın əhali artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışları. Mahmud Kaşğarlı, Cild II, №1, 2024, s.124-134.<ref>{{Cite web |url=https://www.kashgarli.az/images/kashgarli_PDF_1/Ayd%C4%B1n%20M%C9%99mm%C9%99dov%20.pdf |title=A.Məmmədov. Azərbaycan xalça naxışlarında xalqımızın əhali artımı ilə bağlı tarixi demoqrafik baxışları |access-date=2024-05-24 |archive-date=2024-05-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240524060206/https://www.kashgarli.az/images/kashgarli_PDF_1/Ayd%C4%B1n%20M%C9%99mm%C9%99dov%20.pdf |url-status=live }}</ref> * B.Urlanisin tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2024, № 2, s. 218-227.<ref>{{Cite web |url=https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=130 |title=A.Məmmədov. ''B.Urlanisin tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri.'' Tarix və onun problemləri, 2024, № 2, s. 218-227. |access-date=2024-05-03 |archive-date=2024-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240503170046/https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=130 |url-status=live }}</ref> * XX əsrin ikinci yarısı Vətən tarixşünaslığında ibtidai cəmiyyətdə əhali problemlərinə dair tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix, insan və cəmiyyət, 1 (42), 2024, s.3-14. * XX əsrin ikinci yarısı - XXI əsrin əvvəllərində Bakı Dövlət Universitetinin tarixçi-məzunlarının tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri. Tarix və onun problemləri, 2024, № 3, Xüsusi buraxılış, s. 43-53.<ref>[https://tarixveonunproblemleri.az/index.php?newsid=192 A.Məmmədov. ''XX əsrin ikinci yarısı - XXI əsrin əvvəllərində Bakı Dövlət Universitetinin tarixçi-məzunlarının tədqiqat əsərlərində tarixi demoqrafiya məsələləri'']</ref> ==== Rus dilində ==== * Попытки усиления Германии в Турции в конце XIX начале XX века на материалах русской и германской историографии // Межкультурные коммуникации. [[Tbilisi|Тбилиси]], № 8. 2009. с 107–116/<ref>[http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e= nplg.gov.ge] {{Vebarxiv | url = https://web.archive.org/web/20230628165836/http://www.nplg.gov.ge/greenstone3/library?e= | date = 2023-06-28 }} {{Ka icon}}</ref><ref>Ильхамов Дониѐр Арипджанович. Проникновение Германии на Ближний и Средний Восток и русско-германские противоречия. Ташкент, 2014. с.96</ref> * Историография банковско — кредитной политики Германии в Турции в конце XIX — начале XX века // Гилея. Научный вестник — Сборник научных статей по истории, философии и права Украинской Академии Наук. [[Kiyev|Киев]], 2014 г. выпуск 83 (№ 4) стр. 131–134.<ref>[http://irbis-nbuv.gov.ua/cgi-bin/opac/search.exe?I21DBN=LINK&P21DBN=UJRN&Z21ID=&S21REF=10&S21CNR=20&S21STN=1&S21FMT=ASP_meta&C21COM=S&2_S21P03=FILA=&2_S21STR=gileya_2014_83_34 Историография Банковско–кредитной политики Германии в Турции в конце XIX – начале ХХ века / А. Б. Мамедов // Гілея: науковий вісник. — 2014. — Вип. 83. — С. 132–134.]</ref> * Культ Солнца в древней системе верований азербайджанцев. İrs-Наследие, № 5 (89), 2017. стр. 32–37.<ref>{{Cite web | title = Айдын Мамедов. Культ Солнца в древней системе верований азербайджанцев. Следуя традициям, № 5 (89), 2017. стр. 32–37. | url = http://irs-az.com/new/files/2017/204/2596.pdf | access-date = 2019-09-13 | archive-date = 2018-11-23 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181123131750/http://irs-az.com/new/files/2017/204/2596.pdf | url-status = live }}</ref> * Культ Солнца в доисламской системе верований Азербайджанского народа. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Uluslararası Hakemi Dergi Cilt:IV/sayı:XI/Mayıs/MMXVII, Ankara Universiteti. 2017 s.200–209<ref>{{Cite web | url = https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/446574 | title = Культ Солнца в доисламской системе верований Азербайджанского народа Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2017 | access-date = 2019-11-26 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165840/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/446574 | url-status = live }}</ref> * К символике орнамента на азербайджанских коврах. İrs-Наследие, № 110, 2021, стр.40–44.<ref>{{Cite web | title = Айдын МАМЕДОВ. К символике орнамента на азербайджанских коврах // İrs-Наследие, № 110, 2021 | url = https://irs-az.com/sites/default/files/2021-11/%D1%81%D1%82%D1%80.%2040%20-%2044.pdf | access-date = 2021-11-25 | archive-date = 2021-11-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20211125051038/https://irs-az.com/sites/default/files/2021-11/%D1%81%D1%82%D1%80.%2040%20-%2044.pdf | url-status = live }}</ref> ==== İngilis dilində ==== * Study of historical demographic issues in pre-Islamic funeral ceremonies of Turkic peoples in Azerbaijani historiography. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt:8/sayı:2/Haziran, [[Ankara]], 2021, s. 481–494.<ref>[https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1843307]{{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210626064513/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1843307|date=2021-06-26}}<span> </span>Aydin Mammadov. Study of historical demographic issues in pre-Islamic funeral ceremonies of Turkic peoples in Azerbaijani historiography. Akademik Tarih ve Düşünce Dergi, Cilt:8/sayı:2/Haziran, Ankara, 2021. [PDF]</ref><ref>{{Cite web | title = Aydın MAMMADOV. Study of historical demographic issues in pre-Islamic funeral ceremonies of Turkic peoples in Azerbaijani historiography | url = https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/63005/957565#author1879990 | access-date = 2021-06-26 | archive-date = 2021-06-26 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210626064516/https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/63005/957565#author1879990 | url-status = live }}</ref> * Historical and demographic issues in the scientific creativity of Azerbaijani historian and archeologist [[Məmmədəli Hüseynov|Mammadali Huseynov]]. AICNHS 1st International Conference on new horizons in science, January 12-15, 2023, [[Qahirə|Cairo]], [[Misir|Egypt]]. pp.108-113.<ref>{{Cite web | title = AICNHS 1st International Conference on new horizons in science, January 12-15, 2023, Cairo, Egypt. | url = https://www.africaconferences.org/_files/ugd/797a84_69017cd7225a4f0cb2cb76b94980d622.pdf | access-date = 2023-02-04 | archive-date = 2023-02-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230204154438/https://www.africaconferences.org/_files/ugd/797a84_69017cd7225a4f0cb2cb76b94980d622.pdf | url-status = live }}</ref> * Demographic situation in Azerbaijan in the middle ages in Azerbaijani historiography of the second half of the XX century - the beginning of the XXI century. [[Florensiya|Florence]], Annali d’Italia, №40, 2023, pp.24–28.<ref>{{Cite web | url = http://www.anditalia.com/wp-content/uploads/2023/02/Annali-d%E2%80%99Italia-%E2%84%9640-2023.pdf | title = Annali d’Italia, №40, 2023 | access-date = 2023-06-12 | archive-date = 2023-06-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230628165842/http://www.anditalia.com/wp-content/uploads/2023/02/Annali-d%E2%80%99Italia-%E2%84%9640-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * Historical and demographic views on environmental, natural geographical and population settlement issues in the works of Nizami Ganjavi. [[Oslo]], Norwegian Journal of development of the International Science, №102, 2023, pp.43-46.<ref>{{Cite web|https://nor-ijournal.com/wp-content/uploads/2023/09/NJD_102.pdf | title = Norwegian Journal of development of the International Science, №102, 2023 | access-date = 2023-09-07 | archive-date = 2023-06-12 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230612111104/https://www.nor-ijournal.com/wp-content/uploads/2023/02/NJD_102.pdf | url-status = live }}</ref> * Historical and demographic issues related to ancient beliefs, customs and ceremonies of the Azerbaijani people (on the basis of Azerbaijani historiography in second half of the XX - early XXI centuries). [[Zatteldorf|Satteldorf]]'','' Deutsche internationale Zeitschrift für zeitgenössische Wissenschaft, №57, 2023, pp.15-16.<ref>{{Cite web | url = https://dizzw.com/wp-content/uploads/2023/06/Deutsche-internationale-Zeitschrift-f%C3%BCr-zeitgen%C3%B6ssische-Wissenschaft-%E2%84%9657-2023.pdf | title = Deutsche internationale Zeitschrift für zeitgenössische Wissenschaft | access-date = 2023-09-07 | archive-date = 2023-06-12 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230612111933/https://dizzw.com/wp-content/uploads/2023/06/Deutsche-internationale-Zeitschrift-f%C3%BCr-zeitgen%C3%B6ssische-Wissenschaft-%E2%84%9657-2023.pdf | url-status = live }}</ref> * The history of the development of the historical and demographic thought in Azerbaijan in the Azerbaijani historiography of the second half of the XX century – the beginning of the XXI century. [[Praqa|Prague]], Scientific discussion, Vol 1, No 77, 2023, pp.10-15.<ref>[http://sdjscience.com/wp-content/uploads/2023/06/Scientific-discussion-No-77-2023.pdf Scientific discussion, Vol 1, No 77, 2023]</ref> * Historical demographic issues in the studies on primitive society of Azerbaijani historians in the second half of XX century. [[Kopenhagen|Copenhagen]], Danish scientific journal, № 85, 2024, pp.37-42.<ref>{{Cite web |url=https://zenodo.org/records/12580986 |title=Historical demographic issues in the studies on primitive society of Azerbaijani historians in the second half of XX century. |access-date=2024-07-06 |archive-date=2024-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240706183433/https://zenodo.org/records/12580986 |url-status=live }}</ref> ==== Alman dilində ==== * Fragen der historischen demografie in den forschungsarbeiten aserbaidschanischer historiker zum mittelalterlichen zeitraum in der zweitenhälfte des 20.jahrhundert. I International Scientific and Practical Conference «Modern science: experience, traditions, innovations», January 31 – February 1, 2023, [[Berlin]], [[Almaniya|Germany]]''.'' pp.27-32.<ref>{{Cite web | title = I International Scientific and Practical Conference «Modern science: experience, traditions, innovations», January 31 – February 1, 2023, Berlin. Germany. | url = https://zenodo.org/record/7604871#.Y95-9nZBzcc | access-date = February 9, 2023 | archive-date = February 4, 2023 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230204155452/https://zenodo.org/record/7604871#.Y95-9nZBzcc | url-status = live }}</ref> ==== İspan dilində ==== * Sobre la ornamentación y simbolismo de las alfombras Azerbaiyanas. İrs-Herencia, № 15, 2023, p.28-32.<ref>[https://irs-az.com/sites/default/files/2023-12/Heritage_ESP_15_2023%20%28Small%29%20pages%2028%20-%2032.pdf Aydin Mamedov. Sobre la ornamentación y simbolismo de las alfombras Azerbaiyanas] </ref> === Kitablar === * [[Anar İsgəndərov]], Adil Mövlayi. Şeyxülislamlığın tarixi.<ref>{{Cite web | title = "Şeyxülislamlığın tarixi" kitabının təqdimatı | url = https://report.az/din/seyxulislamligin-tarixi-kitabinin-teqdimati-kecirilib/ | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2020-02-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200221170847/https://report.az/din/seyxulislamligin-tarixi-kitabinin-teqdimati-kecirilib/ | url-status = live }}</ref> Bakı, 2016 ('''tarixi mənbələri tərcümə etmişdir.''') * [[Anar İsgəndərov|Искендеров А.]], Мамедов А. Историческая демография. Баку, "Elm və təhsil", 2017, 164 с.<ref>[http://ek.anl.az/lib/item?id=chamo:569915&theme=e-kataloq Историческая демография] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240208191644/http://ek.anl.az/lib/item?id=chamo:569915&theme=e-kataloq |date=2024-02-08 }} : учебное пособие /А. Искендеров, А. Мамедов</ref> * Мамедов А., Халилзаде А. Историография истории США. Учебное пособие по специальности 050211 Регионоведение (американистика). Баку, "АГУКИ", 2018, 142 с. * [https://drive.google.com/file/d/1GzM6cIWMzb41StXZevFkKIGnTK5zKfC9/view Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya. Dərslik. Bakı, 2019, 232 s.].<ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya. Dərslik. Bakı, 2019, 232 s. | url = https://www.academia.edu/71804276/Ayd%C4%B1n_M%C9%99mm%C9%99dov_Tarixi_demoqrafiya_D%C9%99rslik_Bak%C4%B1_2019_230_s | access-date = 2022-02-18 | archive-date = 2022-02-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220218205303/https://www.academia.edu/71804276/Ayd%C4%B1n_M%C9%99mm%C9%99dov_Tarixi_demoqrafiya_D%C9%99rslik_Bak%C4%B1_2019_230_s | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = Aydın Məmmədov. Tarixi demoqrafiya kitabı | url = http://qazet.bsu.edu.az/az/article/379 | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2019-10-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20191021120726/http://qazet.bsu.edu.az/az/article/379 | url-status = dead }}</ref><ref>{{Cite web | title = Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin dosentinin yeni kitabı nəşri olunub | url = http://history.bsu.edu.az/az/news/bak_dvlt_universitetinin_tarix_fakltsinin_dosentinin_yeni_kitab_nri_olunub | access-date = 2019-07-07 | archive-date = 2019-08-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190828220140/http://history.bsu.edu.az/az/news/bak_dvlt_universitetinin_tarix_fakltsinin_dosentinin_yeni_kitab_nri_olunub | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = "Tarixi demoqrafiya" haqqında | url = http://anl.az/down/meqale/kredo/2019/avqust/668793(meqale).pdf | access-date = 2020-06-15 | archive-date = 2020-06-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200615134205/http://anl.az/down/meqale/kredo/2019/avqust/668793(meqale).pdf | url-status = live }}</ref> * Anar İsgəndərov, Aydın Məmmədov. Tarix və onun metodologiyası. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, "ADMİU", 2024, 312 s. == Təltifləri == * 2017 — Azərbaycan elminin və təhsilinin inkişafındakı xidmətlərə, gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında roluna və Bakı Dövlət Universitetinin nüfuzunun yüksəldilməsinə verdiyi töhfələrə görə, anadan olmasının 50 illik yubileyi<ref>{{Cite web | title = Aydın müəllim, 50 yaşın mübarək! | url = http://qazet.bsu.edu.az/az/article/38 | access-date = 2019-10-05 | archive-date = 2019-09-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190925125516/http://qazet.bsu.edu.az/az/article/38 | url-status = dead }}</ref> münasibətilə Fəxri Fərman. * 2019 — [["Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı]].<ref>{{Cite web | title = "Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919–2019)" yubiley medalı ilə təltif olunanlar | url = http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf | access-date = 2019-11-27 | archive-date = 2019-11-27 | archive-url = https://web.archive.org/web/20191127164346/http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = Bu şəxslərə BDU-nun 100 illik yubiley medalı verildi-Nazirdən əmr | url = http://azedu.az/az/news/22218 | access-date = 2019-11-27 | archive-date = 2020-08-09 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200809080838/https://azedu.az/az/news/22218 | url-status = live }}</ref><ref>{{Cite web | title = "Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919–2019) Azərbaycan Respublikasının yubiley medalı" ilə təltif olunanlar | url = https://www.muallim.edu.az/news.php?id=8576 | access-date = 2019-11-27 | archive-date = 2022-08-24 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220824044658/https://muallim.edu.az/news.php?id=8576 | url-status = live }}</ref> == Xarici keçidlər == * [https://scholar.google.com/citations?user=XMUuV78AAAAJ&hl=ru Aydın Məmmədov] [[Google Scholar]]-da * [https://www.youtube.com/watch?v=AeX1g1BoPZs Aydın Məmmədov - "Ovqat" verilişi (Mədəniyyət TV, 02.12.2022)] [[YouTube]] saytında * [https://www.youtube.com/watch?v=IGTuSJ_QaPs Ustad dərsi | Muğamın tarixi | Aydın Məmmədov | 17.12.2022] [[YouTube]] saytında * [http://bsu.edu.az/az/news/tarix_fakltsinin_tlblri_aydn_mmmdovla_grblr Tarix fakültəsinin tələbələri Aydın Məmmədovla görüşüblər] * [https://www.facebook.com/events/1808903106084865/ A.Məmmədovun Təqdimatında Elmi Seminar — BDU Tarix Tələbə Elmi Cəmiyyəti] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı|2}} {{authority control}} [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:1967-ci ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Tarix üzrə fəlsəfə doktorları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin müəllimləri]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin müəllimləri]] 7fsdpo5269urt3enqfq8ztbq7yjkvr3 14 456184 7864662 7186048 2024-11-26T12:41:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə tarix muzeyləri]] əlavə olundu 7864662 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|Historic house museums by country}} [[Kateqoriya:Tarixi ev muzeyləri]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə tarix muzeyləri]] 3pjk7xlmj24udwe839yatmisspq6h8r 7864664 7864662 2024-11-26T12:41:51Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ölkələrə görə evlər]] əlavə olundu 7864664 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|Historic house museums by country}} [[Kateqoriya:Tarixi ev muzeyləri]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə tarix muzeyləri]] [[Kateqoriya:Ölkələrə görə evlər]] 033x2hv0jkknea8p3noypvwy9yn20vb 7864665 7864664 2024-11-26T12:42:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə tarixi yerlər]] əlavə olundu 7864665 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|Historic house museums by country}} [[Kateqoriya:Tarixi ev muzeyləri]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə tarix muzeyləri]] [[Kateqoriya:Ölkələrə görə evlər]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə tarixi yerlər]] l7458co2tp2sehp0zes17zvgb7p87aw 0 456568 7865480 7407834 2024-11-27T07:32:06Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Braziliya aqronomları]] əlavə olundu 7865480 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Joze Qratsiano da Silva |orijinal adı = {{Dil-pt|José Graziano da Silva}} |şəkil = Jose graziano.jpg |şəklin ölçüsü = 260 |vəzifə = [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın [[BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı|Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının]] 8-ci Baş direktoru |bayraq = FAO logo.svg |başlanğıc = [[1 yanvar]] [[2012]] |son = 31 iyul 2019 |əvvəlki = [[Jak Diuf]] |sonrakı = [[Qu Dongyu]] |doğum tarixi = 17.11.1949 |təhsili = [[San-Paulu Universiteti]] |vikianbar = }} '''Joze Qratsiano da Silva''' ({{Dil-pt|José Graziano da Silva}}; d. [[17 noyabr]] [[1949]]) — [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın [[BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı|Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının]] 8-ci Baş direktoru. ==Həyatı== [[17 noyabr]] [[1949]]-cu ildə anadan olmuşdur. Joze Qratsiano da Silva bir müddət [[Braziliya]]nın [[Kampinas Dövlət Universiteti]]ndə dərs demiş və İqtisadiyyat İnstitutunun İqtisadi İnkişaf və Ətraf Mühit üzrə Magistr və Doktorluq Proqramlarına rəhbərlik etmişdir<ref name="apa.az">[http://m.apa.az/az/sosial_xeberler/bmt-nin-erzaq-ve-kend-teserrufati-teskilatinin-bas-direktoru-bdu-nun-fexri-doktoru-olub-fotosessiya BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının baş direktoru BDU-nun fəxri doktoru olub - FOTOSESSİYA]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}. apa.az, 25.05.2015 {{ref-az}}</ref>. O, 30 ildən artıq ərzaq təhlükəsizliyi və kənd təsərrüfatı məsələləri sahəsində çalışmışdır<ref name="apa.az"/>. 2001-ci ildə Braziliyanın "Sıfır Aclıq" proqramını hazırlayan komandaya rəhbərlik etmişdir<ref name="apa.az"/>. 2003-cü ildə Braziliyada Ərzaq Təhlükəsizliyi və Aclıqla Mübarizə üzrə xüsusi nazir olmuşdur<ref name="apa.az"/>. 26 iyun 2011-ci ildə 26 üzv ölkənin nümayəndələrindən ibarət konfransda [[BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı]]nın baş direktoru vəzifəsinə seçilmiş və 2012-ci ildə baş direktor mandatını qəbul edəndən bəri təşkilatın daxilində böyük transformasiya dəyişikliklərinə rəhbərlik etmişdir<ref name="apa.az"/>. ==Mükafatları== [[25 may]] [[2015]]-ci ildə ona [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin Fəxri doktoru adı verilmişdir<ref name="apa.az"/>. ==İstinadlar== {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:San-Paulu Universitetinin məzunları]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin fəxri doktorları]] [[Kateqoriya:Braziliya aqronomları]] cx8g7cwj247uaueyv1nj2tsee6iqvpz 0 459403 7865174 7654397 2024-11-26T22:03:17Z 2400:2650:2A2:8700:9558:6489:C8DC:2B84 7865174 wikitext text/x-wiki {{Əsginas | əsginas = 10000 yen | ölkə = {{JPN}} | dəyər = 10000 | vahid = yen | en mm = 160 | uzunluq mm = 76 | ağırlıq q = | təhlükəsizlik ünsürləri = holoqram, oyma nəşr, gizli şəkil, lüminessent mürəkkəb, mikronəşr, inci mürəkkəb, EURion bürcü | kağız növü = | nəşr illəri = [[1957]], [[1984]], [[2004]] (qara seriyalı nömrələr), [[2011]] (qəhvəyi seriyalı nömrələr) | az tapılan = | təxmini dəyər = <!-- nadir əsginaslar üçün --> | ön = Series E 10K Yen Bank of Japan note - front.jpg | ön dizaynı = Yukiçi Fukuzavanın portreti | ön dizayneri = | ön dizayn tarixi = | arxa = Series E 10K Yen Bank of Japan note - back.jpg | arxa dizaynı = Byodo-indəki Feniks zalında Hoo/Çin feniksi | arxa dizayneri = | arxa dizayn tarixi = }} '''あ10000 yenlik əskinaz''' ({{dil-ja|一万円紙幣}}) — [[Yaponiya]]da işlədilən əskinazlardan biri. Ön tərəfində [[Meyci dövrü]] filosofu və Keyo Universitetinin qurucusu Yukiçi Fukuzavanın portreti əks olunmuşdur. Əskinazın arxa tərəfində isə Byodo-ində yerləşən Feniks zalındakı Hoo ({{dil-ja|鳳凰}}, [[Çin feniksi]]) rəsmi var.<ref>{{cite web | url = http://www.npb.go.jp/en/intro/index.html | title = Introduction of Banknotes | author = ''National Printing Bureau'' | accessdate = 2 sentyabr 2016 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20101009070457/http://www.npb.go.jp/en/intro/index.html | archivedate = 9 October 2010 | url-status = live }}</ref> Saxta əskinazların dövriyyəyə buraxılmasının qarşısını almaq üçün bu əskinaza bir çox təhlükəsizlik ünsürləri daxil edilmişdir: holoqram, oyma nəşr, gizli şəkil, lüminessent mürəkkəb, mikronəşr, inci mürəkkəb, EURion bürcü və s.<ref>{{cite web | url = http://www.npb.go.jp/en/intro/gizou/index.html | title = Anti-Counterfeiting Measures | author = ''National Printing Bureau'' | accessdate = 2 sentyabr 2016 | archive-date = 2022-07-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220708050845/https://www.npb.go.jp/en/intro/gizou/index.html | url-status = live }}</ref> <gallery widths="180" heights="80" perrow="3"> Şəkil:P94b-10000Yen-(1958) front.jpg|10000 yenlik əskinazların C seriyası (1957). Şəkil:10000 yen note.JPG|10000 yenlik əskinazların D seriyası (1984). </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Yapon yeni əskinazları]] {{Yaponiya valyutası}} [[Kateqoriya:Yaponiya əsginasları]] [[Kateqoriya:Yapon yeni]] [[Kateqoriya:10000-lik əsginaslar]] 161c5xn6arxrrs18l0e7m129f8n181t 7865417 7865174 2024-11-27T06:42:38Z Bikar 250702 [[Special:Contributions/2400:2650:2A2:8700:9558:6489:C8DC:2B84|2400:2650:2A2:8700:9558:6489:C8DC:2B84]] ([[User talk:2400:2650:2A2:8700:9558:6489:C8DC:2B84|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Patriot Kor|Patriot Kor]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7654397 wikitext text/x-wiki {{Əsginas | əsginas = 10000 yen | ölkə = {{JPN}} | dəyər = 10000 | vahid = yen | en mm = 160 | uzunluq mm = 76 | ağırlıq q = | təhlükəsizlik ünsürləri = holoqram, oyma nəşr, gizli şəkil, lüminessent mürəkkəb, mikronəşr, inci mürəkkəb, EURion bürcü | kağız növü = | nəşr illəri = [[1957]], [[1984]], [[2004]] (qara seriyalı nömrələr), [[2011]] (qəhvəyi seriyalı nömrələr) | az tapılan = | təxmini dəyər = <!-- nadir əsginaslar üçün --> | ön = Series E 10K Yen Bank of Japan note - front.jpg | ön dizaynı = Yukiçi Fukuzavanın portreti | ön dizayneri = | ön dizayn tarixi = | arxa = Series E 10K Yen Bank of Japan note - back.jpg | arxa dizaynı = Byodo-indəki Feniks zalında Hoo/Çin feniksi | arxa dizayneri = | arxa dizayn tarixi = }} '''10000 yenlik əskinaz''' ({{dil-ja|一万円紙幣}}) — [[Yaponiya]]da işlədilən əskinazlardan biri. Ön tərəfində [[Meyci dövrü]] filosofu və Keyo Universitetinin qurucusu Yukiçi Fukuzavanın portreti əks olunmuşdur. Əskinazın arxa tərəfində isə Byodo-ində yerləşən Feniks zalındakı Hoo ({{dil-ja|鳳凰}}, [[Çin feniksi]]) rəsmi var.<ref>{{cite web | url = http://www.npb.go.jp/en/intro/index.html | title = Introduction of Banknotes | author = ''National Printing Bureau'' | accessdate = 2 sentyabr 2016 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20101009070457/http://www.npb.go.jp/en/intro/index.html | archivedate = 9 October 2010 | url-status = live }}</ref> Saxta əskinazların dövriyyəyə buraxılmasının qarşısını almaq üçün bu əskinaza bir çox təhlükəsizlik ünsürləri daxil edilmişdir: holoqram, oyma nəşr, gizli şəkil, lüminessent mürəkkəb, mikronəşr, inci mürəkkəb, EURion bürcü və s.<ref>{{cite web | url = http://www.npb.go.jp/en/intro/gizou/index.html | title = Anti-Counterfeiting Measures | author = ''National Printing Bureau'' | accessdate = 2 sentyabr 2016 | archive-date = 2022-07-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20220708050845/https://www.npb.go.jp/en/intro/gizou/index.html | url-status = live }}</ref> <gallery widths="180" heights="80" perrow="3"> Şəkil:P94b-10000Yen-(1958) front.jpg|10000 yenlik əskinazların C seriyası (1957). Şəkil:10000 yen note.JPG|10000 yenlik əskinazların D seriyası (1984). </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Yapon yeni əskinazları]] {{Yaponiya valyutası}} [[Kateqoriya:Yaponiya əsginasları]] [[Kateqoriya:Yapon yeni]] [[Kateqoriya:10000-lik əsginaslar]] hwwyahgxpqdl5oo0hag4glxuc9odiw3 0 460770 7865422 7832891 2024-11-27T06:43:38Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865422 wikitext text/x-wiki {{tərəfli}} {{Alim |piktoqram = |doğum yeri = [[Şərur]], [[Naxçıvan MSSR]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |doğum tarixi = 4.8.1956 |elm sahəsi = filologiya |elmi dərəcəsi = filologiya üzrə elmlər doktoru |elmi adı = AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru |iş yeri = AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar mədəniyyət işçisi|2015}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Gülbəniz İbrahim qızı Babaxanlı''' — ədəbiyyatşünas-alim, filologiya elmləri doktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi, [[AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]]nin direktoru.<ref name=":0">{{Cite web |title=Gülbəniz İbrahim qızı Babaxanlı |url=http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-domamuzeya-guseyna-djavida/428 |access-date=2016-09-21 |archive-date=2021-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210422102443/http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-domamuzeya-guseyna-djavida/428 |url-status=live }}</ref> == Həyatı == Gülbəniz İbrahim qızı Babaxanlı 1956-cı il avqust ayının 4-də [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası]]<nowiki/>nın [[Şərur rayonu]]nda ziyalı ailəsində anadan olmuşdur.<ref name=":0" /> 1980-ci ildə S.M.Kirov adına [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]<nowiki/>nin filologiya fakültəsini filoloq ixtisası üzrə bitirmiş, 1992-ci ildə "Azərbaycan poemaları və folklor (20-30-cu illər)" mövzusunda namizədlik, 2010-cu ildə "Azərbaycan poemaları və klassik irs (1920-50-ci illər)" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş və filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdır.1974-cü ildən əmək fəaliyyətinə başlayan Gülbəniz xanım, 1979-cu ildən 2004-cü ilə qədər AMEA Nizami adına ədəbiyyat muzeyində zal baxıcısı kimi fəaliyyətə başlayaraq özünü bacarıqlı, işgüzar və səriştəli kadr kimi təsdiqləmiş və “19-20-ci əsr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi”nin müdiri vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. 2004-cü ildən [[AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]]<nowiki/>nin direktorudur. == Elmi və təşkilatı fəaliyyəti == Görkəmli ədəbiyyatşünas alim, fil.ü.e.d. Gülbəniz Babaxanlı dahi Cavidə böyük sevgisini təkcə sözdə deyil, işində də əks etdirən, elmi fəaliyyəti ilə cavidşünaslığa misilsiz töhfələr vermiş ziyalılardan biridir. Onun əsas elmi tədqiqatını Azərbaycan ədəbiyyatının ən keşməkeşli dövrlərindən olan XX yüzilliyin 20-50-ci illərində yaranmış epik poemaların qaynaqlarının araşdırılması təşkil edir. Fil.ü.e.d. G.Babaxanlı Azərbaycan klassik poeziyasının, şifahi xalq ədəbiyyatının bu dövr epik şeirinə təsir izlərini araşdırmışdır. Alim öz tədqiqatlarında tarixilik prinsipinə istinad edərək, məsələn, 20-50-ci illər poemalarının fəlsəfi qaynaqlarından biri kimi zərdüştlük təlimini, "Avesta" obrazlarını araşdırmaya cəlb edir ki, sovet dövrü Azərbaycan poemalarının "[[Avesta]]" obrazları, zərdüşt fəlsəfəsi ilə əlaqələrinin açılması ədəbiyyatşünaslığımızda yeni istiqamətlərdən biridir. 2004-cü ildə [[AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi|Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]]<nowiki/>nə direktor təyin olunduqdan sonra G.Babaxanlı Cavid irsinin təbliği, tədqiqi və nəşri sahəsində, eləcə də cavidşünaslığın inkişafı istiqamətində elmi fəaliyyət göstərir. Onun son illərdə elmi tədqiqat fəaliyyəti cavidşünaslığın başlıca predmeti kimi ədibin zəngin ədəbi-fəlsəfi və bədii-estetik irsinin obyektiv şəkildə, elmi əsaslarla düzgün qiymətləndirilməsinə yönəlmişdir. Bütün dövrlərdə tədqiqat predmeti olan Cavid yaradıcılığı, özündə əks etdirən ümumbəşəri fəlsəfi ideyalarla dünyanın böyük sənətkarlarının əsərləri ilə səsləşdiyindən onun yaradıcılığından yazmaq və əsərlərini təhlil etmək hər bir tədqiqatçıdan böyük məsuliyyət tələb edir. Bu baxımdan G. Babaxanlının bir cavidşünas-alim kimi elmi tədqiqat fəaliyyətində aşağıdakı mühüm problemlərin həlli diqqət mərkəzində durur: 1. Hüseyn Cavidin və ümumilikdə cavidlər ailəsinin həyat və yaradıcılığının geniş oxucu kütləsinə çatdırılması; 2. Cavidin müxtəlif dövrlərdə (sağlığında, sovet dönəmində və müstəqillik illərində) çap olunmuş əsərlərinin yenidən nəşri, elmi təhlili, romantik bir şair kimi ədibin dramaturgiyasının təhlilini verən elmi-nəzəri monoqrafiyaların və məqalələrin yazılması. Ədəbiyyatşünas alimin elmi tədqiqat fəaliyyəti bir daha onu təsdiqləyir ki, dahi Cavidin sənəti Azərbaycan xalqının milli-mənəvi və bədii-fəlsəfi irsi kimi daim tənqid və ədəbiyyatşünaslığın diqqət mərkəzindədir. Onun rəhbərliyi ilə [[AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi|AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]]<nowiki/>ndə son dövrlərdə cavidşünaslığa böyük töhfə olan mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir. Belə ki, G.Babaxanlının ideya müəllifliyi və tərtibçiliyi ilə muzeyin elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi “Cavidşünaslıq” çoxcildli araşdırmalar toplusu hazırlanmışdır. Toplunun 2012-ci ildə nəşr edilən 10 cildində böyük şair Hüseyn Cavidin zəngin irsi haqqında müxtəlif illərdə (1912-1983) mətbuat səhifələrində dərc olunmuş məqalə və resenziyalarla yanaşı, həm də Cavidlə bağlı irili-xırdalı bütün məlumatlar öz əksini tapmışdır. Hazırda çoxcildliyin növbəti cildləri üzərində iş davam etdirilir. Cavidşünas alimin uzun illər apardığı elmi tədqiqat işinin nəticəsi olaraq təhlili-təsviri ədəbiyyatşünaslıq üslubunda yazdığı və 2010-cu ildə nəşr edilmiş “Azərbaycan ədəbi fikri və [[Hüseyn Cavid]]” monoqrafiyası da mühüm elmi aktuallıq kəsb edir. Cavidşünaslığın keçən əsrin 60-90-cı illər mərhələsini G.Babaxanlı onun bir elm kimi yaranması, formalaşması və inkişafı kimi səciyyələndirir. Əsası akademik Məmməd Cəfərin “Hüseyn Cavid” monoqrafiyası ilə başlanan bu dövr cavidşünaslıqda ən məhsuldar mərhələ hesab olunur. Romantik bir sənətkar kimi Hüseyn Cavidin yaradıcılığı ilə bağlı qələmə alınan elmi-nəzəri yazılar G.Babaxanlı tərəfindən ayrıca təhlil hədəfinə çevrilir. Bu dövrdə “Cavid teatrı” anlayışı da ədəbi dövriyəyə daxil olur ki, Azərbaycan teatr sənətini və mədəniyyətini dahi Cavidin dramaturgiyası olmadan təsəvvür etmək qeyri mümkündür. Məhz buna görə də, G.Babaxanlı bu mövzuya monoqrafiyada xüsusi yer vermişdir. Müstəqillik illərindən başlayaraq cavidşünaslıqda yeni bir mərhələ başlayır ki, burada Cavid yaradıcığı ilə bağlı çox az işlənən mövzular aktuallıq kəsb edir: Cavid və sufizm, Cavid və türkçülük, sənətkarın estetik idealı, Cavid irsi və müasir ədəbiyyatımız, Cavid və gerçək dünya və s. göstərilən mövzuların elmi təhlili kitabda mühüm yer tutur. 2013-cü ildə ümummilli lider [[Heydər Əliyev]]<nowiki/>in 90 illik yubileyi münasibətilə fil.ü.e.d. Gülbəniz Babaxanlı<nowiki/>nın “Heydər Əliyev və Hüseyn Cavid” monoqrafiyası çap olunmuşdur. Görkəmli cavidşünas-alimin elmi fəaliyyətinin əsas nailiyyətlərindən biri də Hüseyn Cavidin oğlu [[Ərtoğrol Cavid]]<nowiki/>in zəngin irsini özündə əks etdirən “[[Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid]]” çoxcildli kitabının hazırlanması və nəşridir. Çoxcildli kitab G.Babaxanlının layihəsi və tərtibçiliyi, [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]<nowiki/>nin 22 aprel 2011-ci il tarixli sərəncamı ilə 10 cildi 2011-ci ildə, 3 cildi isə 2015-ci ildə çap edilmişdir. Bütün ömrünü valideynlərinin və qardaşının xatirəsinin yaşamasına, [[Hüseyn Cavid]] və [[Ərtoğrol Cavid]] irsinin toplanıb təbliğ olunmasına, Cavidlər ailəsinin nurunu yaşadacaq ev-muzeyinin yaradılmasına həsr etmiş [[Turan Cavid]]<nowiki/>in zəngin irsi də fil.ü.e.d. G.Babaxanlının elmi fəaliyyətinin digər bir tədqiqat obyektidir. Belə ki, 2014-cü ildə [[Turan Cavid]]<nowiki/>in yaradıcılıq və araşdırmaçılıq missiyası ilə keçən maraqlı və zəngin həyat yolu, onun şəxsiyyəti və ictimai fəaliyyətini özündə əks etdirən materiallar əsasında Gülbəniz Babaxanlının layihəsi və tərtibçiliyi ilə '''“Turan Cavid: Ömür salnaməsi'''” kitab-albomu çap olunmuşdur. [[Hüseyn Cavid]]<nowiki/>in və cavidlər ailəsinin zəngin irsinin təbliği məqsədi ilə G.Babaxanlı respublikada və xaricdə - İtaliya, İspaniya, İran, Türkiyə, Rusiya, Türkmənistan, Özbəkistanda keçirilən konfrans və sərgilərdə iştirak etmiş, beynəlxalq elmi jurnallarda məqalələri dərc olunmuşdur. G.Babaxanlı 12 ilə yaxındır ki, taleyini [[AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]] ilə bağlayan görkəmli tədqiqatçı, eyni zamanda bacarıqlı elmi və inzibati təşkilatçıdır. O, yüksək səriştə və bacarığı sayəsində qısa müddət ərzində muzeyin fəaliyyətində əsaslı dönüş yaratmışdır. Onun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə Muzeydə fondlar və onlarda qorunan eksponatlar xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq yerləşdirilmiş, bir sıra yeni orijinal eksponatlar əldə edilmiş, ekspozisiyanın yeniləşdirilməsi üçün müvafiq muzey avadanlığı alınmış, müxtəlif məzmunlu sərgilər hazırlanmışdır. Muzey tarixində ilk dəfə olaraq elmi kataloq və kitab-albomların çap olunması təşkil edilmişdir. G.Babaxanlının təşkilatçılıq fəaliyyəti nəticəsində xarici ölkə muzeyləri və alimləri ilə elmi əlaqələr yaradılmış, muzeyin sərgiləri Almaniya, Norveç, Rusiya və s. ölkələrdəki muzeylərdə nümayiş olunmuşdur. Məhz buna görədir ki, cavidşünas bir alim kimi Gülbəniz Babaxanlı<nowiki/>nın Cavid irsinin təbliği və tədqiqi sahəsində elmi və təşkilatçılıq fəaliyyəti Azərbaycan ziyalısı nümunəsində daim yüksək qiymətləndirilir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti [[İlham Əliyev]] cənabları 03 noyabr 2015-ci ildə [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası|Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]<nowiki/>nın 70 illik yubileyi münasibətilə imzaladığı “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında” sərəncamla Azərbaycan elminin inkişafında xidmətlərinə görə, [[AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi|AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]]<nowiki/>nin direktoru filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz İbrahim qızı Babaxanlını “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görməklə [[Hüseyn Cavid]]<nowiki/>in zəngin irsinin təbliği və tədqiqini yüksək qiymətləndirmişdir. === Beynəlxalq əlaqələr === Filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz Babaxanlı [[Beynəlxalq Muzeylər Şurası]]nın (ICOM) üzvüdür == Kitabları == #Gülbəniz Babaxanlı. "Qurumayan bulaqlar" (20-30-cu illər poemalarının qaynaqları). Bakı. Sabah. 1995, 151 s. Monoqrafiya. #Gülbəniz Babaxanlı. “Azərbaycan epik şeiri və klassik irs” (1920-50-ci illər) Bakı-Elm-2005. Elmi redaktoru: akademik [[Bəkir Nəbiyev]]. Kitabda Azərbaycan ədəbiyyatının ən keşməkeşli dövrlərindən olan keçən yüzilliyin 20-50-ci illərində yaranmış epik poemaların qaynaqları araşdırılır. Azərbaycan klassik poeziyasının, şifahi xalq ədəbiyyatının bu dövr epik şeirinə təsiri üzə çıxarılır. Monoqrafiyada poemaların ideoloji fəlsəfi qaynaqlarının araşdırılmasına da xüsusi fəsil həsr edilmişdir. #Hüseyn Cavid: həyat və sənət yolu” Biblioqrafik göstərici. Bakı-«Elm»-2006. Kitabda Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığının ən önəmli tarixləri, sənətkarın əsərlərinin nəşri və haqqında yazılmış materialların siyahısı toplanmışdır. #“[[Hüseyn Cavid məqbərəsi|Hüseyn Cavid]] əsərləri 5 cilddə” Bakı-«Elm»-2007. Beşcildlik H.Cavidin külliyyatını əhatə edir. #“Məhəbbətdir ən böyük din” (“La plus grand religion est l’amour” seçmə şeirləri fəransız dilində, Bakı-2007). Kitaba azərbaycan və fransız dillərində Azərbaycanın mütəfəkkir şairi [[Hüseyn Cavid]]<nowiki/>in seçilmiş şeirləri daxil edilmişdir. Hüseyn Cavidin şeirləri ilk dəfədir ki, fransız dilinə tərcümə edilərək kitab şəklində oxuculara təqdim olunur. #“Cavid hikməti – Seçmə aforizmlər” Bakı-«Elm»-2008. Hüseyn Cavid külliyatının son beşcildlik nəşri əsasında tərtib edilmiş aforizmlər böyük mütəfəkkir şairin insanlıq, haqq, ədalət, vətən, qadın, məhəbbət və ən müxtəlif insan münasibətləri haqqında müdrik sözlərini və kəlamlarını əhatə edir. #Gülbəniz Babaxanlı. “Poetik sözün arsenalı” (monoqrafiya). Bakı-Elm-2008. Kitabda Azərbaycan ədəbiyyatının ən keşməkeşli dövrlərindən olan keçən yüzilliyin 20-50-ci illərində yaranmış epik poemaların, eyni zamanda Hüseyn Cavidin “Azər” poemasının qaynaqları araşdırılır. Azərbaycan klassik poeziyasının, şifahi xalq ədəbiyyatının bu dövr epik şeirinə təsiri üzə çıxarılır. Monoqrafiyada poemaların ideoloji-fəlsəfi qaynaqlarının araşdırılmasına da xüsusi fəsil həsr edilmişdir. #“Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi”. Bakı, 2009. Kitabda [[Hüseyn Cavidin ev-muzeyi (Naxçıvan)|Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]]<nowiki/>nin yaranma tarixindən, Ümummilli Liderimiz [[Heydər Əliyev]]<nowiki/>in H.Cavid irsinin qorunması və təbliği sahəsindəki əvəzolunmaz xidmətlərindən, muzeyin açılış mərasimində Turan Cavidlə Heydər Əliyevin görüşündən, muzeyin son illərdəki fəaliyyətindən, eksponatların tarixindən bəhs edən məlumatlar öz əksini tapmışdır. #Gülbəniz Babaxanlı. “Azərbaycan ədəbi fikri və Hüseyn Cavid”. Bakı-2010. Filologiya üzrə elmlər doktoru, Hüseyn Cavid Ev Muzeyinin direktoru Gülbəniz Babaxanlının bu monoqrafiyası dahi şairimiz H.Cavidin yaradıcılığına həsr olunmuş məqalə və monoqrafiyaları elmi təhlil obyektinə çevirir, keçən əsrin iyirminci illərindən başlayaraq çağımıza qədər bir dövrü əhatə edən bu böyük zaman müddətində H.Cavidə, onun şəxsiyyətinə, yaradıcılığına münasibəti aydınlaşdırır. Belə bir fikir təsdiq olunur ki, Cavidşünaslıq artıq ədəbiyyatşünaslıq elmimizin mühüm qollarından birinə çevrilmişdir. #Hüseyn Cavid və [[Abdulla Şaiq]] “Ədəbiyyat dərsləri”. Bakı-Çaşıoğlu-2010 Bu nəşr Hüseyn Cavid və [[Abdulla Şaiq]]<nowiki/>in müəllifliyi ilə 1919-cu ildə Bakıda, Hökumət mətbəəsində nəşr edilən “Ədəbiyyat dərsləri” adlı dərsliyin əski əlifbadan latın qrafikasına transfonoliterasiya olunmuş təkrar nəşridir. Dərslikdə ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid o dövrkü biliklərin toplusu öz əksini tapmaqla, öyrəncilərə yığcam şəkildə lazımi məlumatlar verilir. Dərslikdə həm ədəbiyyatın qanun-qaydaları, həm də ümumiyyətlə, ədəbi əsər yazmağın üsulları şərh edilir. Bununla da kitab həm də yeni yazmağa başlayan sənətkarlar üçün qiymətli qaynaq və rəhbərlik rolunu oynayır. 10. H.Cavid. “[[Topal Teymur (film, 1983)|Topal Teymur]]”. Bakı-«Elm»-2010. Kitab “Topal Teymur” dramının yazılmasının 85 illiyi münasibətilə çap olunmuşdur. 11.“Cavid hikməti – Seçmə aforizmlər” (miniatür kitab, Bakı- 2010) 12. “[[Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid]]” çoxcildliyi 13 cilddə. Cild 1-10. Bakı-Çaşıoğlu-2011. Cild 11-13. Bakı, Proqres 2015 “Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid” çoxcildliyi 13 cilddə: “Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid” adlanan I cilddə Qarabağ, Quba, Gəncə, Xızı, Basarkeçər, Bakı, Şəki, Dərbənd, Masallı bölgələrindən 1939-40-cı illərdə toplanmış toy və yas adətlərinə aid etnoqrafik materiallar, eləcə də el mahnıları, deyimləri öz əksini tapmışdır. Bütün bu materiallar haqqında Ərtoğrol Cavidin yığcam, dərin məzmunlu elmi rəyləri də onlarla birgə çap olunmuşdur. “Cavidşünaslıq” elmi araşdırmalar toplusu. 10 cilddə. Bakı – 2012. 14. G.Babaxanlı “Heydər Əliyev və Hüseyn Cavid”. Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr edilmiş monoqrafiya-Bakı-Proqres-2013. Fil.ü.e.d. Gülbəniz Babaxanlının bu kitabında dahi sənətkar Hüseyn Cavid irsinə Heydər Əliyevin göstərdiyi diqqət və qayğıdan bəhs olunur. Ulu öndərin mədəniyyət siyasətinin açıqlanması kontekstində iki dahinin münasibətləri araşdırma obyektinə çevrilir. 15.H.Cavidin “Şeyda” dramı 10 dildə (rus, ingilis, fransız, yunan dillərində - 2012, alman, çex, polyak, belarus, bolqar, ukrayna dillərində - 2013). [[AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi]] Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Hüseyn Cavidin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 16 fevral 2012-ci il 2051 saylı sərəncamına əsasən AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin və Bakı Slavyan Universitetinin birgə layihəsi ilə H.Cavidin “Şeyda” əsəri 10 dildə (rus, ingilis, alman, fransız, polyak, belarus, bolqar, ukrayna, çex, yunan) tərcümə edilmiş və nəşr edilmişdir. Kitaba əsərin tərcümə edildiyi hər bir dildə ön söz yazılmışdır. Kitabın 4 cildi 2012-ci ildə çap edilmiş, qalan 6 cildi isə 2013-cü illdə işıq üzü görmüşdür. 16.T.Əfəndiyev “Hüseyn Cavid: ideal həqiqət axtarışı” (Bakı-2013) [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<nowiki/>nin üzvü, tənqidçi, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar incəsənət xadimi Timuçin Əfəndiyevin 1985-ci ildə çap olunmuş “Hüseyn Cavidin ideyalar aləmi” adlı monoqrafiyasının təkrar nəşri oxuculara təqdim edilir. Kitabda Cavid dramaturgiyasının estetik problemlərindən bəhs olunur. Monoqrafiyada Cavid romantizminin ideya bədii prinsiplərinə əsaslanan müəllif, mövzunun tələblərinə uyğun olaraq, bu dramaturgiyanın janr və üslub xüsusiyyətləri üzərində də ətraflı dayanır. 17. “Turan Cavid. Ömür salnaməsi”. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi. Bakı-Proqres-2014. 450 səh. Turan Cavid çox böyük yaradıcılıq, araşdırmaçılıq missiyası ilə kifayət qədər maraqlı və zəngin həyat yolu keçmişdir ki, bu da onun şəxsiyyəti haqqında, onun ictimai fəaliyyəti barədə xeyli sayda materialın bu kitabda toplanmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, 100-ə yaxın müxtəlif mətn, 300-dən artıq foto və sənədin yer aldığı bu nəşrdə Turan Cavidin bütün həyat və yaradıcılığına işıq salmışdır. İlk dəfədir ki, Turan Cavid haqqında bu materiallar sistemli və kompleks şəkildə toplanaraq nəşr halına gətirilmişdir. 18.“Dədəm Qorqud belə demiş”. 3 dildə: Azərbaycan, ingilis, rus. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi. Bakı-Proqres-2016. 192 s. Kitabda Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim yazılı abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı aforizmlər, hikmətli sözlər, müdrik kəlamlar ədəbiyyatşünas-alim G.Babaxanlı tərəfindən seçilərək ilk dəfə olaraq Azərbaycan, ingilis və rus dillərində dərc olunmuşdur. Filoloq-alim G.Babaxanlının Azərbaycan xalq bədii təfəkkürünün abidəsi olan, atalar sözü, məsəl və idiomatik ifadələrindən bol-bol, məharətlə istifadə olunmuş "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının bədii təsvir vasitələri ilə zəngin olan poetik dilindən seçdiyi aforizmlərin 3 dildə nəşri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. == Təltiflər, mükafatlar == #2016-cı il oktyabr ayının 19-da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin növbəti iclasında AMEA-nın prezidenti, akademik [[Akif Əlizadə]] tərəfindən AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Gülbəniz Babaxanlıya Azərbaycan elminin inkişafında xidmətlərinə görə və 60 illik yubileyi münasibətilə AMEA-nın Fəxri Fərmanı təqdim edilib. #Azərbaycan Respublikası Prezidenti, cənab [[İlham Əliyev]]<nowiki/>in 03 noyabr 2015-ci il tarixli Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyi münasibətilə verdiyi “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında” sərəncamına əsasən, Azərbaycan elminin inkişafında xidmətlərinə görə, AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru Babaxanlı Gülbəniz İbrahim qızı “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülmüşdür. #Gülbəniz Babaxanlının redaktoru olduğu "'''Journal of Language and Literature'''" jurnalı dünyanın tanınmış akademik nəşriyyatlarından və informasiya həllərinin təminatçılarından biri olan "Elsevier" ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun birlikdə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq təşkil etdiyi "SCOPUS Mükafatı Azərbaycan-2016" layiq görülmüşdür. #2015-ci il may ayının 20-də Azərbaycan Respublikası [[Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi|Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi]], eləcə də Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəsmi dəstəyi ilə keçirilən ənənəvi NETTY - Milli İnternet Müsabiqəsinin “Mədəniyyət və İncəsənət” nominasiyasında AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin saytı ilin ən yaxşı veb resursu seçilmişdir. #AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz Babaxanlı 2012-ci ilin aprel ayının 26-da [[Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi|Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi]], “Bakılı” Beynəlxalq Mədəniyyət Cəmiyyəti, “Humay” Milli Mükafatı Akademiyasının təşkilatçılığı ilə “Humay” mükafatının XXII təqdimetmə mərasimində Elm nominasiyası üzrə “Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və [[Ərtoğrol Cavid]]” çoxcildliyinə görə “Humay” Milli Mükafatı ilə təltif edilmişdir. == Xarici keçidlər == == İstinadlar == [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Elmlər doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan muzeylərinin direktorları]] 2ogpfpts7y40k3sqgx9n39zldyt4g3n 14 464004 7865751 3696542 2024-11-27T10:46:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865751 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] 2dotea9qyb64pkzzb1oj5i3vg60hi7k 7865753 7865751 2024-11-27T10:47:08Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Güləş üzrə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865753 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Güləş üzrə dünya çempionları]] qovf4j4lw5z804dznn5wbdlf3l92loz 7865754 7865753 2024-11-27T10:47:44Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Cüdo üzrə çempionlar]] əlavə olundu 7865754 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Güləş üzrə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Cüdo üzrə çempionlar]] 8bqgmgshha9sm8easgf7ff73j49uwlr 0 465302 7865867 6842060 2024-11-27T11:36:28Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi 7865867 wikitext text/x-wiki '''Sonninq mükafatı''' ({{dil-da|Sonningprisen}}) — Avropa mədəniyyətinə fövqalədə töhfələr verən elm, mədəniyyət və ədəbiyyat xadimlərinə verilən mükafat. Sonninq mükafatı Danimarkalı yazıçı [[Karl Sonninq]]in şərəfinə hər iki ildən bir verilir. [[Kopenhagen Universiteti]]nin rektorluğu tərəfindən seçilmiş nümayəndə heyəti mükafata namizəd olan şəxslər arasında seçim aparır və aparılan seçim nəticəsində qalib şəxsə 135.000 avro mükafat verilir. Mükafatlandırma mərasimi Karl Sonninqin doğum tarixi olan 19 apreldə [[Kopenhagen Universiteti]]nin akt zalında təqdim olunur. {|class="wikitable sortable" !İl !! Laureat !!Sahə !!Ölkə |- !2021 |[[Svetlana Aleksiyeviç]] ||[[Ədəbiyyat]]|| {{flag|Belarus}} [[Belarus]] |- !2018 |[[Lars fon Trier]] ||[[Kinematoqrafiya]]||{{DEN}} |- !2014 |[[Mixail Haneke]] ||[[Kinematoqrafiya]]||{{AUT}} |- !2012 |[[Orxan Pamuk]] ||[[Ədəbiyyat]]||{{TUR}} |- !2010 |[[Hans Magnus Enzensberger]] ||[[Ədəbiyyat]]||{{GER}} |- !2008 |[[Renzo Piano]] ||[[Memarlıq]] ||{{ITA}} |- !2006 |[[Aqnes Heller]] ||[[Fəlsəfə]] ||{{HUN}} |- !2004 |[[Mona Hatum]] ||[[Mədəniyyət]] ||{{UK}} |- !2002 |[[Meri Robinson]] || [[Hüquq]] ||{{IRL}} |- !2000 |[[Eugenio Barba]] ||[[Teatr]] ||{{ITA}} |- !1998 |[[Yorn Utzon]] ||[[Memarlıq]] ||{{DEN}} |- !1996 |[[Günter Qrass]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{GER}} |- !1994 |[[Kşiştof Kyeslovski]] ||[[Kinematoqrafiya]] ||{{POL}} |- !1991 |[[Vatslav Havel]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{CZE}} |- !1989 |[[İnqmar Berqman]] ||[[Teatr]] ||{{SWE}} |- !1987 |[[Yürgen Habermas]] ||[[Fəlsəfə]] ||{{GER}} |- !1985 |[[Vilyam Heyines]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{FRO}} |- !1983 |[[Simona de Bovuar]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{FRA}} |- !1981 |[[Dario Fo]] ||[[Teatr]] ||{{ITA}} |- !1979 |[[Herman Qmayner]] ||[[Filantrop]]iya ||{{AUT}} |- !1977 |[[Arn Ness]] ||[[Fəlsəfə]] ||{{NOR}} |- !1975 |[[Hannah Arendt]] ||[[Siyasət]] ||{{GER}} |- !1973 |[[Karl Popper]] ||[[Fəlsəfə]] ||{{AUT}} |- !1971 |[[Danilo Dolçi]] ||[[Sosial iş]] ||{{ITA}} |- !1970 |[[Max Tau]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{GER}} |- !1969 |[[Halldor Laksness]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{ISL}} |- !1968 |[[Artur Kostler]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{UK}} |- !1967 |[[Vilhelm Hoft]] ||[[Teologiya]] ||{{NLD}} |- !1966 |[[Lourens Olivye]] ||[[Teatr]]||{{UK}} |- !1965 |[[Ricard Kalerqi]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{AUT}} |- !1964 |[[Dominik Pir]] ||[[Teologiya]] ||{{BEL}} |- !1963 |[[Karl Bart]] ||[[Teologiya]] ||{{SUI}} |- !1962 |[[Alvar Aalto]] ||[[Memarlıq]] ||{{FIN}} |- !1961 |[[Nils Bor]] ||[[Psixologiya]] ||{{DEN}} |- !1960 |[[Bertran Rassel]] ||[[Fəlsəfə]] ||{{UK}} |- !1959 |[[Albert Şveytser]] ||[[Fəlsəfə]] ||{{GER}} |- !1950 |[[Vinston Çörçill]] ||[[Ədəbiyyat]] ||{{UK}} |- |} {{Sonninq mükafatı}} [[Kateqoriya:Danimarka tarixi]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyat mükafatları]] 5g1w7qnqsp0wij5gkdie71slofa1qrj 0 465303 7865440 6693525 2024-11-27T06:54:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865440 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Zəkulla Bayramlı |orijinal adı = Bayramlı Zəkulla Niftulla oğlu |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 4.9.1965 |doğum yeri = [[Qaravəlli (Ağcabədi)|Qaravəlli]], [[Ağcabədi rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = filologiya üzrə fəlsəfə doktoru |elmi adı = [[dosent]] |iş yeri = [[Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu]], AMEA Nizami adına [[Ədəbiyyat İnstitutu]] |alma-mater = |təhsili = [[Gəncə Dövlət Universiteti]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Bayramlı Zəkulla Niftulla oğlu''' — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, füzulişünas alim, dosent, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda aparıcı elmi işçi,<ref>{{Cite web |title=Bayramlı Zəkulla Niftulla oğlu |url=http://www.science.gov.az/forms/doktora-filosofii-instituta-literaturyi/2032 |access-date=2016-10-21 |archive-date=2021-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210411050250/http://www.science.gov.az/forms/doktora-filosofii-instituta-literaturyi/2032 |url-status=live }}</ref> [[Füzuli]]nin həyat və yaradıçılığı ilə bağlı çoxlu sayda əsərlərin müəllifi.<ref>{{Cite web |title=Zəkulla BAYRAMLI, Monoqrafiya |url=http://www.asifrustemli.com/eserleri/21-cfr-cabbarlinin-trcm-sntkarlii-haqqinda-dyrl-monoqrafya.html |access-date=2016-10-21 |archive-date=2016-11-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161123073820/http://www.asifrustemli.com/eserleri/21-cfr-cabbarlinin-trcm-sntkarlii-haqqinda-dyrl-monoqrafya.html |url-status=dead }}</ref> == Həyatı == Bayramlı Zəkulla Niftulla oğlu 04 sentyabr 1965-ci ildə Ağcabədi rayonu, Qaravəlli kəndində anadan olmuşdur. == Təhsili == * 1972-1982-ci illərdə Qaravəlli kəndi orta məktəbində təhsil alıb. * 1990-ci ildə [[Gəncə Dövlət Universiteti]]nin filologiya fakultəsini [[Azərbaycan dili]] və Ədəbiyyyatı ixtisası üzrə bitirib. * 1990-1993-cü illərdə [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitututunda aspiranturanı oxuyub. * 1994-cü ildə "Füzuli yaradıcılığı və Çağdaş ədəbi-nəzəri fikir" mövzusu üzrə dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini alıb. == Elmi-pedaqoji fəaliyyəti == * 1990-cı ildə Ağcabədi rayon Qaravəlli kəndi orta məktəbində Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi işləyib. * 1994-cü ildən AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda çalışır. * 2013-2015-ci illərdə [[Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu]]nda Klassik Azərbaycan Əbəbiyyatını tədris edib. * 1994-1998-ci illərdə Azərbaycan Radiosunun "Xarici ölkələrə verlişlər" studiyasının Güney Azərbaycan şöbəsində redaktor, böyük redaktor vəzifəsində çalışıb. == Yaradıcılığı == # Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi və nəzəriyyəsi; # Füzuli yaradıcılığı və Çağdaş ədəbi-nəzəri təmaüllər; # Füzuli yaradıcılığı və Şərq renessansı; # Füzuli poeziyasının romantik özəllikləri; # Füzuli poeziyası və Sufizm problemi; # Füzuli nəsrinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri. == Kitabları == * "Füzuli yaradıcılığı və Çağdaş ədəbi-nəzəri fikir" (monoqrafiya), Bakı:Elm, 2010. * Səni kimə deyim kimə söyləyim... (şeirlər), Bakı:Elm, 2015. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == *[http://azpress.az/index.php?lang=az&sectionid=news&id=36271 Zəkulla BAYRAMLI: Bağdaddan doğan şeir günəşi] *[http://www.literature.az/userfiles/file/Bayraml%C4%B1%20Z%C9%99kulla%20-1.pdf Bayramlı Zəkulla, Elmi məqalə]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} *[http://www.anl.az/down/meqale/medeniyyet/2010/noyabr/140669.htm Bayramlı Zəkulla, İtmiş səsin sorağında...] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Filologiya üzrə fəlsəfə doktorları]] 6oifuekns69ese3qmz7128gg5hz3wik 0 468033 7865464 7675982 2024-11-27T07:22:18Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865464 wikitext text/x-wiki {{əhəmiyyət|tarix=03.11.2023}} {{mənbə azlığı}} {{Alim şəkil = Əlisgəndər Yaqubov.jpg }} '''Əlisgəndər Yaqubov''' ({{DVTY}}) — alim-aqronom.<ref>{{Cite news|title=|url=http://anl.az/down/meqale/ses/2010/noyabr/140344.htm|access-date=2023-11-03|archive-date=2019-09-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20190915105806/http://www.anl.az/down/meqale/ses/2010/noyabr/140344.htm|url-status=live}}</ref> == Həyatı == Hacı Əlisgəndər Əhməd oğlu Yaqubov 25 sentyabr 1937-ci ildə Masallı Rayonun Yeddioymaq kəndində anadan olub. 1941-ci ildə 4 yaşında atasını itirən Əlisgəndər Yaqubovun uşaqlıq illəri ağrılı keçib. İkinci Dünya müharibəsi iki qardaşını ondan alıb. Çətinliklərə baxmayaraq, kənd orta məktəbini yüksək qiymətlərlə bitirdiyindən, imtahan vermədən Lənkəran Kənd Təsərrüfatı Texnikumuna qəbul edilib. Vətənə hərbi borcunu 3il Gurcustanda Sovet Ordusunda xidmətdən sonra leytenant kimi başa vuran Əlisgəndər Yaqubov, ali təhsili bundan sonra ala bilib.<ref>{{Cite news |title= |url=http://www.masalli-ih.gov.az/news/39.html}}</ref> Ordu sıralarında xidməti zamanı nizam-intizamı ilə fərqlənən leytenant Yaqubov həmin illərdə Sov. İKP üzvlüyünə də qəbul olunub. Sovxozda normalaşdırıcı texnikdən baş aqronom vəzifəsinə qədər yüksəlib. 1964-cü ildə ilk Partiya Təşkilatının katibi seçilib.1969-cu ildə Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun aqronomluq fakültəsində qiyabi təhsilini iki il sonra ovaxtkı Leninqrad vilayətinin Velikie Luki şəhərindəki Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda başa vurub.<ref>{{Cite news|title=|url=https://e-qanun.az/framework/20583|access-date=2023-11-03|archive-date=2022-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20221023194115/https://e-qanun.az/framework/20583|url-status=live}}</ref> Vətənə 1975-ci ildə alim-aqronom kimi qayıdıb. Bundan sonra vəzifə pillələrində uğurla irəliləyən Əlisgəndər Yaqubov 1975-ci ildə Krupskaya adına Tərəvəzçilik-Südçülük sovxozuna direktor təyin olunub. Onun rəhbərliyi dovründə qabaqcıl təsərrüfatlardan birinə çevrilən sovxoz dəfələrlə Azərbaycan KP MK-nın, Nazirlər Sovetinin, Ali Sovetin, Həmkarlar İttifaqı Mərkəzi Şurasının, Respublika Komsomolunun keçici qırmızı bayraqlarını qazanıb. Masallı Rayon Partiya Komitəsinin plenum üzvü, Rayon Sovetinin deputatı seçilən alim-aqronom direktoru olduğu dövrdə geridə qalan "Təzəkənd" sovxozunu da dirçəldib, onu qabaqcıl müəsissələr sırasına çıxardıb. 1980-ci ildə Masallı Rayon Aqrar-Sənaye Birliyinin baş direktorunun müavini təyin edilib. 1990-cı ilin 20 yanvar hadisələrindən sonra Sov. İKP üzvlüyündən imtina edən təcrübəli alimin sonuncu vəzifəsi 1997-ci ilədək Aqrar-Sənaye Birliyində şöbə müdiri vəzifəsi olub. Həmin vəzifədən təqaüdə çıxan Əlisgəndər Yaqubov 5 oğul,3 qız atasıdır. Əlisgəndər Yaqubovun 70 ilik yubileyində onun həyatını əks etdirən "Bir Ömrün İşiğı" kitabı çap olunub. Hal-hazırda dərin həyat təcrübəsini nəvələrinin tərbiyəsinə sərf edir. 17 nəvənin, 2 nəticənin babasıdır. * Masallı rayon İşıq İdarəsində Enerji Satişi Şobəsinin Rəisi Famil Yaqubovun atasıdır * Müdafiə Nazirliyinin Mənzil-İstismar hissəsinin rəisi Elçin Yaqubovun atasıdır * Ukrayna Respublikasında "VİLƏŞ" Firmasının təsisçisi və Baş Direktoru Çingiz Yaqubovun atasıdir * Azərbaycan Televiziya və Radiosu QSC-nin Mədəniyyət kanalının Direktor müavini Əməkdar mədəniyyət işçisi Hikmət Yaqubovun atasıdır * Bakı Şəhəri Binəqədi rayon 4-cü Polis bölməsinin rəis müavini polis mayoru Yalçın Yaqubovun atasıdır === Mükafatlar, təltiflər, fəxri adlar === # "Sosializm yarışının qalibi" döş nişanı # "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı # 1973-cü il "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni # 1977-ci il "Oktyabr İnqlabı" ordeni # 2010-cu il 2 noyabr Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin 1171 nömrəli sərəncamına əsasən "Əməkdar Kənd Təsərrüfatı" işçisi == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan aqronomları]] ddsbya3k47wdznsxij5oulghlzomqwv 7865466 7865464 2024-11-27T07:22:34Z Araz Yaquboglu 17991 7865466 wikitext text/x-wiki {{əhəmiyyət|tarix=03.11.2023}} {{mənbə azlığı}} {{Alim |şəkil = Əlisgəndər Yaqubov.jpg }} '''Əlisgəndər Yaqubov''' ({{DVTY}}) — alim-aqronom.<ref>{{Cite news|title=|url=http://anl.az/down/meqale/ses/2010/noyabr/140344.htm|access-date=2023-11-03|archive-date=2019-09-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20190915105806/http://www.anl.az/down/meqale/ses/2010/noyabr/140344.htm|url-status=live}}</ref> == Həyatı == Hacı Əlisgəndər Əhməd oğlu Yaqubov 25 sentyabr 1937-ci ildə Masallı Rayonun Yeddioymaq kəndində anadan olub. 1941-ci ildə 4 yaşında atasını itirən Əlisgəndər Yaqubovun uşaqlıq illəri ağrılı keçib. İkinci Dünya müharibəsi iki qardaşını ondan alıb. Çətinliklərə baxmayaraq, kənd orta məktəbini yüksək qiymətlərlə bitirdiyindən, imtahan vermədən Lənkəran Kənd Təsərrüfatı Texnikumuna qəbul edilib. Vətənə hərbi borcunu 3il Gurcustanda Sovet Ordusunda xidmətdən sonra leytenant kimi başa vuran Əlisgəndər Yaqubov, ali təhsili bundan sonra ala bilib.<ref>{{Cite news |title= |url=http://www.masalli-ih.gov.az/news/39.html}}</ref> Ordu sıralarında xidməti zamanı nizam-intizamı ilə fərqlənən leytenant Yaqubov həmin illərdə Sov. İKP üzvlüyünə də qəbul olunub. Sovxozda normalaşdırıcı texnikdən baş aqronom vəzifəsinə qədər yüksəlib. 1964-cü ildə ilk Partiya Təşkilatının katibi seçilib.1969-cu ildə Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun aqronomluq fakültəsində qiyabi təhsilini iki il sonra ovaxtkı Leninqrad vilayətinin Velikie Luki şəhərindəki Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda başa vurub.<ref>{{Cite news|title=|url=https://e-qanun.az/framework/20583|access-date=2023-11-03|archive-date=2022-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20221023194115/https://e-qanun.az/framework/20583|url-status=live}}</ref> Vətənə 1975-ci ildə alim-aqronom kimi qayıdıb. Bundan sonra vəzifə pillələrində uğurla irəliləyən Əlisgəndər Yaqubov 1975-ci ildə Krupskaya adına Tərəvəzçilik-Südçülük sovxozuna direktor təyin olunub. Onun rəhbərliyi dovründə qabaqcıl təsərrüfatlardan birinə çevrilən sovxoz dəfələrlə Azərbaycan KP MK-nın, Nazirlər Sovetinin, Ali Sovetin, Həmkarlar İttifaqı Mərkəzi Şurasının, Respublika Komsomolunun keçici qırmızı bayraqlarını qazanıb. Masallı Rayon Partiya Komitəsinin plenum üzvü, Rayon Sovetinin deputatı seçilən alim-aqronom direktoru olduğu dövrdə geridə qalan "Təzəkənd" sovxozunu da dirçəldib, onu qabaqcıl müəsissələr sırasına çıxardıb. 1980-ci ildə Masallı Rayon Aqrar-Sənaye Birliyinin baş direktorunun müavini təyin edilib. 1990-cı ilin 20 yanvar hadisələrindən sonra Sov. İKP üzvlüyündən imtina edən təcrübəli alimin sonuncu vəzifəsi 1997-ci ilədək Aqrar-Sənaye Birliyində şöbə müdiri vəzifəsi olub. Həmin vəzifədən təqaüdə çıxan Əlisgəndər Yaqubov 5 oğul,3 qız atasıdır. Əlisgəndər Yaqubovun 70 ilik yubileyində onun həyatını əks etdirən "Bir Ömrün İşiğı" kitabı çap olunub. Hal-hazırda dərin həyat təcrübəsini nəvələrinin tərbiyəsinə sərf edir. 17 nəvənin, 2 nəticənin babasıdır. * Masallı rayon İşıq İdarəsində Enerji Satişi Şobəsinin Rəisi Famil Yaqubovun atasıdır * Müdafiə Nazirliyinin Mənzil-İstismar hissəsinin rəisi Elçin Yaqubovun atasıdır * Ukrayna Respublikasında "VİLƏŞ" Firmasının təsisçisi və Baş Direktoru Çingiz Yaqubovun atasıdir * Azərbaycan Televiziya və Radiosu QSC-nin Mədəniyyət kanalının Direktor müavini Əməkdar mədəniyyət işçisi Hikmət Yaqubovun atasıdır * Bakı Şəhəri Binəqədi rayon 4-cü Polis bölməsinin rəis müavini polis mayoru Yalçın Yaqubovun atasıdır === Mükafatlar, təltiflər, fəxri adlar === # "Sosializm yarışının qalibi" döş nişanı # "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalı # 1973-cü il "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni # 1977-ci il "Oktyabr İnqlabı" ordeni # 2010-cu il 2 noyabr Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyevin 1171 nömrəli sərəncamına əsasən "Əməkdar Kənd Təsərrüfatı" işçisi == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan aqronomları]] 5scvuxh3nsiiwxciru8jdxnptobvz5q 0 469650 7865331 7783337 2024-11-27T05:46:15Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865331 wikitext text/x-wiki {{Şahmatçı |adı = Namiq Quliyev |orijinal adı = {{dil-az|Namiq Quliyev}} |vətəndaşlığı = |ilk adı = |yaşadığı yer = |titulu = [[Qrosmeyster]] (2005) |indiki reytinqi = 2578 (Noyabr 2016) |maksimal reytinqi = 2590 (Aprel 2007) |reytinq yeri = |mükafatları = |dünya çempionluğu = |FİDE nömrəsi = 13400363 |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Namiq Quliyev''' ({{DVTY}}) — Azərbaycan şahmatçısı, [[qrosmeyster]] (2005). Üç dəfə Azərbaycan yığmasının tərkibində şahmat olimpiadalarında iştirak edib(1994, [[2016|2006, 2016]]). == Həyatı == 1981–1989-cu illərdə Əlibala Şirinov adına Dünyamallar kənd orta məktəbi və Dünyamallar kənd 8-illik məktəbində, 1989–1991-ci illərdə isə Bakı şəhəri fizika, riyaziyyat və informatika təmayüllü 1 №-ли internat məktəbində (litsey) oxumuşdur. 1991–1996-cı illərdə Azərbaycan Dövlət İqtisad İnstitutunda təhsil almışdır. Azərbaycan İnşaat Mühəndisləri İnstitutu və Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində riyaziyyat üzrə olimpiadaların qalibi olmuşdur. 1999–2001-ci illərdə Dünyamallar kəndində, 2001–2003-cü illərdə isə Bakıda şahmat məktəbində məşqçi müəllim işləmişdir. 2003 ildən Fransada professional şahmatçı və şahmat üzrə məşqçi işləyir. == Naliyyətləri == 2003-cü ildə [[:en:Bischwiller|Bischwiller]]-də keçirilən turnirdə birinci yeri tutub. 2005-ci ildə [[:en:Béthune|Béthune]]-də keçirilən turnirdə [[:en:Oleg Korneev|Oleg Korneev]], [[:en:Andrei Sokolov|Andrei Sokolov]] and [[Azər Mirzəyev (şahmatçı)|Azər Mirzəyev]] ilə 1–4-cü yerləri bölüşüb. 2009-cu ildə [[:en:Metz|Metz]]-də keçirilən turnirdə [[:en:Friso Nijboer|Friso Nijboer]] və [[:en:Adam Horvath|Adam Horvath]] ilə 1–3-cü yerləri bölüşüb. 2010-cu ildə [[:en:Malakoff|Malakoff]]-da keçirilən turnirdə [[:en:Valentin Panbukchian|Valentin Panbukchian]] və [[:en:Vladimir Malaniuk|Vladimir Malaniuk]] ilə 1–3-cü yerləri bölüşüb. 2012-ci ilin yanvarında [[Cenevrə]]də keçirilən beynəlxalq turnirdə ikinci yeri tutub. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikilər | commons = Category:Namig Guliyev | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = | n = | m = }} * [http://chess-db.com/public/pinfo.jsp?id=13400363 Namig Guliyev. Chess-DB.com] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160801120558/http://chess-db.com/public/pinfo.jsp?id=13400363 |date=2016-08-01 }} {{en}} * [https://ratings.fide.com/card.phtml?event=13400363 Namig Guliyev. fide.com] {{en}} * [http://www.chessgames.com/perl/chessplayer?pid=65797 Namig Guliyev. chessgames.com] {{en}} {{şahmatçı-qaralama}} {{Azərbaycan qrosmeysterləri}} {{Azərbaycan şahmatçıları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan şahmatçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şahmatçılar]] 3oboyovxvywjwppj3bs2btw42uiuvvr 0 470804 7865516 6218815 2024-11-27T07:49:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya astronomları]] əlavə olundu 7865516 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Fridrix Vilhelm Argelander |orijinal adı = {{Dil-de|Friedrich Wilhelm August Argelander}} |şəkil = Friedrich Wilhelm August Argelander 1868 von August Bausch.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 22.3.1799 |doğum yeri = [[Klaypeda|Memel]], [[Prussiya krallığı]] |vəfat tarixi = 17.2.1875 |vəfat yeri = [[Bonn]], [[Almaniya İmperiyası]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = [[Astronomiya]] və [[Geodeziya]] |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Fridrix Vilhelm Argelander''' ({{Dil-de|Friedrich Wilhelm August Argelander}}) — [[Alman]] [[astronom]] və [[Geodeziya]] [[mütəxəssis]]i. Argelander ''Berlin Elmlər Akademiyasının'' üzvü (1870), Helsinqfors Universiteti və [[Bonn Universiteti]]nin [[professor]] olmuş, bir müddət [[Rusiya]]da işləmişdir. [[Günəş]]in hərəkətini tədqiq etmiş və dəyişən ulduzların müşahidə üsullarını müəyyənləşdirmişdir. Göyün [[Şimal yarımkürəsi]]ndə 324.198 ulduzun kataloq və atlasını tərtib etmişdir. == Mənbə == * {{AME|1|602}} {{Vikianbar kateqoriyası|Friedrich Wilhelm August Argelander}} [[Kateqoriya:Alman astronomlar]] [[Kateqoriya:Almaniya astronomları]] [[Kateqoriya:Alman alimlər]] [[Kateqoriya:London Kral Cəmiyyətinin əcnəbi üzvləri]] ikkqzdk6u70s5rixoqjar79gozl56dp 0 470822 7865550 5863448 2024-11-27T07:59:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Şərqşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Fransa şərqşünasları]] əlavə olundu 7865550 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Bartelemi Derblo |orijinal adı = {{Dil-fr|Barthélemy d'Herbelot de Molainville}} |şəkil = Barthélemy d'Herbelot de Molainville.png |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 14.12.1625 |doğum yeri = [[Paris]], [[Fransa]] |vəfat tarixi = 8.12.1695 |vəfat yeri = [[Paris]], [[Fransa]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{FRA}} |milliyyəti = [[Fransız]] |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Bartelemi Derblo''' ({{Dil-fr|Barthélemy d'Herbelot de Molainville}}; {{DVTY}}) — fransız şərqşünası. Şərq əlyazmalarını toplamış, şərq dilləri üzrə katib-tərcüməçi, ''Kollec de Fransda'' [[professor]] olmuşdur. Bartelemi Derblo ''Kral kitabxanasında'' işləmişdir. ''Şərq kitab xanası, yaxud Şərq xalqları haqqın da bütün biliklərin lüğəti'' (1697) monumental əsərinin, [[latınca]] izahı verilən ''Ərəb-fars-türk lüğəti'' və ''Şərq antologiyası'' əsərlərinin müəllifidir. Hər iki əsər əlyazması şəklində [[Paris Milli Kitabxanası]]nda saxlanılır. Kral kitabxanasındakı nadir Şərq əlyazmaları əsasında yazılmış ''Şərq kitabxanası'' ensiklopedik lüğətində [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]na dair altı məqalə dərc edilmişdir. Onlardan dördü [[Nizami Gəncəvi]]yə, biri [[Xaqani Şirvani]]yə, digəri isə [[Fələki Şirvani]]yə həsr olunmuşdur. Həmin məqalələr, hələlik, [[Avropa]]da [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]na dair ilk yazılı məxəzlər sayılır. [[Nizami Gəncəvi]] haqqında məqalələrdə şairin əsərlərinin [[fransız ədəbiyyatı]]na təsirindən bəhsedilir. Bartelemi Derblonun Nizami Gəncəvinin nisbəsini ''Gəncəvi'' yox, ''Gəncəli'' kimi yazması onun vətəninin dəqiqləşdirilməsi baxımından təqdirəlayiqdir. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Mənbə == * {{AME|4|488}} [[Kateqoriya:Fransızlar]] [[Kateqoriya:Fransa yazıçıları]] [[Kateqoriya:Fransa şərqşünasları]] [[Kateqoriya:Fransada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Parisdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Fransada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Parisdə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] tkp3cvdvvxl261c3x949tivtpj3puxi 7865552 7865550 2024-11-27T07:59:18Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Fransa tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865552 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Bartelemi Derblo |orijinal adı = {{Dil-fr|Barthélemy d'Herbelot de Molainville}} |şəkil = Barthélemy d'Herbelot de Molainville.png |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 14.12.1625 |doğum yeri = [[Paris]], [[Fransa]] |vəfat tarixi = 8.12.1695 |vəfat yeri = [[Paris]], [[Fransa]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{FRA}} |milliyyəti = [[Fransız]] |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Bartelemi Derblo''' ({{Dil-fr|Barthélemy d'Herbelot de Molainville}}; {{DVTY}}) — fransız şərqşünası. Şərq əlyazmalarını toplamış, şərq dilləri üzrə katib-tərcüməçi, ''Kollec de Fransda'' [[professor]] olmuşdur. Bartelemi Derblo ''Kral kitabxanasında'' işləmişdir. ''Şərq kitab xanası, yaxud Şərq xalqları haqqın da bütün biliklərin lüğəti'' (1697) monumental əsərinin, [[latınca]] izahı verilən ''Ərəb-fars-türk lüğəti'' və ''Şərq antologiyası'' əsərlərinin müəllifidir. Hər iki əsər əlyazması şəklində [[Paris Milli Kitabxanası]]nda saxlanılır. Kral kitabxanasındakı nadir Şərq əlyazmaları əsasında yazılmış ''Şərq kitabxanası'' ensiklopedik lüğətində [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]na dair altı məqalə dərc edilmişdir. Onlardan dördü [[Nizami Gəncəvi]]yə, biri [[Xaqani Şirvani]]yə, digəri isə [[Fələki Şirvani]]yə həsr olunmuşdur. Həmin məqalələr, hələlik, [[Avropa]]da [[Azərbaycan ədəbiyyatı]]na dair ilk yazılı məxəzlər sayılır. [[Nizami Gəncəvi]] haqqında məqalələrdə şairin əsərlərinin [[fransız ədəbiyyatı]]na təsirindən bəhsedilir. Bartelemi Derblonun Nizami Gəncəvinin nisbəsini ''Gəncəvi'' yox, ''Gəncəli'' kimi yazması onun vətəninin dəqiqləşdirilməsi baxımından təqdirəlayiqdir. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Mənbə == * {{AME|4|488}} [[Kateqoriya:Fransızlar]] [[Kateqoriya:Fransa yazıçıları]] [[Kateqoriya:Fransa şərqşünasları]] [[Kateqoriya:Fransada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Parisdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Fransada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Parisdə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Fransa tənqidçiləri]] ctzbbkdaiuni7nbv3lovmskrfn14bkv 0 471515 7865267 7699528 2024-11-27T04:05:55Z Gadir 136647 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865267 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi |adı = Özdəmir Asəf |orijinal adı = Xalid Özdəmir |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |fon rəngi = |doğum adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = 11.6.1923 |doğum yeri = Ankara Turkiyə |vəfat tarixi = 28.1.1981 |vəfat yeri = İstanbul Turkiyə |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{TUR}} |fəaliyyəti = Şair musiqiçi |janr = |musiqi aləti = |səs tembri = |fəaliyyət illəri= |albom şirkəti = |əlaqələri = |təhsili = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Ozdemir Asef''' — türkiyəli musiqiçi və şair. == Həyatı == Özdəmir Asəf 11 iyun 1923-cü ildə Ankara şəhərində doğulub, boya-başa çatmış, əsl adı isə Xalid Özdəmir olmuşdur. O ilk və orta təhsilini Qalatasaray liseyində almışdır. 1942-ci ildə Kabataş oğlanlar liseyindən məzun olmuşdur. İstanbul universitetində öncə Hüquq fakültəsində, sonra İqtisad fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. Lakin bir sıra səbəblərin ucbatından təhsilini 1947-ci ildə yarımçıq qoymuşdur. O, "Zaman" qəzetində tərcüməçi işləmişdir. 1951-ci ildə öz məqalələri ilə mətbuat aləminə daxil olmuşdur və beləliklə öz şeir kitablarını çap etdirmişdir. 28 yanvar 1981-ci il də İstanbul şəhərində vəfat etmişdir. == Əsərləri == 1."Sən sən sən" 2."Bir qapı önündə" 3."Necəsən" 4."Mən deyildim" 5."Bugün və Bugün" 6."Məndən sonra xosbəxtlik" == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.google.az/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=Ozdemir+asef+haqqinda] * [http://pp.blogfa.com/post/45 Özdəmir Asəfin şeirləri] [[Kateqoriya:Ankarada doğulanlar]] [[Kateqoriya:İstanbulda vəfat edənlər]] r7ufyv6uf887ca72z5g04wgqxaxwrce 7865270 7865267 2024-11-27T04:08:18Z Gadir 136647 tərtibat 7865270 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi}} '''Özdəmir Asəf''' ({{dil-tr|Özdemir Asaf}}; {{DVTY}}) — Türkiyə musiqiçisi və şairi. == Həyatı == Özdəmir Asəf 11 iyun 1923-cü ildə Ankara şəhərində doğulub, boya-başa çatmış, əsl adı isə Xalid Özdəmir olmuşdur. O ilk və orta təhsilini Qalatasaray liseyində almışdır. 1942-ci ildə Kabataş oğlanlar liseyindən məzun olmuşdur. İstanbul universitetində öncə Hüquq fakültəsində, sonra İqtisad fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. Lakin bir sıra səbəblərin ucbatından təhsilini 1947-ci ildə yarımçıq qoymuşdur. O, "Zaman" qəzetində tərcüməçi işləmişdir. 1951-ci ildə öz məqalələri ilə mətbuat aləminə daxil olmuşdur və beləliklə öz şeir kitablarını çap etdirmişdir. 28 yanvar 1981-ci il də İstanbul şəhərində vəfat etmişdir. == Əsərləri == 1."Sən sən sən" 2."Bir qapı önündə" 3."Necəsən" 4."Mən deyildim" 5."Bugün və Bugün" 6."Məndən sonra xosbəxtlik" {{Xarici keçidlər}} 66u6brg96n42y4r7m36ffctjy3vrgex 7865271 7865270 2024-11-27T04:09:21Z Gadir 136647 musiqiçi deyil 7865271 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi}} '''Özdəmir Asəf''' ({{dil-tr|Özdemir Asaf}}; {{DVTY}}) — Türkiyə yazıçısı və şairi. == Həyatı == Özdəmir Asəf 11 iyun 1923-cü ildə Ankara şəhərində doğulub, boya-başa çatmış, əsl adı isə Xalid Özdəmir olmuşdur. O ilk və orta təhsilini Qalatasaray liseyində almışdır. 1942-ci ildə Kabataş oğlanlar liseyindən məzun olmuşdur. İstanbul universitetində öncə Hüquq fakültəsində, sonra İqtisad fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. Lakin bir sıra səbəblərin ucbatından təhsilini 1947-ci ildə yarımçıq qoymuşdur. O, "Zaman" qəzetində tərcüməçi işləmişdir. 1951-ci ildə öz məqalələri ilə mətbuat aləminə daxil olmuşdur və beləliklə öz şeir kitablarını çap etdirmişdir. 28 yanvar 1981-ci il də İstanbul şəhərində vəfat etmişdir. == Əsərləri == 1."Sən sən sən" 2."Bir qapı önündə" 3."Necəsən" 4."Mən deyildim" 5."Bugün və Bugün" 6."Məndən sonra xosbəxtlik" {{Xarici keçidlər}} 5aacmt7j6f805fa7avrs3fi9kipgdxg 0 473311 7864626 7558587 2024-11-26T12:25:09Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Təbrizdə yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] 7864626 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Tarixi abidə |adı = Cümə məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Jameh mosque of Tabriz.jpg|250px]] |şəkil_izah = |ölkə = [[İran]] |status = |şəhər = [[Təbriz]] |yerləşir = Mutahhari küçəsi |aidiyyatı = [[Böyük Səlcuq İmperiyası]] |sifarişçi = |tikilmə_tarixi = |Xəritəsi = {{Yer xəritəsi |İran |label=Cümə məscidi|label_size=100 |lat=38.073586 |long=46.301078 |mark=Locator Dot3.gif |marksize=15 |position=bottom |width=300 |float=center |caption=}} }} ''Cümə məscidi''' ''({{lang-fa|'' '''مسجد جامع تبریز'''}}), '' <small>Mescid-e-Jāmeh Tebriz</small>)'', [[İran]]ın [[Təbriz]] şəhərində tarixi dəyərə malik olan bir məsciddir. Təbriz şəhərinin mərkəzində Mutahhari küçəsində yerləşən məscid Təbriz Məşrutiyət binası və [[Təbriz bazarı]]nın qarşısındadır. Məscidin içindəki kərpic divar və sütun bəzəkləri [[Böyük Səlcuq İmperiyası]] dönəmində tikilmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Təbrizin görməli yerləri}} [[Kateqoriya:İran məscidləri]] [[Kateqoriya:Təbrizin tarixi abidələri]] [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] 0utp32pnnyab21i9pdjg6sxi8kr9qpc 14 478366 7865821 6565001 2024-11-27T11:15:03Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Yay Paralimpiya Oyunları]] silindi; [[Kateqoriya:Yay Paralimpiya Oyunlarında iştirakçılar]] əlavə olundu 7865821 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Yay Paralimpiya Oyunlarında iştirakçılar]] [[Kateqoriya:Medallarına görə paralimpiya idmançıları]] clplsun12yzm14cick8ndzbe0k89f6t 0 480836 7865522 6944653 2024-11-27T07:51:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Astronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ astronomları]] əlavə olundu 7865522 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Rikkardo Cakkoni''' ({{DVTY}}) – [[İtalyanlar|italyan]] və [[Amerika]] [[fizik]]i və [[astronom]]u. [[Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı|Nobel mükafatı laureatı]] (2002). == Həyatı == [[Milan]] Universitetini bitirmişdir (1954). İndian və Prinston universitetlərində (1956–59), "American Science and Engineering" tədqiqat kompaniyasında (1959–73), [[Harvard Universiteti]]nin [[Astrofizika]] mərkəzində (1973–81) işləmişdir. Kosmik teleskop İnstitunun ilk direktoru (1981–92) olmuşdur. == Fəaliyyəti == [[Avropa]] [[Cənub]] [[rəsədxana]]sının baş direktoru (1993–99) işləyərkən "Çox böyük teleskopun" (Very Large Telescope) yaradılmasına rəhbərlik etmişdir. ALMA submillimetr diapazonlu yaradılması layihəsinin rəhbərlərindən biridir. Əsas tədqiqatları elementar zərrəciklər [[fizika]]sı, [[kosmik şüalar]] [[fizika]]sı, [[Rentgen şüaları|rentgen]] [[astronomiya]]sına aiddir. 1960-cı ildə B. Rossi ilə birlikdə [[Rentgen şüaları|rentgen]] [[teleskop]]unun layihəsini təklif etmişdir. "Uxuru" (1970) və "[[Albert Eynşteyn|Eynşteyn]]" (1978) ilk kosmik [[Rentgen şüaları|rentgen]] rəsədxanalarının elmi proqramlarına rəhbərlik etmiş, "Çandra" kosmik [[Rentgen şüaları|rentgen]] [[teleskop]]unun yaradılmasına təşəbbüs göstərmişdir (1999). K. Şvartsşild medalı ilə təltif olunmuşdur ([[Almaniya]] 2004). == Istinadlar == * Cak'''k'''oni // [[Azərbaycan Milli Ensiklopediyası]] (25 cilddə). — V cild. Bakı, 2009. — Səh.: 169–170. [[Kateqoriya:Genuyada doğulanlar]] [[Kateqoriya:ABŞ astronomları]] 72xt0eqjorog2m34765i5nwubdwdc0p 0 481534 7865402 7434798 2024-11-27T06:35:23Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865402 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Vaqif Salmanov |orijinal adı = Vaqif Museyib oğlu Salmanov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 24.12.1939 |doğum yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = Museyib |anası = |elm sahəsi = fizika-riyaziyyat |elmi dərəcəsi = fizika-riyaziyyat elmləri doktoru |elmi adı = [[professor]] |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Fizika fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Fizika fakültəsi]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Vaqif Museyib oğlu Salmanov''' ({{DVTY}}) — fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Vaqif Museyib oğlu 1939-cu ilin dekabr ayının 24-də Bakı şəhərində anadan olub. 1959-cu ildə orta məktəbi qızıl medalla bitirib. Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU-nu) fizika fakültəsini tamamlayıb. Təhsilini Sankt-Peterburq (Leninqrad) Fiziki-Texniki Institutunun aspiranturasında davam etdirib. Fizikanın yarımkeçiricilər sahəsində namizədlik işi yazıb. Elmi rəhbəri görkəmli sovet fiziki, yarımkeçirici lazerin yaradıcılarından biri, A. I. Ioffenin tələbəsi Solomon Meeroviz Rıvkin olub. 60–70-ci illər lazer fizikasının yüksək sürətlə inkişafı dövrü idi. Elmin bu sahəsi gənc alimin diqqətini cəlb etdi və onun elmi taleyini müəyyənləşməsində mühümi rol oynadı. FTI direktoru V. R. Konstantinovun təqdimatı əsasında о, fəal şəkildə lazer şüalarının bərk cisimlərlə qarşılıq təsiri ilə məşğul olub. V. Salmanov əsasən lazer texnikası və kosmik uzuş aparatları sahəsində mühümi elmi və praktiki əHəmiyyət kəsb edən şəffaf dielektriklərin və yarımkeçiricilərin optik dağılması mexanizmi və məkan-zaman ginetikasının xarekterinin sistemli öyrənilməsinə böyük töfHələr verib. Alimin elmi fəaliyyətinin növbəti mərHələsi yarımkeçiricilərdə qeyri-xətti optik qeyri-taraz proseslərin tədqiqatını əhatə edir. Onun apardığı tədqiqatların praktikaya tətbiqi nəticəsində yarımkeçirici lazerlər tez fəaliyyət göstərən detektorlar, optik modulyatorlar və digər optoelektron ciHazlar yaradılıb. V. Salmanov sonrakı illərdə qazandığı böyük elmi naillətlər sıx əməkdaşlıq etdiyi alimlərdən Nobel mükafatı laureatı C. I. Alferov, akademiklər A. R. Reqel, N. B. Abdullayev, V. M. Şeynkman, İ. D. Yaroşetski, D. Vişakas, S. I. Radautsan tərəfindən yüksək qiymətləndirib. V. Salmanov bir monoqrafiyanın, respublikamızda, eləcə də Rusiya, Amerika, Ingiltərə, Almaniya, Hollandiya, Zexoslovakiya, Hindistanda zıxan beynəlxalq curnallarda zap olunmuş 150 elmi məqalənin müəllifidir. Görkəmli alim hazırda elmi maraq dairəsini genişləndirərək lazer spektoskopiyasının bir sıra vacib istiqamətləri üzrə məhsuldar şəkildə işləməkdə davam edir. V. Salmanov 1969-cu ildə namizədlik, 1979-cu ildə isə doktorluq disertasiyası müdafiə edib. 1967-ci ildən bəri zalışdığı Bakı Dövlət Universitetində 1983-cü ildən fizika kafedrasının professorudur. Alim bütün fəaliyyəti dövründə elmi kadrların Hazırlanması istiqamətində də zalışıb. О, bu gün də tələbələrlə və magistrantlarla məşğul olur. V. Salmanovun müasir fizikada öz yerini qazanmış müHazirələri və yeni tədris metodları Həmişə böyük maraq oyadıb. Onun rəhbərliyi ilə 30-a yaxın aspirant və magistrant dissertasiya işi müdafiə ediblər. Onların arasında Misir, Əlcəzair, Iran, Vyetnam kimi xarici ölkələrin də vətəndaşları olub. V. Salmanovun xaricdəki pedoqoji fəaliyyəti ayrıca qeyd edilməlidir. 1982–1986-cı illərdə о, Kiyev Dövlət Universitetində və Monpelye Universitetində (Fransa) dil üzrə Hazırlıq kezdikdən sonra Əlcəzair Demokratik Respublikasında Sidibel Abbes Universitetinin fizika kafedrasına rəhbərlik edib. Eyni vaxtda alim bu şəhəridə sovet missiyasının rəhbəri kimi zalışıb. Alim 1992–1998-ci illərdə Təbriz Universitetində fizika üzrə elmi məsləhətzi vəzifəsində zalışıb. Hazırda Təbriz Universitetində professor V. Salmanovun lazer spektrokоpiyası sahəsi ilə bağlı yaratdığı elmi məktəb fəaliyyət göstərir. == Kitabları == # Q. B. Abdullaev, E. Yu. Salaev, Salmanov V. M. Vzaimodeystvie lazernoqo izluçeniya s poluprovodnikami A3B6, İzdatelstvo "Elm", Baku, 1979. # M. K. Kerimov, A. Ş. Mextiev, Salmanov V. M. Sovpemennaya optika полупроводникov, İzdatelstvo "Elm", Baku, 2006. # AMEA-nın akademiki M. İ. Əliyev, V. M. Salmanov, İ. M. Əliyev – İngilis-rus-azərbaycan fizika terminləri lüğəti 9000 sözdən ibarət, Bakı "Elm"-2010 # A. H. Kazımzadə, V. M. Salmanov, A. A. Salmanova, L. H. Həsənova, Yarımkeçirici opto və fotoelektronika dərs vəsaiti, Bakı Universiteti" nəşriyyatı, 2013,256 səh. # Кязым-заде А. Г. Салманов В. М. Джафаров М. А. Гусейнов А. Г. Мамедов Р. М. Практикум по физике полупроводников dərs vəsaiti, Bakı "Müəllimi" nəşriyyatı, 2013,434 səh. # A. H. Kazımzadə, V. M. Salmanov, A. Z. Abasova, M. Ə. Cəfərov, Ə. H. Hüseynov, L. H., Həsənova, R. M. Məmmədov, S. Ə. Cahangirova, Ə. Z. Məhəmmədov Yarımkeçiricilər üzrə Praktikum dərs vəsaiti, Bakı "Müəllimi" nəşriyyatı, 2013,404 səh. # N. F. Qəhrəmanov, Y. Y. Hüseynov, V. M. Salmanov, R. M. İsmayılov- Kvant elektronikasından laboratoriya işləri dərs vəsaiti, SDU nəşriyyatı,2013, 170 səh. # A. H. Kazımzadə, V. M. Salmanov, Ə. H. Hüseynov, M. Ə. Cəfərov, L. H. Həsənova, R. M. Məmmədov – Yarımkeçiricilər fizikasından məsələlər. dərs vəsaiti, "Müəllim nəşriyyatı" Bakı-2014. == Elmi məqalələri == # В. М. Салманов, А. Г. Кязым-заде, АГ. Мохтари, В. Дадашова, А. А. Агаева. Электролюминесценция и фототриггерный эффект в монокристаллах твердых растворов GaSxSei-x Физика и техника полупроводников, том 42,вып.5, 2008 (Баку) стр.532–535 # Salmanov V. M., А. Г. Кязым-заде, А. А. Агаева, АГ. Мохтари. Фотопроводимость монокристаллов GaSe при высоких уровнях оптического возбуждения. Неорганические материалы, том 44,№ 4,2008 стр. 1–5 # Kyazym-zade A. G. A. A. Salmanova А. М. Alieva R. Z. Ibaeva- Photoconductivity and Luminescence in GaSe Crystals at High Level s of Optical Excitation. institute of, National Academy of Sciences, Azerbaijan,2009 səh.289–292 # Salmanov V. M., А. Г. Кязым-заде,М. А. Джафаров — Фотоэлектрические преобразователи солнечной энергии CdTe/CdS/CdZnS. Beynəlxalq konfrans, Kazaxıstan, Aktau şəh.20–22 yanvar,2011 expo-17, səh.40–45 # Salmanov V. M.,А. М. Алиева, А. А. Салманова — Наночастицы селенида галлия. Известия НАНО 2011.стр.20–27 # V. M. Salmanov M. İ. Əliyev, A. M. Əliyeva, H. B. İbrahimov, -GaSe nanozərrəciklərinin optik və lüminessensiya xassələri. Azerbaijan Journal of Physics. Fizika. Vol. XIX, number 2 section Az. July, 2013 p.30–32 # Салманов В. М., Кязым-заде А. Г., Алиев И. М., Салманова А. А., Гусейнов А. Г., Р. М. Мамедов — Влияние анизотропии и нелинейного поглощения на фотопроводимость кристаллов GaSe при лазерном возбуждении AMEA-nın xəbərləri fizika-texnika və riyaziyyat elmləri seriyası, fizika və astronomiya 2014 № 2, səh.10–15 # Салманов В. М., Кязым-заде А. Г., Гусейнов А. Г., Гасанова Л. Г. Оптические нелинейности в кристаллах GaSe и InSe при лазерном возбуждении Оптика и спектроскопия, 2014, том 116,№ 4,с.130–133 # V. M. Salmanov, A. G. Huseynov, L. G. Hasanova, R. M. Mamedov The Effect of Laser Annealing on the Dynamics of Defects in the CrystalLattice of the Cu3Ga5Se9 Single Crystal International Journal of Engineering & Technology IJET-IJENS Vol:14,2014 № 01,1–7 # А. Г. Кязым-заде, В. М. Салманов, А. Г. Гусейнов, А. А. Салманова, Р. М. Мамедов, А. А. Джавадзаде — Просветление в области экситонного резонанса в слоистых кристаллах GaSe . Оптика и спектроскопия, 2014, том 117,№ 3, == Mənbə == * [[Ənvər Çingizoğlu]]. Kərimbəyovların bir qolu. "Soy" elmi-kütləvi dərgi, 2007, № 1, səh.31–39; * Ənvər Çingizoğlu. Kərimbəyovların bir qolu. II yazı. "Soy" elmi-kütləvi dərgi, 2008, № 1, səh.23–27; * Ənvər Çingizoğlu. Kərimbəyovların bir qolu. III yazı. "Soy" elmi-kütləvi dərgi, 2011, № 2, səh.12–21. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan fizikləri]] [[Kateqoriya:Fizika-riyaziyyat elmləri doktorları]] 6ubhkj9y3rjlit2mtzlm72amn5pqcs4 14 481743 7864654 3854781 2024-11-26T12:37:50Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Avropada din]] əlavə olundu 7864654 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Qitələrə görə dini tikililər]] [[Kateqoriya:Avropada din]] o59utn79x2gdkfleke6k5ga9ebda6l8 7864655 7864654 2024-11-26T12:38:03Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Növlərinə görə Avropa binaları və tikililəri]] əlavə olundu 7864655 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Qitələrə görə dini tikililər]] [[Kateqoriya:Avropada din]] [[Kateqoriya:Növlərinə görə Avropa binaları və tikililəri]] ivx2y37owjl47n6unl5aayp3p67ayja 14 481744 7864649 3854783 2024-11-26T12:36:48Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dini tikililər]] silindi; [[Kateqoriya:Qitələrə görə din]] əlavə olundu 7864649 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Qitələrə görə din]] 66lgtvypd0zrjj5h35d7nkbg8sfcser 7864651 7864649 2024-11-26T12:37:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Qitələrinə görə tikili növləri]] əlavə olundu 7864651 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Qitələrə görə din]] [[Kateqoriya:Qitələrinə görə tikili növləri]] qjfcqul1avs0vgsygfhlj3qf3h4dedl 0 481988 7864865 7408108 2024-11-26T16:10:17Z Mirkazım Bəy 303341 7864865 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |adlandırma = Azərbaycan-Norveç münasibətləri |şəkil = Azerbaijan Norway Locator.png |ölkə1 = Azərbaycan |ölkə2 = Norveç |rəng1 = #228b22 |rəng2 = #ffa500 |2-dəki 1 səfirliyi = Norveçın Azərbaycan Respublikasındakı Səfirliyi |2-dəki 1 səfiri = |2-dəki 1 səfirliyinin ünvanı = [[Ankara]], Çankaya, Yukarı Dikmen Mahallesi, Turan Güneş Bulvarı, 106 Yıldız Kule İş Merkezi 12-ci mərtəbə |1-dəki 2 səfirliyi = |1-dəki 2 səfiri = |1-dəki 2 səfirliyinin ünvanı = [[Stokholm]], Barnhusgatan 3, 111 23 |quruluş tarixi = 5 iyun 1992 |dövriyyə = 0, 062 mlrd [[ABŞ dolları|doll.]] (2020) |sərhəd = |sərhəd uzunluğu = }} '''Azərbaycan–Norveç münasibətləri''' — [[Azərbaycan Respublikası]] ilə [[Norveç Krallığı]] arasındakı mövcud ikitərəfli əlaqələr. == Diplomatik əlaqələr == İki ölkə arasında diplomatik əlaqələr 1992-ci ilin [[5 iyun|iyun ayının 5-də]] qurulmuşdur<ref>[http://www.mfa.gov.az/?language=az&options=content&id=546 Azərbaycan Respublikası ilə diplomatik əlaqələr qurmuş dövlətlərin siyahısı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170805015002/http://www.mfa.gov.az/?language=az&options=content&id=546 |date=2017-08-05 }}. mfa.gov.az {{ref-az}}</ref>. Norveç Krallığının Azərbaycandakı səfirliyi 1998-ci ildə fəaliyyətə başlayıb<ref>{{Cite web |title=Norveçin Azərbaycandakı yeni səfirinin adı məlum oldu |url=https://az.trend.az/azerbaijan/politics/2304358.html |access-date=2018-11-12 |archive-date=2021-08-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210801134120/https://az.trend.az/azerbaijan/politics/2304358.html |url-status=live }}</ref>. [[Norveç]] Dağlıq Qarabağ münaqişəsində münaqişənin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığı prinsipləri əsasında [[sülh]] yolu ilə həllini dəstəkləyir. 2018-ci ilin noyabrında Norveç krallığı Azərbaycandakı səfirliyini bağlamışdır<ref>{{Cite web |url=https://savash.org/index.php?newsid=15349 |title=Norveç Bakıdakı səfirliyini bağlayır |access-date=2018-11-12 |archive-date=2023-06-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230630045357/https://www.savash.org/?newsid=15349 |url-status=live }}</ref>. == Parlamentlərarası əlaqələr == [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]ndə Azərbaycan-Norveç parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupu fəaliyyət göstərir<ref name="161-VQR">[http://e-qanun.az/framework/32253 "Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qruplarının rəhbərlərinin seçilməsi haqqında"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171125010101/http://e-qanun.az/framework/32253 |date=2017-11-25 }} [[Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi]]nin 4 mart 2016-cı il tarixli, 161-VQR nömrəli Qərarı. [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref>. Bu işçi qrupu 7 mart 1997-ci il tarixində yaradılmış və ilk rəhbəri [[Rəfael Allahverdiyev]] olmuşdur<ref>[http://e-qanun.az/framework/16244 "Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qruplarının yaradılması haqqında"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190701124812/http://e-qanun.az/framework/16244 |date=2019-07-01 }} [[Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi]]nin 7 mart 1997-ci il tarixli, 256-I QR nömrəli Qərarı. [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref>. 4 mart 2016-cı il tarixindən [[Rövnəq Abdullayev]] işçi qrupunun rəhbəridir<ref name="161-VQR"/>. == Mədəni əlaqələr == === Tur Heyerdalın iddiaları === [[Fayl:8-pointed star on the boat in Qobustan.jpg|thumb|320px|right|Böyükdaş dağında 8 nömrəli qayada gəmi təsviri. [[Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu]]]] 1981-ci ildə etnoqraf [[Tur Heyerdal]] [[Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu|Qobustan qoruğu]]nu ziyarət etmiş, burada qədim insanlar tərəfindən çəkilmiş qayıq rəsmlərini Norveçin Mis Dövrü qayıq rəsmlərinə bənzətmişdir. Bu səfər Heyerdalın Azərbaycan və Norveç xalqları arasında mümkün qədim əlaqələrə marağını artırmış, onun bir neçə dəfə daha Azərbaycana səfər etməsinə gətirib çıxarmışdır. 1995-ci ildə Heyerdal tərəfindən skandinaviyalıların qədim keçmişdə Azərbaycandan miqrasiya etməsi ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürülmüşdür. Bu fikir akademik çevrələrdə qəbul edilməsə belə, Azərbaycan və Norveç xalqlarının eyni kökə malik olması iki ölkədə də insanların təxəyyülündə yer tutmuş, incəsənət xadimlərinə, xüsusilə musiqiçilərə ilham qaynağı olmuşdur.<ref name="music">Thomas Solomon. "‘The Land of Our Origin’: Music and History in the Norway–Azerbaijan Connection." Yearbook for Traditional Music, vol. 48, International Council for Traditional Music, 2016, pp. 115–35, https://doi.org/10.5921/yeartradmusi.48.2016.0115 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230630045401/https://www.cambridge.org/core/journals/yearbook-for-traditional-music/article/abs/land-of-our-origin-music-and-history-in-the-norwayazerbaijan-connection/9A29FE60CF9A5551D566947ED56B832C |date=2023-06-30 }}.</ref> Tur Heyerdal öz nəzəriyyəsini İsland tarixçisi [[Snorri Sturluson]]un [[İnqlinqlər sülaləsi|İnqlinq]] [[saqa]]sı ilə əsaslandırmışdır. Saqada hökmdar [[Odin]] öz xalqını Skandinaviyanın cənub-şərqindən çıxarır. Heyerdal fikirləşir ki, Odinin gəldiyi ərazi Qara dənizin şərqində, müasir Azərbaycandadır və eramızdan əvvəl 1-ci əsrin ortalarında Odin Qafqazı Şimali Avropa ilə əlaqələndirən ticarət yollarından istifadə edərək xalqını Skandinaviyaya köçürmüşdür. Nəzəriyyə üçün əlavə sübut olaraq Heyerdal tərəfindən Qafqaz və Skandinaviyadakı (və ümumən Avropada) toponimlərdə və tayfa və etnik qrup adlarında olan oxşarlıq göstərilir. Daha sonra Heyerdal Odinin gəldiyi yerin Qafqaz yox, Qara dənizin şimalı olduğunu iddia etmişdir.<ref name="music"/> 2011-ci ildə [[Azərbaycan Dillər Universiteti]] və [[Oslo Universiteti]] arasındakı Skandinaviya tədqiqatları layihəsinin bir hissəsi olaraq Bakıda elmi konfrans keçirilmişdir. Burada Heyerdalın nəzəriyyəsi haqqında ciddi elmi diskussiya aparmağa cəhd edilmiş, xüsusilə Azərbaycan-Norveç əlaqəsinə diqqət yetirilmişdir.<ref name="music"/> === Musiqi əməkdaşlığı === 1997-ci ildə Norveç xoru SKRUK Azərbaycan müğənniləri [[Brilliant Dadaşova]] və [[İlqar Muradov]]la birlikdə Azərbaycan mahnılarından ibarət albom çıxarmışdır. ("Landet vi kommer fra: Musikk fra Aserbajdsjan" (Mənşəyimizin torpağı: Azərbaycandan mahnılar)). Bu albomda Azərbaycan xalq mahnıları, [[təsnif]] və [[Azərbaycan laylaları|laylalar]]dan istifadə edilmişdir. [[Norveç dili]]ndəki mətnlər Azərbaycan mətnlərinin birbaşa tərcüməsi deyil, [[Azərbaycan tarixi]] və [[Azərbaycan mədəniyyəti|mədəniyyəti]] ilə bağlıdır. Albom mövzu etibarilə Tur Heyerdalın Azərbaycan və Skandinaviya arasında olduğunu iddia etdiyi əlaqələrdən təsirlənmişdir.<ref name="music"/> Norveç skripkaçısı Hallvard T. Byorqum ölkəsinin Setesdal bölgəsinin folklorundakı qadın döyüşçülər ([[qalxanqız]]lar) ilə Cənubi Ukrayna və Rusiyanın çölləri, həmçinin Qafqazda yaşadıqları qeyd edilən [[Amazonlar|Amazon qadın döyüşçüləri]] arasındakı parallellərdən təsirlənmiş, Tur Heyerdala bu mövzuda topladığı materialları göndərmişdir. Byorqum musiqiçi [[Elşən Mansurov]]la Azərbaycanda və Norveçdə konsert vermiş, burada Azərbaycan [[tello]]su ilə Norveçin "Nordafyells" musiqisi arasında oxşarlıqdan təsirlənərək ikisini birləşdirən bir ifa etmişdilər.<ref name="music"/> == İdman sahəsində əməkdaşlıq == === Futbol qarşılaşmaları === [[Fayl:Plaj futbolu.jpg|thumb|right|250px|Azərbaycan–Norveç [[çimərlik futbolu]] matçı, 2009]] {{əsas|Azərbaycan-Norveç futbol matçlarının siyahısı}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.norway.no/en/azerbaijan/ Norveçın Azərbaycan Respublikasınındakı Səfirliyi Rəsmi sayti] * [https://mfa.gov.az/az/category/avropa/norvec Norveç Krallığı] {{Azərbaycanın xarici əlaqələri}} {{Azərbaycan-qaralama}} {{Norveç-qaralama}} [[Kateqoriya:Azərbaycan–Norveç münasibətləri| ]] iqpnw3yhpypq67j2hjpg03anpxqrgiw 0 482037 7865272 7777934 2024-11-27T04:13:28Z Gadir 136647 + 7865272 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |şəklin izahı = Hüseynov 2022-ci ildə. |atası = Rafiq Hüseynov |anası = Firəngiz Hüseynova ({{abr|ö.|ölüb}} 2018)<ref>[https://www.amerikaninsesi.org/a/siyaset/4515251.html Emin və Mehman Hüseynov qardaşlarının anası vəfat edib &#91;Emin Hüseynovla müsahibə&#93;] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210918025535/https://www.amerikaninsesi.org/a/siyaset/4515251.html |date=2021-09-18 }}. amerikaninsesi.org]</ref> |mükafatları = + }} '''Mehman Rafiq oğlu Hüseynov''' ({{DVTY}}) — foto və video bloqqeri, siyasətçi, "Sancaq" səhifəsinin sahibi.<ref>{{cite news |title=Mehman Hüseynov kimdir? |url=https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-39150079 |publisher=www.bbc.com |date=2019-01-07 |accessdate=07-01-2019 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210916170012/https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-39150079 |archivedate=2021-09-16 |url-status=unfit }}</ref> == Həyatı == Mehman Hüseynov 24 noyabr 1989-cu ildə [[Bakı]] şəhərində anadan olub. [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]ndə (UNEC) bakalavr təhsili alıb. === Həbs edilməsi === Mehman Hüseynov həbs olunmamışdan əvvəl onun başına torba keçirilib polislər tərəfindən qaçırılmışdı. O deyirdi ki, artıq nəfəs ala bilmirdim. 2017-ci il martın 3-də Suraxanı rayon Məhkəməsində, Nəsimi rayon Polis İdarəsinin rəisi Musa Musayevin Mehman Hüseynovu Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 147.2-ci (ağır və ya xüsusilə ağır cinayətdə ittiham etməklə böhtan atma) maddəsi ilə ittiham iddiası üzrə məhkəmə prosesi baş tutdu. Hakim Ceyhun Qədimovun sədrliyi ilə keçirilən proses qısa sürdü və Mehman Hüseynov 2 il müddətində azadlıqdan məhrum edildi.<ref name="FD">{{cite web|title=Mehman Huseynov Sentenced|url=https://www.frontlinedefenders.org/en/case/mehman-huseynov-sentenced|website=Frontline Defenders|publisher=Frontline Defenders|accessdate=17 March 2017|archive-date=25 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201125055546/https://www.frontlinedefenders.org/en/case/mehman-huseynov-sentenced|url-status=live}}</ref> === Yenidən cinayət işi === Mehman Hüseynova dekabrın 26-da 14 saylı cəzaçəkmə müəssisəsində rejim-nəzarət şöbəsinin böyük inspektoru, ədliyyə leytenantı Abdalov Əli Ələddin oğlunun qanuni tələblərinə tabe olmayaraq ona qarşı zor tətbiq edib, fiziki müqavimət göstərərək ona bədən xəsarəti yetirməsi iddiası ilə yenidən Cinayət Məcəlləsinin 315.2-ci maddəsi (hakimiyyət nümayəndəsinə xidməti vəzifələrini yerinə yetirərkən həyat və sağlamlıq üçün təhlükəli olan zor tətbiq etməklə müqavimət göstərmə) ilə cinayət işi başlanıldı.<ref>{{cite news |title=Mehman Hüseynov barəsində yeni cinayət işi açılıb |url=https://rakurs.tv/mehman-huseynov-barsind-yeni-cinayt-isi-acilib.html |publisher=rakurs.tv |date=2019-01-07 |accessdate=07-01-2019 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190101180236/http://rakurs.tv/mehman-huseynov-barsind-yeni-cinayt-isi-acilib.html |archivedate=2019-01-01 |url-status=dead }}</ref> === Həbsdən azad edilməsi === {{main|19 yanvar mitinqi (Azərbaycan, 2019)}} 2019-cu ilin yanvarın 19-da Demokratik Qüvvələrin Milli Şurası mitinq keçirib. Mitinqin keçirilmə məqsədi bloger Mehman Hüseynov və beynəlxalq təşkilatların siyasi məhbus kimi tanıdığı digər insanlara azadlıq tələbi olub. Aksiya iştirakçıları "Siyasi məhbuslara azadlıq", "Mehman Hüseynova azadlıq", "Bu vətən bizimdir", "Biz qalib gələcəyik","İlham rədd ol" və başqa şüarlar səsləndiriblər.<ref>{{cite news |title=”Mehman Hüseynova azadlıq!” mitinqi baş tutdu |url=https://www.az24saat.org/mehman-huseynova-azadliq-mitinqi-bas-tutdu-video-160287.html |publisher=az24saat.org |date=2019-01-19 |accessdate=19-01-2019 |language={{ref-az}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230728044949/https://www.az24saat.org/mehman-huseynova-azadliq-mitinqi-bas-tutdu-video/ |archivedate=2023-07-28 |url-status=unfit }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Həmçinin bax == * [[Reportyorların Azadlıq və Təhlükəsizlik İnstitutu]] == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı jurnalistlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı bloqqerlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan videobloqqerləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı məhbuslar və məhkumlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda Amnesty International tərəfindən vicdan məhbusu elan edilmiş şəxslər]] [[Kateqoriya:"Nərgiz" mükafatının qalibləri]] pcmntjwumxytw13bp8mn4fq2hfgehsx 10 482114 7864984 7810711 2024-11-26T18:59:14Z Sura Shukurlu 169201 7864984 wikitext text/x-wiki {{Futbol komandası | name = Neftçi PFK heyəti | komandaadı = Neftçi PFK | bgcolor = #000000 | textcolor = #FFFFFF | bordercolor = |siyahı=<div> {{football squad2 player|no= 1|name=[[Emil Balayev|Balayev]]}} {{football squad2 player|no= 3|name=[[Höccət Haqverdi|Höccət]]}} {{football squad2 player|no= 4|name=[[Mark Tamaş|Tamaş]]}} {{football squad2 player|no= 6|name=[[Rafael Quzzo|Quzzo]]}} {{football squad2 player|no= 7|name=[[Azər Əliyev (futbolçu)|Əliyev]]}} {{football squad2 player|no= 8|name=[[Emin Mahmudov (futbolçu)|Mahmudov]]}} {{football squad2 player|no=10|name=[[Filip Ozobiç|Ozobiç]]}} {{football squad2 player|no=11|name=[[Kilan Lebon|Lebon]]}} {{football squad2 player|no=13|name=[[Emil Səfərov|Səfərov]]}} {{football squad2 player|no=14|name=[[Edvin Kuç|Kuç]]}} {{football squad2 player|no=17|name=[[Rəhman Hacıyev (futbolçu)|Rəhman]]}} {{football squad2 player|no=19|name=[[Azər Salahlı|Salahlı]]}} {{football squad2 player|no=20|name=[[Alfa Konte|Konte]]}} {{football squad2 player|no=22|name=[[Dembo Darbo|Darbo]]}} {{football squad2 player|no=23|name=[[Robert Bauer|Bauer]]}} {{football squad2 player|no=24|name=[[Mustafa Sek|Sek]]}} {{football squad2 player|no=30|name=[[Rüstəm Samiqullin|Samiqullin]]}} {{football squad2 player|no= 44|name=[[Yuri Matias|Matias]]}} {{football squad2 player|no=77|name=[[Yeqor Boqomolski|Boqomolski]]}} {{football squad2 player|no=88|name=[[Andrey Ştoqrin|Ştoqrin]]}} {{football squad2 player|no=90|name=[[Ramil Şeydayev|Şeydayev]]}} {{football squad2 player|no=91|name=[[Ağadadaş Salyanskiy|Salyanskiy]]}} {{football squad2 player|no=93|name=[[Rza Cəfərov|Cəfərov]]}} {{football squad2 player|no=99|name=[[Ervin Koffi|Koffi]]}} {{football squad manager|name=[[Samir Abbasov|Abbasov]]}} </div>}}<noinclude> [[Kateqoriya:Şablonlar:Azərbaycan futbol klublarının heyətləri]] </noinclude> pdx6v4ay63w9gu0nhoiigsddb4nalez 0 482661 7864872 7768761 2024-11-26T16:14:05Z Mirkazım Bəy 303341 7864872 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma = Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri |Şəkil = Armenia Azerbaijan Locator.svg |Ölkə1 = Azərbaycan |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 = #ffa500 |Rəng2 = #228b22 }} '''Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri''' — [[Azərbaycan Respublikası]] ilə [[Ermənistan Respublikası]] arasındakı mövcud ikitərəfli əlaqələr. Əsasən davam edən [[Dağlıq Qarabağ münaqişəsi]] səbəbindən Ermənistanla [[Azərbaycan]] arasında diplomatik əlaqələr yoxdur. [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] arasıda [[XX əsr]]də 1918–1920-ci illərdə və 1988–1994-cü illərdə (Birinci Qarabağ müharibəsi) aparılan müharibələr münasibətləri daha da gərginləşdirmişdir. [[Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] nəticəsində Azərbaycanın [[Dağlıq Qarabağ]] və ərtaf 7 rayonu işğal edildi. [[Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası]] quruldu. 1994–2020-ci illərdə [[Ermənistan]] atəşkəs rejimini dəfələrlə pozdu. [[XXI əsr]]in əvvəllərində baş vermiş [[Çaylı döyüşü]], [[Aprel döyüşləri]], [[Günnüt əməliyyatı]], [[Tovuz döyüşləri]] və s. münaqişələrdə [[Azərbaycan]] Ermənistanı məğlub etmişdir. 2020-ci ildə 44 gün davam edən [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] nəticəsində [[Azərbaycan]] [[Ermənistan]]ı ağır məğlubiyyətə uğradaraq işğal edilmiş əraziləri azad etmişdir. Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatına əsasən [[Azərbaycan–Ermənistan sərhədi|Azərbaycan-Ermənistan sərhədi]] delimitasiya edilməyə başlandı. 2021-ci ildə sərhədlərin delimitasiyasında yaranan problemlər və [[Ermənistan|Ermənitan]]ın atəşkəsə əməl etməməsi nəticəsində [[Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı (2021)|Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı]] başlamışdır. == Tarixi == === AXC dövrü === {{əsas|Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)}} 1918-ci il 26 may tarixində [[Gürcüstan]] müstəqilliyini elan etdi. Həmin gün [[Zaqafqaziya Seymi]] dağıldı. 28 may [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] müstəqilliklərini elan etdilər. 29 may tarixində [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası|AXC Milli Şurası]]nın iclasında [[İrəvan|İrəvan şəhəri]] ermənilərə verildi. Əvəzində ermənilər Dağlıq Qarabağa və Azərbaycanın digər bölgələrinə iddialarından əl çəkməyi vəd etdi. Ancaq buna əməl olunmadı. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası|Milli Şura]] [[İrəvan]] şəhərini ermənilərə güzəştə getmək qərarını "qaçınılmaz bir həqiqət", "tarixi zərurət" kimi qiymətləndirdi. Ermənistanın [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan]], [[Zəngəzur]] və [[Qarabağ]]a qarşı ərazi iddiaları 1918–1920-ci illər arasında Ermənistan-Azərbaycan müharibəsinə gətirib çıxardı. Sovet işğalı ilə bu müharibəyə son qoyuldu. [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] dövründə [[Bakı]]da Telefonnaya küçəsi 5 ünvanında Ermənistanın nümayəndəliyi yerləşmiş, nümayəndəliyə G. A. Bekzadyan rəhbərlik etmişdir. === SSRİ dövrü === ==== Azərbaycan ərazilərinin Ermənistana verilməsi ==== 1922-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-nin yaradılması ilə [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] və [[Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası|Ermənistan SSR]] əvvəlcə [[Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası|ZSFSR]]-in tərkibində, 1936-cı ildən isə ayrı-ayrı dövlətlər kimi birbaşa [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-nin tərkibinə daxil edildi. 1920-ci il 10 avqust tarixində [[Rusiya]] və [[Ermənistan]] arasında imzalanan sazişə əsasən Azərbaycanın [[Şərur-Dərələyəz qəzası|Şərur-Dərələyəz]] bölgəsi Ermənistana verildi. 1921-ci ilin yayında [[Zəngəzur|Yuxarı (Qərbi) Zəngəzur]] Ermənistana verildi. 1929–1930-cu illərdə [[Ordubad qəzası|Ordubad]] və [[Zəngəzur qəzası]]nın cənub hissəsi, indiki [[Zəngilan rayonu]]nun bir sıra kəndləri Ermənistana verildi və bu ərazidə [[Meğri rayonu|Mehri rayonu]] yaradıldı. Bunun nəticəsində [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan]] və digər [[Azərbaycan]] torpaqları arasındakı quru sərhəd bağlandı. XX əsrin 20-ci illərində [[Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası|Ermənistan SSR]] ilə yaylaqlar və sudan istifadə hüququ zəminində yaranmışsərhəd mübahisələri nəticəsində [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]] [[Qazax qəzası|Qazax]] və [[Cəbrayıl qəzası|Cəbrayıl]] qəzalarının bir sıra torqaplarını itirdi. 1923-cü il 7 İyul tarixində mərkəzi [[Xankəndi]] şəhəri olan [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti|Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV)]] yaradıldı. İki ay sonra ermənilər [[Xankəndi]] şəhərinin adını dəyişdirərək ''Stepanakert'' adlandırdılar. ==== Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası ==== {{əsas|Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası}} [[Ermənistan]]da yaşayan azərbaycanlılar 1948–1953-cü illərdə və 1988–1991-ci illərdə deportasiya edilərək Azərbaycana köçürülmüşdür. ==== Sumqayıt fitnəkarlığı ==== {{əsas|Sumqayıt hadisələri}} 1988-ci il 28 fevral tarixində [[Sumqayıt hadisələri (1988)|Sumqayıt]] şəhərində "Paşa" ləqəbli Eduard Qriqoryannın başçılığı ilə azərbaycanlıları adı ilə öz millətlərinə qarşı qırğın törətdilər. Ermənilərin Sumqayıt fitnəkarlığını törətməkdə məqsədi azərbaycanlılara qarşı dünyada mənfi ictimai rəy yaratmaq idi. XX əsrin sonlarında [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] arasındakı vəziyyət daha da gərginləşdi === Birinci Qarabağ müharibəsi (1988–1994) === {{əsas|Birinci Qarabağ müharibəsi}} [[Fayl:Karabakhwar01.jpg|thumb|220x220px|[[Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]]]] 1988-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq ermənilər əvvəl sovet, sonra isə [[Rusiya]] hərbi qüvvələrinin köməyi ilə Dağlıq Qarabağda seperatçılıq fəaliyyətlərini genişləndirdilər. 1991-ci ildən başlayaraq Ermənistan müharibə elan etmədən Azərbaycana qarşı ilk dəfə irimiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladı. [[Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] nəticəsində [[Dağlıq Qarabağ]] və ətraf 7 rayon işğal edildi. {| class="wikitable" |+İşğal edilən ərazilər !Tarix !Ərazi |- |28 dekabr 1991 |[[Xankəndi]] |- |26 fevral 1992 |[[Xocalı]] |- |8 may 1992 |[[Şuşa]] |- |18 may 1992 |[[Laçın]] |- |2 oktyabr 1992 |[[Xocavənd]] |- |3 aprel 1993 |[[Kəlbəcər]] |- |17 iyun 1993 |[[Ağdərə]] |- |23 iyul 1993 |[[Ağdam]] |- | rowspan="2" |23 avqust 1993 |[[Cəbrayıl]] |- |[[Füzuli]] |- |31 avqust 1993 |[[Qubadlı]] |- |30 oktyabr 1993 |[[Zəngilan]] |} 1994-cü il 8 may tarixində imzalanan [[Bişkek protokolu]]na əsasən 12 may tarixində [[Azərbaycan]]-[[Ermənistan]] cəbhə xəttində atəşkəs elan olundu === 1994–2015 === {{əsas|2008 Ağdərə toqquşması|2009 Ağdam toqquşması|Çaylı döyüşü|2012-ci ildə Azərbaycan-Ermənistan sərhəd münaqişələri|Azərbaycan–Ermənistan döyüşləri (2014)}} [[Fayl:ArmenianStamps-306.jpg|thumb|[[Qarabağ atı]]na həsr olunmuş [[Ermənistan]] [[poçt markası]] (2005)]] [[Fayl:С Президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым и Президентом Армении Сержем Саргсяном - 2.jpeg|thumb|[[İlham Əliyev]], Rusiya Prezidenti [[Dmitri Medvedyev|Dmitri Medvedev]] və Ermənistan Prezidenti [[Serj Sarkisyan]] (23 yanvar 2012)]] Müharibədən sonra Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlər çox gərgin olaraq qaldı 2008-ci il mart [[2008 Ağdərə toqquşması|Ağdərə toqquşması]] zamanı hər iki tərəf az itki verdi. Daha sonra iki tərəf də öz qələbəsini elan etdi. 2009-cu il yanvar və sentyabr aylarında [[2009 Ağdam toqquşması|Ağdam toqquşması]] zamanı [[Ermənistan Silahlı Qüvvələri]]nin bölmələri [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin mövqelərinə doğru hücuma keçməyə cəhd göstərdilər. Erməni silahlıları itki verərək geri çəkilməyə məcbur oldular. 2010-cu il iyun ayında [[Azərbaycan]] tərəfi hücüma keçdi. Döyüş zamanı separatçılar 4 əsgər itirdi. [[Mübariz İbrahimov]] düşmənin içində 50 separatçı olan silah anbarını partladır. [[Mübariz İbrahimov]] partlayışdan sonra ərazini tərk etməyə çalışsa da, düşmənin diqqət mərkəzindən çıxa bilmədi. Tək olmasına baxmayaraq, döyüşdən qaçmadı. Bu zaman daha 5 düşmən əsgərini yerindəcə öldürən, 4-nü isə ağır yaralayan [[Mübariz İbrahimov]] [[Çaylı döyüşü]] zamanı şəhid oldu. Avqust ayında [[Azərbaycan–Ermənistan sərhədi|Azərbaycan-Ermənistan sərhədi]]ndə baş verən silahlı insident zamanı hər iki tərəf az itki verdi. 2012-ci il aprel-iyun aylarında [[Ermənistan]] fasilələrlə atəşkəsi pozu. Hər ki tərəf az ikti verdi. 2013-cü il oktyabr ayında [[Zakir Həsənov]] Azərbaycanın Müdafiə naziri təyin edildi. 2014-cü il iyul-avqust aylarında [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] qüvvələri arasında yenidən toqquşmalar oldu. === 2016–2020 === [[Fayl:Ilham Aliyev and Armenian Prime Minister Nikol Pashinyan held informal meeting in Davos.jpg|thumb|220x220px|[[İlham Əliyev]] və Ermənistan Baş naziri [[Nikol Paşinyan]] Dünya İqtisadi Forumu'nda (22 yanvar 2019)]] ==== Aprel döyüşləri (2016) ==== {{əsas|Aprel döyüşləri}} 2016-cı il aprel ayında [[Ermənistan]] yeni təxribatlar törətdi. [[Aprel döyüşləri]] Qarabağda [[Bişkek protokolu|1994-cü ildə atəşkəs haqqında saziş]] imzalandıqdan bəri ən şiddətli münaqişə idi. Döyüşlərdə hər iki tərəf təxminən 100 itki verdi. Döyüşlər zamanı [[Azərbaycan]] bəzi əraziləri işğaldan azad etdi. [[Aprel döyüşləri]] Böyük Zəfərin başlanğıcı hesab olunur ==== Günnüt əməliyyatı (2018) ==== {{əsas|Günnüt əməliyyatı}} 2018-ci il may ayında [[Azərbaycan]] tərəfi hücuma keçmişdir. Bunun səbəbi [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|NMR]]-nın 1992-ci ildə işğal edilmiş ərazilərini azad etmək idi. Əməliyyat zamanı [[Şərur rayonu]]nun [[Günnüt]] kəndi, ümumi olaraq 11000 hektar ərazi işğaldan azad edildi. Əməliyyat Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə [[İrəvan]]-[[Yeğeqnadzor]]-[[Gorus]]-[[Laçın]]-[[Xankəndi]] avtomobil yoluna nəzarət etməyə şərait yaratdı. ==== Tovuz döyüşləri (2020) ==== {{əsas|Tovuz döyüşləri}} 2020-ci il iyul ayında [[Azərbaycan]]-[[Ermənistan]] sərhədində [[Tavuş mərzi]] və [[Tovuz rayonu]] əraziləri boyunca təxminon 10 gün davam edən döyüşlər olmuşdur. Döyüşlərdən sonra da vəziyyət gərgin olaraq qaldı. [[Tovuz döyüşləri]] yaxınlaşmaqda olan İkinci Qarabağ müharibəsinin ayaq səsləri idi. === İkinci Qarabağ müharibəsi (2020) === [[Fayl:2020 Nagorno-Karabakh war.svg|thumb|220x220px|[[İkinci Qarabağ müharibəsi]]]] 2020-ci il 27 sentyabr tarixində [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]] əks hücuma keçir. Bunun səbəbi [[Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] zamanı işğal edilmiş əraziləri azad etmək idi. Müharibənin gedişində [[Ermənistan]] [[Gəncə]], [[Bərdə]], [[Mingəçevir]], [[Beyləqan]] və digər ərazilərə raket hücumları etdi, atəşə tutdu. 44 gün davam edən müharibədə [[Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] zamanı işğal edilən ərazilər azad edildi. 10 noyabr tarixində [[Rusiya]] vasitəçiliyi ilə [[Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı (2020)|Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı]] imzalandı. Bu bəyanatdan sonra Qarabağda [[Rusiya]] sülhməramlıları yerləşdirildi və [[Ermənistan]] bəzi əraziləri özü təhvil verdi. {| class="wikitable" |+Azad edilən ərazilər !Tarix !Ərazi |- |4 oktyabr 2020 |[[Cəbrayıl]] |- |17 oktyabr 2020 |[[Füzuli]] |- |20 oktyabr 2020 |[[Zəngilan]] |- |25 oktyabr 2020 |[[Qubadlı]] |- |8 noyabr 2020 |[[Şuşa]] |- |20 noyabr 2020 |[[Ağdam]] |- |25 noyabr 2020 |[[Kəlbəcər]] |- |1 dekabr 2020 |[[Laçın]] |} === Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı (2021–2023) === 2021-ci il may ayında [[Ermənistan]] [[Azərbaycan Silahlı Qüvvələri|Azərbaycan Ordusunun]] [[Qaragöl (Laçın)|Qaragöl]] istiqamətindən irəliləyərək 3,5 km ərazini ələ keçirdiyini iddia etdi. [[Azərbaycan]] isə çətin dağ relyefi quruluşuna və iqlim şəraitinə malik olan məntəqələrdə hava şəraitinin yaxşılaşması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan sərhəd qüvvələrinin Azərbaycana aid mövqelərdə yerləşdirildiyini qeyd etdi. Bu hadisə ilə [[Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı (2021)|Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı]] başladı. Hal-hazırda [[Ermənistan]] atəşkəsi pozmağa davam edir. 2022-ci il 21–24 fevral tarixlərində Milli Məclisin 2 nəfər deputatı ([[Tahir Mirkişili]] və [[Soltan Məmmədov (siyasətçi)|Soltan Məmmədov]]) Ermənistanın paytaxtı [[İrəvan]] şəhərində səfərdə oldular. [[Tahir Mirkişili]] və [[Soltan Məmmədov (siyasətçi)|Soltan Məmmədov]] [[İrəvan]]da keçirilən [[Avropa Şurası Parlament Assambleyası|AVRONEST Parlament Assambleyası]]nda iştirak etdilər. 23 fevral tarixində [[İrəvan]] şəhərində yerləşən [[Göy məscid (İrəvan)|Göy Məscid]]i ziyarət etdilər. === İlk dəfə birgə bəyanat === Azərbaycan və Ermənistan Sovet İttifaqı dağılandan və Qarabağ münaqişəsi başlayandan bəri ilk dəfə birgə, vasitəçi olmadan bəyanat veriblər. Onlar əsirlərin dəyişdirilməsinə razılaşıblar. Razılaşmaya görə, 32 erməni hərbçi və 2 azərbaycanlı hərbçini tərəflər müvafiq olaraq azad edib. Sosial mediada sadə azərbaycanlı və erməni istifadəçilər həmin addıma müsbət reaksiya verib və sülhə çağırış edib. Bir sıra dövlət və qurumlar birgə bəyanatı alqışlayıb. === Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfransı (COP29) === Xoş niyyətin təzahürü olaraq, Ermənistan Respublikası BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasına Tərəf Dövlətlərin [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi Konfransı|29-cu Konfransına]] (COP29) ev sahibliyinə öz namizədliyini geri götürərək, Azərbaycan Respublikasının namizədliyini dəstəkləyib. Bu barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyası və Ermənistan Respublikası Baş nazirinin Aparatı birgə açıqlama edib. Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi - Prezident Administrasiyasının Xarici siyasət məsələləri şöbəsinin müdiri [[Hikmət Hacıyev]] II Qlobal Media Forumunda xarici jurnalistlərə COP29-un prezidenti [[Muxtar Babayev|Muxtar Babayevin]] Ermənistanın xarici işlər nazirinə dəvət məktubu göndərdiyini açıqlayıb.<ref>{{Cite web |date=2024-07-21 |title=Azərbaycan Ermənistanı COP29-a dəvət edib |url=https://report.az/cop29/azerbaycan-ermenistani-cop29-a-devet-edib/ |access-date=2024-07-21 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az}}</ref> == İdman sahəsində münasibətlər == === Futbol qarşılaşmaları === {{əsas|Azərbaycan-Ermənistan futbol matçlarının siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan–Ermənistan sərhədi|Azərbaycan-Ermənistan sərhədi]] * [[Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi (1988–1994)]] * [[İkinci Qarabağ müharibəsi|İkinci Qarabağ müharibəsi (2020)]] * [[Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı (2021)|Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı (2021–2022)]] {{Vikianbar kateqoriyası|Relations of Armenia and Azerbaijan}} {{Azərbaycanın xarici əlaqələri}} {{Qarabağ münaqişəsi}} [[Kateqoriya:Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri| ]] rob5ufbj2krc0u4whcl3vozgkpcj3es 0 483424 7865915 6674524 2024-11-27T11:48:49Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar iqtisadçılar]] silindi 7865915 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Oqtay Haqverdiyev |orijinal adı = Oqtay Əli oğlu Haqverdiyev |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = fizika |doğum tarixi = 15.5.1936 |doğum yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan SSR]] |vəfat tarixi = 12.3.2017 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisadiyyat |elmi dərəcəsi = Əməkdar iqtisadçı |elmi adı = akademik |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar dövlət qulluqçusu|2006}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Oqtay Əli oğlu Haqverdiyev''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar dövlət qulluqçularının siyahısı|Azərbaycan Respublikasının əməkdar dövlət qulluqçusu]], Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Maliyyə-kredit şöbəsinin sabiq müdiri, iqtisadiyyat nazirinin keçmiş müavini, əməkdar iqtisadçı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://ru.sputnik.az/life/20170313/409346342/skonchalsja-oktaj-ahverdiev.html |access-date=2017-03-13 |archive-date=2017-03-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170313220643/https://ru.sputnik.az/life/20170313/409346342/skonchalsja-oktaj-ahverdiev.html |url-status=live }}</ref> == Həyatı və Fəaliyyəti == Oqtay Haqverdiyev 1936-cı il mayın 15-də Bakıda anadan olub. 1955-ci ildə orta məktəbi bitirəndən sonra O, Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuş, 1960-cı ildə oranı uğurla bitirmişdir. Fəaliyyətinə sovxoz təsərrüfatında başlamış, daha sonra o, Tədqiqat İnstitutunun baş elmi işçisi vəzifəsində çalışmışdır. Sonrakı illərdə aspiranturada təhil almış, təchizat nazirliyində çalışmış, eyni zamanda Bakı un, qarışıq yem zavodu direktoru vəzifəsinə köçürülmüşdür. 1970-ci ildən Dövlət Planlaşdırma Komissiyasında (sonradan İqtisadiyyat Nazirliyi) işləmişdir. Haqverdiyev baş iqtisadçıdan İqtisadiyyat nazirinin müavini vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. Keçmiş SSRİ hökumətinin qərarı görə, Dövlət Plan Komissiyasının əməkdaşı olaraq, O, baş Laos (1981–84 illəri il), Vyetnam (1988) və Yəməndə (1989–90) nazirlərin baş müşaviri kimi işləməyə təyin edildi. Haqverdiyev Azərbaycan və Almaniya, Səudiyyə Ərəbistanı və Qazaxıstan arasında iqtisadi əməkdaşlıq üzrə üç hökumətlərarası komissiyasının üzvü, eləcə də "- Azərbaycan Avropa Birliyi" komitəsinin işçi qrupunun üzvü olmuşdur. Haqverdiyev müstəqillik illərində hökumətin "1997–99 Azərbaycanda struktur tənzimlənməsi proqramları və iqtisadi artım", "mütəşəkkil cinayətkarlıq və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə", "Dövlət idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi konsepsiyası", "Qiymətli kağızlar haqqında", "yoxsulluğun azaldılması üçün Dövlət Proqramı" s. qanun layihəsi və proqramının birbaşa yaradıcılarından olmuşdur. Xidmətlərinə görə Oktay Haqverdiyev [[Qırmızı Bayraq ordeni]] və SSRİ-nin [["Əmək veteranı" medalı]] və Laos Xalq Demokratik Respublikasının ikinci ən böyük "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilmişdir. Azərbaycan iqtisadiyyatındakı fəaliyyətinə görə 22 iyun 2006-cı ildə "Azərbaycan Respublikasının əməkdar dövlət qulluqçusu" adı ilə təltif olunub. Oktay Haqverdiyevin son iş yeri — Azərbaycan Nazirlər Kabineti maliyyə və kredit şöbəsinin müdiri vəzifəsi idi. İyul 2007-ci ildə təqaüdə çımışdır. Hər kəs onu yüksək səlahiyyətli peşəkar və açıq, gülərüz insan kimi təsvir edirdi. O, yüksək dövlət vəzifələrində işləyən zaman həmişə dialoqa hazır idi və milli iqtisadiyyatın ən kəskin problemlərini qabardırdı. Ölkənin Əməkdar İqtisadçı, bazar iqtisadiyyatının inkişafına tərəfdarı idi, biznesə dövlətin qeyri-müdaxiləsini müdafiə edirdi, mövcud hökumətin nazirlikləri və idarələrinin minimuma endirilməsi israr edirdi. O, dəfələrlə müxtəlif proseslərlə bağlı öz fikirlərini ifadə edir və müstəqil Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının inkişafı üçün çox təkliflər etmişdir. Oqtay Haqverdiyev 12 mart 2017-ci ildə 80 yaşında Bakıda vəfat edib.<ref>{{Cite web |title=Tanınmış iqtisadçı və dövlət xadimi Oqtay Haqverdiyev vəfat etdi |url=http://www.qafqazinfo.az/iqtisadiyyat-4/oqtay-haqverdiyev-vefat-etdi-179218 |access-date=2017-03-13 |archive-date=2017-03-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170315193458/http://www.qafqazinfo.az/iqtisadiyyat-4/oqtay-haqverdiyev-vefat-etdi-179218 |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan fizikləri]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:İqtisadçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan iqtisadçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Respublikasının əməkdar dövlət qulluqçuları]] [[Kateqoriya:Ensiklopedikliyi şübhə altında olan alim məqalələri]] 9ujwqjcgjz99fba0wg1ff9lyr6dn9jw 0 485285 7865844 7263013 2024-11-27T11:25:30Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi 7865844 wikitext text/x-wiki * [["Qızıl ulduz" medalı (Azərbaycan)]] — [[Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı]]nın xüsusi fərqlənmə nişanı * [["Qızıl ulduz" medalı (SSRİ)]] — [[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]]nın xüsusi fərqlənmə nişanı * [["Qızıl ulduz" medalı (Rusiya)]] — [[Rusiya Federasiyasının Qəhrəmanı]]nın xüsusi fərqlənmə nişanı {{dəqiqləşdirmə}} qrujw0gtef7bwyegcf9ho8joi24m2sc 0 485461 7865545 7842101 2024-11-27T07:57:35Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865545 wikitext text/x-wiki {{Vikiləşdirmək}} {{Şair|şəkil=Məmmədəli Manafzadə Sabit.jpg}} '''Məmmədəli Manafzadə''' (təxəllüsü: '''Sabit'''; {{DVTY}}) ― Azərbaycan şairi, yazıçı və publisist. == Həyatı == XX əsrin əvvəlləri – Azərbaycan ədəbiyyatının yeniliklərlə zəngin, ədəbi-mədəni oyanışın ən əlamətdar dönəmidir. 1905-ci il inqilabından sonra çar Rusiyasının mətbuata verdiyi nisbi azadlıqlardan istifadə edən Azərbaycan  ziyalılarının təşəbbüsü ilə bir sıra mətbuat orqanları fəaliyyətə başlamışdır. Xüsusən, “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşrə başlaması ilə yeni bir ədəbi məktəbin əsası qoyulmuş, yeni bir ədəbi nəsil formalaşmışdır. Bu dövrün yetişdirdiyi Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış  şəxsiyyətlərindən biri Məmmədəli Manafzadə Sabitdir. O, 1888-ci ildə [[Təbriz]]də doğulmuşdur. İlk təhsilini mollaxanada aldıqdan sonra fransızların Təbrizdə açdığı Pedaqoji institutu bitirmişdir.  1908-ci ildən etibarən jurnalist kimi fəaliyyətə başlayan Sabit Təbrizdə öz təşəbbüsü ilə “Şəkər” adlı qəzetin nəşrinə başlamış, milli birlik, bərabərlik, azadlıq ideyalarının carçısı olmuş, Məşrutə inqilabına və [[Səttar xan|Səttarxan hərəkatı]]na dəstək verdiyinə görə  [[İran]] mürtəcelərinin təqiblərindən qaçaraq Bakıya gəlmişdir. Onun Azərbaycan mətbuatında görünməsi də buraya gəlişindən sonra – 1910-cu ildən sonrakı mərhələyə aiddir. M.M.Sabit bir qədər sonra Aşqabada dəvət olunmuş, uzun illər “Müzəffəri” məktəbində müəllim işləmişdir. Oradakı pedaqoji fəaliyyəti onun teatrla da yaxından maraqlanmasına səbəb olmuş, teatr qrupu yaratmağa nail olmuş, özü də bir neçə dram əsəri yazaraq səhnələşdirmişdir. 1924-cü ildə Bakıya qayıdan Sabit “İttihad” məktəbində ədəbiyyat müəllimi işləmiş, 1925-ci ildə Tacikistana dəvət olunmuş, Pedaqoji Universitetdə dərs demişdir. 1940-cı ildə [[Aşqabad|Aşqabadda]] ürək tutmasından vəfat etmişdir.  == Yaradıcılığı == Sabit Manafzadə yazıçı, publisist, şair, teatrşünas, pedaqoq olaraq fəaliyyət göstərmiş olsa da, yaradıcılığı, demək olar ki, tədqiq olunmamışdır. Yaşadığı dönəmdə nəşr olunan mətbuat orqanlarında sənətkarın əsərləri davamlı olaraq dərc olunmuşdur. “[[Molla Nəsrəddin (jurnal)|Molla Nəsrəddin]]”, “[[Bəsirət (qəzet)|Bəsirət]]”, “Həqiqəti-əfkar”, “Yeni irşad”,  “[[Məzəli (jurnal)|Məzəli]]”, “Sədayi-həqq”, “Sədayi-vətən”, “[[İqbal]]”, “[[Yeni iqbal (qəzet)|Yeni iqbal]]”, “[[Füqəra füyuzatı]]”, “[[Yeni yol (qəzet)|Yeni yol]]”, “[[Xalq qəzeti|Kommunist]]” kimi mətbuat orqanlarında dərc olunan əsərləri ilə yanaşı, onun Dağıstan, Tacikistan, Özbəkistan və Türkmənistanda yaşadığı müddətdə qələmə aldığı ədəbi-bədii irsi hələ də əldə yoxdur. Sabit “Müzəffəri” məktəbində işlədiyi müddətdə dram əsərləri qələmə almış və səhnələşdirmişdir.Bakıda yaşadığı dönəmdə ədəbi-bədii yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olan Sabit Aşqabadda da bu fəaliyyətini davam etdirmişdir. Manafzadənin yaradıcılığını dövründən, mühitindən kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Əməkdaşlıq etdiyi mətbuat orqanlarında qələm dostlarının tez-tez ona müraciətlə əsərlər dərc etdirdiklərinin şahidi oluruq. “Molla Nəsrəddin” jurnalı bu baxımdan xüsusilə fərqlənir. M.M.Sabit vətən həsrətini, ictimai-siyasi, mədəni dəyişikliklərə münasibətini poetik bir dillə oxuculara çatdırmışdır.  M.M.Sabit yaradıcılığında lirik şeirlər mühüm yer tutur. Onun lirikasında məhəbbət mövzusuna, demək olar ki, rast gəlinmir. Vətən mövzusu şeirlərinin ana xəttini təşkil edir. Sabitin Təbrizdən məcburiyyət qarşısında qalaraq Bakıya köçməsindən sonra vətən həsrəti onun şeirlərində öz ifadəsini tapmışdır. “Vətənim”, “Vətən”, “Arkadaşlar”, “Tülul-sülh” kimi şeirlərində şairin vətənlə bağlı narahatlığı, həsrəti kədərli bir dillə qələmə alınmışdır. Xüsusən Sabitin “Nəvayi-hicran” şeiri vətənindən uzaq salınmış bir insanın duyğularını ifadə etməsi baxımından təkrarsızdır. “Ey vətəndən gələn el aşinası...” misrası ilə başlayan şeir xalq içərisində tezliklə yayılmış, xanəndələr bu şeiri muğam üstündə oxumuşlar. XX əsrin başlayaraq qürbət hisslərinin ədəbiyyatda əsas motivə çevrilməsi Sabit yaradıcılığından da yan keçməmiş, o, bu mövzuya müraciət etməklə, vətənin, xalqın dərdlərini ifadə etmişdir. Sabit yaradıcılığının bir qismini satirik şeirlər təşkil edir. “Molla Nəsrəddin”, “Məzəli” jurnallarında dərc olunan bu şeirlərdə zamanın nəfəsini hiss etmək mümkündür. Şair bəzən Sabir kimi, tipi öz dili ilə danışdıraraq tənqid hədəfinə çevirir, bəzən onları açıq hədəf kimi seçərək tənqid edir. “Hərdəmxəyala töhfə”, “Çarşaflı-çarşaflı”, “İş”lər”, “Şeyxin mənbərdəki son moizəsinə ithaf”, “Din inqilabçısı”, “Dəyişiklik”, “Ya Rəb”, “Kopratif”, “Ultimatum”, “Mənə dəymə”, “Təsəttür nalələri”, “Gimnazist”, “Ay haray” kimi şeirlərdə satirik ruh duyulmaqdadır. Ümumiyyətlə, Sabitin satirik şeirlərində Sabirin ruhu açıq-aşkar duyulmaqdadır. Onun “Ultimatum” şeiri [[Mirzə Ələkbər Sabir|Sabirin]] “Ürəfa marşı”nında olduğu kimi, vətənin, millətin qeyrətini çəkməyən, günlərini kef məclislərində keçirən, “Sonyatək dilbəri tərk eyləmək insaf deyil” deyərək müsəlman qızına xor baxan nadanların tənqidinə həsr olunmuşdur.  M.M.Sabitin satirik şeirlərində tənqidi ruhla yanaşı, ictimai hadisələr fonunda biganəlik nümayiş etdirən, ac-susuz, kimsəsiz qalan insanların dərdlərinə laqeydlik göstərən insanlara qarşı bir nifrət də sezmək mümkündür. Şübhəsiz, bunun səbəbi məhv olan insanlığın həssas şair qəlbində oyandırdığı yanğıdır. M.M.Sabitin şeirləri öz poetik gücü, ifadə tərzi ilə bir çox spesifik əlamətlər daşıyır. İstər vətən həsrəti ilə yoğrulmuş misralarında, istərsə də satirik ruhlu şeirlərində bu özünəməxsusluq hiss olunmaqdadır. Sabit yaradıcılığında təxmisdən yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. Belə ki, klassik ədəbiyyatda aşiqanə qəzəllərin hər beytinin əvvəlinə onun mövzusuna uyğun üç misra artıraraq yazılan təxmis Sabit yaradıcılığında məzmun dəyişikliyinə uğramışdır. Onun aşiqanə qəzəllərə yazdığı beşləmələrdə satirik-tənqidi üslub daha qabarıqdır. M.M.Sabitin hekayələrində fəhlə həyatının təsviri olduqca canlı və təsirli bir dillə qələmə alınmışdır. Onun “fəhlələri” cənubdan xoş güzəran ümidi ilə şimala gələn, ancaq burada da quru çörəyi güclə qazanan, əməyi istismar olunan, haqqı tapdanan vətən oğullarıdır. O fəhlələrin yaşaması və ya ölməsi heç kimin maraq dairəsində deyil, onların həyatı varlıların daha çox eyş-işrət içində ömür sürməsi üçün neft mədənlərində, mazut çənlərində, quyularda sönüb gedir. Sabit yaratdığı obrazların faciəsini təsirli bir dillə ifadə eləməklə yanaşı, onların psixologiyasını da diqqətdən kənarda qoymur. Sabitin hekayələrində oxucuya çatdırılan əsas məqamlardan biri mənəvi-əxlaqi məsələlərdir. Bu hekayələrdə zalımlar və məzlumlar dünyasının əsas əxlaqi fərqləri, psixoloji məqamlar oxucuda maraq oyadır. Sabit göstərir ki, güc sahiblərinin mənəvi boşluqları, əllərində olan fürsətdən istifadə edərək kasıbların namusuna belə toxunmaqdan çəkinməmələri, insan taleyinə biganəlik cəzasız qala bilməz. O, əlini qana bulamaqdan çəkinməyən, maddi üstünlüklərindən istifadə edərək başqalarının həyatını heçə sayan təbəqəyə qarşı özünün ədalət məhkəməsini qurur, onları öz qəhrəmanı vasitəsilə cəzalandırır. “Topsaqqallı kişi” hekayəsi öz azadlıqları uğrunda mübarizəyə qalxan insanların həyatını əks etdirir.  Sabit hekayələri bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Onlardan biri hekayələrin içərisində xüsusi başlıqların verilməsidir. Ədib sujetə uyğun olaraq ara-sıra başlıqlardan istifadə edir ki, bu, həm hekayənin dinamikliyini artırır, həm də konkret diqqət çəkmək istədiyi məqamı qeyd etmiş olur. Manafzadənin hekayələrinin özünəməxsusluqlarından biri də zaman uyuşmazlıqlarıdır. Hekayə kiçik həcmli əsər olduğundan burada adətən hadisələr qısa zaman kəsiyində baş verir. Ancaq Sabit qəhrəmanının həyatını fərqli situasiyalarda, fərqli zaman kəsimlərində təsvir edir. Sabit bu felyetonlarda ictimai-siyasi vəziyyətə, dəyişikliklərə münasibətini ifadə etmişdir. “Təbriz “ümumiyyəti”, “Pasport məsələsi”, “Vladiqafqaz müsəlmanları”, “Fərmani-qəzai-cərəyan”, “Ey inqilab, ey naciyi-miləl”, “İnqilab və ədəbiyyat”, “[[Cənubi Azərbaycan|İran Azərbaycanı]] haqqında yersiz çıxışlar”, “Son tərpənişlər” kimi felyetonlarında Cənubi Azərbaycandakı İran zülmünə öz münasibətini bildirmişdir. Ədəbiyyat və inqilab arasındakı bağlılıqları müqayisə edən M.Manafzadə ədəbiyyatı inqilabın anası, inqilabı ədəbiyyatın ruhu hesab etməklə, ədəbiyyat, dolayısı ilə təhsilin bütün müsbət dəyişikliklərin məhək daşı olduğunu qeyd etmişdir. M.M.Sabitin “Molla Nəsrəddin” jurnalının səhifələrində rast gəlinən felyetonlarının, demək olar ki, hamısı dini mövzudadır. Bu felyetonlar ilk baxışda dini təbliğ edən informasiya xarakterli yazılar kimi görünsə də, alt qatında kəskin tənqidi ruh daşıyır. “Zühur əlamətləri”, “Namaz üstə”, “Uzun dərya”, “İnna Lillahi və İnna İleyhi Raciun”, “Münacat”, “Hacı Xəlil ağanın qapısında” kimi felyetonlar bu qəbildəndir. Felyetonlar qəzet və jurnal səhifələrində yayımlanan informativ yazılar kimi meydana çıxsa da, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında yeni məna kəsb etdi. Belə ki, ədəbiyyatımızda daha çox kəskin tənqidi məqalələr kimi geniş vüsət alan bu janr Sabit yaradıcılığında da önəmli yer tutur. O, bu janrla “Molla Nəsrəddin”, “Kommunist”, “Sədayi-həqq”, “Yeni yol”, “Yeni iqbal” kimi mətbuat orqanlarında çıxış etmişdir. Sabitin felyetonları həcm etibarilə ənənəvi felyetonlardan fərqlənir. Yazı dili danışıq dilindən daha çox ağır dini terminlərlə zəngindir. Dövrün problemlərini işıqlandıran felyetonlarında dünya praktikasına və tarixə müraciət edir, çıxış yolları göstərir. <ref> [[Zaman Əsgərli|Zaman Əsgərli.]] Şair, nasir, dramaturq. “Ədəbiyyat qəzeti”. Bakı, 2008. 26 sentyabr. </ref> == Əsərləri == === Şeirləri === *Vətənim *Vətən *Təhsili-məram etməliyiz *Tülui-sübh *Təxmis *Ərzi-məhəbbət *[[Yaxın Şərq]] qadınlığına! *Çarşaflı-çarşaflı *Göz aç! *İnqirazi-İslam *Eydi-Novruz-xitabeyi-cansuz *Həyat səhnəsinin cansuz pərdəsi *Nəvayi-hicran *Bir lövhə qarşısında *Gimnazist *Kooperativ və s. === Hekayələr === *İki fantan *Topsaqqallı kişi *Təbriz "ümmiyyəti" *Fərmani-qəzayi-cərəyan *Vladiqafqaz müsəlmanları və s. === Kitabları === * Xatirat. Bakı: "Baku" qəzetinin mətbəəsi, 1913. 38 s. * İki fontan. Bakı, “Yeni türk əlifba komitəsi nəşriyyatı, 1924. 30 s. * İbrət güzgüsü. Bakı, “Yazıçı”, 1988. 140 s. * Xatirat. Bakı, 2024. == Həmçinin bax == * Ruhi Ə. “Molla Nəsrəddin” və “Toxmaq” jurnalı”. “Azərbaycan” jurnalı, 1966. № 12, s. 136-139. * Məmmədli Q. Sabit Manafzadə. “Elm və həyat”, 1972. № 4, s. 21. * Məmmədli Q. İmzalar. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1977. 146 s. * Zamanov A. Mollanəsrəddinçi şairlər. Bakı, “Yazıçı”, 1986. 512 s.  == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == # [http://www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=4540 CƏNUBİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI TARİXİ]{{Dead link|date=May 2021 |bot=InternetArchiveBot }} # [http://www.respublica-news.az/index.php/elm-v-t-hsil/item/1982-azaerbaydzan-aedaebiyyatshunaslighina-yeni-toehfae AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞINA YENİ TÖHFƏ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140202022714/http://www.respublica-news.az/index.php/elm-v-t-hsil/item/1982-azaerbaydzan-aedaebiyyatshunaslighina-yeni-toehfae |date=2014-02-02 }} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İran azərbaycanlıları]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlısı şairlər]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlısı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan yazıçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı yazıçılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan publisistləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı publisistlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan memuarçıları]] [[Kateqoriya:Türkmənistan azərbaycanlıları]] r6lqhii04v9b2dgksbivohmxh17q07l 0 486207 7864974 7793730 2024-11-26T18:47:10Z 193.203.13.41 /* Tarixi */ 7864974 wikitext text/x-wiki '''Kriptovalyuta''' və ya qısaca '''kripto''' - mübadilə vasitəsi olaraq istifadə etmək üçün yaradılan rəqəmsal aktiv. Burada fərdi koin sahiblərinin qeydləri əməliyyat prosesini mühafizə etmək, əlavə koinlərin yaradılmasına nəzarət etmək və koin mülkiyyətinin ötürülməsini təsdiq etmək üçün güclü kriptoqrafiya istifadə edərək hazırlanan, komputerləşdirilmiş [[Məlumat bazası|verilənlər bazası]] formasında mövcud olan ledcerdə saxlanılır.<ref name="crypto currency">{{Cite news |last=Andy Greenberg |date=20 April 2011 |title=Crypto Currency |work=Forbes |url=https://www.forbes.com/forbes/2011/0509/technology-psilocybin-bitcoins-gavin-andresen-crypto-currency.html |url-status=live |access-date=8 August 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140831001109/http://www.forbes.com/forbes/2011/0509/technology-psilocybin-bitcoins-gavin-andresen-crypto-currency.html |archive-date=31 August 2014}}</ref><ref name="reuterspricing">{{Cite news |last=Polansek |first=Tom |date=2 May 2016 |title=CME, ICE prepare pricing data that could boost bitcoin |work=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/article/us-cme-group-bitcoin-idUSKCN0XT1G1 |access-date=3 May 2016 |archive-date=23 April 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220423185213/https://www.reuters.com/article/us-cme-group-bitcoin-idUSKCN0XT1G1 |url-status=live }}</ref> Bu valyuta növü fiziki formada mövcud deyil (kağız pul kimi) və hər hansısa bir mərkəzi hakimiyyət tərəfindən dövriyəyə buraxılmır. Kriptovalyutalar tipik olaraq mərkəziləşmiş rəqəmsal aktivlərin və mərkəz bankçılıq sistemlərinin əksinə, desentralizasiyadan istifadə edir.<ref>{{Cite web |last=Allison |first=Ian |date=8 September 2015 |title=If Banks Want Benefits of Blockchains, They Must Go Permissionless |url=http://www.ibtimes.co.uk/nick-szabo-if-banks-want-benefits-blockchains-they-must-go-permissionless-1518874 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20150912031654/http://www.ibtimes.co.uk/nick-szabo-if-banks-want-benefits-blockchains-they-must-go-permissionless-1518874 |archive-date=12 September 2015 |access-date=15 September 2015 |website=International Business Times}}</ref> Kriptovalyuta buraxılmadan əvvəl zərb edildikdə və ya yaradıldıqda və ya tək bir [[emitent]] tərəfindən verildikdə, ümumi olaraq mərkəzləşdirilmiş sayılır. Desentralizasiyalaşdırılmış nəzarət prinsipi ilə tətbiq edilən hər bir kriptovalyuta bölüşdürülmüş ledcer vasitəsi ilə işləyir. Ən çox istifadə edilən ledcer vasitələrindən biri ictimai maliyyə əməliyyatı verilənləri olan blokçeyn texnologiyasıdır.<ref>{{Cite web |last=Matteo D'Agnolo |title=All you need to know about Bitcoin |url=http://economictimes.indiatimes.com/news/international/business/all-you-need-to-know-about-bitcoin/articleshow/48910867.cms |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151026140555/http://economictimes.indiatimes.com/news/international/business/all-you-need-to-know-about-bitcoin/articleshow/48910867.cms |archive-date=26 October 2015 |website=timesofindia-economictimes}}</ref> Bitkoin ilk dəfə 2009-cu ildə açıq mənbəli [[proqram təminatı]] kimi buraxıldıqda ilk desentralizasiyalaşmış kriptovalyuta oldu.<ref>{{Cite web |last=Sagona-Stophel |first=Katherine |title=Bitcoin 101 white paper |url=http://www.trssllc.com/wp-content/uploads/2013/05/White_Paper_Bitcoin_101.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20160813163512/http://www.trssllc.com/wp-content/uploads/2013/05/White_Paper_Bitcoin_101.pdf |archive-date=13 August 2016 |access-date=11 July 2016}}</ref> Bitkoin yaradıldıqdan sonra digər kriptovalyutalar da yaradıldı. == Tarixi == {{Əsas|Bitkoinin tarixi}} 1983-cü ildə amerikalı [[kriptoqrafiya|kriptoqraf]] [[Deyvid Çom]] [[e-pul]] olaraq adlandırılan, anonim, kriptoqrafik elektron pul barədə fikirləşdi.<ref>{{Cite web |title=Archived copy |url=http://www.hit.bme.hu/~buttyan/courses/BMEVIHIM219/2009/Chaum.BlindSigForPayment.1982.PDF |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20141218034712/http://www.hit.bme.hu/%7Ebuttyan/courses/BMEVIHIM219/2009/Chaum.BlindSigForPayment.1982.PDF |archive-date=18 December 2014 |access-date=26 October 2014}}</ref><ref>{{Cite web |title=Archived copy |url=http://blog.koehntopp.de/uploads/chaum_fiat_naor_ecash.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110903023027/http://blog.koehntopp.de/uploads/chaum_fiat_naor_ecash.pdf |archive-date=3 September 2011 |access-date=10 October 2012}}</ref> Daha sonra o, [[Digicash]] vasitəsi ilə bunu reallaşdırdırdı.<ref>{{Cite web |last=Pitta |first=Julie |title=Requiem for a Bright Idea |url=https://www.forbes.com/forbes/1999/1101/6411390a.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170830214226/https://www.forbes.com/forbes/1999/1101/6411390a.html |archive-date=30 August 2017 |access-date=11 January 2018}}</ref> E-pulun ilk formasında kriqtoqrafik elektron ödəmələr bankdan nağd pul çıxarmaq və alıcıya bunu göndərmədən əvvəl xüsusi şifrələnmiş kodlar hazırlamaq üçün istifadəçinin proqram təminatını tələb edirdi. Bu, [[rəqəmsal valyuta]]nın emitent bank, hökumət və ya hər hansı üçün tərəfin təqibi olmadan istifadəsinə şərait yaratdı. 1996-cı ildə [[Milli Təhlükəsizlik Agentliyi|ABŞ Milli Təhlükəsizlik Agentliyi]] "Pulu necə zərb etmək olar: Anonim elektronik pulun kriptoqrafiyaı" başlıq məqalə nəşr etdi. Kriptovalyuta sistemini təsvir edən məqalə ilk dəfə [[Massaçusets Texnologiya İnstitutu|MIT]] poçt siyahısında,<ref>{{Cite web |title=How To Make A Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash |url=http://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/articles/money/nsamint/nsamint.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171026230354/http://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/articles/money/nsamint/nsamint.htm |archive-date=26 October 2017 |access-date=11 January 2018 |website=groups.csail.mit.edu}}</ref> daha sonra 1997-ci ildə ABŞ Qanun Yenilənməsində nəşr edildi.<ref>{{Cite journal |last1=Law |first1=Laurie |last2=Sabett |first2=Susan |last3=Solinas |first3=Jerry |date=11 January 1997 |title=How to Make a Mint: The Cryptography of Anonymous Electronic Cash |url=http://digitalcommons.wcl.american.edu/aulr/vol46/iss4/6/ |url-status=live |journal=American University Law Review |volume=46 |issue=4 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180112043050/http://digitalcommons.wcl.american.edu/aulr/vol46/iss4/6/ |archive-date=12 January 2018 |access-date=11 January 2018}}</ref> 1998-ci ildə [[Vey Day]] "b-money"-in təsvirini nəşr etdi. "b-money" anonim kimi xarakterizə edildi və təsvirdə elektron pul sisteminin necə bölüşdürdüyü göstərildi.<ref>{{Cite web |last=Wei Dai |year=1998 |title=B-Money |url=http://www.weidai.com/bmoney.txt |url-status=live |archive-url=https://www.webcitation.org/62ArKBIqT?url=http://www.weidai.com/bmoney.txt |archive-date=4 October 2011}}</ref> Az sonra, [[Nik Zabo]] "bit gold"-u təqdim etdi.<ref>{{Cite magazine |title=Bitcoin: The Cryptoanarchists' Answer to Cash |url=https://spectrum.ieee.org/computing/software/bitcoin-the-cryptoanarchists-answer-to-cash/0 |magazine=IEEE Spectrum |archive-url=https://web.archive.org/web/20120604063739/https://spectrum.ieee.org/computing/software/bitcoin-the-cryptoanarchists-answer-to-cash/0 |archive-date=4 June 2012 |quote=Around the same time, Nick Szabo, a computer scientist who now blogs about law and the history of money, was one of the first to imagine a new digital currency from the ground up. Although many consider his scheme, which he calls "bit gold", to be a precursor to Bitcoin |url-status=live}}</ref> Bitkoin və bitkoindən sonra yaranan digər kriptovalyutalar kimi "bit gold" da elektron valyuta sistemi kimi xarakterizə edildi. "bit gold" istifadəçilərdən kriptoqrafik olaraq bir araya gətirilmiş və nəşr edilmiş həlləri olan [[iş sübutu]] funksiyasını tamamlamağı tələb edirdi. İlk desentralizasiyalaşmış kriptovalyuta - [[Bitcoin|bitkoin]] [[Satoşi Nakamoto]] təxəllüslü anonim biri tərəfindən 2009-cu ildə yaradıldı. Bitkoin içində iş sübutu sxemi olan, kriptoqrafik [[heş funksiyası]] SHA-256-dan istifadə etdi.<ref name="primer">{{Cite web |last=Jerry Brito and Andrea Castillo |year=2013 |title=Bitcoin: A Primer for Policymakers |url=http://mercatus.org/sites/default/files/Brito_BitcoinPrimer.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921060724/http://mercatus.org/sites/default/files/Brito_BitcoinPrimer.pdf |archive-date=21 September 2013 |access-date=22 October 2013 |website=Mercatus Center |publisher=George Mason University}}</ref><ref>[http://www.pcworld.com/article/2039184/bitcoin-developer-talks-regulation-open-source-and-the-elusive-satoshi-nakamoto.html Bitcoin developer chats about regulation, open source, and the elusive Satoshi Nakamoto] {{Wayback|url=http://www.pcworld.com/article/2039184/bitcoin-developer-talks-regulation-open-source-and-the-elusive-satoshi-nakamoto.html |date=20141003104345 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141003104345/http://www.pcworld.com/article/2039184/bitcoin-developer-talks-regulation-open-source-and-the-elusive-satoshi-nakamoto.html |date=3 October 2014 }}, PCWorld, 26 May 2013</ref> 2011-ci ilin aprelində internet senzurasını çətinləşdirən desentralizasiyalaşmış DNS yaratmaq üçün [[Neymkoin]] istehsal edildi. Bir az sonra, 2011-ci ilin okytabrında [[Laytkoin]] buraxıldı. O, SHA-256 əvəzinə, öz heş funksiyası kimi skript istifadə etdi. Digər çox bilinən kriptovalyuta [[Peerkoin]] iş sübutu və [[pay sübutu]] hibridindən istifadə etdi.<ref name="ars1">[https://arstechnica.com/business/2013/05/wary-of-bitcoin-a-guide-to-some-other-cryptocurrencies/ Wary of Bitcoin? A guide to some other cryptocurrencies] {{Wayback|url=https://arstechnica.com/business/2013/05/wary-of-bitcoin-a-guide-to-some-other-cryptocurrencies/ |date=20140116040533 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140116040533/http://arstechnica.com/business/2013/05/wary-of-bitcoin-a-guide-to-some-other-cryptocurrencies/ |date=16 January 2014 }}, ars technica, 26 May 2013</ref> 6 avqust 2014-cü ildə [[Böyük Britaniya Krallığı|Birləşmiş Krallıq]] öz Xəzinəsinə kriptovalyutaların öyrənilməsi və əgər olacaqsa, ölkə iqtisadiyyatında hansı rolu oynayacaqlarını tədqiq etməyi tapşırdığını elan etdi. Tədqiqatın nəticəsində nizamlamaların edilib-edilməməsi ilə bağlı izahat da verməli idi.<ref name="Crypto currencyUK">{{Cite news |title=UK launches initiative to explore potential of virtual currencies |publisher=The UK News |url=http://www.theuknews.com/index.php/sid/224504231 |url-status=live |access-date=8 August 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141110202812/http://www.theuknews.com/index.php/sid/224504231 |archive-date=10 November 2014}}</ref> == Rəsmi izahı == Yan Lanskiyə görə kriptovalyuta aşağıdakı 6 şərti qarşılayan sistemdir:<ref>{{Cite journal |last=Lansky |first=Jan |date=January 2018 |title=Possible State Approaches to Cryptocurrencies |url=http://si-journal.org/index.php/JSI/article/viewFile/335/325 |url-status=live |journal=Journal of Systems Integration |volume=9/1 |pages=19–31 |doi=10.20470/jsi.v9i1.335 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180212005102/http://si-journal.org/index.php/JSI/article/viewFile/335/325 |archive-date=12 February 2018 |access-date=11 February 2018 |doi-access=free| issn=1804-2724}}</ref> #Sistem mərkəzi iqtidarı tələb etmir: onun vəziyyəti bölüşülmüş konsensus vasitəsilə davam etdirilir, #Sistem kriptovalyuta vahidlərini və onların mülkiyyətinin icmalını saxlayır, #Sistem yeni kriptovalyuta vahidlərinin yaradılıb-yaradılmayacağını izah edir. Əgər yeni kriptovalyuta vahidi yaradılırsa, sistem onların mənşəyini n və yeni vahidlərin mülkiyyətinin necə təyin olunacağını izah edir, #Kriptovalyuta vahidlərinin mülkiyyəti müstəsna və [[kriptoqrafiya|kriptoqrafik]] olaraq sübut edilə bilər, #Sistem kriptoqrafik vahidlərinin mülkiyyətinin dəyişdiyi yerdə əməliyyatın aparılmasına icazə verir. Əməliyyat icmalı sadəcə bu vahidlərin hal-hazırkı mülkiyyətini sübut edən varlıqlar tərəfindən göstərilə bilər. #Əgər eyni anda, eyni kriptoqrafik vahidin mülkiyyətinin dəyişdirilməsi ilə bağlı əmr daxil olarsa, sistem bunlardan maksimum birini icra edir. 2018-ci ilin martında kriptovalyuta ({{dil-en|cryptocurrency}}) sözü [[Vebster lüğəti]]nə daxil edildi.<ref>{{Cite web |date=March 2018 |title=The Dictionary Just Got a Whole Lot Bigger |url=https://www.merriam-webster.com/words-at-play/new-words-in-the-dictionary-march-2018 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180305144056/https://www.merriam-webster.com/words-at-play/new-words-in-the-dictionary-march-2018 |archive-date=5 March 2018 |access-date=5 March 2018 |website=Merriam-Webster}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Kriptovalyutaların siyahısı]] * [[Kriptoiqtisadiyyat]] * [[Ehtereum]] == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Mənbə == * <!--<ref name=psmagA>-->{{Cite web |last=Chayka |first=Kyle |date=2 July 2013 |title=What Comes After Bitcoin? |url=https://psmag.com/economics/what-comes-after-bitcoin-future-of-cryptocurrency-61660 |access-date=18 January 2014 |website=Pacific Standard}}<!--</ref>--> * <!--<ref name=psmagB>-->{{Cite journal |last1=Guadamuz |first1=Andres |last2=Marsden |first2=Chris |year=2015 |title=Blockchains and Bitcoin: Regulatory responses to cryptocurrencies |url=http://sro.sussex.ac.uk/id/eprint/58872/1/bitcoin.pdf |journal=First Monday |volume=20 |issue=12 |doi=10.5210/fm.v20i12.6198 |s2cid=811921}}<!--</ref>--> {{Kriptovalyutalar}} {{Bitcoin}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İqtisadiyyat]] [[Kateqoriya:Maliyyə]] [[Kateqoriya:Kriptoqrafiyanın tətbiqi]] 9h66ub10s1bbl94m3ctifdmqteyb0nj 0 486649 7865128 6405244 2024-11-26T20:31:18Z White Demon 75303 White Demon [[Vampirin gündəlikləri]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)]] olaraq dəyişdi 6405244 wikitext text/x-wiki '''Vampirin gündəlikləri''' * [[Vampirin gündəlikləri (I mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (II mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (III mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (IV mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (V mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009)]] * [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı]] {{dəqiqləşdirmə}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] 8bampj7mg0davwqiyyvlbnx6it3pvin 7865283 7865128 2024-11-27T04:58:04Z Araz Yaquboglu 17991 7865283 wikitext text/x-wiki '''Vampirin gündəlikləri''' * '''[[Vampirin gündəlikləri]]''' * [[Vampirin gündəlikləri (I mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (II mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (III mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (IV mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri (V mövsüm)]] * [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı]] {{dəqiqləşdirmə}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] mic7sim2kwj5pbcmexnjyvxbhgxg96l 0 486748 7865280 3888283 2024-11-27T04:57:05Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009-2017)]] yönləndirməsini [[Vampirin gündəlikləri]] olaraq dəyişdi 7865280 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Vampirin gündəlikləri]] ixej11vsukuiylrr1o38g3lv9ppqiwx 0 490157 7865909 7862800 2024-11-27T11:46:36Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar elm xadimləri]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimləri]] əlavə olundu 7865909 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|İbrahim İbrahimov}} {{Alim |adı = İbrahim İbrahimov |orijinal adı = İbrahim İbiş oğlu İbrahimov |digər adları = |şəkil = İbrahim İbrahimov (akademik).jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 28.2.1912 |doğum yeri = [[Qarğabazar]], [[Qaryagin qəzası]], [[Yelizavetpol qəzası]], [[Rusiya imperiyası]] |vəfat tarixi = 6.11.1994 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[riyaziyyat]] |elmi dərəcəsi = fizika-riyaziyyat elmləri doktoru |elmi adı = akademik |iş yeri = |alma-mater = Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]] |elmi rəhbəri = [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%84%D0%B0%D0%BD%D0%B4,_%D0%98%D0%B7%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BB%D1%8C_%D0%9C%D0%BE%D0%B8%D1%81%D0%B5%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 A.O. Gelfond] |tanınmış yetirmələri = akad.[[Akif Hacıyev]], Əməkdar Elm Xadimi [[Məlik-Baxış Babayev]], prof.[[Rəşid Məmmədov]], prof.[[Camal Məmmədxanov]], |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''İbrahim İbiş oğlu İbrahimov''' ({{dil-az|İbrahim İbiş oğlu İbrahimov}}; {{DVTY}}) — Azərbaycanda ilk dəfə olaraq riyaziyyat sahəsində elmlər namizədi adını almış azərbaycanlı alim, professor, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru (1947), AMEA-nın həqiqi üzvü (1968), Əməkdar elm xadimi (1968).<ref name=":0">{{Cite web |title=İbrahimov İbrahim İbiş oğlu |url=https://science.gov.az/az/forms/skonchavshiesya-deystvitelnyie-chlenyi/3296 |access-date=2024-03-27 |website=science.gov.az |archive-date=2023-05-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230504155956/https://science.gov.az/az/forms/skonchavshiesya-deystvitelnyie-chlenyi/3296 |url-status=live }}</ref><ref name=":1">{{Cite web |date=2021 |title=İbrahim İbrahimov |url=https://adpu.edu.az/images/adpu_files/universitet/haqqimizda/meshur-mezunlarimiz/mezunlarimiz.pdf |access-date=27.03.2024 |website=adpu.edu.az |archive-date=2024-03-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240318070549/https://adpu.edu.az/images/adpu_files/universitet/haqqimizda/meshur-mezunlarimiz/mezunlarimiz.pdf |url-status=live }}</ref><ref name=":4">{{Cite web |title=Akademik İbrahim İbiş oğlu İbrahimov {{!}} Riyaziyyat və Mexanika İnstitutu |url=https://www.imm.az/exp/gork%c9%99mli-az%c9%99rbaycan-riyaziyyatcilari/akademik-ibrahim-ibis-oglu-ibrahimov/ |access-date=2024-03-27 |archive-date=2023-12-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231211100125/https://www.imm.az/exp/gork%c9%99mli-az%c9%99rbaycan-riyaziyyatcilari/akademik-ibrahim-ibis-oglu-ibrahimov/ |url-status=live }}</ref><ref name=":2">{{Cite web |date=28.02.2012 |title=AMEA-da akademik İbrahim İbrahimovun 100 illik yubileyinə həsr olunmuş konfrans keçirilir |url=https://azertag.az/xeber/amea_da_akademik_ibrahim_ibrahimovun_100_illik_yubileyine_hesr_olunmus_konfrans_kechirilir-163964 |access-date=27.03.2024 |website=azertag.az}}</ref><ref name=":3">{{Cite web |date=2022-01-26 |title=İbrahim İbrahimov |url=https://www.nkpi.az/?page=addread&id=15206 |access-date=27.03.2024 |website=www.nkpi.az |archive-date=2022-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220126045234/http://nkpi.az/?page=addread&id=15206 |url-status=live }}</ref> == Həyatı == İbrahim İbiş oğlu İbrahimov 28 fevral 1912-ci ildə Azərbaycanın [[Füzuli]] rayonunun Qarğabazar kəndində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Gəncədə tamamlayan İbrahim İbrahimov 1935-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Fizika-riyaziyyat fakültəsini Riyaziyyat ixtisası üzrə fərqlənmə diplom ilə bitirmişdir.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> === Əmək fəaliyyəti === İbrahim İbiş oğlu İbrahimov əmək fəaliyyətinə 1935–1936-cı illərdə Mühəndislərin İxtisasartırma İnstitutunda başlamış, 1939–1947-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Funksiyalar nəzəriyyəsi kafedrasının müdiri, 1947–1958-ci illərdə isə Pedaqoji Universitetin Riyazi analiz kafedrasının müdiri vəzifələrində çalışmışdır. 1958-ci ildən onun elmi-pedaqoji fəaliyyəti Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə bağlı olmuşdur. 1958–1959-cu illərdə Fizika və Riyaziyyat İnstitutunda şöbə müdiri, 1959–1963 illərdə AMEA Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru vəzifələrində çalışmışdır. İbrahim İbrahimov 1963-cü ildən ömrünün sonunadək həmin institutun Funksiyalar nəzəriyyəsi şöbəsinin müdiri olmuşdur. 1977-ci ildən Azərbaycan Riyaziyyat Cəmiyyətinin sədri olmuşdur. <ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":3" /> === Elmi fəaliyyəti === İbrahim müəllim Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetini bitirdikdən sonra həm bu institutda, həm də Bakı Dövlət Universitetində çalışmağa başlayır. Sonra [[Moskva]]ya aspiranturaya göndərilir və orada riyaziyyatçı A. O. Gelfondun rəhbərliyi altında aspirant olur. 1939-cu ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edir və riyaziyyat üzrə ilk azərbaycanlı elmlər namizədi olur, 1947-ci ildə isə Moskvada doktorluq dissertasiyasını müdafiə edir.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /> İbrahim İbrahimov Sovetlər Birliyi və dünya riyaziyyatçıları tərəfindən tanınmış bir alim idi. Onun rəhbərliyi altında ölkəmizdə həqiqi və kompleks dəyişənli funksiyaların yaxınlaşması nəzəriyyəsi, interpolyasiya nəzəriyyəsi, tam funksiyalar nəzəriyyəsi, funksiyalar sistemlərinin tamlığı kimi sahələrdə geniş tədqiqatlar aparılmış və bunların böyük bir hissəsi İbrahim İbrahimovun yazdığı, o cümlədən Moskvada da çap edilən, monoqrafiyalarına daxil edilmişdir. İbrahim İbrahimov dövrün ən görkəmli alimlərindən olan M. V. Keldışla və A. O. Gelfondla birlikdə yazdığı məqalələr dünya riyaziyyat ədəbiyyatında böyük iz qoymuş əsərlərdir. Funksiyaların konstruktv nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biri sayılan akademik S. N. Bernşteynin xatirəsinə həsr edilmiş Beynəlxalq konfransda onun yaradıcılığı haqqında məruzənin edilməsinin İbrahim İbrahimova tapşırılması da onun nüfuzunun göstəricisidir. Alim 1959-cu ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 1968-ci ildə isə həqiqi üzvü (akademik) seçilmişdir.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":3" /> Akademik 170-dən çox elmi əsərin, 3 monoqrafiyanın, 5 dərsliyin müəllifi olmuşdur. Onun elmi rəhbərliyi (məsləhətçiliyi) ilə 40-dan çox fəlsəfə doktoru hazırlanmış, sonralar 6 tələbəsi elmlər doktoru olmuşdur. İbrahim İbrahimov 1960-cı ildə Stokholmda, 1974–1981-ci illərdə Varnada, 1974-cü ildə Praqada, 1968-ci ildə Budapeştdə, 1970-ci ildə Nitsada, 1974-cü ildə Poznanda keçirilən Beynəlxalq Konfransların iştirakçısı olmuşdur.<ref name=":1" /><ref name=":4" /><ref name=":3" /> == Dərslikləri == İbrahim İbrahimovun 1955-ci ildə "Ədədlər nəzəriy­yəsinin əsasları", 1957-ci ildə "Sıralar nəzəriyyəsinin əsasları" və 1962-ci ildə "Riyazi analiz kursu" dərslikləri çap edilmişdir. O, 1950-1952-ci illər­də K.Rosse və İ.Privalov tərəfindən ali məktəblər üçün yazılmış "Diferensial hesabı" və "İnteqral hesabı" kimi iki hissədən ibarət olan kitabları rus dilindən azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.<ref name=":4" /><ref name=":2" /> == Vəfatı == İbrahim İbiş oğlu İbrahimov 6 noyabr 1994-cü ildə vəfat etmişdir.<ref name=":0" /> == Təltif və mükafatlar == *"Əməkdar elm xadimi" fəxri adı (1968)<ref name=":1" /><ref name=":3" /> *"Xalqlar dostluğu" ordeni (1986)<ref name=":0" /> == Seçilmiş əsərləri == * О полноте некоторых систем аналитических функций (1939) * Экстремальные задачи в классе целых функций конечной степени (1959) * Некоторые неравенства для целых функций экспоненциального типа (1960) * Некоторые неравенства для алгебраических многочленов (1961) * Экстремальные свойства целых функций конечной степени (1962) * Об экстремальных свойствах аналитических функций в бесконечных областях (1965) * Методы интерполяции функций и некоторые их применения (1971) * О способах нахождения функций, наименее уклоняющихся от функций многих переменных (совм. с М.— Б. А. Бабаевым) (1971) * О полноте некоторых систем аналитических функций, ДАН 197:5 (совместно с И. С. Аршоном) (1971) * Методы интерполяции функций и некоторые их применения, (1971) * Проблема единственности целых аналитических функций, Тезисы докладов на Всесоюзной конференции по теории функций комплексн. переменного в г. Харькове. (1971) * О распределении нулей частных сумм ряда Тейлора — Дирихле. (совместно с И. Г. Мехтиевым) (1971) * Об условиях монотонности последовательности производных полиномов А. О. Гельфонда — С. Н. Бернштейна (1971) * Об исследовании проблемы единственности целых функций методами теории интерполяции (1971) * Специальные вопросы теории функций (1977) * Теория приближения целыми функциями (1979) * Избранные вопросы теории аналитических функций (1984) и др. == Həmçinin bax == * [[AMEA-nın həqiqi üzvlərinin siyahısı]] == Xarici keçidlər == * [http://www.mathnet.ru/rus/person36378 Math-net.ru] * [https://scholar.google.com/scholar?q=author%3A%22%D0%B8%20%D0%B8%20%D0%B8%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%22%20OR%20author%3A%22i%20i%20ibragimov%22%20OR%20author%3A%22i%20i%20ibraguimoff%22%20OR%20author%3A%22i%20ibraguimoff%22%20OR%20author%3A%22%D0%B8%20%D0%B8%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%22%20OR%20author%3A%22i%20ibraghimoff%22 Список публикаций на Google Scholar ] * [https://zbmath.org/authors/?q=au%3A%22ibragimov%2C%20i%2A%20i%2A%22%20%7C%20au%3A%22ibraguimoff%2C%20i%2A%20i%2A%22%20%7C%20au%3A%22ibraguimoff%2C%20i%2A%22%20%7C%20au%3A%22ibraghimoff%2C%20i%2A%22 Список публикаций на ZentralBlatt] * [http://www.ams.org/mathscinet/search/author.html?return=viewitems&mrauthid=189362 MathSciNet] {{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:AMEA-nın akademikləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan akademikləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan riyaziyyatçıları]] qcnctjox3ivkco4j230dh8pn5oq3ey3 0 491423 7865383 7837019 2024-11-27T06:24:21Z Qwfjgp 289874 7865383 wikitext text/x-wiki {{Proqram}} '''CorelDraw''' — [[qrafik redaktor]]. [[Vektor qrafikası]] ilə işləmək üçün istifadə olunur. CorelDraw proqramı əsasən [[rəssam]] və [[dizayner]]lərin işini asanlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulub. Proqramdan istifadə etmək üçün onun imkanlarından istifadə etməyi bacarmaqla yanaşı rəssamlıq, [[dizayn]] və müxtəlif illüstrasiyaları yerinə yetirmək bacarığı da olmalıdır. [[Fayl:CorelDraw Generieren.png|250px|thumb]] == Təyinatı == Vektor qrafikası redaktorları arasında özünəməxsus yer tutan CorelDraw proqramı çox tez-tez yenilənir. CorelDraw proqramı nəşriyyat, poliqrafiya, reklam fəaliyyətində çox geniş istifadə edilir. Bunun da səbəbi onun vasitəsilə müxtəlif formalı və ölçülü təsvirlərin yaradılmasının mümkün olmasıdır. Vektor təsvirlərinin ölçüləri faylın həcminə təsir etmir. Ona görə də vektor qrafikasının köməyilə yaradılmasının reklam plakatlarını, bannerlər və s. bu kimi faylları çox asanlıqla daşıyıcı disklərə yazmaqdan əlavə, e-mail ilə də göndərmək olur. Bu halda [[rastr qrafikası]]ndan istifadə edilərsə, faylların həcmi çox böyük ola bilər və bu halda onların e-mail ilə göndərilməsi zamanı ortaya bir çox problemlər çıxar. Rastr təsvirin ölçüsünün miqyasını böyütdükcə keyfiyyətinin itməsi də danılmazdır. == Ədəbiyyat == * Gözəlova R. Y., Gözəlova H. Y. [https://www.avetruthbooks.com/2021/01/gozelova-r-y-gozelova-h-y-coreldraw-2015.html "CorelDraw" Praktiki Vəsait], Bakı: "İnformasiya Texnologiyaları" nəşriyyatı, 2015, 226 səh., ISBN 978-9952-434-62-0 {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Vektor qrafik redaktorlar]] l8etq0jjz91iwvs6kblxgw4whqhwq1u 0 491552 7864641 7351655 2024-11-26T12:34:14Z Araz Yaquboglu 17991 7864641 wikitext text/x-wiki {{Məbədlər|adı=Kral məscidi|dini=[[İslam]]|təsviri=Moscheea_Carol_I,_Constanta.JPG|təsvir_miqyas=260px|təsvir_izah=Kontstansa Kral məscidi|yerləşdiyi ərazi=Kontstansa, Rumıniya|başlanma_tarix=1910|bitmə_tarix=1912|memarı=Viktor Ştefanescu|minarələri=1|minarələrin hündürlüyü=45 metr<ref>[https://web.archive.org/web/20160106201726/http://www.haberler.com/dobruca-nin-hosgorusunu-kral-camii-yansitiyor-3805774-haberi/%7Chaberler.com - Dobruca'nın Hoşgörüsünü Kral Camii Yansıtıyor] ({{Dil-az|haberler.com - Dobrucanın tolerantlığını Kral məscidi əks etdirir}}). 6 Yanvar 2016 tarixində [https://www.haberler.com/dobruca-nin-hosgorusunu-kral-camii-yansitiyor-3805774-haberi/|mənbəyindən]{{Dead link|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot }} arxivləndi. 2013-cü ilin oktyabr ayının 23-də alındı.</ref>|günbəzləri=1|tutumu=100|vəziyyəti=fəaliyyət göstərir|xəritəsi={{Yer xəritəsi |Rumıniya |label=Kral məscidi|label_size=100 |lat=44.173321 |long=28.659720 |mark=Locator Dot2.gif |marksize=15 |position=bottom |width=269 |float=center |caption=}}}}'''Kral məscidi''' ({{Dil-ro| Geamia Regelui}}, {{Dil-tr|Kral camisi}}), '''I Karol məscidi''' ({{Dil-ro|Moscheea Carol I}}) və ya '''Böyük Konstansa məscidi''' ({{Dil-ro|Marea Moschee din Constanța}}) — [[Rumıniya]]nın [[Konstansa]] şəhərində yerləşən [[məscid]]. == Tarixi == Keçmişi, [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanlarından]] biri olan [[II Mahmud]]un əmri ilə 1823-ci ildə Müqəddəs Mehmet Paşa tərəfindən tiktirilmiş olan Mahmudiye Məscidindən ilhamlanmışdır. 1910-ci ildə Rumıniya Kralı I Karol, [[Birinci Dünya Müharibəsi]]ndə [[Rumıniya]] üçün döyüşən [[müsəlman]] [[anadolu türkləri]]nin və [[Krım tatarları]]nın sədaqətini mükafatlandırmaq üçün tikilən [[məscid]], Mahmudiye Məscidinin təməllər üzərinə 1910-ci ildə tikintisi başlamış, 1912-ci ildə isə bitmişdir<ref>[http://www.ekolojimagazin.com/?id=51&s=magazin ekoloji magazin "ekoloji magazin - El Yordamıyla Köstence"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130511104111/http://www.ekolojimagazin.com/?s=magazin&id=51 |date=2013-05-11 }}.v 2013-cü ilin Oktyabr ayının 23-də alındı.</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20150910002559/https://ro.wikipedia.org/wiki/Marea_Moschee_din_Constan%C8%9Ba "Marea Moschee din Constanța"] ({{Dil-az|Böyük Konstansa Məscidi}}). 10 Sentyabr 2015 tarihinde [[:ro:Marea Moschee din Constanța|mənbəyindən]] arxivləndi. 2013-cü ilin Oktyabr ayının 23-də alındı.</ref>. Yenidən xidmətə açıldıqdan sonra məscidi kralın tikdirməsi səbəbiylə Kral məscidi adı verilən məscidin memarı Viktor Ştefanescu adlı bir [[Rumınlar|rumın]] idi. == Memarlıq quruluşu == [[Rumıniya]]nın ilk dəmir-beton binası olan tarixi məscidin [[minarə]]sinin uzunluğu 45 metrdir. Tutumu 100 nəfərdir. Tarixi Kral məscidi, [[Konstansa]]nı ziyarət edən turistlərin ən çox maraq göstərdiyi məkanlar arasında iştirak edir. Bu tarixi tikilini ziyarət edənlər eyni vaxtda məscid içərisindəki 200 illik ən böyük tarixi xalçanı da görmə fürsətini tapır. [[II Əbdülhəmid|Sultan II Əbdülhəmid]] tərəfindən hədiyyə edilən 144 [[kvadrat metr]]lik və 483 [[Kiloqram|kq]] ağırlığındakı xalça ziyarətçilərin böyük marağı ilə qarşılaşır.<ref>[https://web.archive.org/web/20140731031446/http://www.litoralulromanesc.ro/en/moscheea_carol.htm "Carol I Mosque"]({{Dil-az|I Karol Məscidi}}) '''([[İngilis dili]]ndə)'''. 31 İyul 2014 tarixində [http://www.litoralulromanesc.ro/en/moscheea_carol.htm mənbəyindən] arxivləndi. 2013-cü ilin Oktyabr ayının 23-də alındı.</ref> == Qalereya == <gallery> Fayl:Moscheea Carol I, Constanta.jpg|Konstansa Kral məscidinin uzaqdan görünüşü Fayl:Carol I Mosque, Constanta 2.JPG|Konstansa Kral məscidinin yaxından görünüşü Fayl:Marea Moschee Constanta Inscriptie.jpg|Konstansa Kral məscidinin girişi Fayl:Minaret roof in constanta.jpg|Kral məscidinin günbəzi </gallery> == Xarici Keçidlər == * [http://www.haberler.com/dobruca-nin-hosgorusunu-kral-camii-yansitiyor-3805774-haberi/ haberler.com - Dobruca'nın Hoşgörüsünü Kral Camii Yansıtıyo] r * [http://www.ekolojimagazin.com/?id=51&s=magazin ekoloji magazin - El Yardamıyla Köstence] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130511104111/http://www.ekolojimagazin.com/?s=magazin&id=51 |date=2013-05-11 }} == İstinadlar == {{Vikianbar kateqoriyası|Religious buildings by country}} [[Kateqoriya:Rumıniyadakı dini tikililər]] [[Kateqoriya:Rumıniyada məscidlər]] [[Kateqoriya:İslam memarlığı]] [[Kateqoriya:Konstansa]] 9kxhtocj2q1hiunbz1dhfl224w2of7b 0 495840 7865397 7402896 2024-11-27T06:33:47Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Fiziklər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan fizikləri]] əlavə olundu 7865397 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Nəcəfov Bəxtiyar Ağaqulu oğlu''' 6 iyun 1960-cı ildə [[Qərbi Azərbaycan]]ın (indiki [[Ermənistan]] Respublikası) [[Sisian rayonu]] [[Ağudi]] [[kənd]]ində [[müəllim]] ailəsində anadan olmuşdur. 1977-ci ildə orta məktəbi, 1982-ci ildə isə [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin (indiki [[Bakı Dövlət Universiteti]]) [[Fizika]] fakültəsini "[[Atom]] və [[Molekulyar biologiya|molekulların]] kvant mexanikası" ixtisası üzrə bitirmişdir. Əmək fəaliyyətinə 1982–1984-cü illərdə təyinatı üzrə [[Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti]]ndə başlamışdır. 1984-cü ildə [[Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası]]nın (indiki [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]) [[AMEA Radiasiya Problemləri İnstitutu|Radiasiya Tədqiqatlar Bölməsinin]] (indiki [[AMEA Radiasiya Problemləri İnstitutu|Radiasiya Problemləri İnstitutu]]) əyani [[aspirantura]]sına daxil olmuşdur. 1992-ci ildə "Hidrogenləşmiş nazik təbəqəli silisium birləşmələrində elektron, optik proseslər və onların tətbiq perspektivləri" mövzusunda namizədlik və həmin mövzunu davam etdirərək 2013-cü ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Hazırda [[AMEA]] [[AMEA Radiasiya Problemləri İnstitutu|Radiasiya Problemləri İnstitutunda]] "Yarımkeçiricilərin Radiasiya fizikası" laboratoriyasında aparıcı elmi işçi vəzifəsində çalışır. [[Fizika]] elmlər doktoru, [[professor]]dur. == Elmi fəaliyyəti == Bəxtiyar Nəcəfovun elmi fəaliyyətinə nazik təbəqəli [[Silisiumlu üzvi birləşmələr|silisium birləşmələrinin]] alınması ([[Maqnetizm|maqnetron çökmə]], [[plazma]]-[[Kimyəvi rabitə|kimyəvi]] metodlarla) və aşqarlanması, nazik təbəqəli silisium birləşmələrinin ([[elektrik]], termoelektrik, [[Fotoelektrik effekt|fotoelektrik]], fotolyuminessensiya) müxtəlif xassələrinin tədqiq edilməsi, nazik təbəqəli [[Silisiumlu üzvi birləşmələr|silisium]] birləşmələrinin əsasında [[elektron]] [[Cihazlar və qurğular|cihazlarının]] hazırlanması və nazik təbəqəli silisium birləşmələrində [[Hidrogen rabitəsi|hidrogenləşmə]] prosesinin (yəni təbəqə daxilində [[effuziya]] və [[diffuziya]]) öyrənilməsi daxildir. == Elmi nailiyyətləri == 1. Aşağı temperaturlarda sıçrama mexanizmi öyrənilmişdir. 2. Sıçrama enerjisi, sıçrama məsafəsi, lokallaşmış halda [[Dalğa (fizika)|dalğa]] [[Funksiyanın qrafiki|funksiyası]] və hal sıxlığı silisium birləşmələri üçün müəyyən edilmlşdir. 3. Silisium birləşmələrində hydrogen atomunun konsentrasiyası müəyyən etmək üçün düstur verilmlşdir. 4. Çox qatlı [[Günəş radiasiyası|günəş]] elementlərinin hazırlanması üçün struktur verilmişdir.  Bəxtiyar Nəcəfov, eyni zamanda, nazik təbəqəli silisium birləşmələrində aşağı [[temperatur]]larda (T=150) sıçrama mexanizmini, sıçrama enerjisini, sıçrama məsafəsini, lokallaşmış halda dalğa funksiyası, qaranlıqda elektron və deşiklərin yürüklüyü, hal sıxlığının müəyyən edilməsi, eyni zamanda [[hidrogen]] [[Atomun nüvəsi|atomunun]] təbəqə daxilində konsentrasiyasını müəyyən etmək üçün düstur vermişdir. <math>Ns=xN(\varepsilon k) kT (x\approx 3 ; T\leq 80 K)</math> <math>Js,w = \int (\alpha /\omega) d\omega;N {}_H = A \int (\alpha/\omega) d \omega</math> <big> <math> \omega_s,w</math></big> O, nazik təbəqəli ([[Amorf hal|amorf]], polikristallar, mikrokristallar, nanokristallarda) silisium birləşmələrində işığın əksolunma, sınma və təbəqədən keçmə əmsalı əsasında udulma üçün yeni bir formula da almışdır: [[Fayl:Bəxtiyar Nəcəfov formulu.jpg|left|273x273px|frameless]] [[Alim]] nazik təbəqəli silisium birləşmələri əsasında elektron cihazlarının, yəni çox qatlı günəş elementləri və ionlaşdırıcı şüaların dozasının(radiasiya) qeyd edilməsi üçün detektorların nəzəri modelini hazırlamışdır. == Mükafatlar == B. Nəcəfov 2014-cü ildə [[Rusiya]] [[Təbiət elmləri]] [[Akademiyasının]] müxbir üzvü, 2016-cı ildə isə akademiki seçilmişdir. Rusiya Təbiət elmləri Akademiyasının "Rusiyanın Qızıl kafedrası" — diplomu və döş nişanı — "Золотая кафедра России", Rusiya Təbiət elmləri Akademiyasının "Labore et scientia"- "Bilik və əməyə" görə ordeni, Rusiya Təbiət elmləri Akademiyasının "PRİMUS İNTER PARES"- "Bərabər olanların arasında birinci" ordeni, Rusiya Təbiət elmləri Akademiyasının "Təhsil və əməkdar elm xadimi"- "Заслуженный деятель науки и образования", Rusiya Təbiət elmləri Akademiyasının 20 illik yubileyi münasibətilə rus elminin inkişafında qazandığı nailiyyətlərə və etdiyi kəşflərə görə, həmçinin onun inkişaf etdirilməsində əməyinə görə rus alimi "В.И. Вернадского" medalı ilə təltif edilmişdir. B. Nəcəfov "İctimai –Siyasi, Beynəlxalq Hüquq Qəzeti" tərəfindən "Fədakar elm adamı" diplomu və Müstəqil Milli Mükafatla təltif olunmuşdur. == Nəşrlər == B. Nəcəfov 50-yə yaxın beynəlxalq elmi konfransların iştirakçısı olub.120 elmi əsərin və 2 [[monoqrafiya]]nın ([[Almaniya]]da dərc edilmiş) müəllifidir. 80 elmi məqaləsi [[Beynəlxalq Təbiətin və Təbii Sərvətlərin Mühafizəsi Birliyi|beynəlxalq]] [[jurnal]]larda dərc olunub. Alimin, beynəlxalq elmi bazalarda referatlaşdırılan və indeksləşdirilən jurnallarda 60 elmi məqaləsi çap olunub. B. Nəcəfovun beynəlxalq elmi [[konfrans]]larda və jurnallarda dərc olunan 12 [[məqalə]]si [[sertifikat]]a layiq görülmüşdür. == Elmi əsərləri == 1. Najafov B. A, Bakirov M. Y, Mamedov V. S. and Andreev A. A. Optical properties of amorphous hydrogenated amorphous a-Si0,90Ge0,10:Hx. // Phys. Stat. Solids, 1991, K 119–127. 2. Наджафов Б.А. Электрические свойства аморфных пленок твердого раствора Ge0,90Sio,10:Hx. // Физ. и Техн. Полупроводников, т. 34, в.11, 2000, c. 1383–1385. 3. Najafov B. A. Absorption, photoconductivity and current-voltage characteristics of amorphous Ge0,90Sio,10:H solid solutions. // Укр. Физ. журн., 2000, т. 45, № 10, c. 1221–1224. 4. Наджафов Б.А., Исаков Г.И., Фигаров В.Р. Оптические свойства гидрогенизированных аморфных пленок твердого раствора a-Ge0,85Sio,15:H. // Прикладная физика, 2004, № 4, с. 107–114. 5. Наджафов Б.А. ЭПР и ИК спектры поглошения аморфных пленок a-Sii-хGex:H. // AMEA-nın Xəbərləri, 2005, № 2, c. 139–144 6. Наджафов Б.А. Солнечные преобразователи на основе а-Si0,80Ge0,20:Hx. // Прикладная физика, 2005, с.97–102. 7. Najafov B. A. Solar cells based on a-Si0,80Ge0,20:H amorphous films. // Укр. Физ. журн., 2005, т. 50, № 5, р. 477–482. 8. Najafov B. A. and Isakov G. I. Electrical properties of amorphous Sio,60Ge0,40:Hx films. // Inorganic Materials, 2005, № 7, vol. 41, p. 787–791. 9. Наджафов Б.А., Исаков Г.И. Оптические свойства аморфных пленок твердого раствора а-Si1-xGex:H c различной концентрацией водорода. // Журнал прикладной спектроскопии, 2005, т.72, № 3, c. 371–376. 10. Najafov B. A. Photovoltaic effects in a–Si0,80Ge0,10:Hx films. // Letters in International Journal for Alternativ Energy and Ecology, 2005, № 1, p. 36–38. 11. Наджафов Б.А., Исаков Г.И. Получение пленок а-Si1-хGex:H, изменение ее параметров от состава. // ISIAEE Solar Energy, 2006, № 4, (36), p. 51–55. 12. Фиговский О.А., Наджафов Б.А., Исаков Г.И. Рост нанокристаллических структур аморфно гидрированных пленок кремния (а-Si:H). // Вестник Дома Ученых Хайфы, Специальный выпуск, Хайфа, 2008, с.14–23. 13. Najafov B. A. and Isakov G. I. Properties of amorphous Sii-xGex:H (x=0–1) films. // Inorganic Materials, 2009, vol. 45, № 7. p. 713–718. 14. Najafov В.А., Fiqarov V. R. Hydrogen content evaluation in hydrogenated nanocrystalline silicon and its amorphous alloys with germanium and carbon. // International Journal of Hydrogen Energy, 35, 2010, р. 4361–4367. 15. Najafov B. A. and Isakov G. I. Optical and Electrical Properties of amorphous Si1-xCx:H films. // Inorganic Materials, 2010, №,6, vol. 46, p. 624–630. == İstinadlar == # [http://science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-radiatsionnyih--problem/2487 Nəcəfov Bəxtiyar Ağaqulu oğlu] # [https://famous-scientists.ru/14802 Наджафов Бахтияр Агагулу оглы] [[Kateqoriya:Azərbaycan alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan fizikləri]] 1vjrcb3lvidnc3b4eunw52akqo6vgiw 0 496151 7865384 7528814 2024-11-27T06:24:57Z Araz Yaquboglu 17991 7865384 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Rövşən İbrahimxəlil oğlu Xəlilov''' ({{DVTY}}) — fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor. Beynəlxalq Elektromaqnit Paramaqnit Rezonansı Cəmiyyətinin və [[biofizika]], biokimya, bitkilərin fiziologiyası ilə bağlı dünya elmi cəmiyyətlərinin və Beynəlxalq Energetika Akademiyasının həqiqi üzvüdür. == Həyatı == Rövşən Xəlilov 4 mart 1952-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ucar rayonunun Qəzyan kəndində anadan olmuşdur. R. Xəlilov 1969-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki [[Bakı Dövlət Universiteti]]) Fizika fakültəsinə daxil olmuş, təhsildəki müvəffəqiyyətlərinə görə 1972-ci ildə Moskva Dövlət Universitetinə köçürülmüş və 1976-cı ildə biofizika ixtisası üzrə təhsilini orada başa çatdırmışdır. Elə həmin il o, [[M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti|Moskva Dövlət Universiteti]]ndə məşhur sovet alimi, professor L. A. Blümenfeldin rəhbərlik etdiyi biofizika kafedrasının əyani aspiranturasına daxil olaraq böyük əzm və bacarıqla elmi-tədqiqat işlərini davam etdirmişdir. == Elmi fəaliyyəti == R. Xəlilov 1979-cu ildən Bakı Dövlət Universitetində əmək fəaliyyətinə başlayaraq assistent (1979–1984), dosent (1984–1992) vəzifələrində çalışmış və 1992-ci ildən indiyə qədər "Biofizika və molekulyar biologiya" kafedrasında professor kimi fəaliyyət göstərir. R. Xəlilov elmi tədqiqatına hələ tələbə ikən, 1973-cü ildə M. V. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin biofizika kafedrasında ali bitkilərdə paramaqnit mərkəzlərin tədqiqi ilə başlamış və aldığı elmi nəticələri "Biofizika" jurnalında tələbə olarkən çap olunmuşdur. Tələbəlik illərindən elmi tədqiqatlara başlayan R. Xəlilov bitkilərdə fotosintez prosesinin mexanizminin biofiziki əsaslarını öyrənərkən maraqlı elmi nəticələr əldə etmişdir. O, fotosistem 2-nin quruluş və funksiyalarını Elektron Paramaqnit Rezonans üsulu ilə tədqiq edərkən, ilk dəfə olaraq fotosistem 2-nin reaksiya mərkəzi olan P 680 (kation radikal) – dən süni akseptorun iştirakı ilə EPR siqnalı almışdır. Onun bu elmi nəticələri yüksək maraq doğurduğundan nüfuzlu jurnallarda (ДАН СССР,1977, т.237, № 6) nəşr olunmuşdu. R. İ. Xəlilov 1979-cu ilin aprelində elmi işlərini vaxtından əvvəl yekunlaşdıraraq Moskva Dövlət Universitetində biofizika ixtisası üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək fizika-riyaziyyat elmləri namizədi alimlik dərəcəsini almış və elə həmin il Bakı Dövlət Universitetində yenicə yaradılmış "Biofizika və molekulyar biologiya" kafedrasına təyinatla göndərilmişdir. Ötən əsrin 80-ci illərin əvvəlindən başlayaraq ali bitkilərin membranlarının (plazmatik, tilakoid və s.) quruluş və funksiyalarının tədqiqi problemləri prof. R. Xəlilovu daha geniş aspektdə maraqlandırmışdır. Elektrofizioloji üsullarla ali bitki hüceyrələrinin plazmatik membranlarının elektrik parametrlərinə (membran potensialı və müqaviməti, hüceyrələrarası elektrik əlaqəsi) ultrabənövşəyi şüaların təsirini tədqiq edərək, o, göstərdi ki, plazmatik membranların cavab reaksiyası membran potensialının sürətlə və geridönən depolyarizasiyası şəklində özünü göstərir (ДАН СССР, 1984, т.274, № 6). "Yeni effekt" kimi elmi ədəbiyyata daxil edilən sürətli UB reaksiyanın təsir spektri 290–330&nbsp;nm dalğa uzunluğu intervalında müəyyən edilmişdir. Bu isə ekoloji ultrabənövşəyi şüaların (UV-B) dalğa uzunluğuna uyğundur. Rövşən Xəlilov Azərbaycanda ilk biofizik alimlərimizdən olan İ. S. Əhmədovla birlikdə elektrofizioloji üsullarla bitkilərdə ultrabənövşəyi şüaların (xüsusilə onun UB-B oblastının) təsirinin membran mexanizmini aydınlaşdırmaq üçün mühüm tədqiqatlar aparmışdır. Bitki hüceyrələrinin plazmatik membranına ultrabənövşəyi şüaların təsirinin tədqiqi göstərdi ki, bitkilərin plazmatik membranında ekobioloji UB-B şüaların xromoforları xinon təbiətli molekullardır və onlar plazmatik membranda aktiv proton pompası H±ATF-aza ilə paralel fəaliyyətdə olan, həmçinin proton pompası rolunu oynayan redoks sistemlərin strukturuna daxildir. Bitkilərin UB-B şüalarına cavab reaksiyaları bu proton pompalarının generasiya etdiyi membran potensialının "binar rəqsləri" kimi müşahidə edilir. UB-B şüalarının təsiri zamanı bitki hüceyrələrinin plazmatik membranında qeydə alınan binar reaksiyalar dünya membranoloqlarının son dərəcə böyük marağına səbəb olmuşdu. Rövşən Xəlilov 1992-ci ildə Moskvada ixtisaslaşdırılmış müdafiə şurasında "Ultrabənövşəyi şüaların ali bitki hüceyrə membranlarına təsir mexanizmi" mövzusunda ekologiya və biofizika ixtisasları üzrə doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək Rusiya Ali Attestasiya Komitəsi tərəfindən 1992-ci ilin may ayında fizika-riyaziyyat elmləri doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. 1994-cü ildə professor elmi adını almışdır. == Elmi nailiyyətləri == Professor R. Xəlilov fotobiologiyada yeni istiqamət kimi qiymətləndirilən, ozon təbəqəsinin antropogen təsiri ilə azalması nəticəsində yer səthində intensivliyi çoxalan ekoloji [[Ultrabənövşəyi şüalanma|ultrabənövşəyi]] şüaların bitki orqanizminə təsirini öyrənərkən çox maraqlı "yeni hadisə" qeydə alınmışdır (ДАН Poccии, 1992, т.325, № 4). Bitki hüceyrələrini ekoloji UB impulslar ilə həyəcanlandırdıqda plazmatik membranlarda potensialın "binar rəqsləri" müşahidə edilir. Binar reaksiyalara sitoplazmatik membranlarda lokalizə olunmuş proton nasoslarının komponentləri arasında nizamlayıcı qarşılıqlı təsirin nəticəsi kimi baxılır. "Binar rəqslərin" qeydə alınması dünya membran tədqiqatçıları içərisində son dərəcə böyük maraq doğurmuşdur. == Xarici fəaliyyəti == Rövşən Xəlilov 1994–95-ci illərdə [[Ankara Universiteti]]ndə, 1998-ci ildə Berlinin Humbold Universitetində mühazirələr oxumuşdur. Geniş erudisiyalı alim və yenilikçi tədqiqatçı olan R. Xəlilov nəinki vətənimizdə, hətta onun hüdudlarından uzaqlarda da tanınır. O, müntəzəm olaraq Avropa universitetlərinin aparıcı alimləri ilə elmi əməkdaşlıq edərək biofizika, radioekologiya, radiobiologiya, nanotexnologiya sahəsində elmi fəaliyyətini davam etdirir. R. Xəlilov Almaniyanın [[Saarland]] Universitetinin professoru, məşhur biofizik İnqolf Bernhart və başqaları ilə birlikdə membran hüceyrələrində redoks sistemlərin aktivliyini tədqiq etmiş, əhəmiyyətli nəticələr almışdır (20th International Symposium on Bioelectrochemistry and Bioenergetics, Sibiu, Romania, 2009). Professor MDU-nun və Saarland Universitetinin alimləri ilə birlikdə nanobiotexnologiya sahəsində müasir fiziki-kimyəvi üsullarla (EPR spektroskopiya, Elektron Keçirici Mikroskopları, Polimeraza Zəncir Reaksiyası, fluoressensiya və s.) canlı sistemlər üzərində elmi tədqiqatlar aparır. Elmi-pedoqoji fəaliyyəti dövründə R. Xəlilov Çin Xalq Respublikasının Şanxay şəhərində mühazirələr oxumuş, Alman Akademik Mübadilə Xidmətinin (DAAD) keçirdiyi müsabiqənin qalibi kimi Almaniyanın Humbolt Universitetində, Saarland Universitetində elmi-tədqiqat işləri aparmışdır. R. Xəlilov 1992–2001-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının Rəyasət heyəti və Plenumunun üzvü olmuş, 1992–1995-ci illərdə isə AAK-ın Baş elmi katibi vəzifəsində çalışmışdır. R. Xəlilov çalışdığı illərdə yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasında fəal iştirak etmiş və etməkdədir. Alimin rəhbərliyi altında 10-a yaxın aspirant namizədlik dissertasiyalarını uğurla müdafiə etmiş, həmçinin, 2 elmər doktoru hazırlanmışdır. Alim 250-dən artıq elmi əsərin müəllifidir. R. Xəlilov 2008–2010-cu illərdə MTİF və AMEF tərəfindən maliyyələşdirilən (ANSF-CRDF/BGP– II Azerbaijan-USA.) kollektiv layihənin direktoru, 2010–2012-ci illərdə professor M. Ə. Ramazanov, İsmət Əhmədov, Lousanna Ekologiya Texnik Universitetinin (EPFL) alimi Andrzej Sienkeviçlə birlikdə İsveçrənin Elm Fondunun Şərqi Avropa Əməkdaşlıq Proqramının qrantının (Interactions of nanoparticles with membrane systems of cells of higher water plants-towards mechanisms of nano-phytotoxicity), 2011–2012-ci illərdə isə Bakı Dövlət Universitetinin "50+50" qrantlar proqramı üzrə "Maqnit nanohissəciklərin sintezi və radioaktiv çirklənmənin bu prosesə təsiri" mövzusunda fərdi qrant layihəsinin qalibi olmuşdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Fizika-riyaziyyat elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Professorlar]] 8bjjkmg090q6jsurjrh81wnz9pxsqro 0 497603 7865484 7528777 2024-11-27T07:33:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ aqronomları]] əlavə olundu 7865484 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Qəzənfər Nağıyev |orijinal adı = Qəzənfər Piri oğlu Nağıyev |şəkil = Qəzənfər Nağıyev.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 13.8.1915 |doğum yeri = |vəfat tarixi = 11.4.1991 |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = Azərbaycanlı |milliyyəti = |atası = Piri |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = + |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Nağıyev Qəzənfər Piri oğlu''' ({{DVTY}}) – sovet aqronomu, əmək qabaqcılı. [[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] (1948).<ref name=":0">Naxçıvan Ensiklopediyası / V.Y. Talıbov. — Təkmilləşdirilmiş və yenidən işlənmiş ikinci nəşr. — Naxçıvan: AMEA Naxçıvan bölməsi, 2005. — 2 cilddə. 2-ci cild. — Səh.: 61. — ISBN 5-8066-1468-9.</ref> == Həyatı == * 1915-ci il avqust ayının 13-də [[İrəvan quberniyası|İrəvan quberinyasının]] [[Naxçıvan qəzası]]nın Sust kəndində (hazırda Azərbaycan Respublikasının Naxçıvan MR-nın Babək rayonunda inzibati ərazi vahidi) anadan olub. * 1932-ci ildə Naxçıvan rayonunun "26 Bakı komissarı" kolxozunda sıravi kolxozçu kimi əmək fəaliyyətinə başlamışdı. * Eyni zamanda avtobaza müdiri və kərpic zavodunda direktor müavini işləmişdir. * 1948-ci ildə yüksək əmək göstəricilərinə nail olmuşdur. 1948-ci il 17 avqust tarixində SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülüb. * 1963-cü ildən kooperativ malları ticarətində tədarükçü işləmişdir. * 1991-ci il aprel ayının 11-də vəfat edib.<ref name=":0" /> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:SSRİ aqronomları]] [[Kateqoriya:Sosialist əməyi qəhrəmanları]] o0pqii7ahrfjgvnmvbee640wan5lmro 0 500619 7865398 7029806 2024-11-27T06:34:07Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Fiziklər]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ fizikləri]] əlavə olundu 7865398 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Con Vilyam Mauçli'''(''John William Mauchly''; {{DVTY}}) — amerikalı fizik. == Həyatı == Con Vilyam Mauçli30 avqust 1907-ci ildə Amerikada anadan olmuşdur. == Fəaliyyəti == Con Vilyam Mauçli [[UNIAC]] adlı ilk universal elektron hesablama maşınının yaradıcılarından biridir. Amerikalı mütəxəssis Con Vilyam Mauçli həm də ABŞ-də ilk satış məqsədilə yaradılmış UNIVAC kompüterinin müəlliflərindən biridir. Layihə işlərinə həmkarı Con Presper Ekkert (John Presper Eckert) ilə birgə əsasını qoyduğu "Eckert-Mauchly Computer Corporation" şirkətində başlamışdır. == Ədəbiyyat == * Əliquliyev R.M., Salmanova P.M. İnformasiya cəmiyyəti: maraqlı xronoloji faktlar. Bakı: "İnformasiya Texnologiyaları" nəşriyyatı, 2013, 169 səh. == İstinadlar == [[Kateqoriya:ABŞ fizikləri]] tb5v7w0grhkmpt3kt6c5eeo2nav9zsw 0 502380 7865400 6893178 2024-11-27T06:34:34Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Fiziklər]] silindi; [[Kateqoriya:ABŞ fizikləri]] əlavə olundu 7865400 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |şəkil = Paul Davies 2016.jpg }} '''Pol Çarlz Vilyam Deyvis''' ({{Dil-en|Paul Charles William Davies}}; {{DVTY}}) — məşhur [[ingilislər|ingilis]] fiziki, yazıçısı və reproduktant. Hazırda [[Arizona Dövlət Universiteti]] nəzdində fəaliyyət göstərən ''BEYOND'' proqramının direktorudur. Eyni zamanda [[Kaliforniya]]dakı "Çapman Universiteti" Kvant Mexanizmi Tədqiqatları Mərkəzində elmi fəaliyyət göstərir. [[Kosmologiya]], [[kvant nöqtəsi]] və [[astrobiologiya]] elmləri sahəsində tədqiqatlar aparır. == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{official|http://cosmos.asu.edu/}} {{Xarici keçidlər}} {{Alim-qaralama}} [[Kateqoriya:ABŞ fizikləri]] [[Kateqoriya:ABŞ alimləri]] cz4a59wahskhr4jw3cmxvftj1to4ebi 0 502871 7865324 7731656 2024-11-27T05:40:37Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865324 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |adı = Ruslan Cəfərov |orijinal adı = |tam adı = Ruslan Zaur oğlu Cəfərov |ləqəbi = |şəkil = |vətəndaşlığı = |boyu = 172 |çəkisi = |əsas ayağı = |mövqeyi = [[Müdafiəçi (futbol)|Müdafiəçi]] |indiki klubu = {{bayraq|Azərbaycan}} [[İnter Bakı PİK|İnter Bakı]] |nömrəsi = |gənclər klubları = {{futbol karyerası }} |klublar = {{futbol karyerası |2012—h.h|{{bayraq|Azərbaycan}} [[İnter Bakı PİK|İnter Bakı]]|3 (0) }} |milli yığma = {{futbol karyerası |2013—h.h|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan U-21 milli futbol komandası|Azərbaycan U-21]]|0 (0) }} |klub haqqında məlumatların yenilənməsi = |yığma haqqında məlumatların yenilənməsi = |vikianbar = Ruslan Cafarov }} '''Ruslan Zaur oğlu Cəfərov''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan Premyer Liqası]] təmsilçilərindən olan [[İnter Bakı PİK|İnter Bakı]] klubunda müdafiəçi kimi çıxış etmiş peşəkar [[Azərbaycan]]lı futbolçudur. O, bir müddət [[Azərbaycan U-21 milli futbol komandası]]nda çıxış etmişdir. == Bioqrafiyası == 26 yanvar 1993-cü ildə [[Bakı]]da anadan olub. == Klub karyerası == === Çempionat === Ruslan Cəfərov [[Azərbaycan Premyer Liqası]] təmsilçilərindən olan [[İnter Bakı PİK|İnter Bakı]] klubunun akademiyası vasitəsilə inkişaf etmişdir.<ref>[http://www.sportal.az/?goal=news&id=32852 "İnter" liderliyini möhkəmləndirdi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180616154045/http://www.sportal.az/?goal=news&id=32852 |date=2018-06-16 }}{{ref-az}}</ref> 2012-ci ildən həm ''bankirlərin'' əvəzedicilər yığmasında, həm də əsas komandasında çıxış edir.<ref>[http://int.soccerway.com/matches/2012/11/24/azerbaijan/premyer-liqa/simurq-zaqatala/fc-inter-baki/1338647/ Simurq vs. İnter Bakı 1–0] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140118083405/http://int.soccerway.com/matches/2012/11/24/azerbaijan/premyer-liqa/simurq-zaqatala/fc-inter-baki/1338647/ |date=2014-01-18 }}{{ref-en}}</ref><ref>[http://int.soccerway.com/matches/2012/10/30/azerbaijan/premyer-liqa/fc-inter-baki/fk-ganja/1338628/ İnter Bakı vs. Kapaz 3–1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140117053010/http://int.soccerway.com/matches/2012/10/30/azerbaijan/premyer-liqa/fc-inter-baki/fk-ganja/1338628/ |date=2014-01-17 }}{{ref-en}}</ref> === Kubok === == UEFA Avropa Liqası == Ruslan Cəfərov [[İnter Bakı PİK|İnter Bakı]] klubu ilə [[UEFA Avropa Liqası|UEFA Avropa Liqası 2013/2014-cü illər mövsümündə]] iştirak etmişdir.<ref>[http://www.uefa.com/uefaeuropaleague/season=2014/clubs/player=250052639/index.html UEFA Europa League — Ruslan Jafarov] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130921063409/http://www.uefa.com/uefaeuropaleague/season=2014/clubs/player=250052639/index.html |date=2013-09-21 }}{{ref-en}}</ref><ref>[http://sia.az/en/news/politics/353912-inter-in-siyahisi-belli-oldu "İnter" in siyahısı bəlli oldu]{{Dead link|date=December 2020 |bot=InternetArchiveBot }}{{ref-az}}</ref><ref>{{Cite web |title=«Интер» подал заявку на сезон 2013/2014 |url=http://1news.az/sport/football/20130731021124474.html |access-date=2017-07-03 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304091526/http://1news.az/sport/football/20130731021124474.html |url-status=live }}</ref> == Milli karyerası == === U-21 === == Uğurları == * 2013 — Azərbaycan Premyer Liqasının bürünc medalını qazanmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * [http://www.inter.az/#/index.php?action=players&process=player_detail&player_id=68 Информация об игроке на официальном сайте ФК "Интер"] * [http://www.pfl.az/player/368 Профиль игрока на сайте ПФЛ — Профессиональной Футбольной Лиги Азербайджана] == Tarixçə == * {{soccerway|ruslan-cafarov/257143}} * [http://www.transfermarkt.com/en/ruslan-jafarov/bilanz-detail/spieler_249352_7090.html Ruslan Jafarov on transfermarkt.com]{{ref-en}} * [http://www.premierleague.az/ru/intersostav/player/1-tpl/3-inter/62-ruslan-cfrov Информация игрока — Руслан Джафаров (Заур)]{{Dead link|date=December 2020 |bot=InternetArchiveBot }} [[Kateqoriya:Azərbaycan futbolçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın kişi futbolçuları]] ltf7eq2iqrskio397tofd2mqag6rcwv 0 504236 7865508 5509894 2024-11-27T07:45:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ arxeoloqları]] əlavə olundu 7865508 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Cəmil Aleksandroviç-Nasifi |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 1882 |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = Tarix |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }}'''Cəmil Aleksandroviç-Nasifi''' ([[1882]]- ?) - tarixçi, arxeoloq, etnoqraf.<ref name=":0">Керимова Т.С. Из истории Национальной Академии наук Азербайджана. Баку: Тахсил, 2005, с. 294-295</ref> ==Həyatı== * Cəmil Aleksandroviç-Nasifi [[1882|1882-ci ildə]] Qrodnenski vilayətində anadan olub. Mənşəcə litva tatarıdır. * "Krımın tədqiqi cəmiyyəti"ndə işləyib. * 1920-ci illərin əvvəllərində Bakıya gəlmişdir. * [[1923|1923-cü ildən]] başlayaraq Azərbaycan Arxeoloji Komitəsində, [[1927|1927-ci ildən]] "Azərbaycan asari-ətiqələri, incəsənət və təbiət abidələrinin mühafizəsi komitəsi"ndə ("Azkomstaris"də) işləyib. * Xarici Şərq bürosunun, o cümlədən də türk-əfqan komissiyası bölməsinin üzvü olub. * C.Aleksandroviç XX əsrin 20-ci illərinin ortalarında Arxeoloji Komitənin sədr müavini seçilib. * Bir neçə dili bilirdi: alman, fransız, rus, ukrain, türk, ərəb, fars, ingilis, polyak dillərini. * [[1924|1924-cü ildən]] "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin tarixi-etnoqrafiya bölməsinin işində fəal şəkildə iştirak edib. * Cəmiyyət və Arxeoloji Komitə tərəfindən aparılan kəşfiyyat xarakterli arxeoloji qazıntılarda iştirak edib: [[1926|1926-cı ildə]] İ.İ.Meşşaninovun rəhbərliyi altında, V.Zummer, Ə.Ələkbərov, [[İshaq Cəfərzadə|İ.Cəfərzadə]], B.Latınin, T.Passek, V.Sısoyevlə birlikdə Xocalı kurqanının tədqiqində. * [[1925|1925-ci ildə]] [[Gəncə]], [[Şamaxı]], [[Yevlax]]da arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlar aparıb. Qız qalası ətrafında onun tərəfindən böyük işlər aparılmışdır. == Əsərləri == * O, müxtəlif elmi jurnallarda çap edilən çoxsaylı məqalələrin və işlərin, xüsusilə də yüksək elmi səviyyədə yazılmış litva tatarlarının tarixi və etnoqrafiyası üzrə iki maraqlı əsərin müəllifidir. Bu işlərdə polyak və Litva xalqlarının müxtəlif coğrafi adlarında, məişəti, adətləri, geyimləri, silahlarında türk elementlərinin iştirakı barədə danışılır.<ref name=":0" /> === Əsas elmi əsərlərinin siyahısı === # Заповедник природы - озеро Гек-Гель. - Изв. Азкомстариса. 1924, №4, с. 277-293 # Литовские татары. Краткий историко-этнографический очерк. - Изв. Общества обследования и изучения Азербайджана, 1926, №2, с.77-95 # Гянджа и могила Низами. - Изв. Азкомстариса, 1926, №2, с. 20-24 # Шамахы. - Изв. Азкомстариса. 1926, № 2, с. 25-32 # Девичья башня в Баку. - Изв. Азкомстариса, 1929, №4, с. 155-163 # Легенды о Девичьей башне в Баку. - Изв. Азкомстариса, 1927, №3, с. 163-167 (в соавторстве с Азимбековым И., Сысоевым В.М.). # Евлах-Шуша. - Изв. Азкомстариса, 1927, вып. 3 # Перечень и краткая характеристика курганов главного курганного поля около с. Ходжалы. - Изв. Азкомстариса, 1927, №3, с. 169-174 # Литовские татары, как часть тюркского Востока. - - Изв. Общества обследования и изучения Азербайджана, 1927, №4, с. 147-167 # Находки бронзового нас около Хачмаса (октябрь 1927 г.) - - Изв. Азкомстариса, 1929, №4, с. 241-266<ref name=":0" /> ==İstinadlar== [[Kateqoriya:SSRİ arxeoloqları]] [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] [[Kateqoriya:Tarixçilər]] 3ckqwr3ahxecle5w43mbeyvuktuz3xo 7865509 7865508 2024-11-27T07:45:58Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ tarixçiləri]] əlavə olundu 7865509 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Cəmil Aleksandroviç-Nasifi |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 1882 |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = Tarix |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }}'''Cəmil Aleksandroviç-Nasifi''' ([[1882]]- ?) - tarixçi, arxeoloq, etnoqraf.<ref name=":0">Керимова Т.С. Из истории Национальной Академии наук Азербайджана. Баку: Тахсил, 2005, с. 294-295</ref> ==Həyatı== * Cəmil Aleksandroviç-Nasifi [[1882|1882-ci ildə]] Qrodnenski vilayətində anadan olub. Mənşəcə litva tatarıdır. * "Krımın tədqiqi cəmiyyəti"ndə işləyib. * 1920-ci illərin əvvəllərində Bakıya gəlmişdir. * [[1923|1923-cü ildən]] başlayaraq Azərbaycan Arxeoloji Komitəsində, [[1927|1927-ci ildən]] "Azərbaycan asari-ətiqələri, incəsənət və təbiət abidələrinin mühafizəsi komitəsi"ndə ("Azkomstaris"də) işləyib. * Xarici Şərq bürosunun, o cümlədən də türk-əfqan komissiyası bölməsinin üzvü olub. * C.Aleksandroviç XX əsrin 20-ci illərinin ortalarında Arxeoloji Komitənin sədr müavini seçilib. * Bir neçə dili bilirdi: alman, fransız, rus, ukrain, türk, ərəb, fars, ingilis, polyak dillərini. * [[1924|1924-cü ildən]] "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin tarixi-etnoqrafiya bölməsinin işində fəal şəkildə iştirak edib. * Cəmiyyət və Arxeoloji Komitə tərəfindən aparılan kəşfiyyat xarakterli arxeoloji qazıntılarda iştirak edib: [[1926|1926-cı ildə]] İ.İ.Meşşaninovun rəhbərliyi altında, V.Zummer, Ə.Ələkbərov, [[İshaq Cəfərzadə|İ.Cəfərzadə]], B.Latınin, T.Passek, V.Sısoyevlə birlikdə Xocalı kurqanının tədqiqində. * [[1925|1925-ci ildə]] [[Gəncə]], [[Şamaxı]], [[Yevlax]]da arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlar aparıb. Qız qalası ətrafında onun tərəfindən böyük işlər aparılmışdır. == Əsərləri == * O, müxtəlif elmi jurnallarda çap edilən çoxsaylı məqalələrin və işlərin, xüsusilə də yüksək elmi səviyyədə yazılmış litva tatarlarının tarixi və etnoqrafiyası üzrə iki maraqlı əsərin müəllifidir. Bu işlərdə polyak və Litva xalqlarının müxtəlif coğrafi adlarında, məişəti, adətləri, geyimləri, silahlarında türk elementlərinin iştirakı barədə danışılır.<ref name=":0" /> === Əsas elmi əsərlərinin siyahısı === # Заповедник природы - озеро Гек-Гель. - Изв. Азкомстариса. 1924, №4, с. 277-293 # Литовские татары. Краткий историко-этнографический очерк. - Изв. Общества обследования и изучения Азербайджана, 1926, №2, с.77-95 # Гянджа и могила Низами. - Изв. Азкомстариса, 1926, №2, с. 20-24 # Шамахы. - Изв. Азкомстариса. 1926, № 2, с. 25-32 # Девичья башня в Баку. - Изв. Азкомстариса, 1929, №4, с. 155-163 # Легенды о Девичьей башне в Баку. - Изв. Азкомстариса, 1927, №3, с. 163-167 (в соавторстве с Азимбековым И., Сысоевым В.М.). # Евлах-Шуша. - Изв. Азкомстариса, 1927, вып. 3 # Перечень и краткая характеристика курганов главного курганного поля около с. Ходжалы. - Изв. Азкомстариса, 1927, №3, с. 169-174 # Литовские татары, как часть тюркского Востока. - - Изв. Общества обследования и изучения Азербайджана, 1927, №4, с. 147-167 # Находки бронзового нас около Хачмаса (октябрь 1927 г.) - - Изв. Азкомстариса, 1929, №4, с. 241-266<ref name=":0" /> ==İstinadlar== [[Kateqoriya:SSRİ arxeoloqları]] [[Kateqoriya:Etnoqraflar]] [[Kateqoriya:SSRİ tarixçiləri]] j8lpe90zmfmkos5aouwgp8z5cq4jsmb 0 506424 7864888 7634209 2024-11-26T16:19:16Z Yousiphh 175220 7864888 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Cabbar Əfəndizadə |orijinal adı = Əbdülcabbar Qasım oğlu Əfəndizadə |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = |doğum adı=}} '''Cabbar Qasım oğlu Əfəndizadə''' ({{DVTY}}) — şair, ədəbiyyatşünas, ədəbiyyat tənqidçisi, [[Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti|Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin]] (1923), Azərbaycan Ədəbiyyat Cəmiyyətinin (1925) üzvü, [[Birinci Türkoloji Qurultay|1-ci Türkoloji Qurultayının]] iştirakçısı.<ref name=":0">{{Cite book |title=XX əsr Azərbaycan yazıçıları: ensiklopedik məlumat kitabı |publisher=Nurlan |year=2004 |location=Bakı |pages=138}}</ref><ref>{{Cite web |date=2016 |title=CABBAR EFENDİZADE (1887 - ) |url=http://azerbaycanedebiyati.com/index.php/sayfa/detay/cabbar_efendizade |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161231111942/http://azerbaycanedebiyati.com/index.php/sayfa/detay/cabbar_efendizade |archive-date=2016-12-31 |access-date=2016-08-16 |website=azerbaycanedebiyati.com}}</ref> Tənqidçi C.Əfəndizadənin də "Aprel və ədəbiyyat" adlı məqaləsində H. Cavid yaradıcılığının təhlil etmişdir. == Əsərləri == * Cabbar Əfəndizadə. "Ədəbiyatta Fütürizm", "Maarif və Mədəniyyət" dərgisi, 1926, No: 7. == İstinadlar == <references/> == Xarici keçidlər == * Aslan Kavlak. "Bakü'ye gidiyorum ay balam" : Nâzım Hikmet'in Azerbaycan'daki izleri, 1921-1963 *[https://literature.az/raAdmin/uploads/files/2017/06/19/22/0bb8dccdcfc85cd0ca49f577ce98eb6b.pdf Aysel Quliyeva. 1930-cu illər Azərbaycan ədəbi tənqidinin poeziyaya estetik ve ideoloji yanaşmaları (Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya). Bakı, 2017] *[https://www.youtube.com/watch?v=Z8UJKtLRzF8 "Cabbar Əfəndi (Əbdülcabbar Əfəndizadə)" İctimai Tv] [[Kateqoriya:Azərbaycan şairləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tənqidçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tərcüməçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı siyasi mühacirlər]] [[Kateqoriya:Türkiyə azərbaycanlıları]] l5kz6ltwccvpg0kbgxeonr97mexrzvr 0 506895 7865446 7663004 2024-11-27T06:56:35Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Geoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan geoloqları]] əlavə olundu 7865446 wikitext text/x-wiki {{Şəxs}} '''Vaqif Gülmurad oğlu Ramazanov''' ({{DVTY}}) [[Bakı Dövlət Universitetinin Geologiya fakültəsi]]nin faydalı qazıntılar kafedrasının [[professor]]u, [[geologiya]]-[[mineralogiya]] [[Elmlər doktoru|elmləri doktoru]]. == Həyatı == Ramazanov Vaqif Gülmurad oğlu 1944-cü ildə [[Siyəzən rayonu]]nun Sağlovcan [[kənd]]ində anadan olmuşdur. 1970-ci ildə [[Azərbaycan Dövlət Universiteti]]nin Geoloji-coğrafiya fakultəsini bitirib, [[mühəndis]] geoloq ixtisasına yiyələnmişdir. 1970-ci ildə [[Azərbaycan Nazirlər Kabineti|Azərbaycan Nazirlər]] Sovetinin nəzdində olan [[Geologiya|Geologiya İdarəsi]] sistemində Kəlbəcərdə əmək fəaliyyətinə başlamışdır. 1970–1978-ci illərdə [[Kəlbəcər]]də [[qızıl]], [[civə]], [[sürmə]] və [[mis]] yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı ilə məşğul olmuşdur. 1978–82-ci illərdə AEA-nın [[Geologiya İnstitutu]]nun [[Geofizika]] Elmi Mərkəzində şöbə müdiri vəzifəsində işləmişdir. 1981-ci ildə "[[Kəlbəcər]] çöküntülərinin endogen filiz əmələ gəlmələri və onların yerləşməsi qanunauyğunluqları" mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək giologiya-mineralogiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini almışdır. 1993-cü ildə "Azərbaycanın mis-porfir formasiyası" müvzusunda doktorluq dissrtasiyasını müdafiə etmişdir. V.Ramazanov 4 ildən çox bir müddətdə [[Azərbaycan]] Ali Atestasiya Komissiyasında ekspert işləmişdir. [[Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi]]nin elmi şurasının üzvü olmuşdur. 10 ildən çox [[BDU]]-da doktorluq müdafiəsi üzrə ixtisaslaşdırılmış şuranın elmi katibi olmuşdur. [[Geologiya]] fakültəsində elmi şurasının və "Bilgi dərgisi" jurnalının redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur.<ref>Məzahir Təhməzov Kəlbəcər Ensiklopedik məlumatlar Toponimlər fotoşəkillər xəritələr</ref> == Əmək fəaliyyəti == Geologiya İdarəsi, MEA Geologiya İnstitutu Geofizika EM, "AIMROC" şirkəti, BDU-da işləyib. 1982–2014-cü illərdə [[BDU]]-da Faydalı qazıntılar kafedrasında çalışıb. [[Faydalı qazıntılar|Faydalı qazıntı yataqları]]nın axtarışı və kəşfiyyatı, riyazi geologiya, litosfer tavaları tektonikası və filizəmələgəlmə dərsləri üzrə mühazirələr deyirdi. 119 məqalənin, 6 [[monoqrafiya]]nın, 9 [[kitab]]ın müəllifidir. Yetişdirdiyi elimlər namizədlərinin və doktorların sayı 9 nəfərdir. === Təcürbələr və elmi yenilikləri === Kiçik Qafqazın nəcib və əlvan metal yataqlarının geoloji quruluşu, bir sıra genetik problemləri, əmələ gəlmə şəraitləri, yerləşmə qanuna uyğunluqları, proqnozlaşdırılması, axtarışı və kəşfiyyatı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://geology.bsu.edu.az/ |access-date=2017-07-27 |archive-date=2022-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220710195800/https://geology.bsu.edu.az/ |url-status=live }}</ref> == Tədqiqat sahəsi == Endogen filizəmələgəlmə problemləri, [[filiz]] yataqlarının [[geologiya]]sı, proqnozlaşdırılması, axtarışı va [[kəşfiyyat]]ı. == Seçilmiş əsərləri == * 2005 — [[Çovdar qızıl yatağı|Çovdar]] [[qızıl]] sahəsinin geoloji-struktur şəraiti. [[BDU]] xəbərləri,N2. * 2005 — Çovdar filiz sahəsinin geoloji quruluşu və əmələgəlməsinin struktur şəraiti. [[AMEA]], Xəbərlər,N4. * 2006 — [[Murovdağ]] filiz rayonunuu geoloji öyrənilməsinin təhlili və perspektivliyinin qiymətləndirilməsi. Bilgi dərgisi,1–2. * 2007 — [[Azərbaycan]]ın mineral-xammal resursları və onların istifadə perspektivləri. Moskva, Qornıy Jurnal s. 14–19. * 2007 — Gədəbəy filiz rayonu mis-porfir yataqlari filiz-maqmatik sistemləri modelinin geoloji-geofiziki və geokimyəvi əsasları Akad. M.Ə.Qaşqayın 100 illik yubileyinə həsr olunmuş Elm Sesiyanın materialları, Bakı, 58–84 səh. == Kitablar == * 1990 — Mis-molibden porfir yataqları,Bakı,Azərnəşr, 375 s. * 1991 — Riyazi statistikanın geologiyada tətbiqi, Bakı,BDU. * 1995 — Əfqanıstanın metallogeniyası, Bakı. * Faydalı qazıntıların sınaqlaşdırılması və ehtiyatın hesablanması praktikumu * 2001 — Azərbaycanın qızıllı səpintiləri, Bakı, Naftapress. * 2003 — Azərbaycanın qızılı (rus dilində), Azərbaycan Milli Ensiklopediyasında Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 424 s. * 2004 — Azərbaycanın barit qurşağı,Bakı, Adiloğlu, 244 s. * 2005 — Azərbaycanın mineral-xammal resursları, Bakı,Ozan, 808 s. * 2006 — Faydalı qazıntı yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı (dərslik), BDU. == Həmçinin bax == [[Ramiz Məmmədov]] [[Musa Məmmədov (geoloq)|Musa Məmmədov]] [[Cəbrayıl Azadəliyev]] == Xarici keçid == [http://geology.bsu.edu.az/az/content/kafedranin_professoru_431 Vaqif Ramazanov] == İstinadlar == [[Kateqoriya:1944-cü ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Siyəzən rayonunda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Geologiya-mineralogiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:AMEA Geologiya və Geofizika İnstitutunun alimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan geoloqları]] d08o2sv0mjz8tdamovu0sjhfentzl02 14 513394 7864954 4057819 2024-11-26T18:13:10Z Hatselate 247044 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Rusiya]] silindi 7864954 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Başqırdıstan]] n3gtc1aqoe8p6l1r1l0brd791w6vc1i 14 514530 7865292 4064905 2024-11-27T05:08:05Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Rusiya Federasiyası respublikalarının hökumətlərinin başçıları]] əlavə olundu 7865292 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Başqırdıstanın dövlət başçıları|Prezidentlər]] [[Kateqoriya:Başqırdıstan siyasətçiləri|Prezidentlər]] [[Kateqoriya:Rusiya Federasiyası respublikalarının hökumətlərinin başçıları]] b3h4vjd7kgw70l8feifc0qr58xftc44 0 517489 7865320 4112682 2024-11-27T05:37:28Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865320 wikitext text/x-wiki == Ümumi sirkulyasiya == [[Yer kürəsi]] üzərində irimiqyaslı hava axınları sistemi atmosferin ümumi sirkulyasiyası adlanır. Belə axınlar öz ölçülərinə görə materik və okeanların böyük bir hissəsi ilə müqayisə oluna bilər.[[Atmosferin ümumi sirkulyasiyası]]nın müxtəlif formada özünü büruzə verməsi atmosferdə müxtəlif cür inkişaf edən və yerdəyişməyə məruz qalan nəhəng dalğa və burulğanların meydana gəlməsindən asılıdır.<ref>С. П. Хромов Метеорология и климатология. Ленинград. 1968, стр. 342. </ref> == Yerli sirkulyasiya == Yerli sirkulyasiyaya dəniz sahillərində brizlər, dağ- dərə küləkləri, buz üstündən əsən küləklər və s. misal ola bilər. Bu yerli sirkulyasiya bəzi vaxtlarda və müəyyən rayonlarda ümumi sirkulyasiya axını ilə üst- üstə düşə bilər.<ref>С. П. Хромов Метеорология и климатология. Ленинград. 1968, стр. 342. </ref> == Həmçinin bax == * [[Atmosferin ümumi sirkulyasiyası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:İqlim]] at394drfhytdl8eaw2d4iq7gdcl4lt9 0 518297 7865486 6564556 2024-11-27T07:33:28Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Almaniya aqronomları]] əlavə olundu 7865486 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = İoqan Karl Erenfrid Keqel |orijinal adı = |şəkil = Johann K E Kegel.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 1784 |doğum yeri = Almaniya |vəfat tarixi = 1863 |vəfat yeri = Odessa |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''İoqan Karl Erenfrid Keqel''' ({{DVTY}}) —[[Almanlar|alman]] coğrafiyaçısı. == Həyatı == Almaniyanın Mansfeld şəhərində anadan olub. 1841-1847-ci illlərdə [[Rusiya|Rusiyaya]] dəvət olunur. O burada [[Kamçatka marmotu|Kamçatkaya]] gələrək adanın kömür mədənin inşası üçün vacib olmasını araşdırdı. Çoxtərəfli hesablamalarla yanaşı [[Sosial qrup|sosial]] ve iqtisadi tərəfinin də proqnozunu vermişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{şəxs-qaralama}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Coğrafiyaşünaslar]] [[Kateqoriya:Almaniyada doğulanlar]] [[Kateqoriya:Odessada vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Almaniya aqronomları]] pq321n6kz3s22e3mca8mq1jf6liua5u 0 519470 7865330 7816624 2024-11-27T05:46:10Z MMMMFA 300583 /* Maliyyələşməsi */ 7865330 wikitext text/x-wiki {{ilkin mənbələr}} {{Dövlət qurumu | adı = Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu | adın originalı = [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin tabeliyində Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu | izahı = | emblem = Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu.jpg | emblemin ölçüsü = 240px | ölkə = {{AZE}} | yaranma = 10 oktyabr 2017 | ləğvolunma = | tabeçilik = [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] | ünvanı = [[Azərbaycan]], [[Bakı şəhəri]] | büdcəsi = | sayı = | əvvəlki = | rəhbər = Vüsal Göyüşov | müavin = Ceyhun Əliyev, Hatəm Gülməmmədov | saytı = http://mdtf.az/ |abreviatura=MDTF}} '''Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu''' — [[Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin tabeliyində olan və [[Azərbaycan Respublikası]]nda [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri|mənəvi dəyərlər]]in qorunmasına və inkişafına, bu sahədə sosial layihələrin reallaşdırılmasına, habelə vətəndaşların dini etiqad azadlığının həyata keçirilməsinə dövlət dəstəyi göstərən qeyri-kommersiya hüquqi şəxsdir<ref name="president.azF"/>. == Tarixi == [[Fayl:DQİDK Mərkəzi Aparat (2).jpg|250px|right|thumb|[[Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin Mərkəzi Aparatı]] Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 oktyabr 2017-ci il tarixli Fərmanı ilə yaradılmışdır<ref name="president.azF">[http://president.az/articles/25489 Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180330213420/http://president.az/articles/25489 |date=2018-03-30 }}. president.az, 10.10.2017{{ref-az}}</ref>. Elə həmin fərmanla "Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun Nizamnaməsi" təsdiq edilmişdir<ref name="president.azN">[http://president.az/articles/25486 Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun NİZAMNAMƏSİ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210302145909/https://president.az/articles/25486 |date=2021-03-02 }}. president.az, 10.10.2017{{ref-az}}</ref>. == Maliyyələşməsi == Fondun əmlakı nizamnamə kapitalından, təsisçinin verdiyi digər əmlakdan, dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitdən, fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirdən, ianələrdən, qrantlardan, cəlb edilən investisiyalardan və qanuna uyğun əldə etdiyi digər vəsaitlərdən formalaşır<ref name="president.azN"/>. Fondun nizamnamə kapitalı 100 000 manatdır və dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına formalaşır<ref name="president.azF"/>. Fondun saxlanması və fəaliyyətinin təmin edilməsi Fondun əmlakı hesabına<ref name="president.azN"/> – dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait, habelə kreditlər, qrantlar və texniki yardımlar, fiziki və hüquqi şəxslərin ianələri və qanuna uyğun əldə etdiyi digər vəsaitlər hesabına həyata keçirilir<ref name="president.azF"/>. == Direktorları == * Mehman İsmayılov == İstinadlar == {{istinad stili}} {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:10 oktyabrda yarananlar]] [[Kateqoriya:2017-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın dövlət təşkilatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan fondları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] 4k19ywj9n55zi7wipksfnmjtdixpvef 7865335 7865330 2024-11-27T05:51:27Z MMMMFA 300583 /* Direktorları */ 7865335 wikitext text/x-wiki {{ilkin mənbələr}} {{Dövlət qurumu | adı = Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu | adın originalı = [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin tabeliyində Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu | izahı = | emblem = Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu.jpg | emblemin ölçüsü = 240px | ölkə = {{AZE}} | yaranma = 10 oktyabr 2017 | ləğvolunma = | tabeçilik = [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] | ünvanı = [[Azərbaycan]], [[Bakı şəhəri]] | büdcəsi = | sayı = | əvvəlki = | rəhbər = Vüsal Göyüşov | müavin = Ceyhun Əliyev, Hatəm Gülməmmədov | saytı = http://mdtf.az/ |abreviatura=MDTF}} '''Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu''' — [[Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin tabeliyində olan və [[Azərbaycan Respublikası]]nda [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri|mənəvi dəyərlər]]in qorunmasına və inkişafına, bu sahədə sosial layihələrin reallaşdırılmasına, habelə vətəndaşların dini etiqad azadlığının həyata keçirilməsinə dövlət dəstəyi göstərən qeyri-kommersiya hüquqi şəxsdir<ref name="president.azF"/>. == Tarixi == [[Fayl:DQİDK Mərkəzi Aparat (2).jpg|250px|right|thumb|[[Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin Mərkəzi Aparatı]] Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 oktyabr 2017-ci il tarixli Fərmanı ilə yaradılmışdır<ref name="president.azF">[http://president.az/articles/25489 Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180330213420/http://president.az/articles/25489 |date=2018-03-30 }}. president.az, 10.10.2017{{ref-az}}</ref>. Elə həmin fərmanla "Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun Nizamnaməsi" təsdiq edilmişdir<ref name="president.azN">[http://president.az/articles/25486 Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun NİZAMNAMƏSİ] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210302145909/https://president.az/articles/25486 |date=2021-03-02 }}. president.az, 10.10.2017{{ref-az}}</ref>. == Maliyyələşməsi == Fondun əmlakı nizamnamə kapitalından, təsisçinin verdiyi digər əmlakdan, dövlət büdcəsindən ayrılan vəsaitdən, fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirdən, ianələrdən, qrantlardan, cəlb edilən investisiyalardan və qanuna uyğun əldə etdiyi digər vəsaitlərdən formalaşır<ref name="president.azN"/>. Fondun nizamnamə kapitalı 100 000 manatdır və dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına formalaşır<ref name="president.azF"/>. Fondun saxlanması və fəaliyyətinin təmin edilməsi Fondun əmlakı hesabına<ref name="president.azN"/> – dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait, habelə kreditlər, qrantlar və texniki yardımlar, fiziki və hüquqi şəxslərin ianələri və qanuna uyğun əldə etdiyi digər vəsaitlər hesabına həyata keçirilir<ref name="president.azF"/>. == Direktorları == * Mehman İsmayılov — 22.12.2017 — 05.07.2024 * Vüsal Göyüşov — 05.07.2024 — ... == İstinadlar == {{istinad stili}} {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:10 oktyabrda yarananlar]] [[Kateqoriya:2017-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın dövlət təşkilatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan fondları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] 740t0okjcudq0a12ftxq1ve6nyk57rb 0 519525 7865687 7680035 2024-11-27T10:20:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Folklorşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:İran folklorşünasları]] əlavə olundu 7865687 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Böyükbəy Ələkbəroğlu |orijinal adı = |milliyyəti = azərbaycanlı |həyat yoldaşı = Fatma xanım |uşağı = Mobin, Sevin, Sevda |atası = Hacı Ələkbər |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = folklorşünas |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Böyükbəy Ələkbəroğlu''' ({{DVTY}}) — folklorşünas,<ref>{{Cite web |title=Güney Azərbaycan folkloru, VI kitab. Bakı, "Elm və təhsil", 2017 |url=http://www.folklor.az/antologiyalar/Guney-Azerbaycan-folkloru-2017-VI-cild.pdf |access-date=2017-10-13 |archive-date=2019-12-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191206224742/http://www.folklor.az/antologiyalar/Guney-Azerbaycan-folkloru-2017-VI-cild.pdf |url-status=live }}</ref> Aşıqlar Birliyində Güney Azərbaycan aşıqlarının təmsilçisi. == Həyatı == Böyükbəy Ələkbəroğlu 24 mart 1972-ci ildə [[Qaradağ vilayəti|Qaradağ]]ın mərkəzi olan [[Əhər]] şəhərində anadan olub.<ref>{{cite web |url=http://www.dgtyb.az/index.php?option=com_content&view=article&id=3766:zhuney-ashig-muhitinae-bir-bakhish&catid=14&Itemid=146 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171012141102/http://www.dgtyb.az/index.php?option=com_content&view=article&id=3766:zhuney-ashig-muhitinae-bir-bakhish&catid=14&Itemid=146 |archivedate=2017-10-12 |title=GÜNEY AŞIQ MÜHİTİNƏ BİR BAXIŞ |author= |date=15.01.2015 |publisher=dgtyb.az |accessdate=2017-10-12 |language=az }}</ref> Burada böyümüş, təhsilini də Əhərdə almışdır.<ref>Eldar İsmayıl, "Mən Təbrizdən necə doyum". Bakı, "Ecoprint", 2019. ISBN 978–9952-29 190 2. səh. 22</ref> == Məqalələri == * ''Böyükbəy Ələkbəroğlu''. "Aşıq Kamandar haqq aşığıdır". "Xan Kamandar" kitabı. Bakı, "Elm və təhsil", 2012. səh.202 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://facebook.com/Boyukbay.alakbaroglu facebookda Böyükbəy Ələkbəroğlu] [[Kateqoriya:İran aşıqları]] [[Kateqoriya:Əhərdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:İran folklorşünasları]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlıları]] rtarvmww8vdfxwkl271c4ma0xey35xm 10 521451 7865181 7775456 2024-11-26T22:28:31Z Gadir 136647 "[[Şablon:İnzibatçılar/Siyahı]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7775456 wikitext text/x-wiki <noinclude>__NOINDEX__</noinclude> == İnzibatçıların siyahısı == === Hazırkı inzibatçılar === {{Static row numbers}} {| class="wikitable sortable static-row-numbers static-row-header-num" !İstifadəçi adı !İnzibatçılığa başlama tarixi !İcraçı bürokrat |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Sortilegus}} || [[Xüsusi:PermanentLink/300714#Sortilegus|26 iyul 2008]] || {{u|Mehrdad}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Wertuose}} || [[Xüsusi:PermanentLink/541923#Wertuose üçün idarəçi seçkisi|22 sentyabr 2009]] || {{u|Sortilegus}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Araz Yaquboglu}} || [[Xüsusi:PermanentLink/2752010#Araz Yaquboglu (müzakirə • töhfələr) üçün idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|23 sentyabr 2013]] || {{u|Sortilegus}} |- |{{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|White Demon}} || [[Xüsusi:PermanentLink/3433811#Serkanland (müzakirə • töhfələr) üçün idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|25 noyabr 2015]] || {{u|Sortilegus}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Nicat49}} || [[Xüsusi:PermanentLink/3866535#Nicat49 (müzakirə • töhfələr) üçün idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|16 mart 2017]] || {{u|Sortilegus}} |- |{{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Eldarado}} || [[Xüsusi:PermanentLink/4077817#Eldarado (müzakirə • töhfələr) üçün idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|22 sentyabr 2017]] || {{u|Sortilegus}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Turkmen}} || [[Xüsusi:PermanentLink/4272943#Rufet Turkmen (müzakirə • töhfələr)-ə idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|5 aprel 2018]] || {{u|Sortilegus}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Toghrul R}} || [[Xüsusi:PermanentLink/4650976#Toghrul Rahimli (müzakirə • töhfələr)-yə idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|16 mart 2019]] || {{u|Eldarado}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Solavirum}} || [[Xüsusi:PermanentLink/6037798#Solavirum (müzakirə • töhfələr) idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|6 iyul 2021]] || {{u|Crepusculum}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Atakhanli}} || [[Xüsusi:PermanentLink/7029751#Atakhanli (müzakirə • töhfələr) inzibatçı statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|14 may 2023]] || {{u|Turkmen}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Nemoralis}} || [[Xüsusi:PermanentLink/7189336#NMW03 (müzakirə • töhfələr)-ə inzibatçı statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|25 avqust 2023]]{{efn|Daha əvvəl [[Xüsusi:PermanentLink/4794208#NMW03 (müzakirə • töhfələr)-ə idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|1 iyul 2019-cu ildən]] 2 oktyabr 2021-ci ilədək inzibatçı olub. Öncəki inzibatçılığın bitmə səbəbi: [[:m:Special:PermanentLink/22108091#NMW03@az.wikipedia|İstefa]]}} || {{u|Turkmen}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Sura Shukurlu}} || [[Xüsusi:PermanentLink/7523044#Sura Shukurlu (müzakirə • töhfələr)-a inzibatçı statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|14 mart 2024]]{{efn|Daha əvvəl [[Xüsusi:PermanentLink/6270608#Sura Shukurlu (müzakirə • töhfələr) idarəçi statusunun verilməsi ilə bağlı səsvermə|5 yanvar 2022-ci ildən]] 22 oktyabr 2022-ci ilədək inzibatçı olub. Öncəki inzibatçılığın bitmə səbəbi: [[Xüsusi:PermanentLink/6728071#Müraciət 5|İstefa]]}} || {{u|Turkmen}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Gadir}} || [[Xüsusi:PermanentLink/7626536#Gadir_(müzakirə_•_töhfələr)-ə_inzibatçı_statusunun_verilməsi_ilə_bağlı_səsvermə|18 may 2024]] || {{u|Turkmen}} |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Firuza}} || [[Xüsusi:PermanentLink/7660141#Firuza_(müzakirə_•_töhfələr)-ya_inzibatçı_statusunun_verilməsi_ilə_bağlı_səsvermə|11 iyun 2024]] || {{u|Toghrul R}} |} === Keçmiş inzibatçılar === {{Static row numbers}} {| class="wikitable sortable static-row-numbers static-row-header-num" !İstifadəçi adı !Başlama tarixi !Bitmə tarixi !Bitmə səbəbi |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Amd628}} || 21 yanvar 2007 || 4 oktyabr 2008 || [[Xüsusi:PermanentLink/4754453#Removal of my bureaucrat access.|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Alperen}} || 15 dekabr 2005 || 17 may 2007 || [[Xüsusi:PermanentLink/6448591#Qeyri-aktiv idareciler haqqinda sesverme|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Memty}} || 10 fevral 2006 || 7 fevral 2008 || [[meta:Special:PermanentLink/870427#Memty@az-wiki|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Phoebe}} || 21 iyun 2006 || 17 may 2007 || ''bilinmir'' |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Mehrdad}} || 29 noyabr 2005 || 11 noyabr 2013 || [[meta:Special:Redirect/logid/6326844|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|TimBitsتِمبِتس}} || 25 iyul 2006 || 17 dekabr 2007 || [[Xüsusi:Diff/209037|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Sed}} || 6 mart 2006 || 14 iyul 2008 || [[meta:Steward requests/Permissions/2008-07#Sed@az-wikipedia|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Ugur Basak}} || 9 noyabr 2005 || 17 may 2007 || [[Xüsusi:PermanentLink/6448591#Qeyri-aktiv idareciler haqqinda sesverme|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Vago}} || 9 iyun 2010 || 4 iyun 2011 || [[meta:Special:PermanentLink/22557114#c-Mentifisto-2011-06-04T10:37:00.000Z-Vago-2011-06-04T10:29:00.000Z|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|PPerviz}} || 26 yanvar 2011 || 6 oktyabr 2014 ||[[Xüsusi:PermanentLink/3071351#Qeyri-fəal idarəçi Proger (müzakirə • töhfələr)-dən idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|MrArifnajafov}} || 9 iyun 2010 || 7 oktyabr 2014 || [[Xüsusi:PermanentLink/3071351#Qeyri-fəal idarəçi MrArifnajafov (müzakirə • töhfələr)-dan idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|NKOzi}} || 21 iyul 2012 || 7 dekabr 2014 || [[meta:Special:PermanentLink/10710144#NKOzi@global|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|İrada}} || 26 iyul 2008 || 11 iyun 2015 || [[meta:Special:Redirect/logid/12250866|Vikimedia Fondu tərəfindən bloklanma]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Acategory}} || 26 yanvar 2011 || 22 noyabr 2015 || [[meta:Special:PermanentLink/24969743#Acategory@az.wikipedia|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Sefer azeri}} || 22 sentyabr 2013 || 4 may 2017 || [[Xüsusi:PermanentLink/3908841#Sefer azeridən idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|İcma qərarı]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Samral}} || 17 fevral 2017 || 25 may 2017 || [[meta:Special:PermanentLink/24929453#Samral@azwikipedia|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Proger}} || 26 yanvar 2011 || 21 oktyabr 2017 || [[Xüsusi:PermanentLink/4107665#Qeyri-fəal idarəçi Proger (müzakirə • töhfələr) dən idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Orartu}} || 4 may 2012 || 21 oktyabr 2017 || [[Xüsusi:PermanentLink/4107665#Qeyri-fəal idarəçi Orartu (müzakirə • töhfələr) dan idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Cekli829}} || 3 mart 2010 || 14 may 2019 || [[meta:Special:PermanentLink/19134885#Cekli829@az.wikipedia|İnzibatçı alətləri ilə redaktə müharibəsi]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Sultan11}} || 26 yanvar 2011 || 5 iyun 2019 || [[Xüsusi:PermanentLink/6914521#Qeyri-fəal idarəçi Sultan11-in idarəçi hüququnun alınması ilə bağlı səsvermənin təşkil olunması|İstefa]] |- |{{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Vusal1981}} || 21 iyul 2012 || 21 iyun 2019 || [[Xüsusi:PermanentLink/7281302#Qeyri-fəal idarəçi Vusal1981 (müzakirə • töhfələr)-dən idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|Qeyri-aktivlik]] |- |{{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Anar kerimxanov}} || 7 iyul 2017 || 13 noyabr 2019 || [[Xüsusi:PermanentLink/7281302#Qeyri-fəal idarəçi Anar kerimxanov (müzakirə • töhfələr)-dən idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Azerifactory}} || 20 oktyabr 2017 || 29 iyul 2021 || [[Xüsusi:PermanentLink/7281323#Azerifactory (müzakirə • töhfələr)-dən idarəçi statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|İcma qərarı]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Drabdullayev17}} || 7 fevral 2020 || 10 oktyabr 2022 || [[Xüsusi:PermanentLink/7044661#İnzibatçı statusunun alınması ilə bağlı səsvermələr|Qeyri-aktivlik]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Qolcomaq}} || 24 noyabr 2017 || 23 iyun 2023 || [[Xüsusi:Diff/7086274|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Burocan}} || 19 may 2022 || 17 fevral 2024 || [[Xüsusi:Diff/7476760|İstefa]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Crepusculum}} || 4 may 2012<br><hr>31 may 2019 || 14 may 2019<br><hr>3 mart 2024|| [[meta:Special:PermanentLink/19134885#Baskervill@az.wikipedia|İnzibatçı alətləri ilə redaktə müharibəsi]]<br><hr>[[Xüsusi:PermanentLink/7502889#Baskervill (müzakirə • töhfələr)-dən inzibatçı statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|İcma qərarı]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Babək Akifoğlu}} || 27 iyun 2013 || 3 mart 2024 || [[Xüsusi:PermanentLink/7502889#Babək Akifoğlu (müzakirə • töhfələr)-dan inzibatçı statusunun alınması ilə bağlı səsvermə|İcma qərarı]] |- | {{İnzibatçı fəaliyyət keçidi|Eminn}} ||28 fevral 2015 || 30 iyul 2024 || [[Xüsusi:Diff/7717117|İstefa]] |} === Qrafik === {{Gizlət |Çərçivə = 1px dashed black; |İstinad = center |Başlığın yerləşməsi = center |Başlıq = <span style="color:black;">İnzibatçıların fəaliyyət qrafiki</span> |Mətnin mailliyi = |Başlığın fonu = white |Mətn = <div align=center> {{#tag: timeline | ImageSize = width:1000 height:auto barincrement:30 PlotArea = left:120 bottom:60 top:10 right:30 DateFormat = dd/mm/yyyy Alignbars = justify Period = from:01/01/2005 till:{{#time: d/m/Y}} TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Colors = id:B value:green legend:Cari&nbsp;inzibatçılar id:A value:red legend: Keçmiş&nbsp;inzibatçılar id:D value:gray(0.90) Legend = orientation:horizontal position:bottom ScaleMajor = increment:1 start:2005 BarData = bar:Ugur_Basak text:Ugur Basak bar:Mehrdad text:Mehrdad bar:Alperen text:Alperen bar:Memty text:Memty bar:Sed text: Sed bar:Phoebe text:Phoebe bar:TimBitsتِمبِتس text:TimBits bar:Amd628 text:Amd628 bar:Sortilegus text:Sortilegus bar:İrada text:İrada bar:Wertuose text:Wertuose bar:Cekli829 text:Cekli829 bar:MrArifnajafov text:MrArifnajafov bar:Vago text:Vago bar:Proger text:Proger bar:PPerviz text:PPerviz bar:Acategory text:Acategory bar:Sultan11 text:Sultan11 bar:Crepusculum text:Crepusculum bar:Orartu text:Orartu bar:Vusal1981 text:Vusal1981 bar:NKOzi text:NKOzi bar:Babək_Akifoğlu text:Babək Akifoğlu bar:Sefer_azeri text:Sefer azeri bar:Araz_Yaquboglu text:Araz Yaquboglu bar:Eminn text:Eminn bar:White_Demon text:White Demon bar:Samral text:Samral bar:Nicat49 text:Nicat49 bar:Azerifactory text:Azerifactory bar:Anar_kerimxanov text:Anar_kerimxanov bar:Eldarado text:Eldarado bar:Qolcomaq text:Qolcomaq bar:Turkmen text:Turkmen bar:Toghrul_R text:Toghrul_R bar:Nemoralis text:Nemoralis bar:Drabdullayev17 text:Drabdullayev17 bar:Solavirum text:Solavirum bar:Sura_Shukurlu text:Sura_Shukurlu bar:Burocan text:Burocan bar:Atakhanli text:Atakhanli bar:Gadir text:Gadir bar:Firuza text:Firuza PlotData= width:10 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) bar:Ugur_Basak from:01/01/2005 till:end color:D bar:Ugur_Basak from:09/11/2005 till:17/05/2007 color:A bar:Mehrdad from:01/01/2005 till:end color:D bar:Mehrdad from:29/11/2005 till:11/11/2013 color:A bar:Alperen from:01/01/2005 till:end color:D bar:Alperen from:15/12/2005 till: 17/05/2007 color:A bar:Memty from:01/01/2005 till:end color:D bar:Memty from: 10/02/2006 till: 07/02/2008 color:A bar:Sed from:01/01/2005 till:end color:D bar:Sed from: 06/03/2006 till: 14/07/2008 color:A bar:Phoebe from:01/01/2005 till:end color:D bar:Phoebe from: 21/06/2006 till: 17/05/2007 color:A bar:TimBitsتِمبِتس from:01/01/2005 till:end color:D bar:TimBitsتِمبِتس from: 25/07/2006 till: 17/12/2007 color:A bar:Amd628 from:01/01/2005 till:end color:D bar:Amd628 from: 21/01/2007 till: 04/10/2008 color:A bar:Sortilegus from:01/01/2005 till:end color:D bar:Sortilegus from: 26/07/2008 till:end color:B bar:İrada from:01/01/2005 till:end color:D bar:İrada from: 26/07/2008 till: 11/06/2015 color:A bar:Wertuose from:01/01/2005 till:end color:D bar:Wertuose from: 22/09/2009 till:end color:B bar:Cekli829 from:01/01/2005 till:end color:D bar:Cekli829 from:03/01/2010 till: 14/05/2019 color:A bar:MrArifnajafov from:01/01/2005 till:end color:D bar:MrArifnajafov from: 09/06/2010 till: 07/10/2014 color:A bar:Vago from:01/01/2005 till:end color:D bar:Vago from: 09/06/2010 till: 04/06/2011 color:A bar:Proger from:01/01/2005 till:end color:D bar:Proger from:26/01/2011 till:21/10/2017 color:A bar:PPerviz from:01/01/2005 till:end color:D bar:PPerviz from: 26/01/2011 till: 06/10/2014 color:A bar:Acategory from:01/01/2005 till:end color:D bar:Acategory from: 26/01/2011 till: 22/11/2015 color:A bar:Sultan11 from:01/01/2005 till:end color:D bar:Sultan11 from: 26/01/2011 till: 05/06/2019 color:A bar:Crepusculum from:01/01/2005 till:end color:D bar:Crepusculum from: 04/05/2012 till: 14/05/2019 color:A bar:Crepusculum from: 31/05/2019 till:02/03/2024 color:A bar:Orartu from:01/01/2005 till:end color:D bar:Orartu from: 04/05/2012 till: 21/10/2017 color:A bar:Vusal1981 from:01/01/2005 till:end color:D bar:Vusal1981 from: 21/07/2012 till: 21/06/2019 color:A bar:NKOzi from:01/01/2005 till:end color:D bar:NKOzi from: 21/07/2012 till: 07/12/2014 color:A bar:Babək_Akifoğlu from:01/01/2005 till:end color:D bar:Babək_Akifoğlu from: 27/06/2013 till:03/03/2024 color:A bar:Sefer_azeri from:01/01/2005 till:end color:D bar:Sefer_azeri from: 22/09/2013 till:04/05/2017 color:A bar:Araz_Yaquboglu from:01/01/2005 till:end color:D bar:Araz_Yaquboglu from: 23/09/2013 till:end color:B bar:Eminn from:01/01/2005 till:end color:D bar:Eminn from: 28/02/2015 till:30/07/2024 color:A bar:White_Demon from:01/01/2005 till:end color:D bar:White_Demon from: 25/11/2015 till:end color:B bar:Samral from:01/01/2005 till:end color:D bar:Samral from: 17/02/2017 till:25/05/2017 color:A bar:Nicat49 from:01/01/2005 till:end color:D bar:Nicat49 from: 16/03/2017 till:end color:B bar:Azerifactory from:01/01/2005 till:end color:D bar:Azerifactory from: 19/06/2017 till:24/06/2017 color:A bar:Azerifactory from: 20/10/2017 till:21/07/2021 color:A bar:Anar_kerimxanov from:01/01/2005 till:end color:D bar:Anar_kerimxanov from: 07/07/2017 till:13/11/2019 color:A bar:Eldarado from:01/01/2005 till:end color:D bar:Eldarado from: 22/09/2017 till:end color:B bar:Qolcomaq from:01/01/2005 till:end color:D bar:Qolcomaq from: 24/11/2017 till:24/06/2023 color:A bar:Turkmen from:01/01/2005 till:end color:D bar:Turkmen from: 05/04/2018 till:end color:B bar:Toghrul_R from:01/01/2005 till:end color:D bar:Toghrul_R from: 16/03/2019 till:end color:B bar:Nemoralis from:01/01/2005 till:end color:D bar:Nemoralis from: 01/07/2019 till:02/10/2021 color:B bar:Nemoralis from: 25/08/2023 till:end color:B bar:Drabdullayev17 from:01/01/2005 till:end color:D bar:Drabdullayev17 from: 07/02/2020 till:12/10/2022 color:A bar:Solavirum from: 01/01/2005 till:end color:D bar:Solavirum from: 06/07/2021 till:end color:B bar:Sura_Shukurlu from:01/01/2005 till:end color:D bar:Sura_Shukurlu from: 05/01/2022 till:22/10/2022 color:B bar:Sura_Shukurlu from: 14/03/2024 till:end color:B bar:Burocan from: 01/01/2005 till:end color:D bar:Burocan from: 19/05/2022 till:17/02/2024 color:A bar:Atakhanli from: 01/01/2005 till:end color:D bar:Atakhanli from: 14/05/2023 till:end color:B bar:Gadir from: 01/01/2005 till:end color:D bar:Gadir from: 18/05/2024 till:end color:B bar:Firuza from: 01/01/2005 till:end color:D bar:Firuza from: 11/06/2024 till:end color:B }} </div> }} <noinclude> [[Kateqoriya:İnzibati şablonlar]] </noinclude> 7nsm8mk33hzm25p2lzarwkrbwu5t9sc 0 522321 7865321 4114794 2024-11-27T05:37:53Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865321 wikitext text/x-wiki '''Morso''' — Laqunanın yerli adı olub Xəzər dənizinin Lənkəran ovalığı sahilboyunda qum tirələri ilə dənizdən ayrılmış qapalı dayaz su sahəsinə deyilir. Adətən Morsoya çay töküldüyündən suyu çox da şor olmur. Məsələn, [[Lənkəran]] şəhərindən şimalda yerləşən Gamışovan gölü Morsodur.<ref> O. Osmanov. B. Abdullayev. İzahlı coğrafiya lüğəti. Bakı: 1966.</ref> == Həmçinin bax == * [[Xəzər dənizi]] * [[Lənkəran ovalığı]] * [[Morfoqrafiya]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Coğrafi terminlər]] ctsza7dlq4xsi26n7fb0k9ffprjb2ka 0 523149 7865940 7480343 2024-11-27T11:57:53Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Milyonçular]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] əlavə olundu 7865940 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Ambarsum Məlikov |orijinal adı = Ambarsum Məlik-Şahnəzərov |şəkil = White180x1px.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = Ambarsum Məlik-Şahnəzərov |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = 3.2.1929 |vəfat yeri = [[Paris]], [[Fransa]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{Rusİmp}} |milliyyəti = [[erməni]] |həyat yoldaşı = Mariya Moiseevna Məlikova |uşağı = Tiqran, Georgi, Jorj, Sergey |atası = Sergey |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = neft və su sənayesi |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Ambarsum Məlikov''', '''Ambarsum Məlik-Şahnəzərov''' — XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində [[Bakı]] və [[Tiflis]]də fəaliyyət göstərmiş sənayeçi. Əslən [[Dop sülaləsi|Vərəndə məliklərinin nəslindəndir]]<ref name="vərəndə">{{cite news|last1=МЕЛИК-ШАХНАЗАРЯН|first1=Арсен|title="Варанда – сердце Арцаха" -|url=http://www.aniv.ru/archive/35/varanda-serdtse-artsaha-arsen-melik-shahnazarjan|accessdate=30 oktyabr 2017|publisher=aniv.ru|date=04.11.2007|archive-date=2017-09-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20170915071543/http://www.aniv.ru/archive/35/varanda-serdtse-artsaha-arsen-melik-shahnazarjan|url-status=live}}</ref>, kinorejissor [[Karen Şahnəzərov]]un atasının babasıdır.<ref name="vərəndə"/> [[II Nikolay]]la şəxsi dostluq münasibətlərinə malik olmuş Ambarsum, [[:ru:300-летие дома Романовых|Romanovlar sülaləsi hakimiyyətinin 300 illiyinin qeyd edilməsi]] tədbirlərinin təşkilində aktiv iştirak etmişdir.<ref name="vərəndə"/> == Fəaliyyəti == === Neft və su sənayesi === Ambarsum Məlikov Bakının neft sənayesi sahəsində fəaliyyət göstərmiş "A.S.Melikov and Co" adlı şikətin rəhbəri olmuş, şirkəti oğlu Tiqran Məlikovla birlikdə idarə etmişdir. 1908-ci ildə onun şirkəti Bakının neft şirkətlərinin reytinqində on üçüncü yeri tutmuşdur. Bakıda 170 neft şirkəti tərəfindən çıxarılmış 487 milyon pud neftn 1 faizi "A.S.Melikov and Co" şirkətinin payına düşərək 5,7 milyon puda çatırdı.<ref name="Leonov">{{cite news|last1=Леонов|first1=Генадий|title=Хагани, 23. Домовая легенда и архивы гаппод АР|url=https://www.proza.ru/2013/05/18/89|accessdate=30 oktyabr 2017|publisher=proza.ru|date=2013|archive-date=2017-06-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20170603062328/http://www.proza.ru/2013/05/18/89|url-status=live}}</ref> 1914-cü ildə "A.S.Melikov and Co" şirkəti Stepan Giorgiyeviç Lianozovun "Oil" adlı şirkətinin tərkibinə qatılmışdır.<ref name="Leonov"/> Neft sənayesində biznesindən başqa, A.S.Məlikov Zaqulba su təchizatı sisteminin də sahibi olmuşdur.<ref name="Leonov"/> 1902-1903-cü illərdə [[Bakı Şəhər Duması]]nın qlasnısı olduğu zaman [[Şollar su kəməri]]nin çəkilməsinə qarşı çıxmış və su kəmərinin onun [[Zaqulba]]dakı torpaq sahəsi ərazisində yerləşən bulaqdan çəkilməsinə israr etmişdir.<ref name="Leonov"/> === 1905-ci il qırğınlarında iştirakı === 1905-ci ildə Bakının erməni və müsəlman əhalisi arasında qarşıdurma yarandıqda o zaman Bakı qybernatoru olmuş Mixail Nakaşidze müsəlman tərəfdən Hacı Zeynalabdin Tağıyev, erməni tərəfdən isə Ambarsum Məlikovla danışqlar apararaq öz icmaları arasında kifayət qədər nüfuza malik olan bu iki şəxsi kütlənin sakitləşdirilməsinə cəlb etməyə çalışmışdır.<ref name="Cabbarov">{{cite news|last=Джаббаров|first=Фархад|title=Почему Гаджи Зейналабдину Тагиеву не удалось предотвратить армяно-азербайджанскую резню 1905 года?|url=http://www.1news.az/news/pochemu-gadzhi-zeynalabdinu-tagievu-ne-udalos-predotvratit-armyano-azerbaydzhanskuyu-reznyu-1905-goda|accessdate=30 oktyabr 2017|agency=1news.az|date=16 Февраля, 2016|archive-date=2018-01-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20180123072741/http://www.1news.az/news/pochemu-gadzhi-zeynalabdinu-tagievu-ne-udalos-predotvratit-armyano-azerbaydzhanskuyu-reznyu-1905-goda|url-status=live}}</ref> Lakin, Ambrasum Məlikov sonradan əhalinin barışdırılması işində iştirakdan imtina edərək erməni kütlənin silahlandırılmasına başlamışdır.<ref name="Cabbarov"/> === 1918-ci il qırğınlarında iştirakı === [[Mart soyqırımı|1918-ci il mart hadisələrinin]] başlamasından sonra Ambarsum Məlikov oğlanları Tiqran, Georgi və Jorjla birlikdə müsəlman əhalinin öldürülmsəində aktiv iştirak etmiş, daşnak döyüşçülərinin silahlandırılmasına maddi yardım etmişlər.<ref>{{cite web|title=МАРТ 1918 Г. БАКУ. АЗЕРБАЙДЖАНСКИЕ ПОГРОМЫ В ДОКУМЕНТАХ/ГЛАВА I/ДОКУМЕНТ № 1 — 50-2|url=http://eadgene.org/index.php/term/1-slovar-i,37699-mart-1918-g-baku-azerbaijdzhanskie-pogromy-v-dokumentah-glava-i-dokument-1-50-2.xhtml|website=eadgene.org|accessdate=30 oktyabr 2017}}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{cite web|title=Мартовские события 1918 года (ч.3)|url=http://vestikavkaza.ru/analytics/Martovskie-sobytiya-1918-goda-ch-3.html|website=estikavkaza.ru|accessdate=30 oktyabr 2017|archive-date=2015-08-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20150810043047/http://www.vestikavkaza.ru/analytics/Martovskie-sobytiya-1918-goda-ch-3.html|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=ПОРТРЕТ ГЕНОЦИДА - БАКУ МАРТ 1918 Г. В ДОКУМЕНТАХ|url=http://smi2.mirtesen.ru/blog/43030564044/2.-Portret-genotsida---Baku-mart-1918-g.-v-dokumentah|accessdate=30 oktyabr 2017}}{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Hadisələrin birbaşa təşkilatçısı və iştirakçısı olmuş [[Daşnaksütun]] partiyasının yerli qərargahı Məlikovların [[Ambarsum Məlikovun evi (Xaqani küçəsi)|Xaqani küçəsi 27]] ünvanındakı evində yerləşmişdir.<ref name="Leonov"/> == Bakıdakı evləri == Məlikovlar Bakıda bir neçə malikanə tipli evə, həmçinin Zaqulba ərazisində geniş torpaq sahəsi və yay evinə sahib olmuşlar. <center> <gallery caption="Məlikovların Bakıda tikdirdiyi binalar" mode=packed heights= "220px" widths= "280px" > Fayl:Sabir adına kitabxananın binası.jpg|<small>[[Ambarsum Məlikovun evi (İslam Səfərli küçəsi)|Ambarsum Məlikovun İslam Səfərli küçəsindəki evi]]</small> Fayl:Yaşayış evi, İ.Səfərli küçəsi, 19.jpg|<small>[[Tiqran Məlikovun evi|Tiqran Məlikovun İslam Səfərli küçəsindəki evi]]</small> Fayl:Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının binası.JPG|<small>[[Ambarsum Məlikovun evi (Xaqani küçəsi)|Ambarsum Məlikovun Xaqani küçəsindəki evi]]</small> </gallery> </center> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Azərbaycanda neft sənayesi]] [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan erməniləri]] [[Kateqoriya:Bakı tarixi]] [[Kateqoriya:Bakı Şəhər Dumasının üzvləri]] [[Kateqoriya:Bakı Şəhər Dumasının VI çağırış üzvləri]] gaf3jbs1zl3jctzdnavd1w3966b76ji 0 526392 7865876 7478412 2024-11-27T11:39:19Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi; [[Kateqoriya:MDB mükafatları]] əlavə olundu 7865876 wikitext text/x-wiki {{Mükafat |Adı = "Əfqanıstanda döyüş əməliyyatlarının bitməsinin 25 illik xatirəsinə" medalı |Şəkil = Commemorative medal 25 Years End Hostilities Afghanistan.jpg |Şəklin eni = 200px |Lentin şəkli = RUS In Memory of the 25th Anniversary of the End of Hostilities in Afghanistan Medal ribbon 2013.svg |Ölkə = [[MDB]] |Tip = Medal |Status = təqdim olunur |Təsis tarixi = 27 may 2013-cü il |İlk təltif = |İlk laureat = |Son təltif = |Son laureat = |Sayı = }} ''' "Əfqanıstanda döyüş əməliyyatlarının bitməsinin 25 illik xatirəsinə" medalı''' — [[MDB]] Hökumət Başçıları Şurası yanında beynəlmiləlçi döyüşçülərin işləri üzrə Komitəsinın mükafatı. == Məlumat == 5 may 2013-cü il tarixində MDB Müdafiə Nazirləri Şurası [[Əfqanıstan Demokratik Respublikası]]ndan sovet qoşunlarının çıxarılmasının 21 illik yubileyi ərəfəsində (19 fevral 2014-cü il) "Əfqanıstanda döyüş əməliyyatlarının bitməsinin 25 illik xatirəsinə" medalının təsis edilməsi barədə qərar qəbul edir və medal haqqında əsasnaməni və onun təsvirini təsdiq edir. == Təltif qaydası == Medal ilə ƏDR ərazisində 1979–1988-ci illər ərzində [[SSRİ Silahlı Qüvvələri]] tərkibində döyüş əməliyyatları veteranlarının və onlara bərabər tutulan şəxslərin təltif edilməsi üçün nəzərdə tutulub. Həmçinin medalla itkin düşmüş döyüşçülərin talelərinin və həlak olanların yerinin və adlarının müəyyən edilməsində, həmçinin veteran hərəkatının fəaliyyətində fəal iştirak edənlər, beynəlmiləlçi döyüşçülərin və onların ailə üzvlərinin sosial, tibbi reabilitasiyası işində fəal iştirak edənlər təltif edilir. Xatirə medalı Əfqanıstan Veteranlar İttifaqına daxil olan ictimai təşkilatların rəhbərlərinin təqdimatı ilə həyata keçirilir.<ref>{{Cite web | title = Arxivlənmiş surət | url = https://voenpro.ru/voentorg/medal-vetepanov-afganistana-25-letv-pamyat-o-vypolnenii-voinskogo-dolga | access-date = 2017-11-18 | archive-date = 2015-03-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20150328023655/http://voenpro.ru/voentorg/medal-vetepanov-afganistana-25-letv-pamyat-o-vypolnenii-voinskogo-dolga | url-status = dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:MDB mükafatları]] mf22c9lcgd95igma4wgxtwmkie7gi22 0 528444 7864901 7799759 2024-11-26T17:01:18Z Kamari143 304169 2024 məlumatları 7864901 wikitext text/x-wiki {{Musiqi qrupu |Adı = BLACKPİNK |Orijinal adı = {{dil-ko|블랙핑크}} |Açar = |Loqo = Logo of Blackpink.svg |Loqo miqyası = 100px |Şəkil = Blackpink Coachella 2023 02 (cropped).jpg |Şəkil məlumat = Blackpink 2023-ci ildə. |Şəkil miqyası = 280 |Fon = |Janr = {{flatlist| * [[K-pop]] * [[hip hop]] * [[J-pop]] * [[Elektronik dans musiqisi|EDM]]}} |İllər = 2016 – hal-hazırda |Ölkə |Şəhər = Seul |Dil = koreya, ingilis |Digər adı = {{flatlist| *BLΛƆKPIИK }} |Leybl = {{flatlist| *[[YG Entertainment]] *[[Avex Trax]] *[[Interscope Records]] }} |Digər layihələr = |Əlaqəli layihələr = |Heyət = * Lisa(Lalisa Manobal) * Jisoo(Kim Jisoo) * Jennie(Kim Jennie) * Rosé(Park Chaeyoung) |Keçmiş üzvlər = Yoxdur |Əməkdaşlıq = |Sayt = {{url|//www.ygfamily.com/}} }} '''BLACKPINK''' ({{Dil-az|Qara Çəhrayı}}) — 2016-cı ildə [[YG Entertainment]] tərəfindən qurulan [[Cənubi Koreya]]lı bir qız qrupudur. Qrup dörd üzvdən ibarətdir: Lisa, Jennie, [[Roze (müğənni)|Rosé]] və Jisoo. ''Best gg olaraq tanınır'' ('''azərb. Ən yaxşı qız qrubu)'''Qrup 8 Avqust 2016-cı ildə "Boombayah" və "Whistle" adlı iki mahnının iştirak etdiyi "Square One" adlı mini albomu ilə ilk çıxışını etdi. Coachella festivalında iştirak edən ilk qadın K-Pop qrupudur. [[Dua Lipa]], [[Lady Gaga]], [[Selena Qomez]] və [[Kardi B|Cardi B]] ilə duet oxuyan ilk K-pop qrupudur.<ref>{{Cite web |title=Blackpink Hits New Hot 100 High With Debut of Selena Gomez Collab 'Ice Cream' |url=https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/9445890/blackpink-hits-new-hot-100-high-ice-cream |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200910181907/https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/9445890/blackpink-hits-new-hot-100-high-ice-cream |url-status=live }}</ref>Hal-hazırda hər biri müxtəlif sahələrdə mükəmməl nəticələr göstərir.Məsələn Rose-Bruno marsın yayınladığı APT mahnısı 2024 MAMA mükafatını qazanmışdır.2025-ci ildə come back gözlənilir (2N1,Baby monster, Black pink kpop sarsmağa gəlir) == Tarixçə == === Çıxışdan öncə === 1 iyun 2016-cı il tarixində [[YG Entertainment]] yaxında çıxacaq yeni qız qrupunun üzvlərini tanıtmağa başladı. İlk olaraq YG öz sənətçiləri ilə duetləri olan [[Kim Cenni|Jennie]]-ni elan etdi.2012-ci ildə tanıdılan və [[NONA9ON]]da model olaraq ortaya çıxan [[Lalisa Manoban|Lisan]]ı qrupun ikinci üzvü elan etdi.Qrupun ən böyüyü olan bir çox marka üçün modellik edən, bəzi kliplərdə rol almış və [[The Producers]] seriyalında kiçik bir rol alan [[Kim Cisu|Jisoonu]] qrupun üçüncü üzvü elan etdi.G-Dragonnun Without You mahnısında iştirak edən [[Pak Çeyang|Roseni]] qrupun son üzvü olaraq elan etdi. 29 iyun tarixində [[YG Entertainment]] yeni qrup şəkillərini yerləşdirərkən bu 4 üzvlü qız qrupunun adını BLACKPINK olaraq təsdiqlədi.YG Entertainment tərəfindən qrupun çıxış tarixi iyul ayının sonu elan olunsa da, çıxış 8 avqust tarixinə təxirə salındı. [[Fayl:Blackpink logo.svg|241×58px|thumb|Blackpink Logo]] === 2016–2017 Debut çıxışı === İlk debutlərinin tanıtımları 2016-cı ilin avqust ayının ilk həftəsində teaser şəkillərinin, video və reklamların yayımlanması ilə başladı.[[YG Entertainment]] adı altında çıxan qız qrupu Blackpink, 8 Avqust 2016-cı ildə "Boombayah" və "Whistle" parçalarından ibarət ilk single albomu olan Square One-ı çıxardı.<ref>{{Cite web|url=http://www.melon.com/album/detail.htm?albumId=2703168|title=SQUARE ONE|website=www.melon.com|language=ko|access-date=2018-12-15|archive-date=March 27, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327181654/https://www.melon.com/album/detail.htm?albumId=2703168|url-status=live}}</ref>[[Billboard World Digital Song]]<ref>{{cite web|url=http://gaonchart.co.kr/main/section/article/view.gaon?idx=16114|title=Gaon Download Chart of 2019|publisher=Gaon Music Chart|language=ko|access-date=January 13, 2017|archive-date=November 28, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191128185159/http://gaonchart.co.kr/main/section/article/view.gaon?idx=16114|url-status=live}}</ref> Satışlar cədvəlində bir və ikinci sırada yer aldılar<ref name="gaon chart">{{Cite web|url=http://gaonchart.co.kr/|title=국내 대표 음악 차트 가온차트!|website=gaonchart.co.kr|access-date=2018-12-15|archive-date=June 6, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190606081701/http://www.gaonchart.co.kr/|url-status=live}}</ref> və beləliklə Blackpink bu cür bir müvəffəqiyyətə çatmaq üçün ən sürətli hərəkət etdi və etiket yoldaşları Psy və Big Bang-dən sonra ilk iki mövqeyi eyni anda tutan üçüncü K-pop qrupu oldu."Whistle" qısa müddətdə Gaon rəqəmsal, yükləmə, axın və mobil qrafiklərində birinci oldu.Qrup, həftəlik populyarlıq, musiqi klipi və Çinin ən böyük musiqi axını xidməti olan QQ Music-in K-pop musiqi video siyahılarında da bir nömrəyə çatdı.Blackpinkin ilk musiqi şousu performansı 14 Avqust 2016-cı il tarixində SBS-in [[Inkigayo]]da yayımlandı.Debutdən on üç gün sonra [[İnkigayo]]da birinci yeri qazandılar və ilk dəfə bir qız qrupunun debutdan sonra musiqi proqramında qalib gəlməsi ilə rekord qırdılar. 11 sentyabr 2016-cı ildə [[İnkigayo]]da bir dəfə daha qalib gələrək Square One-ın promosyonlarını tamamladılar. Blackpink, "Playing with Fire" və "Stay" adlı ikinci tək albomu olan Square Two-nu 1 noyabr 2016-cı ildə çıxardı. Mahnı [[Teddy, R.Tee]] və [[Seo Won Jin]] tərəfindən yazılmışdır.Qrup 6 Noyabrda Inkigayoda və 10 Noyabrda [[Mnet]] M! Countdownda albomla ilk çıxışını etdi."Playing with Fire" mahnısı [[Billboard World Digital Playlist]]-də birinci yere çıxdı.<ref>{{Cite web|url=https://www.billboard.com/charts/world-albums|title=World Music: Top World Albums Chart|website=Billboard|access-date=2018-12-15|archive-date=January 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200107110757/https://www.billboard.com/charts/world-albums|url-status=live}}</ref> 17 yanvar 2017-ci il tarixində Blackpink pərəstişkar adını (fandom adı) açıqladı — "Black" və "Pink" sözlərinin birləşimi olan "Blink". 22 İyunda qrup ilk müstəqil rəqəmsal sinqlını "As If Its Your Last" -ı çıxartdı.<ref>{{Cite web|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=201706191019291910|title='컴백' 블랙핑크, 가장 빠르고 시원한 곡으로 승부본다|access-date=December 15, 2018|archive-date=July 8, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180708015952/http://www.newsen.com/news_view.php?uid=201706191019291910|url-status=live}}</ref> Bu mahnı qarışıq bir musiqi növü və əvvəlki versiyalarından fərqli bir səs kimi təsvir edilmişdir. Mahnı, Billboardun Dünya Rəqəmsal Mahnı Satışlar siyahısında birinci yerə çıxdı və çıxdıqdan bir gün sonra siyahının üçüncü nömrəsi oldu. Mahnının musiqi videosu daha sonra YouTube-da Koreyalı bir qız qrupunun ən çox sevilən video klipi və yayımlandıqdan sonrakı ilk 24 saat ərzində ən çox izlənilən K-pop qrupu klipi olaraq rekord qırdı. 20 iyul 2017-ci il tarixində, Blackpink Tokionun Nippon Budokan-da 14 mindən çox insanın qatıldığı və 200.000-ə yaxın insanın bilet almağa çalışdığı bir nümayiş keçirdi. Qrup, 30 avqust 2017-də,əvvəlki singllarının Yaponca versiyalarının daxil olduğu öz adını daşıyan genişləndirilmiş Yapon Ep-nin yayımlanması ilə Yaponyadaki ilk çıxışlarını etdilər. EP, Oricon Albomları Siyahısına daxil oldu və zirvəyə çatdı. Blackpink, As If Its Your Last" ilə YouTubeda 2017 Yay ayının Qlobal Ən Yaxşı 25 Musiqi siyahısında yer aldı.<ref>{{Cite web|url=https://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/8463017/blackpink-no-1-emerging-artists-chart|url-status=live|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2021-09-12|archive-date=2020-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20200818123635/https://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/8463017/blackpink-no-1-emerging-artists-chart}}</ref> === 2018–2019: Beynəlxalq irəliləyiş və ilk dünya turu === [[Fayl:180125 서울가요대상 - 블랙핑크.png|thumb|left|Blackpink 2018-ci ildə Seul Music Awards-da]] 6 yanvar 2018de Blackpink, dörd üzvün yeni evlərinə köçməsi və 100 gün tətil keçirməsinin videolarını 2018-ci il boyunca 12 bölümden ibarət ilk realiti şou Blackpink Houseun ilk bölümünü rəsmi V Live ve [[Youtube]] kanallarında yayımladı. Blackpink, 28 martda ilk Yaponca EPsini Re: Blackpink adı ilə yeniden yayımladı. Dijital versiyaya orijinal versiya ilə eyni musiqilər daxil ikən, fiziki versiyası isə bütün musiqi videolarını və [[Koreya]] dilində altı mahnının daxil olduğu DVD idi. 15 İyun 2018-ci ildə qrup, ilk Koreya dilində Square Up adlı EP-ni yayımladı. Aparıcı single "Ddu-Du Ddu-Du", [[İngiltərə]]-dəki rəsmi trend siyahısında 17-ci sırada yer aldı və 2016-cı ildə başladığı gündən bəri siyahıya girən ilk qadın K-pop qrupu oldu.Singl, Billboard Hot 100-də 55-də ilk sırada iştirak etdi, 21 iyun 2018-ci il tarixində sona çatan izləmə həftəsində 12.4 milyon ABŞ axını və 7.000 yükləmə ilə Blackpink chartdəki ən yüksək qrafikə sahib olan Koreya qız qrupu oldu. Singl, eyni zamanda [[ABŞ]] Streaming Songs chartında 39-cu sırada yer aldı və Blackpink charta girən ilk K-pop qız qrupu oldu. EP, Billboard Dünya Albümləri siyahısında da birinci oldu.Cənubi Koreyada Square Up, Gaon Albomları Cədvəlində birinci sırada iştirak etdi. "Ddu-Du Ddu-Du" ikinci həftəsində Gaonda rəqəmsal, yükləmə, axın və mobil qrafiklərdə birinci, "Forever Young" isə ikinci sırada zirvəyə yüksəldi. YouTube-da Blackpink-in rəsmi hesabıda "Ddu-Du Ddu-Du" musiqi videosunun yayımlanmasından sonra 24 saat ərzində ümumilikdə 36,2 milyon baxış topladığını gördü və bu, o dövrdə ilk 24 saat ərzində bir Koreya qrupu tərəfindən ən çox izlənilən video oldu. Blackpink, Yapon APlerini tanıtmaq üçün 24–25 İyul tarixlərində Osakadaki ilk [[Yaponiya]] turu Blackpink Arena Tour 2018-ə başladı. Tur əvvəlcə [[Osaka]], [[Fukuoka]] və [[Çiba]] boyunca altı şou üçün qurulmuşdu, lakin böyük tələbə görə [[Çiba]]da əlavə bir şou da keçirildi.Turun son dayanacağı daha sonra 24 dekabrda Kyocera Dome Osaka-da pərəstişkarları üçün Milad hədiyyəsi olaraq əlavə edildi və Blackpink 50.000 nəfərlik izdihamın qarşısında çıxış etdi. 12 sentyabrda qrupun ilk konsertlərini Seul, Blackpink 2018 Tour [In Your Area] Seul x BC Card, Olimpiya Gimnastika Arenasında keçirəcəyi açıqlandı. Konsert 2019-cu ildə və 2020-ci ilin əvvəllərində [[Şimali Amerika]], [[Avropa]], [[Avstraliya]] və [[Asiya]]-da davam edən İn Your Area Dünya Turunun ilki idi. Tur sonunda bir [[Koreya]]lı qız qrupu tərəfindən ən çox pul qazanılan tur oldu. [[Fayl:180624 블랙핑크 분당 AK플라자 팬사인회 1.jpg|thumb|Blackpink, 24 iyun 2018-ci il tarixində Bundang-daki AK Plazada təşkil edilən Square Up üçün bir fan tədbirində iştirak edir]] 19 oktyabrda İngilis muğənni [[Dua Lipa]], öz adını daşıyan ilk albomunun yeniden yayımlanan versiyasının yeni parçası olan "Kiss and Make Up"-ı Blackpink ilə birlikdə çıxartdı."Kiss and Make Up", [[Billboard Hot 100]] Siyahısında 93-cü yerden giriç etdi və Blackpinkin siyahıya ikinci girişi oldu və onları qrafikə birden çox giriş edən tək Koreyalı qız grubu etdi. Sözügedən mahnı,eyni zamanda UK Singles Charta ikinci girişini etdi və 36 nömrəyə yüksəldi ve ilk 40a girdi.Blackpink ilk kadın Koreyalı qrup ve ümumi olaraq ilk 40a çatan üçüncü Koreyalı qrupdur. Oktyabr 2018-də qrup, Interscope Records ilə və YG Entertainment ilə qlobal bir ortaqlıq sənədi imzaladı; [[Asiya]] xaricində Interscope və Universal Music Group tərəfindən təmsil ediləcəkdilər.Oktyabr 2018-də Blackpink, yanvardan mart 2019-a qədər Asiya-da on üç tarixdə In Your Area Dünya turu üçün əlavə tur tarixlərini elan etdi.[[Kim Cenni|Jennie]] solo çıxışını 11 oktyabr-da Blackpink-in Seul konsetində "Solo" musiqisi ilə etdi; həm mahnı həm də rəsmi musiqi videosu ertəsi gün yayımlandı.İlk Yapon studiya albomları Blackpink in Your Area, 23 oktyabr-da rəqəmsal olaraq və 5 dekabr-da fiziki olaraq satışa çıxarıldı. Alboma, əvvəlki bütün yayımlarının Yaponca versiyaları da daxil idi. Albom, Oricon Albomlar Siyahısına doqquzuncu sıradan giriş etdi və ilk həftəsində təxmini 13.000 kopya satıldı. Blackpink, 9 fevral 2019-cu il tarixində [[Los-Anceles]] şəhərindəki ROW-da yalnız dəvətli bir tədbir olan Universal Music Group-un 2019 Grammy Artist Showcase-də çıxış etdi. Qrup sonradan Stephen Colbert ilə Gec Şou və Good Morning America da daxil olmaqla bir neçə [[Amerika]] televiziya şousunda yer aldı. O mart ayında Billboard jurnalını əhatə edən ilk K-pop qız qrupu oldular. [[Fayl:20190518 Blackpink Amsterdam concert 18.jpg|thumb|left|Blackpink, 18 May 2019 tarixində In Your Area World Tour-da Amsterdam -da çıxış edir]] Blackpink-in üçüncü genişləndirilmiş albomu Kill This Love 5 aprel 2019-cu ildə eyni adlı sinqlın yanında çıxdı.Kill This Love, Billboard 200-də 24-cü sırada iştirak etdi, aparıcı single isə Hot 100-də 41-ə yüksəldi, bu iki böyük Billboard siyahısında bir qadın Koreyalı sənətçi tərəfindən ən yüksək reytinqli albom oldu."Kill This Love", Billboard-un 2019-cu ilin ən yaxşı 100 mahnısı siyahısında 66-cı sırada yer aldı. EP Square Up-dan (2018) B tərəfi olaraq çıxarılan "Forever Young" mahnısı, 2019-cu ilin dekabr ayında [[Koreya]] Musiqi Məzmun Dərnəyində 2,5 milyon yüklənməni üstələyərək qrupun beşinci mahnısı və Koreyadan yükləmələr üçün platin sertifikatı "Ddu-Du Ddu-Du" dan sonra qazanan ikinci mahnı oldu. Blackpink, 12 və 19 Aprel 2019-cu il tarixlərində 2019 [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Coachella]] Festivalında çıxış etdi və bunu edən ilk qadın [[K-pop]] qrupu oldu. Qrupun [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Coachella]]-dakı çıxışı həm tənqidçilər, həm də pərəstişkarları tərəfindən rəğbətlə qarşılandı, Billboard-dan Gab Ginsberg şounu "elektrikli" və "unudulmaz" adlandırdı. 16 Oktyabr 2019-cu il tarixində, [[Yaponiya]]-da Kill This Love-ın Yapon versiyası çıxarıldı və Oricon Albums Chart-da 17-ci yerə çıxdı.Qrup, [[Yaponiya]] musiqi televiziya proqramlarında TV Asahi-nin Musiqi Stansiyasında və Fuji TV-nin Love Music-də çıxışları da daxil olmaqla müxtəlif tanıtım fəaliyyətləri üçün Yaponiyaya yola düşdü. Blackpink, illik Break the Internet Awards ™ siyahısının 2019-cu il buraxılışı üçün PAPER jurnalının İlin K-Pop Sensasiyası seçildi. === 2020 – günümüz: The Album və The Show === 22 Aprel tarixində qrupun 28 May 2020-ci ildə [[Ledi Qaqa]]-nın altıncı studiya albomu "Chromatica" üçün tanıtım sinqlı olaraq çıxan "Sour Candy" adlı trekdə onun ilə əməkdaşlıq edəcəyi təsdiqləndi.18 Mayda, [[YG Entertainment]] qrupun iyun ayında pre-buraxılışını, ardından ilk Koreya studiya albomunu tanıtmaq üçün iyul-avqust ayları arasında əlavə bir tək mahnı çıxacağını elan etdi. 2 İyunda YG Entertainment, studiya albomunun çıxmasından qrupun sonra üzvləri [[Pak Çeyang|Rosé]], [[Lalisa Manoban|Lisa]] və [[Kim Cisu|Jisoo]]-nun fərdi layihələrinin çıxaracağını, ilk olaraq [[Pak Çeyang|Rosé]]-nin mahnısının gələcəyini təsdiqlədi. Qrupun geri qayıtma hazırlıqları dövründə YG Entertainment, Blackpink-in ən yeni reallıq şousunun 24/364-ün [[YouTube]]-da yayımlanmağa başlayacağını açıqladı. Şou, 2020-ci ildəki geri dönüşlərini gündəlik həyatlarını vloglar vasitəsilə bölüşməklə yanaşı sənədləşdirirdi. "How You Like It" adlı singl çıxışından sonra bir gün və 16 saatlıq izləmə ilə Gaon Rəqəmsal Cədvəlində 12 nömrədə ilk çıxdı və ikinci həftəsində Gaon Rəqəmsal, Yükləmə və Axın qrafiklərində birinci yerə çıxdı. "How You Like That" Blackpink-in Billboard Hot 100-də yer alan beşinci mahnısı oldu (33-cü pillədə) və musiqi videosu beş Guinness Dünya Rekordunu qırdı.<ref>{{Cite web |title="How You Like That:" BLACKPINK Breaks Multiple Records With Latest Music Video |url=https://www.grammy.com/grammys/news/how-you-blackpink-breaks-multiple-records-latest-music-video |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-11-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201109035846/https://www.grammy.com/grammys/news/how-you-blackpink-breaks-multiple-records-latest-music-video |url-status=live }}</ref> Mahnı Youtube Music-in Qlobal Ən Yaxşı 10 Yay Mahnıları sıralamasında ilk sırada iştirak etdi və 2020 [[MTV]] Video Musiqi Mükafatlarında Summer Song qazandı.Bu Blackpink-i mükafat nümayişində qazanan ilk Koreyalı qadın sənətçi etdi. 23 İyulda YG Entertainment, [[Amerika]]lı müğənni [[Selena Qomez]] ilə birlikdə "İce-Cream" mahnısının 28 Avqustda çıxacağını açıqladı. "İce-Cream" ilk dəfə çıxdı və Billboard Hot 100-də 13-cü pilləyə yüksəldi və Blackpink-in chartdakı ən yüksək nömrəli mahnısı oldu. [[Fayl:Black Pink on Melon Music Awards 2016.jpg|1,280 × 1,100 (1.31 MBpx|thumb|Blackpink "Melon Musiqi Mukafatlar"da çıxış edərkən]] Blackpink, ilk Koreya studiya albomu The Album-u 2 oktyabr 2020-ci ildə "Lovesick Girls" ilə üçüncü və əsas sinqlı olaraq çıxardı.The Album, Billboard 200-də və İngiltərədəki Albom Çartında ikinci sırada yer aldı və Blackpink-i hər qrafikdə ən yüksək yerə sahib olan [[Koreya]]-lı qadın sənətçi etdi.The Album, eyni zamanda fiziki albomun satışa çıxmasından bir gün sonra 590.000 nüsxə satılaraq bir Koreyalı qız qrupu üçün ilk həftəlik albom satış rekordunu təyin etdi. Blackpink, The Album ilə ilk dəfə milyon satan K-pop qız qrupu oldu və sərbəst buraxıldıqdan bir ay keçmədən təxminən 1,2 milyon nüsxə satdı. Blackpink 21 oktyabrda [[ABŞ]]-də Good Morning America və Jimmy Kimmel Live!-də "Lovesick Girls" ilə ifa etdi.<ref>{{Cite web |title=BlackPink: The All-Girl K-Pop Group Following BTS's Footsteps And Taking Over The U.S. |url=https://www.forbes.com/sites/elaineramirez/2019/04/01/blackpink-the-all-girl-k-pop-group-following-btss-footsteps-and-taking-over-the-u-s/ |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107234606/https://www.forbes.com/sites/elaineramirez/2019/04/01/blackpink-the-all-girl-k-pop-group-following-btss-footsteps-and-taking-over-the-u-s/ |url-status=live }}</ref> Qrupun ilk sənədli filmi "[[Blackpink: Light up the Sky]]" adlı filmin premyerası 14 oktyabr 2020-ci ildə [[Netflix]]-də nümayiş olundu və film qrupun 2016-cı ildəki ilk çıxışından bəri dörd ili əhatə etdi. Sənədli filmdə məşq günlərindən görüntülər, ev həyatları haqqında hekayələr və üzvlərlə reportajlar və eyni zamanda The Album-un hazırlanmasını əhatə edir. Albomun uğurlu çıxışı, qrupun [[Netflix]] sənədli filmi ilə birləşdirildiyi üçün Blackpink, Bloomberg-in oktyabr ayında Pop Star Power Sıralamasını üstələdi; Blackpink, həmin ilin aprelində yarandığı gündən bəri reytinqə başçılıq edən ilk Koreyalı sənətkardır. [[Fayl:Blackpink Light Up The Sky - logo.png|thumb|left|Blackpink Light Up The Sky — loqo]] 2 dekabrda Blackpink, ilk canlı yayım konserti üçün [[YouTube]] Music ilə işbirliyini elan etdi. "The Show" adı verilən canlı tədbir əvvəlcə 27 dekabr 2020-ci il tarixində baş tutmalıydı, lakin [[Cənubi Koreya]]-da tətbiq olunan yeni [[COVID-19]] pandemiya qaydaları səbəbindən 31 yanvar 2021-ə dəyişdirildi.Konsertdə Albomdakı bir neçə mahnının, eləcə də [[Pak Çeyang|Rosé]]-nin ilk solo single albomundan -R — "Gone" mahnısının ilk ifaları səsləndirildi.Daha sonra 280 mindən çox insanın şouya giriş əldə etmək üçün üzvlüyü aldığı məlum oldu. 19 aprel 2021-ci ildə [[YG Entertainment]] -in bir əməkdaşı [[Cənubi Koreya]] media orqanı The Korea Herald -a açıqlamasında Lisanın qrupunun üçüncü solisti olaraq debüt edəcəyini bildirdi. İyulun 12 -də Star News vasitəsilə, klipinin çəkilişlərinin davam etdiyi ortaya çıxdı. 2 İyun 2021-ci ildə Universal Music Japan, qrupun 3 Avqust 2021-ci ildə Albomun Yapon versiyasını buraxacağını açıqladı. Buraxılışa səkkiz parçadan dördünün Yapon versiyaları da daxil idi — "How You Like That", "Pretty Savage", "Lovesick Girls", və "You Never Know" — və 12 fərqli fiziki nəşrdə gəldi. 15 İyun 2021-ci ildə [[YG Entertainment]], qrupun debütünün beşinci ildönümü münasibətilə "4+1" adlı yeni bir layihənin başladığını elan etdi.Layihə 2015-ci ildən bəri Blackpinkin səyahətinin nostaljik tərtibatlarını, əvvəllər görülməmiş xüsusi müsahibələri təqdim edir. Əlavə olaraq, BLACKPINK THE MOVIE, bu ilki BLACKPINK: SHOW və İn Your Area 2018 turu kimi keçmiş konsertlərindən olan çıxışları nümayiş etdirəcək. "BLACKPINK THE MOVIE", [[Kim Cisu|Cisu]], [[Kim Cenni|Cenni]], [[Roze (müğənni)|Roze]] və [[Lalisa Manoban|Lisa]] adlı dörd üzvdən ibarət dünyanın sevilən qlobal qrupu BLACKPINK -in, debütünün beşinci ildönümünü xatırladan bir filmdir. Film filminin 4 Avqustda 100 ölkədə və 3.000 kinoteatrda nümayiş olunduğu bildirilir. Koreyada adi filmlərdən başqa ScreenX və 4DX də daxil olmaqla müxtəlif formatlarda mövcuddur.[[Azərbaycan]]-da bu ölkələrə daxil idi lakin sonra siyahıdan çıxarıldı. 25 Avqustda Lisanın ilk albomu Lalisa və eyni adlı aparıcı mahnısının sentyabrın 10 -da rəsmən yayımlanacağı açıqlandı. == Üzvlər == <gallery> Fayl:200113 Jisoo at Incheon Airport 01.jpg|[[Kim Cisu|Jisoo]] Fayl:170517 Jennie Kim Blackpink 05.jpg|[[Kim Cenni|Jennie]] Fayl:190924 Rosé attends Yves Saint Laurent Show at Paris Fashion Week 2019 (retouched).png|190924_Rosé_attends_Yves_Saint_Laurent_Show_at_Paris_Fashion_Week_2019_(retouched)|[[Pak Çeyang|Rosé]] Fayl:Lisa for Vogue Taiwan June 2021 (13).jpg|[[Lalisa Manoban|Lisa]] </gallery> * [[Kim Cisu]] — ([[Hanqıl]] 김제니)"Kim Jisoo"-3 yanvar 1995-ci ildə [[Cənubi Koreya]]nın Seul şəhərində anadan olub. Qrupun vizualı,üzü,və Lider Vokalıdır.Və qrupun yaşca ən böyük üzvüdür. * [[Kim Cenni]] — ([[Hanqıl]] 김제니)"Kim Jennie"-16 yanvar 1996-cı ildə [[Cənubi Koreya]]nın Seul şəhərində anadan olub. Qrupun ana repçisi, lider vokalı və mərkəz üzvüdür. * [[Pak Çeyang|Park Chaeyoung]] — ([[Hanqıl]] 박채영) "Park Chaeyoung" və ya digər adı ilə Roseanne-Səhnə adı "Rosé". 11 Fevral 1997-ci ildə [[Yeni Zelandiya]]nın Aukland şəhərində anadan olmuşdur.Qrupun əsas vokalı və lider rəqqasəsidir. * [[Lisa (reper)|Lalisa Manobal]] — ([[Tay dili]] ปราณปริยา มโนบาล)-Səhnə adı Lisa. 27 mart 1997 ci ildə [[Tayland]]da doğulub. Qrupun ana rəqqasəsi,repperi və yaşca ən kiçik üzvüdür. == Mükafatlar == {{əsas|Blackpink-in qazandığı mükafatların və namizədliklərin siyahısı}} == Sosial medyalarda qırdıqları rekordlar == Onların "Ddu-Du Ddu-Du" adlı klipləri, [[Cənubi Koreya]]da 2019-cu ilin yanvar ayında ən çox izlənilən musiqi videosu oldu və qrupları 2019-cu ilin noyabrında bir milyard baxışı aşan ilk K-pop qrupu oldu.26 iyun 2020-ci ildəki musiqi videosu olan "How You Like That" -in yayımlanmasından sonra Blackpink, ilk 24 saat ərzində (86,3 milyon baxışla) ən çox izlənilən [[YouTube]] videosu olduğu üçün və YouTubeda bir video premyerası üçün ən çox izləyici (canlı premyera üçün 1.66 milyon izləyiciyə çatmaq) olmasıda daxil olmaqla beş [[Guinness Dünya Rekordu]]nu qırdı. Blackpink, 2020-ci ildə Koreya pop mədəniyyəti sahəsində dünya ictimaiyyətinə ilham verən CJ E&M tərəfindən seçilən on "2020 Visionary" fiqurlarından biri olaraq qəbul edildi. == Diskoqrafiya və Mahnılar == {{əsas|Blackpink diskoqrafiyası}} == Videoqrafiya == {{əsas|Blackpink videoqrafiya}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.instagram.com/blackpinkofficial/ BLΛƆKPIИK] rəsmi [[Instagram]] səyfəsi * [https://www.youtube.com/channel/UCOmHUn--16B90oW2L6FRR3A BLACKPİNK] [[Youtube]] kanalı {{Blackpink}} {{K-pop}} [[Kateqoriya:Cənubi Koreya qız qrupları]] [[Kateqoriya:2016-cı ildə yaranan musiqi qrupları]] [[Kateqoriya:Blackpink]] [[Kateqoriya:K-pop musiqi qrupları]] gdhlthf6ko6xscb4le1o49ednn7gp0a 7864916 7864901 2024-11-26T17:11:52Z Kamari143 304169 Müəyyən rekorlar 7864916 wikitext text/x-wiki {{Musiqi qrupu |Adı = BLACKPİNK |Orijinal adı = {{dil-ko|블랙핑크}} |Açar = |Loqo = Logo of Blackpink.svg |Loqo miqyası = 100px |Şəkil = Blackpink Coachella 2023 02 (cropped).jpg |Şəkil məlumat = Blackpink 2023-ci ildə. |Şəkil miqyası = 280 |Fon = |Janr = {{flatlist| * [[K-pop]] * [[hip hop]] * [[J-pop]] * [[Elektronik dans musiqisi|EDM]]}} |İllər = 2016 – hal-hazırda |Ölkə |Şəhər = Seul |Dil = koreya, ingilis |Digər adı = {{flatlist| *BLΛƆKPIИK }} |Leybl = {{flatlist| *[[YG Entertainment]] *[[Avex Trax]] *[[Interscope Records]] }} |Digər layihələr = |Əlaqəli layihələr = |Heyət = * Lisa(Lalisa Manobal) * Jisoo(Kim Jisoo) * Jennie(Kim Jennie) * Rosé(Park Chaeyoung) |Keçmiş üzvlər = Yoxdur |Əməkdaşlıq = |Sayt = {{url|//www.ygfamily.com/}} }} '''BLACKPINK''' ({{Dil-az|Qara Çəhrayı}}) — 2016-cı ildə [[YG Entertainment]] tərəfindən qurulan [[Cənubi Koreya]]lı bir qız qrupudur. Qrup dörd üzvdən ibarətdir: Lisa, Jennie, [[Roze (müğənni)|Rosé]] və Jisoo. ''Best gg olaraq tanınır'' ('''azərb. Ən yaxşı qız qrubu)'''Qrup 8 Avqust 2016-cı ildə "Boombayah" və "Whistle" adlı iki mahnının iştirak etdiyi "Square One" adlı mini albomu ilə ilk çıxışını etdi. Coachella festivalında iştirak edən ilk qadın K-Pop qrupudur. [[Dua Lipa]], [[Lady Gaga]], [[Selena Qomez]] və [[Kardi B|Cardi B]] ilə duet oxuyan ilk K-pop qrupudur.<ref>{{Cite web |title=Blackpink Hits New Hot 100 High With Debut of Selena Gomez Collab 'Ice Cream' |url=https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/9445890/blackpink-hits-new-hot-100-high-ice-cream |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200910181907/https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/9445890/blackpink-hits-new-hot-100-high-ice-cream |url-status=live }}</ref>Hal-hazırda hər biri müxtəlif sahələrdə mükəmməl nəticələr göstərir.Məsələn Rose-Bruno marsın yayınladığı APT mahnısı 2024 MAMA mükafatını qazanmışdır.2025-ci ildə come back gözlənilir (2N1,Baby monster, Black pink kpop sarsmağa gəlir)Güney Koreli K-Pop müzik grubu Blackpink, YouTube kanalı en çok görüntülenen müzik grubu olarak Guinness rekorlar kitabına dahil oldu.Güney Koreli haber ajansı Yonhap'ın haberine göre, Blackpink grubunun ajansı YG Entertainment, gruba ait resmi YouTube kanalının 30 milyardan fazla görüntülenmeyle Justin Bieber'ın kanalını geçtiğini açıkladı. Son rekorla Blackpink, Guinness Rekorlar Kitabı'na 21. kez adını yazdırmış oldu..[https://gazeteoksijen.com/o2/k-pop-grubu-blackpink-21-kez-guinness-rekorlar-kitabinda-176040]. == Tarixçə == === Çıxışdan öncə === 1 iyun 2016-cı il tarixində [[YG Entertainment]] yaxınd,Jennie YouTube-da ən kısa sürede 1 milyon takibçiye ulaşarak rekor kırdı, Rose QQ ve spotfy,-da rekor kırdı,Jisoonun solo çıkışı rekoru gibi bir çok başlıklarda göre bilirsiniz çıxacaq yeni qız qrupunun üzvlərini tanıtmağa başladı. İlk olaraq YG öz sənətçiləri ilə duetləri olan [[Kim Cenni|Jennie]]-ni elan etdi.2012-ci ildə tanıdılan və [[NONA9ON]]da model olaraq ortaya çıxan [[Lalisa Manoban|Lisan]]ı qrupun ikinci üzvü elan etdi.Qrupun ən böyüyü olan bir çox marka üçün modellik edən, bəzi kliplərdə rol almış və [[The Producers]] seriyalında kiçik bir rol alan [[Kim Cisu|Jisoonu]] qrupun üçüncü üzvü elan etdi.G-Dragonnun Without You mahnısında iştirak edən [[Pak Çeyang|Roseni]] qrupun son üzvü olaraq elan etdi. 29 iyun tarixində [[YG Entertainment]] yeni qrup şəkillərini yerləşdirərkən bu 4 üzvlü qız qrupunun adını BLACKPINK olaraq təsdiqlədi.YG Entertainment tərəfindən qrupun çıxış tarixi iyul ayının sonu elan olunsa da, çıxış 8 avqust tarixinə təxirə salındı. [[Fayl:Blackpink logo.svg|241×58px|thumb|Blackpink Logo]] === 2016–2017 Debut çıxışı === İlk debutlərinin tanıtımları 2016-cı ilin avqust ayının ilk həftəsində teaser şəkillərinin, video və reklamların yayımlanması ilə başladı.[[YG Entertainment]] adı altında çıxan qız qrupu Blackpink, 8 Avqust 2016-cı ildə "Boombayah" və "Whistle" parçalarından ibarət ilk single albomu olan Square One-ı çıxardı.<ref>{{Cite web|url=http://www.melon.com/album/detail.htm?albumId=2703168|title=SQUARE ONE|website=www.melon.com|language=ko|access-date=2018-12-15|archive-date=March 27, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327181654/https://www.melon.com/album/detail.htm?albumId=2703168|url-status=live}}</ref>[[Billboard World Digital Song]]<ref>{{cite web|url=http://gaonchart.co.kr/main/section/article/view.gaon?idx=16114|title=Gaon Download Chart of 2019|publisher=Gaon Music Chart|language=ko|access-date=January 13, 2017|archive-date=November 28, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191128185159/http://gaonchart.co.kr/main/section/article/view.gaon?idx=16114|url-status=live}}</ref> Satışlar cədvəlində bir və ikinci sırada yer aldılar<ref name="gaon chart">{{Cite web|url=http://gaonchart.co.kr/|title=국내 대표 음악 차트 가온차트!|website=gaonchart.co.kr|access-date=2018-12-15|archive-date=June 6, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190606081701/http://www.gaonchart.co.kr/|url-status=live}}</ref> və beləliklə Blackpink bu cür bir müvəffəqiyyətə çatmaq üçün ən sürətli hərəkət etdi və etiket yoldaşları Psy və Big Bang-dən sonra ilk iki mövqeyi eyni anda tutan üçüncü K-pop qrupu oldu."Whistle" qısa müddətdə Gaon rəqəmsal, yükləmə, axın və mobil qrafiklərində birinci oldu.Qrup, həftəlik populyarlıq, musiqi klipi və Çinin ən böyük musiqi axını xidməti olan QQ Music-in K-pop musiqi video siyahılarında da bir nömrəyə çatdı.Blackpinkin ilk musiqi şousu performansı 14 Avqust 2016-cı il tarixində SBS-in [[Inkigayo]]da yayımlandı.Debutdən on üç gün sonra [[İnkigayo]]da birinci yeri qazandılar və ilk dəfə bir qız qrupunun debutdan sonra musiqi proqramında qalib gəlməsi ilə rekord qırdılar. 11 sentyabr 2016-cı ildə [[İnkigayo]]da bir dəfə daha qalib gələrək Square One-ın promosyonlarını tamamladılar. Blackpink, "Playing with Fire" və "Stay" adlı ikinci tək albomu olan Square Two-nu 1 noyabr 2016-cı ildə çıxardı. Mahnı [[Teddy, R.Tee]] və [[Seo Won Jin]] tərəfindən yazılmışdır.Qrup 6 Noyabrda Inkigayoda və 10 Noyabrda [[Mnet]] M! Countdownda albomla ilk çıxışını etdi."Playing with Fire" mahnısı [[Billboard World Digital Playlist]]-də birinci yere çıxdı.<ref>{{Cite web|url=https://www.billboard.com/charts/world-albums|title=World Music: Top World Albums Chart|website=Billboard|access-date=2018-12-15|archive-date=January 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200107110757/https://www.billboard.com/charts/world-albums|url-status=live}}</ref> 17 yanvar 2017-ci il tarixində Blackpink pərəstişkar adını (fandom adı) açıqladı — "Black" və "Pink" sözlərinin birləşimi olan "Blink". 22 İyunda qrup ilk müstəqil rəqəmsal sinqlını "As If Its Your Last" -ı çıxartdı.<ref>{{Cite web|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=201706191019291910|title='컴백' 블랙핑크, 가장 빠르고 시원한 곡으로 승부본다|access-date=December 15, 2018|archive-date=July 8, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180708015952/http://www.newsen.com/news_view.php?uid=201706191019291910|url-status=live}}</ref> Bu mahnı qarışıq bir musiqi növü və əvvəlki versiyalarından fərqli bir səs kimi təsvir edilmişdir. Mahnı, Billboardun Dünya Rəqəmsal Mahnı Satışlar siyahısında birinci yerə çıxdı və çıxdıqdan bir gün sonra siyahının üçüncü nömrəsi oldu. Mahnının musiqi videosu daha sonra YouTube-da Koreyalı bir qız qrupunun ən çox sevilən video klipi və yayımlandıqdan sonrakı ilk 24 saat ərzində ən çox izlənilən K-pop qrupu klipi olaraq rekord qırdı. 20 iyul 2017-ci il tarixində, Blackpink Tokionun Nippon Budokan-da 14 mindən çox insanın qatıldığı və 200.000-ə yaxın insanın bilet almağa çalışdığı bir nümayiş keçirdi. Qrup, 30 avqust 2017-də,əvvəlki singllarının Yaponca versiyalarının daxil olduğu öz adını daşıyan genişləndirilmiş Yapon Ep-nin yayımlanması ilə Yaponyadaki ilk çıxışlarını etdilər. EP, Oricon Albomları Siyahısına daxil oldu və zirvəyə çatdı. Blackpink, As If Its Your Last" ilə YouTubeda 2017 Yay ayının Qlobal Ən Yaxşı 25 Musiqi siyahısında yer aldı.<ref>{{Cite web|url=https://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/8463017/blackpink-no-1-emerging-artists-chart|url-status=live|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2021-09-12|archive-date=2020-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20200818123635/https://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/8463017/blackpink-no-1-emerging-artists-chart}}</ref> === 2018–2019: Beynəlxalq irəliləyiş və ilk dünya turu === [[Fayl:180125 서울가요대상 - 블랙핑크.png|thumb|left|Blackpink 2018-ci ildə Seul Music Awards-da]] 6 yanvar 2018de Blackpink, dörd üzvün yeni evlərinə köçməsi və 100 gün tətil keçirməsinin videolarını 2018-ci il boyunca 12 bölümden ibarət ilk realiti şou Blackpink Houseun ilk bölümünü rəsmi V Live ve [[Youtube]] kanallarında yayımladı. Blackpink, 28 martda ilk Yaponca EPsini Re: Blackpink adı ilə yeniden yayımladı. Dijital versiyaya orijinal versiya ilə eyni musiqilər daxil ikən, fiziki versiyası isə bütün musiqi videolarını və [[Koreya]] dilində altı mahnının daxil olduğu DVD idi. 15 İyun 2018-ci ildə qrup, ilk Koreya dilində Square Up adlı EP-ni yayımladı. Aparıcı single "Ddu-Du Ddu-Du", [[İngiltərə]]-dəki rəsmi trend siyahısında 17-ci sırada yer aldı və 2016-cı ildə başladığı gündən bəri siyahıya girən ilk qadın K-pop qrupu oldu.Singl, Billboard Hot 100-də 55-də ilk sırada iştirak etdi, 21 iyun 2018-ci il tarixində sona çatan izləmə həftəsində 12.4 milyon ABŞ axını və 7.000 yükləmə ilə Blackpink chartdəki ən yüksək qrafikə sahib olan Koreya qız qrupu oldu. Singl, eyni zamanda [[ABŞ]] Streaming Songs chartında 39-cu sırada yer aldı və Blackpink charta girən ilk K-pop qız qrupu oldu. EP, Billboard Dünya Albümləri siyahısında da birinci oldu.Cənubi Koreyada Square Up, Gaon Albomları Cədvəlində birinci sırada iştirak etdi. "Ddu-Du Ddu-Du" ikinci həftəsində Gaonda rəqəmsal, yükləmə, axın və mobil qrafiklərdə birinci, "Forever Young" isə ikinci sırada zirvəyə yüksəldi. YouTube-da Blackpink-in rəsmi hesabıda "Ddu-Du Ddu-Du" musiqi videosunun yayımlanmasından sonra 24 saat ərzində ümumilikdə 36,2 milyon baxış topladığını gördü və bu, o dövrdə ilk 24 saat ərzində bir Koreya qrupu tərəfindən ən çox izlənilən video oldu. Blackpink, Yapon APlerini tanıtmaq üçün 24–25 İyul tarixlərində Osakadaki ilk [[Yaponiya]] turu Blackpink Arena Tour 2018-ə başladı. Tur əvvəlcə [[Osaka]], [[Fukuoka]] və [[Çiba]] boyunca altı şou üçün qurulmuşdu, lakin böyük tələbə görə [[Çiba]]da əlavə bir şou da keçirildi.Turun son dayanacağı daha sonra 24 dekabrda Kyocera Dome Osaka-da pərəstişkarları üçün Milad hədiyyəsi olaraq əlavə edildi və Blackpink 50.000 nəfərlik izdihamın qarşısında çıxış etdi. 12 sentyabrda qrupun ilk konsertlərini Seul, Blackpink 2018 Tour [In Your Area] Seul x BC Card, Olimpiya Gimnastika Arenasında keçirəcəyi açıqlandı. Konsert 2019-cu ildə və 2020-ci ilin əvvəllərində [[Şimali Amerika]], [[Avropa]], [[Avstraliya]] və [[Asiya]]-da davam edən İn Your Area Dünya Turunun ilki idi. Tur sonunda bir [[Koreya]]lı qız qrupu tərəfindən ən çox pul qazanılan tur oldu. [[Fayl:180624 블랙핑크 분당 AK플라자 팬사인회 1.jpg|thumb|Blackpink, 24 iyun 2018-ci il tarixində Bundang-daki AK Plazada təşkil edilən Square Up üçün bir fan tədbirində iştirak edir]] 19 oktyabrda İngilis muğənni [[Dua Lipa]], öz adını daşıyan ilk albomunun yeniden yayımlanan versiyasının yeni parçası olan "Kiss and Make Up"-ı Blackpink ilə birlikdə çıxartdı."Kiss and Make Up", [[Billboard Hot 100]] Siyahısında 93-cü yerden giriç etdi və Blackpinkin siyahıya ikinci girişi oldu və onları qrafikə birden çox giriş edən tək Koreyalı qız grubu etdi. Sözügedən mahnı,eyni zamanda UK Singles Charta ikinci girişini etdi və 36 nömrəyə yüksəldi ve ilk 40a girdi.Blackpink ilk kadın Koreyalı qrup ve ümumi olaraq ilk 40a çatan üçüncü Koreyalı qrupdur. Oktyabr 2018-də qrup, Interscope Records ilə və YG Entertainment ilə qlobal bir ortaqlıq sənədi imzaladı; [[Asiya]] xaricində Interscope və Universal Music Group tərəfindən təmsil ediləcəkdilər.Oktyabr 2018-də Blackpink, yanvardan mart 2019-a qədər Asiya-da on üç tarixdə In Your Area Dünya turu üçün əlavə tur tarixlərini elan etdi.[[Kim Cenni|Jennie]] solo çıxışını 11 oktyabr-da Blackpink-in Seul konsetində "Solo" musiqisi ilə etdi; həm mahnı həm də rəsmi musiqi videosu ertəsi gün yayımlandı.İlk Yapon studiya albomları Blackpink in Your Area, 23 oktyabr-da rəqəmsal olaraq və 5 dekabr-da fiziki olaraq satışa çıxarıldı. Alboma, əvvəlki bütün yayımlarının Yaponca versiyaları da daxil idi. Albom, Oricon Albomlar Siyahısına doqquzuncu sıradan giriş etdi və ilk həftəsində təxmini 13.000 kopya satıldı. Blackpink, 9 fevral 2019-cu il tarixində [[Los-Anceles]] şəhərindəki ROW-da yalnız dəvətli bir tədbir olan Universal Music Group-un 2019 Grammy Artist Showcase-də çıxış etdi. Qrup sonradan Stephen Colbert ilə Gec Şou və Good Morning America da daxil olmaqla bir neçə [[Amerika]] televiziya şousunda yer aldı. O mart ayında Billboard jurnalını əhatə edən ilk K-pop qız qrupu oldular. [[Fayl:20190518 Blackpink Amsterdam concert 18.jpg|thumb|left|Blackpink, 18 May 2019 tarixində In Your Area World Tour-da Amsterdam -da çıxış edir]] Blackpink-in üçüncü genişləndirilmiş albomu Kill This Love 5 aprel 2019-cu ildə eyni adlı sinqlın yanında çıxdı.Kill This Love, Billboard 200-də 24-cü sırada iştirak etdi, aparıcı single isə Hot 100-də 41-ə yüksəldi, bu iki böyük Billboard siyahısında bir qadın Koreyalı sənətçi tərəfindən ən yüksək reytinqli albom oldu."Kill This Love", Billboard-un 2019-cu ilin ən yaxşı 100 mahnısı siyahısında 66-cı sırada yer aldı. EP Square Up-dan (2018) B tərəfi olaraq çıxarılan "Forever Young" mahnısı, 2019-cu ilin dekabr ayında [[Koreya]] Musiqi Məzmun Dərnəyində 2,5 milyon yüklənməni üstələyərək qrupun beşinci mahnısı və Koreyadan yükləmələr üçün platin sertifikatı "Ddu-Du Ddu-Du" dan sonra qazanan ikinci mahnı oldu. Blackpink, 12 və 19 Aprel 2019-cu il tarixlərində 2019 [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Coachella]] Festivalında çıxış etdi və bunu edən ilk qadın [[K-pop]] qrupu oldu. Qrupun [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Coachella]]-dakı çıxışı həm tənqidçilər, həm də pərəstişkarları tərəfindən rəğbətlə qarşılandı, Billboard-dan Gab Ginsberg şounu "elektrikli" və "unudulmaz" adlandırdı. 16 Oktyabr 2019-cu il tarixində, [[Yaponiya]]-da Kill This Love-ın Yapon versiyası çıxarıldı və Oricon Albums Chart-da 17-ci yerə çıxdı.Qrup, [[Yaponiya]] musiqi televiziya proqramlarında TV Asahi-nin Musiqi Stansiyasında və Fuji TV-nin Love Music-də çıxışları da daxil olmaqla müxtəlif tanıtım fəaliyyətləri üçün Yaponiyaya yola düşdü. Blackpink, illik Break the Internet Awards ™ siyahısının 2019-cu il buraxılışı üçün PAPER jurnalının İlin K-Pop Sensasiyası seçildi. === 2020 – günümüz: The Album və The Show === 22 Aprel tarixində qrupun 28 May 2020-ci ildə [[Ledi Qaqa]]-nın altıncı studiya albomu "Chromatica" üçün tanıtım sinqlı olaraq çıxan "Sour Candy" adlı trekdə onun ilə əməkdaşlıq edəcəyi təsdiqləndi.18 Mayda, [[YG Entertainment]] qrupun iyun ayında pre-buraxılışını, ardından ilk Koreya studiya albomunu tanıtmaq üçün iyul-avqust ayları arasında əlavə bir tək mahnı çıxacağını elan etdi. 2 İyunda YG Entertainment, studiya albomunun çıxmasından qrupun sonra üzvləri [[Pak Çeyang|Rosé]], [[Lalisa Manoban|Lisa]] və [[Kim Cisu|Jisoo]]-nun fərdi layihələrinin çıxaracağını, ilk olaraq [[Pak Çeyang|Rosé]]-nin mahnısının gələcəyini təsdiqlədi. Qrupun geri qayıtma hazırlıqları dövründə YG Entertainment, Blackpink-in ən yeni reallıq şousunun 24/364-ün [[YouTube]]-da yayımlanmağa başlayacağını açıqladı. Şou, 2020-ci ildəki geri dönüşlərini gündəlik həyatlarını vloglar vasitəsilə bölüşməklə yanaşı sənədləşdirirdi. "How You Like It" adlı singl çıxışından sonra bir gün və 16 saatlıq izləmə ilə Gaon Rəqəmsal Cədvəlində 12 nömrədə ilk çıxdı və ikinci həftəsində Gaon Rəqəmsal, Yükləmə və Axın qrafiklərində birinci yerə çıxdı. "How You Like That" Blackpink-in Billboard Hot 100-də yer alan beşinci mahnısı oldu (33-cü pillədə) və musiqi videosu beş Guinness Dünya Rekordunu qırdı.<ref>{{Cite web |title="How You Like That:" BLACKPINK Breaks Multiple Records With Latest Music Video |url=https://www.grammy.com/grammys/news/how-you-blackpink-breaks-multiple-records-latest-music-video |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-11-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201109035846/https://www.grammy.com/grammys/news/how-you-blackpink-breaks-multiple-records-latest-music-video |url-status=live }}</ref> Mahnı Youtube Music-in Qlobal Ən Yaxşı 10 Yay Mahnıları sıralamasında ilk sırada iştirak etdi və 2020 [[MTV]] Video Musiqi Mükafatlarında Summer Song qazandı.Bu Blackpink-i mükafat nümayişində qazanan ilk Koreyalı qadın sənətçi etdi. 23 İyulda YG Entertainment, [[Amerika]]lı müğənni [[Selena Qomez]] ilə birlikdə "İce-Cream" mahnısının 28 Avqustda çıxacağını açıqladı. "İce-Cream" ilk dəfə çıxdı və Billboard Hot 100-də 13-cü pilləyə yüksəldi və Blackpink-in chartdakı ən yüksək nömrəli mahnısı oldu. [[Fayl:Black Pink on Melon Music Awards 2016.jpg|1,280 × 1,100 (1.31 MBpx|thumb|Blackpink "Melon Musiqi Mukafatlar"da çıxış edərkən]] Blackpink, ilk Koreya studiya albomu The Album-u 2 oktyabr 2020-ci ildə "Lovesick Girls" ilə üçüncü və əsas sinqlı olaraq çıxardı.The Album, Billboard 200-də və İngiltərədəki Albom Çartında ikinci sırada yer aldı və Blackpink-i hər qrafikdə ən yüksək yerə sahib olan [[Koreya]]-lı qadın sənətçi etdi.The Album, eyni zamanda fiziki albomun satışa çıxmasından bir gün sonra 590.000 nüsxə satılaraq bir Koreyalı qız qrupu üçün ilk həftəlik albom satış rekordunu təyin etdi. Blackpink, The Album ilə ilk dəfə milyon satan K-pop qız qrupu oldu və sərbəst buraxıldıqdan bir ay keçmədən təxminən 1,2 milyon nüsxə satdı. Blackpink 21 oktyabrda [[ABŞ]]-də Good Morning America və Jimmy Kimmel Live!-də "Lovesick Girls" ilə ifa etdi.<ref>{{Cite web |title=BlackPink: The All-Girl K-Pop Group Following BTS's Footsteps And Taking Over The U.S. |url=https://www.forbes.com/sites/elaineramirez/2019/04/01/blackpink-the-all-girl-k-pop-group-following-btss-footsteps-and-taking-over-the-u-s/ |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107234606/https://www.forbes.com/sites/elaineramirez/2019/04/01/blackpink-the-all-girl-k-pop-group-following-btss-footsteps-and-taking-over-the-u-s/ |url-status=live }}</ref> Qrupun ilk sənədli filmi "[[Blackpink: Light up the Sky]]" adlı filmin premyerası 14 oktyabr 2020-ci ildə [[Netflix]]-də nümayiş olundu və film qrupun 2016-cı ildəki ilk çıxışından bəri dörd ili əhatə etdi. Sənədli filmdə məşq günlərindən görüntülər, ev həyatları haqqında hekayələr və üzvlərlə reportajlar və eyni zamanda The Album-un hazırlanmasını əhatə edir. Albomun uğurlu çıxışı, qrupun [[Netflix]] sənədli filmi ilə birləşdirildiyi üçün Blackpink, Bloomberg-in oktyabr ayında Pop Star Power Sıralamasını üstələdi; Blackpink, həmin ilin aprelində yarandığı gündən bəri reytinqə başçılıq edən ilk Koreyalı sənətkardır. [[Fayl:Blackpink Light Up The Sky - logo.png|thumb|left|Blackpink Light Up The Sky — loqo]] 2 dekabrda Blackpink, ilk canlı yayım konserti üçün [[YouTube]] Music ilə işbirliyini elan etdi. "The Show" adı verilən canlı tədbir əvvəlcə 27 dekabr 2020-ci il tarixində baş tutmalıydı, lakin [[Cənubi Koreya]]-da tətbiq olunan yeni [[COVID-19]] pandemiya qaydaları səbəbindən 31 yanvar 2021-ə dəyişdirildi.Konsertdə Albomdakı bir neçə mahnının, eləcə də [[Pak Çeyang|Rosé]]-nin ilk solo single albomundan -R — "Gone" mahnısının ilk ifaları səsləndirildi.Daha sonra 280 mindən çox insanın şouya giriş əldə etmək üçün üzvlüyü aldığı məlum oldu. 19 aprel 2021-ci ildə [[YG Entertainment]] -in bir əməkdaşı [[Cənubi Koreya]] media orqanı The Korea Herald -a açıqlamasında Lisanın qrupunun üçüncü solisti olaraq debüt edəcəyini bildirdi. İyulun 12 -də Star News vasitəsilə, klipinin çəkilişlərinin davam etdiyi ortaya çıxdı. 2 İyun 2021-ci ildə Universal Music Japan, qrupun 3 Avqust 2021-ci ildə Albomun Yapon versiyasını buraxacağını açıqladı. Buraxılışa səkkiz parçadan dördünün Yapon versiyaları da daxil idi — "How You Like That", "Pretty Savage", "Lovesick Girls", və "You Never Know" — və 12 fərqli fiziki nəşrdə gəldi. 15 İyun 2021-ci ildə [[YG Entertainment]], qrupun debütünün beşinci ildönümü münasibətilə "4+1" adlı yeni bir layihənin başladığını elan etdi.Layihə 2015-ci ildən bəri Blackpinkin səyahətinin nostaljik tərtibatlarını, əvvəllər görülməmiş xüsusi müsahibələri təqdim edir. Əlavə olaraq, BLACKPINK THE MOVIE, bu ilki BLACKPINK: SHOW və İn Your Area 2018 turu kimi keçmiş konsertlərindən olan çıxışları nümayiş etdirəcək. "BLACKPINK THE MOVIE", [[Kim Cisu|Cisu]], [[Kim Cenni|Cenni]], [[Roze (müğənni)|Roze]] və [[Lalisa Manoban|Lisa]] adlı dörd üzvdən ibarət dünyanın sevilən qlobal qrupu BLACKPINK -in, debütünün beşinci ildönümünü xatırladan bir filmdir. Film filminin 4 Avqustda 100 ölkədə və 3.000 kinoteatrda nümayiş olunduğu bildirilir. Koreyada adi filmlərdən başqa ScreenX və 4DX də daxil olmaqla müxtəlif formatlarda mövcuddur.[[Azərbaycan]]-da bu ölkələrə daxil idi lakin sonra siyahıdan çıxarıldı. 25 Avqustda Lisanın ilk albomu Lalisa və eyni adlı aparıcı mahnısının sentyabrın 10 -da rəsmən yayımlanacağı açıqlandı. == Üzvlər == <gallery> Fayl:200113 Jisoo at Incheon Airport 01.jpg|[[Kim Cisu|Jisoo]] Fayl:170517 Jennie Kim Blackpink 05.jpg|[[Kim Cenni|Jennie]] Fayl:190924 Rosé attends Yves Saint Laurent Show at Paris Fashion Week 2019 (retouched).png|190924_Rosé_attends_Yves_Saint_Laurent_Show_at_Paris_Fashion_Week_2019_(retouched)|[[Pak Çeyang|Rosé]] Fayl:Lisa for Vogue Taiwan June 2021 (13).jpg|[[Lalisa Manoban|Lisa]] </gallery> * [[Kim Cisu]] — ([[Hanqıl]] 김제니)"Kim Jisoo"-3 yanvar 1995-ci ildə [[Cənubi Koreya]]nın Seul şəhərində anadan olub. Qrupun vizualı,üzü,və Lider Vokalıdır.Və qrupun yaşca ən böyük üzvüdür. * [[Kim Cenni]] — ([[Hanqıl]] 김제니)"Kim Jennie"-16 yanvar 1996-cı ildə [[Cənubi Koreya]]nın Seul şəhərində anadan olub. Qrupun ana repçisi, lider vokalı və mərkəz üzvüdür. * [[Pak Çeyang|Park Chaeyoung]] — ([[Hanqıl]] 박채영) "Park Chaeyoung" və ya digər adı ilə Roseanne-Səhnə adı "Rosé". 11 Fevral 1997-ci ildə [[Yeni Zelandiya]]nın Aukland şəhərində anadan olmuşdur.Qrupun əsas vokalı və lider rəqqasəsidir. * [[Lisa (reper)|Lalisa Manobal]] — ([[Tay dili]] ปราณปริยา มโนบาล)-Səhnə adı Lisa. 27 mart 1997 ci ildə [[Tayland]]da doğulub. Qrupun ana rəqqasəsi,repperi və yaşca ən kiçik üzvüdür. == Mükafatlar == {{əsas|Blackpink-in qazandığı mükafatların və namizədliklərin siyahısı}} == Sosial medyalarda qırdıqları rekordlar == Onların "Ddu-Du Ddu-Du" adlı klipləri, [[Cənubi Koreya]]da 2019-cu ilin yanvar ayında ən çox izlənilən musiqi videosu oldu və qrupları 2019-cu ilin noyabrında bir milyard baxışı aşan ilk K-pop qrupu oldu.26 iyun 2020-ci ildəki musiqi videosu olan "How You Like That" -in yayımlanmasından sonra Blackpink, ilk 24 saat ərzində (86,3 milyon baxışla) ən çox izlənilən [[YouTube]] videosu olduğu üçün və YouTubeda bir video premyerası üçün ən çox izləyici (canlı premyera üçün 1.66 milyon izləyiciyə çatmaq) olmasıda daxil olmaqla beş [[Guinness Dünya Rekordu]]nu qırdı. Blackpink, 2020-ci ildə Koreya pop mədəniyyəti sahəsində dünya ictimaiyyətinə ilham verən CJ E&M tərəfindən seçilən on "2020 Visionary" fiqurlarından biri olaraq qəbul edildi. == Diskoqrafiya və Mahnılar == {{əsas|Blackpink diskoqrafiyası}} == Videoqrafiya == {{əsas|Blackpink videoqrafiya}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.instagram.com/blackpinkofficial/ BLΛƆKPIИK] rəsmi [[Instagram]] səyfəsi * [https://www.youtube.com/channel/UCOmHUn--16B90oW2L6FRR3A BLACKPİNK] [[Youtube]] kanalı {{Blackpink}} {{K-pop}} [[Kateqoriya:Cənubi Koreya qız qrupları]] [[Kateqoriya:2016-cı ildə yaranan musiqi qrupları]] [[Kateqoriya:Blackpink]] [[Kateqoriya:K-pop musiqi qrupları]] nnp4wvqm8seyukr82d8r18ryednch69 7864922 7864916 2024-11-26T17:18:48Z Bikar 250702 [[Special:Contributions/Kamari143|Kamari143]] ([[User talk:Kamari143|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 2 redaktə geri qaytarılaraq [[User:Tmv|Tmv]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7799759 wikitext text/x-wiki {{Musiqi qrupu |Adı = BLACKPİNK |Orijinal adı = {{dil-ko|블랙핑크}} |Açar = |Loqo = Logo of Blackpink.svg |Loqo miqyası = 100px |Şəkil = Blackpink Coachella 2023 02 (cropped).jpg |Şəkil məlumat = Blackpink 2023-ci ildə. |Şəkil miqyası = 280 |Fon = |Janr = {{flatlist| * [[K-pop]] * [[hip hop]] * [[J-pop]] * [[Elektronik dans musiqisi|EDM]]}} |İllər = 2016 – hal-hazırda |Ölkə |Şəhər = Seul |Dil = koreya, ingilis |Digər adı = {{flatlist| *BLΛƆKPIИK }} |Leybl = {{flatlist| *[[YG Entertainment]] *[[Avex Trax]] *[[Interscope Records]] }} |Digər layihələr = |Əlaqəli layihələr = |Heyət = * Lisa(Lalisa Manobal) * Jisoo(Kim Jisoo) * Jennie(Kim Jennie) * Rosé(Park Chaeyoung) |Keçmiş üzvlər = Yoxdur |Əməkdaşlıq = |Sayt = {{url|//www.ygfamily.com/}} }} '''BLACKPINK''' ({{Dil-az|Qara Çəhrayı}}) — 2016-cı ildə [[YG Entertainment]] tərəfindən qurulan [[Cənubi Koreya]]lı bir qız qrupudur. Qrup dörd üzvdən ibarətdir: Lisa, Jennie, [[Roze (müğənni)|Rosé]] və Jisoo. Qrup 8 Avqust 2016-cı ildə "Boombayah" və "Whistle" adlı iki mahnının iştirak etdiyi "Square One" adlı mini albomu ilə ilk çıxışını etdi. Coachella festivalında iştirak edən ilk qadın K-Pop qrupudur. [[Dua Lipa]], [[Lady Gaga]], [[Selena Qomez]] və [[Kardi B|Cardi B]] ilə duet oxuyan ilk K-pop qrupudur.<ref>{{Cite web |title=Blackpink Hits New Hot 100 High With Debut of Selena Gomez Collab 'Ice Cream' |url=https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/9445890/blackpink-hits-new-hot-100-high-ice-cream |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200910181907/https://www.billboard.com/articles/business/chart-beat/9445890/blackpink-hits-new-hot-100-high-ice-cream |url-status=live }}</ref> == Tarixçə == === Çıxışdan öncə === 1 iyun 2016-cı il tarixində [[YG Entertainment]] yaxında çıxacaq yeni qız qrupunun üzvlərini tanıtmağa başladı. İlk olaraq YG öz sənətçiləri ilə duetləri olan [[Kim Cenni|Jennie]]-ni elan etdi.2012-ci ildə tanıdılan və [[NONA9ON]]da model olaraq ortaya çıxan [[Lalisa Manoban|Lisan]]ı qrupun ikinci üzvü elan etdi.Qrupun ən böyüyü olan bir çox marka üçün modellik edən, bəzi kliplərdə rol almış və [[The Producers]] seriyalında kiçik bir rol alan [[Kim Cisu|Jisoonu]] qrupun üçüncü üzvü elan etdi.G-Dragonnun Without You mahnısında iştirak edən [[Pak Çeyang|Roseni]] qrupun son üzvü olaraq elan etdi. 29 iyun tarixində [[YG Entertainment]] yeni qrup şəkillərini yerləşdirərkən bu 4 üzvlü qız qrupunun adını BLACKPINK olaraq təsdiqlədi.YG Entertainment tərəfindən qrupun çıxış tarixi iyul ayının sonu elan olunsa da, çıxış 8 avqust tarixinə təxirə salındı. [[Fayl:Blackpink logo.svg|241×58px|thumb|Blackpink Logo]] === 2016–2017 Debut çıxışı === İlk debutlərinin tanıtımları 2016-cı ilin avqust ayının ilk həftəsində teaser şəkillərinin, video və reklamların yayımlanması ilə başladı.[[YG Entertainment]] adı altında çıxan qız qrupu Blackpink, 8 Avqust 2016-cı ildə "Boombayah" və "Whistle" parçalarından ibarət ilk single albomu olan Square One-ı çıxardı.<ref>{{Cite web|url=http://www.melon.com/album/detail.htm?albumId=2703168|title=SQUARE ONE|website=www.melon.com|language=ko|access-date=2018-12-15|archive-date=March 27, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327181654/https://www.melon.com/album/detail.htm?albumId=2703168|url-status=live}}</ref>[[Billboard World Digital Song]]<ref>{{cite web|url=http://gaonchart.co.kr/main/section/article/view.gaon?idx=16114|title=Gaon Download Chart of 2019|publisher=Gaon Music Chart|language=ko|access-date=January 13, 2017|archive-date=November 28, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191128185159/http://gaonchart.co.kr/main/section/article/view.gaon?idx=16114|url-status=live}}</ref> Satışlar cədvəlində bir və ikinci sırada yer aldılar<ref name="gaon chart">{{Cite web|url=http://gaonchart.co.kr/|title=국내 대표 음악 차트 가온차트!|website=gaonchart.co.kr|access-date=2018-12-15|archive-date=June 6, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190606081701/http://www.gaonchart.co.kr/|url-status=live}}</ref> və beləliklə Blackpink bu cür bir müvəffəqiyyətə çatmaq üçün ən sürətli hərəkət etdi və etiket yoldaşları Psy və Big Bang-dən sonra ilk iki mövqeyi eyni anda tutan üçüncü K-pop qrupu oldu."Whistle" qısa müddətdə Gaon rəqəmsal, yükləmə, axın və mobil qrafiklərində birinci oldu.Qrup, həftəlik populyarlıq, musiqi klipi və Çinin ən böyük musiqi axını xidməti olan QQ Music-in K-pop musiqi video siyahılarında da bir nömrəyə çatdı.Blackpinkin ilk musiqi şousu performansı 14 Avqust 2016-cı il tarixində SBS-in [[Inkigayo]]da yayımlandı.Debutdən on üç gün sonra [[İnkigayo]]da birinci yeri qazandılar və ilk dəfə bir qız qrupunun debutdan sonra musiqi proqramında qalib gəlməsi ilə rekord qırdılar. 11 sentyabr 2016-cı ildə [[İnkigayo]]da bir dəfə daha qalib gələrək Square One-ın promosyonlarını tamamladılar. Blackpink, "Playing with Fire" və "Stay" adlı ikinci tək albomu olan Square Two-nu 1 noyabr 2016-cı ildə çıxardı. Mahnı [[Teddy, R.Tee]] və [[Seo Won Jin]] tərəfindən yazılmışdır.Qrup 6 Noyabrda Inkigayoda və 10 Noyabrda [[Mnet]] M! Countdownda albomla ilk çıxışını etdi."Playing with Fire" mahnısı [[Billboard World Digital Playlist]]-də birinci yere çıxdı.<ref>{{Cite web|url=https://www.billboard.com/charts/world-albums|title=World Music: Top World Albums Chart|website=Billboard|access-date=2018-12-15|archive-date=January 7, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200107110757/https://www.billboard.com/charts/world-albums|url-status=live}}</ref> 17 yanvar 2017-ci il tarixində Blackpink pərəstişkar adını (fandom adı) açıqladı — "Black" və "Pink" sözlərinin birləşimi olan "Blink". 22 İyunda qrup ilk müstəqil rəqəmsal sinqlını "As If Its Your Last" -ı çıxartdı.<ref>{{Cite web|url=http://www.newsen.com/news_view.php?uid=201706191019291910|title='컴백' 블랙핑크, 가장 빠르고 시원한 곡으로 승부본다|access-date=December 15, 2018|archive-date=July 8, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180708015952/http://www.newsen.com/news_view.php?uid=201706191019291910|url-status=live}}</ref> Bu mahnı qarışıq bir musiqi növü və əvvəlki versiyalarından fərqli bir səs kimi təsvir edilmişdir. Mahnı, Billboardun Dünya Rəqəmsal Mahnı Satışlar siyahısında birinci yerə çıxdı və çıxdıqdan bir gün sonra siyahının üçüncü nömrəsi oldu. Mahnının musiqi videosu daha sonra YouTube-da Koreyalı bir qız qrupunun ən çox sevilən video klipi və yayımlandıqdan sonrakı ilk 24 saat ərzində ən çox izlənilən K-pop qrupu klipi olaraq rekord qırdı. 20 iyul 2017-ci il tarixində, Blackpink Tokionun Nippon Budokan-da 14 mindən çox insanın qatıldığı və 200.000-ə yaxın insanın bilet almağa çalışdığı bir nümayiş keçirdi. Qrup, 30 avqust 2017-də,əvvəlki singllarının Yaponca versiyalarının daxil olduğu öz adını daşıyan genişləndirilmiş Yapon Ep-nin yayımlanması ilə Yaponyadaki ilk çıxışlarını etdilər. EP, Oricon Albomları Siyahısına daxil oldu və zirvəyə çatdı. Blackpink, As If Its Your Last" ilə YouTubeda 2017 Yay ayının Qlobal Ən Yaxşı 25 Musiqi siyahısında yer aldı.<ref>{{Cite web|url=https://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/8463017/blackpink-no-1-emerging-artists-chart|url-status=live|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2021-09-12|archive-date=2020-08-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20200818123635/https://www.billboard.com/articles/columns/chart-beat/8463017/blackpink-no-1-emerging-artists-chart}}</ref> === 2018–2019: Beynəlxalq irəliləyiş və ilk dünya turu === [[Fayl:180125 서울가요대상 - 블랙핑크.png|thumb|left|Blackpink 2018-ci ildə Seul Music Awards-da]] 6 yanvar 2018de Blackpink, dörd üzvün yeni evlərinə köçməsi və 100 gün tətil keçirməsinin videolarını 2018-ci il boyunca 12 bölümden ibarət ilk realiti şou Blackpink Houseun ilk bölümünü rəsmi V Live ve [[Youtube]] kanallarında yayımladı. Blackpink, 28 martda ilk Yaponca EPsini Re: Blackpink adı ilə yeniden yayımladı. Dijital versiyaya orijinal versiya ilə eyni musiqilər daxil ikən, fiziki versiyası isə bütün musiqi videolarını və [[Koreya]] dilində altı mahnının daxil olduğu DVD idi. 15 İyun 2018-ci ildə qrup, ilk Koreya dilində Square Up adlı EP-ni yayımladı. Aparıcı single "Ddu-Du Ddu-Du", [[İngiltərə]]-dəki rəsmi trend siyahısında 17-ci sırada yer aldı və 2016-cı ildə başladığı gündən bəri siyahıya girən ilk qadın K-pop qrupu oldu.Singl, Billboard Hot 100-də 55-də ilk sırada iştirak etdi, 21 iyun 2018-ci il tarixində sona çatan izləmə həftəsində 12.4 milyon ABŞ axını və 7.000 yükləmə ilə Blackpink chartdəki ən yüksək qrafikə sahib olan Koreya qız qrupu oldu. Singl, eyni zamanda [[ABŞ]] Streaming Songs chartında 39-cu sırada yer aldı və Blackpink charta girən ilk K-pop qız qrupu oldu. EP, Billboard Dünya Albümləri siyahısında da birinci oldu.Cənubi Koreyada Square Up, Gaon Albomları Cədvəlində birinci sırada iştirak etdi. "Ddu-Du Ddu-Du" ikinci həftəsində Gaonda rəqəmsal, yükləmə, axın və mobil qrafiklərdə birinci, "Forever Young" isə ikinci sırada zirvəyə yüksəldi. YouTube-da Blackpink-in rəsmi hesabıda "Ddu-Du Ddu-Du" musiqi videosunun yayımlanmasından sonra 24 saat ərzində ümumilikdə 36,2 milyon baxış topladığını gördü və bu, o dövrdə ilk 24 saat ərzində bir Koreya qrupu tərəfindən ən çox izlənilən video oldu. Blackpink, Yapon APlerini tanıtmaq üçün 24–25 İyul tarixlərində Osakadaki ilk [[Yaponiya]] turu Blackpink Arena Tour 2018-ə başladı. Tur əvvəlcə [[Osaka]], [[Fukuoka]] və [[Çiba]] boyunca altı şou üçün qurulmuşdu, lakin böyük tələbə görə [[Çiba]]da əlavə bir şou da keçirildi.Turun son dayanacağı daha sonra 24 dekabrda Kyocera Dome Osaka-da pərəstişkarları üçün Milad hədiyyəsi olaraq əlavə edildi və Blackpink 50.000 nəfərlik izdihamın qarşısında çıxış etdi. 12 sentyabrda qrupun ilk konsertlərini Seul, Blackpink 2018 Tour [In Your Area] Seul x BC Card, Olimpiya Gimnastika Arenasında keçirəcəyi açıqlandı. Konsert 2019-cu ildə və 2020-ci ilin əvvəllərində [[Şimali Amerika]], [[Avropa]], [[Avstraliya]] və [[Asiya]]-da davam edən İn Your Area Dünya Turunun ilki idi. Tur sonunda bir [[Koreya]]lı qız qrupu tərəfindən ən çox pul qazanılan tur oldu. [[Fayl:180624 블랙핑크 분당 AK플라자 팬사인회 1.jpg|thumb|Blackpink, 24 iyun 2018-ci il tarixində Bundang-daki AK Plazada təşkil edilən Square Up üçün bir fan tədbirində iştirak edir]] 19 oktyabrda İngilis muğənni [[Dua Lipa]], öz adını daşıyan ilk albomunun yeniden yayımlanan versiyasının yeni parçası olan "Kiss and Make Up"-ı Blackpink ilə birlikdə çıxartdı."Kiss and Make Up", [[Billboard Hot 100]] Siyahısında 93-cü yerden giriç etdi və Blackpinkin siyahıya ikinci girişi oldu və onları qrafikə birden çox giriş edən tək Koreyalı qız grubu etdi. Sözügedən mahnı,eyni zamanda UK Singles Charta ikinci girişini etdi və 36 nömrəyə yüksəldi ve ilk 40a girdi.Blackpink ilk kadın Koreyalı qrup ve ümumi olaraq ilk 40a çatan üçüncü Koreyalı qrupdur. Oktyabr 2018-də qrup, Interscope Records ilə və YG Entertainment ilə qlobal bir ortaqlıq sənədi imzaladı; [[Asiya]] xaricində Interscope və Universal Music Group tərəfindən təmsil ediləcəkdilər.Oktyabr 2018-də Blackpink, yanvardan mart 2019-a qədər Asiya-da on üç tarixdə In Your Area Dünya turu üçün əlavə tur tarixlərini elan etdi.[[Kim Cenni|Jennie]] solo çıxışını 11 oktyabr-da Blackpink-in Seul konsetində "Solo" musiqisi ilə etdi; həm mahnı həm də rəsmi musiqi videosu ertəsi gün yayımlandı.İlk Yapon studiya albomları Blackpink in Your Area, 23 oktyabr-da rəqəmsal olaraq və 5 dekabr-da fiziki olaraq satışa çıxarıldı. Alboma, əvvəlki bütün yayımlarının Yaponca versiyaları da daxil idi. Albom, Oricon Albomlar Siyahısına doqquzuncu sıradan giriş etdi və ilk həftəsində təxmini 13.000 kopya satıldı. Blackpink, 9 fevral 2019-cu il tarixində [[Los-Anceles]] şəhərindəki ROW-da yalnız dəvətli bir tədbir olan Universal Music Group-un 2019 Grammy Artist Showcase-də çıxış etdi. Qrup sonradan Stephen Colbert ilə Gec Şou və Good Morning America da daxil olmaqla bir neçə [[Amerika]] televiziya şousunda yer aldı. O mart ayında Billboard jurnalını əhatə edən ilk K-pop qız qrupu oldular. [[Fayl:20190518 Blackpink Amsterdam concert 18.jpg|thumb|left|Blackpink, 18 May 2019 tarixində In Your Area World Tour-da Amsterdam -da çıxış edir]] Blackpink-in üçüncü genişləndirilmiş albomu Kill This Love 5 aprel 2019-cu ildə eyni adlı sinqlın yanında çıxdı.Kill This Love, Billboard 200-də 24-cü sırada iştirak etdi, aparıcı single isə Hot 100-də 41-ə yüksəldi, bu iki böyük Billboard siyahısında bir qadın Koreyalı sənətçi tərəfindən ən yüksək reytinqli albom oldu."Kill This Love", Billboard-un 2019-cu ilin ən yaxşı 100 mahnısı siyahısında 66-cı sırada yer aldı. EP Square Up-dan (2018) B tərəfi olaraq çıxarılan "Forever Young" mahnısı, 2019-cu ilin dekabr ayında [[Koreya]] Musiqi Məzmun Dərnəyində 2,5 milyon yüklənməni üstələyərək qrupun beşinci mahnısı və Koreyadan yükləmələr üçün platin sertifikatı "Ddu-Du Ddu-Du" dan sonra qazanan ikinci mahnı oldu. Blackpink, 12 və 19 Aprel 2019-cu il tarixlərində 2019 [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Coachella]] Festivalında çıxış etdi və bunu edən ilk qadın [[K-pop]] qrupu oldu. Qrupun [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Coachella]]-dakı çıxışı həm tənqidçilər, həm də pərəstişkarları tərəfindən rəğbətlə qarşılandı, Billboard-dan Gab Ginsberg şounu "elektrikli" və "unudulmaz" adlandırdı. 16 Oktyabr 2019-cu il tarixində, [[Yaponiya]]-da Kill This Love-ın Yapon versiyası çıxarıldı və Oricon Albums Chart-da 17-ci yerə çıxdı.Qrup, [[Yaponiya]] musiqi televiziya proqramlarında TV Asahi-nin Musiqi Stansiyasında və Fuji TV-nin Love Music-də çıxışları da daxil olmaqla müxtəlif tanıtım fəaliyyətləri üçün Yaponiyaya yola düşdü. Blackpink, illik Break the Internet Awards ™ siyahısının 2019-cu il buraxılışı üçün PAPER jurnalının İlin K-Pop Sensasiyası seçildi. === 2020 – günümüz: The Album və The Show === 22 Aprel tarixində qrupun 28 May 2020-ci ildə [[Ledi Qaqa]]-nın altıncı studiya albomu "Chromatica" üçün tanıtım sinqlı olaraq çıxan "Sour Candy" adlı trekdə onun ilə əməkdaşlıq edəcəyi təsdiqləndi.18 Mayda, [[YG Entertainment]] qrupun iyun ayında pre-buraxılışını, ardından ilk Koreya studiya albomunu tanıtmaq üçün iyul-avqust ayları arasında əlavə bir tək mahnı çıxacağını elan etdi. 2 İyunda YG Entertainment, studiya albomunun çıxmasından qrupun sonra üzvləri [[Pak Çeyang|Rosé]], [[Lalisa Manoban|Lisa]] və [[Kim Cisu|Jisoo]]-nun fərdi layihələrinin çıxaracağını, ilk olaraq [[Pak Çeyang|Rosé]]-nin mahnısının gələcəyini təsdiqlədi. Qrupun geri qayıtma hazırlıqları dövründə YG Entertainment, Blackpink-in ən yeni reallıq şousunun 24/364-ün [[YouTube]]-da yayımlanmağa başlayacağını açıqladı. Şou, 2020-ci ildəki geri dönüşlərini gündəlik həyatlarını vloglar vasitəsilə bölüşməklə yanaşı sənədləşdirirdi. "How You Like It" adlı singl çıxışından sonra bir gün və 16 saatlıq izləmə ilə Gaon Rəqəmsal Cədvəlində 12 nömrədə ilk çıxdı və ikinci həftəsində Gaon Rəqəmsal, Yükləmə və Axın qrafiklərində birinci yerə çıxdı. "How You Like That" Blackpink-in Billboard Hot 100-də yer alan beşinci mahnısı oldu (33-cü pillədə) və musiqi videosu beş Guinness Dünya Rekordunu qırdı.<ref>{{Cite web |title="How You Like That:" BLACKPINK Breaks Multiple Records With Latest Music Video |url=https://www.grammy.com/grammys/news/how-you-blackpink-breaks-multiple-records-latest-music-video |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-11-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201109035846/https://www.grammy.com/grammys/news/how-you-blackpink-breaks-multiple-records-latest-music-video |url-status=live }}</ref> Mahnı Youtube Music-in Qlobal Ən Yaxşı 10 Yay Mahnıları sıralamasında ilk sırada iştirak etdi və 2020 [[MTV]] Video Musiqi Mükafatlarında Summer Song qazandı.Bu Blackpink-i mükafat nümayişində qazanan ilk Koreyalı qadın sənətçi etdi. 23 İyulda YG Entertainment, [[Amerika]]lı müğənni [[Selena Qomez]] ilə birlikdə "İce-Cream" mahnısının 28 Avqustda çıxacağını açıqladı. "İce-Cream" ilk dəfə çıxdı və Billboard Hot 100-də 13-cü pilləyə yüksəldi və Blackpink-in chartdakı ən yüksək nömrəli mahnısı oldu. [[Fayl:Black Pink on Melon Music Awards 2016.jpg|1,280 × 1,100 (1.31 MBpx|thumb|Blackpink "Melon Musiqi Mukafatlar"da çıxış edərkən]] Blackpink, ilk Koreya studiya albomu The Album-u 2 oktyabr 2020-ci ildə "Lovesick Girls" ilə üçüncü və əsas sinqlı olaraq çıxardı.The Album, Billboard 200-də və İngiltərədəki Albom Çartında ikinci sırada yer aldı və Blackpink-i hər qrafikdə ən yüksək yerə sahib olan [[Koreya]]-lı qadın sənətçi etdi.The Album, eyni zamanda fiziki albomun satışa çıxmasından bir gün sonra 590.000 nüsxə satılaraq bir Koreyalı qız qrupu üçün ilk həftəlik albom satış rekordunu təyin etdi. Blackpink, The Album ilə ilk dəfə milyon satan K-pop qız qrupu oldu və sərbəst buraxıldıqdan bir ay keçmədən təxminən 1,2 milyon nüsxə satdı. Blackpink 21 oktyabrda [[ABŞ]]-də Good Morning America və Jimmy Kimmel Live!-də "Lovesick Girls" ilə ifa etdi.<ref>{{Cite web |title=BlackPink: The All-Girl K-Pop Group Following BTS's Footsteps And Taking Over The U.S. |url=https://www.forbes.com/sites/elaineramirez/2019/04/01/blackpink-the-all-girl-k-pop-group-following-btss-footsteps-and-taking-over-the-u-s/ |access-date=2021-09-12 |archive-date=2020-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107234606/https://www.forbes.com/sites/elaineramirez/2019/04/01/blackpink-the-all-girl-k-pop-group-following-btss-footsteps-and-taking-over-the-u-s/ |url-status=live }}</ref> Qrupun ilk sənədli filmi "[[Blackpink: Light up the Sky]]" adlı filmin premyerası 14 oktyabr 2020-ci ildə [[Netflix]]-də nümayiş olundu və film qrupun 2016-cı ildəki ilk çıxışından bəri dörd ili əhatə etdi. Sənədli filmdə məşq günlərindən görüntülər, ev həyatları haqqında hekayələr və üzvlərlə reportajlar və eyni zamanda The Album-un hazırlanmasını əhatə edir. Albomun uğurlu çıxışı, qrupun [[Netflix]] sənədli filmi ilə birləşdirildiyi üçün Blackpink, Bloomberg-in oktyabr ayında Pop Star Power Sıralamasını üstələdi; Blackpink, həmin ilin aprelində yarandığı gündən bəri reytinqə başçılıq edən ilk Koreyalı sənətkardır. [[Fayl:Blackpink Light Up The Sky - logo.png|thumb|left|Blackpink Light Up The Sky — loqo]] 2 dekabrda Blackpink, ilk canlı yayım konserti üçün [[YouTube]] Music ilə işbirliyini elan etdi. "The Show" adı verilən canlı tədbir əvvəlcə 27 dekabr 2020-ci il tarixində baş tutmalıydı, lakin [[Cənubi Koreya]]-da tətbiq olunan yeni [[COVID-19]] pandemiya qaydaları səbəbindən 31 yanvar 2021-ə dəyişdirildi.Konsertdə Albomdakı bir neçə mahnının, eləcə də [[Pak Çeyang|Rosé]]-nin ilk solo single albomundan -R — "Gone" mahnısının ilk ifaları səsləndirildi.Daha sonra 280 mindən çox insanın şouya giriş əldə etmək üçün üzvlüyü aldığı məlum oldu. 19 aprel 2021-ci ildə [[YG Entertainment]] -in bir əməkdaşı [[Cənubi Koreya]] media orqanı The Korea Herald -a açıqlamasında Lisanın qrupunun üçüncü solisti olaraq debüt edəcəyini bildirdi. İyulun 12 -də Star News vasitəsilə, klipinin çəkilişlərinin davam etdiyi ortaya çıxdı. 2 İyun 2021-ci ildə Universal Music Japan, qrupun 3 Avqust 2021-ci ildə Albomun Yapon versiyasını buraxacağını açıqladı. Buraxılışa səkkiz parçadan dördünün Yapon versiyaları da daxil idi — "How You Like That", "Pretty Savage", "Lovesick Girls", və "You Never Know" — və 12 fərqli fiziki nəşrdə gəldi. 15 İyun 2021-ci ildə [[YG Entertainment]], qrupun debütünün beşinci ildönümü münasibətilə "4+1" adlı yeni bir layihənin başladığını elan etdi.Layihə 2015-ci ildən bəri Blackpinkin səyahətinin nostaljik tərtibatlarını, əvvəllər görülməmiş xüsusi müsahibələri təqdim edir. Əlavə olaraq, BLACKPINK THE MOVIE, bu ilki BLACKPINK: SHOW və İn Your Area 2018 turu kimi keçmiş konsertlərindən olan çıxışları nümayiş etdirəcək. "BLACKPINK THE MOVIE", [[Kim Cisu|Cisu]], [[Kim Cenni|Cenni]], [[Roze (müğənni)|Roze]] və [[Lalisa Manoban|Lisa]] adlı dörd üzvdən ibarət dünyanın sevilən qlobal qrupu BLACKPINK -in, debütünün beşinci ildönümünü xatırladan bir filmdir. Film filminin 4 Avqustda 100 ölkədə və 3.000 kinoteatrda nümayiş olunduğu bildirilir. Koreyada adi filmlərdən başqa ScreenX və 4DX də daxil olmaqla müxtəlif formatlarda mövcuddur.[[Azərbaycan]]-da bu ölkələrə daxil idi lakin sonra siyahıdan çıxarıldı. 25 Avqustda Lisanın ilk albomu Lalisa və eyni adlı aparıcı mahnısının sentyabrın 10 -da rəsmən yayımlanacağı açıqlandı. == Üzvlər == <gallery> Fayl:200113 Jisoo at Incheon Airport 01.jpg|[[Kim Cisu|Jisoo]] Fayl:170517 Jennie Kim Blackpink 05.jpg|[[Kim Cenni|Jennie]] Fayl:190924 Rosé attends Yves Saint Laurent Show at Paris Fashion Week 2019 (retouched).png|190924_Rosé_attends_Yves_Saint_Laurent_Show_at_Paris_Fashion_Week_2019_(retouched)|[[Pak Çeyang|Rosé]] Fayl:Lisa for Vogue Taiwan June 2021 (13).jpg|[[Lalisa Manoban|Lisa]] </gallery> * [[Kim Cisu]] — ([[Hanqıl]] 김제니)"Kim Jisoo"-3 yanvar 1995-ci ildə [[Cənubi Koreya]]nın Seul şəhərində anadan olub. Qrupun vizualı,üzü,və Lider Vokalıdır.Və qrupun yaşca ən böyük üzvüdür. * [[Kim Cenni]] — ([[Hanqıl]] 김제니)"Kim Jennie"-16 yanvar 1996-cı ildə [[Cənubi Koreya]]nın Seul şəhərində anadan olub. Qrupun ana repçisi, lider vokalı və mərkəz üzvüdür. * [[Pak Çeyang|Park Chaeyoung]] — ([[Hanqıl]] 박채영) "Park Chaeyoung" və ya digər adı ilə Roseanne-Səhnə adı "Rosé". 11 Fevral 1997-ci ildə [[Yeni Zelandiya]]nın Aukland şəhərində anadan olmuşdur.Qrupun əsas vokalı və lider rəqqasəsidir. * [[Lisa (reper)|Lalisa Manobal]] — ([[Tay dili]] ปราณปริยา มโนบาล)-Səhnə adı Lisa. 27 mart 1997 ci ildə [[Tayland]]da doğulub. Qrupun ana rəqqasəsi,repperi və yaşca ən kiçik üzvüdür. == Mükafatlar == {{əsas|Blackpink-in qazandığı mükafatların və namizədliklərin siyahısı}} == Sosial medyalarda qırdıqları rekordlar == Onların "Ddu-Du Ddu-Du" adlı klipləri, [[Cənubi Koreya]]da 2019-cu ilin yanvar ayında ən çox izlənilən musiqi videosu oldu və qrupları 2019-cu ilin noyabrında bir milyard baxışı aşan ilk K-pop qrupu oldu.26 iyun 2020-ci ildəki musiqi videosu olan "How You Like That" -in yayımlanmasından sonra Blackpink, ilk 24 saat ərzində (86,3 milyon baxışla) ən çox izlənilən [[YouTube]] videosu olduğu üçün və YouTubeda bir video premyerası üçün ən çox izləyici (canlı premyera üçün 1.66 milyon izləyiciyə çatmaq) olmasıda daxil olmaqla beş [[Guinness Dünya Rekordu]]nu qırdı. Blackpink, 2020-ci ildə Koreya pop mədəniyyəti sahəsində dünya ictimaiyyətinə ilham verən CJ E&M tərəfindən seçilən on "2020 Visionary" fiqurlarından biri olaraq qəbul edildi. == Diskoqrafiya və Mahnılar == {{əsas|Blackpink diskoqrafiyası}} == Videoqrafiya == {{əsas|Blackpink videoqrafiya}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.instagram.com/blackpinkofficial/ BLΛƆKPIИK] rəsmi [[Instagram]] səyfəsi * [https://www.youtube.com/channel/UCOmHUn--16B90oW2L6FRR3A BLACKPİNK] [[Youtube]] kanalı {{Blackpink}} {{K-pop}} [[Kateqoriya:Cənubi Koreya qız qrupları]] [[Kateqoriya:2016-cı ildə yaranan musiqi qrupları]] [[Kateqoriya:Blackpink]] [[Kateqoriya:K-pop musiqi qrupları]] bccbnk5ccu3lwpipqz1o3nh10yizg5p 14 530857 7865747 4173513 2024-11-27T10:44:59Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865747 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları|Basketbol]] [[Kateqoriya:Basketbol üzrə çempionlar]] duke5so1qo77t5fyuhdjf9krblj9lhe 0 531634 7865809 7768803 2024-11-27T11:10:05Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:Gürcüstanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] əlavə olundu 7865809 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |piktoqram = |adı = Zviad Qoqoçuri |orijinal adı = {{dil-ka|ზვიად გოგოჭური}} |doğum adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |tam adı = |ləqəbi = |milliyyəti = |doğum tarixi = 30.10.1986 |doğum yeri = [[Gürcüstan]]<ref name=bbc/> |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |boyu = |çəkisi = |vətəndaşlığı = |idman növü = Para-cüdo |idman dərəcəsi = |ağırlıq dərəcəsi = 90 kq |məşqçisi = |komandası = |bacarıqları = |hərbi rütbəsi = |təhsili = |ixtisası = |karyera illəri = |medalları = {{Turnir| [[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|Paralimpiya Oyunları]]}} {{Qızılmedal |[[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|2016 Rio-de-Janeyro]]|90 kq}} {{Turnir| [[Para-cüdo üzrə Avropa Çempionatı|Avropa Çempionatı]]}} {{Qızılmedal |2015 Odivelaş|90 kq}} |saytı = |vikianbar = |yeniləmə = }} '''Zviad Qoqoçuri''' ({{dil-ka|ზვიად გოგოჭური}}; [[30 oktyabr]] [[1986]]) — 90 kq çəki dərəcəsində çıxış edən [[Gürcülər|gürcü]] paralimpiyaçı cüdoçu. O, [[2016]]-cı ildə [[Rio-de-Janeyro]] şəhərində keçirilmiş [[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|Yay Paralimpiya Oyunlarında]] qızıl medal qazanıb (90 kq).<ref name=bbc>{{Cite web|url=http://www.bbc.com/russian/news-37400740|title=Рио-2016: историческая победа паралимпийца из Грузии|publisher=BBC.com|access-date=2017-12-27|archive-date=2022-03-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20220301170121/https://www.bbc.com/russian/news-37400740|url-status=live}}</ref><ref name=spu>{{Cite web|url=https://sputnik-georgia.ru/rio2016_news/20160911/233189556/Gruzija-zavoevala-pervoe-zoloto-v-istorii-paralimpijskih-Igr.html|title= Грузия завоевала первое золото в истории паралимпийских Игр|publisher=Sputnik-georgia.ru}}</ref> O, [[Gürcüstan]]ın [[Gürcüstan Yay Paralimpiya Oyunlarında|Paralimpiya tarixi]]ndə medal qazanan ilk idmançıdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|1}} == Xarici keçidlər == * [https://www.judoinside.com/judoka/53477/Zviad_Gogotchuri/judo-results ''Judoinside'' saytında nəticələri] * [https://www.judoinside.com/judoka/53477/Zviad_Gogotchuri/judo-career ''Judoinside'' saytında nailiyyətləri] {{cüdoçu-qaralama}} {{xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:2016 Yay Paralimpiya Oyunlarında cüdoçular]] [[Kateqoriya:Gürcüstanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Gürcüstanın kişi cüdoçuları]] [[Kateqoriya:2016 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] kltmtb8qfpu2y4burfi4cw2e4g71jvd 14 533451 7865347 5202496 2024-11-27T06:02:07Z Araz Yaquboglu 17991 7865347 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Təhsil müəssisələri]] [[Kateqoriya:İctimai xidmətlər]] [[Kateqoriya:Sosial institutlar]] [[Kateqoriya:İnstitutlar]] 6jp16hr0kh6zekyuznl9n531etr2kq5 0 536745 7865326 7701673 2024-11-27T05:42:22Z MMMMFA 300583 /* Həmçinin bax */ 7865326 wikitext text/x-wiki {{Universitet |Adı = Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu |Abreviatura = |Loqo = Aİİ-loqo.png |Loqonun ölçüsü = 250px |Loqonun izahı = İnstitutun loqosu |Şəkil = |Şəklin ölçüsü = |Şəklin izahı = |Şüar = |Əsası qoyulub = 9 fevral 2018 |Tip = Dövlət |Rektor = [[Aqil Şirinov]] |Tələbə sayı = |Şəhər = {{Gerbifikasiya|Bakı}} |Ölkə = {{AZE}} |Ünvan = AZ1141, [[Bakı şəhəri]], [[Əhməd Cəmil küçəsi (Bakı)|Məhəmməd Naxçıvani 29, AZ 1065]] |Sayt = [https://ait.edu.az/ ait.edu.az] }} '''Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu''' (tam adı: '''Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin tabeliyində Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu'''<ref name="PS-09.02.2018">[http://president.az/articles/27001 "Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun yaradılması haqqında"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180924175209/https://president.az/articles/27001 |date=2018-09-24 }} Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 fevral 2018-ci il tarixli Sərəncamı. president.az{{ref-az}}</ref>) — [[Azərbaycan Respublikası]]nda [[ilahiyyat]] istiqaməti üzrə ixtisaslaşmış [[ali təhsil müəssisəsi]]. Hal-hazırda institutun rektoru [[Aqil Şirinov]]dur<ref name="PS-12.05.2020">[https://president.az/articles/all A. M. Şirinovun Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun rektoru təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220101120318/https://president.az/articles/all |date=2022-01-01 }}. president.az, 12.05.2020{{ref-az}}</ref>. == Tarixi == İnstitutun yaradılmasında Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsi baza rolunu oynayıb. Fakültə 1992/93-cü tədris ilində [[Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi]], [[Bakı Dövlət Universiteti]] və Türkiyə Dəyanət Vəqfi arasında bağlanmış [[müqavilə]] əsasında təsis olunmuş və 2017-ci ilə kimi Bakı Dövlət Universitetinin nəzdində fəaliyyət göstərmişdir. Cəmiyyətdə dinə olan marağı, savadlı mütəxəssislərin yetişdirilməsini və ilahiyyat [[elm]]inin inkişafını təmin etmək üçün müstəqil ali təhsil müəssisəsinin yaradılmasına ehtiyac var idi. [[Azərbaycan Respublikası Prezidenti]]nin 2018-ci il 9 fevral tarixli 3654 nömrəli "Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun yaradılması haqqında" [[Sərəncam]]a əsasən, [[Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]]nin tabeliyində Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu yaradıldı.<ref name="PS-09.02.2018"/> 2018/2019-cu tədris ilində müvafiq Sərəncamla Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat [[fakültə]]sinin ləğv edilməsi və Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun strukturuna daxil edilməsi məsələlərinin icrası Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilmişdir.<ref>[http://e-qanun.az/framework/38699 "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2015-ci il 6 noyabr tarixli 356 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin strukturuna daxil olmayan tabeliyindəki qurumların Siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220326032955/http://e-qanun.az/framework/38699 |date=2022-03-26 }} [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 30 aprel 2018-ci il tarixli, 185 nömrəli Qərarı. [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref> 8 dekabr 2023-cü ildə Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun yanında Bakı İlahiyyat Kollecinin yaradılması barədə qərar qəbul olunmuşdur.<ref>{{cite web |title=Bu il yeni yaradılmış Bakı İlahiyyat Kollecinə qəbul aparılacaq |url=https://scara.gov.az/az/xeber/ictimaiyyetle-elaqeler/xeberler/bu-il-yeni-yaradilmis-baki-ilahiyyat-kollecine-qebul-aparilacaq |website=Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi |accessdate=23 may 2024 |date=28 fevral 2024}}</ref> Kollecin 2024–2025-ci tədris ilindən fəaliyyətə başlaması planlaşdırılır.<ref>{{cite web |title=Bakı İlahiyyat Kollecinə qəbul olan tələbələr harada yerləşəcəklər? |url=https://oxu.az/cemiyyet/baki-ilahiyyat-kollecine-qebul-olan-telebeler-harada-yerlesecekler |website=Oxu.az |accessdate=23 may 2024 |date=22 may 2024 |archive-date=23 May 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240523000408/https://oxu.az/cemiyyet/baki-ilahiyyat-kollecine-qebul-olan-telebeler-harada-yerlesecekler |url-status=live }}</ref> == Rektorlar == 2018-ci ilin may ayının 31-də Prezident [[İlham Əliyev]] tərəfindən verilən sərəncamla [[Ceyhun Məmmədov (rektor)|Ceyhun Məmmədov]] instituta [[rektor]] təyin edilmişdir<ref name="PS-31.05.2018">[https://www.president.az/articles/28878 C. V. Məmmədovun Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun rektoru təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180924162424/https://president.az/articles/28878 |date=2018-09-24 }}. president.az, 31.05.2018{{ref-az}}</ref>. 2020-ci ilin may ayının 12-də Prezident [[İlham Əliyev]] tərəfindən verilən sərəncamla [[Aqil Şirinov]] instituta [[rektor]] təyin edilmişdir<ref name="PS-12.05.2020"/>. == Təhsil == İnstitutda təhsil ödənişsizdir, tələbələr bütün fənlər üzrə pulsuz dərsliklərlə təmin edilirlər. İnstitutda İslam dininin tədrisinə dair Quran, Hədis, Təfsir, Fiqh, Kəlam, Təsəvvüf kimi ənənəvi fənlərlə yanaşı, dinləri sosioloji, psixoloji, fəlsəfi və tarixi aspektlərdən tədqiq edən fənlərin də tədrisi təşkil olunub. Eyni zamanda, digər aparıcı dünya dinlərinin – [[xristianlıq]], [[yəhudilik]], [[hinduizm]], [[buddizm]]in inanc, ibadət, əxlaq sistemi və ictimai strukturları, eləcə də [[fəlsəfə]], [[sosiologiya]], [[psixologiya]], [[multikulturalizm]] kimi sosial və humanitar elmlər də tədris olunur.<ref name="a">{{cite web |url = https://azertag.az/xeber/Prezident_Ilham_Aliyev_Azerbaycan_Ilahiyyat_Institutunun_yeni_binasinin_achilisinda_istirak_edib_YENILANIB_VIDEO-2087504 |archiveurl = https://archive.today/20230418084545/https://azertag.az/xeber/Prezident_Ilham_Aliyev_Azerbaycan_Ilahiyyat_Institutunun_yeni_binasinin_achilisinda_istirak_edib_YENILANIB_VIDEO-2087504 |archivedate = 18 aprel 2023 |title = Prezident İlham Əliyev Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun yeni binasının açılışında iştirak edib. |author = |date = 11 aprel 2022 |work = |publisher = azertag.az |accessdate = |language = }}</ref> İnstitutda tədris [[Azərbaycan dili]]ndə həyata keçirilir. Gələcəkdə [[rus dili|rus]], [[ingilis dili|ingilis]] və [[ərəb dili|ərəb]] dilli bölmələrin açılması və dünyanın müxtəlif ölkələrindən tələbələrin institutda təhsilə cəlb olunması nəzərdə tutulur.<ref name="a"/> Bu ali təhsil müəssisəsində tələbələr həmçinin ingilis, ərəb, klassik ibrani və fars dillərini öyrənmək imkanına malikdirlər. Dərslərdən əlavə, tələbələr üçün ödənişsiz xarici dil kursları təşkil edilir.<ref name="a"/> Azərbaycan İlahiyyat İnstitutun magistraturasında Dinşünaslıq ixtisası üzrə — Dinin psixologiyası, Dinin sosiologiyası, Dinlər tarixi, İslamşünaslıq ixtisaslaşmaları üzrə təhsil verilir.<ref name="a"/> [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 15 yanvar 2019-cu il tarixli, 6 nömrəli Qərarına əsasən İnstitutda [[fəlsəfə doktoru]] üzrə [[doktorantura]] təhsili həyata keçirilməsi qərara alınmışdır.<ref>[http://www.e-qanun.az/framework/21061 "Doktoranturalar yaradılan Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin, elmi müəssisə və təşkilatların Siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220706055959/https://e-qanun.az/framework/21061 |date=2022-07-06 }} Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 14 dekabr 2010-cu il tarixli, 235 nömrəli Qərarı. [[e-qanun.az]] {{ref-az}}</ref>. == Rəmz == * multikulturalizmi və tolerantlığı əks etdirən loqonun tam mərkəzindəki əlləri səmaya yönələn "insan" simvolu Tanrı ilə ünsiyyəti, * "kitab" elmin əsas qaynağını, * "zeytun budağı" isə sülhü və mənəviyyatı ifadə edir. == Nəşrləri == === "Din araşdırmaları" jurnalı === "Din araşdırmaları jurnalı" Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun elmi fəaliyyətinin əsas göstəricilərindən biridir<ref name="trend.az3">[https://az.trend.az/azerbaijan/society/3001084.html İlahiyyat İnstitutunun "Din araşdırmaları" jurnalı çapdan çıxıb] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220326033253/https://az.trend.az/azerbaijan/society/3001084.html |date=2022-03-26 }}. az.trend.az, 03.01.2019{{ref-az}}</ref>. Jurnal ildə iki dəfə dərc olunur<ref name="trend.az3"/>. İlk nömrəsi 2018-ci ilin dekabr ayında çıxmışdır<ref name="trend.az3"/>. Jurnalın nəşr qaydaları [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası]]nın elmi jurnallar qarşısında qoyduğu tələblərə, həmçinin bu sahədəki beynəlxalq standartlara uyğun olaraq hazırlanmışdır<ref name="trend.az3"/>. Jurnalın redaksiya heyətinin üzvləri [[Azərbaycan]]la yanaşı, [[Türkiyə]], [[Rusiya]], [[İran]] və [[İsveçrə]]nin təhsil müəssisələrində çalışan tanınmış alimlərdir<ref name="trend.az3"/>. === "İlahiyyat" elmi-publisistik jurnal === "İlahiyyat" elmi-publisistik jurnal" 14.03.2019-cu il tarixdə Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən "Mətbu nəşrlərin reyestri"nə (4225) daxil edilmişdir. Təsisçisi Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu (Aİİ) olan jurnalın ilk nömrəsi 06 iyun 2019-cu il tarixdə nəşr edilib. Jurnalın sözügedən nömrəsi 15 rubrika və 100 səhifədən ibarət idi. Jurnalın əsas məqsədi milli-mənəvi, dini, əxlaqi və multikultural dəyərləri əks etdirən məlumatları işıqlandırmaq, tolerantlığı, birlik və bütövlüyü təbliğ etməkdir. === "Bülleten" === Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun fəaliyyəti, həyata keçirdiyi layihələr barədə ictimaiyyəti məlumatlandırmaq üçün ildə iki dəfə çap olunur. === İlahiyyatçı qəzeti === {{əsas|İlahiyyatçı (qəzet)}} İnstitutun təsis etdiyi "İlahiyyatçı" qəzetinin ilk nömrəsi 28 dekabr 2018-ci ildə çap edilmişdir<ref name="qəzet">[http://scwra.gov.az/az/view/news/8519/ilahiyyatchi-qezeti-neshre-bashlayib "İlahiyyatçı" qəzeti nəşrə başlayıb] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211027200549/https://scwra.gov.az/az/view/news/8519/ilahiyyatchi-qezeti-neshre-bashlayib |date=2021-10-27 }}. scwra.gov.az, 04.01.2019{{ref-az}}</ref>. Ayda bir dəfə nəşr olunan "İlahiyyatçı" qəzetində Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun fəaliyyəti və tələbələrin yaradıcılığı haqqında yazılar dərc edilirdi<ref name="qəzet"/>. == Tərkibi == === Kitabxana === Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun müxtəlif elm sahələrini əhatə edən zəngin kitabxanası vardır. İnstitutun kitabxanası açıq rəf sistemi əsasında təşkil olunub. Kitabxanasında 14000-ə yaxın [[kitab]] var<ref name="EO">Emin Orucov. "Kitabxanamız". "İlahiyyatçı" qəzeti, 28.12.2018, № 01, səh. 16.{{ref-az}}</ref>. Kitabxanada olan kitablar Azərbaycan, rus, ingilis, türk, ərəb və fars dillərindədir<ref name="EO"/>. === Beynəxalq əlaqələri === 2018-ci ilin dekabrın 16-dan 22-dək İnstitutun rəhbərliyi [[Türkiyə]]nin iki şəhərində — [[Ankara]] və [[İstanbul]]da işgüzar səfərdə olmuş; həmin səfər çərçivəsində [[Mərmərə Universiteti|Mərmərə]], [[İstanbul 29 Mayıs Universiteti|29 Mayıs]] və [[Ankara Universiteti|Ankara]] universitetləri ilə əməkdaşlıq protokolları imzalanmışdır. Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu öz tələbələrinə beynəlxalq mübadilə proqramları olan "Erasmus", "Mevlana" və digərləri vasitəsilə [[Avropa]], [[Amerika]], Şərq ölkələrində təhsil almaq və yüksək qiymətlərlə məzun olan bakalavrların ixtisasları üzrə magistratura və doktorantura təhsillərini dövlət xətti ilə xarici ölkələrdə davam etdirməyə imkan yaradır. == Bakı İlahiyyat Kolleci == 2023-cü ilin dekabrında Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu publik hüquqi şəxsin yanında "Bakı İlahiyyat Kolleci" publik hüquqi şəxs yaradılıb.<ref>{{Cite web |date=2023-12-11 |title=Bakı İlahiyyat Kolleci yaradılıb |url=https://report.az/daxili-siyaset/baki-ilahiyyat-kolleci-yaradilib/ |access-date=2023-12-24 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2023-12-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231224054300/https://report.az/daxili-siyaset/baki-ilahiyyat-kolleci-yaradilib/ |url-status=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] * [[Bakı İslam Universiteti]] * [[Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsi]] * [[Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu]] {{Vikianbar kateqoriyası|Theology Institute of Azerbaijan}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * {{rəsmi saytı|ait.edu.az}} * İnstitutun rəsmi "[[Facebook]]" [https://www.facebook.com/ilahiyyatinstitutu/ səhifəsi] * İnstitutun rəsmi "[[Twitter]]" [https://twitter.com/azeilahiyyat səhifəsi] * İnstitutun rəsmi "[[Instagram]]" [https://www.instagram.com/ilahiyyatinstitutu/ səhifəsi] * İnstitutun rəsmi "[[YouTube]]" [https://www.youtube.com/channel/UCgB_W6kQ8UBHGlt__nf6reA kanalı] {{Azərbaycandakı ali təhsil müəssisələri}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu| ]] [[Kateqoriya:9 fevralda yarananlar]] [[Kateqoriya:2018-ci ildə Azərbaycanda yarananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda dini təhsil]] 6xyjg5r9ngos7b5fg9gzz52bc9pm8xg 0 538752 7865495 7790444 2024-11-27T07:39:56Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan arxeoloqları]] əlavə olundu 7865495 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Tarix Dostiyev |orijinal adı = Tarix Meyrut oğlu Dostiyev |digər adları = |şəkil = |piktoqram = |milliyyəti =[[azərbaycanlı]] |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Tarix Meyrut oğlu Dostiyev''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]]-[[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|sovet]] arxeoloqu,<ref>{{Cite web |title=Dostiyev Tarix Meyrut oğlu |url=http://science.gov.az/az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2442 |access-date=2021-07-11 |archive-date=2022-06-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628152337/https://science.gov.az/az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2442 |url-status=live }}</ref><ref>{{AME|7|250}}</ref> [[elmlər doktoru|tarix elmləri doktoru]] ([[2004]])<ref>{{Cite web |title=DOSTİYEV |url=http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/15820/cild/19 |access-date=2021-12-21 |archive-date=2021-12-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211221153917/http://ensiklopediya.gov.az/az/terms/15820/cild/19 |url-status=live }}</ref> , [[BDU]]-nun "Arxeologiya və Etnoqrafiya" kafedrasının müdiri<ref>{{Cite web |title=ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA |url=http://history.bsu.edu.az/az/content/arxeologya_v_etnoqrafya_13 |access-date=2021-07-11 |archive-date=2022-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220309012328/http://history.bsu.edu.az/az/content/arxeologya_v_etnoqrafya_13 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Tarix Meyrut oğlu Dostiyev |url=http://history.bsu.edu.az/az/content/tarx_meyrut_olu_dostyev____ |access-date=2021-07-11 |archive-date=2022-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220119143417/http://history.bsu.edu.az/az/content/tarx_meyrut_olu_dostyev____ |url-status=live }}</ref> == Bioqrafiya == Tarix Dostiyev 1955-ci il martın 23-də [[Bakı]] şəhərinin [[Zabrat]] qəsəbəsində anadan olmuşdur. 1981-ci ildə [[Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi]]ni bitirib. 1988-ci ildə [[Moskva Dövlət Universiteti]]nin nəzdindəki İxtisaslaşdırılmış Müdafiə Şurasında “Şimal-Şərqi Azərbaycanın orta əsr arxeoloji abidələri (IX-XIII əsrlər)” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. 2004-cü ildə isə [[AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu]] nəzdindəki Müdafiə Şurasında “Şimal-Şərqi Azərbaycan IX-XV əsrlərdə (tarixi-arxeoloji tədqiqat)” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmişdir. == Fəaliyyəti == [[AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu|Azərbaycan MEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu]]nda baş laborant, kiçik elmi işçi, aparıcı elmi işçi vəzifələrində işləmişdir. [[1982]]-[[1984]]-cü illərdə [[Moskva Dövlət Universiteti]]nin Arxeologiya kafedrasında təcrübəçi-tədqiqatçı olmuş, orta əsrlər arxeologiyası üzrə ixtisaslaşmışdır. [[1990]]-cı ildən [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin Azərbaycanşünaslıq elmi tədqiqat mərkəzində çalışır. [[Şabran]], [[Quba]]-[[Xaçmaz]] arxeoloji ekspedisiyalarında fəal iştirak etmiş, Müşkür və Şəmkir arxeoloji ekspedisiyalarının rəhbəridir. 3 monoqrafiya, 3 kataloq, 2 dərs vəsaiti, 190 elmi məqalənin müəllifidir. Çoxcildli Azərbaycan arxeologiyası VI cildinin əsas müəllifi və cildin məsul redaktorudur. [[1990]]-[[2008]]-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetində “Arxeologiyanın əsasları”, “Azərbaycanın arxeoloji landşaftları”, “Azərbaycan arxeologiyası” fənləri, “İslam arxeologiyası”, “Azərbaycanın orta əsrlər arxeologiyası”, “Azərbaycanın orta əsr maddi mədəniyyəti” seçmə fənləri üzrə mühazirələr oxuyub, “Arxeologiyanın əsasları”, “Azərbaycan arxeologiyası” fənləri, “Köməkçi tarix fənləri” üzrə proqramlar tərtib edib.Azərbaycanşünaslar Müstəqil Birliyinin sədrinin birinci müavini, [[Azərbaycan Arxeologiyası (jurnal)|“Azərbaycan arxeologiyası”]] jurnalının baş redaktor müavinidir. === Tədqiqat sahəsi === Əsas tədqiqatları maddi mədəniyyət tarixinə, Azərbaycanın orta əsr şəhər və kəndlərinin sosial-iqtisadi və siyasi tarixinə həsr olunmuşdur.1981-ci ildən orta əsr arxeoloji abidələrinin çöl tədqiqatlarında iştirak edir. Arxeologiya fənni üzrə lüğətin hazırlanması Azərbaycanın ənənəvi məişət və mədəniyyətinə dair izahlı arxeoloji lüğətinin tərtibi üzrə elmi tədqiqat işi davam etdirilib, “Qayaüstü rəsmlər, geyim və bəzəklər” mövzusu üzrə lüğət tərtib olunub. Məlum olduğu kimi Azərbaycan qayaüstü rəsmlərin aşkarlanıb tədqiq olunduğu 78 ölkədən biridir. Qobustan, Abşeron, Kəlbəcər, Gəmiqaya qayaüstü rəsmlərinin araşdırılması və elmi ədəbiyyata daxil edilməsi arxeologiyanın bu sahəsi üzrə azərbaycan dilində bir sıra istilahların yaranması ilə əlamətdar olmuşdur. Lüğətdə həmin terminlərin izahına geniş yer verilmişdir. === Beynəlxalq seminar, simpozium və konfranslarda iştirakı === [[Azərbaycan]]da, [[Rusiya Federasiyası]]nda, [[Gürcüstan]]da, [[Qırğızıstan]]da, [[Türkmənistan]]da, [[Türkiyə]]də və [[İran İslam Respublikası]]nda keçirilən beynəlxalq elmi konqres, konfrans və simpoziumlarda məruzələrlə Azərbaycan arxeologiya elmini təmsil etmişdir. [[İslam]] dövrü mülki monumental memarlığı Azərbaycanın arxeoloji irsində. // Şirvanşahlar sarayı: tarix, həqiqətlər, mülahizələr. Elmi – praktik konfrans. Tezislər toplusu. Bakı, Elm və Təhsil, 2015, s. 13-15“Arxeoloji irs və onun bəzi məsələləri”// “Qarabağın arxeoloji irsi” Beynəlxalq Elmi konfrans, Bakı. [[28 noyabr|28]]-[[30 noyabr]] [[2016]]-cı il Orta əsr Şəmkir şəhərinin memarlığına dair // Müasir və tarixi şəhərlər II Beynəlxalq Konfrans, [[Bakı]], [[1 dekabr|1]]-[[2 dekabr]], [[2017]] == Təltifləri == *[["Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı]] (2019)<ref>{{Cite web |title="Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı ilə təltif olunanlar |url=http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf |access-date=2019-11-27 |archive-date=2019-11-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191127164346/http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf |url-status=live }}</ref>. == Seçilmiş əsərləri == * Cредневековые археологические памятники Северо – Восточного Азербайджана (IX – середина XIII в.). Баку, 1999 * Şimal-Şərqi Azərbaycan IX -XV əsrlərdə. Bakı, 2001; Azərbaycan arxeologiyası. VI cild. Bakı, 2008(müştərək) * Köməkçi tarixi fənlər. Bakı, 2001(müştərək) * .Professor C.Ə.Xəlilov və Azərbaycanın orta əsr arxeoloji abidələrinin tədqiqində onun rolu. // Azərbaycan arxeologiyası, 2014, №1, s. 42-48. * IV. Uluslararası Türk Kültürü Kurultayı. Fethiye. 21-24 mart 2013. // Azərbaycan arxeologiyası, 2014, №2, s. 111-112 * Ortaçağ Azerbaycan şehirlerinin savunma istehkamları. // İrs,Miras, 2014, (ilkbahar) №9, s. 4-9. * О косторезном ремесле Азербайджана в IX-X вв.// Вестник Бакинского Университета, 2014, №2, с. 59-64. * О косторезном ремесле Азербайджана в IX-X вв.// Вестник Бакинского Университета, 2014, №2, с. 59-64. * Azərbaycanın orta əsr paytaxt şəhərləri (arxeoloji materiallar əsasında). // Azərbaycan paytaxtları. Elmi-praktik konfrans. Tezislər toplusu. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014, s. 16-19. * Azərbaycan arxeoloji irsinə qarşı erməni terroru. //31 mart azərbaycanlıların soyqırımı günüdür (elmi-praktik seminar). Tezislər toplusu. Bakı, 2014, s.14 * Орен-кала. // Больщая Российская Энциклопедия. T. 24. Moskva, İzd-vo «Больщая Российская Энциклопедия», 2014, c. 399 * Professor Qüdrət Seyfulla oğlu İsmayılzadənin anadan olmasının 80 illiyinə. // Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyasının aktual problemləri. Bakı, Bakı universitetinin nəşr., 2014, s. 9-22 * Orta əsr Şəmkir şəhərinin marqans naxışlı şirli saxsı qabları. // Azərbaycan arxeologiyası, 2014, №2, s. 59-66 * Orta əsr Şəmkir şəhərinin abadlığı arxeoloji qazıntılar işığında. // Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2015, № 1, s.89-96 * Şəmkir şəhər yerindən tapılmış “minai” tipli fayans qablar. // Azərbaycan arxeologiyası, 2015, №1, s. 82-92 * İslam dövrü mülki monumental memarlığı Azərbaycanın arxeoloji irsində. // Şirvanşahlar sarayı: tarix, həqiqətlər, mülahizələr. Elmi – praktik konfrans. Məqalələr toplusu. Bakı, Elm və Təhsil, 2015, s. s.60-70. * Azərbaycanın orta əsr şəhərləri seçmə fənni üzrə proqram. Bakı, 2015, s. 14. * İslam dövrü mülki monumental memarlığı Azərbaycanın arxeoloji irsində”// “İçərişəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsinin oktyabr 2015-ci ildə keçirdiyi “Şirvanşahlar sarayı: tarix, həqiqətlər, mülahizələr” mövzusunda elmi-praktik konfrans tezislər * Orta əsr Şəmkir şəhərinin basma naxışlı bədii keramikasının bəzi nümunələri // Azərbaycan arxeologiyası, 2015, №2, s. 47-57. * Orta əsr Şəmkir şəhərinin anqob naxışlı yaşıl şirli keramikası// Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası, 2015, №2 113-124 * Orta əsr Şəmkir şəhərində tolerantlıq// Dövlət və Din, 2016,№5, s.53-58. * Zərnaxışlı keramikanın bəzi nümunələri// Mədəniyyət.az, 2016, №11, 75-77 * Şəmkir şəhərinin səlcuq dövrü bədii keramikasının bəzi nümunələri // BDU-nun Xəbərləri, 2016, N1, səh. 84-91 * Azərbaycanın orta əsr şəhərləri (IX-XIII əsrin əvvəlləri). Dərs vəsaiti. Bakı: “Elm və təhsil”, 2016, 200 səh. * Orta əsr Şəmkir şəhər yerindən tapılmış oduncaq nümunələrinin dendroarxeologiya tədqiqi. //Azərbaycan Arxeologiya, 2017, Vol.20. * К истории оконного стекла в Азербайджане // İrs – Наследие, 2017, №3, c. 14-18. * Orta əsr Şəmkir şəhərində fayans qabların istehsalına dair // Bakı Universitetinin Xəbərləri, humanitar ser., 2017, №1, s. 105-113. * İslam arxeologiyası” anlayışına dair // Dövlət və Din, 2017, № 4 (51), s.80-86. * Миниатюры на керамике // İrs – Наследие, 2017, №3, c. 30-33. * Armenian occupation and some examples of the falsification of the history of Azerbaijani culture // İrs – Heritage, 2017, №3(31) Autumn, pp.&nbsp;50–63. * “Minai” tipli fayans qablardan üç nümunə // Mədəniyyət.az, 2017, № 10 * 2015-2016-cı illərdə Şəmkir şəhər yerində aparılan arxeoloji qazıntılar. // Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar - 2015-2016. Bakı, 2017 (müştərək –R.Bəşirov, N.Hüseynli, R.Mirzəyev ilə) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == *http://history.bsu.edu.az/az/content/dostiyev_tarix_182 *http://www.science.az/forms/doktora-nauk-instituta-arheologii-i-etnografii/2442 [[Kateqoriya:Azərbaycan arxeoloqları]] 0hms63zvhby0ednq944pv6h36vbonlr 0 541238 7864903 7851754 2024-11-26T17:02:19Z 89.40.30.76 /* Həyatı */ 7864903 wikitext text/x-wiki {{Əhəmiyyət|tarix=avqust 2024}} {{mənbə yoxluğu}} {{Yazıçı |adı = Sevil Gültən |orijinal adı = Sevil Məmməd qızı Nuriyeva |digər adları = |şəkil = Sevil gulten.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = Sevil Nuriyeva |təxəllüsü = Sevil Gültən |doğum tarixi = 22.04.1961 |doğum yeri = [[Təzəkənd (Zərdab)|Təzəkənd]], [[Zərdab rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br/>{{AZE}} |milliyyəti = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] |təhsili = [[Azərbaycan Dillər Universiteti|Azərbaycan Xarici Dillər İnstitutu]] |ixtisası = |fəaliyyəti = tərcüməçi |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]]<br/>[[İngilis dili|ingiliscə]] |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Nuriyeva Sevil Məmməd qızı (Sevil Gültən)''' — azərbaycanlı tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü. == Həyatı == Sevil Gültən [[1961]]-ci il [[22 aprel|aprelin 22-də]] [[Zərdab rayonu]]nun [[Təzəkənd (Zərdab)|Təzəkənd kəndində]] dünyaya gəlib. Atası Məmməd Nuriyev traktorçu, anası Gülasta Nuriyeva kolxozçu olub. 1978-ci ildə Ş.Qurbanov adına Zərdab şəhər orta məktəbini bitirib, Xarici Dillər İnstitutunun (hazırkı Azərbaycan Dillər Universiteti) ingilis dili fakültəsinə qəbul olub və institutu əla qiymətlərlə bitirib. Hələ tələbə vaxtından bədii yaradıcılıqla məşğuldur. Birinci kursda oxuduğu vaxtdan tərcümə etdiyi kiçik hekayələr institutun "Bilik" qəzetində çap edilib. 1987-ci ildə ailə qurub. Həyat yoldaşı Rasim Qədirov 2003-cü ildə dünyasını dəyişib. Yasəmən və Gültən adlı iki qızı var. == Yaradıcılığı == Təyinatla Zərdab rayonunun [[Bıçaqçı (Zərdab)|Bıçaqçı]] kəndinə göndərilib. Təyinat müddəti bitdikdən sonra rayonun müxtəlif kəndlərində ingilis dili müəllimi işləyib. "Küsüb getmək istəyirəm dünyadan", "Ürəyimin göz yaşları" adlı şeir kitablarının, "Uşaqlıq illərimin şəkiləri" adlı esselər kitabının müəllifidir. İngilis dilindən Azərbaycan dilinə, Azərbaycan dilindən ingilis dilinə çoxlu sayda kitablar tərcümə edib. [[Qanun Nəşriyyatı|"Qanun" nəşriyyatı]] və "TEAS-PRESS" nəşriyyatı ilə əməkdaşlıq edir. Eləcə də, [[Kaspi (qəzet)|"Kaspi" qəzetində]] esseləri, tərcümə etdiyi 140-dan çox hekayə çap olunub və olunmaqda davam edir. Tərcümə ilə bağlı məqalələri, şeirləri, tərcümələri [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"də]], [[Ulduz jurnalı|"Ulduz"]] və [[Azərbaycan jurnalı|"Azərbaycan"]] jurnallarında işıq üzü görüb. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. == Kitabları == === İngilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi əsərlər === {{sütunlar}} {{sütun}} '''"TEAS-PRESS" nəşriyyatında çap olunanlar:''' :1. Rafaello Barker. Yay mövsümü :2. Sarah Dessen. Müqəddəs hər şey :3. Ketrin Baybi. Çərşənbə gününədək arvad :4. Ketrin Baybi. Çərşənbə axşamınadək qız tapıldı :5. Ketrin Baybi. Bazar ertəsinək evlənməli :6. Ketrin Baybi. Cümə axşamınadək aşıq oldu :7. Ketrin Baybi. Cümə gününədək subay :8. Ketrin Baybi. Cümə gününədək nişanlanmalı :9. Holli Şindler. Elə tünd göy ki... :10. Lüi.De Berniers. Kapitan Korellinin mandolinası :11. Cüzieppe Katotsella. Demə ki, qorxuram... :12. Amor Tovles. Centlemen Moskvada :13. Luis Kerrol. Alisa möcüzələr diyarında :14. Ali Smith. Təsadüfi :15. Ceyk Maddoks. Hücumçu ötürməsi '''"Qanun" nəşriyyatında çap olunanlar:''' :1. Jojo Moyes. Bir üstəgəl bir :2. Jojo Moyes. Səndən sonra :3. Jojo Moyes. Geridə buraxdığın qadın :4. Jojo Moyes. Həminki mən :5. Jojo Moyes. Ulduzlar bəxş edən :6. Oşo. Emosiyalar :7. Oşo. Qızıl külçələr :8. Rohald Dahl. Matilda :9. Rohald Dahl. Ceyms və nəhəng şaftalı :10. Rohald Dahl. Böyük sevimli nəhəng :11. Rohald Dahl. Çarli və şokolad fabriki :12. Robin Şarma. Ferrarisini satan rahib :13. Dan Braun. Da Vinçi kodu :14. Alis Manro. Əziz həyat (hekayələr kitabı) :15. Rey Bredberi. Zəncirotu şərabı :16. Frances Hodgson Burnetti. Balaca prinses :17. Meier (çinli şairə). Şeirlər :18. Harper Lee. Bülbülü öldürmək :19. Harper Lee. Get gözətçi təyin et :20. Corciya Binq. Molli Munun ağlagəlməz hipnotizm kitabı (birinci kitab) :21. Corciya Binq. Molli Mun dünyanı dondurur (ikinci kitab) :22. Corciya Binq. Molli Munun hipnotik zaman səyahəti məcaraları (üçüncü kitab) :23. Corciya Binq. Molli Mun, Mikki Maus və Bilik maşını (dördüncü kitab) :24. Corciya Bing. Molli Mun və morfinq sirri(beşinci kitab) :25. Corciya Bing. Molli Mun və musiqi(altıncı kitab) :26. Heather Morris. Auşvitzin Tatuirovkaçısı :27. Alex Michaelides. Səssiz Pasiyent :28. Lao Ma (çinli müəllif). Hekayələr :29. Kristi Lefteri. Hələbli arıçı :30. Delia Ovens. Bataqlıq qızı :31. Donna Dale Carnegie. Yeniyetmə qızlar dostları necə qazanmalı :32. Gail Honeyman. Eleonar Olifant yaxşıdır :33. Jo Nesbo- Fantom :34. Karen White- Dəniz şüşələrinin səsi :35. Adam Silvera- Sonda hər ikisi ölür :36. J. M. Coetzee- İsanın ölümü :37. Angela Karter- Qanlı otaq :38. Bell Hooks – Qadınlar sevgi istəyir :39. Ben Elton- İki qardaş :40. John Boyne- Dağ başındakı oğlan :41. John Boyne- Bütün dağılmış yerlər :42. Toba Fridman və Malkolm Brabant- Auşvitz qızı :43. Heather Morris- Üç bacı :44. Heather Morris – Silkanın yolu :45. Kurt Vonnequt – hekayələr :46. Gi De Mopasan- Hekayələr {{sütun/son}} === Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcümə etdiyi əsərlər === {{sütunlar}} {{sütun}} :1. [[Hikmət Babaoğlu]]. Akdamardan Sarı gəlinədək erməni yalanı :2. [[Qəşəm Nəcəfzadə]]. The evening stories :3. [[Ülvi Bünyadzadə]]. Ömür yolu :4. [[Yunus Oğuz]]. Nadir şah :5. Amerikada Azərbaycan qadın yazarların hekayələrindən ibarət antalogiya (11 tərcümə) :6. Amerikada Azərbaycan yazıçılarının hekayələrindən ibarət antalogiya (10 hekayə) :7. [[Ceyhun Musaoğlu]]nun layihəsi ilə Azərbaycan yazıçılarının hekayələri ingilis dilində :8. [[Rafiq Tağı]]. hekayələr kitabı :9. Erməni əsirliyində (Antologiya) :10. Azərbaycan nağılları :11. [[Firuz Mustafa]]. Köç (povest) :12. [[Elçin İsgəndərzadə]]. Avtoportret :13. [[Vahid Məmmədli]]. Buddanın qayıdışı (povest) :14. [[Eyvaz Zeynalov]]. Hekayələr (povest və uşaq hekayələri) :15. [[Elçin Hüseynbəyli]]. Hekayələr :16. XXI əsr Azərbaycan ziyalıları :17. [[Giya Paçxataşvili]]. Oğul ata itirdi (poema) :18. [[Mirkazım Seyidov]]. Erməni vandalizmi :19. Mirkazım Seyidov. Zamanın nəbzi :20. Mirkazım Seyidov. Qaranlığa nur saçan zəka :21. Mirkazım Seyidov. Ömrümü xalqıma bağışlayıram :22. [[Salam Sarvan]]. Şeirlər :23. [[Varis Yolçiyev|Varis]]. Əzilmiş fotoşəkillər :24. Varis. Metamorfoza :25. Varis. 77-ci gün :26. [[Eluca Atalı]]. Esselər :27. Eluca Atalı. Hekayələr :28. [[Afaq Şıxlı]]. Şeirlər və hekaylər :29. [[Nilufər Şıxlı]]. Şeirlər :30. [[Şahnaz Kamal]]. Hekayələr :31. [[Salatın Əhmədli]]. İki kitab :32. [[Zahid Xəlil]]. Uşaq hekayələri :33. [[Gülxani Pənah]]. Xocalıya aid kitab :34. [[Əlabbas]]. Hekayələr :35. [[Əlisa Nicat]]. Hekayələr :36. [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]. Əsrimizin Siyavuşu :37. [[Nüşabə Məmmədli]]. Pyeslər :38. [[Ramiz Duyğun]]. İki poema :39. [[Dilsuz Musayev]]. Şeirlər kitabı :40. Pərvanə Məmmədli. Cənubi Azərbaycanın mətbuat tarixi :41. [[Böyükağa Mikayıllı]]. Kiprin dünyası, dünyanın Kipri :42. [[Elman Süleymanov]]. Üçüncü dünya müharibəsi (roman) :43. Dilşad Talıbova - Sanitar :44. Məqsəd Nur- Şəhər meri :45. Adəm Bakuvi – Paris üçbucağı :46. İbrahim Baba Nur- 168 saat ([[Səlim Babullaoğlu]], [[Xəyal Rza]], [[Elxan Zal]], [[Ədalət Əsgəroğlu]], Qismət, [[Fərid Hüseyn]], [[Fərqanə Mehdiyeva]], [[Faiq Balabəyli]], [[Ramil Mərzili]] və başqalarının şeirləri) === "Kaspi qəzeti"ndə çap olunan tərcümələri === #[[Hans Xristian Andersen]]. "Ananın hekayəsi", "Şahzadə qız və noxud", "Kibritsatan balaca qız", "Mələk", "Qəbirdəki uşaq", "Donuzotaran" #[[Çarlz Dikkens]]. "Uşağın hekayəsi", "Uşağın ulduz yuxusu" #James Baldwin. "Antonio Canova", "Həkim Qoldsmit", "Lakonik cavab", "Sonsuz nağıl", "Maksmilian və qazotaran oğlan", "Naşükür döyüşçü", "Hökmdar və onun qırğısı", "Kor kişilər və fil" #Dorothy Parker. "Telefon zəngi" #[[Edqar Allan Po|Edgar Allan Poe]]. "Carçı ürək" #[[Gi de Mopassan]]. "Kor kişi", "Dilənçi", "Etiraf", "Ölü qadının sirri", "Qəbir", "Ailə", "Ana və oğul", "Dəlinin gündəliyi", "Atılmış", "Biclik", "Köhnə dost Patient", "Öpüş", "Ata", "Duel", "Dul", "Müqəddəs suçiləyən", "Cehiz", "Belflover ana" #Henry Lawson. "Müəllimin səhvi", "Qaranlıqdakı uşaq yaxud yad ata" #Kate Chopin. "Bir saatın hekayəsi", "Tufan", "Peşmançılıq", "Tərbiyəli qadın", "Bir cüt ipək corab", "Bayou Müqəddəs Con şəhərinin ledisi", "Kaline" "Ölü kişinin ayaqqabıları" #H.H. Munro (Saki). "Laura", "Luiza", "Kernoqatzin canavarları", "Açıq qapı" #Mary Roberts Rinehart. "İncə əl", "İki yataq xəstəsi", "Evlənmək" #O. Henry. "Qəribə hekayə", "Müdrikin hekayəsi", "İyirmi ildən sonra", "Sosial üçbucaq" #Stephen Crane. "Tünd qəhvəyi it" #Timothy Shay Arthur. "Eminin sualı", "Həkimlə birgə", "Balaca Lizzi", "Arvad", "Keşikdə durmaq", "Kölgə arxasınca", "Çox kasıb #Robert Barr. "Dağ başında boşanma" #Sherwood Anderson. "Qəhvəyi paltolu kişi", "Müharibə", "Qardaşlar", "Lal kişi" #Stephen Leacock. Küçədə kibrit çöpü istəmək", "Mənim maliyyə karyeram" #Xu Yan. "Yaxşı qadının yoldaşlığı" #Algernon Blackwood. "Balaca dilənçi" #Ambrose Bierce. "Balaca səfil", "Bitməmiş qaçış, "Simsiz gələn xəbər", "Ölüm diaqnozu", "Bir bardaq şərbət", "Həbs", "Evə sarılmış üzüm tənəyi" #Arnaba Saha. "Qürub çağı", "Seçim" #Benjamin Franklin. "Fit" #D.H. Lawrence. "Xəstəşaxtaçı" #Elia A. Peattie. "Yağış uşaq", "Qonşu evdəki piano" #Philip. K. Dick. "Qapı arxasında" #Giovanni Boccaccio. "Federiqonun şahini" #Herbert George Wells. "Gözəl kostyum" #Henry Van Dyke. "Bir ovic gil", "Kol dibindəki dilənçilər", "Şahın cəvahiratı" #Lucy Maud Montgomery. "Tamamlanmış hekayə", "Qızıl toy", "Jasmin" #Mark Twain. "Təmsil" #Julius W. Long. "Solğun rəngli kişi" #Katherine Mansfield. "Ma Parkerin həyatı", "Xiyar şorabası" #L. Frank Baum. "Sehirli nabatlar", "Balaca mavi oğlanın nağılı", "Şən dəyirmançı" #Lafcadio Hearn. "Ölüb gedən sir" #Laura E. Richards. "Yaşıl atlas don", "Qızıl pəncərələr" #Louisa May Alcott. "Donuz qız", "Uşağın tərcümeyi halı", "Əmim oğlu Tribulationun hekayəsi" #Matsuo Basho. "Qoca ananın hekayəsi" #Ralph Henry Barbour. "Ölüm yatağında etiraf", "Əmiqızı" #W.F.Harvey. "Bataqlıqdan keçəndə" #W. W.Jacobs. "Üç bacı" #Chen Yonglin. "Güzgü" #Cui Li. "Keçmişdə pərt olduğum anlar" #Paulo Coelho. "Hamıdan güclü", "İki damcı yağ", "İbrətamiz hekayələr", "Əsl qorxunu kəşf etmək" == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=qZn8f70tM8U Sevil Gültən.Mən göylər qızıyam. Sevgi oyunu. Səs Tahirə Ağasiyeva] * [http://1905.az/sevil-gult%C9%99n-%C9%99n-azi-m%C9%99nim-kimi-5-10-n%C9%99f%C9%99r-t%C9%99rcum%C9%99ci-varsa-v%C9%99ziyy%C9%99ti-q%C9%99na%C9%99tb%C9%99xs-hesab-etm%C9%99k-olar/ Sevil Gültən: “Ən azı mənim kimi 5-10 nəfər tərcüməçi varsa, vəziyyəti qənaətbəxş hesab etmək olar.”] [[Kateqoriya:Azərbaycan tərcüməçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] sb7wttyga0lam557lndozra5y49peyw 7864909 7864903 2024-11-26T17:07:57Z 89.40.30.76 /* Həyatı */ 7864909 wikitext text/x-wiki {{Əhəmiyyət|tarix=avqust 2024}} {{mənbə yoxluğu}} {{Yazıçı |adı = Sevil Gültən |orijinal adı = Sevil Məmməd qızı Nuriyeva |digər adları = |şəkil = Sevil gulten.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = Sevil Nuriyeva |təxəllüsü = Sevil Gültən |doğum tarixi = 22.04.1961 |doğum yeri = [[Təzəkənd (Zərdab)|Təzəkənd]], [[Zərdab rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br/>{{AZE}} |milliyyəti = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] |təhsili = [[Azərbaycan Dillər Universiteti|Azərbaycan Xarici Dillər İnstitutu]] |ixtisası = |fəaliyyəti = tərcüməçi |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = [[Azərbaycan dili|azərbaycanca]]<br/>[[İngilis dili|ingiliscə]] |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Sevil Gültən (Nuriyeva Sevil Məmməd qızı)''' — azərbaycanlı tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü. == Həyatı == Sevil Gültən [[1961]]-ci il [[22 aprel|aprelin 22-də]] [[Zərdab rayonu]]nun [[Təzəkənd (Zərdab)|Təzəkənd kəndində]] dünyaya gəlib. Atası Məmməd Nuriyev traktorçu, anası Gülasta Nuriyeva kolxozçu olub. 1978-ci ildə Ş.Qurbanov adına Zərdab şəhər orta məktəbini bitirib, Xarici Dillər İnstitutunun (hazırkı Azərbaycan Dillər Universiteti) ingilis dili fakültəsinə qəbul olub və institutu əla qiymətlərlə bitirib. Hələ tələbə vaxtından bədii yaradıcılıqla məşğuldur. Birinci kursda oxuduğu vaxtdan tərcümə etdiyi kiçik hekayələr institutun "Bilik" qəzetində çap edilib. 1987-ci ildə ailə qurub. Həyat yoldaşı Rasim Qədirov 2003-cü ildə dünyasını dəyişib. Yasəmən və Gültən adlı iki qızı var. == Yaradıcılığı == Təyinatla Zərdab rayonunun [[Bıçaqçı (Zərdab)|Bıçaqçı]] kəndinə göndərilib. Təyinat müddəti bitdikdən sonra rayonun müxtəlif kəndlərində ingilis dili müəllimi işləyib. "Küsüb getmək istəyirəm dünyadan", "Ürəyimin göz yaşları" adlı şeir kitablarının, "Uşaqlıq illərimin şəkiləri" adlı esselər kitabının müəllifidir. İngilis dilindən Azərbaycan dilinə, Azərbaycan dilindən ingilis dilinə çoxlu sayda kitablar tərcümə edib. [[Qanun Nəşriyyatı|"Qanun" nəşriyyatı]] və "TEAS-PRESS" nəşriyyatı ilə əməkdaşlıq edir. Eləcə də, [[Kaspi (qəzet)|"Kaspi" qəzetində]] esseləri, tərcümə etdiyi 140-dan çox hekayə çap olunub və olunmaqda davam edir. Tərcümə ilə bağlı məqalələri, şeirləri, tərcümələri [[525-ci qəzet|"525-ci qəzet"də]], [[Ulduz jurnalı|"Ulduz"]] və [[Azərbaycan jurnalı|"Azərbaycan"]] jurnallarında işıq üzü görüb. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. == Kitabları == === İngilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi əsərlər === {{sütunlar}} {{sütun}} '''"TEAS-PRESS" nəşriyyatında çap olunanlar:''' :1. Rafaello Barker. Yay mövsümü :2. Sarah Dessen. Müqəddəs hər şey :3. Ketrin Baybi. Çərşənbə gününədək arvad :4. Ketrin Baybi. Çərşənbə axşamınadək qız tapıldı :5. Ketrin Baybi. Bazar ertəsinək evlənməli :6. Ketrin Baybi. Cümə axşamınadək aşıq oldu :7. Ketrin Baybi. Cümə gününədək subay :8. Ketrin Baybi. Cümə gününədək nişanlanmalı :9. Holli Şindler. Elə tünd göy ki... :10. Lüi.De Berniers. Kapitan Korellinin mandolinası :11. Cüzieppe Katotsella. Demə ki, qorxuram... :12. Amor Tovles. Centlemen Moskvada :13. Luis Kerrol. Alisa möcüzələr diyarında :14. Ali Smith. Təsadüfi :15. Ceyk Maddoks. Hücumçu ötürməsi '''"Qanun" nəşriyyatında çap olunanlar:''' :1. Jojo Moyes. Bir üstəgəl bir :2. Jojo Moyes. Səndən sonra :3. Jojo Moyes. Geridə buraxdığın qadın :4. Jojo Moyes. Həminki mən :5. Jojo Moyes. Ulduzlar bəxş edən :6. Oşo. Emosiyalar :7. Oşo. Qızıl külçələr :8. Rohald Dahl. Matilda :9. Rohald Dahl. Ceyms və nəhəng şaftalı :10. Rohald Dahl. Böyük sevimli nəhəng :11. Rohald Dahl. Çarli və şokolad fabriki :12. Robin Şarma. Ferrarisini satan rahib :13. Dan Braun. Da Vinçi kodu :14. Alis Manro. Əziz həyat (hekayələr kitabı) :15. Rey Bredberi. Zəncirotu şərabı :16. Frances Hodgson Burnetti. Balaca prinses :17. Meier (çinli şairə). Şeirlər :18. Harper Lee. Bülbülü öldürmək :19. Harper Lee. Get gözətçi təyin et :20. Corciya Binq. Molli Munun ağlagəlməz hipnotizm kitabı (birinci kitab) :21. Corciya Binq. Molli Mun dünyanı dondurur (ikinci kitab) :22. Corciya Binq. Molli Munun hipnotik zaman səyahəti məcaraları (üçüncü kitab) :23. Corciya Binq. Molli Mun, Mikki Maus və Bilik maşını (dördüncü kitab) :24. Corciya Bing. Molli Mun və morfinq sirri(beşinci kitab) :25. Corciya Bing. Molli Mun və musiqi(altıncı kitab) :26. Heather Morris. Auşvitzin Tatuirovkaçısı :27. Alex Michaelides. Səssiz Pasiyent :28. Lao Ma (çinli müəllif). Hekayələr :29. Kristi Lefteri. Hələbli arıçı :30. Delia Ovens. Bataqlıq qızı :31. Donna Dale Carnegie. Yeniyetmə qızlar dostları necə qazanmalı :32. Gail Honeyman. Eleonar Olifant yaxşıdır :33. Jo Nesbo- Fantom :34. Karen White- Dəniz şüşələrinin səsi :35. Adam Silvera- Sonda hər ikisi ölür :36. J. M. Coetzee- İsanın ölümü :37. Angela Karter- Qanlı otaq :38. Bell Hooks – Qadınlar sevgi istəyir :39. Ben Elton- İki qardaş :40. John Boyne- Dağ başındakı oğlan :41. John Boyne- Bütün dağılmış yerlər :42. Toba Fridman və Malkolm Brabant- Auşvitz qızı :43. Heather Morris- Üç bacı :44. Heather Morris – Silkanın yolu :45. Kurt Vonnequt – hekayələr :46. Gi De Mopasan- Hekayələr {{sütun/son}} === Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcümə etdiyi əsərlər === {{sütunlar}} {{sütun}} :1. [[Hikmət Babaoğlu]]. Akdamardan Sarı gəlinədək erməni yalanı :2. [[Qəşəm Nəcəfzadə]]. The evening stories :3. [[Ülvi Bünyadzadə]]. Ömür yolu :4. [[Yunus Oğuz]]. Nadir şah :5. Amerikada Azərbaycan qadın yazarların hekayələrindən ibarət antalogiya (11 tərcümə) :6. Amerikada Azərbaycan yazıçılarının hekayələrindən ibarət antalogiya (10 hekayə) :7. [[Ceyhun Musaoğlu]]nun layihəsi ilə Azərbaycan yazıçılarının hekayələri ingilis dilində :8. [[Rafiq Tağı]]. hekayələr kitabı :9. Erməni əsirliyində (Antologiya) :10. Azərbaycan nağılları :11. [[Firuz Mustafa]]. Köç (povest) :12. [[Elçin İsgəndərzadə]]. Avtoportret :13. [[Vahid Məmmədli]]. Buddanın qayıdışı (povest) :14. [[Eyvaz Zeynalov]]. Hekayələr (povest və uşaq hekayələri) :15. [[Elçin Hüseynbəyli]]. Hekayələr :16. XXI əsr Azərbaycan ziyalıları :17. [[Giya Paçxataşvili]]. Oğul ata itirdi (poema) :18. [[Mirkazım Seyidov]]. Erməni vandalizmi :19. Mirkazım Seyidov. Zamanın nəbzi :20. Mirkazım Seyidov. Qaranlığa nur saçan zəka :21. Mirkazım Seyidov. Ömrümü xalqıma bağışlayıram :22. [[Salam Sarvan]]. Şeirlər :23. [[Varis Yolçiyev|Varis]]. Əzilmiş fotoşəkillər :24. Varis. Metamorfoza :25. Varis. 77-ci gün :26. [[Eluca Atalı]]. Esselər :27. Eluca Atalı. Hekayələr :28. [[Afaq Şıxlı]]. Şeirlər və hekaylər :29. [[Nilufər Şıxlı]]. Şeirlər :30. [[Şahnaz Kamal]]. Hekayələr :31. [[Salatın Əhmədli]]. İki kitab :32. [[Zahid Xəlil]]. Uşaq hekayələri :33. [[Gülxani Pənah]]. Xocalıya aid kitab :34. [[Əlabbas]]. Hekayələr :35. [[Əlisa Nicat]]. Hekayələr :36. [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]. Əsrimizin Siyavuşu :37. [[Nüşabə Məmmədli]]. Pyeslər :38. [[Ramiz Duyğun]]. İki poema :39. [[Dilsuz Musayev]]. Şeirlər kitabı :40. Pərvanə Məmmədli. Cənubi Azərbaycanın mətbuat tarixi :41. [[Böyükağa Mikayıllı]]. Kiprin dünyası, dünyanın Kipri :42. [[Elman Süleymanov]]. Üçüncü dünya müharibəsi (roman) :43. Dilşad Talıbova - Sanitar :44. Məqsəd Nur- Şəhər meri :45. Adəm Bakuvi – Paris üçbucağı :46. İbrahim Baba Nur- 168 saat ([[Səlim Babullaoğlu]], [[Xəyal Rza]], [[Elxan Zal]], [[Ədalət Əsgəroğlu]], Qismət, [[Fərid Hüseyn]], [[Fərqanə Mehdiyeva]], [[Faiq Balabəyli]], [[Ramil Mərzili]] və başqalarının şeirləri) === "Kaspi qəzeti"ndə çap olunan tərcümələri === #[[Hans Xristian Andersen]]. "Ananın hekayəsi", "Şahzadə qız və noxud", "Kibritsatan balaca qız", "Mələk", "Qəbirdəki uşaq", "Donuzotaran" #[[Çarlz Dikkens]]. "Uşağın hekayəsi", "Uşağın ulduz yuxusu" #James Baldwin. "Antonio Canova", "Həkim Qoldsmit", "Lakonik cavab", "Sonsuz nağıl", "Maksmilian və qazotaran oğlan", "Naşükür döyüşçü", "Hökmdar və onun qırğısı", "Kor kişilər və fil" #Dorothy Parker. "Telefon zəngi" #[[Edqar Allan Po|Edgar Allan Poe]]. "Carçı ürək" #[[Gi de Mopassan]]. "Kor kişi", "Dilənçi", "Etiraf", "Ölü qadının sirri", "Qəbir", "Ailə", "Ana və oğul", "Dəlinin gündəliyi", "Atılmış", "Biclik", "Köhnə dost Patient", "Öpüş", "Ata", "Duel", "Dul", "Müqəddəs suçiləyən", "Cehiz", "Belflover ana" #Henry Lawson. "Müəllimin səhvi", "Qaranlıqdakı uşaq yaxud yad ata" #Kate Chopin. "Bir saatın hekayəsi", "Tufan", "Peşmançılıq", "Tərbiyəli qadın", "Bir cüt ipək corab", "Bayou Müqəddəs Con şəhərinin ledisi", "Kaline" "Ölü kişinin ayaqqabıları" #H.H. Munro (Saki). "Laura", "Luiza", "Kernoqatzin canavarları", "Açıq qapı" #Mary Roberts Rinehart. "İncə əl", "İki yataq xəstəsi", "Evlənmək" #O. Henry. "Qəribə hekayə", "Müdrikin hekayəsi", "İyirmi ildən sonra", "Sosial üçbucaq" #Stephen Crane. "Tünd qəhvəyi it" #Timothy Shay Arthur. "Eminin sualı", "Həkimlə birgə", "Balaca Lizzi", "Arvad", "Keşikdə durmaq", "Kölgə arxasınca", "Çox kasıb #Robert Barr. "Dağ başında boşanma" #Sherwood Anderson. "Qəhvəyi paltolu kişi", "Müharibə", "Qardaşlar", "Lal kişi" #Stephen Leacock. Küçədə kibrit çöpü istəmək", "Mənim maliyyə karyeram" #Xu Yan. "Yaxşı qadının yoldaşlığı" #Algernon Blackwood. "Balaca dilənçi" #Ambrose Bierce. "Balaca səfil", "Bitməmiş qaçış, "Simsiz gələn xəbər", "Ölüm diaqnozu", "Bir bardaq şərbət", "Həbs", "Evə sarılmış üzüm tənəyi" #Arnaba Saha. "Qürub çağı", "Seçim" #Benjamin Franklin. "Fit" #D.H. Lawrence. "Xəstəşaxtaçı" #Elia A. Peattie. "Yağış uşaq", "Qonşu evdəki piano" #Philip. K. Dick. "Qapı arxasında" #Giovanni Boccaccio. "Federiqonun şahini" #Herbert George Wells. "Gözəl kostyum" #Henry Van Dyke. "Bir ovic gil", "Kol dibindəki dilənçilər", "Şahın cəvahiratı" #Lucy Maud Montgomery. "Tamamlanmış hekayə", "Qızıl toy", "Jasmin" #Mark Twain. "Təmsil" #Julius W. Long. "Solğun rəngli kişi" #Katherine Mansfield. "Ma Parkerin həyatı", "Xiyar şorabası" #L. Frank Baum. "Sehirli nabatlar", "Balaca mavi oğlanın nağılı", "Şən dəyirmançı" #Lafcadio Hearn. "Ölüb gedən sir" #Laura E. Richards. "Yaşıl atlas don", "Qızıl pəncərələr" #Louisa May Alcott. "Donuz qız", "Uşağın tərcümeyi halı", "Əmim oğlu Tribulationun hekayəsi" #Matsuo Basho. "Qoca ananın hekayəsi" #Ralph Henry Barbour. "Ölüm yatağında etiraf", "Əmiqızı" #W.F.Harvey. "Bataqlıqdan keçəndə" #W. W.Jacobs. "Üç bacı" #Chen Yonglin. "Güzgü" #Cui Li. "Keçmişdə pərt olduğum anlar" #Paulo Coelho. "Hamıdan güclü", "İki damcı yağ", "İbrətamiz hekayələr", "Əsl qorxunu kəşf etmək" == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=qZn8f70tM8U Sevil Gültən.Mən göylər qızıyam. Sevgi oyunu. Səs Tahirə Ağasiyeva] * [http://1905.az/sevil-gult%C9%99n-%C9%99n-azi-m%C9%99nim-kimi-5-10-n%C9%99f%C9%99r-t%C9%99rcum%C9%99ci-varsa-v%C9%99ziyy%C9%99ti-q%C9%99na%C9%99tb%C9%99xs-hesab-etm%C9%99k-olar/ Sevil Gültən: “Ən azı mənim kimi 5-10 nəfər tərcüməçi varsa, vəziyyəti qənaətbəxş hesab etmək olar.”] [[Kateqoriya:Azərbaycan tərcüməçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tərcüməçilər]] soq3tj17m06qgishasan2qger9wf49k 0 543291 7865395 7095570 2024-11-27T06:32:55Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865395 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Ayişə Ərzan''' ({{DVTY}}) — [[Türkiyə]] fizikaçısı. == Həyatı == Ayişə Ərzan Ankarada anadan olmuşdur. O sonrakı təhsilini İstanbulda sonra isə [[ABŞ]]-nin Brayn Mavr kollecində davam etmişdir. 1970-ci ildə o ilk qazancını qazanmışdır. 1976-cı ildə Stoni Bruk Universitetinin [[fizika]] üzrə namizədlik işini müdafiə etmişdir<ref>Hizlan, Doğan (9 March 2003). [http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=132489 "Fizikçi"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20151208141123/http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=132489 |date=2015-12-08 }}. ''Hürriyet'' (in Turkish).</ref><ref>[http://www.palestineacademy.org/main/en/palast/honorary-members/academy-honorary-members/306-prof-aye-erzan.html "Ayşe Erzan"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20151208082935/http://www.palestineacademy.org/main/en/palast/honorary-members/academy-honorary-members/306-prof-aye-erzan.html |date=2015-12-08 }}. Palestine Academy for Science & Technology. Retrieved 10 November 2015.</ref>. Ərzan Ankaraya qayıdır və [[Yaxın Şərq|Yaxın şərq]] Texnika Universitetində fizika şöbəsində işləməyə başlayır. 1977-ci ildə [[İstanbul Texniki Universiteti|İstanbul Texnika Universitetinə]] qoşulur. Bu dövr ərzində o [[sülh]] və [[qadın]] azadlığına görə mübarizə aparmışdır<ref>{{Cite web |title=Bilim Akademisi Kurucuları |url=http://bilimakademisi.org/bilim-akademisi/kurucu-kisa-ozgecmisleri/prof-dr-ayse-erzan/ |access-date=2018-04-09 |archive-date=2014-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140413162501/http://bilimakademisi.org/bilim-akademisi/kurucu-kisa-ozgecmisleri/prof-dr-ayse-erzan/ |url-status=live }}</ref>. == Karyerası == 1980-ci ildə o yenidən [[ölkə]]ni tərk edir. 1981–1990-cı illərdə Ərzan müxtəlif [[institut]] və [[universitet]]lərdə çalışmışdır<ref>Hahn-Koenig, Monica Anke. [http://www.brynmawr.edu/alumnae/bulletin/erzan.htm "Alumnae Profiles: Ayse Erzan, 'outstanding' scientist"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20171019032005/http://www.brynmawr.edu/alumnae/bulletin/erzan.htm |date=2017-10-19 }}. Bryn Mawr Alumnae Bulletin. Retrieved 10 November 2015.</ref>. 1981–1982-ci illərdə [[Cenevrə Universiteti]]nin Teoretikal fizika şöbəsində işləmişdir<ref>[http://www.euroscience.org/news/rammal-award-2009-has-been-granted/ "Rammal Award 2009"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20151208134300/http://www.euroscience.org/news/rammal-award-2009-has-been-granted/ |date=2015-12-08 }}. EuroScience. July 10, 2010.</ref>. 1982–1985-ci illərdə [[Portuqaliya]]nın Port Universitetinin professor köməkçisi kimi işləmişdir. Bundan sonra o 1985–87-ci illərdə [[Marburq Universiteti]]nin Teoretokal Fizika şöbəsində işləmişdir. 1987–1990-cı illərdə Gronigen universitetində yeni araşdırmalara başlayır<ref>[https://web.archive.org/web/20140413162501/http://bilimakademisi.org/bilim-akademisi/kurucu-kisa-ozgecmisleri/prof-dr-ayse-erzan/ "Prof. Dr. Ayşe Erzan"]. 13 Nisan 2014 tarihinde [http://bilimakademisi.org/bilim-akademisi/kurucu-kisa-ozgecmisleri/prof-dr-ayse-erzan/ kaynağından] arşivlendi. Erişim tarihi: 27.11.2015.</ref>. 1990-cı illərdə İstnabula qayıdır və Fəza Gürsey İnstitutunda araşdırmalara davam etmişdir. 1955-ci ildən türkiyə Elmlər Akademiyasında işinə davam etmiş və 1997-ci ildən onun üzvü olmuşdur. Həmin ildə TÜBİTAK-nı mükafatını alır (türkiyə elm və texnologiya araşdırmaları). 2003-[[UNESCO]]-nun [[qadın]] [[mükafat]]ı L'Oréal və 2009-cu ildə Rammal mükafatına layiq olmuşdur<ref>Erzan, Ayşe (Nisan 1998). [https://web.archive.org/web/20120628143505/http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/biliminsanlari/turkbilimadami/S-365-34.pdf "Doğal Fraktallar"]. 28 Haziran 2012 tarihinde [http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/biliminsanlari/turkbilimadami/S-365-34.pdf kaynağından] arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2015.</ref>. ''Journal of Statistical Physics'' and ''European Physical Journal B'' dünya elm akademiyasına üzv olur. == Mükafatları == * 1997 Tübitak Bilim Ödülü * 2003 L’Oreal-UNESCO Avrupa Kıtası "Kadın ve Bilim" Ödülü<ref>Yılmaz, Önay (24 mart 2015). [http://www.milliyet.com.tr/2003/03/24/yasam/yas08.htm "Aldıkları Ödülü Yine Bilime Yatırdılar"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230628182735/https://www.milliyet.com.tr/son-dakika-haberleri/ |date=2023-06-28 }}. Erişim tarihi: 27 Kasım 2003.</ref> * 2010 Rammal Ödülü<ref>[https://web.archive.org/web/20151208134300/http://www.euroscience.org/news/rammal-award-2009-has-been-granted/ "Rammal Award 2009 has been granted"]. 10 Temmuz 2010. 8 Aralık 2015 tarihinde [http://www.euroscience.org/news/rammal-award-2009-has-been-granted kaynağından] arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2015.</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Türkiyə fizikləri]] [[Kateqoriya:Nəzəri fiziklər]] 6ytre6goaiolej6yt1xzz952w9u8poi 0 545617 7864822 7754585 2024-11-26T15:31:42Z 41.121.26.31 Afreecance 🏩🏗️🖤🤣🖤🤍💞😃🏪🛕🏯😭👣😂🖤🤍🏪😄😍😘😁😙😅😙😅😁🥳😍😂🙂😁🧘🤸🧖🛀🧎💁🧖🤷🛀🤦🤸🙍🧘🏌️🧖👩‍❤️‍💋‍👩👨‍❤️‍💋‍👨👩‍❤️‍💋‍👨👪🌷🥤🥂🍻🍼🥃🍸🛫 7864822 wikitext text/x-wiki '''Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xronologiyası''' — bu məqalədə [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin tarixində baş verən əsas hadisələrlə yanaşı, respublikanın yaranması və mövcudluğu ilə bilavasitə bağlı olan hadisələr də təqdim olunur. Bütün hadisələr xronoloji ardıcıllıqla izlənilir. == Xronologiya == === 1918-ci il === ==== Fevral ==== * 1918, 23 fevral – [[Zaqafqaziya Seymi]]nin açılması, Gegeçkorinin başçılığı ilə Zaqafqaziya hökumətinin təşkili ==== Mart ==== * 1918, 7 mart – Zaqafqaziya Seymi tərəfindən aqrar qanunun qəbulu. * 1918, 14-20 mart – Zaqafqaziya Seymi ilə Türkiyə arasında [[Trabzon konfransı]]nın keçirilməsi. * 1918, mart-aprel – Bolşevik-daşnak qüvvələri tərəfindən [[Azərbaycanlıların soyqırımı]] ==== Aprel ==== * 1918, 22 aprel – Zaqafqaziya Seymi tərəfindən [[Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası|Zaqafqaziyanın müstəqilliyinin]] elan edilməsi * 1918, 25 aprel – Bakı Soveti Xalq Komissarları Şurasının təşkili. ==== May ==== * 1918, 1 may – Qubanın Bakı Soveti qoşunları tərəfindən tutulması 1918, 11may – Batum Sülh Konfransı * 1918, 26 may – Zaqafqaziya Seyminin son iclası * 1918, 27 may – Azərbaycan Milli Şurasının təşkili; Azərbaycanın müstəqillik aktının qəbulu * 1918, 28 may – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsi * 1918, 28 may – Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Aktın (Əqdnamə) qəbul edilməsi * 1918, 28 may – 17 iyun - F. Xoyskinin başçılığı altında I hökumət kabinetinin fəaliyyət dövrü ==== İyun ==== * 1918, 4 iyun – Azərbaycan və Osmanlı hökumətləri arasında Sülh və Dostluq müqaviləsinin imzalanması * 1918, 5 iyun – Türk ordusunun Yelizavetpola daxil olması * 1918, 16 iyun – Azərbaycan Cümhuriyyəti Milli Şurasının və hökumətinin Tiflisdən Gəncəyə köçməsi * 1918, 17 iyun – Milli Şuraının buraxılması * 1918, 17 iyun-7 dekabr – F. Xoyskinin başçılığı altında II Hökumət Kabinetinin fəaliyyət dövrü * 1918, 23 iyun – Azərbaycanda hərbi vəziyyətin elan edilməsi * 1918, 26 iyun – Müsəlman korpusunun Azərbaycan korpusuna çevrilməsi haqqında Azərbaycan hökumətinin qərar qəbul etməsi. Azərbaycan Milli Ordusunun yaradılması * 1918, 26 iyun – Zaqatala Quberniyasının yaradılması * 1918, 27 iyun – Qafqaz İslam Ordusunun Göyçay yaxınlığında Bakı Sovet qoşunları üzərindəki qələbəsi * 1918, 27 iyun – Azərbaycan (türk) dilinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin Dövlət Dili elan edilməsi ==== İyul ==== * 1918, 10 iyul – Qafqaz İslam Ordusunun Kürdəmir və Şamaxını azad etməsi * 1918, 11 iyul – Azərbaycan hökumətinin ümumi səfərbərlik haqqında qərar qəbul etməsi * 1918, 25 iyul – Bakı Soveti tərəfindən ingilislərin Bakıya dəvət edilməsi haqqında qərarın qəbulu * 1918,30 iyul – Çar Rusiyasının istilası zamanı Yelizavetpol adlandırılmış Gəncə şəhərinin tarixi adının bərpa edilməsi * 1918, 31 iyul – Bakı Xalq Komissarları Şurasının süqutu ==== Avqust ==== * 1918, 1 avqust – Sentrokaspi Diktaturası və Fəhlə Əsgər Deputatları Sovetinin Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin birgə hökumətinin təşkili * 1918, 4 avqust – İlk ingilis qoşun dəstəsinin Bakıya gəlməsi * 1918, 28 avqust – Azərbaycan dilinin tədris edilməsi haqqında Nazirlər Şurasının qərarı * 1918, 28 avqust - Azərbaycanın bütün qəzalarında Azərbaycan (türk) dilində axşam kurslarının təşkil edilməsi ==== Sentyabr ==== * 1918, 4 sentyabr – İngilis qoşunlarının Bakını tərk etməsi * 1918, 15 sentyabr – Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi * 1918, 17 sentyabr – Azərbaycan hökumətinin Bakıda fəaliyyətə başlaması ==== Oktyabr ==== * 1918, 5 oktyabr – Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Bakı Sovetinin milliləşdirmə haqqında dekret və sərəncamlarını ləğv etməsi və müəssisələrin əvvəlki sahiblərinə qaytarılması * 1918, 18 oktyabr – Bakı şəhərində “Türk Ocağı” cəmiyyətinin yaranması * 1918, 30 oktyabr – Türkiyə və Antanta ölkələri arasında Mudros müqaviləsinin imzalanması * Oktyabr - Dövlət teatrının təşkili ==== Noyabr ==== * 1918, 1 noyabr – Hərbi Nazirliyin təsis edilməsi * 1918, 9 noyabr – Azərbaycan Cümhuriyyətinin Dövlət Bayrağı haqqında qanunun qəbul edilməsi * 1918, 16 noyabr – Azərbaycan Milli Şurasının bərpası; Qori seminariyasının Azərbaycan bölməsinin Qazaxa köçü- rülməsi * 1918, 17 noyabr – General Tomsonun başçılıq etdiyi ingilis qoşunlarının Mudros müqaviləsinə əsasən Azərbaycana daxil olması * 1918, 20 noyabr – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti haqqında qanunun qəbulu * 1918, 29 noyabr – Xəzər Donanması ticarət gəmilərinin ingilis komandanlığının ixtiyarına keçməsi, “İngilis dəniz nəqliyyatı”nın yaranması ==== Dekabr ==== * 1918, 7 dekabr – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışı * 1918, 26 dekabr – F. Xoyskinin başçılığı ilə III Hökumət Kabinetinin təşkili; Gürcüstan və Azərbaycan arasında tranzit müqaviləsinin bağlanması * 1918, 28 dekabr – Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin tanınması haqqında Bakı general-qubernatoru Tomsonun deklarasiyası === 1919-cu il === ==== Yanvar ==== * 1919, 15 yanvar – Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması; Azərbaycan Cümhuriyyəti Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahının təşkili ==== Fevral ==== * 1919, 4 fevral – Parlamentin Aqrar Komissiyasının təşkili * 1919, 25 fevral – F.Xoyskinin III Hökumət Kabinetinin istefası ==== Aprel ==== * 1919, 5 aprel – Hərbi Nazirliyin Bakıya köçürülməsi * 1919, 14 aprel – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin N.Yusifbəyli başda olmaqla IV Hökumət Kabinetini təsdiq etməsi ==== May ==== * 1919, 28 may – Azərbaycan nümayəndə heyətinin Paris Sülh Konfransında ABŞ prezidenti Vilsonla görüşü * 1919, 29 may – Cənubi Qafqaz Respublikalarının Tiflis kohfransının keçirilməsi * 1919, 31 may – Arbitraj orqanının yaradılması haqqında hökumətin qərar qəbul etməsi ==== İyun ==== * 1919, 11 iyun – Hökumətin Dövlət Müdafiə Komitəsinin təşkili haqqında qərar qəbul etməsi; Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən Azərbaycan Cümhuriyyəti ərazisində hərbi vəziyyət elan edilməsi * 1919, 13 iyun – Paris Sülh Konfransında Kolçakın Rusiya ərazisində ali hakimiyyətinin tanınması haqqında sənədin qəbul edilməsi; Azərbaycan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Belarusiya Ukrayna, Estoniya və Latviya nümayəndələrinin buna etiraz etməsi * 1919, 13 iyun – İngilislərə qarşı Bakıda nümayişlərin keçirilməsi * 1919, 16 iyun – Azərbaycan-Gürcüstan arasında hərbi müdafiə aktının imzalanması * 1919, 27 iyun – Ərazi bütövlüyünü birgə qorumaq haqqında Azərbaycan-Gürcüstan müqaviləsini Parlamentin təsdiq etməsi ==== Avqust ==== * 1919, 6 avqust – General Tomsonun Xəzər Hərbi Donanmasını Denikinin könüllülər ordusuna vermək barədə sərəncam imzalaması * 1919, 11 avqust – Cümhuriyyət Parlamentinin Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanunu qəbul etməsi * 1919, 24 avqust – İngilislərin Bakını tərk etməyə başlamaları * 1919, 24 avqust – Azərbaycan Dövlət Bankının yaradılması haqqında qanun qəbul edilməsi ==== Sentyabr ==== * 1919, 1 sentyabr – Bakı Dövlət Universitetinin açılması haqqında qanun qəbul edilməsi * 1919, 13 sentyabr – Baş nazir N.Yusifbəylinin IV Hökumətin Sədri vəzifəsindən istefası ==== Oktyabr ==== * 1919, 25 oktyabr – Azərbaycan Dövlət Bankının açılışı ==== Noyabr ==== * 1919, 23 noyabr – Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan tərəfləri arasında baş verən bütün münaqişələrə son qoyulması və sərhəd məsələsinin sülh yolu ilə həll edilməsini nəzərdə tutan müqavilənin imzalanması ==== Dekabr ==== * 1919, 2-11 dekabr – Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Müsavat partiyasının II qurultayı * 1919, 22 dekabr – Parlamentin N.Yusifbəylinin başçılığı ilə V Hökumət Kabiheti tərkibini təsdiq etməsi === 1920-ci il === ==== Yanvar ==== * 1920, 2 yanvar – Sovet Rusiyasının Denikinə qarşı birgə mübarizə aparmaq təklifi haqqında Azərbaycan Cümhuriyyətinə birinci dəfə nota verməsi * 1920, 11 yanvar – Azərbaycanın müstəqilliyini Paris Sülh Konfransında Antanta Ali Şurasının de-fakto tanıması * 1920, 14 yanvar – F.Xoyskinin Rusiyanın Denikinlə mübarizəsinin onun daxili işi olması haqqında Çiçerinə cavab notası verməsi * 1920, yanvar – Paris Sülh Konfransının Azərbaycan Cümhuriyyətinə kömək göstərilməsi haqqında qərar qəbul etməsi * 1920, 23 yanvar – Q.Çişerinin Azərbaycan hökumə- tini Denikinə qarşı mübarizəsindən imtina etməkdə ittiham edən ikinci notasının verilməsi ==== Fevral ==== * 1920, 18 fevral – M.Hacınskinin Daxili İşlər naziri vəzifəsindən istefa verməsi ==== Mart ==== * 1920, 20 mart – Azərbaycan-İran müqaviləsinin bağlanması; Bu müqaviləyə əsasən Azərbaycanın İran tərəfindən de-yure tanınması * 1920, 23 mart – Əkin və Əkinçilik naziri Ə.C.Pepinovun istefa verməsi * 1920, 23 mart – Azərbaycan və Gürcüstan arasında ticarət müqaviləsinin imzalanması ==== Aprel ==== * 1920, 9 aprel – Poçt və Teleqraf naziri sosialist C.Hacınskinin istefa verməsi * 1920, 15 aprel – F.Xoyskinin Q.Çiçerinə Rusiya qoşun hissələrinin Azərbaycan sərhədlərində cəmləşməsi ilə bağlı Azərbaycan dövlətinin narahatlığını ifadə edən notası * 1920, 27 aprel – XI Qızıl Ordunun Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti ərazisinə daxil olması * 1920, 28 aprel – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən Azərbaycan İnqilab Komitəsinin hakimiyyəti ona təhvil verməsi haqqında ultimatumunu qəbul etməsi.<ref>Qeyd: Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild.- B., 2001.</ref><ref>Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, M.F.Afundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası, AXC - 90 (1918-1920), Bakı, 2008</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://anl.az/down/az.xalq.cumhuriyyeti.pdf |access-date=2018-05-02 |archive-date=2022-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303012532/http://www.anl.az/down/az.xalq.cumhuriyyeti.pdf |url-status=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] * [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi]] * [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumət kabinetləri]] == Africans == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * http://anl.az/down/az.xalq.cumhuriyyeti.pdf [[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi]] [[Kateqoriya:Xronologiyalar]] rka11ylcb3n2mb2wukzlxjfrq5ypiko 7864827 7864822 2024-11-26T15:37:32Z Nemoralis 128937 [[Special:Contributions/41.121.26.31|41.121.26.31]] ([[User talk:41.121.26.31|müzakirə]]) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq [[User:62.217.156.191|62.217.156.191]] tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu 7754585 wikitext text/x-wiki '''Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xronologiyası''' — bu məqalədə [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]]nin tarixində baş verən əsas hadisələrlə yanaşı, respublikanın yaranması və mövcudluğu ilə bilavasitə bağlı olan hadisələr də təqdim olunur. Bütün hadisələr xronoloji ardıcıllıqla izlənilir. == Xronologiya == === 1918-ci il === ==== Fevral ==== * 1918, 23 fevral – [[Zaqafqaziya Seymi]]nin açılması, Gegeçkorinin başçılığı ilə Zaqafqaziya hökumətinin təşkili ==== Mart ==== * 1918, 7 mart – Zaqafqaziya Seymi tərəfindən aqrar qanunun qəbulu. * 1918, 14-20 mart – Zaqafqaziya Seymi ilə Türkiyə arasında [[Trabzon konfransı]]nın keçirilməsi. * 1918, mart-aprel – Bolşevik-daşnak qüvvələri tərəfindən [[Azərbaycanlıların soyqırımı]] ==== Aprel ==== * 1918, 22 aprel – Zaqafqaziya Seymi tərəfindən [[Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası|Zaqafqaziyanın müstəqilliyinin]] elan edilməsi * 1918, 25 aprel – Bakı Soveti Xalq Komissarları Şurasının təşkili. ==== May ==== * 1918, 1 may – Qubanın Bakı Soveti qoşunları tərəfindən tutulması 1918, 11may – Batum Sülh Konfransı * 1918, 26 may – Zaqafqaziya Seyminin son iclası * 1918, 27 may – Azərbaycan Milli Şurasının təşkili; Azərbaycanın müstəqillik aktının qəbulu * 1918, 28 may – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsi * 1918, 28 may – Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Aktın (Əqdnamə) qəbul edilməsi * 1918, 28 may – 17 iyun - F. Xoyskinin başçılığı altında I hökumət kabinetinin fəaliyyət dövrü ==== İyun ==== * 1918, 4 iyun – Azərbaycan və Osmanlı hökumətləri arasında Sülh və Dostluq müqaviləsinin imzalanması * 1918, 5 iyun – Türk ordusunun Yelizavetpola daxil olması * 1918, 16 iyun – Azərbaycan Cümhuriyyəti Milli Şurasının və hökumətinin Tiflisdən Gəncəyə köçməsi * 1918, 17 iyun – Milli Şuraının buraxılması * 1918, 17 iyun-7 dekabr – F. Xoyskinin başçılığı altında II Hökumət Kabinetinin fəaliyyət dövrü * 1918, 23 iyun – Azərbaycanda hərbi vəziyyətin elan edilməsi * 1918, 26 iyun – Müsəlman korpusunun Azərbaycan korpusuna çevrilməsi haqqında Azərbaycan hökumətinin qərar qəbul etməsi. Azərbaycan Milli Ordusunun yaradılması * 1918, 26 iyun – Zaqatala Quberniyasının yaradılması * 1918, 27 iyun – Qafqaz İslam Ordusunun Göyçay yaxınlığında Bakı Sovet qoşunları üzərindəki qələbəsi * 1918, 27 iyun – Azərbaycan (türk) dilinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin Dövlət Dili elan edilməsi ==== İyul ==== * 1918, 10 iyul – Qafqaz İslam Ordusunun Kürdəmir və Şamaxını azad etməsi * 1918, 11 iyul – Azərbaycan hökumətinin ümumi səfərbərlik haqqında qərar qəbul etməsi * 1918, 25 iyul – Bakı Soveti tərəfindən ingilislərin Bakıya dəvət edilməsi haqqında qərarın qəbulu * 1918,30 iyul – Çar Rusiyasının istilası zamanı Yelizavetpol adlandırılmış Gəncə şəhərinin tarixi adının bərpa edilməsi * 1918, 31 iyul – Bakı Xalq Komissarları Şurasının süqutu ==== Avqust ==== * 1918, 1 avqust – Sentrokaspi Diktaturası və Fəhlə Əsgər Deputatları Sovetinin Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin birgə hökumətinin təşkili * 1918, 4 avqust – İlk ingilis qoşun dəstəsinin Bakıya gəlməsi * 1918, 28 avqust – Azərbaycan dilinin tədris edilməsi haqqında Nazirlər Şurasının qərarı * 1918, 28 avqust - Azərbaycanın bütün qəzalarında Azərbaycan (türk) dilində axşam kurslarının təşkil edilməsi ==== Sentyabr ==== * 1918, 4 sentyabr – İngilis qoşunlarının Bakını tərk etməsi * 1918, 15 sentyabr – Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi * 1918, 17 sentyabr – Azərbaycan hökumətinin Bakıda fəaliyyətə başlaması ==== Oktyabr ==== * 1918, 5 oktyabr – Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Bakı Sovetinin milliləşdirmə haqqında dekret və sərəncamlarını ləğv etməsi və müəssisələrin əvvəlki sahiblərinə qaytarılması * 1918, 18 oktyabr – Bakı şəhərində “Türk Ocağı” cəmiyyətinin yaranması * 1918, 30 oktyabr – Türkiyə və Antanta ölkələri arasında Mudros müqaviləsinin imzalanması * Oktyabr - Dövlət teatrının təşkili ==== Noyabr ==== * 1918, 1 noyabr – Hərbi Nazirliyin təsis edilməsi * 1918, 9 noyabr – Azərbaycan Cümhuriyyətinin Dövlət Bayrağı haqqında qanunun qəbul edilməsi * 1918, 16 noyabr – Azərbaycan Milli Şurasının bərpası; Qori seminariyasının Azərbaycan bölməsinin Qazaxa köçü- rülməsi * 1918, 17 noyabr – General Tomsonun başçılıq etdiyi ingilis qoşunlarının Mudros müqaviləsinə əsasən Azərbaycana daxil olması * 1918, 20 noyabr – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti haqqında qanunun qəbulu * 1918, 29 noyabr – Xəzər Donanması ticarət gəmilərinin ingilis komandanlığının ixtiyarına keçməsi, “İngilis dəniz nəqliyyatı”nın yaranması ==== Dekabr ==== * 1918, 7 dekabr – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışı * 1918, 26 dekabr – F. Xoyskinin başçılığı ilə III Hökumət Kabinetinin təşkili; Gürcüstan və Azərbaycan arasında tranzit müqaviləsinin bağlanması * 1918, 28 dekabr – Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin tanınması haqqında Bakı general-qubernatoru Tomsonun deklarasiyası === 1919-cu il === ==== Yanvar ==== * 1919, 15 yanvar – Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması; Azərbaycan Cümhuriyyəti Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahının təşkili ==== Fevral ==== * 1919, 4 fevral – Parlamentin Aqrar Komissiyasının təşkili * 1919, 25 fevral – F.Xoyskinin III Hökumət Kabinetinin istefası ==== Aprel ==== * 1919, 5 aprel – Hərbi Nazirliyin Bakıya köçürülməsi * 1919, 14 aprel – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin N.Yusifbəyli başda olmaqla IV Hökumət Kabinetini təsdiq etməsi ==== May ==== * 1919, 28 may – Azərbaycan nümayəndə heyətinin Paris Sülh Konfransında ABŞ prezidenti Vilsonla görüşü * 1919, 29 may – Cənubi Qafqaz Respublikalarının Tiflis kohfransının keçirilməsi * 1919, 31 may – Arbitraj orqanının yaradılması haqqında hökumətin qərar qəbul etməsi ==== İyun ==== * 1919, 11 iyun – Hökumətin Dövlət Müdafiə Komitəsinin təşkili haqqında qərar qəbul etməsi; Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən Azərbaycan Cümhuriyyəti ərazisində hərbi vəziyyət elan edilməsi * 1919, 13 iyun – Paris Sülh Konfransında Kolçakın Rusiya ərazisində ali hakimiyyətinin tanınması haqqında sənədin qəbul edilməsi; Azərbaycan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Belarusiya Ukrayna, Estoniya və Latviya nümayəndələrinin buna etiraz etməsi * 1919, 13 iyun – İngilislərə qarşı Bakıda nümayişlərin keçirilməsi * 1919, 16 iyun – Azərbaycan-Gürcüstan arasında hərbi müdafiə aktının imzalanması * 1919, 27 iyun – Ərazi bütövlüyünü birgə qorumaq haqqında Azərbaycan-Gürcüstan müqaviləsini Parlamentin təsdiq etməsi ==== Avqust ==== * 1919, 6 avqust – General Tomsonun Xəzər Hərbi Donanmasını Denikinin könüllülər ordusuna vermək barədə sərəncam imzalaması * 1919, 11 avqust – Cümhuriyyət Parlamentinin Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanunu qəbul etməsi * 1919, 24 avqust – İngilislərin Bakını tərk etməyə başlamaları * 1919, 24 avqust – Azərbaycan Dövlət Bankının yaradılması haqqında qanun qəbul edilməsi ==== Sentyabr ==== * 1919, 1 sentyabr – Bakı Dövlət Universitetinin açılması haqqında qanun qəbul edilməsi * 1919, 13 sentyabr – Baş nazir N.Yusifbəylinin IV Hökumətin Sədri vəzifəsindən istefası ==== Oktyabr ==== * 1919, 25 oktyabr – Azərbaycan Dövlət Bankının açılışı ==== Noyabr ==== * 1919, 23 noyabr – Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan tərəfləri arasında baş verən bütün münaqişələrə son qoyulması və sərhəd məsələsinin sülh yolu ilə həll edilməsini nəzərdə tutan müqavilənin imzalanması ==== Dekabr ==== * 1919, 2-11 dekabr – Türk Ədəmi-Mərkəziyyət Müsavat partiyasının II qurultayı * 1919, 22 dekabr – Parlamentin N.Yusifbəylinin başçılığı ilə V Hökumət Kabiheti tərkibini təsdiq etməsi === 1920-ci il === ==== Yanvar ==== * 1920, 2 yanvar – Sovet Rusiyasının Denikinə qarşı birgə mübarizə aparmaq təklifi haqqında Azərbaycan Cümhuriyyətinə birinci dəfə nota verməsi * 1920, 11 yanvar – Azərbaycanın müstəqilliyini Paris Sülh Konfransında Antanta Ali Şurasının de-fakto tanıması * 1920, 14 yanvar – F.Xoyskinin Rusiyanın Denikinlə mübarizəsinin onun daxili işi olması haqqında Çiçerinə cavab notası verməsi * 1920, yanvar – Paris Sülh Konfransının Azərbaycan Cümhuriyyətinə kömək göstərilməsi haqqında qərar qəbul etməsi * 1920, 23 yanvar – Q.Çişerinin Azərbaycan hökumə- tini Denikinə qarşı mübarizəsindən imtina etməkdə ittiham edən ikinci notasının verilməsi ==== Fevral ==== * 1920, 18 fevral – M.Hacınskinin Daxili İşlər naziri vəzifəsindən istefa verməsi ==== Mart ==== * 1920, 20 mart – Azərbaycan-İran müqaviləsinin bağlanması; Bu müqaviləyə əsasən Azərbaycanın İran tərəfindən de-yure tanınması * 1920, 23 mart – Əkin və Əkinçilik naziri Ə.C.Pepinovun istefa verməsi * 1920, 23 mart – Azərbaycan və Gürcüstan arasında ticarət müqaviləsinin imzalanması ==== Aprel ==== * 1920, 9 aprel – Poçt və Teleqraf naziri sosialist C.Hacınskinin istefa verməsi * 1920, 15 aprel – F.Xoyskinin Q.Çiçerinə Rusiya qoşun hissələrinin Azərbaycan sərhədlərində cəmləşməsi ilə bağlı Azərbaycan dövlətinin narahatlığını ifadə edən notası * 1920, 27 aprel – XI Qızıl Ordunun Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti ərazisinə daxil olması * 1920, 28 aprel – Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən Azərbaycan İnqilab Komitəsinin hakimiyyəti ona təhvil verməsi haqqında ultimatumunu qəbul etməsi.<ref>Qeyd: Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild.- B., 2001.</ref><ref>Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, M.F.Afundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası, AXC - 90 (1918-1920), Bakı, 2008</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://anl.az/down/az.xalq.cumhuriyyeti.pdf |access-date=2018-05-02 |archive-date=2022-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303012532/http://www.anl.az/down/az.xalq.cumhuriyyeti.pdf |url-status=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] * [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi]] * [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumət kabinetləri]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * http://anl.az/down/az.xalq.cumhuriyyeti.pdf [[Kateqoriya:Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi]] [[Kateqoriya:Xronologiyalar]] k86pngjwlxpjr7kg0ntv8we3sne9g5h 0 547694 7865126 7401428 2024-11-26T20:30:03Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865126 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} {{Telemövsüm |mövsüm_adı = [[Şəkil:Tvd logo other.png|150px]] <br>VI Mövsüm |bgcolour = #665536 |fgcolour = #ffffff |şəkil = [[Şəkil:Vampirin gündəlikləri (VI mövsüm).jpg|255px|DVD üz şəkli]] |izahı = DVD üz şəkli |ölkə = ABŞ |seriya_sayı = 22 |kanal = The CW TV |ilk_efir = {{Start date|2014|10|2}} |son_efir = {{End date|2015|5|14}} |əvvəlki_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (V mövsüm)|V mövsüm]] |sonrakı_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (VII mövsüm)|VII mövsüm]] |seriya_siyahısı = [[Vampirin gündəlikləri teleserialının seriyalarının siyahısı|''Vampirin gündəlikləri'' teleserialının seriyaları]] }} '''[[Vampirin gündəlikləri]]''' teleserialının VI mövsümünün çəkiləcəyi CW tərəfindən 13 fevral 2014-cü ildə elan edilmişdi.<ref name="Renewal">{{cite web|last=Kondolojy|first=Amanda|title='Reign', 'Arrow', 'Supernatural', 'The Originals' & 'The Vampire Diaries' Renewed by The CW|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/02/13/reign-arrow-supernatural-the-originals-the-vampire-diaries-all-renewed-by-the-cw/237030/|publisher=TV by the Numbers|date=February 13, 2014|accessdate=24 may 2018|archive-date=22 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222220347/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/02/13/reign-arrow-supernatural-the-originals-the-vampire-diaries-all-renewed-by-the-cw/237030/|url-status=dead}}</ref> Altıncı mövsümün premyerası 2 oktyabr 2014-cü ildə baş tutmuş<ref>{{Cite web|url = http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/06/25/the-cw-announces-fall-premiere-dates/276918/|title = The CW Announces Fall Premiere Dates; 'The Vampire Diaries' Returns October 2,'The Flash' & 'Supernatural' Premiere October 7|date = June 25, 2014|accessdate = 24 may 2018|website = |publisher = Zap2It|last = Bibel|first = Sara|archive-date = 14 July 2014|archive-url = https://web.archive.org/web/20140714223806/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/06/25/the-cw-announces-fall-premiere-dates/276918/|url-status = dead}}</ref> və mövsümün final seriyası 14 may 2015-ci ildə efirə verilmişdir. Altıncı mövsümün seriyaları, mövsümdə baş verən hadisələrə uyğun olaraq 1903 və 1994-cü illərdə çıxarılmış məşhur mahnıların adları ilə adlandırılmışdır. == Məzmunu == Altıncı mövsümdə hadisələr [[ABŞ]]-nin [[Virciniya]] ştatındakı uydurma Mistik Folls şəhərində baş verir. Mövsümdə əsas diqqət [[Yelena Gilbert]] ([[Nina Dobrev]]), [[Stefan Salvatore|Stefan]] ([[Pol Uizli]]) və [[Deymon Salvatore|Deymon]] ([[Yan Somerhalder]]) Salvatore qardaşları arasındakı sevgi üçbucağına ayrılmışdır. == Rollarda == {{həmçinin bax|Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı}} === Əsas heyət === {{Div col|cols=2}} * [[Nina Dobrev]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilbert]] və [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ketrin Pirs|Ketrin Pirs]] * [[Pol Uizli]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan Salvatore]]/Saylas * [[Yan Somerhalder]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] * [[Stiven R. Makkuin]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Ceremi Gilbert|Ceremi Gilbert]] * [[Ketrin Grehem]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Boni Bennet|Boni Bennet]] * [[Kendis Akkola]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Keralayn Forbs|Keralayn Forbs]] * [[Zak Roerig]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Mett Danovan|Mett Danovan]] * [[Maykl Trevino]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Tayler Lokvud|Tayler Lokvud]] * [[Maykl Malarkey]] — Enzo Sent-Con * [[Metyu Devis]] — Alarik Zoltsman {{Div col end}} === İkinci heyət === {{div col|colwidth=25em}} * Codi Lin O'Kifi — Cozette "co" Laflin (doğum Parker) * Kris Vud — Malakay "Kay" Parker * Penelopa Mitçell — Oliviya "Liv" Parker * Marqaret Makİntir — Şerif Elizabet "Liz" Forbs * Kris Borşu — Lukas "Lyuk" Parker * Enni Verşinq — Lili Salvatore * Emili Çenq — İvi * Qabriell Uolş — Monik * Tristin Meys — Sara Nelson (doğum Salvatore) * Marko Ceyms — Liam Devis {{div col end}} === Xüsusi qonaq === * Kolin Fergüson — Tomas Binsent "Tripp" Kukki (doğum Fell) === Qonaq === {{div col|colwidth=25em}} * Dryu Stefanson — Kolin Felps * Ceyson Uorner Smit — Dekan * Kristofer Kuzins — Coşua Parker * Kris Uilyam Martin — Zak Salvatore (fleşbek) * Ceyson MakDonald — Qreyson Gilbert (fleşbek) * Erin Bute — Miranda Sommers-Gilbert (yalnız səs) {{div col end}} == Seriyalar == <onlyinclude> {| class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%" |- style="color:white" ! style="background: #665536;"| Serialda<br>No. ! style="background: #665536;"| Mövsümdə<br>No. ! style="background: #665536;"| Başlıq ! style="background: #665536;"| Rejissor ! style="background: #665536;"| Ssenari müəllifi ! style="background: #665536;"| Orijinal efir vaxtı ! style="background: #665536;"| İstehsal <br>kodu ! style="background: #665536;"| ABŞ izləyiciləri<br>(milyon) {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 112 |EpisodeNumber2 = 1 |Title = Xatırlayacam |DirectedBy = Ceffri Hant |WrittenBy = Kerolayn Drays |OriginalAirDate = {{Start date|2014|10|2}} |ProdCode = 2J7851 |Viewers = 1.81<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/03/thursday-final-ratings-greys-anatomy-scandal-how-to-get-away-with-murder-adjusted-up-final-football-numbers-2/310587/|title=Thursday Final Ratings: 'Grey's Anatomy', 'Scandal' & 'How To Get Away With Murder' Adjusted Up & Final Football Numbers|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|date=October 3, 2014|accessdate=23 may 2018|archive-date=17 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151017045251/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/03/thursday-final-ratings-greys-anatomy-scandal-how-to-get-away-with-murder-adjusted-up-final-football-numbers-2/310587/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymonu itirməsi ilə barışmağa çalışan Yelena, dörd aydan sonra təhsilini ikinci kursda davam etdirmək üçün Uitmor kollecinə qayıdır. Baş verənlərdən sonra həyat yolunda davam edə bilməyən Kerolayn, yadların cadusunu ləğv etmək üçün yollar axtarır, Stefanın zənglərə cavab verməməsi isə onu əsəbləşdirir. Yenidən canavar-adama çevrilən Taylerin futbol oyunu zamanı qarşılaşdığı gözlənilməz hadisə onun özünü idarə edə bilmək bacarığını şübhə altına salır. Mett fikirləşir ki, Bonini itirdiyinə görə əziyyət çəkən Ceremi özünü məhv etməklə məşğuldur. Vampir həyatına öyrəşməyə çalışan Alarik, cazibədar həkim Co ilə qarşılaşdıqda mürəkkəb vəziyyətə düşür. Hamının Stefanın Deymon və Bonini qaytarmaq üçün imkan axtarmaq üçün getdiyini düşündüyü halda, onun əslində nə işlə məşğul olmasını öyrənən Yelena təəccüblənir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 113 |EpisodeNumber2 = 2 |Title = Ölüm xəbərdarlığı |DirectedBy = Paskal Verskuris |WrittenBy = [[Culi Plek]] |OriginalAirDate = {{Start date|2014|10|9}} |ProdCode = 2J7852 |Viewers = 1.67<ref>{{Cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/10/thursday-final-ratings-bones-the-vampire-diaries-adjusted-up-final-football-ratings/312862/|title=Thursday Final Ratings: 'Bones' & 'The Vampire Diaries' Adjusted Up + Final Football Ratings|publisher=TV by the Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|date=October 11, 2014|accessdate=23 may 2018|archive-date=30 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150930111151/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/10/thursday-final-ratings-bones-the-vampire-diaries-adjusted-up-final-football-ratings/312862/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymonu itirməsi ilə birdəfəlik barışmalı olduğunu başa düşən Yelena, Alarikdən bu işdə ona kömək etməyi xahiş edir. Enzo Kerolayna müraciət edərək Bonni və Deymonu qaytarmaqda ona kömək etməyi xahiş edir, onların bir variantı yoxlamaları Stefanın əslində nə işlə məşğul olması haqqında təəccüblü məlumatı öyrənmələrinə gətirib çıxarır. Cereminin Mistik Follsa yeni gəlmiş Sara ilə birlikdə uzun müddət vaxt keçirməsi Mettin narahatçılığına səbəb olur. Həmişəlik məhv edilmiş o biri dünyada qalmış Deymon və Bonni geri qayıtmaq üçün güclərini birləşdirməyə qərar verir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 114 |EpisodeNumber2 = 3 |Title = Cənnətə xoş gəlmisiz |DirectedBy = Maykl Allovitz |WrittenBy = Brayan Yanq |OriginalAirDate = {{Start date|2014|10|16}} |ProdCode = 2J7853 |Viewers = 1.83<ref>{{Cite web|last=Bibel|first=Sara|title=Thursday Final Ratings: 'Bones' & 'How To Get Away With Murder' Adjusted Up; 'Reign' Adjusted Down|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/17/thursday-final-ratings-bones-reign-adjusted-down/316356/|publisher=TV by the Numbers|date=October 17, 2014|accessdate=23 may 2018|archive-date=17 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150617020226/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/17/thursday-final-ratings-bones-reign-adjusted-down/316356/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Həyatına bir az şənlik gətirmək istəyən Yelena, Kerolaynı onunla dəniz kənarında görüşməyə məcbur edir. Yelena orada Kerolaynı Liamla tanış etməyi planlaşdırır. Hələ də özünə nəzarət etməyə çalışan Tayler, Livdən kömək istəyir və onun gözlənilməz etirafına təəcccüblənir. Enzonun ardınca Mistik Follsa gələn Stefan Yelenadakı dəyişikliklərə təəccüblənir. Enzonun göldəki işləri Mettin qorxuducu məlumatları öyrənməsinə səbəb olur. Ceremi, Yelenanın həyatı üçün təhlükəli ola biləcək anti-magiya cadusu haqqında məlumat alır. Deymon və Bonni tapdıqları əşyalardan sonra tək olmadıqlarını başa düşürlər. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 115 |EpisodeNumber2 = 4 |Title = Günəş tutulması |DirectedBy = Kelli Sayrus |WrittenBy = Melinda Hsu Teylor & Nil Reynolds |OriginalAirDate = {{Start date|2014|10|23}} |ProdCode = 2J7854 |Viewers = 1.66<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/24/thursday-final-ratings-no-adjustment-for-greys-anatomy-gracepoint-or-reign-final-football-numbers/318745/|title=Thursday Final Ratings: No Adjustment for 'Grey's Anatomy', 'Gracepoint' or 'Reign' + Final Football Numbers|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=October 24, 2014|accessdate=23 may 2018|archive-date=24 October 2014|archive-url=https://archive.today/20141024224614/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/24/thursday-final-ratings-no-adjustment-for-greys-anatomy-gracepoint-or-reign-final-football-numbers/318745/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymon və Bonni başa düşürlər ki, birincinin keçmişi ilə bağlı məlumatların dəqiqləşdirilməsi onların evə gedən yolunu aça bilər. Buna görə də, Deymon həyatının ən pis günlərindən birini xatırlamalı olur. Co ilə xəstəxanada qəribə görüşdən sonra, Alarik həyatını qaydaya salmaq və Bonini itirməsi ilə barışmaq üçün Ceremiyə kömək etməyə qərar verir. Stefan Yelenaya yenidən başlamaq və sıfırdan yeni şəxsiyyət yaratmağı başa salır. Trippin bir sirlə bağlı məlumatı açıqlamasından sonra, heç nədən şübhələnməyən Mett pis vəziyyətə düşür. Yeni hyata başlamağa çalışan Stefanın gözləntilərini gözlənilməz qonaq ült-üst edir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 116 |EpisodeNumber2 = 5 |Title = Dünya dəyişib, mən isə əvvəlki kimi qalmışam |DirectedBy = Lesli Libman |WrittenBy = Brett Metyus |OriginalAirDate = {{Start date|2014|10|30}} |ProdCode = 2J7855 |Viewers = 1.58<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/31/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-mom-two-and-a-half-men-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/322376/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' & 'Scandal' Adjusted Up; 'Mom', 'Two and a Half Men', 'The McCarthys' & 'Elementary' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=October 31, 2014|accessdate=23 may 2018|archive-date=21 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150621215430/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/10/31/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-mom-two-and-a-half-men-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/322376/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Tələbələrin buraxılış gecəsi yaxınlaşır və Yelena Liama qarğıdalı sahəsi labirintində təşkil edilən ziyafətə birlikdə getməyi təklif edir. Enzo törətdiyi işin öhdəsindən gəlməkdə kömək üçün Kerolayna müraciət edir və Kerolayn qonaqlığa getməkdən imtina etməli olur. Qonaqlıqda olan Alarik baş verən hadisə zamanı Conun həyatını xilas edir. Stefan Kerolayna Mistik Follsdan kənarda yeni həyat yaşamaq istəyindən bəhs edir. Deymon və Bonni onların evə qayıtmaq planında əhəmiyyətli rol oynaya biləcək bir şey kəşf edirlər. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 117 |EpisodeNumber2 = 6 |Title = Nə qədər çox üz çevirirsən, o qədər çox yaxınlaşıram |DirectedBy = Qarret Stover |WrittenBy = Çad Fivaş & Ceyms Stotrua |OriginalAirDate = {{Start date|2014|11|6}} |ProdCode = 2J7856 |Viewers = 1.59<ref>{{cite web|last1=Kondolojy|first1=Amanda|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' & 'Big Bang Theory' Adjusted Up; 'Mom', 'The McCarthys', 'Two and a Half Men', 'Bad Judge', 'A to Z', 'Elementary', 'Parenthood' & 'The Biggest Loser' Adjusted Down|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/11/07/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-mom-the-mccarthys-two-and-a-half-men-bad-judge-a-to-z-elementary-parenthood-the/324928/|publisher=[[TV by the Numbers]]|date=November 7, 2014|accessdate=23 may 2018|archive-date=18 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151118093840/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/11/07/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-mom-the-mccarthys-two-and-a-half-men-bad-judge-a-to-z-elementary-parenthood-the/324928/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Alarik başa düşdükdə ki, vampir hipnozu ilə Coya təsir edə bilmir, Yelenadan xahiş edir ki, onun keçmişi haqqında məlumat toplamaqda kömək etsin. Kerolayn Enzonun Tripp tərəfindən əsir edildiyini başa düşdükdən sonra, Mett və Stefanla güclərini birləşdirərək, Trippin onların kimliyini müəyyənləşdirməsindən əvvəl onu azad etməyə çalışır. Yeni məlumatlar alan Sara Trippin ofisinə girdikdə orada araşdırma aparan Metti görərək təəccüblənir. Məyusedici xəbər alan Deymon hər şeyi öz nəzarətinə almağa qərar verir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 118 |EpisodeNumber2 = 7 |Title = İk dəfəni xatırlayırsan? |DirectedBy = Darren Genet |WrittenBy = Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate= {{Start date|2014|11|13}} |ProdCode = 2J7857 |Viewers = 1.54<ref>{{cite web|last1=Bibel|first1=Sara|title=Thursday Final Ratings: 'Bones' Adjusted Up; 'Mom', 'Two and a Half Men', 'The McCarthys' & 'Elementary' Adjusted Down|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/11/14/thursday-final-ratings-bones-adjusted-up-mom-two-and-a-half-men-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/327800/|publisher=TV by the Numbers|date=November 14, 2014|accessdate=23 may 2018|archive-date=12 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150612005831/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/11/14/thursday-final-ratings-bones-adjusted-up-mom-two-and-a-half-men-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/327800/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Keçmişi tərəfindən izlənilən Yelena nəhayət ki, problemləri ilə üzbəüz gəlməyə qərar verir. Uitmor tibb mərkəzinin dəstəklənməsi üçün hər il təşkil edilən ənənəvi mərasimdən sonra, Co, Alarikə faciəvi keçmişi ilə bağlı həqiqətləri açıqlayır. Trippin bütün vampirləri məhv etmək planının üzə çıxmasından sonra Stefan, Mett və Enzo təcili hərəkətə keçirlər. Şerif Forbsun təhlükəli planın ortada qalması Kerolaynın hərəkət imkanlarını məhdudlaşdırır. Tayler və Liv yaxınlaşır, Deymonun tapdığı ipucu isə ona ümidi qaytarır. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 119 |EpisodeNumber2 = 8 |Title = Sənlə qarışmaq |DirectedBy = Coşua Batler |WrittenBy = Nina Fiore & Con Herrera |OriginalAirDate={{Start date|2014|11|20}} |ProdCode = 2J7858 |Viewers = 1.68<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/11/21/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-gracepoint-reign-parenthood-bad-judge-mom-two-and-a-half-men-the-biggest-loser-a-to-z-adjusted-down/330218/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; 'Gracepoint', 'Reign', 'Parenthood', 'Bad Judge', 'Mom', 'Two and a Half Men' 'The Biggest Loser' & 'A to Z' Adjusted Down|date=November 21, 2014|accessdate=23 may 2018|last=Kondolojy|first=Amanda|work=[[TV by the Numbers]]|archive-date=21 December 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151221022229/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/11/21/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-gracepoint-reign-parenthood-bad-judge-mom-two-and-a-half-men-the-biggest-loser-a-to-z-adjusted-down/330218/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Kerolayn və Yelena Şükranlıq günü münasibətilə ziyafət təşkil edirlər, Yelena vampir olmasını Liama demək üçün fürsət axtarır. Əkizlər klanı ilə qarşılaşmaq üçün Stefan Deymon və Alarik Portlendə yola düşür. Cavab axtarışında olan Deymon Kayın atası Coşua ilə görüşməyə müvəffəq olur. Bu müddət ərzində Boni, 1994-cü il zaman kəsimində həbs edildikləri o biri dünyada Kay ilə mübarizə aparır. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 120 |EpisodeNumber2 = 9 |Title = Tənhayam |DirectedBy = Kelli Sayrus |WrittenBy = Brayan Yanq & Holli Briks |OriginalAirDate = {{Start date|2014|12|4}} |ProdCode = 2J7859 |Viewers = 1.49<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/12/05/thursday-final-ratings-peter-pan-live-adjusted-up-mom-two-and-a-half-men-reign-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/335826/|title=Thursday Final Ratings: 'Peter Pan Live!' Adjusted Up; 'Mom', 'Two and a Half Men', 'Reign', 'The McCarthys' & 'Elementary' Adjusted Down|date=December 5, 2014|accessdate=23 may 2018|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304092537/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/12/05/thursday-final-ratings-peter-pan-live-adjusted-up-mom-two-and-a-half-men-reign-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/335826/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Alariklə birlikdə planı işə salan Deymon çıxılmaz vəziyyətə düşür. Boni ilə bağlı ümidverici məlumatları Ceremi ilə bölüşən Yelena, onun reaksiyasına təəccüblənir. Liv, Bonini geri qaytarmaq istəyən Deymon və Yelenaya kömək edir, lakin, hadisələr görünməz dönüş aldıqda, Liv çıxılmaz vəziyyətə düşür. Enzonu əməlləri sərhədi keçməyə başladıqda, Mett vəziyyətə nəzarəti öz əlinə almağa çalşır. Kay isə böyük təhlükə olduğunu göstərir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 121 |EpisodeNumber2 = 10 |Title = Milad sənin gözlərinlə |DirectedBy = Maykl Allovitz |WrittenBy = Kerolayn Drays |OriginalAirDate = {{Start date|2014|12|11}} |ProdCode = 2J7860 |Viewers = 1.82<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/12/12/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up-the-big-bang-theory-mom-two-and-a-half-men-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/338630/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' Adjusted Up; 'The Big Bang Theory', 'Mom', 'Two and a Half Men', 'The McCarthys' & 'Elementary' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|accessdate=23 may 2018|date=December 12, 2014|archive-date=3 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303205729/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2014/12/12/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusted-up-the-big-bang-theory-mom-two-and-a-half-men-the-mccarthys-elementary-adjusted-down/338630/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Bayramlar yaxınlaşır və Boni dostları ilə keçirdiyi xoş günləri xatırlayaraq sevilən ənənələri canlandırmağa çalışır. Sevimli bayramında Mistik Follsa qayıda bilməyən Kerolayn, Şerif Forbsun bayramı Uitmora gətirməsinə təəccüblənir. Conun yoxa çıxmasını başa düşən Alarik, köməküçün Deymon və Yelenaya müraciət edir. Taylerin təklif etdiyi təhlükəli plan qarşısında Liv və Lyuk qərarsızdır. Enzonu oyundan çıxarmaq üçün planın həyata keçirilməsində Mettə kömək edən Ceremi, onun hərəkətlərindən narahatlığını ifadə edir. Stefan dəhşətli xəbəri Kerolayna deməyə məcburdur. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 122 |EpisodeNumber2 = 11 |Title = Bədheybətlə gözünü açmaq |DirectedBy = Pol Uizli |WrittenBy = Melinda Hsu Teylor |OriginalAirDate = {{Start date|2015|1|22}} |ProdCode = 2J7861 |Viewers = 1.63<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/01/23/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-mom-backstrom-two-and-a-half-men-bad-judge-adjusted-down/354524/|title=Thursday Final Ratings: 'The Vampire Diaries' & 'American Idol' Adjusted Up; 'Mom', 'Backstrom', 'Two and a Half Men' & 'Bad Judge' Adjusted Down|work=TV by the Numbers|last=Bibel|first=Sara|accessdate=23 may 2018|date=January 23, 2015|archive-date=12 May 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150512003248/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/01/23/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-mom-backstrom-two-and-a-half-men-bad-judge-adjusted-down/354524/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Yelenanı ələ keçirən Kay, onu Mistik-qril barında əsir saxlayır. O, yenicə əldə etdiyi magiya bacarıqlarını Yelena üzərində tətbiq edir. Kerolayn və Stefan Lizi müalicə edə biləcək həkim axtarırlar. Yolüstü qohumu Sara Salvatore tərəfindən təşkil edilmiş bədii sərgiyə gələn Stefan orada Enzo ilə qarşılaşır. Yelenanı məktəbə gətirə Kay, onun barmağındakı gün üzüyünü məhv edir. Kayın əlindən qaça bilən Yelena kömək üçün Deymona zəng edir. Kerolayn anasını xərçəng xəstəliyindən xilas etmək üçün yol tapdığını düşünsə də, Stefan buna şübhə ilə yanaşı/ |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 123 |EpisodeNumber2 = 12 |Title = Ölmək üçün yalvarmaq |DirectedBy = Ceffri Hant |WrittenBy = Brett Metyus & Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate = {{Start date|2015|1|29}} |ProdCode = 2J7862 |Viewers = 1.47<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/01/30/thursday-final-ratings-greys-anatomy-the-big-bang-theory-how-to-get-away-with-murder-adjusted-up/357299/|title=Thursday Final Ratings: 'Grey's Anatomy', 'The Big Bang Theory' & 'How to Get Away With Murder' Adjusted Up|last=Kondolojy|first=Amanda|date=January 30, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=23 may 2018|archive-date=2 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150602163133/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/01/30/thursday-final-ratings-greys-anatomy-the-big-bang-theory-how-to-get-away-with-murder-adjusted-up/357299/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Stefan və Kerolayn öyrənirlər ki, xərçəng xəstəsi olan və Kerolaynın qanını içmiş Kolin ölümsüzlük əldə etsə də, xəstəliyi sağalmamışdır və o hər gün əziyyət çəkir. Onlar, Lizin də başına eyni şeyin gələcəyini başa düşdüklərinə görə çıxış yolu axtarırlar. Co, qanın tamamilə yuyulmasını təklif etsə də, heç nə alınmır, lakin, kömək gözlənilməz yerdən gəlir. Liv və Lyukun atası onların ad gününü qeyd etmək üçün gəlir. Onlar, atalarından birləşmə ayinini təxirə salmağı xahiş edir və bir-birlərinin ölümünü istəmədiklərini deyirlər. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 124 |EpisodeNumber2 = 13 |Title = Yaşamağa çalışdığım gün |DirectedBy = Paskal Verskuris |WrittenBy = Çad Fayveşş & Ceyms Stotrua |OriginalAirDate ={{Start date|2015|2|5}} |ProdCode = 2J7863 |Viewers = 1.61<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/02/06/thursday-final-ratings-the-blacklist-scandal-greys-anatomy-the-vampire-diaries-adjusted-down/360315/|title=Thursday Final Ratings: 'The Blacklist', 'Scandal', 'Grey's Anatomy' & 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; 'The Vampire Diaries' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=February 6, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=22 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150622000317/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/02/06/thursday-final-ratings-the-blacklist-scandal-greys-anatomy-the-vampire-diaries-adjusted-down/360315/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Boninin ad günü olsa da, Ceremi qeyd etmək istəmir. O biri dünyada tək qalmış Boni isə, bu təkliyə dözə bilmir və sui-qəsd planlaşdırır. Stefan qohumu Sara ilə bağlı sirri açır, Enzo isə, Metti də istifadə etdiyi gizli plan hazırlayır. Kerolayn anasının xəstəliyi ilə bağlı çətinliklərin öhdəsindən gəlməyə çalışır və Stefan ona kömək edir. Ceremi Mistik Follsu tərk edərək yeni həyat yaşamağa qərar verir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 125 |EpisodeNumber2 = 14 |Title = Getmə |DirectedBy = Kris Qrismer |WrittenBy = Brayan Yanq & Kerolayn Drays |OriginalAirDate ={{Start date|2015|2|12}} |ProdCode = 2J7864 |Viewers = 1.52<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/02/13/thursday-final-ratings-backstrom-adjusted-down-no-adjustment-to-the-blacklist-scandal-or-the-vampire-diaries/362826/|title=Thursday Final Ratings: 'Backstrom' Adjusted Down, No Adjustment to 'The Blacklist', 'Scandal' or 'The Vampire Diaries'|last=Kondolojy|first=Amanda|date=February 13, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=23 may 2018|archive-date=22 December 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151222011729/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/02/13/thursday-final-ratings-backstrom-adjusted-down-no-adjustment-to-the-blacklist-scandal-or-the-vampire-diaries/362826/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Yelena və Deymonun köməkliyi ilə məktəbi daha tez bitirən Ceremi bədii məktəbdə təhsil almaq üçün şəhəri tərk edir. Lakin, əslində o vampir ovuna çıxır və bu haqqda yalnız Alarik bilir. Şerif Forbsu həyatının son günlərini keçirməsi üçün Kerolayn göl kənarında onun üçün ev düzəldir. Bölmədəki işləri tamamlayan şerif isə Gilbertlərin işini yenidən açır. Mettin köməkliyi ilə Enzo, Sara Salvatore ilə bağlı planını həyata keçirir. Lizin vəziyyəti getdikcə pisləşdiyinə görə o, yenidən xəstəxanaya qayıtmağa məcbur olur, burada o, komaya düşür və ölür. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 126 |EpisodeNumber2 = 15 |Title = Burax getsin |DirectedBy = Culi Plek |WrittenBy = Culi Plek |OriginalAirDate ={{Start date|2015|2|19}} |ProdCode = 2J7865 |Viewers = 1.41<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/02/20/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-scandal-two-and-a-half-men-how-to-get-away-with-murder-adjusted-up/365727/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory,' 'Scandal', 'Two and a Half Men' & 'How To Get Away With Murder' Adjusted Up|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=February 20, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=23 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150623121652/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/02/20/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-scandal-two-and-a-half-men-how-to-get-away-with-murder-adjusted-up/365727/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymonun videokameradakı məlumatından istifdə edən Bonni magiyasını geri qaytara bilir və elə həmin gecə evə qayıtmağı planlaşdırır. Şerif Forbsun dəfnindən sonra Mett özü və Livlə ayrılıqdan əziyyət çəkən Taylerin polis sıralarında xidməti üçün ərizə yazır. O biri dünyalar qarışır və Boni qısa müddətliyə başqa bir dünyaya düşür; 1903-cü ildə Salvatorelərin evinə düşən Boni burada naməlum bir qadını kameraya çəkir. Stefana etirafından sonra qarşılıq ala bilməyən və anasını itirən Kerolayn insani hisslərdən imtina etməyi planlaşdırır. Co, magiyasını Kaya verir. Getməmişdən qabaq Co Kaya hamilə olduğunu deyir. Bunu öyrənən Alarik ona evlənməyi təklif edir. Boni ilə görüşən Deymon, onun çəkdiyi kamera yazısında anası Lilini tanıyır. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 127 |EpisodeNumber2 = 16 |Title = Qüsursuz dairə |DirectedBy = [[Yan Somerhalder]] |WrittenBy = Brayan Yanq & Kerolayn Drays |OriginalAirDate ={{Start date|2015|3|12}} |ProdCode = 2J7866 |Viewers = 1.30<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/03/13/thursday-final-ratings-scandal-american-idol-the-odd-couple-mom-elementary-adjusted-down/374485/|title=Thursday Final Ratings: 'Scandal', 'American Idol', & 'Dateline' Adjusted Up; 'The Odd Couple', 'Mom' & 'Elementary' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=March 13, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=15 March 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150315223951/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/03/13/thursday-final-ratings-scandal-american-idol-the-odd-couple-mom-elementary-adjusted-down/374485/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = İnsani hisslərdən imtina edən Kerolaynın verdiyi ziyafətdə Stefan, Yelena və yenicə geri qayıtmış Boni onu insani hisslərini qaytarmağa məcbur etməyə çalışır. Onların planını başa düşən Kerolayn Sara Salvatoreni qaçırır, Stefanın da insanlıqdan imtina etməyəcəyi halda Liama qızı öldürməyi əmr edir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 128 |EpisodeNumber2 = 17 |Title = Qızıl suyuna çəkilmiş qəfəsdəki quş |DirectedBy = Coşua Batler |WrittenBy = Nil Reynolds |OriginalAirDate ={{Start date|2015|3|19}} |ProdCode = 2J7867 |Viewers = 1.59<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/03/20/thursday-final-ratings-reign-adjusted-down-final-basketball-numbers/377538/|title=Thursday Final Ratings: 'Reign' Adjusted Down & Final Basketball Numbers|last=Bibel|first=Sara|date=March 20, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=23 may 2018|archive-date=22 March 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150322104155/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/03/20/thursday-final-ratings-reign-adjusted-down-final-basketball-numbers/377538/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Salvatorelərin anası Lilini 1903-cü ildən gətirmək üçün Boni, Kay, Yelena və Deymon o biri dünyaya gedirlər. Onlar Lilinin Stefanın insani hisslərini qaytaracağını düşünürlər. 1994-cü ildə baş verənlərə görə Kaydan qisas almağa çalışan Boni, onu 1903-cü il dünyasında həbs edir. Stefan Kerolaynı insan qanı içməyə məcbur edir və onların qurbanlarının sayı hər gün artır. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 129 |EpisodeNumber2 = 18 |Title = Bir daha belə sevməyəcəm |DirectedBy = Lesli Libman |WrittenBy = ''Hekayə:'' Metyu D'Ambrosio<br>''Ssenari:'' Çad Fayveş & Ceyms Storua |OriginalAirDate ={{Start date|2015|4|16}} |ProdCode = 2J7868 |Viewers = 1.35<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/04/17/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-odd-couple-reign-adjusted-down/390832/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'Backstrom' Adjusted Up; 'The Odd Couple' & 'Reign' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=April 17, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=18 April 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150418014846/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/04/17/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-odd-couple-reign-adjusted-down/390832/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Kerolayn və Stefan Met və Tayleri təhdid edirlər və qarşıdurma nəticəsində Mett xəstəxanaya düşür. Yelena və Deymon Lilini Stefanın insanlığını geri gətirməyə kömək etmək üçün razı salmağa çalışırlar. Saranı xəstəxanadan götürüb Salvatorelərin malikanəsinə gətirən Enzo, burada Lili ilə qarşılaşır. Məlum olur ki, Məhz Lili 1903-cü ildə Enzonu vampirə çevirib və sonra tərk edib. Deymon və Yelena həyatlarını müzakirə edirlər və Yelena deyir ki, əgər imkanı olsa istərdi ki, insanlığını geri qaytarsın. Co deyir ki, Lili, o biri dünyada Dönüklər adlandırılan vampirlər və cadugərlərlə birlikdə həbs edilmişdi. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 130 |EpisodeNumber2 = 19 |Title = Çünki |DirectedBy = Ceffri Ving Şotz |WrittenBy = Melinda Hsu Teylor |OriginalAirDate ={{Start date|2015|4|23}} |ProdCode = 2J7869 |Viewers = 1.37<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/04/24/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-blacklist-adjusted-up/393768/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'The Blacklist' Adjusted Up|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=April 24, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304212150/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/04/24/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-the-blacklist-adjusted-up/393768/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Anası ilə görüşdən sonra insani hisslərini qaytaran Stefan, Deymon və Yelena ilə birlikdə Kerolaynın da hisslərini qaytarmaq üçün plan hazırlayır. Hisslərindən imtina etdiyini göstərən Stefanı Kerolaynla birlikdə bir otaqda həbs edirlər. Lili Dönüklərdən ibarət ailəsini xilas etməyə çalışır, lakin, Boni atsendenti məhv edir. Deymon bilmir ki, Boninin 1994-cü ildən gətirdiyi vampirizmə qarşı dərmanı Yelenaya versin, ya yox, lakin, sonda verməməyi qərarlaşdırır. Lakin, Lilinin səyləti sayəsində dərman Yelenanın əlinə keçir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 131 |EpisodeNumber2 = 20 |Title = Xoşbəxt evimi sənin üçün tərk etdim |DirectedBy = Cessi Varn |WrittenBy = Brett Metyus & Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate ={{Start date|2015|4|30}} |ProdCode = 2J7870 |Viewers = 1.21<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/01/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-crime-adjusted-down/397943/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' & 'Bones' Adjusted Up; 'American Crime' Adjusted Down|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=May 1, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304002844/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/01/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-american-crime-adjusted-down/397943/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Co və Alarik toydan qabaq oğlan və qız məclisləri təşkil edirlər. Deymon Yelenaya dərman içərək, birlikdə insana çevrilməyi təklif edir. Tayler polis sırasında işləməyə qorxur, çünki, bu işdə kimisə öldürüb canavar adam lənətini geri qaytara bilər. Ailəsi ilə birləşəcəyinə ümidini itirən Lili insanları öldürməyə başlayır. O, az qalır ki, Conu öldürsün, lakin onun hamilə olduğunu öyrəndikdə dayanır və onu əkizlər gözlədiyini xəbər verir. Lilini Salvatorelərin malikanəsində həbs edən Stefan və Deymon, ona qan içməyə imkan vermirlər. O biri dünyada Dönüklər üçün şam yeməyi hazırlayır və onlarla birlikdə geri qayıtmağı planlaşdırır. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 132 |EpisodeNumber2 = 21 |Title = Qızmar yayın ortasında sənə ərə gələcəm |DirectedBy = Maykl Allovitz |WrittenBy = Brayan Yanq |OriginalAirDate ={{Start date|2015|5|7}} |ProdCode = 2J7871 |Viewers = 1.32<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/08/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-greys-anatomy-adjusted-down/401044/|title=Thursday Final Ratings: 'The Big Bang Theory' Adjusted Up; 'Grey's Anatomy' Adjusted Down|last=Kondolojy|first=Amanda|work=TV by the Numbers|date=May 8, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=10 May 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150510003207/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/08/thursday-final-ratings-the-big-bang-theory-adjusted-up-greys-anatomy-adjusted-down/401044/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Boni, Kay və Lili ilə bağlı qarabsmalar görür. O, Yelena və Co ilə birlikdə toya hazırlaşır. Kerolayn qayıdaraq toyun təşkilatçılıq işlərini öz öhdəsinə götürür. Lili saxlandığı qəfəsdən qaçır, Boni və Mettə isə gözəgörünməz güc hücum edir. Stefan və Kerolayn münasibətlərini müzakirə edirlər. Deymon insan olub ömrünün sonuna kimi Yelena ilə birlikdə yaşamaq istədiyini deyir. Toy başlayır, lakin bəy və gəlinin andiçməsindən sonra peyda olan Kay Conu öldürür, Yelena huşunu itirir. |LineColor=665536 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 6) |EpisodeNumber = 133 |EpisodeNumber2 = 22 |Title = Səni heç vaxt unuda bilmərəm |DirectedBy = Kris Qrismer |WrittenBy = Culi Plek & Kerolayn Drays |OriginalAirDate ={{Start date|2015|5|14}} |ProdCode = 2J7872 |Viewers = 1.44<ref>{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/15/thursday-final-ratings-the-blacklist-adjusted-up-reign-adjusted-down-no-adjustment-to-scandal/404642/|title=Thursday Final Ratings: 'The Blacklist' Adjusted Up; 'Reign' Adjusted Down; No Adjustment to 'Scandal'|last=Bibel|first=Sara|work=TV by the Numbers|date=May 15, 2015|accessdate=23 may 2018|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304200229/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/05/15/thursday-final-ratings-the-blacklist-adjusted-up-reign-adjusted-down-no-adjustment-to-scandal/404642/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Məlum olur ki, Kay, çox qədim və güclü magiya ilə Boni və Yelenanın həyatını bir-birinə bağlayıb; Boni yaşadığı müddətdə Yelena qocalmadan yatacaq, yalnız Boninin ölümündən sonra ayılacaq. Kay, Deymonu Boni və Yelena arasında seçim etmyə məcbur edir. Deymon üçüncü variant seçərək Kayın başını qoparır və Boninin həyatını xilas edir. Yelenanın damarlarında vampirizmə qarşı dərman axdığına görə vampirlər onun harda olmasından xəbər tutmamalıdırlar. Buna görə də, Stefan və Deymon onu tabutda uzadaraq Slavatorelərin ailə türbəsində gizlədirlər. Stefan Kerolayna deyir ki, onu sevir və əbədi olaraq gözləməyə hazırdır. Enzo və Lili Kayın özü ilə birlikdə Dönükləri də gətirdiyini öyrənirlər. |LineColor=665536 }} |} </onlyinclude> == İstehsal == === İnkişaf === Serialın altıncı mövsümünün çəkiləcəyi 13 fevral 2014-cü ildə elan edilmişdir.<ref name="Renewal" /> === Aktyor seçimi === Altıncı mövsümdə [[Nina Dobrev]]<ref name=":3">{{Cite web|url = http://insidetv.ew.com/2014/05/16/vampire-diaries-season-5-finale-postmortem/|title = 'Vampire Diaries' season finale: EP Julie Plec answers burning questions|date = |accessdate = 24 may 2018|website = |publisher = |last = |first = }}{{Dead link|date=June 2023 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Yelena Gilbert; Pol Uizli<ref name="Ian's and Paul's Contracts not up">{{cite web|url=http://www.bustle.com/articles/24556-is-ian-somerhalder-leaving-tvd-dont-sink-your-fangs-into-that-rumor-just-yet|title=Bustle|work=bustle.com|accessdate=24 may 2018|archive-date=6 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210306092847/https://www.bustle.com/articles/24556-is-ian-somerhalder-leaving-tvd-dont-sink-your-fangs-into-that-rumor-just-yet|url-status=live}}</ref> Stefan Salvatore; [[Yan Somerhalder]] Deymon Salvatore<ref name="Ian's and Paul's Contracts not up" />; Stiven R. MakKuin<ref name="Jeremy for Season 6">{{Cite web |title=Post Mortem: Vampire Diaries Boss on the Bonnie/Damon 'Mystery,' Alaric's Struggle, Stefan's Journey and More Season 6 Scoop |url=http://tvline.com/2014/05/16/vampire-diaries-season-6-spoilers-damon-bonnie-dead-alive/ |access-date=2018-05-24 |archive-date=2022-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220127145644/https://tvline.com/2014/05/16/vampire-diaries-season-6-spoilers-damon-bonnie-dead-alive/ |url-status=live }}</ref> Ceremi Gilbert; Kendis Akkola<ref name=":1">{{Cite web|url = http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-ian-somerhalder-damon-698606|title = 'Vampire Diaries' EP, Ian Somerhalder on Romantic 'Purgatory' and 'Giant' Finale|date = April 24, 2014|accessdate = 24 may 2018|website = |publisher = The Hollywood Reporter|last = Philiana|first = |archive-date = 11 February 2021|archive-url = https://web.archive.org/web/20210211063731/https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-ian-somerhalder-damon-698606|url-status = live}}</ref> Kerolayn Forbs; Zak Roeriq<ref name=":2">{{Cite web|url = http://www.zap2it.com/blogs/the_vampire_diaries_eps_dish_on_season_5_finale_promise_love_for_matt_in_season_6-2014-04|title = 'The Vampire Diaries' EPs dish on Season 5 finale, promise love for Matt in Season 6|date = April 3, 2014|accessdate = 24 may 2018|website = |publisher = Zap2It|last = Bucksbaum|first = Sydney|archive-date = 3 July 2015|archive-url = https://web.archive.org/web/20150703065216/http://www.zap2it.com/blogs/the_vampire_diaries_eps_dish_on_season_5_finale_promise_love_for_matt_in_season_6-2014-04|url-status = dead}}</ref> Mett Donovan; Ket Qreham<ref name=":3" /> Boni Bennett; Maykl Trevino<ref name=":3" /> isə Tayler Lokvud obrazlarını canlandırmışdır. [[Vampirin gündəlikləri (V mövsüm)|Beşinci mövsümün]] finalından dərhal sonra serialda [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı|Alarik Zoltsman]] rolunu canlandıran və [[Vampirin gündəlikləri (III mövsüm)|üçüncü mövsümün]] sonunda serialı tərk etmiş aktyor Metyu Devisin yenidən əsas aktyor heyətinə qayıdacağı elan edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url = http://www.tvguide.com/News/Vampire-Diaries-Matt-Davis-1081801.aspx|title = Exclusive: Matt Davis Returning to The Vampire Diaries As Series Regular for Season 6|date = May 15, 2014|accessdate = 24 may 2018|website = |publisher = TV Guide|last = Ross|first = Robyn|archive-date = 19 October 2014|archive-url = https://web.archive.org/web/20141019141835/http://www.tvguide.com/news/vampire-diaries-matt-davis-1081801.aspx|url-status = dead}}</ref> 16 may 2014-cü ildə beşinci mövsümün ikinci plan aktyor heyətində yer almış və Enzo rolunu canlandıran aktyor Maykl Malarkeyin də əsas aktyor heyəti sırasında yer alacağı xəbər verilir.<ref name="Enzo Regular Season 6">{{cite web|url=http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|title='Vampire Diaries': Michael Malarkey will be a series regular|work=Entertainment Weekly's EW.com|accessdate=24 may 2018|archive-date=21 January 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150121041938/http://insidetv.ew.com/2014/05/16/michael-malarkey-vampire-diaries-series-regular/|url-status=live}}</ref> 12 iyul 2014-cü ildə [[Aktyor|aktrisa]] Qabriella Uolşun<ref name="Sarah">{{cite web|last1=Alexander|first1=Susannah|title=The Vampire Diaries casts 'shady' newcomer Gabrielle Walsh|url=http://www.digitalspy.co.uk/ustv/s62/vampire-diaries/news/a583858/the-vampire-diaries-casts-shady-newcomer-gabrielle-walsh.html#~oK2JIWKOdYbDD5|publisher=Digital Spy|date=July 12, 2014|accessdate=24 may 2018|archive-date=25 September 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150925012914/http://www.digitalspy.co.uk/ustv/s62/vampire-diaries/news/a583858/the-vampire-diaries-casts-shady-newcomer-gabrielle-walsh.html#~oK2JIWKOdYbDD5|url-status=live}}</ref> Sara, iki gün sonra, 14 iyulda Kolin Fergünsonun<ref name="Tripp">{{cite web|last1=Bucksbaum|first1=Sydney|title='The Vampire Diaries' Season 6 casts 'Eureka' star Colin Ferguson|url=http://www.zap2it.com/blogs/the_vampire_diaries_season_6_casts_eureka_colin_ferguson_julie_plec-2014-07|publisher=Zap2It|date=July 14, 2014|accessdate=24 may 2018|archive-date=19 May 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150519003758/http://www.zap2it.com/blogs/the_vampire_diaries_season_6_casts_eureka_colin_ferguson_julie_plec-2014-07|url-status=dead}}</ref> Tripp, 16 iyulda isə Emili Çenqin<ref name="Ivy">{{cite web|last1=Philiana Ng|title='Vampire Diaries' Adds 'Unexpected' Character for Season 6|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-adds-unexpected-character-719064|work=[[The Hollywood Reporter]]|publisher=[[Prometheus Global Media]]|date=July 16, 2014|accessdate=24 may 2018|archive-date=12 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201112002829/https://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-adds-unexpected-character-719064|url-status=live}}</ref> İvi rolları üçün seçilmələri elan edilir. 6 aprel 2015-ci ildə aktrisa [[Nina Dobrev]] [[Instagram]] hesabı vasitəsilə mövsümün sonunda serialdan ayrılacağını elan etdi. Dobrevsiz serialın davam etdirlib-etdirilməməsi haqqında çoxlu sayda şayiələr yayılsa da, qısa müddət sonra telekanal [[Vampirin gündəlikləri (VII mövsüm)|yeddinci mövsümün]] çəkiləcəyini elan etdi.<ref>{{cite web|last=Roffman|first=Marisa|title='Vampire Diaries' Shocker: Star Nina Dobrev Exits|url=http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|work=[[The Hollywood Reporter]]|publisher=[[Prometheus Global Media]]|date=April 6, 2015|accessdate=24 may 2018|archive-date=23 June 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150623195206/http://www.hollywoodreporter.com/live-feed/vampire-diaries-nina-dobrev-leaving-786529|url-status=live}}</ref> Qısa müddət sonra isə [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı|Tayler Lokvud]] rolunu canlandıran aktyor Maykl Trevinonun da altıncı mövsümün sonunda serialdan ayrılacağı bildirilir.<ref>{{cite web|url=http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|title=Michael Trevino Is Leaving The Vampire Diaries, Alongside Nina Dobrev|date=April 7, 2015|first=Jacqueline|last=Andriakos|work=[[People (magazine)|People]]|publisher=[[Time Inc.]]|accessdate=24 may 2018|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304075050/http://www.people.com/article/michael-trevino-nina-dobrev-leaving-vampire-diaries|url-status=live}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:2014-cü il ABŞ televiziya mövsümü]] [[Kateqoriya:2015-ci il ABŞ televiziya mövsümü]] 35aa6hlgebdlgi5y0w433bt7jgpuouz 0 547821 7865127 7092636 2024-11-26T20:30:39Z White Demon 75303 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865127 wikitext text/x-wiki {{digər məna|Vampirin gündəlikləri (dəqiqləşdirmə)}} {{Telemövsüm |mövsüm_adı = [[Fayl:Tvd logo other.png|150px]] <br>VII Mövsüm |bgcolour = #485B69 |fgcolour = #ffffff |şəkil = [[Fayl:Vampirin gündəlikləri (VII mövsüm).jpg|255px|DVD üz şəkli]] |izahı = DVD üz şəkli |ölkə = ABŞ |seriya_sayı = 22 |kanal = The CW TV |ilk_efir = {{Start date|2015|10|8}} |son_efir = {{End date|2016|5|13}} |əvvəlki_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (VI mövsüm)|VI mövsüm]] |sonrakı_mövsüm = [[Vampirin gündəlikləri (VIII mövsüm)|VIII mövsüm]] |seriya_siyahısı = [[Vampirin gündəlikləri teleserialının seriyalarının siyahısı|''Vampirin gündəlikləri'' teleserialının seriyaları]] }} '''[[Vampirin gündəlikləri]]''' teleserialının VII mövsümünün çəkiləcəyi CW tərəfindən 11 yanvar 2015-ci ildə elan edilmişdi. Yeddinci mövsümün premyerası 8 oktyabr 2015-ci ildə baş tutmuş və mövsümün final seriyası 13 may 2016-cı ildə efirə verilmişdir. Yeddinci mövsümdə serialın əsas ulduzlarından biri [[Nina Dobrev]] rolunu tərk etmişdir. == Məzmunu == Altıncı mövsümdə hadisələr [[ABŞ]]-nin [[Virciniya]] ştatındakı uydurma Mistik Folls şəhərində baş verir. Mövsümdə əsas diqqət [[Yelena Gilbert]]i itirdikdən sonra həyatlarına davam etməyə çalışan [[Stefan Salvatore|Stefan]] ([[Pol Uizli]]) və [[Deymon Salvatore|Deymon]] ([[Yan Somerhalder]]) Salvatore qardaşlarına ayrılmışdır. == Rollarda == {{həmçinin bax|Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı}} === Əsas heyət === {{Div col|cols=2}} * [[Pol Uizli]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Stefan Salvatore|Stefan Salvatore]]/Saylas * [[Yan Somerhalder]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Deymon Salvatore|Deymon Salvatore]] * [[Ketrin Grehem]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Boni Bennet|Boni Bennet]] * [[Kendis Akkola]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Keralayn Forbs|Keralayn Forbs]] * [[Zak Roerig]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Mett Danovan|Mett Danovan]] * [[Maykl Malarkey]] — Enzo Sent-Con * [[Metyu Devis]] — Alarik Zoltsman {{Div col end}} === İkinci heyət === {{div col|colwidth=25em}} * Elizabet Blekmor — Valeri Tull * Skarlett Birn Nora Hildeqard * Teressa Lieyn — Mari-Luiza * Ceyden Keyn — Beau * Todd Lasens — Culian * Lesli-Enn Haff — Reyna Kruz * Ana Nogiera — Penni Ares * Mouzam Makkar — Aleksandriya "Aleks" Sent-Con * Lili Rouz Mamford — Cozetta "Cozi" Zoltsman * Tirni Mamford — Elizabet "Lizzi" Zoltsman {{div col end}} === Xüsusi qonaq === * Enni Verşinq — Lili Salvatore * [[Maykl Trevino]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Tayler Lokvud|Tayler Lokvud]] * [[Cozef Morqan]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı|Klaus Mayklson]] === Qonaq === {{div col|colwidth=25em}} * Castis Lik — Malkolm * Codi Lin O'Kif — Cozetta "Co" Laflin (Florens tərəfindən ələ keçirilmiş) * Tim Kenq — Oskar (özü; Simurq daşından çıxmış naməlum vampir tərəfindən ələ keçirilmiş) * Con Çarlz Meyer — gənc Cüzeppe Salvatore (fleşbek) * Gevin Kasaleno — gənc [[Deymon Salvatore]] (fleşbek) * Lyuk Cudi — gənc [[Stefan Salvatore]] (fleşbek) * Aleks Mauriello — Kristal * Evan Qembl — Henri Uoattls * Ayşə Duran — Virciniya Sent-Con * Rayan Dorsi — Marti Hammond (Stefan Salvatore trərəfindən ələ keçirilmiş) * [[Nina Dobrev]] — [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı#Yelena Gilbert|Yelena Gilbert]] (titrlərdə qeyd edilmir; yalnız səs) {{div col end}} == Seriyalar == <onlyinclude> {| class="wikitable plainrowheaders" style="width:100%" |- style="color:white" ! style="background: #485B69;"| Serialda<br>No. ! style="background: #485B69;"| Mövsümdə<br>No. ! style="background: #485B69;"| Başlıq ! style="background: #485B69;"| Rejissor ! style="background: #485B69;"| Ssenari müəllifi ! style="background: #485B69;"| Orijinal efir vaxtı ! style="background: #485B69;"| İstehsal <br>kodu ! style="background: #485B69;"| ABŞ izləyiciləri<br>(milyon) {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 134 |EpisodeNumber2 = 1 |Title = Təxminən iyirmi iki min günün birincisi |DirectedBy = Paskal Verskuris |WrittenBy = Kerolayn Drays |OriginalAirDate = {{Start date|2015|10|8}} |ProdCode = 3J5701 |Viewers = 1.38<ref name="7.01">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/09/thursday-final-ratings-oct-8-2015/477299/|title=Thursday final ratings: 'Grey's Anatomy,' 'How to Get Away with Murder' adjusted up, low CW premieres hold|last=Porter|first=Rick|date=October 9, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=13 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151013001125/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/09/thursday-final-ratings-oct-8-2015/477299/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Yelenanın komada olduğu müddətdə Kerolayn onun gündəliyini davam etdirir, Stefan isə Yelenanı itirmələri ilə barışmağa çalışır. İtgilərinin öhdəsindən gəlməyə çalışan Alarik, Deymon və Boni Avropaya səfər edirlər. Dönüklər Mistik Follsda insanları öldürməyə davam edirlər, Stefan, Kerolayn və Mettin onların öhdəsindən gəlmək cəhdləri isə uğurla nəticələnmir. Buna görə də, insanların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün, onlar, şəhəri təxliyə etməyi, Salvatorelərin ailəvi evini isə Dönüklərə təhvil verməyi qərara alırlar. Alarik Avropada ölmüş arvadını diriltmək üçün yollar axtarır. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 135 |EpisodeNumber2 = 2 |Title = Buraxma məni |DirectedBy = Kris Qrismer |WrittenBy = Brayan Yanq |OriginalAirDate = {{Start date|2015|10|15}} |ProdCode = 3J5702 |Viewers = 1.40<ref name="7.02">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/16/thursday-final-ratings-oct-15-2015/478937/|title=Thursday final ratings: 'Grey's Anatomy' and 'Scandal' adjusted up, plus final NFL numbers|last=Porter|first=Rick|date=October 16, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=17 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151017115220/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/16/thursday-final-ratings-oct-15-2015/478937/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymon razılaşmanı pozaraq, Boni ilə birlikdə Dönüklərdən biri olann Malkolmu öldürür. Bu qarşıdurmada Lilinin tərəfində duran Enzo, Dönüklər üçün Kerolaynı qaçırır. Stefan Boni və Mettin köməkliyi ilə öz evlərinə girməyə çalışsa da,, onların planı faciə ilə nəticələnir. Dönüklər içində Yelenanın bədəni olan tabutu qaçırırlar, Lili, Yelenanın sağlığını təmin etmək üçün Deymon qarşısında ağır şərt qoyur. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 136 |EpisodeNumber2 = 3 |Title = Age of Məsumluq dövrü |DirectedBy = Maykl Allovitz |WrittenBy = Melinda Hsu Teylor]] & Holli Briks |OriginalAirDate = {{Start date|2015|10|22}} |ProdCode = 3J5703 |Viewers = 1.20<ref name="7.03">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/30/thursday-final-ratings-how-to-get-away-with-murder-adjusts-up-greys-and-others-hold/|title=Thursday final ratings: 'How to Get Away with Murder' adjusts up, 'Grey's' and others hold|last=Porter|first=Rick|date=October 30, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=18 January 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160118094439/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/10/30/thursday-final-ratings-how-to-get-away-with-murder-adjusts-up-greys-and-others-hold/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Lili, planını həyata keçirməyə başlayır. Deymon, Boni və Alarik, altıncı dönüyün axtarılması üçün yola çıxmış Liliyə təsir etməyə çalışır. Kerolayn, Valeri haqqında şokedici xəbərlər öyrənir, Stefan isə keçmişi ilə bağlı xatırlamadığı məlumatlar eşidir. Boni öyrənir ki, köməkliyi ilə ölüləri diriltmək mümkün olan Simurq daşını Alarik söz verdiyi kimi məhv etməmişdir. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 137 |EpisodeNumber2 = 4 |Title = Qəlbini özümlə daşıyıram |DirectedBy = Ceffri Hant |WrittenBy = Nil Reynolds |OriginalAirDate = {{Start date|2015|10|29}} |ProdCode = 3J5704 |Viewers = 1.24<ref name="7.04">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/04/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusts-up-all-others-hold-plus-final-nfl-numbers/|title=Thursday final ratings: 'The Vampire Diaries' adjusts up, all others hold, plus final NFL numbers|last=Porter|first=Rick|date=November 4, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=17 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117024927/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/04/thursday-final-ratings-the-vampire-diaries-adjusts-up-all-others-hold-plus-final-nfl-numbers/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymon Lilini tələyə saldığını düşündükdə, Valeri Oskarı öldürür vəə beləcə onun dönüyü Yelenanın tabutu ilə dəyişmək planına mane olur. Deymon Boni və Alarikdən xahiş edir ki, daşın köməkliyi ilə Oskarı diriltsinlər və mübadilə baş tutsun. Stefan və Kerolayn Meri-Luiz və Norunu Uitmorda tələbələrin öldürülməsindən yayındırmağa çalışır, eyi zamanda onlardan birini Valerinin Kerolayna qoyduğu cadunu ləğv etməyə məcbur etməyə çalışırlar. Enzo Valerinin nə gizlətdiyini müəyyən etməyə çalışır. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 138 |EpisodeNumber2 = 5 |Title = Yaşa bunu |DirectedBy = Kelli Sayrus |WrittenBy = Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate = {{Start date|2015|11|5}} |ProdCode = 3J5705 |Viewers = 1.34<ref name="7.05">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/06/thursday-final-ratings-elementary-and-mom-adjust-down-considerably-thanks-to-nfl/|title=Thursday final ratings: 'Elementary' and 'Mom' adjust down considerably thanks to NFL|last=Porter|first=Rick|date=November 6, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=7 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151107093147/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/06/thursday-final-ratings-elementary-and-mom-adjust-down-considerably-thanks-to-nfl/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymon hər şeyə yenidən başlamağa qərar verir. Lili keçmişindən xüsusi bir adamın gəlişini gözləyir, Enzo isə məsələyə müdaxilə etməyərək kənardan müşahidə edir. Kerolayn Stefana Valeri ilə danışaraq onların birgə keçmişi ilə bağlı məsələləri müzakirə etməyi təklif edir. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 139 |EpisodeNumber2 = 6 |Title = Soyuq təklif et |DirectedBy = Darren Genet |WrittenBy = Kerolayn Drays |OriginalAirDate = {{Start date|2015|11|12}} |ProdCode = 3J5706 |Viewers = 1.32<ref name="7.06">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/13/thursday-final-ratings-nov-12-2015/|title=Thursday final ratings: '2 Broke Girls' and CBS take NFL hit, 'Elementary' below 1.0, 'Blacklist' adjusts up|last=Porter|first=Rick|date=November 13, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=14 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151114232729/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/13/thursday-final-ratings-nov-12-2015/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Stefan və Deymon onların evində Lili tərəfindən təşkil edilmiş ziyafətə gəlirlər. Bonini istifadə edən Enzo Lilinin qısqanmasına nail olmaq istəyir. Conun vəziyyəti getdikcə pisləşir, onun yanına gələn Valeri və Kerolayn Alarikə izah edirlər ki, vampirin ruhu insanın bədənində yaşaya bilməz. Bu o anlama gəlir ki, Conun çox az vaxtı qalıb. Evdə Stefan və Deymon Culyanla mübahisə edir. Conun ölümündən sonra Valeri təsadüfən öyrənir ki, onun körpələri magiyanın köməyi ilə Kerolaynın bədəninə keçirilib. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 140 |EpisodeNumber2 = 7 |Title = Əziz ana |DirectedBy = Toni Solomons |WrittenBy = Çad Fayveş & Ceyms Stotero |OriginalAirDate = {{Start date|2015|11|19}} |ProdCode = 3J5707 |Viewers = 1.10<ref name="7.07">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/20/thursday-final-ratings-nov-19-15/|title=Thursday Final Ratings: 'Mom' and '2 Broke Girls' up even after adjusting down|last=Porter|first=Rick|date=November 20, 2015|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=21 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151121061921/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/11/20/thursday-final-ratings-nov-19-15/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Lilini Culyanın təsirindən xilas etmək üçün Stefan və Deymon onu Cüzeppe Salvatore ilə bağlı xoş olmayan hadisələri xatırlamağa məcbur edirlər. Lili 160 il ərzində gizlətdiyi sirri övladlarına danışır. Lili uğrunda mübarizə aparan Enzo Culyanı təkbətək görüşə çağırır, lakin, hadisələrin gözlənilməz dönüşü bu görüşü daha da mürəkkəbləşdirir. Mett müşahidə edir ki, Mistik Follsun bütün sakinləri bir yerə toplanır. Hamiləliyi haqqında məlumat alan Kerolaynın həyatı alt-üst olur; o özünü inandırmağa çalışır ki, Valeri səhv edib, çünki, heç bir test hamiləlik göstərmir. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 141 |EpisodeNumber2 = 8 |Title = Qucaqla, incit, öp, öldür məni |DirectedBy = Lesli Libman |WrittenBy = Brett Metyus |OriginalAirDate = {{Start date|2015|12|3}} |ProdCode = 3J5708 |Viewers = 1.31<ref name="7.08">{{cite web |author=Rick Porter |url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/12/04/thursday-final-ratings-dec-3-2015/ |title=Thursday final ratings: 'The Wiz Live' holds, 'CMA Country Christmas' adjusts down plus final NFL numbers &#124; TV By The Numbers by zap2it.com |publisher=Tvbythenumbers.zap2it.com |date=December 4, 2015 |accessdate=25 may 2018 |archive-date=21 February 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160221233018/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/12/04/thursday-final-ratings-dec-3-2015/ |url-status=dead }}</ref> |ShortSummary = Culyanı Dönüklərin dəstəyindən xilas etmək üçün Lili, Deymon və Stefan təhlükəli plan fikirləşirlər. Valeri dönüklərə Culianın ona nələr etdiyini danışır; Meri-Luizdən başqa hər kəs onun tərəfinə keçir. Kerolayn hamilə olduğunu Stefana danışır. Enzo Lilidən ounla birlikdə qaçmağı xahiş etsə də, sonra onun özünü Mett və dostları qaçırırlar. Stefan və Deymon Culianıı nəhayət ki, küncə sıxışdıra bilirlər, lakin onlara Dönüklər mane olur. Culiyan Lilini seçim qarşısında qoyur: o ya Deymonu, ya da Stefanı öldürməlidir. Övladlarını xilas eləmək istəyən Lili xəncərlə özünü öldürür və aralarındakı əlaqəyə görə Culianın da öləcəyini düşünr. Lakin, həmin an məlum olur ki, o, əlaqəni çoxdan qırıb və Lilinin ölümü hədər olur. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 142 |EpisodeNumber2 = 9 |Title = Buz kimi soyuq |DirectedBy = Ceffri Vinq Şotz |WrittenBy = Brayan Yanq |OriginalAirDate = {{Start date|2015|12|10}} |ProdCode = 3J5709 |Viewers = 1.18<ref name="7.09">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/12/11/thursday-final-ratings-dec-10-2015/|title=Thursday final ratings: '2 Broke Girls' and other CBS shows adjust down with NFL pre-emptions|last=Porter|first=Rick|work=TV by the Numbers|date=December 11, 2015|accessdate=25 may 2018|archive-date=14 February 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160214101540/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2015/12/11/thursday-final-ratings-dec-10-2015/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Stefan, Deymon, Nora və Valeri Lilini dəfn edirlər. Culianı axtaran Stefan və Deymon Mistik Follsdan uzaqda kiçik bir şəhərciyə gəlib çıxırlar. Boninin cadu vasitəsiylə tapdığı ünvanda Stefan və Deymon bar aşkarlayırlar və barın Santa Klaus cəsədləri ilə dolu olduğunu görürlər. Nora Boni ilə ortaq dil tapır. Hamiləlik Kerolaynı bir vampir kimi aqressivləşdirir və Alarik onu sakitləşdirməyə çalışır. Culianı açıq döyüşə məcbur etmək üçün Valeri və Stefan Meri-Luizi qaçırır. Plan baş tutmur, əvəzinə stefan və Deymon üstündə Simurq daşı olan xəncərlə yaralanır. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 143 |EpisodeNumber2 = 10 |Title = Cəhənnəm başqadır |DirectedBy = Debora Çou] |WrittenBy = Holli Briks & Nil Reynolds |OriginalAirDate = {{Start date|2016|01|29}} |ProdCode = 3J5710 |Viewers = 1.23<ref name="7.10">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/01/friday-final-ratings-jan-29-2016/|title=Friday final ratings: 'Vampire Diaries,' 'Originals' and everything else unchanged|last=Porter|first=Rick|date=February 1, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=8 February 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160208102702/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/01/friday-final-ratings-jan-29-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymonun şəxsi cəhənnəmi. Düzgün yol seçmədiyini başa düşən Culian Lilinin ölümünə görə qisas almaq qərarı verir. Deymon vətəndaş müharibəsi dövrünün xoş olmayan günlərini təkrar yaşadığı tələyə düşməsini anlayır. Real aləmdəə Boni başa düşür ki, daş Deymonu tamamilə dəyişməmi onu çıxarmaq üçün çox az vaxtı qalıb. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 144 |EpisodeNumber2 = 11 |Title = Yanğında itirdiklərimiz |DirectedBy = [[Pol Uizli]] |WrittenBy = Melinda Hsu Teylor |OriginalAirDate = {{Start date|2016|2|5}} |ProdCode = 3J5711 |Viewers = 1.09<ref name="7.11">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/08/friday-final-ratings-feb-5-2016/|title=Friday final ratings: 'Sleepy Hollow' everything else holds|last=Porter|first=Rick|date=February 8, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=16 February 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160216032230/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/08/friday-final-ratings-feb-5-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Stefan Simurq daşında əziyyət çəkmiş Deymonun normal həyata qaytarılmasına kömək etməyə çalışır. Lakin, onlar ikisi də, hallusinasiya görməyə başlayırlar. Bu Culiyanla münaqişəyə və Deymonun Yelenanı yandırmasına gətirib çıxarır. Mett və Boni Mistik Follsun işğalından sonra meydana gəlmiş hadisələri öhdəsindən gəlməyə çalışır. Tayler şəhərə qayıdır, Kerolayn isə Alarikin planlarını öyrənir. Nora vampirlərin düşmənindən xəbərdarlıq alır. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 145 |EpisodeNumber2 = 12 |Title = Köhnə açıqcalar |DirectedBy = Pascal Versckuris |WrittenBy = Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate = {{Start date|2016|2|12}} |ProdCode = 3J5712 |Viewers = 1.05<ref name="7.12">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/16/friday-final-ratings-feb-12-2016/|title=Friday final ratings: 'The Amazing Race' and 'Sleepy Hollow' adjust up|last=Porter|first=Rick|date=February 16, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=23 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160323021525/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/16/friday-final-ratings-feb-12-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Daşın təsiri ilə Deymon törətdiyi hadisələrdən sonra, bu dünyada nəyinsə onu saxladığını düşünmür, lakin, o, özünü idarə etmir və başqa bir vampirin təsiri altındadır. Qardaşına kömək eləmək istəyən Stefan onun keçmişi haqqında məlumat öyrənir. Fövqəltəbii hamiləlik Kerolaynın həyatına təhlükə yaradır və o, kömək üçün Valeriyə müraciət edir. Boni, Nora və Meri-Luiz qəddar vampir ovçusunu axtarırlar, lakin, sonda Enzo onları qabaqlayır. Valeri və Stefan Culianı öldürür. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 146 |EpisodeNumber2 = 13 |Title = Qadın işi |DirectedBy = Qarret Stover |WrittenBy = Çad Fayveş & Ceyms Stotero |OriginalAirDate = {{Start date|2016|2|19}} |ProdCode = 3J5713 |Viewers = 1.01<ref name="7.13">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/22/friday-final-ratings-feb-19-2016/|title=Friday final ratings: 'Shark Tank' and '20/20' adjust up, 'Sleepy Hollow' adjusts down|last=Porter|first=Rick|date=February 22, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=7 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160307214738/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/22/friday-final-ratings-feb-19-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Məşhur vampir ovçusu Reyna Kruz Mistik Follsa gəlir. Fleşbeklərdə onun necə ovçuya çevrilməsi və nəyə görə Culianı izləməsi göstərilir. Mürəkkəb hamiləliklə əlaqədar olaraq Kerolaynın həyatı tükdən asılı hala düşür, ona kömək üçün Valeri Dönüklər və Boniyə müraciət etməli olur. Deymonu iş birliyinə cəlb etmək üçün Enzo onun yeni sirrini istifadə edir. Lakin, sonra məlum olur ki, Enzo özü yeni “dostlarının” oyununda qurbana çevrilib və onlar Deymon üçün sürpriz hazırlayıblar. Gözlərinin qabağında Bo öldürüldükdən sonra, Nora və Meri-Luiz şəhərdən qaçır. Qardaşını qorumağa çalışan Stefan ovçunun yeni hədəfinə çevrilir. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 147 |EpisodeNumber2 = 14 |Title = Bataqlıqda aylı gecə |DirectedBy = Ceffri Hant |WrittenBy = Kerolayn Drays & Brett Metyus |OriginalAirDate = {{Start date|2016|2|26}} |ProdCode = 3J5714 |Viewers = 1.12<ref name="7.14">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/29/friday-final-ratings-feb-26-2016/|title=Friday final ratings: 'The Originals' adjusts up|last=Porter|first=Rick|date=February 29, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=18 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160318234511/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/02/29/friday-final-ratings-feb-26-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Stefan ovçu Reyna Kruzu Mistik Folls və dostlarından uzaqlaşdırmağa çalışır və başa düşür ki, Yeni Orleanda gizlənə bilər. Şəhərdə onu köhnə tanışı Klaus Mayklsonla görüş gözləyir. Qədim artefaktları toplayan gizli təşkilatın köməkliyi ilə Enzo Stefana kömək etmək planı qurur, o planın həyata keçirilməsi üçün Boni və Deymona müraciət etsə də, əvvəl Deymonun, sonra Boninin həyatı təhlükə altında qalır. Alarik və Kerolayn körpə Elizabet və Cozetti yeni evə köçürürlər. Enzo insan həyatı haqqında yeni məlumatlar öyrənir. Deymon hamını müdafiə etmək üçün plan qurur. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 148 |EpisodeNumber2 = 15 |Title = Sənin üçün hazıram |DirectedBy = Mayk Karasik |WrittenBy = Brayan Yanq |OriginalAirDate = {{Start date|2016|3|4}} |ProdCode = 3J5715 |Viewers = 1.06<ref name="7.15">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/07/friday-final-ratings-march-4-2016/|title=Friday final ratings: 'Grimm' adjusts up|last=Porter|first=Rick|date=March 5, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=4 May 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160504150850/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/03/07/friday-final-ratings-march-4-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Stefan və Valeri Reynadan gizlənməyə kömək edəcək sehrli otun axtarışına çıxırlar. Kerolayn özünü tamamilə uşaqlara həsr edir. Deymon Valeridən xilas olmaq üçün plan qursa da, Boninin təəccübləndirici kəşfi onun planını dağıdır. Nəticədə gizli təşkilat Bonini ələ keçirir. Yeni polis rəfiqəsi ilə birlikdə Mett, Mistik Follsdakı vampirlərə qarşı fəaliyyətə başlayır və ilk növbədə Salvatore qardaşlarına məhdudiyyətlər qoyur. Deymon heç kimə zərər vurmaq istəmədiyini düşünür və dostları ilə münasibətləri daha da pisləşir. Üç il sonra, Deymon qardaşınıı Reynadan xilas etmək üçün yeni plan fikirləşir. O dövrə kimi Kerolayn, Alarik və Boninin həyatı ciddi dəyişir. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 149 |EpisodeNumber2 = 16 |Title = Gələcək keçmiş günlər |DirectedBy = [[Yan Somerhalder]] |WrittenBy = Melinda Hsu Teylor |OriginalAirDate = {{Start date|2016|4|1}} |ProdCode = 3J5716 |Viewers = 1.07<ref name="7.16">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/04/friday-final-ratings-april-1-2016/|title=Friday final ratings: 'The Vampire Diaries' and 'Sleepy Hollow' adjust down|last=Porter|first=Rick|date=April 4, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=17 April 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160417024409/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/04/friday-final-ratings-april-1-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Deymon qardaşını çətin vəziyyətdən xilas etmək istəyir və ovçunu cəlb edən yaranı magiya vasitəsiylə özünə keçirməyi təklif edir. Əvvəlcə o, tərəddüd edir, çünki, Yelena ilə görüşmək şansını əbədi itirə bilər. Arsenalda üç illik əziyyətdən sonra Nora Meri-Luizi xilas etmək üçün Enzonu axtarır. Enzonu isə cadugərlərin zəhərinə qarşı antidot maraqlandırır. Çox vacib artefaktı məhv edən Nora və Meri-Luiz həlak olur. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 150 |EpisodeNumber2 = 17 |Title = Mən meşəyə getdim |DirectedBy = [[Culi Plek]] |WrittenBy = ''Hekayə:'' Culi Plek & Nil Reynolds<br>''Ssenari:'' Nil Reynolds |OriginalAirDate = {{Start date|2016|4|8}} |ProdCode = 3J5717 |Viewers = 1.03<ref name="7.17">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/11/friday-final-ratings-april-8-2016/|title=Friday final ratings: 'Grimm,' 'Vampire Diaries' and 'Originals' adjust down|last=Porter|first=Rick|date=April 11, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=24 April 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160424192017/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/11/friday-final-ratings-april-8-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Xəncərin məhv edilməsindən sonra Simurq daşında toplanmış bütün ruhlar azadlıq əldə edirlər. Özünə gələn Stefan başa düşür ki, ölüm və həyatın sərhəddində dayanıb. Deymon qardaşını xilas etmək üçün cəhdlərini davam etdirir Valeri isə Stefanı tamaqda Alarikə kömək eləmək üçün Dallasa yola düşür. Axtarışları asanlaşdırmaq üçün o, Reynanı da özü ilə götürür. Reynə təhlükənin həcmini anlayaraq insanlıq üçün təhlükə hesab etdiyi Stefanı axtarır. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 151 |EpisodeNumber2 = 18 |Title = Bu yol ya başqası |DirectedBy = Rəşad Ernesto Qrin |WrittenBy = ''Hekayə:'' Penni Koks<br>''Ssenari:'' Rebekka Sonnenşayn |OriginalAirDate = {{Start date|2016|4|15}} |ProdCode = 3J5718 |Viewers = 1.02<ref name="7.18">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/18/friday-final-ratings-april-15-2016/|title=Friday final ratings: 'The Amazing Race' adjusts up|last=Porter|first=Rick|date=April 18, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=23 April 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160423045932/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/18/friday-final-ratings-april-15-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Simurq daşından qaçaraq Stefanın bədənində gizlənmiş təhlükəli vampir Embrosonun ələ keçirilməsi üçün Deymon və Alarikn Memfisə gəlir. Onlar, Embroso ilə razılıq əldə etsələr də, Embroso Deymondan azad olmaq üçün plan qurur. Nəticədə Valeri Stefanı xilas edir. Boninin psixoloji xəstəxanadakı yeni ranışlıqları onun mühüm məlumatlar öyrənməsinə gətirib çıxarır. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 152 |EpisodeNumber2 = 19 |Title = Əvvəl tanıdığım biri |DirectedBy = Kris Qrismer |WrittenBy = ''Hekayə:'' Metyu D'Ambrosio<br>''Ssenari:'' Holli Briks |OriginalAirDate = {{Start date|2016|4|22}} |ProdCode = 3J5719 |Viewers = 1.02<ref name="7.19">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/25/friday-final-ratings-april-22-2016/|title=Friday final ratings: 'The Vampire Diaries' and '20/20' adjust down|last=Porter|first=Rick|date=April 25, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=26 April 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160426124857/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/04/25/friday-final-ratings-april-22-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Boninin həyatda qalması üçün Reyna açar əhəmiyyətinə malikdir. Enzo və Bonni Reynanın rəhbərliyini qəbu edərək Deymonla iş birliyinə getməli olurlar. Stefan Alariklə görüş üçün Dallasa yola düşür və onlar danışaraq münasibətlərini müzakirə edirlər. Reynanın şərtləri Deymonu təəccübləndirir. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 153 |EpisodeNumber2 = 20 |Title = Onların hamısını öldür |DirectedBy = Kelli Sayrus |WrittenBy = Çad Fayveş & Ceyms Stotero |OriginalAirDate = {{Start date|2016|4|29}} |ProdCode = 3J5720 |Viewers = 1.05<ref name="7.20">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/02/friday-final-ratings-april-29-2016/|title=Friday final ratings: 'Shark Tank' adjusts up, 'Grimm' adjusts down|last=Porter|first=Rick|date=May 2, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=19 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160619185842/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/02/friday-final-ratings-april-29-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Bonini çətin vəziyyətdən çıxarmaq üçün Deymon və Enzo xilasetmə əməliyyatına başlayır. Stefan Mettlə gücünü birləşdirməli olur və müzakirə nəticəsində onun nifrətinin səbəbini öyrənir. Alariklə birlikdə Bonini xilas etməyə çalışan Kerolayn fövqəltəbii hadisələr üçün darıxdığını başa düşür. Deymon Arsenalla razılaşma əldə edir və Boni Arsenalın zirzəmisindəki qəddar varlığı gizlədən qapını açmalı olur. Reyna razılaşmaya əməl edərək ölümün bir addımlığında olan Boniyə həyatınn qalan hissəsini verir. Lakin, həyatı ilə birlikdə lənəti də Boniyə keçir. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 154 |EpisodeNumber2 = 21 |Title = Arzular üçün rekviyem |DirectedBy = Pol Uizli |WrittenBy = Brett Metyus & Nil Reynolds |OriginalAirDate = {{Start date|2016|5|6}} |ProdCode = 3J5721 |Viewers = 0.90<ref name="7.21">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/09/friday-final-ratings-may-6-2016/|title=Friday final ratings: 'Blue Bloods' finale, all others hold|last=Porter|first=Rick|date=May 9, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=11 May 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160511200550/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/09/friday-final-ratings-may-6-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Reynanın ölümündən sonra Boni özünə gəlmir. Dostları nöbə ilə onun şüuruna girərək ayıltmağa çalışırlar. Deymon nəhayət ki, Bonini oyandıra bilir, lakin indi bütün vampirlərin cəmi bir çıxış yolu var: qaçmaq. Kerolayn təhlükə altındadır, onun müdafiəsi üçün Stefanın atmaq istədiyi addım isə onların birlikdə gələcəyini təhlükə altına ala bilər. Mett yaxın dostunu xilas etmək üçün təşəbbüsü öz əlinə alır. Boninin bir məqsədi var: əvvəlki həyatını geri qaytarmaq. |LineColor= 485B69 }} {{Episode list/sublist|The Vampire Diaries (season 7) |EpisodeNumber = 155 |EpisodeNumber2 = 22 |Title = Tanrılar və bədheybətlər |DirectedBy = Maykl Allowitz |WrittenBy = Brayan Yanq |OriginalAirDate = {{Start date|2016|5|13}} |ProdCode = 3J5722 |Viewers = 1.04<ref name="7.22">{{cite web|url=http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/16/friday-final-ratings-may-13-2016/|title=Friday final ratings: 'The Amazing Race' finale and 'Grimm' adjust up, '20/20' adjusts down|last=Porter|first=Rick|date=May 16, 2016|work=TV by the Numbers|accessdate=25 may 2018|archive-date=11 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160611125803/http://tvbythenumbers.zap2it.com/2016/05/16/friday-final-ratings-may-13-2016/|url-status=dead}}</ref> |ShortSummary = Stefan, Deymon, Kerolayn və Enzon Arsenalın zirzəmisini açaraq ordakı şər qüvvəni məhv etmək üçün plan hazırlayırlar. Boni və Met isə həmin dövrdə onları axtarırlar. Boni vampirləri öldürmək istəyini özündən uzaqlaşdıra bilmir, buna görə də, Enzo onun fikrini öz üzərində cəmləşdirərək, yoldaşlarına zirzəmi ilə məşğul olmaq üçün vaxt qazandırır. Alarikin əkizləri Boninin zirzəmini bağlamaq üçün istifadə etdikləri magiyanı çəkirlər. Deymon Stefandan bayırda Kerolaynla birlikdə qalmağı xahiş edir. Zirzəmiyə daxil olduqdan sonra isə Deymon şərin hökmünə tabe olur. Stefan, Alarik, Kerolayn və Boni zirzəmini açmağa nail olduqda onun boş olduğunu görürlər. |LineColor= 485B69 }} |}</onlyinclude> == İstehsal == === Aktyor seçimi === Beşinci mövsümdə Pol Uizli Stefan Salvatore; [[Yan Somerhalder]] Deymon Salvatore; Kendis Akkola Kerolayn Forbs; Zak Roeriq Mett Donovan; Ket Qreham Boni Bennett obrazlarını canlandırmışdır. 6 aprel 2015-ci ildə [[Nina Dobrev]]in [[Vampirin gündəlikləri (VII mövsüm)|altıncı mövsümün]] sonunda serialı tərk edəcəyi açıqlanır; yeddinci mövsümdə Maykl Trevinonun yalnız qonaq aktyor qismində iştirak edəcəyi təsdiqlənmişdir; 11 aprel 2015-ci ildə Ceremi Gilbert rolunu canlandırmış aktyor Stiven R. Makkuinin də serialdan ayrılması elan edilmişdir. 15 iyul 2015-ci ildə Skarlett Birn və Teressa Lieynin müvafiq olaraq Nora və Mari-Luiza rollarını canlandıracaqları açıqlanır. Nora və Mari-Luiza həddən artıq güclü, həm də [[Homoseksuallıq|eynicinsli cütlük]] olduqlarına görə bir-birlərini müdafiə etməyə meyilli personajlar kimi təsvir edilirlər. Həmçinin Elizabet Blekmor Valeri rolu üçün seçilir. Üçlük Lili Salvatorenin Dönüklər ailəsinin üzvü olur. 5 noyabr 2015-ci ildə Lizli-Enn Haffın Reyna rolunu oynayacağı bildirilir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Vampirin gündəlikləri}} [[Kateqoriya:Vampirin gündəlikləri]] [[Kateqoriya:2015-ci il ABŞ televiziya mövsümü]] [[Kateqoriya:2016-cı il ABŞ televiziya mövsümü]] qple6d7vat51559dqdi9atgce0n58ws 0 548603 7865771 7356483 2024-11-27T10:56:04Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba rayonunun məscidləri]] silindi 7865771 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Ərdəbil məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Ərdəbil məscidi (3).jpg|250px]] |şəkil_izah = |şəkil2 = [[Fayl:Ərdəbil məscidi (4).jpg|250px]] |şəkil2_izah = Məscidin kitabəsi |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = [[Quba şəhəri]] |yerləşir = <small>Fətəli xan küçəsi 113</small> |aidiyyatı = |memar = |tikilmə_tarixi = 1894-1895 |üslubu = |vəziyyəti = |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = Yerli əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası = Ərdəbil məscidi |Xəritəsi = }} '''Ərdəbil məscidi''' — [[Quba]] şəhərində Fətəli xan küçəsi 113 ünvanında yerləşən XIX əsrə aid [[məscid]]. Məscid [[Aprel işğalı|sovet işğalından]] sonra taxıl anbarı və arxiv kimi istifadə edilib. Binada baş verən yanğından sonra bir müddət istifadəsiz qalıb. Azərbaycan müstəqlliyini bərpa etdikdən sonra isə təmir edilib. Hazırda ibadətə açıqdır.<ref>{{cite web|url=http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/336517.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200130000209/http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/336517.htm|archivedate=30.01.2020|title=Qubanın XIX əsr abidələri|author=|date= 20.11.2013|publisher=anl.az|accessdate=29.09.2021|language=az}}</ref> == Haqqında == [[Ərdəbil]] Məscidi Fətəlixan, Ərdəbil və Şah İsmayıl Xətai küçələrinin kəsişməsində yerləşir. Cənub fasadında olan yazıda göstərilir ki, məscid hicri-qəməri təqvimi ilə 1312-ci ildə — miladi 1894–1895-ci illərdə tikilib. Bir iri otaqdan ibarət olan məscid, bişmiş kərpicdən tikilib. Məscidin içəri hissəsinin ümimi sahəsi 13x15 metrdir. Planda kvadrat olan abidə çadırvari örtüklə bitir. İbadət zalının planı düzbucaqlıdır. "Ərdəbil" məscidinin binası tamamilə bişmiş qırmızı kərpicdən tikilib. Məscid bir iri otaqdan ibarətdir. Tikili 4 üzlü prizma şəklindədir, 9 pəncərəsi, 1 qapısı var. Tavanı düzbucaqlı formadadır və taxta ilə işlənib. Tavan 4 taxta sütun üzərində dayanıb. İbadət zalı hər cərgədə 2 ədəd olmaqla iki cərgə sütunlarla üç hissəyə bölünüb. Mehrabın hündürlüyü 2,5 metrdir. Minbər doqquzpilləlidir və şam ağacından düzəldilib. Məscidin qadınlar şöbəsi ikinci mərtəbədə yerləşir. Sahəsi 3x15 metrdir. Yerdən məscidin günbəzinə qədər olan hündürlük 12 metrdir.<ref>{{cite web|url=http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220215534/http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html|archivedate=20.02.2020|title=Qubanın tarixi məscidləri|author=İlqar Balakişiyev|publisher=shahdagpeoples.az|accessdate=29.09.2021|language=az}}</ref> Sovet işğalından sonra məscidin binasından anbar və arxiv binası kimi istifadə olunub.1980-ci illərdə elektrik xəttində baş vermiş qəza nəticəsində məscidin binası yanıb. Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra məscid təmir edilib. Sonradan insanlar tərəfindən köməkçi otaqlar, dəstamaz almaq üçün ayrıca yer tikilmiş, məscidin ətrafına hasar çəkilmişdir. Hazırda məscid ibadətə açıqdır.<ref>{{cite web|url=http://zeka.az/1737-qubanin-tarixi-abideleri.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180318172927/http://zeka.az/1737-qubanin-tarixi-abideleri.html|archivedate=18.03.2018|title=Qubanın tarixi abidələri |date=25.07.2011|publisher=zeka.az|accessdate=29.09.2021|language=az}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Cümə məscidi (Quba)|Cümə məscidi]] * [[Hacı Cəfər məscidi]] * [[Səkinəxanım məscidi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Quba]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı şiə məscidləri]] 56pehqfve0jpi1trwr591or9cmoq5nx 7865774 7865771 2024-11-27T10:56:20Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] əlavə olundu 7865774 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Ərdəbil məscidi |orijinal adı = |şəkil = [[Fayl:Ərdəbil məscidi (3).jpg|250px]] |şəkil_izah = |şəkil2 = [[Fayl:Ərdəbil məscidi (4).jpg|250px]] |şəkil2_izah = Məscidin kitabəsi |ölkə = {{flaqifikasiya|Azərbaycan}} |şəhər = [[Quba şəhəri]] |yerləşir = <small>Fətəli xan küçəsi 113</small> |aidiyyatı = |memar = |tikilmə_tarixi = 1894-1895 |üslubu = |vəziyyəti = |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = Yerli əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |Commons kateqoriyası = Ərdəbil məscidi |Xəritəsi = }} '''Ərdəbil məscidi''' — [[Quba]] şəhərində Fətəli xan küçəsi 113 ünvanında yerləşən XIX əsrə aid [[məscid]]. Məscid [[Aprel işğalı|sovet işğalından]] sonra taxıl anbarı və arxiv kimi istifadə edilib. Binada baş verən yanğından sonra bir müddət istifadəsiz qalıb. Azərbaycan müstəqlliyini bərpa etdikdən sonra isə təmir edilib. Hazırda ibadətə açıqdır.<ref>{{cite web|url=http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/336517.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200130000209/http://www.anl.az/down/meqale/azadliq/2013/noyabr/336517.htm|archivedate=30.01.2020|title=Qubanın XIX əsr abidələri|author=|date= 20.11.2013|publisher=anl.az|accessdate=29.09.2021|language=az}}</ref> == Haqqında == [[Ərdəbil]] Məscidi Fətəlixan, Ərdəbil və Şah İsmayıl Xətai küçələrinin kəsişməsində yerləşir. Cənub fasadında olan yazıda göstərilir ki, məscid hicri-qəməri təqvimi ilə 1312-ci ildə — miladi 1894–1895-ci illərdə tikilib. Bir iri otaqdan ibarət olan məscid, bişmiş kərpicdən tikilib. Məscidin içəri hissəsinin ümimi sahəsi 13x15 metrdir. Planda kvadrat olan abidə çadırvari örtüklə bitir. İbadət zalının planı düzbucaqlıdır. "Ərdəbil" məscidinin binası tamamilə bişmiş qırmızı kərpicdən tikilib. Məscid bir iri otaqdan ibarətdir. Tikili 4 üzlü prizma şəklindədir, 9 pəncərəsi, 1 qapısı var. Tavanı düzbucaqlı formadadır və taxta ilə işlənib. Tavan 4 taxta sütun üzərində dayanıb. İbadət zalı hər cərgədə 2 ədəd olmaqla iki cərgə sütunlarla üç hissəyə bölünüb. Mehrabın hündürlüyü 2,5 metrdir. Minbər doqquzpilləlidir və şam ağacından düzəldilib. Məscidin qadınlar şöbəsi ikinci mərtəbədə yerləşir. Sahəsi 3x15 metrdir. Yerdən məscidin günbəzinə qədər olan hündürlük 12 metrdir.<ref>{{cite web|url=http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220215534/http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html|archivedate=20.02.2020|title=Qubanın tarixi məscidləri|author=İlqar Balakişiyev|publisher=shahdagpeoples.az|accessdate=29.09.2021|language=az}}</ref> Sovet işğalından sonra məscidin binasından anbar və arxiv binası kimi istifadə olunub.1980-ci illərdə elektrik xəttində baş vermiş qəza nəticəsində məscidin binası yanıb. Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra məscid təmir edilib. Sonradan insanlar tərəfindən köməkçi otaqlar, dəstamaz almaq üçün ayrıca yer tikilmiş, məscidin ətrafına hasar çəkilmişdir. Hazırda məscid ibadətə açıqdır.<ref>{{cite web|url=http://zeka.az/1737-qubanin-tarixi-abideleri.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180318172927/http://zeka.az/1737-qubanin-tarixi-abideleri.html|archivedate=18.03.2018|title=Qubanın tarixi abidələri |date=25.07.2011|publisher=zeka.az|accessdate=29.09.2021|language=az}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Cümə məscidi (Quba)|Cümə məscidi]] * [[Hacı Cəfər məscidi]] * [[Səkinəxanım məscidi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Quba]] [[Kateqoriya:Azərbaycandakı şiə məscidləri]] [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] 2quj7qc5v1p3ffrcw147me48i7sh0dk 0 548610 7865773 7759368 2024-11-27T10:56:15Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba rayonunun məscidləri]] silindi 7865773 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Hacı Cəfər məscidi |orijinal adı = |şəkil = Hacı Cəfər məscidi 2022 (4).jpg |şəklin izahı = |şəklin ölçüsü = |şəkil2 = |şəklin izahı2 = |şəklin ölçüsü2 = |ölkə = {{AZE}} |lat_dir =N |lat_deg =41 |lat_min =21 |lat_sec =46 |lon_dir =E |lon_deg =48 |lon_min =30 |lon_sec =34 |status = |şəhər = [[Quba]] |rayon = [[Quba rayonu]] |yerləşir = Ərdəbil küçəsi 62 |aidiyyatı = |layihə_müəllifi = |heykəltəraş = |memar = |sifarişçi = |əsas_tarixlər = |tikilmə_tarixi = XIX əsr |kəşf_tarixi = |üslubu = |texnikası = |hündürlüyü = |uzunluğu = |eni = |sahəsi = 400 m² |zəngləri = |qüllələri = |aşırımları = |bürcləri = |minarələri = |günbəzləri = |material = |vəziyyəti = |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://mct.gov.az/service/lang/az/page/20/nid/368/ 4619] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = ölkə əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |sayt = |xəritəsi = |xəritəsi2 = |plan = |plan_izah = |vikianbar = Hacı Cəfər məscidi }} '''Hacı Cəfər məscidi''' — XIX əsrin əvvəllərində [[Azərbaycan]]ın [[Quba]] şəhərində tikilmiş tarixi-memarlıq abidəsi.{{Bax|#Haqqında|2}} Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2001-ci il avqustun 2-də verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.{{Bax|#Haqqında|2}} == Haqqında == Hacı Cəfər məscidi 1905-ci ildə [[Quba|Quba şəhəri]]<nowiki/>nin mərkəzində tikilib<ref name=":0">{{cite web|url=https://shimal.news/2021/08/26/quban-n-n-boy-k-ibad-t-evi-hac-c-f-r-m-scidi/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017082237/https://shimal.news/2021/08/26/quban-n-n-boy-k-ibad-t-evi-hac-c-f-r-m-scidi/|archivedate=17 oktyabr 2022 |title=Qubanın ən boyük ibadət evi: Hacı Cəfər məscidi|date=26 avqust 2021|publisher=shimal.news|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref>. Şəhərin ən böyük məscididir, sahəsi 400m² təşkil edir. Deyilənə görə məscid Hacı Cəfər tərəfindən tikildiyinə görə onun adını alıb<ref name=":0" />. [[Fayl:Hacı Cəfər məscidi (1).jpg|150px|thumb|left|Məscidin qapısı]] Şəhərin yaşlılarının dediklərinə görə [[Quba soyqırımı|Quba soyqırı]]<nowiki/>mında ermənilər qocaları, qadınları və uşaqları bu məscidə toplayıb diri-diri yandırmaq istəyiblər. Həmin vaxt məscidin axundu olmuş Hacı Baba bunun qarşısını alıb. Hacı Baba evində kimsəsiz erməni qızlarını öz qızları kimi böyüdüb, saxlayıb və bunu ermənilərə bildirib. Deyib ki, biz sizin qızlarınıza öz övladlarımız kimi baxırıq, əvəzində siz bizi öldürmək istəyirsiniz. Bundan sonra ermənilər insanları yandırmaqdan vaz keçirlər<ref name=":0" /><ref name=":2">{{cite web|url=https://sputnik.az/20180902/qubadaki-haci-cefer-mescidinden-reportaj-416854075.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017083837/https://sputnik.az/20180902/qubadaki-haci-cefer-mescidinden-reportaj-416854075.html|archivedate=17 oktyabr 2022 |title=Şiə və sünnilərin birgə namaz qıldığı məscid: Orada qalan tələbələr dəli olurmuş...|author=Leyla Abdullayeva|date=2 sentyabr 2019|publisher=sputnik.az |accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref>. === Sovet işğalında === [[Aprel işğalı|Sovet işğalı]]ndan sonra rəsmi sürətdə 1928-ci ildən dinlə mübarizəyə başladılar. Həmin ilin dekabrında [[Azərbaycan Kommunist Partiyası|Azərbaycan KP MK]]-i bir çox məscid, kilsə və sinaqoqları maarifləndirici istiqamətlərdə istifadə üçün klubların balansına verdi. Əgər 1917-ci ildə Azərbaycanda 3.000 məscid var idisə 1927-ci ildə bu rəqəm 1.700, 1933-cü ildə isə 17 idi.<ref>{{cite book|author=[[Arif Yunusov]]|title=Ислам в Азербайджане|year=2004|location=[[Bakı]]|publisher=Zaman|url=https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|page=78|isbn=9952-8052-0-9|access-date=2022-12-30|archive-date=2023-07-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230705193204/https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|url-status=live}}</ref> İşğaldan sonra məscid bağlanıb. 1930-cu illərdə məscidin günbəzi dağıdılıb. İlk dövrlər tələbə yataqxanası kimi istifadə olunsa da sonradan taxıl anbarı kimi istifadə olunub. Sonradan günbəz yerli əhalinin hesabına 1943-cü ildə bərpa edilib<ref name=":0" /> və 1944-cü ildən yenidən məscid kimi fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Məsciddə həm [[Şiəlik|şiələr]], həm də [[sünnilər]] namaz qılırlar<ref name=":2" />. === Müstəqillikdən sonra === Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2 avqust 2001-ci ildə verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.<ref name=":1">{{cite web|url=http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210707234315/http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf|archivedate=7 iyul 2021|title=Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 2 avqust Tarixli 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir|date=2 avqust 2001|publisher=mct.gov.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> == Memarlığı == Bişmiş kərpicdən inşa olunmuş məscidin binası, 4 otaqdan ibarətdir. Məscid planda [[dördbucaqlı]] olub, əsas ibadət zalından və önündəki köməkçi otaqlardan ibarətdir. Məscidin əsas baş girişi şimal tərəfdəndir. [[Mehrab]] qapı ilə üzbəüz yerləşib. Əsas zalın ortasında tavan örtüyünü saxlamaq üçün iki ədəd sütun vardır. Qadınlar üçün ayrılmış kiçik zal ikinci mərtəbədə yerləşir. Məscidin [[Günbəz|günbəzi]] xaricdən ağ dəmir ilə örtülmüşdür. Məscidin şərəfi günbəzin üzərində yerləşir. Şərəfə çıxmaq üçün içəridə sağ tərəfdə pilləkənlər var.<ref>{{cite web|url=http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220422035645/http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html|archivedate=April 22, 2022|title=Qubanın tarixi məscidləri|author=İlqar Balakişiyev|publisher=shahdagpeoples.az|accessdate=October 17, 2022|language=az}}</ref> Mehrab sadə quruluşa malikdir və qoz ağacından düzəldilib. Məscidin mismardan istifadə edilməyərək hazırlanan qədim oyma naxışlı qapısı indiyənədək qorunub saxlanılıb<ref name=":0" />. == Həmçinin bax == * [[Cümə məscidi (Quba)|Cümə məscidi ]] * [[Ərdəbil məscidi (Quba)|Ərdəbil məscidi ]] * [[Səkinəxanım məscidi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} soys49kenfcztuq2h4uwsp2e0sk8dop 7865775 7865773 2024-11-27T10:56:26Z Rəcəb Yaxşı 145872 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] əlavə olundu 7865775 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Hacı Cəfər məscidi |orijinal adı = |şəkil = Hacı Cəfər məscidi 2022 (4).jpg |şəklin izahı = |şəklin ölçüsü = |şəkil2 = |şəklin izahı2 = |şəklin ölçüsü2 = |ölkə = {{AZE}} |lat_dir =N |lat_deg =41 |lat_min =21 |lat_sec =46 |lon_dir =E |lon_deg =48 |lon_min =30 |lon_sec =34 |status = |şəhər = [[Quba]] |rayon = [[Quba rayonu]] |yerləşir = Ərdəbil küçəsi 62 |aidiyyatı = |layihə_müəllifi = |heykəltəraş = |memar = |sifarişçi = |əsas_tarixlər = |tikilmə_tarixi = XIX əsr |kəşf_tarixi = |üslubu = |texnikası = |hündürlüyü = |uzunluğu = |eni = |sahəsi = 400 m² |zəngləri = |qüllələri = |aşırımları = |bürcləri = |minarələri = |günbəzləri = |material = |vəziyyəti = |nişanlama2 = ATAMQ |nişanlama2_vaxtı = |nişanlama2_rəsmiadı = |nişanlama2_tipi = |nişanlama2_kriteriya = |nişanlama2_nömrəsi = [http://mct.gov.az/service/lang/az/page/20/nid/368/ 4619] |nişanlama2_hissəsi = |nişanlama2_sərbəst1ad = Kateqoriya |nişanlama2_sərbəst1dəyər = Məscid |nişanlama2_sərbəst2ad = Əhəmiyyəti |nişanlama2_sərbəst2dəyər = ölkə əhəmiyyətli |nişanlama2_sərbəst3ad = |nişanlama2_sərbəst3dəyər = |sayt = |xəritəsi = |xəritəsi2 = |plan = |plan_izah = |vikianbar = Hacı Cəfər məscidi }} '''Hacı Cəfər məscidi''' — XIX əsrin əvvəllərində [[Azərbaycan]]ın [[Quba]] şəhərində tikilmiş tarixi-memarlıq abidəsi.{{Bax|#Haqqında|2}} Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2001-ci il avqustun 2-də verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.{{Bax|#Haqqında|2}} == Haqqında == Hacı Cəfər məscidi 1905-ci ildə [[Quba|Quba şəhəri]]<nowiki/>nin mərkəzində tikilib<ref name=":0">{{cite web|url=https://shimal.news/2021/08/26/quban-n-n-boy-k-ibad-t-evi-hac-c-f-r-m-scidi/|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017082237/https://shimal.news/2021/08/26/quban-n-n-boy-k-ibad-t-evi-hac-c-f-r-m-scidi/|archivedate=17 oktyabr 2022 |title=Qubanın ən boyük ibadət evi: Hacı Cəfər məscidi|date=26 avqust 2021|publisher=shimal.news|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref>. Şəhərin ən böyük məscididir, sahəsi 400m² təşkil edir. Deyilənə görə məscid Hacı Cəfər tərəfindən tikildiyinə görə onun adını alıb<ref name=":0" />. [[Fayl:Hacı Cəfər məscidi (1).jpg|150px|thumb|left|Məscidin qapısı]] Şəhərin yaşlılarının dediklərinə görə [[Quba soyqırımı|Quba soyqırı]]<nowiki/>mında ermənilər qocaları, qadınları və uşaqları bu məscidə toplayıb diri-diri yandırmaq istəyiblər. Həmin vaxt məscidin axundu olmuş Hacı Baba bunun qarşısını alıb. Hacı Baba evində kimsəsiz erməni qızlarını öz qızları kimi böyüdüb, saxlayıb və bunu ermənilərə bildirib. Deyib ki, biz sizin qızlarınıza öz övladlarımız kimi baxırıq, əvəzində siz bizi öldürmək istəyirsiniz. Bundan sonra ermənilər insanları yandırmaqdan vaz keçirlər<ref name=":0" /><ref name=":2">{{cite web|url=https://sputnik.az/20180902/qubadaki-haci-cefer-mescidinden-reportaj-416854075.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20221017083837/https://sputnik.az/20180902/qubadaki-haci-cefer-mescidinden-reportaj-416854075.html|archivedate=17 oktyabr 2022 |title=Şiə və sünnilərin birgə namaz qıldığı məscid: Orada qalan tələbələr dəli olurmuş...|author=Leyla Abdullayeva|date=2 sentyabr 2019|publisher=sputnik.az |accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref>. === Sovet işğalında === [[Aprel işğalı|Sovet işğalı]]ndan sonra rəsmi sürətdə 1928-ci ildən dinlə mübarizəyə başladılar. Həmin ilin dekabrında [[Azərbaycan Kommunist Partiyası|Azərbaycan KP MK]]-i bir çox məscid, kilsə və sinaqoqları maarifləndirici istiqamətlərdə istifadə üçün klubların balansına verdi. Əgər 1917-ci ildə Azərbaycanda 3.000 məscid var idisə 1927-ci ildə bu rəqəm 1.700, 1933-cü ildə isə 17 idi.<ref>{{cite book|author=[[Arif Yunusov]]|title=Ислам в Азербайджане|year=2004|location=[[Bakı]]|publisher=Zaman|url=https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|page=78|isbn=9952-8052-0-9|access-date=2022-12-30|archive-date=2023-07-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20230705193204/https://www.ipd-az.org/wp-content/uploads/2020/06/Islam-az-rus.pdf|url-status=live}}</ref> İşğaldan sonra məscid bağlanıb. 1930-cu illərdə məscidin günbəzi dağıdılıb. İlk dövrlər tələbə yataqxanası kimi istifadə olunsa da sonradan taxıl anbarı kimi istifadə olunub. Sonradan günbəz yerli əhalinin hesabına 1943-cü ildə bərpa edilib<ref name=":0" /> və 1944-cü ildən yenidən məscid kimi fəaliyyət göstərməyə başlayıb. Məsciddə həm [[Şiəlik|şiələr]], həm də [[sünnilər]] namaz qılırlar<ref name=":2" />. === Müstəqillikdən sonra === Abidə [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin 2 avqust 2001-ci ildə verdiyi 132 nömrəli qərar ilə ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınıb.<ref name=":1">{{cite web|url=http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210707234315/http://www.mct.gov.az/medias/media/other/13/tma.pdf|archivedate=7 iyul 2021|title=Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 2 avqust Tarixli 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir|date=2 avqust 2001|publisher=mct.gov.az|accessdate=17 oktyabr 2022|language=az}}</ref> == Memarlığı == Bişmiş kərpicdən inşa olunmuş məscidin binası, 4 otaqdan ibarətdir. Məscid planda [[dördbucaqlı]] olub, əsas ibadət zalından və önündəki köməkçi otaqlardan ibarətdir. Məscidin əsas baş girişi şimal tərəfdəndir. [[Mehrab]] qapı ilə üzbəüz yerləşib. Əsas zalın ortasında tavan örtüyünü saxlamaq üçün iki ədəd sütun vardır. Qadınlar üçün ayrılmış kiçik zal ikinci mərtəbədə yerləşir. Məscidin [[Günbəz|günbəzi]] xaricdən ağ dəmir ilə örtülmüşdür. Məscidin şərəfi günbəzin üzərində yerləşir. Şərəfə çıxmaq üçün içəridə sağ tərəfdə pilləkənlər var.<ref>{{cite web|url=http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220422035645/http://shahdagpeoples.az/muellifler/419-lqar-balakishiyev.html|archivedate=April 22, 2022|title=Qubanın tarixi məscidləri|author=İlqar Balakişiyev|publisher=shahdagpeoples.az|accessdate=October 17, 2022|language=az}}</ref> Mehrab sadə quruluşa malikdir və qoz ağacından düzəldilib. Məscidin mismardan istifadə edilməyərək hazırlanan qədim oyma naxışlı qapısı indiyənədək qorunub saxlanılıb<ref name=":0" />. == Həmçinin bax == * [[Cümə məscidi (Quba)|Cümə məscidi ]] * [[Ərdəbil məscidi (Quba)|Ərdəbil məscidi ]] * [[Səkinəxanım məscidi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Quba məscidləri]] 7skf0mbyc791f5eqm9z73bx4ez8bbmk 0 550077 7865806 7703162 2024-11-27T11:07:34Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Paralimpiya qızıl medalına sahib Ukrayna idmançıları]] → [[Kateqoriya:Ukraynanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] 7865806 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |piktoqram = |adı = [[Fayl:Football pictogram.svg|30px]] Taras Dutko |orijinal adı = |doğum adı = |şəkil = [[Fayl:Paralympic 2016 ua 15.jpg|280px]] |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |tam adı = Тарас Романович Дутко |ləqəbi = |milliyyəti = |doğum tarixi = 27.1.1982 |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |boyu = |çəkisi = |vətəndaşlığı = {{Bayraq|Azərbaycan}} [[Ukrayna]] |idman növü = [[Fayl:Football pictogram.svg|20px]] Futbol |idman dərəcəsi = |ağırlıq dərəcəsi = |məşqçisi = |komandası = |bacarıqları = |hərbi rütbəsi = |təhsili = |ixtisası = |karyera illəri = |medalları = {{Turnir|Yay Paralimpiya Oyunları}} {{Qızılmedal|2004 Afina|futbol}} {{Qızılmedal|2008 Pekin|futbol}} {{Qızılmedal|2016 Rio-Dejanero|futbol}} {{Bürüncmedal|2000 Sidney|futbol}} {{Bürüncmedal|2012 London|futbol}} |saytı = |vikianbar = |yeniləmə = }} '''Taras Dutko''' (tam adı: ''Тарас Романович Дутко''; {{d.}}[[27 yanvar]] [[1982]]) — [[Ukrayna]] paralimpiyalı [[futbol]]çu, üçqat [[Paralimpiya Oyunları]] çempionu ([[2004 Yay Paralimpiya Oyunları|2004]], [[2008 Yay Paralimpiya Oyunları|2008]], [[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|2016]]) == Xarici keçidlər == {{Vikilər | commons = Category:Taras Dutko | wikispecies = | wikt = | b = | s = | q = Taras Dutko | n = | m = }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ukraynalılar]] [[Kateqoriya:Ukrayna futbolçuları]] [[Kateqoriya:Ukraynalı futbolçular]] [[Kateqoriya:Yaşayan insanlar]] [[Kateqoriya:Ukrayna paralimpiyaçıları]] [[Kateqoriya:2000 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:2004 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:2008 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:2012 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:2016 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:Ukrayna idmançıları]] [[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə futbolçular]] [[Kateqoriya:Ukraynanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:2000 Yay Paralimpiya Oyunlarında futbolçular]] [[Kateqoriya:2004 Yay Paralimpiya Oyunlarında futbolçular]] [[Kateqoriya:2008 Yay Paralimpiya Oyunlarında futbolçular]] [[Kateqoriya:2012 Yay Paralimpiya Oyunlarında futbolçular]] [[Kateqoriya:2016 Yay Paralimpiya Oyunlarında futbolçular]] [[Kateqoriya:Ukraynanın kişi futbolçuları]] taaf20rlx77jkwflawkd3153u6gjtmx 14 550086 7865803 7768804 2024-11-27T11:07:30Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:Paralimpiya qızıl medalına sahib Ukrayna idmançıları]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:Ukraynanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7768804 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|Paralympic gold medalists for Ukraine}} [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları|Ukrayna]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Ukrayna idmançıları|qızıl]] ldqjprjd95lnrt4jf6znqjla2sr3j6h 7865807 7865803 2024-11-27T11:08:55Z Araz Yaquboglu 17991 7865807 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|Paralympic gold medalists for Ukraine}} [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Ukrayna idmançıları]] es8hxiiez0z76yqui0ge4ytsvuihxzd 4 554868 7865191 7857508 2024-11-26T23:04:21Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Patrullar]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7857508 wikitext text/x-wiki {{Sitat qutusu|[[Fayl:SVG Warning symbol.svg|20px|link=]] '''Hazırda bu səhifənin Azərbaycanca Vikipediyanın rəsmi siyasəti kimi qəbul edilməsi barədə müzakirə gedir, müzakirəyə [[Vikipediya:Kənd meydanı#Vikipediya:Patrullar|Vikipediya:Kənd meydanı]] səhifəsindən nəzər yetirə bilərsiniz.'''}} {{qısayol|VP:P}} [[Fayl:Wikipedia Reviewer.svg|right|150px|thumb|"Patrul" istifadəçi qrupunu təsvir edən loqosu.]] '''Patrullar''' — yeni yaradılan məqalələr və səhifələr də daxil olmaqla, məqalələrdəki və səhifələrdəki versiyaları '''patrullama''' (yoxlama) hüququna sahib istifadəçilər. Bu istifadəçi qrupuna daxil olan istifadəçilər və inzibatçılar [[Xüsusi:SonDəyişikliklər]] səhifəsi, məqalə və səhifələrin tarixçəsi və istifadəçi fəaliyyətləri səhifələri vasitəsilə prosesi həyata keçirə bilər. Patrullar [[VP:Vandalizm|vandalizmlə]] mübarizə aparmaq üçün xüsusi alətlərə sahibdirlər. Patrullar [[Xüsusi:SonDəyişikliklər|son dəyişikliklər]] səhifəsinə daxil olarkən patrullanmayan redaktələrin önündə qırmızı rəngli nida (<font color=red>{{comment|!|Bu redaktə hələ patrullanmayıb}}</font>) işarəsi görürlər. Patrullanmağa ehtiyacı olan redaktələrə bir-bir daxil olaraq patrullaya bilirlər. Eyni zamanda, patrul hüququna sahib olan istifadəçilər yeni yaradılmış məqalələri də patrullaya bilirlər. Bunun üçün onlar [[Xüsusi:YeniSəhifələr|yeni səhifələr]] səhifəsinə daxil olaraq yeni yaradılmış məqalələri ('''patrullanmayan məqalələr sarı rəngdə görünür''') yoxlayıb patrullaya bilirlər. Eyni zamanda, "'''[[VP:Avtopatrullar|avtopatrul]]'''" adlı hüquq da mövcuddur ki, bu hüquq da etibarlı və təcrübəli, redaktələrinin yoxlanılmasına ehtiyac olmayan istifadəçilərə iş yükünün azaldılması məqsədilə verilir. Həmçinin bu istifadəçi qruplarındakı istifadəçilərin redaktələri də '''avtopatrullanır''' (avtomatik təsdiqlənir): [[VP:Bürokratlar|bürokratlar]], [[VP:İnzibatçılar|inzibatçılar]], [[VP:Avtopatrullar|avtopatrullar]], patrullar. [[VP:Səhifə addəyişdiriciləri|Səhifə addəyişdiriciləri]] və [[VP:Fayl addəyişdiriciləri|fayl addəyişdiriciləri]] istifadəçi qruplarındakı istifadəçilərin isə sadəcə addəyişmə redaktələri avtomatik patrullanır. Azərbaycanca Vikipediyada hal-hazırda '''{{#expr: {{NUMBERINGROUP:patroller}}}}''' patrul var ([[Xüsusi:ListUsers/patroller|patrul hüququ olan istifadəçilərin tam siyahısı]]). == Hüquq üçün müraciət == Hüquqa sahib olmaq üçün istifadəçinin Vikipediyada fəaliyyət göstərmə müddəti minimum 1 ay olmalı və namizədlərin müzakirə səhifələrində etdikləri redaktələr istisna olmaqla, Vikipediyada ən azı 500 redaktə etmələri lazımdır (süni redaktələr yox, normal töhfələr nəzərə alınır). Hüquq üçün müraciətlər [[VP:PN]] səhifəsində edilir. Müraciət ən azı 24 saat açıq qalmalıdır. Namizədlik müddəti ərzində digər istifadəçilər də namizədliklə bağlı fikirlərini qeyd edə bilərlər. İstifadəçiyə hüququ verən inzibatçı əvvəl onun fəaliyyətlərini təftiş etməlidir. Yuxarıdakı şərtləri qarşılayan digər istifadəçilər də başqa istifadəçiləri hüquq üçün namizəd göstərə bilər, yaxud da bu barədə onlara təklif ünvanlaya bilərlər. Fəaliyyətində problem olmadığı təqdirdə əvvəllər hüquqa sahib olmuş, daha sonra hüquqdan öz istəyilə imtina etmiş istifadəçilərin müraciəti ilk 24 saat gözlənilərək yerinə yetirilə bilər. == Hüququn ləğvi == Hüquq [[VP:V|vandalizm]] kimi sui-istifadə hallarında inzibatçı tərəfindən istifadəçidən birbaşa geri alına bilər. İstifadəçinin ödəniş qarşılığında və ya ödəniş tələb edərək hüquqdan istifadə edərək fəaliyyət göstərməsi, məqalələri və redaktələri qəbul etdiyi, həmçinin hesabını paylaşdığı kimi hallar aşkar olunduğu təqdirdə hüquq istifadəçidən alınır və barəsində müzakirə açılır. Bəzi hallarda [[VP:PROFİLAKTİKBLOK|profilaktik olaraq blok]] tətbiq oluna bilər. Bununla belə, istifadəçilərin hüququ daşıyan istifadəçinin hüququ daşıması barədə narahatlıqları müvafiq səhifələrdə bildirilə bilər. Müzakirənin nəticəsinə uyğun olaraq, yekunda istifadəçidən hüquq geri alına bilər. İstifadəçi hüquqdan imtina etmək istəyərsə, bu barədə [[VP:PN]] səhifəsinə müraciət ünvanlamalıdır. Passivliyə görə istifadəçidən patrul hüququ alına bilməz. == İstifadəçi şablonları == * {{tl|İstifadəçi/Patrul}} — patrullar üçün istifadəçi qutusu. * {{tl|Patrul topicon}} — patrullar üçün üst ikona şablonu. == Həmçinin bax == * [[Vikipediya:İstifadəçi hüquqları üçün müraciətlər]] * [[Vikipediya:Avtopatrullar]] * [[Vikipediya:Rolbakerlər]] * [[Vikipediya:İnzibatçılar]] == Xarici keçidlər == * [https://xtools.wmcloud.org/patrollerstats/az.wikipedia.org Patrullama statistikası] {{Patrullar}} {{İstifadəçi qrupları}} {{İcazə tələbləri}} [[Kateqoriya:Vikipediya:Patrullar|* ]] [[Kateqoriya:Vikipediyadakı statuslarına görə vikipediyaçılar]] o2zt1qrsigfghc8arblsa8yty2dm401 0 558823 7864814 7846097 2024-11-26T15:18:30Z Əhməd Qurbanov 57221 7864814 wikitext text/x-wiki {{Metro stansiyası |adı = Ağ Şəhər metrostansiyası |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |rəng = <!--ingiliscə rəngin adı-->green |xətt = 2-ci xətt (Bakı metrosu) |metropoliten = Bakı metrosu |keçmiş adları = |platformaların koordinatları = |lat_dir = N|lat_deg = 40.3789251 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = 49.8906424 |lon_min = |lon_sec = |region = |CoordScale = |rayon = [[Xətai rayonu|Xətai]] |yerləşməsi = |açılış tarixi = inşa edilir |bağlanma tarixi = |inşaat tipi = yeraltı |yerdən hündürlüyü = |platformaların sayı = 1 |platformaların tipi = ada |platformaların forması = |platformaların uzunluğu = |platformaların eni = |memarları = |daxili memarları = |heykəltəraşlar = |rəssamlar = |dizayn mühəndisləri = |daxili dizayn mühəndisləri = |stansiyanı tikən şirkət = |stansiyadakı keçidlər = |çıxdığı küçələr = [[8 Noyabr prospekti (Bakı)|8 Noyabr prospekti ]] |nəqliyyat = |açılma saatı = <!--və ya bağlanma saatı ilə bir yerdə |iş rejimi= -->06:00 |bağlanma saatı = 00:00 |nəqliyyat zonası = |stansiyanın kodu = |metropoliten xətti = |qonşu stansiyalar = |qeydlər = {{Bakı metrosunun xəritəsi}} |commons = <!--bu parametr avtomatik dolur--> }} {{2-ci yaşıl xətt (Bakı metrosu)}} '''Ağ Şəhər metrostansiyası''' — [[Bakı metrosu]]nun ikinci (Yaşıl) xəttində olan stansiyası. Layihə adı — Y14, "Ağ Şəhər". Stansiyanın Bakı [[Ağ Şəhər]]<ref name= "White City">{{Cite web|url=http://www.1news.az/society/20160921045106994.html|title=На территории Baku White City строится новая станция метро - ФОТО|author=1st news|lang=ru-RU|accessdate=2016-09-26|archive-date=2016-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20160924164707/http://www.1news.az/society/20160921045106994.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.day.az/society/823689.html|title=У бакинского метро появится сразу три новые станции|author=|work=|date=|publisher=news.day.az|accessdate=2016-09-26|archive-date=2016-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20160925194735/http://news.day.az/society/823689.html|url-status=live}}</ref> ərazisində inşası planlaşdırılır. Y-14, Y-15 və Y-16 stansiyalarının inşası başa çatdıqdan sonra [[Həzi Aslanov-2 metrostansiyası]]nda tikinti işləri sürətləndiriləcəkdir. Bu stansiyadan [[Həzi Aslanov metrostansiyası]]na keçid olacaqdır. Layihə sayəsində [[Cəfər Cabbarlı metrostansiyası]]ndan Həzi Aslanov metrostansiyasına qısa vaxt ərzində keçmək mümkün olacaqdır. 31 yanvar 2024-cü ildə stansiyaya mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adının verilməsi ilə bağlı bir qrup ziyalı prezident İlham Əliyevə müraciət ünvanlayıb.<ref>{{Cite web |date=2024-02-01 |title=Bu metrostansiyaya Tağıyevin adı verilsin - Müraciət |url=https://teleqraf.com/news/art/405906.html |access-date=2024-02-04 |website=Teleqraf.com |language=az |archive-date=2024-02-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240204172643/https://teleqraf.com/news/art/405906.html |url-status=live }}</ref> == Tarixi == 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı Metropolitenin 2030-cu ilə olan planını təsdiqləmişdir. 2010-cu ildə Ağ Şəhər layihəsi işə salınır və bu zaman [[8 Noyabr prospekti (Bakı)|8 Noyabr prospektində]] yeni metro stansiyanın inşa ediləcəyi bəyan edilir<ref>{{Cite web|url=http://news.day.az/economy/268727.html|title=В "Черном городе" начинается реализация грандиозного проекта Baku White City|date=2011-05-21|publisher=Day.Az|lang=ru-RU|accessdate=2016-08-20|archive-date=2016-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160922232259/http://news.day.az/economy/268727.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.day.az/society/215862.html|title=Baku White City: В столице Азербайджана вновь появится трамвайная линия и водный транспорт вдоль бульвара - ФОТО|date=2010-06-24|publisher=Day.Az|lang=ru-RU|accessdate=2016-08-20|archive-date=2016-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160922232255/http://news.day.az/society/215862.html|url-status=live}}</ref>. == İnşası == Metro stansiyasının tikintisi üçün yer hələ 2011-ci ildə ayrılır. Xətai və Həzi Aslanov arasında üç yeni stansiya ilə Yaşıl Xəttin ara hissəsinin tikintisinə 2013-cü ilin avqustunda başlanılıb. 2013-cü ilin dekabrında isə stansiyanın 4 çıxışının olacağı bəyan edilir.<ref>{{Cite web|url=http://abc.az/rus/news/78327.html|title=Baku White City готовится к заселению квартир французского стиля|accessdate=2016-08-20|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141230045343/http://abc.az/rus/news/78327.html|archivedate=2014-12-30}}</ref> 2016-cı ilin avqustunda Bakı metrosunun 3 yeni stansiyanın inşasına başlandığı bəyan edilir.<ref>{{Cite web|url=http://www.abc.az/news_18_08_2016_98160.html|title=В Баку начинается строительство ещё трёх новых станций метро|accessdate=2016-08-20|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170216233517/http://abc.az/news_18_08_2016_98160.html|archivedate=2017-02-16}}</ref> 2019-cu ildə Bakının [[8 Noyabr prospekti (Bakı)|Nobel prospektində]], "Ağ Şəhər" ərazisində inşa ediləcək yeni metro stansiyası üçün yer ayrılıb.<ref>{{Cite web |title=Bakıda tikiləcək "Ağ Şəhər" metro stansiyası ilə bağlı XƏBƏR – Yer ayrılıb |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/3038736.html |access-date=2023-02-10 |archive-date=2023-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230210173443/https://az.trend.az/azerbaijan/society/3038736.html |url-status=live }}</ref> 2022-ci ildə "Bakı Metropoliteni" QSC-nin Baş mühəndisi Əlixan Osmanov deyib ki, 2023-cü ildən "Həzi Aslanov" stansiyasında tikinti işlərini davam etdirmək üçün dövlət proqramı çərçivəsində bu layihəyə vəsait ayrılacaq: ''""Ağ şəhər"də də yeni stansiyanın tikintisi həyata keçiriləcək."''<ref>{{Cite web |title=Gələn ildən “Ağ şəhər”də yeni metro stansiyası tikiləcək |url=https://banker.az/g%C9%99l%C9%99n-ild%C9%99n-ag-s%C9%99h%C9%99rd%C9%99-yeni-metro-stansiyasi-tikil%C9%99c%C9%99k/ |access-date=2023-02-10 |archive-date=2023-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230210173444/https://banker.az/g%c9%99l%c9%99n-ild%c9%99n-ag-s%c9%99h%c9%99rd%c9%99-yeni-metro-stansiyasi-tikil%c9%99c%c9%99k/ |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Bakı Metropolitenin rəsmi saytı [http://www.metro.gov.az metro.gov.az] {{Bakı metrosu}} [[Kateqoriya:Bakının layihələndirilən və tikintisi davam edən metrostansiyaları]] 1dma4sauyqe7rdpuazj3j7zthybdt4c 7864815 7864814 2024-11-26T15:18:53Z Əhməd Qurbanov 57221 7864815 wikitext text/x-wiki {{Metro stansiyası |adı = Ağ Şəhər metrostansiyası |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |rəng = <!--ingiliscə rəngin adı-->green |xətt = 2-ci xətt (Bakı metrosu) |metropoliten = Bakı metrosu |keçmiş adları = |platformaların koordinatları = |lat_dir = N|lat_deg = 40.3789251 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = 49.8906424 |lon_min = |lon_sec = |region = |CoordScale = |rayon = [[Xətai rayonu|Xətai]] |yerləşməsi = |açılış tarixi = inşa edilir |bağlanma tarixi = |inşaat tipi = yeraltı |yerdən hündürlüyü = |platformaların sayı = 1 |platformaların tipi = ada |platformaların forması = |platformaların uzunluğu = |platformaların eni = |memarları = |daxili memarları = |heykəltəraşlar = |rəssamlar = |dizayn mühəndisləri = |daxili dizayn mühəndisləri = |stansiyanı tikən şirkət = |stansiyadakı keçidlər = |çıxdığı küçələr = [[8 Noyabr prospekti (Bakı)|8 Noyabr prospekti ]] |nəqliyyat = |açılma saatı = <!--və ya bağlanma saatı ilə bir yerdə |iş rejimi= --> |bağlanma saatı = |nəqliyyat zonası = |stansiyanın kodu = |metropoliten xətti = |qonşu stansiyalar = |qeydlər = {{Bakı metrosunun xəritəsi}} |commons = <!--bu parametr avtomatik dolur--> }} {{2-ci yaşıl xətt (Bakı metrosu)}} '''Ağ Şəhər metrostansiyası''' — [[Bakı metrosu]]nun ikinci (Yaşıl) xəttində olan stansiyası. Layihə adı — Y14, "Ağ Şəhər". Stansiyanın Bakı [[Ağ Şəhər]]<ref name= "White City">{{Cite web|url=http://www.1news.az/society/20160921045106994.html|title=На территории Baku White City строится новая станция метро - ФОТО|author=1st news|lang=ru-RU|accessdate=2016-09-26|archive-date=2016-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20160924164707/http://www.1news.az/society/20160921045106994.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.day.az/society/823689.html|title=У бакинского метро появится сразу три новые станции|author=|work=|date=|publisher=news.day.az|accessdate=2016-09-26|archive-date=2016-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20160925194735/http://news.day.az/society/823689.html|url-status=live}}</ref> ərazisində inşası planlaşdırılır. Y-14, Y-15 və Y-16 stansiyalarının inşası başa çatdıqdan sonra [[Həzi Aslanov-2 metrostansiyası]]nda tikinti işləri sürətləndiriləcəkdir. Bu stansiyadan [[Həzi Aslanov metrostansiyası]]na keçid olacaqdır. Layihə sayəsində [[Cəfər Cabbarlı metrostansiyası]]ndan Həzi Aslanov metrostansiyasına qısa vaxt ərzində keçmək mümkün olacaqdır. 31 yanvar 2024-cü ildə stansiyaya mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adının verilməsi ilə bağlı bir qrup ziyalı prezident İlham Əliyevə müraciət ünvanlayıb.<ref>{{Cite web |date=2024-02-01 |title=Bu metrostansiyaya Tağıyevin adı verilsin - Müraciət |url=https://teleqraf.com/news/art/405906.html |access-date=2024-02-04 |website=Teleqraf.com |language=az |archive-date=2024-02-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240204172643/https://teleqraf.com/news/art/405906.html |url-status=live }}</ref> == Tarixi == 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı Metropolitenin 2030-cu ilə olan planını təsdiqləmişdir. 2010-cu ildə Ağ Şəhər layihəsi işə salınır və bu zaman [[8 Noyabr prospekti (Bakı)|8 Noyabr prospektində]] yeni metro stansiyanın inşa ediləcəyi bəyan edilir<ref>{{Cite web|url=http://news.day.az/economy/268727.html|title=В "Черном городе" начинается реализация грандиозного проекта Baku White City|date=2011-05-21|publisher=Day.Az|lang=ru-RU|accessdate=2016-08-20|archive-date=2016-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160922232259/http://news.day.az/economy/268727.html|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://news.day.az/society/215862.html|title=Baku White City: В столице Азербайджана вновь появится трамвайная линия и водный транспорт вдоль бульвара - ФОТО|date=2010-06-24|publisher=Day.Az|lang=ru-RU|accessdate=2016-08-20|archive-date=2016-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160922232255/http://news.day.az/society/215862.html|url-status=live}}</ref>. == İnşası == Metro stansiyasının tikintisi üçün yer hələ 2011-ci ildə ayrılır. Xətai və Həzi Aslanov arasında üç yeni stansiya ilə Yaşıl Xəttin ara hissəsinin tikintisinə 2013-cü ilin avqustunda başlanılıb. 2013-cü ilin dekabrında isə stansiyanın 4 çıxışının olacağı bəyan edilir.<ref>{{Cite web|url=http://abc.az/rus/news/78327.html|title=Baku White City готовится к заселению квартир французского стиля|accessdate=2016-08-20|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141230045343/http://abc.az/rus/news/78327.html|archivedate=2014-12-30}}</ref> 2016-cı ilin avqustunda Bakı metrosunun 3 yeni stansiyanın inşasına başlandığı bəyan edilir.<ref>{{Cite web|url=http://www.abc.az/news_18_08_2016_98160.html|title=В Баку начинается строительство ещё трёх новых станций метро|accessdate=2016-08-20|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170216233517/http://abc.az/news_18_08_2016_98160.html|archivedate=2017-02-16}}</ref> 2019-cu ildə Bakının [[8 Noyabr prospekti (Bakı)|Nobel prospektində]], "Ağ Şəhər" ərazisində inşa ediləcək yeni metro stansiyası üçün yer ayrılıb.<ref>{{Cite web |title=Bakıda tikiləcək "Ağ Şəhər" metro stansiyası ilə bağlı XƏBƏR – Yer ayrılıb |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/3038736.html |access-date=2023-02-10 |archive-date=2023-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230210173443/https://az.trend.az/azerbaijan/society/3038736.html |url-status=live }}</ref> 2022-ci ildə "Bakı Metropoliteni" QSC-nin Baş mühəndisi Əlixan Osmanov deyib ki, 2023-cü ildən "Həzi Aslanov" stansiyasında tikinti işlərini davam etdirmək üçün dövlət proqramı çərçivəsində bu layihəyə vəsait ayrılacaq: ''""Ağ şəhər"də də yeni stansiyanın tikintisi həyata keçiriləcək."''<ref>{{Cite web |title=Gələn ildən “Ağ şəhər”də yeni metro stansiyası tikiləcək |url=https://banker.az/g%C9%99l%C9%99n-ild%C9%99n-ag-s%C9%99h%C9%99rd%C9%99-yeni-metro-stansiyasi-tikil%C9%99c%C9%99k/ |access-date=2023-02-10 |archive-date=2023-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230210173444/https://banker.az/g%c9%99l%c9%99n-ild%c9%99n-ag-s%c9%99h%c9%99rd%c9%99-yeni-metro-stansiyasi-tikil%c9%99c%c9%99k/ |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * Bakı Metropolitenin rəsmi saytı [http://www.metro.gov.az metro.gov.az] {{Bakı metrosu}} [[Kateqoriya:Bakının layihələndirilən və tikintisi davam edən metrostansiyaları]] 6jo2wsmcz145c9zw3htoa7ajtxn3ho8 0 566091 7865848 7187175 2024-11-27T11:26:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi 7865848 wikitext text/x-wiki {{Mükafat |Adı = "Ləyaqət" medalı |Şəkil = Gold Liyakat Medal (miniature, obverse).jpg |Şəklin eni = 150px |Lentin şəkli = |Orijinal adı = |Deviz = |Ölkə = [[Osmanlı imperiyası]] |Tip = [[Medal]] |Kimə verilir2 = 1890-cı ildən etibarən [[Osmanlı]] hərbi və mülki şəxslərinə, 1905-ci ildən etibarən isə xeyirxah işlərlə məşğul olan qadınlara verilmişdir. |Status = Təqdim olunur |Parametrlər = |Təsis tarixi = 1890 |İlk təltif = |İlk laureat = |Son təltif = |Son laureat = |Sayı = |Əvvəlki mükafat = [["Müharibə" medalı]] |Sonrakı mükafat = [[İmtiyaz medalı]] |Müvafiqdir = }} '''Ləyaqət medalı''' — 1890-cı ildən etibarən [[Osmanlı imperiyası]] tərəfindən verilməyə başlanan mülki və hərbi [[medal]]dır.<ref>{{cite web | url = http://medals.org.uk/turkey/turkey018.htm | archiveurl = https://web.archive.org/web/20120323122957/http://medals.org.uk/turkey/turkey018.htm | archivedate = 2012-03-23 | title = Turkey:Liakat Medal | author = Megan Robertson | date = | publisher = | accessdate = 2018-10-30 | language = en | url-status = unfit }}</ref> == Haqqında == [[Qızıl]] və [[gümüş]] olmaqla iki növdən ibarətdir. Medal [[I Dünya müharibəsi]]nin sonuna qədər [[Osmanlı imperiyası]]nda verilmişdir. Medak cəmiyyətə örnək hesab edilən mülki şəxslərə də verilmişdir. 1905-ci ildə xeyirxah qadınlara da medal vermək üçün icazə verildi. Medalın [[qızıl]] və [[gümüş]] növlərində 25 mm olan həcmi dəyişməzdi. Medal dar, yaşıl yan cızgili lentlə əhatə edilirdi. [[I Dünya müharibəsi]] zamanı verilənlərə iki çapraz qılınc və hicri 1333 (1915) tarixi yazılı sancaq lentlə bağlanırdı.<ref>{{cite book | first = Tim | last = Sezer | authorlink = | title = Ottoman decorations | year = 2011 | location = | publisher = | url = | ref = harv }}</ref> == Həmçinin bax == * [["Müharibə" medalı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Osmanlı imperiyası tarixi]] [[Kateqoriya:Osmanlı dövlətinin medalları]] crwef5xjs7gc2reiogec9iifefou0sp 0 566097 7865835 7374896 2024-11-27T11:23:44Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi 7865835 wikitext text/x-wiki {{Mükafat |Adı = "İmtiyaz" medalı |Şəkil = [[Fayl:Imtiyaz in goud voorzijde.jpg|50px]][[Fayl:Imtiyaz in zilver met gesp.jpg|53px]] |Şəklin eni = 150px |Lentin şəkli = |Orijinal adı = ‏امتياز نشانی |Deviz = |Ölkə = [[Osmanlı imperiyası]] |Tip = [[Medal]] |Kimə verilir2 = 1882-ci ildən etibarən [[Osmanlı]] hərbi və mülki şəxslərinə, [[I Dünya müharibəsi]] zamanı isə yalnız [[alman]] hərbçilərinə verilmişdir. |Status = Təqdim olunur |Parametrlər = |Təsis tarixi = 1882 |İlk təltif = |İlk laureat = |Son təltif = |Son laureat = |Sayı = |Əvvəlki mükafat = [["Ləyaqət" medalı (Osmanlı imperiyası)|"Ləyaqət" medalı]] |Sonrakı mükafat = Yoxdur |Müvafiqdir = }} '''"İmtiyaz" medalı''' və ya "'''İmtiyaz" nişanı''' ([[Osmanlı dili|Osmanlı türkcəsi]]: ‏امتياز نشانی) — [[II Əbdülhəmid|Sultan II Əbdülhəmid]] dövründən 1882-ci ildən etibarən [[Osmanlı imperiyası]] tərəfindən verilməyə başlanan mülki və hərbi [[medal]].<ref>{{cite book | first = Eldem | last = Edhem | authorlink = | title = İftihar ve İmtiyaz : Osmanlı Nişan ve Madalyaları Tarihi | year = 2004 | location = [[İstanbul]] | publisher = | url = | ref = harv }}</ref> == Haqqında == [[Qızıl]] və [[gümüş]] olmaqla iki növdən ibarət olmuşdur. Qızıl medal müharibələrdə ən yüksək cəsarət göstərən [[Osmanlı]] hərbçilərinə verilirdi. [[I Dünya müharibəsi]] zamanı verilən medallarda çarpaz qılınc və üzərində verildiyi ilin yazıldığı sancaq olurdu. [[Məcidiyyə nişanı]]nda olan ''Sədaqət'', ''Hamiyyət'', ''Qayrət'' və ''Şücaət'' kəlimələri bu medalda da var idi. Medal xarici hərbçilərə verilməmişdir. Lakin bunun tək istisnası [[I Dünya müharibəsi]] zamanı [[alman]] hərbçilərə verilməsidir. Medal birbaşa [[Sultan]] və ya onun adından hər hansısa yüksək vəzifəli dövlət rəsmisi tərəfindən verilirdi. Sahibinin ölümündən sonra medal sahibinin varislərinə keçə bilməzdi.<ref>{{cite book | first = Metin | last = Erüreten | authorlink = | title = Osmanlı madalyaları ve nişanları. Belgelerle tarihi | year = 2001 | location = | publisher = [[İstanbul]] | url = | ref = harv }}</ref> == Həmçinin bax == * [["Müharibə" medalı]] * [["Ləyaqət" medalı (Osmanlı imperiyası)|"Ləyaqət" medalı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Osmanlı imperiyası tarixi]] [[Kateqoriya:Osmanlı dövlətinin medalları]] quw6m6stuh5cmix9uqbyby3ddla7tmt 0 566101 7865837 7537778 2024-11-27T11:24:03Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi; [[Kateqoriya:Türkiyə medalları]] əlavə olundu 7865837 wikitext text/x-wiki {{Mükafat |Adı = "İstiqlal" medalı |Şəkil = Istiklal madalyası.gif |Şəklin eni = 150px |Lentin şəkli = |Orijinal adı = ''İstiklâl Madalyası'' |Deviz = |Ölkə = [[Türkiyə Respublikası]] |Tip = [[Medal]] |Kimə verilir2 = Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinə qatılan hər kəsə qəhrəmanlığına görə verilir. |Status = Təqdim olunur |Parametrlər = |Təsis tarixi = 21 noyabr 1923 |İlk təltif = 21 noyabr 1923 |İlk laureat = [[Mustafa Kamal Atatürk]] |Son təltif = 7 aprel 2016 |Son laureat = Yusif Yiğit |Sayı = 95261 |Əvvəlki mükafat = [["Ləyaqət" medalı (Osmanlı imperiyası)|"Ləyaqət" medalı]] |Sonrakı mükafat = Yoxdur |Müvafiqdir = }} '''"İstiqlal" medalı''' — [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]ndə böyük xidmətləri olmuş [[hərbçi]]lərə və mülkilərə, o dövrdə [[deputat]] olanlara, müharibəyə qatılan alayların bayraqlarına, [[Ərzurum konqresi|Ərzurum]] və [[Sivas konqresi|Sivas konqresl]]ərinə qatılanlara ''"İstiqlal" medalı qanunu'' adlı xüsusi qanuna görə verilən medaldır.<ref>[https://eksisozluk.com/istiklal-madalyasi--418737 istiklal madalyası]</ref><ref name=":0">{{Cite web | title = Şanlıurfa'ya İstiklal Madalyası verilecek | url = https://www.cnnturk.com/turkiye/sanliurfaya-istiklal-madalyasi-verilecek | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2016-04-21 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160421025137/http://www.cnnturk.com//turkiye/sanliurfaya-istiklal-madalyasi-verilecek | url-status = live }}</ref> Bu medal 1 noyabr 2006-cı il tarixinə qədər [[TBMM]] tərəfindən verilmiş, bu tarixdən sonra müraciət edənlərə isə Milli Müdafiə Nazirliyi tərəfindən verilir. Ümumilikdə 95261 nəfərə verilmişdir. Qanuna görə sağ sinənin üzərinə hər gün taxılır. "İstiqlal" medalının yaradılmasından sonra [[Osmanlı]] dövrünə aid bütün medal və nişanlar ləğv edilmişdir.<ref>{{Cite web | title = İstiklal Madalyamız | url = http://www.inebolu.bel.tr/istiklal-madalyamiz.asp | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2011-02-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110218032001/http://www.inebolu.bel.tr/istiklal-madalyamiz.asp | url-status = live }}</ref> == "İstiqlal" medalı qanunu == [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]] bitdikdən sonra müharibə zamanı cəbhədə və cəbhə gerisində xüsusi xidmət göstərənlərə medal verilməsi mövzusu [[TBMM]]-də müzakirə edildi.<ref>{{Cite web | title = İstiklal madalyası kanunu | url = http://www.ataturk.net/mmuc/madalya.html | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2021-09-09 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210909152031/http://www.ataturk.net/mmuc/madalya.html | url-status = live }}</ref> 29 noyabr 1920-ci ildə məclisdə qəbul edilən 66 saylı qanun, 4 aprel 1921-ci ildə ''Rəsmi qəzetdə'' yayımlanaraq qüvvəyə mindi.<ref>[http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/4497.pdf T. C. Resmi Gazeta]</ref> Daha sonrakı illərdə çıxan bəzi qanunlarla əsas qanun olan 66 saylı qanuna əlavələr edilmişdir. Misal üçün, 1924-cü ildə çəxan 525 saylı qanun "İstiqlal" medalının varislərə keçişi ilə bağlı hökmləri, 1926-cı ildə çıxarılan 869 saylı qanun isə ilk dəfə medal alanlarla bağlı hökmləri əhatə edirdi.<ref>{{Cite web | title = İstiklal Madalyası Kanunu | url = https://tr.wikisource.org/wiki/%C4%B0stiklal_Madalyas%C4%B1_Kanunu | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2021-06-24 | archive-url = https://web.archive.org/web/20210624205711/https://tr.wikisource.org/wiki/%C4%B0stiklal_Madalyas%C4%B1_Kanunu | url-status = live }}</ref> == Dizaynı == "İstiqlal" medalı oval formadadır, [[Latın qrafikası|Latın hərfləri]] ilə (yeni [[Türkcə]]) nəşri edilən medalların həci 35×40 mm, ağırlığı 15,55 qramdır. Orijinal [[Osmanlıca]] olaraq nəşri edilənlərin ölçüləri isə 1mm qədər kiçik olub, ağırlıqları 10,5 qramdır. "İstiqlal" medalının formasının müəyyən edilməsi ilə bağlı [[Mustafa Kamal Atatürk]] tərəfindən "İstiqlal" medalı qanun layihəsinin hazırlanması Mustafa Necati Uğurala tapşırılmışdır. Zərbxana tərəfindən dizayn yarışması keçirilmiş, yarışmanı 9 yanvar 1923-cü ildə heykəltaraş Məsrur İzzət bəy qazanmışdır. === Medalın ön üzü === Medalın ön üzünün üst qismində ilk [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]] binası yer alır. Binanın sağında və solunda məscid və ev görüntüləri o dövrün [[Ankara]]nı əks etdirir. Məclis binasının arxasında doğan günəşin uzunlu-qısalı işiq şüaları yayılır. Bu işıq şüaları zəfəri və [[Türkiyə|Türkiyə Respublikası]]nın quruluşunu simvolize edir. Məclis binasının altıdakı hissədə dünya simvolu, oraq, çəkiç, rəsm fırçası kimi simvollar yeni respublikanın elmə, sənayeyə, sənətə önəm verəcəyini idaə edir, dünya ilə bütünləşmə də qərarlı olduğunu göstərir. Simvolların sağında və solunda buludlar, onların yanında zəfər simvolu olan meşə yarpaqları, yarpaqların üstündə isə məclisin açılış tarixi olan 23 aprel 1336 (1920) yazısı yer almaqdadır. buludların altında sağa doğri yeriyən və iki öküzün çəkdiyi, İstiqlaliyyət müharibəsini simvolizə edən öküz arabası ilə kəndli qadın vardır. Öküz arabasının və qadın görüntüsünün altında yuxarıdakı buludların və işıq şüalarının davamı görülür. === Medalın arxa üzü === "İstiqlal" medalının arxa üzündə yuxarı doğru baxan ay ulduzla əhatə edilmiş [[Misak-i Milli]] sərhədlərini göstərən [[Türkiyə]] xəritəsi vardır. Xəritə üzərində [[Ankara]]nın yeri ulduzla işarələnmişdir. Ulduzdan çıxan 7 işıq xəritənin müxtəlif tərəflərinə doğr uzanır, biri [[Qars]]a, digəri isə [[Ədirnə]]yə qədər çatır. == Lentlər == [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]-də verilən ilk medalın lent rəngi yaşıldır. Ancaq daha sonra deputatlara yaşıl, cəbhədə olanlara qırmızı, cəbhə gerisində çalışanlara ağ rəngdə lenti olan medallar verilmişdir. Cəbhədə işləmiş deputatların medal lentləri yarı qırmızı, yarı yaşıl rənglidir. == Medalın verilmə şərtləri == 15 may 1919-cu ildən 9 sentyabr 1922-ci ilə qədər dava<ref>{{Cite web | title = Askerlik Şubesi Başkanlıkları | url = http://www.asal.msb.gov.tr/ | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2008-07-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20080704143022/http://www.asal.msb.gov.tr/ | url-status = dead }}</ref> m edən [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi|İstiqlaliyyət müharibəsi]]ndə cəbhədə və ya cəbhə gerisində qəhrəmanlıq və fədəkarlıq göstərənlərə "İstiqlal" medalı verilmişdir.<ref name=":1">{{Cite web | title = İstiklal Madalyası kime neden verilir? | url = https://www.sabah.com.tr/galeri/turkiye/istiklal-madalyasi-kime-neden-verilir | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2017-10-28 | archive-url = https://web.archive.org/web/20171028194006/http://www.sabah.com.tr/galeri/turkiye/istiklal-madalyasi-kime-neden-verilir | url-status = live }}</ref> 20 noyabr 1920-ci ildən etibarən 1926-cı ilə qədər deputat, qüvvə-i milliyəçi, PTT məmuru, mülk-i amir və hərbçilərdən ibarət 6920 nəfər [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]] tərəfindən "İstiqlal" medalı ilə mükafatlandırılmışdır. 1968-ci ildə 1005 saylı qanunun (1 mart 1968-ci il tarixindən etibarən) qəbuluna qədər keçən 47 il içində 17, 557-i zabit-gizir və 77,704-ü əsgər olmaqla ümumilikdə 95,261 nəfərə "İstiqlal" medalı verilmişdir. 30 yanvar 1929-cu ildəki 3579 saylı qanunla [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]ndə milli orduda döyüşən alayların bayraqlarına da "İstiqlal" medalı verilmişdir. [[Türkiyə]]də bundan başqa, bu medala shaib olan 3 şəhər və bir ilçə vardır.<ref>{{Cite web | title = İstiklal Madalyasını ilk alan şehri, KPSS 2015 tarih bölümünde soruldu. İstiklal Madalyasını iki şehir ve bir ilçe almıştır. | url = https://www.sozcu.com.tr/2015/gunun-icinden/iste-ilk-istiklal-madalyasi-alan-sehir-sorusunun-cevabi-kpss-2015-877535/ | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2019-09-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190913233604/http://www.sozcu.com.tr/2015/gunun-icinden/iste-ilk-istiklal-madalyasi-alan-sehir-sorusunun-cevabi-kpss-2015-877535 | url-status = live }}</ref> Bunlar [[Qəhrəmanmaraş]], [[Qaziantep]], [[Şanlıurfa]] və [[İnebolu]]dur. [[Qaziantep]] 2008-ci ildə bu medalı alarkən, [[Şanlıurfa]] isə 2016-cı ildə almışdır.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web | title = Davutoğlu Şanlıurfa'nın İstiklal Madalyası'nı takdim etti | url = http://www.ensonhaber.com/iste-sanliurfanin-istiklal-madalyasi-2016-04-11.html | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2018-10-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181014042128/http://www.ensonhaber.com/iste-sanliurfanin-istiklal-madalyasi-2016-04-11.html | url-status = live }}</ref> [[Qəhrəmanmaraş]] 21 yanvar 1920 – 11 fevral 1920-ci il arasında [[İstiqlaliyyət küçəsi|İstiqlaliyyət]] mübarizəsi verərək şəhəri [[Fransızlar|fransız]] işğalından qurtaran xalqın qəhrəmanlığı səbəbilə 5 aprel 1925-ci ildə qırmızı lentli "İstiqlal" medalı ilə mükafatlandırılmışdır. [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi|İstiqlaliyyət müharibəsi]]ndən sonra [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]-dən gələn "şəhərdə İstiqlaliyyət müharibəsinə qatılanların bildirilməsi" şəklindəki yazıdan sonra şəhərin ağsaqqallarının "''Maraşda Milli Mübarizəyə qatılmayan tək bir fərd belə yoxdur'' " cavabından sonra [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]] medalı fərdlərə deyil bütün şəhər xalqına vermə qərarı almışdır. 1925-ci ildən bəri 12 fevralda reallaşan mərasimlərdə şəhərin "İstiqlal" medalı bayrağa xüsusi formada taxılaraq bu hadisə canlandırılır.<ref name=":1" /> İnebolu isə 9 aprel 1924-cü il tarixli [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]] qərarı ilə [[İnebolu]]lu qayıqçıların əziyyətləri və uğurlarına görə ağ lentli "İstiqlal" medalı ilə mükafatlandırılmışdır. Medal İnebolu bələdiyyəsində mühafizə edilir. == Medalın varisə qalma üsulu == Medal medal sahibinin ölümündən sonra varsa oğullarından ən böyüyünə, oğlu yoxsa qızlarından ən böyüyünə, qızı da yoxdursa atasına, o da yoxdursa anasına, o da yoxsa həyat yoldaşına miras yolu ilə keçir. Miras işləri Milli Müdafiə Nazirliyinin Hərbi Səfərbərlik Dairəsi tərəfindən aparılır. Son "İstiqlal" medalı İstiqlaliyyət müharibəsində xidməti olduğu halda medal almadan vəfat edən Yusif Yiğitdən dolayı oğlu Mehmed Yiğitin 66 saylı İstiqlaliyyət medalı qanununun 5742 saylı qanunun IV maddəsi gərəyincə "İstiqlal" medalı ilə təltifinə dair 19 may 2016 tarixli və 352 saylı qərar prezident tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bu medal 2016-cı ildə Menemen icra nümayəndəsi olan Gülihsan Yiğitə 24 may 2016-cı ildə verilmişdir. == Medal sahibləri == [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]] I çağırış üzvlərindən bəzilərinə medal verilməsi üçün [[Mustafa Kamal Atatürk]] tərəfindən yazılan qanun layihəsi [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]-nin 21 noyabr 1923-cü ildə 65-ci iclasında müzakirə edilmiş və səsvermə nəticəsində [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Atataürk]] və 23 nəfər qırmızı-yaşıl lentli İstiqlaliyyət medalı ilə mükafatlandırılmışdır. Buna görə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]] I çağırış üzvlərindən olub Qərb cəbhəsinin şimal qrupunda xidmət edən hərbçi-deputatlara, mülki şəxslərə 66 saylı qanunun ikinci və beşinçi maddələrinə əsaslanaraq İstiqlaliyyət medalı verilmişdir. Ölən son İstiqlaliyyət mübarizəsi qazisi və medal sahibi Qazi Mustafa Şevki Yakutdur. [[Hatay ili|Hatay]]ın Dördyol ilçəsində 1989-cu ildə vəfat etmişdir. Mustafa Şevki [[Birinci Dünya müharibəsi|I Dünya müharibəsi]]ndə [[Yəmən]] cəbhəsində qəhrəmanca döyüşmüş, lakin [[ərəblər]]in [[ingilislər]]lə ittifaq qurmasından sonra əsir düşmüşdür. 5 il əsir qalan Mustafa Şevki [[Mudros müqaviləsi|Mudros barışığı]]ndan sonra yenidən doğma evinə geri dönmüş və sonradan [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi|İstiqlaliyyət mübarizəsi]]ndə iştirak etmişdir. == Həmçinin bax == * [["Müharibə" medalı]] * [["İmtiyaz" medalı (Osmanlı imperiyası)|"İmtiyaz" medalı]] * [["Ləyaqət" medalı (Osmanlı imperiyası)|"Ləyaqət" medalı]] * [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Türkiyə medal və dövlət nişanları}} [[Kateqoriya:Türkiyə tarixi]] [[Kateqoriya:Türkiyə medalları]] [[Kateqoriya:Türkiyə mükafatları]] 4r2lxm4tb4u6pca63wq509tgukp3amw 0 566123 7865845 7187157 2024-11-27T11:25:48Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi 7865845 wikitext text/x-wiki {{Mükafat |Adı = "Krım müharibəsi" medalı |Şəkil = Turkish crimea medal.jpg |Şəklin eni = 150px |Lentin şəkli = |Orijinal adı = ''Kırım Harbi Madalyası'' |Deviz = |Ölkə = [[Osmanlı imperiyası]] |Tip = [[Medal]] |Kimə verilir2 = Krım müharibəsində döyüşmüş Osmanlı, İngiltərə, Fransa və İtaliya hərbçilərinə |Status = Təqdim olunur |Parametrlər = |Təsis tarixi = 1856 |İlk təltif = 1856 |İlk laureat = |Son təltif = 1900 |Son laureat = |Sayı = |Əvvəlki mükafat = |Sonrakı mükafat = |Müvafiqdir = }} '''"Krım müharibəsi" medalı''' — [[Krım müharibəsi]] səbəbilə yaradılan [[medal]].<ref>{{cite book | first = Glenn | last = Christodoulou | authorlink = | title = Medals of the Crimean War | year = 1985 | location = | publisher = | url = | ref = harv }}</ref><ref>{{cite book | first = Joslin | last = Litherland | authorlink = | title = British Battles and Medals | year = 1988 | location = London | publisher = Spink | url = | ref = harv }}</ref> == Haqqında == [[Əbdülməcid|Sultan Əbdülməcid]] dövründə (1839–1861) yaradılan medalın ön tərəfində [[zeytun]] budaqlarından meydana gələn çələng ortasında tuğra və ''Krım 1271'' (1855/1856), arxa tərəfində silah və bayraqlardan yaranan gerbin altında ''La Crimea 1855'' yazısı vardır. 36,5 mm həcmində, təxminən 24,25 qram ağırlığındakı medallar gümüşdən olmuşdur. Medalın dizayneri 1849-cu ildə [[Aya Sofya]]nı təmiri, 1855-ci ildə [[İngiliscə Vikipediya|ingiliscə]] və [[Fransız dili|fransızca]] olaraq Krım medalı, 1863-cü ildə Kənd Təsərrüfatı və Sənət sərgisi və 1876-cı ildə [[Plevne müdafiəsi]] və [[Rus-türk müharibəsi (1877-1878)|1877–1878-ci il Rus-Türk müharibəsi]] medallarını dizayn edən və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] zərbxanası üçün işləyən Ceyms Robertsondur.<ref>{{Cite web | title = James Robertson | url = http://www.fotografya.gen.tr/issue-9/gezgin_fotografcilar.html | access-date = 2018-10-31 | archive-date = 2009-04-15 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090415033441/http://www.fotografya.gen.tr/issue-9/gezgin_fotografcilar.html | url-status = live }}</ref> == Digər dövlətlərdə istehsalı == Bu medal [[Krım müharibəsi]]ndə [[Rusiya]]ya qarşı [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]nın müttəfiqi olan [[Fransa]] və [[İngiltərə]]də də istehsal edilmişdir. [[I Viktoriya|Kraliça Viktoriya]] (1837–1901) dövründə [[İngiltərə]]də buraxılmış gümüş medalların ön tərəfində [[I Viktoriya|Kraliça Viktoriyan]]ın şəkli, ətrafında ''Victoriya regina 1854'' yazısı, arxa tərəfində [[Romalılar|Romalı]] döyüşçülər kimi geyinmiş döyüşçü və ona çələng taxan zəfər tanriçası (Viktoriya) və ''Crimea'' yazısı vardır. 36 mm həcmində, 31 qram ağırlığında olan bu medallar 1856-cı ildə [[Fransa]] tərəfindən də qəbul edilmişdir. Azov deyilən növləri dəniz qüvvələri mənsublarına ayrılmışdı. == Həmçinin bax == * [["İstiqlaliyyət" medalı (Türkiyə Respublikası)]] * [["Ləyaqət" medalı (Osmanlı imperiyası) ]] * [["İmtiyaz" medalı (Osmanlı imperiyası) ]] * [["Müharibə" medalı (Osmanlı imperiyası) ]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Osmanlı imperiyası tarixi]] [[Kateqoriya:Osmanlı dövlətinin medalları]] sh13advvmswrtbg44mc6h84gwiubusa 0 567819 7864857 7571941 2024-11-26T16:03:52Z Mirkazım Bəy 303341 7864857 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Türkmənsitan–Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Turkmenistan Armenia Locator.png |Ölkə1 =Türkmənistan |Ölkə2 =Ermənistan |Rəng1 =green |Rəng2 = orange }}'''Türkmənistan–Ermənistan münasibətləri''' — [[Türkmənistan]] və [[Ermənistan]] arasındakı mövcud ikitərəfli münasibətlər. Hər iki ölkə [[SSRİ]] adlanan ittifaqa daxil olan respublikadan biri olmuşdur. 1991-ci ildə müstəqillik əldə etmişlər. [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı]] və [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı]]nın üzvüdürlər<ref>{{Cite web |title=Türkmənistan–Ermənistan münasibətləri |url=http://turkmenistanembassy.am/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=37 |access-date=2018-11-10 |archive-date=2012-10-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121025040720/http://turkmenistanembassy.am/index.php?option=com_content&task=view&id=25&Itemid=37 |url-status=dead }}</ref>. 2015-ci ildə [[Türkmənistan]] və [[Ermənistan]] arasında iki anlaşma, beş görüş protokolu, 3 memorandum və iki deklarasiya imzalanmışdır<ref>{{Cite web |title=İkitərəfli münasibətlər — Türkmənsitan |url=http://www.mfa.am/ru/country-by-country/tm/ |access-date=2018-11-10 |archive-date=2011-09-29 |archive-url=https://www.webcitation.org/62480qY9w?url=http://www.mfa.am/ru/country-by-country/tm/ |url-status=dead }}</ref>. == Tarixi == [[Türkmənistan]] və [[Ermənistan]] arasında diplomatik əlaqələr 9 oktyabr 1992-ci ildə qurulmuşdur. İki ölkə arasında bir ilk olaraq 1993-cü ildə [[Ermənistan prezidentlərinin siyahısı|Ermənistan Prezidenti]] [[Levon Ter-Petrosyan]] Türkmənistanı ziyarət etmişdir. 1994-cü ilin iyulunda Ermənistanın Türkmənistanda səfirliyi açılır<ref>{{Cite web |title=Дипломатические представительства в Армении |url=http://www.mfa.am/ru/by-countries2/tm/ |access-date=2018-11-10 |archive-date=2012-05-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120528152248/http://mfa.am/ru/by-countries2/tm/ |url-status=dead }}</ref>. 1997-ci ildə [[Ermənistan prezidentlərinin siyahısı|Ermənistan Prezidenti]] [[Levon Ter-Petrosyan]] Türkmənistanı ikinci dəfə ziyarət etmişdir. 2000-ci ildə Türkmənistana Prezident Robet Koçaryan səfər etmişdir. 2001-ci ildə isə [[Türkmənistan]] Prezidenti Sapaqrmurat Niyazov Ermənistanı ziyarət etmişdir. 1993 - 2007-ci ildək Ermənistanın Türkmənistandakı səfiri Aram Qrioryan olur. 1993-cü ildə ona Fövqəladə Xüsusi Səlahiyyətli Nümayəndə və Naziri Təmsil edən səlahiyyətli statusu verilir. 1997-ci ildə isə Aram Qriqoryana Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfir təyin olunmuşdur. 2008-ci ilin sentyabrında Ermənistan Respublikasının Türkmənistandakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri Vladimir Badalyan təyin edilir. 2010-cu ilin avqustundan isə Türkmənistan Respublikasının Ermənistandakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri Ata Sərdarov olur. 2010-cu ildə Türkmənistanı Ermənistan Prezidenti [[Serj Sarkisyan]] ziyarət etmişdir. 2012-ci ilin 29-30 noyabr tarixində isə Türkmənistan Prezidenti [[Qurbanqulu Berdiməhəmmədov]] Ermənistanda rəsmi səfərdə olmuşdur<ref>{{Cite web |title=Завершился официальный визит в Армению |url=http://www.turkmenistan.gov.tm/?id=2832 |access-date=2018-11-10 |archive-date=2015-07-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150716090836/http://turkmenistan.gov.tm/?id=2832 |url-status=dead }}</ref>. == Ticari-iqtisadi əlaqələr == Türkmənistanın əsas idxal malları:xammal, plastik, kauçuk və trikotaj məhsulları. Ermənistandan əsas idxal olunan mallar: avadanlıqlar, qurğular, qiymətli və yarı qiymətli daşlar, hazır ərzaq məhsulları. == Türkmənistanın Ermənistandakı səfirliyi == Türkmənisyanın Ermənistan respublikasındakı səfirliyi 8 aprel 1992-ci ildə açılmışdır. Səfirliyin ünvanı: İrəvan ş., Erzinkyan k. 52. 2015-ci ildən Türkmənistanın Ermənistan Respublikasındakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri Məhəmmədniyaz Maşalov təyin edilmişdir. === Səfirlər === Toyli Nurmuradoviç Qurbanov (2000—2003) Xıdır Məhəmmədberdiyeviç Saparlıyev (2005—2007) Şorxat Cumayev (2008—2010) Ata Sərdaraov (2010—2013) müvvəqəti işləri icra edən. Qurbannəzər Nəzərov (2013—2015) Məhəmmədniyaz Maşalov (2015—h.h.) == Ermənistanın Türkmənistandakı səfirliyi == {{bayraq|Ermənistan}} Ermənitan Respublikasının Türkmənistandakı səfirliyi (Aşqabad ş.) 1994-cü ilin iyulunda açılmışdır. Səfirliyin ünvanı: Aşqabad ş., Kokand küçəsi, e. 20. 2008-ci ilin sentyabr ayından Ermənistan Respublikasının Türkmənistandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri vladimir Badalyandır. === Səfirlər === Aram Qirqoryan (1994—2008) Vladimir Badalyan (2008—h.h.) == Mənbə == * [http://turkmenistan.mfa.am/ru/ Ermənistanın Türkmənistandakı səfirliyi] * [https://web.archive.org/web/20110825040508/http://turkmenistanembassy.am/ Türkmənistanın Ermənistandakı səfirliyi] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Türkmənistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] fobk9pmau0f3416dneq11634otphldn 0 567990 7865492 7654939 2024-11-27T07:36:32Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:İran arxeoloqları]] əlavə olundu 7865492 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Yusif Məcidzadə |orijinal adı = یوسف مجیدزاده |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = arxeoloq |doğum tarixi = 24.2.1938 |doğum yeri = [[Təbriz]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = [[İran]]<br> [[Fransa]] |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[Arxeologiya]] |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = [[Tehran Universiteti]] |alma-mater = |təhsili = |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = [[Ciruft mədəniyyəti]] barədə araşdırmalarına görə |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Yusif Məcidzadə''' ({{dil-fa|یوسف مجیدزاده}}) ({{DVTY}}) — [[İran azərbaycanlıları|İran azərbaycanlısı]] [[Arxeologiya|arxeoloq]] və [[Özbəki]], [[Qəbristan]] və [[Ciruft mədəniyyəti|Ciruft]] qazıntılarınnı rəhbəri və [[Tehran Universiteti]]nin keçmiş müəllimi.<ref>[https://alchetron.com/Yusef-Majidzadeh#- Yusef Majidzadeh]</ref><ref>{{Cite web |title=Majidzadeh tells archaeologists to use Proto-Iranian instead of Proto-Elamite |url=http://www.payvand.com/news/06/dec/1139.html |access-date=2018-11-12 |archive-date=2022-02-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220211090121/http://www.payvand.com/news/06/dec/1139.html |url-status=live }}</ref> == Həyatı == 1938-ci ildə [[Təbriz şəhəri]]ndə anadan olmuşdur. [[İran İslam İnqilabı]]ndan [[Tehran Universiteti]]ndəki müəllimlik vəzifəsindən istefa vermiş və [[Fransa]]ya köçmüşdür. Hal-hazırda da orada yaşayır. == Fəaliyyəti == Arxeoloq olan Yusif Məcidzadə İranda Özbəki, Qəbristan və [[Ciruft mədəniyyəti|Ciruft]] arxeoloji qazıntılarına rəhbərlik etmişdir. İranın ən məşhur arxeoloqlarındandır. === Ciruft mədəniyyəti === Ciruft mədəniyyəti və ya Ciruft kültürü- Erkən [[tunc dövrü]]nə (e.ə. 3-cü minillik) aid [[arxeoloji mədəniyyət]]i olaraq qarşıya qoyulmuşdur ki, indiki [[İran]]ın [[Sistan və Bəlucistan ostanı|Sistan və Bəlucistan]] və [[Kirman ostanı|Kirman]] ostanlarında yerləşir.<ref>{{Cite web |title=Jiroft is the ancient city of Marhashi: U.S. scholar |url=https://www.tehrantimes.com/news/168099/Jiroft-is-the-ancient-city-of-Marhashi-U-S-scholar |access-date=2018-11-12 |archive-date=2021-10-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211005103020/https://www.tehrantimes.com/news/168099/Jiroft-is-the-ancient-city-of-Marhashi-U-S-scholar |url-status=live }}</ref> Bu mədəniyyətdə aparılan arxeoloji qazıntılara Yusif Məcidzadə rəhbərlik etmişdir. Bu qazıntılar və aparılan araşdırmaların yekunu kimi ''Ciruft: Şərq sivilizasiyasının beşiyi'' əsərini yazmışdır.<ref name=":0">{{Cite web |title=Jiroft and "Jiroft-Aratta" A Review Article of Yousef Madjidzadeh, Jiroft: The Earliest Oriental Civilization |url=http://www.bulletinasiainstitute.org/Muscarella_BAI15.pdf |access-date=2018-11-12 |archive-date=2021-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004528/http://www.bulletinasiainstitute.org/Muscarella_BAI15.pdf |url-status=live }}</ref> O, [[Kerman]]da keçirilən seminarda bu mədəniyyət barədə bu sözləri demişdir:<ref name=":0" /> {{cquote|''[[Ciruft mədəniyyəti|Ciruft sivilizasiyası]]nın tarixi miladdan 2700 il əvvələ gedib çıxır. III minillik [[Arxeologiya|arxeoloqlar]]ın çox axtardığı, lakin tapa bilmədiyi sivilizasiya zəncirinin itkin halqasıdır. Biz [[Mesopotamiya]] mədəniyyətini inkar etmirik, lakin tək fərq ondadır ki, [[Mesopotamiya]] mədəniyyəti davamlı olmuşdur. [[Ciruft mədəniyyəti]] isə inkişaf etmiş və sonra təbii səbəblərə görə çökmüşdür.''}} == Əsərləri == * ''Qəbristan təpəsində qazıntılar: birinci iki mövsüm — 1970 və 1971'' * ''Lapis lazuli və Böyük Xorasan yolu'' * ''Ciruft: Şərq sivilizasiyasının beşiyi'' * ''Ciruft: Erkən Şəq sivilizasiyası'' * ''La découverte de Jiroft'' == Həmçinin bax == * [[Ciruft mədəniyyəti]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycanlılar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı arxeoloqlar]] [[Kateqoriya:İran arxeoloqları]] [[Kateqoriya:İran alimləri]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlısı alimlər]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlısı tarixçilər]] 981b9wto43cuk747s8fxcvdmfpre54w 0 569396 7865386 7784069 2024-11-27T06:26:06Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865386 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi |adı = Ruslan Hüseynov |orijinal adı = {{dil-az|Ruslan Hüseynov}} |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |fon rəngi = |doğum adı = |ləqəbi = |vətəndaşlığı = |fəaliyyəti = Musician, bass guitar, contrabass |janr = |musiqi aləti = Bass guitar, contrabass, guitar |səs tembri = |fəaliyyət illəri= |albom şirkəti = |əlaqələri = |təhsili = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Ruslan Barat oğlu Hüseynov''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] musiqiçi, bass, kontrabast, Azərbaycan Respublikasının əməkdar artisti. == Həyatı == Ruslan Hüseynov – Azərbaycanın çox tələb olunan basçılarından biridir. Nə vaxtsa "Rast" grupu ilə başlayib, sonra isə caza keçib. Bizim bütün aparıcı musiqiçilər onu istər festivallarda, istərsə də klub proqramlarında iştirak etməyə böyük məmnuniyyətlə dəvət edirlər. Bəzən həddindən artıq məşgul olur – amma yenə də öz üzərində işləməyə və caz yenilikləri ilə tanış olmağa vaxt tapır. Həyatda çox sakit təbiətli, musiqiyə isə həddən ziyada bağlıdır…. Oğlanlarının artıq kontrabası öyrənməyə başladıqlarını nəzərə alsaq (bunu fotlardan birində görmək olar), onda musiqiyə olan bu məhəbbətin onun övladlarına keçməsi şansı var. == Musiqi == 2015 ildə "In Minutes" komposısıyanı bəstələyıb 2024 ildə "Fifth Season" komposısıyanı bəstələyib.<ref>{{Cite web |last=Azernews.Az |date=2022-05-05 |title=Jazz musician performs famous soundtrack in new way [VIDEO] |url=https://www.azernews.az/culture/193354.html |access-date=2024-06-14 |website=Azernews.Az |language=en |archive-date=2024-06-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240614061216/https://www.azernews.az/culture/193354.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.azernews.az/culture/129901.html International Mugham Center to celebrate International Jazz Day] * [https://az.trend.az/azerbaijan/culture/2905352.html Məşhur gitaraçı: Bakıda dinləyiciləri maraqlı çıxışlarımızla sevindirə biləcəyik] * [https://citylife.az/content/az/3339/caz-axshami Caz axşamı] * [https://jazz.az/members/ruslan-gusejnov/ Jazz.az] * [https://www.trend.az/life/culture/2432187.html Руслан Гусейнов написал первую в Азербайджане композицию для бас-гитары (ВИДЕО] * [https://video.azertag.az/video/28073 Əməkdar artist Ruslan Hüseynov Azərbaycanda ilk dəfə bass gitara üçün kompozisiya bəstələyib] * [http://kepezfm.az/%C5%9Fou-biznes%C9%99-yeni-qrup-qat%C4%B1l%C4%B1r-%E2%80%93-coffee-band Şou-biznesə yeni qrup qatılır – "Coffee Band"] * [https://azxeber.com/az/dalar-qizi-reyhani-hec-bele-esitmemisdiniz-video/medeniyyet/ ‘Dağlar qızı Reyhan’ı heç belə eşitməmişdiniz — VİDEO] * [http://archive.jazz.az/category/ruslan_huseynov/en Ruslan Huseynov Archive Jazz] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20101201095419/http://archive.jazz.az/category/ruslan_huseynov/en |date=2010-12-01 }} [[Kateqoriya:Azərbaycan cazmenləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan pianoçuları]] [[Kateqoriya:Bakı Musiqi Akademiyasının məzunları]] kefdibzwswtitcrw8bdrcz8ljmskzsv 0 576874 7864869 7857089 2024-11-26T16:11:31Z 94.20.208.208 7864869 wikitext text/x-wiki {{Takson | yuxarı takson = Passer | ranq = növ }} '''{{lath|Passer domesticus}}''' ({{dil-la|Passer domesticus}}) — {{lataz|Animalia|no}} aləminin {{lataz|Chordata|no}} tipinin {{lataz|Aves|no}} sinfinin {{lataz|Passeriformes|no}} dəstəsinin {{lataz|Passeridae|no}} fəsiləsinin {{lataz|Passer}} cinsinə aid heyvan növü. Hətta belə bir məlumat var ki 1960-1970-ci illər arası çinlilər əkin sahəsi ilə məşğul olar kən sərçələr əkin sahəsindəkiləri yeyirdi prezident bunu görüb insanlara tapşırıb ki bütün sərçələri qırın onlarda elə ediblər 1-2 il içərisində bütün sərçələr qırıblar insanlar da 1 bir il keçməmiş ac qalıblar axı sərçələr əkin sahəsindəki həşəratları yeyirdilər onlarda ac qalanda başqa ölkələrdən sərçə alırdılar yəni sərçənin faydası əkini məhv edən həşəratları yeməsi idi == Bioloji təsviri == === Xarici görünüş === [[Fayl:House Sparrow m 2892.jpg|thumb|left|Ev sərçəsinin erkəyi]] [[Fayl:House Sparrow f 3030.jpg|thumb|left|Ev sərçəsinin dişisi]] [[Fayl:Passer domesticus domesticus.ogg|270px|thumb|Ev sərçəsinin səsi]] Uzunluqları 14–18 sm<ref name="Sev">{{cite news |author=Назаренко Е. А., Бессонов С. А. |title=Passer domesticus (Linnaeus, 1758) — Домовой воробей |work=Позвоночные животные России (информационно-поисковая система). Авторы общей концепции и разработчики информационно-поисковой системы: Павлов Д. С., Петросян В. Г., Дгебуадзе Ю. Ю., Рожнов В. В., Решетников Ю. С., Кузьмин С. Л., Варшавский А. А., Корнеева Т. М., Павлов А. В., Бессонов С. А., Вепринцева О. Д., Омельченко А. В., Павлинов И. Я., Орлова В. Ф., Лоскот В. М., Дорофеева Е. А., Сиделева В. Г |publisher=Группа биоинформатики и моделирования биологических процессов; Федеральное государственное бюджетное учреждение науки Институт проблем экологии и эволюции им. А. Н. Северцова Российской академии наук (ИПЭЭ РАН) |location={{М.}} |url=http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?birds/654.html |accessdate=2017-02-24 |archiveurl=https://archive.today/20130417124002/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?birds/654.html |archivedate=2013-04-17}}</ref><ref name=ESBE>Воробей // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907</ref>, çəkiləri 21–37 q<ref name=Sev/> təşkil edir. Ümumi rəngi — yuxarıdan qəhvəyi-qonur, sarımtıl rəng qara ləkələrlə, aşağıdan isə ağımtıl və ya boz. Yanaqları ağ, qulaq ətrafı ərazilər isə solğun boz rəngdə olur. Qanadları sarımtıl ağ zolağa sahibdirlər<ref name=ESBE/>. Erkəklər dişilərdən qara rəngdə olan ləkəsinə görə fərqlənirlər<ref name=Sev/><ref name=ESBE/><ref name=BSE>{{Cite web |url=http://enc-dic.com/print/enc_sovet/Vorobi-5565.html |title={title} |accessdate=2015-02-25 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6oV4sxpyn?url=http://enc-dic.com/print/enc_sovet/Vorobi-5565.html |archivedate=2017-02-23 |deadlink= }}</ref>. Bu ləkə boğaz və sinənin yuxarı hissəsini nəhatə edir. Üstəlik erkəklərin başlarının üst hissəsi tünd boz və tünd qonur rəngdə olur. Dişilərdə isə göz ətrafında boz-sarı rəngli zolaq vardır<ref name=Sev/><ref name=ESBE/>. === Yayılması === İlk əvvəllər ev sərçələrinin yayılma arealı Şimali Avropa ilə məhdudlaşırdı. Sonradan Avropa və Asiya<ref name=Sev/><ref name=ESBE/><ref name=BSE/> ([[Arktika]], şimal-şərqi, cənub-şərqi və mərkəzi istisna)<ref name=BSE/>, Şimali<ref name=Sev/><ref name=BSE/> və Şərqi Afrika<ref name=BSE/>, [[Seneqal]]<ref name=ESBE/>, [[Kiçik Asiya]], [[Ərəbistan yarımadası]] və [[Yava]] adasına<ref name=ESBE/> yayılmışdır. XX əsrdən etibarən isə dünyanın bir çox ölkələrinə aparılmışdır. Hazırda onlar yuxarıda qeyd olunan ərazilərdən başqa Cənubi Afrika, [[Avstraliya]], [[Yeni Zelandiya]], Şimali Amerika və Cənubi Amerikaya və bir çox adalar yayılmışdır<ref name=Sev/><ref name=ESBE/><ref name=BSE/>. Alkt fəsiləyə daxil olan digər quşların böyük əksəriyyəti kimi demək olar ki, köçəri quşlar sayılmırlar<ref name=Sev/><ref name=BSE/>, ancaq arealın ən şimal nöqtələrindən 1000 km məsafədə cənuba uçurlar. Mərkəzi Asiyadadan isə Öz Asiya və ya Hindistana köç edirlər. İnsan yaşayış yerlərini təqib edərək [[Meşə-tundra zonası|meşə tundra]] və hətta tundra zonalarına belə yayılmışlar — [[Murmansk vilayəti]]ndə, Peçorta çayının mənsəbindən, [[Saxa]]nın şimal sərhədlərinə qədər. === Həyat tərzi === Sinantrop canlı olaraq, insanla eyni yaşayış məkanını paylaşmaqla yanaşı, insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində dəyişilən həyat mühitinə tez bir şəkildə uyğunlaşa bilir. Sərçələrə istər şəhər istərsə kənd tipli yaşayış məntəqələrində rastlamaq mümkündür. Ancaq Orta Asiyada onlar insanlardan uzaq durmağı üstün bilirlər. Kənd təsərrüfatında əkinçiliyinin genişləndirilməsindən sonra onların şimal və cənub istiqamətində geniş ərazidə yayılması müşahidə edilir. Ev sərçələri oturaq həyat tərzi keçirir<ref name = Sev /><ref name = BSE /> bu yuva şərtləri və insan yaşayış məntəqələrində zəngin yeməklə əlaqəlidir. === Qidalanması === Əsasən bitki mənşəlli qidalarla qidalanırlar. Ancaq balalarını yaz ayları həşəratlarla bəsləyirlər<ref name=Sev/><ref name=BSE/>. Onların qida rasionuna dənli bitkilərin toxumları<ref name=Sev/><ref name=ESBE/><ref name=BSE/>, ərzaq qalıqları<ref name=Sev/>, tarlalarda sünbüllər<ref name=ESBE/><ref name=BSE/>, [[albalı]]<ref name=ESBE/>, [[Mədəni üzüm|üzüm]], [[qarağat]] giləmeyvələri<ref name=ESBE/>, yazda çiçək qönçələri daxildir. Yaxın ətrafda qida olmadıqda [[çəmənlik]]lərə, meşə ətraflarına və çöllərə üz tutaraq yabanı ot bitkilərinin toxumları və bəzən cücülərlə qidalanırlar<ref name=BSE/>. === Çoxalması === Sərçələr ya cütlüklər ya da koloniyalar şəklində yaşayırlar. Yuvalarını insanların evlərində və ya yaşayış məntəqələrinə yaxın ərazilərdə qururlar. Arealının cənubunda insanlar tərəfindən əkilmiş bitki və kolların arasında və ya sahələrə yaxın gildən təşkil olunmuş hündür yarğanlarda yuva qururlar. Cənubda [[sahə]] və tez-tez ağac və çalı ağaclarında, yarğanlarda, sahələrə bitişik tikilli qayalıqlarda tikilməkdədir Yuvalarını müxtəlif yerlərdə — binaların damlarında, dəliklərdə<ref name = Sev /><ref name = BSE />, böyük quş yuvalarının divarlarında ([[Əsl vağ]], [[Leylək]], [[Qartal]]), ağac oyuqlarında<ref name=BSE/>, insanların düzətdiyi quş evləri, [[Adi sahil qaranquşu]]nun hazırladığı dəlikləridə yuva qura bilirlər. Arealının cənubunda ağac budaqlarında belə yuva qurmaları müşahidə edilir<ref name=BSE/>. Araşdırmaçıların uzun sürən müşahidələri onu göstərir ki, sərçələr ömrü böyü eyni cütlüklə ömür sürürlər. Bu canlıların örta ömür müddəti elədə çox olmasa da 9–11 il ömür sürən sərçələrə də rastlanılmışdır. Ancaq onların böyük hissəsi 4 ildən artıq ömür sürmür. Gənc sərçələrin böyük qismi ilk qışlamalarını belə keçirə bilmir və ortalama olaraq 9–21 ay yaşayırlar<ref name="bio.1september.ru">''Мамонов Г. А.'' [http://bio.1september.ru/articlef.php?ID=200500205 Sərçə] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20110217111814/http://bio.1september.ru/articlef.php?ID=200500205 |date=2011-02-17 }}</ref>. Yuvanın inşasındaçütlüyün hər iki üzvü iştiirak edir. Yuvalar dərin olur və əsasən quru otlardan inşa edilir<ref name=Sev/>. Quş lələklərindəndə istifadə edilməklə qalıq divarlı yuvalar qurulur. Ev sərçələrində çütləşmə dövrü erkən başlayır. Çetləşmələr səs-küylər və dava-dalaşlarla müşahidə edilir. Mart ayında çütlüklər yuva tikintisinə başlayır və apreldə yumurta qoyurlar<ref name=Sev/>. Dişilər 4–10, adətən 5–7 ədəd yumurta qoyurlar. Yumurtalar ağ rəngdə olur. Qırt yatma dövrü 11–13 gün davam edir. Balanı hər iki valideyn bəsləyir. Balaya əsasən həşəratlar yedizdirilir<ref name=Sev/><ref name=BSE/>. Bala yumurtadan çıxdıqdan 10 gün sonra yuvanı tərk edir. <gallery style="text-align:center; font-size:78%"> PasserDomesticusKopula.jpg|Çütləşmə Passerdomesticuseggs.JPG|Yumurtalar House sparrow chick.jpg|Yumurtadan yeni çıxmış sərçə balası Gorrión.passer.domesticus.chick.jpg|Yuvanı yeni tərk etmiş sərçə balası House sparrow02.jpg|Gənc sərçə </gallery> Sərçələr yay aylarında bəzən iki (şimalda) və ya üç dəfə (cənubda) qırt yata bilirlər<ref name=Sev/>. ikicı qırtyatma iyun ayının ikinci yarısından başlayır, balalar yumurtadan iyulda çıxır. Sərçələr adətən sürülər halında toplanır, bəzən bir neçə min başdan çox qrup təşkil edir və tarlalara yemək üçün uçur<ref name=Sev/>. Payızın sonlarında quşlarda bir canlanma müşahidə edilir, erkəklər dişilərə qulluq edir, yuvaya yeni materiallar gətirirlər. Yenilənmiş yuva qışda gecə soyuqlarından qorumağa imkan verir. == Təsnifat == İlk əvvəllər növə [[Karl Linney]] tərəfindən ''Fringilla domestica'' adı verilmişdir. Növ ({{btname|Fringilla}}) cinsinə daxil edilmişdir. === Yarımnövləri === [[Fayl:Рано утром, на рассвете, умываются....JPG|thumb|250px|{{small|Parazitlərdən qurtulmaq üçün sərçə qum vannası qəbul edərkən}}]] ev sərçələri 12 yarımnövə bölünür<ref>{{cite web|url=http://www.worldbirdnames.org/bow/weavers/|title=Old World sparrows, snowfinches & weavers|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170817161809/http://www.worldbirdnames.org/bow/weavers/|archivedate=2017-08-17|lang=en|showlang=1|workeditor=F. Gill (ornithologist) and D. Donsker (Eds)|work=IOC World Bird List (v 7.3)|workurl=http://www.worldbirdnames.org/|type=rəsmi sayt|publisher=International Ornithologists' Union|date=2017-07-31|accessdate=2017-10-15|doi=10.14344/IOC.ML.7.3}}</ref>: * {{btname|Passer domesticus bactrianus|Zarudny & Kudashev, 1916}} * {{btname|Passer domesticus balearoibericus|von Jordans, 1923}} * {{btname|Passer domesticus biblicus|Hartert, 1904}} * {{btname|Passer domesticus domesticus|(Linnaeus, 1758)}} * {{btname|Passer domesticus hufufae|Ticehurst & Cheesman, 1924}} * {{btname|Passer domesticus hyrcanus|Zarudny & Kudashev, 1916}} * {{btname|Passer domesticus indicus|Jardine & Selby, 1831}} * {{btname|Passer domesticus niloticus|Nicoll & Bonhote, 1909}} * {{btname|Passer domesticus parkini|Whistler, 1920}} * {{btname|Passer domesticus persicus|Zarudny & Kudashev, 1916}} * {{btname|Passer domesticus rufidorsalis|Brehm, 1855}} * {{btname|Passer domesticus tingitanus|Loche, 1867}} Əvvəllər Hindistan sərçəsi müstəqil növ olaraq (''P. indicus'')<ref name=BSE/> qəbul edilirdi. Onlar ev sərçələrinə nisbətdə az sinantrop olması və Orta Asiyadan hindistana köç etməkləri ilə seçilirlər. == [[Genetika]] == '''[[Kapiotip]]''': 76–78 [[xromoson]] (2''n'')<ref name="genomesize">{{cite news|url=http://www.genomesize.com/result_species.php?id=983|title=Detailed Record for ''Passer domesticus''|work=Animal Genome Size Database||Animal Genome Size Database|publisher=T. Ryan Gregory|description=База данных о размерах геномов животных|lang=en|accessdate=2015-02-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150218150849/http://www.genomesize.com/result_species.php?id=983|archivedate=2015-02-18}}</ref>. ;Molekulyar genetika] * Verilənlər bazasında saxlanılan [[nukleotid]]lərin ardıcıllığı ''EntrezNucleotide'', [[GenBank]], [[NCBI]], [[ABŞ]]: [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/nuccore/?term=txid48849%5BOrganism:exp%5D 1645] (2015-ci il 18 fevrala olan məlumat). * Verilənlər bazasında saxlanılan [[zülallar]]ın ardıçıllığı ''EntrezProtein'', GenBank, NCBI, США: [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/protein/?term=txid48849%5BOrganism:exp%5D 628] (2015-ci il 18 fevrala olan məlumat). Ev sərçələri sərçəkililər dəstəsinə daxil olan növlər arasında genetik baxımından ən çox araşdırılmış növdür. '''Genom''': 1,26–1,57 pq (C-value)<ref name="genomesize"/>. Ev sərçəsi 11 min il öncə Avropa və Asiyadan Yaxın Şərqə qədər ərazidə yayılmışdış. Bu dövrdə ''[[Passer domesticus bactrianus]]'' yarımnövü meydana gəlmişdir. Evsərçələrində AMY2A variantı var ki, bu, uzun nişasta molekullarının daha qısa müddətə parçalanmasına imkan verən pankreasın fermentinin daha effektiv versiyasını istehsal etməyə imkan verir<ref>{{Cite web |title=Успешность домовых воробьёв обеспечили два гена |url=http://polit.ru/news/2018/08/09/ps_sparrow/ |access-date=2019-01-23 |archive-date=2018-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180811200445/http://polit.ru/news/2018/08/09/ps_sparrow/ |url-status=live }}</ref>. == İnsanlar və sərçələr == [[Fayl:Faroe stamp 344 house sparrow (passer domesticus).jpg|thumb|165px|left|{{small|Farer adalarına aid poçt markası}}]] İnsanla sərçə arasında olan əlaqə həm xeyir həm də zərər verə bilər. Bu baxımından müsbət və mənfi münasibətlər vardır. Bəzən sərçələr ziyan verici hava ilə yayılan infeksiyaların daşıyıcısı ola bilir. Bir tarladan digərinə uçan quşlar bəzən zərərli anbar gənələrini daşıyırlar. Bununla yanaşı ev sərçələri [[Təbii çiçək]], [[Difteriya]] və bir neçə ev quşu xəstəliklərini yayırlar. 2004-cü ildə [[Çin]]də [[H5N1]] virusu olan [[Quş qripi]] epidemiyası zamanı 38 ev sərçəsində aparılan testlər onların bəzisində təhlükəli virusun aşkarlanması ilə nəticələnmişdir<ref>Информация отраслевого портала [http://www.pticeprom.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=605&Itemid=27 "Птицепром".] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070928023023/http://www.pticeprom.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=605&Itemid=27 |date=2007-09-28 }}</ref>. Ev sərçələri əsasən areallarının cənubunda yay ayları çoxsaylı olduqları zaman [[dənli bitkilər]]<ref name=ESBE/><ref name=BSE/>, həmçinin giləmeyvələr ([[albalı]], [[üzüm]])<ref name=ESBE/>, [[günəbaxan]] və [[çətənə]] əkinlərinə ziyan vura bilir. Sovet dövründə Orta Asiyada ev sərçəsinin bir yarımnövü olan Hind sərçəsi zərərveriçi olaraq ona qarşı zəhərli qidalarla mübarizə aparılırdı<ref name=BSE/>. İlin qalan dövrlərində sərçələr insanlara demək olar ki, zərər vurmur. Xüsusi ilə bala çıxartdıqları dövrdə həşərat yeyən quşlaraın olmadığı ərazilərdə zərərveriçi həşəratlarla qidalanmaları insan üçün faydalıdır. Onların kütləvi ovlandığı zərərveriçi həşəratların artması müşahidə edilir<ref name=ESBE/>. Çində 1950-ci illərdə kənd təsərrüfatı zərərveriçilərinə qarşı aparılan sərçələri məhv etmə kompaniyası zamanı təkcə 1958-ci ilin aprel-may aylarında 3 gün ərzində [[Pekin]] və [[Şanxay]]da 900 min sərçə öldürülmüşdür. Həmin ilin noyabrının birinci yarısına qədər isə dəqiq olmayan məlumata görə 1,96 mlrd quş məhv edilir. Ancaq kütləvi ovlamalar 1959-cu ilin yaz-ya\y aylarında Şanxay və digər iri şəhərlərdə zərərli həşəratların kütləvi artımına səbəb olur. 18 mart 1960-cı ildə [[Mao Tszedun]]un şəxsi qərarı ilə bu məhv etmə dayandırılmışdır<ref>[http://hghltd.yandex.com/yandbtm?url=http://photo.belta.by/huachi.nsf/Inter/948C175FFD6A5A5042257292003163C8%3Fopendocument&text=%C2%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB%20%ED%E0%20%E2%EE%EB%FE%203000%20%20%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2%20&reqtext=(%C2::0%20%26%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5::171352%20%26%26/(-7%207)%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB::11523%20%26%26/(-7%207)%20%ED%E0::0%20%26%20%E2%EE%EB%FE::25990%20%26%26/(-7%207)%203000::25811%20%26%26/(-7%207)%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2::85070)//6%20%3C%3C%20(domain%3D%22belta%22::13468344:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22by%22::55744:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22root%22::599:0):0&dsn=0&d=4815209&sh=0&sg=3&isu=1 Информация] {{Dead link|date=May 2023 |bot=InternetArchiveBot }} агентства "Синьхуа" от 2 марта 2007 года.</ref><ref>{{cite news|url=https://www.independent.co.uk/opinion/commentators/michael-mccarthy-the-sparrow-that-survived-maos-purge-2068993.html|title=The sparrow that survived Mao's purge|last=McCarthy|first=Michael|date=2010-09-03|work=Opinion. Commentators|publisher=Independent.co.uk|lang=en|accessdate=2010-12-03|archive-date=2010-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20101105181957/http://www.independent.co.uk/opinion/commentators/michael-mccarthy-the-sparrow-that-survived-maos-purge-2068993.html|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.youtube.com/watch?v=6jCnd7f4QqY|title=Mao Zedong Great Leap Four Plagues Sparrows|work=DennisMathysen's Channel|publisher=YouTube, LLC|lang=en|accessdate=2010-12-03|archive-date=2020-11-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20201116015701/https://www.youtube.com/watch?v=6jCnd7f4QqY|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.youtube.com/watch?v=WLvfg5Iu3Rs|title=Mao and the Sparrows|work=johnblackmusic's Channel|publisher=YouTube, LLC|lang=en|accessdate=2010-12-03|archive-date=2022-07-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20220703215014/https://www.youtube.com/watch?v=WLvfg5Iu3Rs|url-status=live}}</ref><ref>В начале XXI века в Китае началась массовая кампания по защите воробьёв (см. [http://news.battery.ru/theme/ecology/?id=82781 заметку] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090415180509/http://news.battery.ru/theme/ecology/?id=82781 |date=2009-04-15 }}).</ref>. İnsanlar tərəfindən sərçələrin zərərli həşəratları ovlamasına minnətdarlıq olaraq abidələr ucaldılmışdır. Buna misal olaraq XIX əsrin ortalarında qoyulmuş abidəni göstərmək olar. 2003-cü ildə bənzər bir abidə [[Baranoviçi]] şəhərində "Belarus quşlarının qorunması" ictimai təşkilatı tərəfindən 2003-cü ildə keçirilmiş "Ev sərçəsi — 2003-cü ilin quşu" kompaniyası çərçivəsində qoyulmuşdur<ref>[https://news.tut.by/society/27320.html "В Барановичах воздвигли памятник воробью"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170224212058/https://news.tut.by/society/27320.html |date=2017-02-24 }} — сообщение РИА "Новости" от 13 октября 2003 года.</ref>. Sərçənin əti bərk və dadlı olmaması səbəbindən qida kimi istifadə edilmir<ref name=ESBE/>. === Sərçələrin yoxa çıxması === Belə bir fiki vardır ki, insana ən yaxın yabanı canlısı olaraq "bioloji bir göstərici" kimi fəaliyyət göstərə bilər. Bu növün populyasiyası əsasında ətraf mühitin vəziyyəti haqqında mülahizə irəli sürmək mümkündür. XXI əsrin əvvəllərinə əsasən ümumi Avropa miqyasında sərçələrin sayında azlma müşahidə edilir<ref>{{Cite web |title=Ev sərçəsi bizim şəhərlərdən yoxa çıxır. |url=http://www.kotmurr.spb.ru/anima/passer.html |access-date=2019-01-23 |archive-date=2009-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090828230635/http://www.kotmurr.spb.ru/anima/passer.html |url-status=live }}</ref>. Bəzi ölkələrdə isə bu növün nəsli kəsilmək ərəfəsindədir<ref>Сведения взяты из [http://www.newsmoldova.ru/print_version.html?nws_id=191623 новостной заметки] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090415162943/http://www.newsmoldova.ru/print_version.html?nws_id=191623 |date=2009-04-15 }} РИА "Новости".</ref>. Belə ki, 1980-ci illərdə çexiyada sərçələrin sayı 75 %<ref>[http://www.radio.cz/ru/statja/36927 Чешские орнитологи бьют тревогу] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20050126101234/http://www.radio.cz/ru/statja/36927 |date=2005-01-26 }} — Пресса — Радио Прага</ref>, Böyük Britaniyada 68 %<ref>{{Cite web |title=Böyük Britaniyada sərçələr yoxa çıxır |url=http://science.compulenta.ru/383440/ |access-date=2019-01-23 |archive-date=2015-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150926024953/http://science.compulenta.ru/383440/ |url-status=dead }}</ref> azalmışdır. Böyük Britaniyanın əsasən şəhərlərində demək olar ki, sərçələr tamamən yoxa çıxmışdır<ref name="svobodanewsu">[http://www.svobodanews.ru/content/transcript/482059.html Qərb və Şərq tarixi. Britaniyada sərçələr yoxa çıxır] {{Dead link|date=May 2023 |bot=InternetArchiveBot }} — Azadlıq radiosu.</ref>. Onların yoxa çıxmasına səbəb kimi şəhərlərdə yaşıllıqların azalması, rekonstruksiya işləri ilə əlaqədar quşların bala çıxartma gönəmində balalarını cücülərlə qidalandıra bilməmələri həşəratların olmaması göstərilir<ref name="svobodanewsu"/><ref>{{Cite web |title=Şəhərlərdə sərçələr yoxa çıxır |url=http://www.fpss.ru/gazeta/around/2722/ |access-date=2019-01-23 |archive-date=2007-05-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070505092735/http://www.fpss.ru/gazeta/around/2722/ |url-status=live }}</ref><ref>[http://www.serenataflowers.ru/flower-news/pochemu-ischezayut-vorobi.html Nəyə görə sərçələr yoxa çıxır? Çiçəkli xəbərlər] {{Dead link|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Buna baxmayaraq [[Avstraliya]]da Köhnə qitədən fərqli olaraq saylarında artım müşahidə edilir. Bu isə qitənin ekoloji balansını poza bilər. Bu səbəbdən sərçələrin ovlanması həyata keçirilir. Ancaq bu istənilən nəticəni vermir<ref>[https://web.archive.org/web/20070930231922/http://www.izvestia.ru/russia/article3089730/?print][[İzvestiya (qəzet)|İzvestiya qəzetindən]]<span> məlumat</span></ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Ильенко А. И. Экология домовых воробьёв и их эктопаразитов. — М.: Наука, 1976. — 120 с. * Птицы Советского Союза / Под ред. Г. П. Дементьева и Н. А. Гладкова. — {{М.}}: Советская наука, 1954. — Т. 5. * ''Рябицев В. К.'' Птицы Урала, Приуралья и Западной Сибири: Справочник-определитель. — Екатеринбург: Изд-во Уральского университета, 2002. — ISBN 5-7525-0825-8. * ''Олег Измайлович Семёнов-Тян-Шанский, Гилязов А. С.'' Птицы Лапландии. — {{М.}}: Наука, 1991. * ''Устюгов Б.'' [https://web.archive.org/web/20070930231922/http://www.izvestia.ru/russia/article3089730/?print Мёртвая ворона несёт золотые яйца] // Известия. — 2006. — 16 марта. == Xarici keçidlər == * [http://hghltd.yandex.com/yandbtm?url=http://photo.belta.by/huachi.nsf/Inter/948C175FFD6A5A5042257292003163C8%3Fopendocument&text=%C2%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB%20%ED%E0%20%E2%EE%EB%FE%203000%20%20%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2%20&reqtext=(%C2::0%20%26%20%CF%E5%EA%E8%ED%E5::171352%20%26%26/(-7%207)%20%E2%FB%EF%F3%F9%E5%ED%FB::11523%20%26%26/(-7%207)%20%ED%E0::0%20%26%20%E2%EE%EB%FE::25990%20%26%26/(-7%207)%203000::25811%20%26%26/(-7%207)%20%E2%EE%F0%EE%E1%FC%E5%E2::85070)//6%20%3C%3C%20(domain%3D%22belta%22::13468344:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22by%22::55744:0%20%26/(1%201)%20domain%3D%22root%22::599:0):0&dsn=0&d=4815209&sh=0&sg=3&isu=1 "Pekində 300 sərçə təbiətə buraxılmışdır"] * [https://web.archive.org/web/20090415180509/http://news.battery.ru/theme/ecology/?id=82781 "Китай: начинается массовая кампания по защите воробьёв"] == Həmçinin bax == {{Taksonbar}} bh6cyxps0o236icz2z52qypo3wqnfrh 0 578331 7864823 7863126 2024-11-26T15:33:09Z Mirkazım Bəy 303341 7864823 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Mədəd Coşqun |orijinal adı = Mədəd İsa oğlu İsmayılov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 18.6.1938 |doğum yeri = [[Gəyliyən]], [[Dmanisi bələdiyyəsi|Başkeçid rayonu]], [[Gürcüstan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→[[Fayl:Flag of Azerbaijan.svg|23px]] [[Azərbaycan Respublikası]] |milliyyəti = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = Ziyafət Həsən qızı Əliyeva |atası = İsa İsmayıl oğlu |anası = Xanım Əjdər qızı |təhsili = [[A.S. Puşkin adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji İnstitutu]] |ixtisası = |fəaliyyəti = [[şair]], [[jurnalist]] |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = [[Azərbaycan dili|Azərbaycan]] |istiqamət = |janr = [[Şeir]], [[poema]] |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = |uşağı=Sədaqət İsmayılova, Mətanət İsmayılova, Ədalət İsmayılov, İsa İsmayılov}} '''Mədət Çoşqun''' (''doğum adıyla Mədəd İsa oğlu İsmayılov''; {{D.|.=doğum}}18 iyun 1938, Azərbaycan [[Gəyliyən]] kəndi, [[Dmanisi bələdiyyəsi|Başkeçid rayonu]], [[Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası|Gürcüstan SSR]], [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]) — [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] [[şair]], [[publisist]] və ictimai xadim. == Həyatı == Mədəd İsa oğlu İsmayılov 1938-cı il iyunun 18-də [[Borçalı mahalı|Borçalıda]] [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisi (Başkeçid) rayonunun]] Azərbaycan [[Gəyliyən]] kəndində anadan olmuşdur. 1959-cu ildə Dmanisi rayonu [[Qızılkilsə (Başkeçid)|Qızılkilsə kəndində]] orta məktəbini qızıl medalla, 1961-ci ildə isə [[A.S.Puşkin adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji İnstitutu]]nun Tarix-Filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. [[Tbilisi]]də nəşr olunan "Samqori" qəzeti Mədəd Coşqunun ilk iş yeri olub. İnstitutu bitirdikdən sonra o, Dmanisi rayonuna qayıdıb, [[Qamışlı (Başkeçid)|Qamışlı]] kəndində səkkizillik məktəbin direktor müavini, Dmanisi rayonunun yerli radio verilişləri redaksiyasının redaktoru, rayon partiya komitəsinin [[ideologiya]] şöbəsində təlimatçı vəzifələrində çalışıb. Mədəd Coşqun uzun illər Dmanisidə iki dildə ([[Gürcü dili|gürcü]] və [[Azərbaycan dili|Azərbaycan]]) çıxan "Trialeti" adlı rayon qəzetində Azərbaycan şöbəsinin redaktoru olub.<ref name=":0">Müşviq Borçalı. "Mədəd Coşqunun poeziya yaradıcılığında özünəməxsusluq". (Tbilisi, 2015, "Universal", səhifə 18).</ref> Borçalıda milli qarşıdurma dövründə Mədəd Coşqunun Gürcüstanda sonuncu iş yeri olan "Trialeti" qəzetinin Azərbaycan dilində nəşri 1991-ci ildə dayandırılıb.<ref name=":0" /> Gürcüstanda azərbaycanlıların milli zəmində sıxışdırılmasının, yeni-yeni başlayan köç prosesinin qarşısını almaq, soydaşlarımızı məlumat blokadasından çıxarmaq üçün Mədəd Coşqun "İnam"<ref>Şahbaz Şamıoğlu. "Qızıl dövr"dən sonrakı ədəbiyyat. (Bakı, 2009, "Elm və təhsil", səhifə 55–56).</ref> adlı qeyri-leqal qəzet yaradaraq Borçalıda yayımlamağa başlayır. Mədəd Coşqun Dmanisidə 1992-ci ilə qədər mübarizəsini davam etdirir.<ref>Şərif Kərimli. "Ötən illərin harayı", 1 cild. (Bakı, 2015, "Elm və təhsil", "Özümüzə güvənək", səhifə 42).</ref> 1992-cü ildə o ailəsi ilə Gürcüstandan köçməyə məcbur qalır. M. Coşqun müxtəlif illərdə "Ozan", "Qeyrət" və "Borçalı" kimi ictimai birliklərin fəallarından olub.<ref>Zəlimxan Məmmədli. "Borçalı dastanı". (Bakı, 2017, "Qanun").</ref> Həmçinin o, [[Bakı]]da nəşr olunan "Kəndin səsi", "Azərbaycan dünyası", "Rabitə dünyası" qəzetlərinin redaktoru olmuşdur.<ref>Müşviq Borçalı. "Mədəd Coşqunun poeziya yaradıcılığında özünəməxsusluq". (Tbilisi, 2015, "Universal", səhifə 19).</ref> Mədəd Coşqun [[SSRİ Jurnalistlər İttifaqı]]nın, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin, [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. Həyat və yaradıcılığı haqqında tanınmış alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru [[Müşfiq Borçalı]] "Mədəd Coşqunun poeziya yaradıcılığında özünəməxsusluq" adlı kitab yazmış, Bakıda ("Borçalı",2014, 2016) və Tbilisidə ("Universal",2015) nəşr etdirmişdir. == Yaradıcılığı == Mədəd Coşqunun [[şeir]] və məqalələri 1960-cı ildən etibarən "Sovet Gürcüstanı", "Samqori", "Axali Marneuli", "Trialeti", "Qələbə bayrağı" (Gürcüstan), "Azərbaycan gəncləri", "Ədəbiyyat və incəsənət", "Kommunist", "Azərbaycan dünyası", "Kəndin səsi", "Rabitə dünyası", "Şərqin səsi" (Azərbaycan) və s. qəzetlərdə, "Pioner" jurnalında ("Bənövşə" poeması 1967-ci il), Azərbaycanın və Gürcüstanın dövlət radio-televiziyalarında səslənib.<ref>Müşviq Borçalı. "Mədəd Coşqunun poeziya yaradıcılığında özünəməxsusluq". (Tbilisi, 2015, "Universal", səhifə 44).</ref> Mədəd Coşqunun şeirləri həmçinin "Çeşmə" (Tbilisi, 1980), "Dan ulduzu" (Tbilisi, 1987), "Addımlar", (Bakı, 1994, 1995, 1997), "Ədəbi Gürcüstan" (Tbilisi, 2007, 2012), "[[Azərbaycan ədəbiyyatı]] antologiyası. Borçalı" (Bakı, 2008) ədəbi məcmuələrində dərc edilib. Mədəd Coşqun novator şairdir — ilk dəfə dörd, iki və hətta bir hecalı şerləri dünya poeziyasına məhz Mədəd Coşqun gətirib.<ref>Mədəd Coşqun. Seçilmiş əsərləri, 1 cild. (Bakı, 2008, "CBS polygraphic production". səhifə 47–49).</ref><ref>Müşviq Borçalı. "Mədəd Coşqunun poeziya yaradıcılığında özünəməxsusluq". (Tbilisi, 2015, "Universal", səhifə 36–38).</ref><ref>Müşviq Borçalı. "Mədəd Coşqunun poeziya yaradıcılığında özünəməxsusluq". (Tbilisi, 2015, "Universal", səhifə 39).</ref> Mədəd Coşqun nəinki dörd, iki, birhecalı [[şeir]] yazmışdır. O, həm də dördhecalı şeirlərdə daxili qafiyələr yaratmışdır:<ref>Müşfiq Çobanlı. "Çağdaş Borçalı ədəbi məktəbi" Bakı, 1994, "Azərbaycan" nəşr, səhifə 104–110)</ref> Mədəd Coşqunun əsərləri gürcü, [[Rus dili|rus]], [[Türk dili|türk]], [[Abxaz dili|abxaz]], [[İngilis dili|ingilis]] dillərində çap edilmişdır. Mədəd Coşqun "Trialeti" qəzetinin redaktoru işlədiyi müddət ərzində gənc [[şair]] və yazarlara istiqamət vermiş, ədəbiyyata təzə-təzə addım atmış yaradıcı insanların bələdçisi olmuş və onların ilk şerlərini çap etmiş. Mədəd Coşqun bir çox [[şair]] və yazarların kitablarının ön sözünün müəllifidir. Və bu gün heç də təsadüf deyil ki, Azərbaycanın və Borçalının sevilən və oxunan [[Knyaz Aslan]], [[Səadət Buta]], [[Etimad Başkeçid]], [[Qəzənfər Mənsimoğlu]]<ref name=":1">Qəzənfər Mənsimoğlu. "Sevgisiz ömür olmur". (Bakı, 2017, "Yeni poliqrafist").</ref> və başqaları Mədəd Coşquna "üstadım" deyə müraciət edirlər.<ref>Mədəd Coşqun. Seçilmiş əsərləri, 1 cild. (Bakı, 2008, "CBS polygraphic production". səhifə 3–4).</ref> === Tərcümələri === Mədəd Coşqun şair-tərcüməçi kimi də məhsuldar fəaliyyət göstərib. Belə ki, o, [[Yuri Şiqayev|Y.Şiqayevin]], [[Lesya Ukrainka|Lesya Ukrayinkanın]], [[David Kuquldinov|D. Kuquldinovun]], [[Nikoloz Barataşvili|Nikolos Barataşvili]], [[Qalaktion Tabidze]], [[Teymuraz Canqulaşvili]], [[Şota Xodaşeni]], [[Georgi Sereteli]], [[Giorgi Qiqauri]] və s. şairlərin şerlərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.<ref>{{Cite web |url=https://www.facebook.com/medet.az/posts/1617460918474152?__tn__=K-R |title=Mədəd Coşqunun tərcümələri |access-date=2019-02-01 |archive-date=2023-08-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230803025900/https://www.facebook.com/medet.az/posts/1617460918474152?__tn__=K-R |url-status=live }}</ref> Ədəbiyyatşünas professor [[Əflatun Saraçlı|Əflatun Saraclı]] gürcü şairi [[N. Narimanidze]]nin "Görən hara gedir?" şeirini misal gətirərək yazırdı: "Mədəd Coşqunun tərcüməsində şeirlər Azərbaycan dilində yaxşı səslənir".<ref>"Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 16.02.1990</ref> Fəlsəfə elmləri doktoru, professor [[Teymuraz Cəfərli]] isə qeyd etmişdir ki, "''…Mədəd Coşqunun əsərlərinin gürcü, rus, abxaz dillərinə tərcüməsi də fərəhli haldır''".<ref>Müşviq Borçalı. "Mədəd Coşqunun poeziya yaradıcılığında özünəməxsusluq". (Tbilisi, 2015, "Universal", səhifə 46).</ref> === Mədəd Coşqunun sözlərinə bəstələnmiş mahnılar === {| class="wikitable" |+ !N !Əsərin adı !Bəstə !Sözlər !İfa |- |1 |"Vurğunum" |[[Nəriman Məmmədov]] |Mədəd Coşqun |[[İlhamə Quliyeva]] |- |2 |[http://sadagatismayilova.com/program-page.php?id=16 "Salam Vətən"] |Ədalət Mədədoğlu |Mədəd Coşqun |Adil Vəliyev |- |3 |"Vətəndən küsmək olmaz" |Ədalət Mədədoğlu |Mədəd Coşqun |Adil Vəliyev |- |4 |[https://www.youtube.com/watch?v=J6GpOSuLBgM "Necə unudum səni"] |Adil Vəliyev |Mədəd Coşqun |Adil Vəliyev |- |5 |"Kəndimiz" |Adil Vəliyev |Mədəd Coşqun |Adil Vəliyev |- |6 |"Zuleyxa" |Adil Vəliyev |Mədəd Coşqun |Adil Vəliyev |- |7 |"Dağlara-dağlara" |[[Vəkil Əliyev|Aşıq Vəkil]] |Mədəd Coşqun |Aşıq Vəkil |} Həmçinin Mədəd Coşqunun "Borçalı", "Dağlar", "Dağlara-dağlara", [https://www.youtube.com/watch?v=uTmfzi3T164&t=2s "Ərşə çəkilər kişilərin yuxusu"], [https://ok.ru/video/1116464812527 "Başkeçidin obaları, elləri"] və s. populyar şeirləri el aşıqları, ozanlar və bədii qiraətçilər tərəfindən ifa edilməkdədir.<br> == Ailəsi == Mədəd Coşqun 1959-cu ildə tələbə yoldaşı Ziyafət Həsən qızı Əliyeva ilə ailə qurub. Dörd övladı olub: * [[Sədaqət İsmayılova]]—tanınmış [[jurnalist]], [[BBC]] radiosunun prodüseri. 2015-ci ildə vəfat edib. Hal-hazırda onun adı ilə bağlı [http://sadagatismayilova.com/ sayt], "Sədaqət İsmayılova fondu", [[Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyi (Tbilisi)|Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Mədəniyyəti Muzeyində]] onun sərgi-guşəsi fəaliyyət göstərir. * Mətanət İsmayılova—[[müəllim]]. * [[Ədalət Mədədoğlu]]—[[yazıçı]], [[şair]]. 3 kitab müəllifidir.<ref>Ədalət Mədədoğlu. "Tiflisdə yeddi məhbus". Roman (Bakı, 2013, "CBS polygraphic production").</ref> * İsa İsmayılov. Mədəd Coşqunun atası: İsa İsmayıloğlu (1905–1942) İkinci Dünya müharibəsində itkin düşmüş hesab edilir.<ref>{{Cite web |title=Уроженцы , жители и призывники Башкичетского района (ныне ДМАНИССКИЙ) Грузии в Великой Отечественной войне 1941–1945 годов |url=http://poisksvoih.ru/viewtopic.php?f=140&t=1287 |access-date=2019-02-01 |archive-date=2015-06-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150610202601/http://poisksvoih.ru/viewtopic.php?f=140&t=1287 |url-status=live }}</ref> Əmisi: Musa İsmayıl oğlu Borçalıda ünlü qaçaqlardan olub və Qaçaq Musa adı ilə tanınıb.<ref>{{Cite web |title=Портал "Абрек" |url=http://abrek.org/21-blagorodnye-gachagi-abreki.html |access-date=2019-02-01 |archive-date=2020-01-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200131025954/http://abrek.org/21-blagorodnye-gachagi-abreki.html |url-status=live }}</ref> Atasının əmisi Molla Mustafa (XIX əsrin ortaları—XX əsrin əvvəli) Borçalıda nəkşibəndiyyə təriqətinin öndəgedən simalarından olmuş. Hal-hazırda da Azərbaycan Gəyliyəni kəndində onun məzarı pir olaraq ziyarət edilir. Anası: Xanım Əjdər qızı (1918–1992). Dayısı Mürsəl Əjdər oğlu (1908–1968) Borçalıda tanınmış el sənətkarı, dəfçi olub. Dayısı Paşa Əjdər oğlu (1933–2008) Borçalının tanınmış zurnaçısı olub.<ref>Mədəd Coşqun. Seçilmiş əsərləri, 1 cild. (Bakı, 2008, "CBS polygraphic production". səhifə 26).</ref> == Əsərləri == * Mədəd Coşqun. Amandı, dünya. Bakı, 1997, "Dünya" nəşriyyatı. * Mədəd Coşqun – 65. Bakı, 2003, "Arbanda" nəşriyyatı. * Mədəd Coşqun. Seçilmiş əsərləri, 1 cild, Bakı, 2008, "CBS polygraphic production". * Mədəd Coşqun. [https://www.facebook.com/medet.az/posts/1614463742107203?__tn__=K-R Seçilmiş əsərləri, 2 cild]. == Tədbirləri == # Mədəd Coşqunun 50 illik yubileyi 1988-ci ildə doğulduğu Azərbaycan Gəliyən kəndinin klubunda keçirilmişdi. Məktəbin şagirdləri onun şerlərini oxumuş və səhnə qoymuşdular. Tədbirdə aşıqlar və musiqili ansambl çıxış etmişdi. # Mədəd Coşqunun 70 illik yubileyi 2008-ci ildə Gürcüstan Azərbaycanlılarının Mədəniyyət Mərkəzi tərəfindən Dmanisi şəhərində Heydər Əliyev fondunun binasında keçirilmişdi. Tədbirdə Borçalı ziyalıları, icra hakimiyyətinin təmsilçiləri və Azərbaycanın KİV nümayəndələri iştirak etmişdir. # Mədəd Coşqunun [https://www.youtube.com/watch?v=iqh8TVdEilA&feature=share 80 illik yubileyi] 2018-ci ildə [[Borçalı Cəmiyyəti]] tərəfindən "Borçalı" sarayında keçirilmişdir<ref>Elat fədailəri: Mədəd Coşqun-80, O.Əhmədoğlu-70. (Bakı, 2018, "Elm və təhsil").</ref>. Mədəd Coşqun müxtəlif ictimai qurumların fəxri mükafatlarına layiq görülmüşdür. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə yazıçı və şairlər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı şairlər]] [[Kateqoriya:18 iyunda doğulanlar]] [[Kateqoriya:1938-ci ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvləri]] n7nbff54v5hf8h8uh0qd4eqlxxzcr5m 4 579769 7865192 7675804 2024-11-26T23:04:23Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Rolbakerlər]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7675804 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ {{məlumat səhifəsi|VP:RO}} [[Fayl:Wikipedia Rollbacker.svg|right|150px]] '''Rolbakerlər''' — Rollback funksiyası bir kliklə, səhifədə edilmiş sonuncu redaktə ilə həmin redaktor tərəfindən edilmiş ardıcıl redaktələri geri qaytarmaq düyməsini təmin edir. [[Vikipediya:Vandalizm|Vandalizm]] kimi problemli dəyişiklikləri geri qaytarmaq üçün istifadə olunur. Azərbaycanca Vikipediyada hal-hazırda '''{{#expr: {{NUMBERINGROUP:rollbacker}}}}''' rolbaker var ([[Xüsusi:ListUsers/rollbacker|rolbaker hüququ olan istifadəçilərin tam siyahısı]]). == Rolbaker şablonu == {| ! İstifadəsi !! Görüntü |- | {{tl|Rolbaker}} || {{Rolbaker}} |} == Həmçinin bax == *[[Vikipediya:Patrullar]] {{İstifadəçi qrupları}} {{İcazə tələbləri}} [[Kateqoriya:Vikipediyadakı statuslarına görə vikipediyaçılar]] [[Kateqoriya:Vikipediya:Rolbakerlər]] ewnphhvassfpft19mtu869kstf3sp7m 0 580623 7864774 7801518 2024-11-26T13:59:59Z Makenzis 138553 7864774 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Panevejis FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Panevėžys" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2004 | stadionu = Aukštaitija Stadionu | tutumu = 3 500 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Bronius Vaitiekūnas | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 8-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://fk-panevezys.lt/ | pattern_la1= | pattern_b1= | pattern_ra1= | pattern_sh1= | pattern_so1=_kalmar16h | leftarm1=FF0000 | body1=FF0000 | rightarm1=FF0000 | shorts1=FF0000 | socks1=FF0000 | pattern_la2= | pattern_b2= | pattern_ra2= | pattern_sh2=_tenerife1718h | pattern_so2= | leftarm2=1B1BF6 | body2=1B1BF6 | rightarm2=1B1BF6 | shorts2=1B1BF6 | socks2=1B1BF6 }} '''Panevejis FK''' ({{dil-lt|Futbolo klubas "Panevėžys"}}) — [[Litva]] futbol klubu. [[Panevejis]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == Panevejis futbol komandasının tarixi 2015-ci ildən başlayır. “Aukştaitiya” stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2023 ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (1)''' - [[2022]]. * '''Litvanin Pirma lyga (D2):''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2018 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2020 **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (8)''' - 2021, 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2015–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2019|2019]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html |access-date=2019-11-09 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|5 oktiabr 2024}} (www.alyga.lt) {{fs start}} {{fs player|name=[[Vytautas Černiauskas]]|nat=LTU|no=1|pos=GK}} {{Fs player|no=22|pos=GK|nat=MDA|name=[[Emil Tîmbur]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=2|nat=LTU|pos=DF|name=[[Linas Klimavičius]]}} {{Fs player|no= 3|nat=SRB|pos=DF|name=[[Miloš Vranjanin]]}} {{Fs player|no=13|nat=LTU|pos=DF|name=[[Gustas Žederštreimas]]}} {{Fs player|no=29|nat=LTU|pos=DF|name=[[Markas Beneta]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|nat=LTU|pos=MF|name=[[Ernestas Veliulis]]}} {{Fs player|no=77|nat=LTU|name=[[Ignas Venckus]]|pos=FW}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=11|pos=FW|nat=LAT|name=[[Ariagner Smith]]}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|pos=FW|name=[[Žygimantas Baguška]]}} {{Fs player|no=96|nat=SRB|pos=FW|name=[[Pavle Radunović]]}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları|Panevėžys]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə yarananlar]] tglx3jyv3eeiugd4ngvwvvhi6dp5e8f 7864775 7864774 2024-11-26T14:00:13Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2015–...) */ 7864775 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Panevejis FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Panevėžys" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2004 | stadionu = Aukštaitija Stadionu | tutumu = 3 500 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Bronius Vaitiekūnas | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 8-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://fk-panevezys.lt/ | pattern_la1= | pattern_b1= | pattern_ra1= | pattern_sh1= | pattern_so1=_kalmar16h | leftarm1=FF0000 | body1=FF0000 | rightarm1=FF0000 | shorts1=FF0000 | socks1=FF0000 | pattern_la2= | pattern_b2= | pattern_ra2= | pattern_sh2=_tenerife1718h | pattern_so2= | leftarm2=1B1BF6 | body2=1B1BF6 | rightarm2=1B1BF6 | shorts2=1B1BF6 | socks2=1B1BF6 }} '''Panevejis FK''' ({{dil-lt|Futbolo klubas "Panevėžys"}}) — [[Litva]] futbol klubu. [[Panevejis]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == Panevejis futbol komandasının tarixi 2015-ci ildən başlayır. “Aukştaitiya” stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2023 ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (1)''' - [[2022]]. * '''Litvanin Pirma lyga (D2):''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2018 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2020 **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (8)''' - 2021, 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2015–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2019|2019]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html |access-date=2019-11-09 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|5 oktiabr 2024}} (www.alyga.lt) {{fs start}} {{fs player|name=[[Vytautas Černiauskas]]|nat=LTU|no=1|pos=GK}} {{Fs player|no=22|pos=GK|nat=MDA|name=[[Emil Tîmbur]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=2|nat=LTU|pos=DF|name=[[Linas Klimavičius]]}} {{Fs player|no= 3|nat=SRB|pos=DF|name=[[Miloš Vranjanin]]}} {{Fs player|no=13|nat=LTU|pos=DF|name=[[Gustas Žederštreimas]]}} {{Fs player|no=29|nat=LTU|pos=DF|name=[[Markas Beneta]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|nat=LTU|pos=MF|name=[[Ernestas Veliulis]]}} {{Fs player|no=77|nat=LTU|name=[[Ignas Venckus]]|pos=FW}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=11|pos=FW|nat=LAT|name=[[Ariagner Smith]]}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|pos=FW|name=[[Žygimantas Baguška]]}} {{Fs player|no=96|nat=SRB|pos=FW|name=[[Pavle Radunović]]}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları|Panevėžys]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə yarananlar]] gclx6qjja124a0ix7tb1mr8nowkdnq5 7864776 7864775 2024-11-26T14:00:30Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2015–...) */ 7864776 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Panevejis FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Panevėžys" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2004 | stadionu = Aukštaitija Stadionu | tutumu = 3 500 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Bronius Vaitiekūnas | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 8-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://fk-panevezys.lt/ | pattern_la1= | pattern_b1= | pattern_ra1= | pattern_sh1= | pattern_so1=_kalmar16h | leftarm1=FF0000 | body1=FF0000 | rightarm1=FF0000 | shorts1=FF0000 | socks1=FF0000 | pattern_la2= | pattern_b2= | pattern_ra2= | pattern_sh2=_tenerife1718h | pattern_so2= | leftarm2=1B1BF6 | body2=1B1BF6 | rightarm2=1B1BF6 | shorts2=1B1BF6 | socks2=1B1BF6 }} '''Panevejis FK''' ({{dil-lt|Futbolo klubas "Panevėžys"}}) — [[Litva]] futbol klubu. [[Panevejis]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == Panevejis futbol komandasının tarixi 2015-ci ildən başlayır. “Aukştaitiya” stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2023 ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (1)''' - [[2022]]. * '''Litvanin Pirma lyga (D2):''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2018 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (1)''' - 2020 **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (8)''' - 2021, 2024 **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' - == Mövsümlər (2015–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2019|2019]]''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html |access-date=2019-11-09 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|5 oktiabr 2024}} (www.alyga.lt) {{fs start}} {{fs player|name=[[Vytautas Černiauskas]]|nat=LTU|no=1|pos=GK}} {{Fs player|no=22|pos=GK|nat=MDA|name=[[Emil Tîmbur]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=2|nat=LTU|pos=DF|name=[[Linas Klimavičius]]}} {{Fs player|no= 3|nat=SRB|pos=DF|name=[[Miloš Vranjanin]]}} {{Fs player|no=13|nat=LTU|pos=DF|name=[[Gustas Žederštreimas]]}} {{Fs player|no=29|nat=LTU|pos=DF|name=[[Markas Beneta]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|nat=LTU|pos=MF|name=[[Ernestas Veliulis]]}} {{Fs player|no=77|nat=LTU|name=[[Ignas Venckus]]|pos=FW}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=11|pos=FW|nat=LAT|name=[[Ariagner Smith]]}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|pos=FW|name=[[Žygimantas Baguška]]}} {{Fs player|no=96|nat=SRB|pos=FW|name=[[Pavle Radunović]]}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları|Panevėžys]] [[Kateqoriya:2015-ci ildə yarananlar]] 4y3g37nwwnqes0qf3c1gfhpbk5bzbps 0 580632 7864768 7841874 2024-11-26T13:58:10Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2013–...) */ 7864768 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Kauno Jalqiris FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Kauno Žalgiris" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2004 | stadionu = Dariaus ir Girėno Stadionu | tutumu = 15000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} [[Mantas Kalnietis]] | baş məşqçisi = {{bayraq|}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 3-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.zalgiris.lt/futbolas |pattern_la1=_hummelcoreXKjbw |pattern_b1=_hummelcoreXKjbw |pattern_ra1=_hummelcoreXKjbw |pattern_sh1=_hummelcoreXKjbw |pattern_so1=_hummel20w |leftarm1=FFFFFF |body1=FFFFFF |rightarm1=FFFFFF |shorts1=FFFFFF |socks1=FFFFFF |pattern_la2=_hummelcoreXKwb |pattern_b2=_hummelcoreXKwb |pattern_ra2=_hummelcoreXKwb |pattern_sh2=_hummelcoreXKwb |pattern_so2=_hummel20w |leftarm2=FFFFFF |body2=FFFFFF |rightarm2=FFFFFF |shorts2=FFFFFF |socks2=FFFFFF }} '''Kauno Jalqiris FK''' (''[[Litva dili]]ndə-Futbolo klubas "Kauno Žalgiris"'') - [[Litva]]nın futbol klubu. [[Kaunas]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == [[2004]]-cü ildə yaranan komanda. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (1)''' - [[2022]] ** {{Bü}} '''Bürünc medal (3)''' - [[2020]], [[2021]], [[2024]]. == Mövsümlər (2013–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-23 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% |- | {{Football kit | pattern_la=| | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=0000FF|socks=0000FF| |title= (....—2015) Spyris FK }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=008000| pattern_ra=008000| leftarm=008000 | body=008000| rightarm=008000 | shorts=008000 | socks=008000 | title= (2015—...) <br> Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=| pattern_ra=| leftarm=ffffff | body=ffffff| rightarm=ffffff | shorts=ffffff | socks=008000 | title= (2015—....) <br> Səfər formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=| pattern_ra=| leftarm=960018 | body=960018| rightarm=960018 | shorts=000000 | socks=000000 | title= 2018 <br> Qapıçı }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|9 avgust 2024}} {{fs start}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=GK|name=[[Deividas Mikelionis]]}} {{Fs player|no=12|nat=LTU|name=[[Ignas Plūkas]]|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=17|nat=LTU|pos=DF|name=[[Nojus Akinis]]}} {{Fs player|no=18|nat=NGR|pos=DF|name=[[Seth Sincere]]}} {{Fs player|no=43|nat=NED|pos=DF|name=[[Jason Noslin]]}} {{Fs player|no=83|nat=LTU|pos=DF|name=[[Pijus Nainys]]|}} {{Fs player|no=99|nat=FRA|pos=DF|name=[[Maxime Spano]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=10|nat=LTU|pos=MF|name=[[Gratas Sirgėdas]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=14|nat=LTU|pos=MF|name=[[Denis Ževžikovas]] ''U-18''}} {{Fs player|no=15|nat=LTU|pos=MF|name=[[Karolis Šilkaitis]]}} {{Fs player|no=16|nat=NGR|pos=MF|name=[[Abdulgafar Opeyemi]]}} {{Fs player|no=23|nat=Ghana|pos=MF|name=[[Divine Naah]]}} {{Fs player|no=25|nat=NGR|pos=MF|name=[[Oyinlola Kayode]]}} {{Fs player|no=80|nat=LTU|pos=MF|name=[[Edvinas Kloniūnas]]}} {{Fs player|no= 7|nat=LTU|name=[[Artūras Dolžnikovas]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=|nat=LTU|pos=FW|name=}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:2004-cü ildə yarananlar]] t2k8qh4wtwsj9d9tn7b8p3c56q70mno 7864769 7864768 2024-11-26T13:58:32Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864769 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Kauno Jalqiris FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Kauno Žalgiris" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2004 | stadionu = Dariaus ir Girėno Stadionu | tutumu = 15000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} [[Mantas Kalnietis]] | baş məşqçisi = {{bayraq|}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 3-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.zalgiris.lt/futbolas |pattern_la1=_hummelcoreXKjbw |pattern_b1=_hummelcoreXKjbw |pattern_ra1=_hummelcoreXKjbw |pattern_sh1=_hummelcoreXKjbw |pattern_so1=_hummel20w |leftarm1=FFFFFF |body1=FFFFFF |rightarm1=FFFFFF |shorts1=FFFFFF |socks1=FFFFFF |pattern_la2=_hummelcoreXKwb |pattern_b2=_hummelcoreXKwb |pattern_ra2=_hummelcoreXKwb |pattern_sh2=_hummelcoreXKwb |pattern_so2=_hummel20w |leftarm2=FFFFFF |body2=FFFFFF |rightarm2=FFFFFF |shorts2=FFFFFF |socks2=FFFFFF }} '''Kauno Jalqiris FK''' (''[[Litva dili]]ndə-Futbolo klubas "Kauno Žalgiris"'') - [[Litva]]nın futbol klubu. [[Kaunas]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == [[2004]]-cü ildə yaranan komanda. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (1)''' - [[2022]] ** {{Bü}} '''Bürünc medal (3)''' - [[2020]], [[2021]], [[2024]]. == Mövsümlər (2013–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-23 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% |- | {{Football kit | pattern_la=| | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=0000FF|socks=0000FF| |title= (....—2015) Spyris FK }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=008000| pattern_ra=008000| leftarm=008000 | body=008000| rightarm=008000 | shorts=008000 | socks=008000 | title= (2015—...) <br> Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=| pattern_ra=| leftarm=ffffff | body=ffffff| rightarm=ffffff | shorts=ffffff | socks=008000 | title= (2015—....) <br> Səfər formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=| pattern_ra=| leftarm=960018 | body=960018| rightarm=960018 | shorts=000000 | socks=000000 | title= 2018 <br> Qapıçı }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|9 avgust 2024}} {{fs start}} {{Fs player|no=22|nat=LTU|pos=GK|name=[[Deividas Mikelionis]]}} {{Fs player|no=12|nat=LTU|name=[[Ignas Plūkas]]|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=17|nat=LTU|pos=DF|name=[[Nojus Akinis]]}} {{Fs player|no=18|nat=NGR|pos=DF|name=[[Seth Sincere]]}} {{Fs player|no=43|nat=NED|pos=DF|name=[[Jason Noslin]]}} {{Fs player|no=83|nat=LTU|pos=DF|name=[[Pijus Nainys]]|}} {{Fs player|no=99|nat=FRA|pos=DF|name=[[Maxime Spano]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=10|nat=LTU|pos=MF|name=[[Gratas Sirgėdas]]}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=15|nat=LTU|pos=MF|name=[[Karolis Šilkaitis]]}} {{Fs player|no=16|nat=NGR|pos=MF|name=[[Abdulgafar Opeyemi]]}} {{Fs player|no=23|nat=Ghana|pos=MF|name=[[Divine Naah]]}} {{Fs player|no=25|nat=NGR|pos=MF|name=[[Oyinlola Kayode]]}} {{Fs player|no=80|nat=LTU|pos=MF|name=[[Edvinas Kloniūnas]]}} {{Fs player|no= 7|nat=LTU|name=[[Artūras Dolžnikovas]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=|nat=LTU|pos=FW|name=}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:2004-cü ildə yarananlar]] rfw70cxnps8pv49bezk5iona7o7ibk4 0 580635 7864782 7842036 2024-11-26T14:01:58Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2000–...) */ 7864782 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Suduva FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Sūduva" | rəngləri = | yaranma tarixi = 1968 | stadionu = Hikvision Arena Stadionu | tutumu = 6 500 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Vidmantas Murauskas | baş məşqçisi = Dovydas Lastauskas | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 9-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://fksuduva.lt/ | pattern_la1 = | pattern_b1 = _partizani1718a | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = _redsides | pattern_so1 = | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = | pattern_b2 = _sligo1617h | pattern_ra2 = | pattern_sh2 = | pattern_so2 = | leftarm2 = FF0000 | body2 = FF0000 | rightarm2 = FF0000 | shorts2 = FF0000 | socks2 = FF0000 |pattern_la3=_redshoulders |pattern_b3=_botevvratsa1819_3rd |pattern_ra3=_redshoulders |leftarm3=000000 |body3=000000 |rightarm3=000000 |shorts3=000000 |socks3=000000 }} '''Suduva FK''' ({{dil-lt|FK Sūduva Marijampolė}}) - [[Litva]]nın futbol klubu. [[Mariyampole]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == Komanda [[1968]]-ci ildə yaranmışdır. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (3)''' - 2017, 2018, 2019 ** {{Gü}} '''Gümüş medal (4)''' - 2007, 2010, 2020, 2021 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (6)''' - 1975, 2005, 2009, 2011, 2012, 2016 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (3)''' - 2006, 2009, 2019 **{{Gü}} '''Finalçı (4)''' - 1976, 2002, 2016, 2020 * '''Litvanin Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (4)''' - 2009, 2018, 2019, 2022<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.sportas.lt/naujiena/451019/11-m-baudiniu-serijos-metu-triumfaviusi-suduva-iskovojo-lff-supertaure |access-date=2022-02-26 |archive-date=2022-02-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220226175947/https://www.sportas.lt/naujiena/451019/11-m-baudiniu-serijos-metu-triumfaviusi-suduva-iskovojo-lff-supertaure |url-status=live }}</ref> **{{Gü}} '''Finalçı (2)''' - 2006, 2020 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2000–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2000''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Pietūs)'' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu00lyga2s.html |access-date=2019-03-09 |archive-date=2018-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021053802/http://almis.sritis.lt/ltu00lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2001''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito01.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301074816/http://www.rsssf.com/tablesl/lito01.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2002''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito02.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301080931/http://www.rsssf.com/tablesl/lito02.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2003''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito03.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301070907/http://www.rsssf.com/tablesl/lito03.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2004''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito04.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301091811/http://www.rsssf.com/tablesl/lito04.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2005''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito05.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301081217/http://www.rsssf.com/tablesl/lito05.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2006''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231155/http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2007''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223200636/http://rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2008''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231717/http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-04 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% | |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackcollar | pattern_ra=| leftarm=ffffff | body=FFFFff| rightarm=ffffff | shorts=ffffff | socks=FFFFff | title= Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_redsides | pattern_ra=| leftarm=ffffff | body=FFFFFF| rightarm=ffffff | shorts=ffffff | socks=FF0000 | title= Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitecollar | pattern_ra=| leftarm=ff0000 | body=FF0000| rightarm=ff0000 | shorts=FF0000 | socks=FF0000 | title= Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitesides | pattern_ra=| leftarm=ff0000 | body=FF0000| rightarm=ff0000 | shorts=FF0000 | socks=FF0000 | title= Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitecollar | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=000000| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=000000 | title= Üçüncü forma }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitesides | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=000000| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=000000 | title= Üçüncü forma }} ||{{Football kit | pattern_la = | pattern_b = _thinblacksides | pattern_ra = | pattern_sh = | pattern_so = FFFF00 | leftarm = FFFF00 | body = FFFF00 | rightarm = FFFF00 | shorts = FFFF00 | socks = FFFF00 | title = 2018 (Qapıçı) }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|30 VII 2023}} {{Fs start}} {{Fs player|no=99|nat=LTU|name=[[Vilius Sterbys]]|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 2|nat=LTU|pos=DF|name=[[Tautvydas Burdzilauskas]]}} {{Fs player|no= 5|nat=LTU|pos=DF|name=[[Žygimantas Baltrūnas]]}} {{Fs player|no=15|nat=SRB|pos=DF|name=[[Aleksandar Živanović]]}} {{fs player|no=5|name=[[Klavs Kramens]]|nat=LAT|pos=DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Levanas Mačarašvilis|Levan Mačarašvili]]|nat=GEO|pos=MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no=28|nat=LTU|pos=MF|name=[[Ernestas Burdzilauskas]] }} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 9|nat=LTU|pos=FW|name=}} {{Fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları|Sūduva]] [[Kateqoriya:1968-ci ildə yarananlar]] 7hufuoc431kfci4ou70oh2aivtl8gj0 7864783 7864782 2024-11-26T14:02:11Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864783 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Suduva FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Sūduva" | rəngləri = | yaranma tarixi = 1968 | stadionu = Hikvision Arena Stadionu | tutumu = 6 500 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Vidmantas Murauskas | baş məşqçisi = Dovydas Lastauskas | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 9-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://fksuduva.lt/ | pattern_la1 = | pattern_b1 = _partizani1718a | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = _redsides | pattern_so1 = | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = | pattern_b2 = _sligo1617h | pattern_ra2 = | pattern_sh2 = | pattern_so2 = | leftarm2 = FF0000 | body2 = FF0000 | rightarm2 = FF0000 | shorts2 = FF0000 | socks2 = FF0000 |pattern_la3=_redshoulders |pattern_b3=_botevvratsa1819_3rd |pattern_ra3=_redshoulders |leftarm3=000000 |body3=000000 |rightarm3=000000 |shorts3=000000 |socks3=000000 }} '''Suduva FK''' ({{dil-lt|FK Sūduva Marijampolė}}) - [[Litva]]nın futbol klubu. [[Mariyampole]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == Komanda [[1968]]-ci ildə yaranmışdır. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (3)''' - 2017, 2018, 2019 ** {{Gü}} '''Gümüş medal (4)''' - 2007, 2010, 2020, 2021 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (6)''' - 1975, 2005, 2009, 2011, 2012, 2016 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (3)''' - 2006, 2009, 2019 **{{Gü}} '''Finalçı (4)''' - 1976, 2002, 2016, 2020 * '''Litvanin Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (4)''' - 2009, 2018, 2019, 2022<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.sportas.lt/naujiena/451019/11-m-baudiniu-serijos-metu-triumfaviusi-suduva-iskovojo-lff-supertaure |access-date=2022-02-26 |archive-date=2022-02-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220226175947/https://www.sportas.lt/naujiena/451019/11-m-baudiniu-serijos-metu-triumfaviusi-suduva-iskovojo-lff-supertaure |url-status=live }}</ref> **{{Gü}} '''Finalçı (2)''' - 2006, 2020 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2000–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2000''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' ''(Pietūs)'' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu00lyga2s.html |access-date=2019-03-09 |archive-date=2018-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021053802/http://almis.sritis.lt/ltu00lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2001''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito01.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301074816/http://www.rsssf.com/tablesl/lito01.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2002''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito02.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301080931/http://www.rsssf.com/tablesl/lito02.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2003''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito03.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301070907/http://www.rsssf.com/tablesl/lito03.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2004''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito04.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301091811/http://www.rsssf.com/tablesl/lito04.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2005''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito05.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190301081217/http://www.rsssf.com/tablesl/lito05.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2006''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231155/http://www.rsssf.com/tablesl/lito06.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2007''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223200636/http://rsssf.com/tablesl/lito07.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2008''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190506231717/http://www.rsssf.com/tablesl/lito08.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-04 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% | |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackcollar | pattern_ra=| leftarm=ffffff | body=FFFFff| rightarm=ffffff | shorts=ffffff | socks=FFFFff | title= Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_redsides | pattern_ra=| leftarm=ffffff | body=FFFFFF| rightarm=ffffff | shorts=ffffff | socks=FF0000 | title= Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitecollar | pattern_ra=| leftarm=ff0000 | body=FF0000| rightarm=ff0000 | shorts=FF0000 | socks=FF0000 | title= Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitesides | pattern_ra=| leftarm=ff0000 | body=FF0000| rightarm=ff0000 | shorts=FF0000 | socks=FF0000 | title= Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitecollar | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=000000| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=000000 | title= Üçüncü forma }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitesides | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=000000| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=000000 | title= Üçüncü forma }} ||{{Football kit | pattern_la = | pattern_b = _thinblacksides | pattern_ra = | pattern_sh = | pattern_so = FFFF00 | leftarm = FFFF00 | body = FFFF00 | rightarm = FFFF00 | shorts = FFFF00 | socks = FFFF00 | title = 2018 (Qapıçı) }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|30 VII 2023}} {{Fs start}} {{Fs player|no=99|nat=LTU|name=[[Vilius Sterbys]]|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 2|nat=LTU|pos=DF|name=[[Tautvydas Burdzilauskas]]}} {{Fs player|no= 5|nat=LTU|pos=DF|name=[[Žygimantas Baltrūnas]]}} {{Fs player|no=15|nat=SRB|pos=DF|name=[[Aleksandar Živanović]]}} {{fs player|no=5|name=[[Klavs Kramens]]|nat=LAT|pos=DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs mid}} {{Fs player|no=28|nat=LTU|pos=MF|name=[[Ernestas Burdzilauskas]] }} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 9|nat=LTU|pos=FW|name=}} {{Fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları|Sūduva]] [[Kateqoriya:1968-ci ildə yarananlar]] rwbh524tui3va1xez3v0nabm3eibyud 0 580637 7864777 7836964 2024-11-26T14:00:50Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2010–...) */ 7864777 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Riteryay FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Riteriai" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2005 | stadionu = FFF Stadionu | tutumu = 5 400 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Jan Nevoina | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 1-cı ''[[1 Liqa]]'' | sayt = http://www.fkt.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Riteryay FK''' (''[[Litva dili]]ndə-Futbolo klubas "Riteriai"'') — [[Litva]]nın futbol klubu. [[Trakay]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == [[2005]]-ci ildə yaranan komanda. LFF stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[Fayl:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (2)''' - 2015, 2016 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (3)''' - 2017, 2018, 2019 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (1)''' - 2015/16. * '''Litvanin Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2015, 2016, 2017 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |access-date=2019-03-09 |archive-date=2018-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021053827/http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-23 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFAAAA" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% | |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 <br> Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=FFFF00 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014— <br> Ev formasi | }} |{{Football kit | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014—2017 <br> Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 <br> Səfər forması }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|17-11-2023}} {{fs start}} {{fs player|no= 1|name=[[Armantas Vitkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} {{Fs player|no=99|nat=LTU|pos=GK|name=[[Pijus Petkevičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 2|nat=LTU|pos=DF| name=[[Nojus Stankevičius]]}} {{fs player|no= 4|nat=NGR|pos=DF| name=[[Olaide Badmus]]}} {{fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF| name=[[Valdemar Borovskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Colin Odutayo]]|nat=NED|pos=MF}} {{fs player|no= 8|name=[[Mindaugas Grigaravičius]] |nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=15|name=[[Emil Andriuškevič]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs mid}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=17|name=[[Deimantas Rimpa]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=19|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=LTU|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=39|name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=FW}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:2005-ci ildə yarananlar]] a08fmh22cy49v0hbrq9403pc35ekm66 7864778 7864777 2024-11-26T14:01:06Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864778 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Riteryay FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Riteriai" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2005 | stadionu = FFF Stadionu | tutumu = 5 400 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Jan Nevoina | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 1-cı ''[[1 Liqa]]'' | sayt = http://www.fkt.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Riteryay FK''' (''[[Litva dili]]ndə-Futbolo klubas "Riteriai"'') — [[Litva]]nın futbol klubu. [[Trakay]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == [[2005]]-ci ildə yaranan komanda. LFF stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[Fayl:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (2)''' - 2015, 2016 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (3)''' - 2017, 2018, 2019 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (1)''' - 2015/16. * '''Litvanin Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2015, 2016, 2017 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |access-date=2019-03-09 |archive-date=2018-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021053827/http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-23 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFAAAA" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% | |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 <br> Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=FFFF00 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014— <br> Ev formasi | }} |{{Football kit | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014—2017 <br> Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 <br> Səfər forması }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|17-11-2023}} {{fs start}} {{fs player|no= 1|name=[[Armantas Vitkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} {{Fs player|no=99|nat=LTU|pos=GK|name=[[Pijus Petkevičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 2|nat=LTU|pos=DF| name=[[Nojus Stankevičius]]}} {{fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF| name=[[Valdemar Borovskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Colin Odutayo]]|nat=NED|pos=MF}} {{fs player|no= 8|name=[[Mindaugas Grigaravičius]] |nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=15|name=[[Emil Andriuškevič]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs mid}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=17|name=[[Deimantas Rimpa]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=19|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=LTU|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=39|name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=FW}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:2005-ci ildə yarananlar]] 1aqk45gbwbaw56vr5tdptlqz1b34tm4 7864779 7864778 2024-11-26T14:01:19Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864779 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Riteryay FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Riteriai" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2005 | stadionu = FFF Stadionu | tutumu = 5 400 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Jan Nevoina | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 1-cı ''[[1 Liqa]]'' | sayt = http://www.fkt.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Riteryay FK''' (''[[Litva dili]]ndə-Futbolo klubas "Riteriai"'') — [[Litva]]nın futbol klubu. [[Trakay]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == [[2005]]-ci ildə yaranan komanda. LFF stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[Fayl:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (2)''' - 2015, 2016 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (3)''' - 2017, 2018, 2019 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (1)''' - 2015/16. * '''Litvanin Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2015, 2016, 2017 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |access-date=2019-03-09 |archive-date=2018-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021053827/http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-23 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFAAAA" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% | |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 <br> Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=FFFF00 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014— <br> Ev formasi | }} |{{Football kit | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014—2017 <br> Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 <br> Səfər forması }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|17-11-2024}} {{fs start}} {{fs player|no= 1|name=[[Armantas Vitkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 2|nat=LTU|pos=DF| name=[[Nojus Stankevičius]]}} {{fs player|no=33|nat=LTU|pos=DF| name=[[Valdemar Borovskij]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Colin Odutayo]]|nat=NED|pos=MF}} {{fs player|no= 8|name=[[Mindaugas Grigaravičius]] |nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=15|name=[[Emil Andriuškevič]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs mid}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=17|name=[[Deimantas Rimpa]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=19|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=LTU|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=39|name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=FW}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:2005-ci ildə yarananlar]] qx28whdtkrv69l8swcj2gd6p6rukq0c 7864780 7864779 2024-11-26T14:01:28Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864780 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Riteryay FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Riteriai" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2005 | stadionu = FFF Stadionu | tutumu = 5 400 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Jan Nevoina | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 1-cı ''[[1 Liqa]]'' | sayt = http://www.fkt.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Riteryay FK''' (''[[Litva dili]]ndə-Futbolo klubas "Riteriai"'') — [[Litva]]nın futbol klubu. [[Trakay]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == [[2005]]-ci ildə yaranan komanda. LFF stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[Fayl:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (2)''' - 2015, 2016 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (3)''' - 2017, 2018, 2019 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (1)''' - 2015/16. * '''Litvanin Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2015, 2016, 2017 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |access-date=2019-03-09 |archive-date=2018-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021053827/http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-23 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFAAAA" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% | |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 <br> Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=FFFF00 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014— <br> Ev formasi | }} |{{Football kit | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014—2017 <br> Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 <br> Səfər forması }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|17-11-2024}} {{fs start}} {{fs player|no= 1|name=[[Armantas Vitkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 2|nat=LTU|pos=DF| name=[[Nojus Stankevičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Colin Odutayo]]|nat=NED|pos=MF}} {{fs player|no= 8|name=[[Mindaugas Grigaravičius]] |nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=15|name=[[Emil Andriuškevič]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs mid}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=17|name=[[Deimantas Rimpa]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=19|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=LTU|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=39|name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=FW}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:2005-ci ildə yarananlar]] mwxdo95b93nv6nwm278h25qtrwmnfmz 7864781 7864780 2024-11-26T14:01:38Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864781 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Riteryay FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Riteriai" | rəngləri = | yaranma tarixi = 2005 | stadionu = FFF Stadionu | tutumu = 5 400 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Jan Nevoina | baş məşqçisi = | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 1-cı ''[[1 Liqa]]'' | sayt = http://www.fkt.lt/ | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1| leftarm1=FFFF00|body1=FFFF00|rightarm1=FFFF00|shorts1=FFFF00|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=282146|body2=282146|rightarm2=282146|shorts2=282146|socks2=282146| }} '''Riteryay FK''' (''[[Litva dili]]ndə-Futbolo klubas "Riteriai"'') — [[Litva]]nın futbol klubu. [[Trakay]] şəhərində yerləşir. == Tarixi == [[2005]]-ci ildə yaranan komanda. LFF stadionunda keçirir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[Fayl:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' - ** {{Gü}} '''Gümüş medal (2)''' - 2015, 2016 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (3)''' - 2017, 2018, 2019 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (1)''' - 2015/16. * '''Litvanin Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2015, 2016, 2017 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''Antra lyga''' | bgcolor="#F5f5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |access-date=2019-03-09 |archive-date=2018-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021053827/http://almis.sritis.lt/ltu10lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#deb678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-23 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFAAAA" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFDD00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| width=33% | |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=000000 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 <br> Ev formasi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_blackstripes | pattern_ra=| leftarm=000000 | body=FFFF00| rightarm=000000 | shorts=FFFF00 | socks=FFFF00 | title=2006—2013 Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra| leftarm=FFFF00|body=FFFF00|rightarm=FFFF00|shorts=FFFF00|socks=FFFF00| title= 2014— <br> Ev formasi | }} |{{Football kit | pattern_la=_black_stripes|pattern_b=_blackstripes|pattern_ra=_black_stripes| leftarm=ff0000|body=ff0000|rightarm=ff0000|short=|socks=ff0000| title= 2014—2017 <br> Səfər forması }} |{{Football kit | pattern_la=|pattern_b=|pattern_ra=|pattern_sh=|pattern_so=| leftarm=282146|body=282146|rightarm=282146|shorts=282146|socks=282146| title= 2018 <br> Səfər forması }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|17-11-2024}} {{fs start}} {{fs player|no= 1|name=[[Armantas Vitkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 2|nat=LTU|pos=DF| name=[[Nojus Stankevičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Colin Odutayo]]|nat=NED|pos=MF}} {{fs player|no=15|name=[[Emil Andriuškevič]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs mid}} {{fs player|no=16|name=[[Matas Ramanauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=17|name=[[Deimantas Rimpa]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=19|name=[[Rokas Filipavičius]]|nat=LTU|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=39|name=[[Ebuka Onah]]|nat=Nigeria|pos=FW}} {{fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{futbol klubu-qaralama}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:2005-ci ildə yarananlar]] 389wrjdy1vyqywhybmkotj3jpnsqgea 0 580640 7864784 7819908 2024-11-26T14:02:32Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2009–...) */ 7864784 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Jalqiris FK | emblem = | rənglər = | ləqəbi = | yaranma = [[1947]] | stadion = LFF | tutum =5400 | prezident = Vilma Venslovaitienė | baş_məşqçi = | liq = [[A lyga]] | mövsüm= 2024 | sıra = 1., | website = http://www.fkzalgiris.lt | pattern_la1 = _rioave1819h | pattern_b1 = _rioave1819h | pattern_ra1 = _rioave1819h | pattern_sh1 = _nikeblack | pattern_so1 = _nikeblack | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _rioave1819h | pattern_b2 = _rioave1819h | pattern_ra2 = _rioave1819h | pattern_sh2 = _nikewhite | pattern_so2 = _nikewhite | leftarm2 = 00A650 | body2 = FFFFFF | rightarm2 = 00A650 | shorts2 = 00A650 | socks2 = 00A650 }} '''Jalqiris FK''' ({{dil-lt|FK Žalgiris}}) — [[Litva]]nın futbol klubu. [[Vilnüs]] şəhərində yerləşir. LFF stadionunda keçirir. == Tarixi == Komanda [[1947]]-ci ildə yaranmışdır. == Uğurları == * '''Litva çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (11)''' - 1991, 1992, 1999, 2013, 2014, 2015, 2016, 2020, 2021, 2022, 2024 ** {{Gü}} '''Gümüş medal (13)''' - 1990, 1994, 1995, 1997, 1998, 2000, 2010, 2011, 2012, 2017, 2018, 2019, 2023 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (4)''' - 1990, 1996, 2001, 2010 * '''Litva Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (14)''' - 1991, 1993, 1994, 1997, 2003, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 (bahar), 2016 (payiz), 2018, 2021, 2022 **{{Gü}} '''Finalçı (6)''' - 1990, 1992, 1995, 2000, 2001, 2017 * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (8)''' - 2003, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2020, 2023 **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2019, 2021, 2022 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2009–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-04 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| | {{Football kit | pattern_la=| pattern_b=| pattern_ra=| leftarm=D0F0C0 | body=D0F0C0| rightarm=D0F0C0 | shorts=FFFFFF | socks=FFFFFF | title=1988 Ənənəvi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitestripes | pattern_ra=| leftarm=FFFFFF | body=72C186| rightarm=FFFFFF | shorts=FFFFFF | socks=FFFFFF | title=1991 Ənənəvi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitestripes | pattern_ra=| leftarm=008000 | body=008000| rightarm=008000 | shorts=FFFFFF | socks=FFFFFF | title=1996 Ənənəvi }} |{{Football kit | | pattern_la = _greenborder | pattern_b = _greencollar | pattern_ra = _greenborder | pattern_sh = | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title=2007 Ev }} |{{Football kit | | pattern_la = _whiteborder | pattern_b = _whitecollar | pattern_ra = _whiteborder | pattern_sh = | leftarm = 008800 | body = 008800 | rightarm = 008800 | shorts = 008800 | socks = 008800 | title=<center>2007 Səfər }} |{{Football kit | pattern_la = 009900 | pattern_b = _greensquares | pattern_ra = 009900 | pattern_sh = 009900 | leftarm = 009900 | body = FFFFFF | rightarm = 009900 | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title=2016 Ev }} |{{Football kit | pattern_la = 009900 | pattern_b = _greensquares | pattern_ra = 009900 | pattern_sh = 009900 | leftarm = 009900 | body = FFFFFF | rightarm = 009900 | shorts = 339933 | socks = 339933 | title=2016 Səfər }} |{{Football kit | pattern_la=_white_stripes|pattern_b=_whitestripes|pattern_ra=_white_stripes| leftarm=339933|body=339933|rightarm=339933|shorts=FFFFFF|socks=FFFFFF| title=2017 Ev }} |{{Football kit | pattern_la=_white_stripes|pattern_b=_whitestripes|pattern_ra=_white_stripes| leftarm=339933|body=339933|rightarm=339933|shorts=339933|socks=339933| title=2017 Səfər }} |{{Football kit | pattern_la=_rioave1819h|pattern_b=_rioave1819h|pattern_ra=_rioave1819h| leftarm=FFFFFF|body=339933|rightarm=FFFFFF|shorts=FFFFFF|socks=FFFFFF| title=2018 Ev }} |{{Football kit | pattern_la=_rioave1819h|pattern_b=_rioave1819h|pattern_ra=_rioave1819h| leftarm=339933|body=339933|rightarm=339933|shorts=339933|socks=339933| title= 2018 Səfər }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|26 X 2024}} {{Fs start}} {{Fs player|no= |nat=LTU|pos=GK|name=}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|nat=FRA|name=[[Joël Bopesu]]|pos=DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=22|nat=LTU|name=[[Ovidijus Verbickas]]|pos=MF}} {{fs mid}} {{Fs player|no= 8|nat=Japan|pos=MF|name=[[Yukiyoshi Karashima]]}} {{Fs player|no=10|nat=LTU|name=[[Paulius Golubickas]]|pos=MF}} {{Fs player|no=|nat=LTU|pos=MF|name=[[Giedrius Matulevičius]]}} ✔️ |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=24|nat=LTU|pos=FW|name=[[Motiejus Burba]]}} {{Fs player|no=96|nat=LTU|pos=FW|name=[[Gustas Jarusevičius]]}} {{Fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:1947-ci ildə yarananlar]] lr097ycbzyxzz4m5pbzfwrupf6jsnzf 7864785 7864784 2024-11-26T14:02:50Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864785 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Jalqiris FK | emblem = | rənglər = | ləqəbi = | yaranma = [[1947]] | stadion = LFF | tutum =5400 | prezident = Vilma Venslovaitienė | baş_məşqçi = | liq = [[A lyga]] | mövsüm= 2024 | sıra = 1., | website = http://www.fkzalgiris.lt | pattern_la1 = _rioave1819h | pattern_b1 = _rioave1819h | pattern_ra1 = _rioave1819h | pattern_sh1 = _nikeblack | pattern_so1 = _nikeblack | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _rioave1819h | pattern_b2 = _rioave1819h | pattern_ra2 = _rioave1819h | pattern_sh2 = _nikewhite | pattern_so2 = _nikewhite | leftarm2 = 00A650 | body2 = FFFFFF | rightarm2 = 00A650 | shorts2 = 00A650 | socks2 = 00A650 }} '''Jalqiris FK''' ({{dil-lt|FK Žalgiris}}) — [[Litva]]nın futbol klubu. [[Vilnüs]] şəhərində yerləşir. LFF stadionunda keçirir. == Tarixi == Komanda [[1947]]-ci ildə yaranmışdır. == Uğurları == * '''Litva çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (11)''' - 1991, 1992, 1999, 2013, 2014, 2015, 2016, 2020, 2021, 2022, 2024 ** {{Gü}} '''Gümüş medal (13)''' - 1990, 1994, 1995, 1997, 1998, 2000, 2010, 2011, 2012, 2017, 2018, 2019, 2023 ** {{Bü}} '''Bürünc medal (4)''' - 1990, 1996, 2001, 2010 * '''Litva Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (14)''' - 1991, 1993, 1994, 1997, 2003, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 (bahar), 2016 (payiz), 2018, 2021, 2022 **{{Gü}} '''Finalçı (6)''' - 1990, 1992, 1995, 2000, 2001, 2017 * '''Litva Superkuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (8)''' - 2003, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2020, 2023 **{{Gü}} '''Finalçı (3)''' - 2019, 2021, 2022 == Avrokuboklardakı iştirakı == == Mövsümlər (2009–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2009''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''Pirma lyga''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2015-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150911121839/http://www.rsssf.com/tablesl/lito09.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212809/http://rsssf.com/tablesl/lito2010.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2011''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222172849/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2011.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2012''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223193605/http://rsssf.com/tablesl/lito2012.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2013''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200223190534/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2013.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200224092205/http://rsssf.com/tablesl/lito2014.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |access-date=2019-03-09 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''A lyga''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |access-date=2019-11-04 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |access-date=2021-11-18 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2021-11-25 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Formasi == {| | {{Football kit | pattern_la=| pattern_b=| pattern_ra=| leftarm=D0F0C0 | body=D0F0C0| rightarm=D0F0C0 | shorts=FFFFFF | socks=FFFFFF | title=1988 Ənənəvi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitestripes | pattern_ra=| leftarm=FFFFFF | body=72C186| rightarm=FFFFFF | shorts=FFFFFF | socks=FFFFFF | title=1991 Ənənəvi }} |{{Football kit | pattern_la=| pattern_b=_whitestripes | pattern_ra=| leftarm=008000 | body=008000| rightarm=008000 | shorts=FFFFFF | socks=FFFFFF | title=1996 Ənənəvi }} |{{Football kit | | pattern_la = _greenborder | pattern_b = _greencollar | pattern_ra = _greenborder | pattern_sh = | leftarm = FFFFFF | body = FFFFFF | rightarm = FFFFFF | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title=2007 Ev }} |{{Football kit | | pattern_la = _whiteborder | pattern_b = _whitecollar | pattern_ra = _whiteborder | pattern_sh = | leftarm = 008800 | body = 008800 | rightarm = 008800 | shorts = 008800 | socks = 008800 | title=<center>2007 Səfər }} |{{Football kit | pattern_la = 009900 | pattern_b = _greensquares | pattern_ra = 009900 | pattern_sh = 009900 | leftarm = 009900 | body = FFFFFF | rightarm = 009900 | shorts = FFFFFF | socks = FFFFFF | title=2016 Ev }} |{{Football kit | pattern_la = 009900 | pattern_b = _greensquares | pattern_ra = 009900 | pattern_sh = 009900 | leftarm = 009900 | body = FFFFFF | rightarm = 009900 | shorts = 339933 | socks = 339933 | title=2016 Səfər }} |{{Football kit | pattern_la=_white_stripes|pattern_b=_whitestripes|pattern_ra=_white_stripes| leftarm=339933|body=339933|rightarm=339933|shorts=FFFFFF|socks=FFFFFF| title=2017 Ev }} |{{Football kit | pattern_la=_white_stripes|pattern_b=_whitestripes|pattern_ra=_white_stripes| leftarm=339933|body=339933|rightarm=339933|shorts=339933|socks=339933| title=2017 Səfər }} |{{Football kit | pattern_la=_rioave1819h|pattern_b=_rioave1819h|pattern_ra=_rioave1819h| leftarm=FFFFFF|body=339933|rightarm=FFFFFF|shorts=FFFFFF|socks=FFFFFF| title=2018 Ev }} |{{Football kit | pattern_la=_rioave1819h|pattern_b=_rioave1819h|pattern_ra=_rioave1819h| leftarm=339933|body=339933|rightarm=339933|shorts=339933|socks=339933| title= 2018 Səfər }} |} == Heyəti == {{Yenilənib|26 XI 2024}} {{Fs start}} {{Fs player|no= |nat=LTU|pos=GK|name=}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|nat=FRA|name=[[Joël Bopesu]]|pos=DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=22|nat=LTU|name=[[Ovidijus Verbickas]]|pos=MF}} {{fs mid}} {{Fs player|no= 8|nat=Japan|pos=MF|name=[[Yukiyoshi Karashima]]}} {{Fs player|no=10|nat=LTU|name=[[Paulius Golubickas]]|pos=MF}} {{Fs player|no=17|nat=LTU|pos=MF|name=[[Giedrius Matulevičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=24|nat=LTU|pos=FW|name=[[Motiejus Burba]]}} {{Fs player|no=96|nat=LTU|pos=FW|name=[[Gustas Jarusevičius]]}} {{Fs end}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] [[Kateqoriya:1947-ci ildə yarananlar]] i3ycoe3qy2v0yyrc9fnwiwmfkfuc7s8 0 582607 7865541 7450392 2024-11-27T07:56:33Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] əlavə olundu 7865541 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Tahir Baxşəliyev |orijinal adı = Tahir Şamil oğlu Baxşəliyev |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 26.4.1951 |doğum yeri = [[Şahsevən (Beyləqan)|Şahsevən]], [[Beyləqan rayonu]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi]] |elm sahəsi = |elmi dərəcəsi = [[Elmlər doktoru|tarix elmləri doktoru]] |elmi adı = [[professor]] |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Tahir Baxşəliyev''' (tam adı: ''Tahir Şamil oğlu Baxşəliyev''; {{DVTY}}) — Azərbaycan tarixçisi, [[Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi]]nin "Slavyan ölkələri tarixi kafedrası"nın professoru, tarix elmləri doktoru.<ref name=":0">{{Cite web |title=Baxşəliyev Tahir Şamil oğlu |url=http://history.bsu.edu.az/az/content/baxliyev_tahir_amil_olu_ |access-date=2019-03-08 |archive-date=2022-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220707152928/http://history.bsu.edu.az/az/content/baxliyev_tahir_amil_olu_ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=SLAVYAN ÖLKƏLƏRİ |url=http://history.bsu.edu.az/az/content/slavyan_lklr_20 |access-date=2019-03-08 |archive-date=2021-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211029195556/http://history.bsu.edu.az/az/content/slavyan_lklr_20 |url-status=live }}</ref> == Həyatı == 26 aprel, 1951-ci ildə [[Beyləqan rayonu]], [[Şahsevən (Beyləqan)|Şahsevən]] kəndində anadan olub. === Təhsili === 1967-ci ildə Şahsevən kənd orta məktəbin əla qiymətlərlə bitirib. 1967-ci ildə [[Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi|Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi]]nə daxil olub. 1972-ci ildə həmin fakültəni fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1973-cü ildə Bakı Dövlət Universitetin ilk, [[Karl Marks]] adına təqaüdçülərindən biri olub. 1973-cü ildə "[[SSRİ tarixi]]" kafedrasının nəzdində 07.00.02 — SSRİ tarixi ixtisası üzrə aspiranturaya daxil olub. 1980-ci ildə namizədlik dissertasiya müdafiə edib. 1991-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. 1994-cü ildə professor elmi dərəcəsi alıb. == Elmi fəaliyyəti == Bölgü komissiyasının qərarı ilə 26 avqust 1972-ci il tarixində [[SSRİ tarixi]] kafedrasında baş laborant vəzifəsində təyin olub. 1975-ci ildən 1977-ci ilə kimi BDU-nun komsomol komitəsinin katibi vəzifəsində çalışıb. Həmin illərdə SSRİ tarixi kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent, professor vəzifəsində çalışıb. 1994–2000-ci illərdə Türk və Qafqaz xalqları tarixi kafedrasında müdri olub. 1994–2000-ci illərdə BDU-nun Tərbiyə işləri üzrə prorektor vəzifəsində işləyib. 2014-cü ildən BDU-nun Slavyan xalqları tarixi kafedrasının professordur, Bakı Dövlət Universitetinin və Tarix fakültəsinin Elmi Şurasının, ixtisaslaşmış doktorluq müdafiə şurasının üzvü olub. === Tədqiqat sahəsi === Tədqiqat sahəsi, əsasən SSRİ, Türk və Qafqaz və Slavyan ölkələri tarixi ilə əlaqədadır. == Təltifləri == Tahir Baxşəliyev uzun illər səmərəli fəaliyyətinə, Azərbaycan elminin və təhsilinin inkişafındakı xidmətlərinə görə, BDU-nun Elmi Şurasınən 7 iyul 2017-ci il tarixli qərarı ilə "İlin müəllimi" fəxri adına layiq görülmüşdür<ref>Tahir Baxşəliyev. Slavyan ölkələri tarixi 1917–2015. Bakı, 2018.</ref>. 2019-cu ildə [["Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)" yubiley medalı]] ilə təltif olunub<ref>{{Cite web |title="Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919–2019)" yubiley medalı ilə təltif olunanlar |url=http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf |access-date=2019-11-29 |archive-date=2019-11-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191127164346/http://edu.gov.az/upload/file/emr/2019/emr-bdu.pdf |url-status=live }}</ref>. == Seçilmiş əsərləri == * Azərbaycan SSRİ-nin ali məktəblərində aspirantura yolu ilə elmi kadrların hazırlanması, S.M.Kirov adına ADU-nun Elmi əsərləri. Tarix və fəlsəfə elmləri seriyası. 1975, № 1 * Səkkizinci beşillikdə Azərbaycan SSR ali məktəblərində ixtisaslı kadrların hazırlanmasının bəzi məsələləri ADU-nun Elmi əsərləri. Tarix və fəlsəfə elmləri seriyası. 1977, № 6 * İ.B.Berxin. SSRİ tarixi (1917–1937-ci illər). (Rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə).Bakı, "Maarif". 1977 Ali məktəblərdə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin istehsalatla əlaqəsi ADU-nun Elmi əsərləri. Tarix və fəlsəfə elmləri seriyası. 1978, № * 6 Azərbaycanın ali məktəblərində inkişaf etmiş sosializm şəraitində elmi-pedaqoji kadrların hazırlanması. (Rus dilində) Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. Bakı, ADU-nun nəşri, 1981 * Məktəblilərə SSRİ-nin 60 illiyi haqqında Bakı, "Maarif" 1982 Sovet Azərbaycanında ali məktəbin inkişafı. (Rus dilində) Bakı, "Maarif" 1984 * SSRİ-nin yaradılmasında proletar diktaturası orqanlarının rolu Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. Bakı, ADU-nun nəşri, 1984 * Onuncu beşillikdə Azərbaycan SSR-də elmi ziyalıların say tərkibinin artması Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. Bakı, ADU-nun nəşri, 1985 * Azərbaycan SSR-də Ali və Orta İxtisas təhsilinin inkişafı və respublika ziyalılarının ixtisas tərkibinin dəyişilməsi. (rus dilində) Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. Bakı, ADU-nun nəşri, 1986 * Məktəblilərə Böyük Oktyabr sosialist inqilabı haqqında Bakı, "Maarif", 1987 * Böyük Oktyabr və Sovet Azərbaycanının ziyalıları Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. Bakı, ADU-nun nəşri, 1988 * Azərbaycanın mədəni-maarif ziyalıları Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi. Bakı, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989, * Azərbaycan SSR ziyalılarının tərkibində və miqdarında dəyişikliklər (rus dilində) Bakı, 1989 * Türk xalqlarının müasir tarixi (1917–1993-cü illər) proqrammı (Müdafiədən sonra). Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1993 * Türk xalqlarının müasir tarixi yeni proqramm əsasında tədris edilməlidir. (Müdafiədən sonra) * Azərbaycan, 12 iyun 1993 Azərbaycan Demokratik Respublikası və ziyalılar. (Müdafiədən sonra)Mədəni-maarif, 1994, № 1–2 * Gələcəkdəki ilişkilərə təməl atmış olduq "Mesaj" jurnalı, həftəlik xəbər dərgisi. Yıl.3, sayı 149, 25 oktyabr-7 noyabr 1994 Əski SSRİ-dəki türklərin tarixinin bəzi məsələləri (türk dilində). "Mesaj" jurnalı, 1995, 14–20 fevral, № 164 (İstanbul) * Keçmiş SSRİ-dəki türk xalqlarının müasir tarixinə ümumi bir baxış Bakı Universitetinin 75 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfransının materialları. BDU, 1995 * Tatarıstan Respublikasının müasir tarixindən Türk və Qafqaz xalqları tarixinin bəzi məsələləri. BDU, 1997 Heydər Əliyevin nitq və çıxışlarında gənclərin mənəvi tərbiyə məsələləri Bakı Universiteti xəbərləri, 1998, № 1 * Azərbaycanın sahibkar kəndlər Rusiya işğalından sonraki dövrdə (1820–1890-cı illər)" adlı monoqrafiya. Бакы: Elm nəşriyyatı 2015 * Slavyan ölkələri İkinci Dünya müharibəsi illərində müvzusunda. Magistratura səviyyəsi üçün ixtisas fənni proqram. BDU, nəşriyyatı, 2015. * Krımın tarixinə dair. BDU-nun Xəbərləri, humanitar elmlər seriyası.N1, səh, 96–106, 2015. * Krımın tarixinə dair. Turan-ilimi fikir və mədəniyyət dərgisi N27, səh 77–84,2016. * Slavyan ölkələri tarixi (1917–2015). Ali məktəblərin bakalavr səviyyəsi üçün dərslik BDU, 2016. * "Slavyan ölkələri tarixi " fənni üzrə bakalavr pilləsi üçün proqramm, Bakı, 2017, həmmüəllif. == Kitabları == * [[Habil Məmmədov|H.N.Məmmədov]]. '''"Polşanın müasir tarixi (XX əsrin sonları-XXI əsrin əvvəlləri)"''' Bakı: "Mürtəcim" Nəşriyyatı-Poliqrafiya mərkəzi 2017, 9,5 ç.v. adlı dərs vəsaitinin elmi redaktoru * T.Ş.Baxşəliyev. '''[http://elibrary.bsu.az/books_200/N_209.pdf Slavyan ölkələri tarixi (1917–2015-ci illər). Ali məktəblərin bakalavriat səviyyəsi üzrə tarixçi ixtisası üçün dərslik. Bakı, 2018] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20181222082508/http://elibrary.bsu.az/books_200/N_209.pdf |date=2018-12-22 }}''' * T.Ş.Baxşəliyev. '''[https://www.academia.edu/50905358/Bax%C5%9F%C9%99liyev_T_%C5%9E_Rusiya_tarixi_%C9%99n_q%C9%99dim_zamanlardan_g%C3%BCn%C3%BCm%C3%BCz%C9%99d%C9%99k_Ali_m%C9%99kt%C9%99bl%C9%99rin_bakalavr_pill%C9%99si_%C3%BC%C3%A7%C3%BCn_d%C9%99rslik_Bak%C4%B1_T%C9%99hsil_2021_808_s%C9%99h Rusiya tarixi ən qədim zamanlardan günümüzədək. (Ali məktəblərin bakalavr pilləsi üçün dərslik). Bakı, "Təhsil", 2021, 808 səh.]''' == Həmçinin bax == * [[BDU Tarix fakültəsi]] * [[Abutalıb Cəlilov]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin müəllimləri]] [[Kateqoriya:Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin müəllimləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan tarixçiləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tarixçilər]] hglsix27ykdyyxvfyw6e18xua5eyq0a 0 583160 7864628 7558586 2024-11-26T12:25:15Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Təbrizdə yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] 7864628 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Sahibüləmr məscidi |orijinal adı = |şəkil = بقعه صاحب الامر(موزه قرآن و کتابت.jpg |şəkil_izah = |ölkə = [[İran]] |status = Ölkə əhəmiyyətli |şəhər = [[Təbriz]] |yerləşir = Sahibabad meydanı |aidiyyatı = [[Səfəvilər dövləti]] |sifarişçi = [[Şah I Təhmasib]] |tikilmə_tarixi = [[XVI əsr]] |Xəritəsi = }} '''Sahibüləmr məscidi''' ({{dil-fa|مسجد صاحب‌‌الامر}}) və ya '''Şah Təhmasib məscidi''' - [[Təbriz|Təbriz şəhəri]]nin [[Sahibabad meydanı]]nda yerləşən [[məscid]]dir. Səfəvi hökmdarı I Şah Təhmasibin dövründə tikilmişdir və tarix boyunca dəfələrlə dağıdılmış və bərpa edilmişdir. ''Sahibüləmr'' XII [[Şiəlik|Şiə]] [[imam]]ı [[İmam Mehdi]]nin titullarından biridir və ''komandanların rəhbəri'' mənasına gəlir.<ref name="book">{{cite book |title=A Brief History of The Fourteen Infallibles |year=2004 |publisher=Ansariyan Publications |location=Qum |pages=159}}</ref><ref name=":0">{{cite web |url = https://eachto.ir/ |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220803203709/https://eachto.ir/ |archivedate = 2022-08-03 |title = TABRİZ-2018 |author = |date = |work = |publisher = |accessdate = |language = [[Farsca]] |url-status = live }}</ref> [[2001]]-ci ilin [[10 oktyabr]]ında 4196 saylı qərarla [[İran]]ın milli dəyərləri siyahısına salınmışdır. == Tarixi == [[Məscid]]in tikilmə tarixi dəqiq olaraq bilinməsə də, [[Səfəvi |Səfəvi hökmdarı]] [[I Şah Təhmasib]]in dövründə Şahibabad meydanının şərq hissəsində tikilmişdir. [[1638]]-ci ildə [[Təbriz şəhəri]] [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] hökmdarı [[IV Murad]] tərəfindən işğal edildikdən sonra [[məscid]] dağıdılmışdır. Lakin, şəhər tezliklə [[Səfəvilər]] tərəfindən azad edilmiş və [[məscid]] yenidən bərpa edilmişdir. Lakin, az sonra baş vermiş [[zəlzələ]] nəticəsində məscid yenidən dağılmışdır. Buna görə də, məscid və məscidin yerləşdiyi meydan [[Qulu xan Dünbüli]] tərəfindən bərpa edilmişdir.<ref name="book" /> Xalq [[məscid]]ə XII [[Şiəlik|Şiə]] imamı [[İmam Mehdi]]nin titullarından biri olan ''Sahibüləmr'' adını vermişdir.<ref name=":0" /> == Qalereya == <gallery> Fayl:Saheb Al Amr Mosque.jpg|Girişin görüntüsü Fayl:Saheb ol Amr mosque 001.jpg|Daxildən görüntüsü Fayl:Tabriz by Eugène Flandin.jpg Fayl:Saheb ol Amr Mosque in night.JPG Fayl:Sahebolamr-Tabriz.JPG Fayl:بنای صاحب الامر موزه قرآن و کتابت.jpg </gallery> == Həmçinin bax == * [[Göy məscid (Təbriz)]] * [[Təbriz]] * [[Cənubi Azərbaycan]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Təbrizin görməli yerləri}} [[Kateqoriya:İran məscidləri]] [[Kateqoriya:Təbriz abidələri]] [[Kateqoriya:Abidələr]] [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] 5fl6l16rzajuxuzfr9op3pd7rvob9zr 0 587080 7865476 7067163 2024-11-27T07:30:44Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Macarıstan aqronomları]] əlavə olundu 7865476 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Arpad Gents |orijinal adı = {{dil-hu|Árpád Göncz}} |vəzifə = Macarıstanın ilk prezidenti |bayraq = Flag of Hungary.svg |başlanğıc = [[2 may]] 1990 |son = [[4 avqust]] 2000 |vikianbar = }} '''Arpad Gents''' ({{dil-hu|Árpád Göncz}}, {{DVTY}}) — Macar dövlət xadimi, Macarıstanın ilk prezidenti. O, həmçinin 1956-cı ildə baş verən macar inqilabının iştirakçılarından biri olmuşdur. == Həyatı == Arpad Gents [[10 fevral]] 1922-ci ildə [[Budapeşt]]də zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Atası Layoş Gents poçt işçisi anası İliona Hayman isə evdar xanım idi. Bunda başqa atası Layoş Gents məşhur tennis oyunçusu olmuş və 1924-cü i yay olimpiya oyunlarında Macarıstanı təmsil etmişdi. Ilk təhsilini 4 illik məktəbdə aldıqdan sonra təhsilini 1932-ci ildə Verbösi orta məktəbində davam etdirmişdir. Orta məktəbi bitirən Gents 1944-cü ildə [[Budapeşt]] Pamani Piter adına İncəsənət Universitetinə daxil olmuşdur. Həmin il- 1944-cü ilin 19 mart tarixində [[Macarıstan]] almanların hücumuna məruz qaldı. Arpad Gents hələ təhsil aldığı üçün orduya çağırışdan azad edilmişdi. Lakin tezliklə 1944-cü ilin dekabr ayında o müharibəyə çağırıldı. 1944-cü ilin sonlarında [[Macarıstan]] [[Qızıl Ordu]] tərəfindən mühasirə edildikdə Gents də şəhərdə idi.  Müharibədən sonra o, [[kənd təsərrüfatı]] üzrə təhsil almağa başlamışdır. Arpad Gents 1947-ci ilin yanvar ayının 11-də Maria Susanna ilə ailə həyatı qurmuş, bu evlilikdən 4 övladı dünyaya gəlmişdir. == Siyasi fəaliyyəti == Arpad Gents siyasi karyerasına  dövrün anti-[[Kommunizm|kommunist]] partiyası Xırda Mülkiyyətçilər partiyasına üzv olmaqla başlamışdır. O cümlədən [[Macar inqilabı (1956)|1956-cı il Macar inqilabın]]ın fəallarından olan Gents, İnqilabda iştirakına görə ömürlük həbs cəzasına məhkum olunmuşdur. Həbsd keçən 7 ildən sonra [[amnistiya]] alaraq azadlığa buraxılan siyasətçi [[1988]]-ci ildə yenidən siyasi arena geri qayıtmışdır. == Vəfatı == Arpad Gents 6 oktyabr 2015-ci ildə, 93 yaşında vəfat etmişdir <ref>{{Cite web |title=Macaristan eski cumhurbaşkanlarından Árpád Göncz öldü |url=https://turkinfo.hu/guncel-tr/filmler/macaristan-eski-cumhurbaskanlarindan-arpad-goncz-oldu/ |access-date=2019-04-19 |archive-date=2019-04-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190419115137/https://turkinfo.hu/guncel-tr/filmler/macaristan-eski-cumhurbaskanlarindan-arpad-goncz-oldu/ |url-status=live }}</ref>. == Mükafatları == * 1991: {{ITA}}- "[["İtaliya qarşısında xidmətlərə görə" ordeni|İtaliya qarşısında xidmətlərə görə"]] Böyük Xaç ordeni * 1994: {{GBR}}- ''"Müqəddəs Maykl və Müqəddəs Corc"'' ordeni * 1994: {{POL}}– Polşa Respublikasının xidmətlərə görə "''Bəyaz Qartal''" ordeni * 1995: {{MLT}}– "''Malta qarşısında xidmətlərinə görə"'' döş nişanı (9 fevral 1995) * 1999: {{EST}} – ''Terra Mariana'' döş nişanı * 1999: {{LTU}} – ''Böyük Vytautas'' ordeni (19 may 1999) * 1999: {{NOR}}– ''Müqəddəs Olav'' Böyük Komandor Xaçı ordeni * 1999: {{GBR}}– Baz Böyük Xaç nişanı * 2000: {{DEU}}– [[Almaniya]] Federativ Respublikasının Böyük Xaç nişanı * 2003: {{CZE}} – "''Ağ Aslan''" ordeni (7 mart 2003)<sup id="cite_ref-160" class="reference">[160]</sup> * 2003: [[Korvinus Universiteti|Budapeşt Korvinus Universiteti]] mükafatı * 2009: Beynəlxalq Adalbert sülh mükafatı == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Macarıstan aqronomları]] l5oudbdk2s3p0sglemxtycf7fwtsjqc 7865477 7865476 2024-11-27T07:30:58Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Macarıstan prezidentləri]] əlavə olundu 7865477 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Arpad Gents |orijinal adı = {{dil-hu|Árpád Göncz}} |vəzifə = Macarıstanın ilk prezidenti |bayraq = Flag of Hungary.svg |başlanğıc = [[2 may]] 1990 |son = [[4 avqust]] 2000 |vikianbar = }} '''Arpad Gents''' ({{dil-hu|Árpád Göncz}}, {{DVTY}}) — Macar dövlət xadimi, Macarıstanın ilk prezidenti. O, həmçinin 1956-cı ildə baş verən macar inqilabının iştirakçılarından biri olmuşdur. == Həyatı == Arpad Gents [[10 fevral]] 1922-ci ildə [[Budapeşt]]də zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Atası Layoş Gents poçt işçisi anası İliona Hayman isə evdar xanım idi. Bunda başqa atası Layoş Gents məşhur tennis oyunçusu olmuş və 1924-cü i yay olimpiya oyunlarında Macarıstanı təmsil etmişdi. Ilk təhsilini 4 illik məktəbdə aldıqdan sonra təhsilini 1932-ci ildə Verbösi orta məktəbində davam etdirmişdir. Orta məktəbi bitirən Gents 1944-cü ildə [[Budapeşt]] Pamani Piter adına İncəsənət Universitetinə daxil olmuşdur. Həmin il- 1944-cü ilin 19 mart tarixində [[Macarıstan]] almanların hücumuna məruz qaldı. Arpad Gents hələ təhsil aldığı üçün orduya çağırışdan azad edilmişdi. Lakin tezliklə 1944-cü ilin dekabr ayında o müharibəyə çağırıldı. 1944-cü ilin sonlarında [[Macarıstan]] [[Qızıl Ordu]] tərəfindən mühasirə edildikdə Gents də şəhərdə idi.  Müharibədən sonra o, [[kənd təsərrüfatı]] üzrə təhsil almağa başlamışdır. Arpad Gents 1947-ci ilin yanvar ayının 11-də Maria Susanna ilə ailə həyatı qurmuş, bu evlilikdən 4 övladı dünyaya gəlmişdir. == Siyasi fəaliyyəti == Arpad Gents siyasi karyerasına  dövrün anti-[[Kommunizm|kommunist]] partiyası Xırda Mülkiyyətçilər partiyasına üzv olmaqla başlamışdır. O cümlədən [[Macar inqilabı (1956)|1956-cı il Macar inqilabın]]ın fəallarından olan Gents, İnqilabda iştirakına görə ömürlük həbs cəzasına məhkum olunmuşdur. Həbsd keçən 7 ildən sonra [[amnistiya]] alaraq azadlığa buraxılan siyasətçi [[1988]]-ci ildə yenidən siyasi arena geri qayıtmışdır. == Vəfatı == Arpad Gents 6 oktyabr 2015-ci ildə, 93 yaşında vəfat etmişdir <ref>{{Cite web |title=Macaristan eski cumhurbaşkanlarından Árpád Göncz öldü |url=https://turkinfo.hu/guncel-tr/filmler/macaristan-eski-cumhurbaskanlarindan-arpad-goncz-oldu/ |access-date=2019-04-19 |archive-date=2019-04-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190419115137/https://turkinfo.hu/guncel-tr/filmler/macaristan-eski-cumhurbaskanlarindan-arpad-goncz-oldu/ |url-status=live }}</ref>. == Mükafatları == * 1991: {{ITA}}- "[["İtaliya qarşısında xidmətlərə görə" ordeni|İtaliya qarşısında xidmətlərə görə"]] Böyük Xaç ordeni * 1994: {{GBR}}- ''"Müqəddəs Maykl və Müqəddəs Corc"'' ordeni * 1994: {{POL}}– Polşa Respublikasının xidmətlərə görə "''Bəyaz Qartal''" ordeni * 1995: {{MLT}}– "''Malta qarşısında xidmətlərinə görə"'' döş nişanı (9 fevral 1995) * 1999: {{EST}} – ''Terra Mariana'' döş nişanı * 1999: {{LTU}} – ''Böyük Vytautas'' ordeni (19 may 1999) * 1999: {{NOR}}– ''Müqəddəs Olav'' Böyük Komandor Xaçı ordeni * 1999: {{GBR}}– Baz Böyük Xaç nişanı * 2000: {{DEU}}– [[Almaniya]] Federativ Respublikasının Böyük Xaç nişanı * 2003: {{CZE}} – "''Ağ Aslan''" ordeni (7 mart 2003)<sup id="cite_ref-160" class="reference">[160]</sup> * 2003: [[Korvinus Universiteti|Budapeşt Korvinus Universiteti]] mükafatı * 2009: Beynəlxalq Adalbert sülh mükafatı == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Macarıstan aqronomları]] [[Kateqoriya:Macarıstan prezidentləri]] odukzatj7p6ya0vmeec8j5bs2i3si3x 0 593083 7865043 7833740 2024-11-26T20:06:59Z Vusalsuvarov1996 234003 7865043 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Maya Sandu |şəkil = Maia Sandu, în dialog.jpg |vəzifə = [[Moldova Respublikası]]nın 6-cı Prezidenti |bayraq = Flag of the Prime Minister of Moldova.svg |bayraq2 = Flag of Moldova.svg |başlanğıc = 16 noyabr 2020 |son = hal-hazırda |əvvəlki = [[İqor Dodon]] |sonrakı = |vəzifə_2 = [[Moldova Respublikası]]nın Baş naziri |bayraq_2 = Flag of the Prime Minister of Moldova.svg |bayraq2_2 = Flag of Moldova.svg |başlanğıc_2 = 8 iyun 2019 |son_2 = 14 noyabr 2019 |əvvəlki_2 = [[Pavel Filip]] |vəzifə_3 = [[Moldova Respublikası]] Parlamentinin üzvü |bayraq_3 = Coat of arms of Moldova.svg |bayraq2_3 = Flag of Moldova.svg |başlanğıc_3 = 30 noyabr 2014 |son_3 = 8 iyun 2019 |vəzifə_4 = [[Moldova Respublikası]]nın təhsil naziri |bayraq_4 = Coat of arms of Moldova.svg |bayraq2_4 = Flag of Moldova.svg |başlanğıc_4 = 24 iyul 2012 |son_4 = 30 iyul 2015 |mükafatları = + |vikianbar = }} '''Maya Sandu''' ({{DVTY}}) — [[Moldova Respublikası]]nın Dövlət və Siyasi Xadimi; [[Moldova Respublikası]]nın 6-cı Prezidenti (16.11.2020), [[Moldova Respublikası]]nın tarixində ilk qadın-prezident. [[Moldova Respublikası]]nın Baş Naziri (08.06.2019–14.11.2019), [[Moldova Respublikası]] Parlamentinin üzvü (30.11.2014–08.06.2019), [[Moldova Respublikası]]nın Təhsil Naziri (24.07.2012–30.07.2015). == Həyatı == Maya Sandu 1972-ci il mayın 24-də [[Moldova Sovet Sosialist Respublikası|Moldova SSR]]-nin [[Faleşt rayonu]]nun [[Risipen]] qəsəbəsində Grigori və Emiliya Sandunun ailəsindən anadan olub. Rumın, rus, ingilis və ispan dillərini bilən Maya Sandu, ailəli deyil. 1989–1994-cü illərdə 152 nömrəli addım-addım təhsil müəssisəsində təhsil alan Maya Sandu, 1995–1998-ci illərdə Moldova Prezidenti yanında Dövlət İdarəçiliyi Universitetində beynəlxalq əlqaqələr üzrə təhsil alıb. 2010-cu ildə isə o, Con Kennedi adına Dövlət İdarəçiliyi Harvard İnstitutunu bitirib. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Moldova prezidentləri}} [[Kateqoriya:Moldova nazirləri]] 0825fvi6xcp9et1o9wc30xwrp552tcr 0 595234 7865527 7798174 2024-11-27T07:52:31Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */ 7865527 wikitext text/x-wiki {{Muzey |Adı = Ghibli Muzeyi |Orijinal = {{dil-ja|三鷹の森ジブリ美術館}} |Şəkil = 三鷹之森吉卜力美術館 (16202559502).jpg |Şəklin ölçüsü = |Şəklin izahı = |Əsası qoyulub = mart 2000 |Açılış tarixi = 1 oktyabr 2001 |Bağlanıb = |Dağıdılıb = |Yenidən təşkil olunub = |Təsisçi = |Mövzu = [[anime]] |Yerləşir = 1-1-83 Şimorencaku, Mitaka, Tokio 181-0013 |Ünvan = |Kolleksiyası = |Ziyarətçilərin sayı = |Direktor = |Muzeyə yetişmək = |Telefon = |İş rejimi = |Bilet = |Saytı = [http://www.ghibli-museum.jp/en/ ghibli-museum.jp] |Commons = }} {{nihonqo|'''Ghibli Muzeyi'''|三鷹の森ジブリ美術館|Mitaka no Mori Ciburi Bicutsukan|Mitaka Meşəsi Ghibli Muzeyi}} – [[Yaponiya animasiya studiyalarının siyahısı|Yaponiya animasiya studiyası]] "[[Studio Ghibli]]"nin işlərinə həsr olunmuş [[muzey]]. Yaponiyanın [[Tokio]] şəhərinin qərbində yerləşən [[Mitaka]] şəhərindəki [[İnokaşira parkı]]nda yerləşir. Muzey kompleksi uşaq muzeyindən, texnologiya muzeyindən, [[təsviri incəsənət]] muzeyindən ibarətdir və animasiya incəsənəti və texnikasına həsr olunub. Muzeydə "[[Qonşum Totoro]]" (1988) animesindən [[Kotobus]]un replikası, kafe, kitab mağazası, terras bağı və "Studio Ghibli" filmləri üçün xüsusi teatr var. Muzeyin açılması ilk dəfə 1998-ci ildə planlaşdırılmışdır. Tikinti işləri 2000-ci ilin martında başlamış, muzey 1 oktyabr 2001-ci ildə açılmışdır.<ref>{{cite book | last = Miyazaki | first = Hayao | authorlink = Hayao Miyazaki |author2=Isao Takahata | title = Starting Point 1979–1996 | publisher = Viz Media | year = 2009 | pages = 446–447 | isbn = 978-1-4215-0594-7}}</ref> Muzeyin içində şəkil və video çəkmək qadağandır, muzey rəbərliyi bunun səbəbini muzeyin "nağıl dünyasına portal" olması ilə əlaqələndirir.<ref name="official_site_english" /> Hayao Miyazakinin məqsədi insanların muzeyi gözləri və qulaqları ilə təcrübə etmələrinə şərait yaratmaqdır. Muzeyin şüarı [[Hayao Miyazaki]] tərəfindən yaradılıb və "Gəlin birlikdə itək" şəklindədir.<ref name="official_site_english">{{cite web|url=http://www.ghibli-museum.jp/en/004518.html|title=The official site of Ghibli Museum, Mitaka in Japan - This is the Kind of Museum I Want to Make!|author=Museo d'Arte Ghibli|date=|work=ghibli-museum.jp|accessdate=3 June 2015|archive-date=28 January 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180128074620/http://www.ghibli-museum.jp/en/004518.html|url-status=live}}</ref><ref name="'The Continuing Allure of Hayao Miyazaki’: Celebrating Japanese Pop Culture">{{cite web|last1=Huang|first1=Eric|title='The Continuing Allure of Hayao Miyazaki’: Celebrating Japanese Pop Culture|url=http://www.stanforddaily.com/2015/04/23/the-continuing-allure-of-hayao-miyazaki-celebrating-japanese-pop-culture/|website=The Stanford Daily|publisher=The Stanford Daily|accessdate=6 May 2015|archive-date=4 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220204235411/https://stanforddaily.com/2015/04/23/the-continuing-allure-of-hayao-miyazaki-celebrating-japanese-pop-culture/|url-status=live}}</ref> == Giriş == Muzeyə biletləri ancaq girişdə almaq olar. [[Honkonq]]da, [[Tayvan]]da, [[Koreya]]da, [[Şimali Amerika]]da, [[Avropa]]da və [[Avstraliya]]da biletləri LAWSON onlayn bilet mağazası ilə qabaqcadan rezerv etmək olur. Gələn ay üçün nəzərdə tutulmuş rezerv biletlər hər ayın 10-cu günündə yerli saatla 9-da satışa buraxılır. Rezervasiya olunmuş biletləri alandan sonra vaxtı və günü dəyişmək olmur. Biletlərin qiyməti müxtəlifdir: böyüklər üçün 1000 [[yen]], 13–18 yaşlı uşaqlar üçün 700 yen, 7–12 yaşlı uşaqlar üçün 400 yen, 4–6 yaşlı uşaqlar üçün 100 yen təşkil edir. 4 yaşından kiçik uşaqlara isə pulsuzdur. Muzeyin girişində biletlər üzərində Studio Ghibli filmlərindən səhnələrin yer aldığı 35mm film stripləri ilə dəyişdirilir.<ref name=official_site_english /><ref name="Studio Ghibli: Celebrating Japanese Animation">{{cite web|last1=Michael|first1=Bodey|title=Studio Ghibli: Celebrating Japanese Animation|url=http://www.theaustralian.com.au/arts/film/studio-ghibli-celebrating-japanese-animation/story-e6frg8pf-1227352260552|website=theaustralian.com.au|publisher=The Australian|accessdate=4 June 2015}}</ref><ref name="Ghibli Museum Information">{{cite web|title=Ghibli Museum|url=http://www.japan-guide.com/e/e3041.html|website=Japan Guide|publisher=japan-guide.com|accessdate=7 May 2015|archive-date=26 September 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220926081623/https://www.japan-guide.com/e/e3041.html|url-status=live}}</ref> Hər qonaq hər ziyarəti zamanı təkcə bir dəfə film izləyə bilər. == Quruluş == Studio Ghibli direktoru Hayao Miyazaki filmləri üçün istifadə etdiyi eskizlərə bənzər eskizlərdən istifadə edərək muzeyi özü dizayn etmişdir. Dizayn [[İtaliya]]nın [[Kalkata]] kəndinin memarlıq dizaynı kimi [[Avropa memarlığı]]ndan ilhamlanmışdır. Muzeyində daxilində dəmir spiral nərdivanlar, interyer körpüləri, tikilinin hündürlüyü boyunca uzanan eyvanlar var. Bu nərdivanlar sərgilərə, ölü sonlara və körpülərə uzanır.<ref name="Studio Ghibli: Celebrating Japanese Animation" /> Bu cür xarakateristika Miyazakinin filmlərdəki ev dizaynlarını əks etdirir.<ref name="ghibli_museum_dvd">{{cite video | people = [[Isao Takahata]], [[Goro Miyazaki]] | title = 宮崎駿とジブリ美術館 (Hayao Miyazaki and Ghibli Museum) | medium = DVD | publisher = BVHE Japan | location = Japan |date = 2005 }}</ref> Ghibli ilə balı sərgilərdən əlavə, muzeydə digər studiyaların işlərini nümayiş etdirmək üçün sahə var. Ghibli Muzeyində studiyanın istehsal etdiyi qısa filmlər də nümayiş etdirilir. Muzeyində alt mərtəbəsində Saturn teatrı yerləşir.<ref name=official_site_english /> Teatrın pəncərələri avtomatik aşağı enir və hər tamaşadan əvvəl və sonra açılır. Hayao Miyazaki bunu balaca uşaqları düşünərək dizayn edib, çünki düşünüb ki, onlar qapalı yerdən qorxa bilərlər. Muzeydə nümayiş etdirilən bəzi Ghibli filmləri:<ref>{{cite web |url=http://www.ghibli-museum.jp/welcome/cinema/ |title=映像展示室 土星座 |language=Japanese |accessdate=January 7, 2010 |archive-date=August 30, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120830161938/http://www.ghibli-museum.jp/welcome/cinema/ |url-status=live }}</ref> * {{nihonqo|''[[Koro's Big Walk]]''|コロの大さんぽ|Koro no dai-sampo}} * {{nihonqo|''[[Water Spider Monmon]]''|水グモもんもん|Mizugumo Monmon}} * {{nihonqo|''[[Mei and the Kittenbus]]''|めいとこねこバス|Mei to Konekobasu}} * {{nihonqo|''[[The Day I Harvested a Star]]''|星をかった日|Hoshi o Katta Hi}} * {{nihonqo|''[[The Whale Hunt]]''|くじらとり|Kujiratori}} * {{nihonqo|''[[Looking for a Home (film)|Looking for a home]]''|やどさがし|Yadosagashi}} * {{nihonqo|''[[A Sumo Wrestler's Tail]]''|ちゅうずもう|Chūzumō}} * {{nihonqo|''[[Mr. Dough and the Egg Princess]]''|パン種とタマゴ姫|Pan dane to tamago hime}} * {{nihonqo|''[[Takara-sagashi|Treasure Hunting]]''|たからさがし|Takara Sagashi}} * {{nihonqo|''[[Boro the Caterpillar]]''|毛虫のボロ|Kemushi no Boro}} == Xüsusiyyətlər == Muzeyin alt mərtəbəsində animasiyanın tarixi və elmi haqqında sərgi, "Tullanan Totoro" adlı üç ölçülü zoetrop, "[[Qonşum Totoro]]" animesinin personajlarının modelləri yerləşir. Birinci mərtəbədə animasiya studiyasının təqlidi qurulub. "Filmin doğduğu yer" adlı beşotaqlı sərgi illüstrasiya texnikaları ilə animasiya istehsalının kreativ prosesini göstərmək üçün nəzərdə tutulub.<ref name="Studio Ghibli: Celebrating Japanese Animation" /> Kitab və oyuncaqlarla dolu otağın divarları rəsmlər və illüstrasiyalar ilə bəzədilmişdir.<ref name=official_site_english /> Başqa bir sərgi eskizlər, rəngləmə, arxaplan rəsmi, təmizləmə ilə animasiya filminin yaradılma prosesini nümayiş etdirir. [[Fayl:Ghibli-museum-mitaka.jpg|thumb|left|Muzey və onun yuxarısında dayanan robot heykəli.]] "Tri Hawks" Ghibli Muzeyində yerləşən kitab oxuma və alma otağıdır. Bu otaqdakı kitablar Hayao Miyazakinin tövsiyə etdiyi [[kitab]]lardır. Muzeyin yerləşdiyi şəhər Mi-taka [[Yapon dili|yaponca]] "Üç şahin" deməkdir. Otağın adı bu söz oyunundan gəlir.<ref name=official_site_english />{{sfn|Miyazaki|Kitazawa|2006|pp=146, 266}} "Mamma Aiuto" muzeyin ən yuxarısında yerləşən suvenir və hədiyyə dükkanıdır. Adını "[[Porko Rosso]]" animesindəki səma quldurları qrupundan almışdır. "Mamma Aiuto" həmin animedəki hadisələrin cərəyan etdiyi [[İtaliya]]da "ana, kömək et" deməkdir. Müxtəlif əşyalar arasında klassik və qeyri-Yaponiya animasiya filmləri də satılır.<ref name=official_site_english /> Straw Hat Café Ghibli Muzeyinin yeganə oturacaqlı kafesidir. Kafe dörd uşaq anası olan ev xanımının köməyi ilə yaradılıb. Miyazaki kafedəki yeməklərin "ev xörəyi" dadında olmasını istəmişdir. Kafedə isti və soyuq qidalar, şirniyyatlar, çərəzlər satılır.<ref name=official_site_english /> Burada "Külək dərəsi" adlı orijinal [[pivə]] satılır. Pivə Tanna Basin-də yerləşən Dairy Kingdom Oratche adlı pivə sexi tərəfindən hazırlanır. İçkinin loqosu Hayao Miyazakinin oğlu, Studio Ghiblinin animasiya rejissoru [[Qoro Miyazaki]]nin əlyazmasından ibarətdir.<ref name="Ghibli Museum’s Straw Hat Cafe is offering "Valley of the Wind" beer">{{cite web|last1=Rodgers|first1=Krista|title=For grown-ups only! Ghibli Museum’s Straw Hat Cafe is offering "Valley of the Wind" beer|url=http://en.rocketnews24.com/2015/01/27/for-adults-only-ghibli-museums-straw-hat-cafe-is-offering-valley-of-the-wind-beer/|website=Rocket News 24|publisher=Socio Corporation|accessdate=6 May 2015|archive-date=29 January 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180129004444/https://en.rocketnews24.com/2015/01/27/for-adults-only-ghibli-museums-straw-hat-cafe-is-offering-valley-of-the-wind-beer/|url-status=live}}</ref> Kotobus otağında 12 yaşaqədər uşaqlar böyük Kotobus oyuncağı ilə oynaya bilərlər. Kotobusu muzeyə sıxışdırmaq üçün animedə göründüyündən daha kiçik formada hazırlanmışdır.<ref name=official_site_english /> Muzeyin damındakı bağçada 5 metr hündürlüyündə [[Lupin III]] (II hissə) və [[Castle in the Sky]] animelərindən bir robot heykəli var.<ref name="Studio Ghibli: Celebrating Japanese Animation" /><ref>{{cite web|url=http://www.ghibli-museum.jp/en/|title=The official site of Ghibli Museum, Mitaka in Japan|author=Museo d'Arte Ghibli|date=|work=ghibli-museum.jp|accessdate=3 June 2015|archive-date=8 February 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110208162759/http://www.ghibli-museum.jp/en/exibition/|url-status=live}}</ref> Robot əsgər Kunio Şaçimaru tərəfindən hazırlanıb. Heykəl döyülmüş misdən 2 ilə hazırlanıb. "Castle in the Sky" animesindən məhək daşı da buradadır. Məhək daşı animedəki uçan qəsr Laputanın idarəetmə otağı daşının replikasıdır, üstündə qədim fars yazısı var.{{sfn|Miyazaki|Kitazawa|2006|pp=123}} Tikilinin girişində muzeyin tavanı [[freska]] ilə bəzədilib. Freska studiyanın filmlərindən olan Kiki ([[Kikinin çatdırma xidməti]]) kimi personajların təsvirlərindən ibarətdir.<ref name=official_site_english /> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Ədəbiyyat == * {{cite book | ref={{SfnRef|Miyazaki|Kitazawa|2006}} | last1 = Miyazaki| first1 = Hayao| authorlink = Hayao Miyazaki| first2 = Satoko | last2 = Kitazawa| title = Ghibli Museum, Mitaka Catalog, Newly Revised and Enlarged Edition| publisher = The Tokuma Memorial Cultural Foundation for Animation| year = 2006| asin = B005VKJA4G }} == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|www.ghibli-museum.jp/en/}} [[Kateqoriya:Studio Ghibli]] [[Kateqoriya:Yaponiyadakı anime və manqa muzeyləri]] [[Kateqoriya:Mitaka]] [[Kateqoriya:2001-ci ildə Yaponiyada yarananlar]] 40rapwg1d7k1qulthrtu5zfzi0sd2k7 0 595479 7865544 7791299 2024-11-27T07:57:14Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tarixçilər]] silindi 7865544 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Abbas Zəryab |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = AbbasZaryab IrajAfsharResearchTrove.jpg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 13.8.1919 |doğum yeri = [[Xoy]] |vəfat tarixi = 3.2.1995 |vəfat yeri = Tehran |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{IRN}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = Tarix<br>Tərcümə <br> Ədəbiyyat |elmi dərəcəsi = |elmi adı = Tehran Universiteti Ədəbiyyat bölməsinin rəhbəri |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = Tehran Universiteti <br> Mayns Universiteti |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = Tarixçi <br> Ədəbiyyatçı <br> Tərcüməçi |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Abbas Zəryab''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] əsilli [[tarixçi]], [[tərcüməçi]], ədəbiyyat professoru və İranoloq. O, bir neçə kitabın müəllifidir. Onun həmçinin Məhəmmədin həyatı və digər mövzular barədə [[İran]] ensiklopediyasında məqalələri nəşr edilmişdir. Bu ensiklopediyaya bəzən ''İranika'' da deyilir.<ref>{{kitab3 | müəllif = William C. Chittick, "" in the Journal of Sacred Web. pg 19: "The distinguished Iranian Historian, Abbas Zaryab. | başlıq = The Goal of Islamic philosophy: Reflection of the Works of Afdal al-Din Kashani | link = https://web.archive.org/save/http://www.sacredweb.com/online_articles/ | cavabdeh = | yer = | nəşriyyat = Journal of Sacred Web | il = | cild = | səhifə = 19 | səhifələr = | isbn = | doi = | ref = }}</ref><ref>{{cite web |url = https://www.aftabir.com/lifestyle/view/109979/%d8%b9%d8%a8%d8%a7%d8%b3-%d8%b2%d8%b1%db%8c%d8%a7%d8%a8-%d8%ae%d9%88%d8%a6%db%8c |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190704142509/https://www.aftabir.com/lifestyle/view/109979/%d8%b9%d8%a8%d8%a7%d8%b3-%d8%b2%d8%b1%db%8c%d8%a7%d8%a8-%d8%ae%d9%88%d8%a6%db%8c |archivedate = 2019-07-04 |title = 'Abbas Zaryab Biography in Persian |author = |date = |work = |publisher = |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> == Həyatı == Abbas Zəryab 1919-cu ilin 13 avqustunda Xoy şəhərində anadan olmuşdur. === Təhsili === Orta məktəbə doğulduğu yerdə getmişdir. Orta məktəbdə istedadına görə seçilən Abbas Zəryab məktəbi bitirdikdən sonra [[Almaniya]]da ali təhsil almaq üçün təqaüd qazanmışdır. O, [[doktorantura]] təhsilini [[Mayns Universiteti]]nin Tarix kafedrasında almışdır. Onun elmi işinin mövzusu [[Əmir Teymur]]un xələflərinin hakimiyyəti dövrü olmuşdur. O, bu dövrü Rarix-i-Kəbir Cəfəri əsəri əsasında tədqiq etmişdir. Abbas Zəryab [[Azərbaycan]], [[ərəb]], [[fars]] dilləri ilə yanaşı [[alman]], [[ingilis]] və [[fransız]] dillərini də bilirdi. == Fəaliyyəti == O, İranda Konqres kitabxanasının və Tehran Universitetinin Ədəbiyya kafedrasının rəhbəri olmuşdur. 1962–1964-cü illərdə professor Valter Bruno Henninqin dəvəti ilə Berkli Kaliforniya Universitetində fars dilini və ədəbiyyatını tədris etmişdir. Onu universitetdə daimi olaraq saxlamaq istəsələr də, Abbas Zəryab vətənində yaşamaq istəməsinə görə geri dönmüş və Tehran Universitetində çalışmağa başlamışdır. Onun yazılarına Franklin Leviz, Carlz Melvill, Maykl Vickens, Xuan Kol, Kamran Ekbal, Lutz Rixter-Bernburq, Jozef van Ess kimi tarixçilər tərəfindən istinadlar verilmişdir.<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-vii-viii Franklin Lewis, "HAFEZ viii. HAFEZ AND RENDI" in ''Encyclopedia Iranica''] {{Wayback|url=http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-vii-viii |date=20111228115715 }} {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20111228115715/http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-vii-viii |date=December 28, 2011 }}</ref> Charles Melville,<ref>Charles Melville, "HISTORIOGRAPHY iv. MONGOL PERIOD" in ''Encyclopedia Iranica''</ref><ref>G. Michael Wickens, Juan Cole, Kamran Ekbal, "BROWNE, EDWARD GRANVILLE" in ''Encyclopedia Iranica''</ref><ref>Lutz Richter-Bernburg, "GONDĒŠĀPUR" in ''Encyclopedia Iranica''</ref><ref>Josef van Ess, EBN RĀVANDĪ, ABU'l-ḤOSAYN AḤMAD in ''Encyclopedia Iranica''</ref><ref>H. R. Roemer, "BĀYSONḠOR, ḠĪĀṮ-AL-DĪN" in ''Encyclopedia Iranica''</ref><ref>{{cite web |url = https://www.google.com/search?hl=en&tbo=1&tbs=bks%3A1&q=%22abbas+zaryab%22&aq=f&aqi=&aql=&oq=&gs_rfai= |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190704143031/https://www.google.com/search?hl=en&tbo=1&tbs=bks%3A1&q=%22abbas+zaryab%22&aq=f&aqi=&aql=&oq=&gs_rfai= |archivedate = 4 iyul 2019 |title = Abbas Zaryab |author = |date = |work = |publisher = |accessdate = |language = }}</ref><ref>{{cite web |url = https://scholar.google.com/scholar?hl=en&q=%22%27abbas+zaryab%22&as_sdt=80000000000000&as_ylo=&as_vis=0 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190704143149/https://scholar.google.com/scholar?hl=en&q=%22%27abbas+zaryab%22&as_sdt=80000000000000&as_ylo=&as_vis=0 |archivedate = 2019-07-04 |title = Abbas Zaryab |author = |date = |work = |publisher = |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> == Əsərləri == '''İran ensiklopediyasında dərc edilənlər:''' ĀḠĀJĪ BOḴĀRĪ<ref>{{cite web |url = http://www.iranicaonline.org/articles/agaji-bokari-samanid-amir-and-poet- |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190704143555/http://www.iranicaonline.org/articles/agaji-bokari-samanid-amir-and-poet- |archivedate = 2019-07-04 |title = A. Zaryāb |author = |date = |work = |publisher = |accessdate = |language = |url-status = dead }}</ref> ĀḠĀJĪ<ref>{{cite web |url = http://www.iranicaonline.org/articles/agaji-title-of-a-court-official-in-the-administrations-of-the-ghaznavids-and-saljuqs |archiveurl = https://web.archive.org/web/20190704143457/http://www.iranicaonline.org/articles/agaji-title-of-a-court-official-in-the-administrations-of-the-ghaznavids-and-saljuqs |archivedate = 4 iyul 2019 |title = A. Zaryāb |author = |date = |work = |publisher = |accessdate = |language = }}</ref> BOKAYR B. MĀHĀN Chobanids EDUCATION v. THE MADRASA IN SHI'ITE PERSIA IRAQ — FROM THE MONGOLS TO THE SAFAVIDS Bukayr B. Maham Marvazi '''Digərləri:''' Der Bericht über die Nachfolger Timurs aus dem Ta'rīḫ-i kabīr des Ğa'farī ibn Muḥammad al-Ḥusainī Fakhr Razi und die Frage des Seins Ein Wiederaufgefundnes Werk Abu Hayyan al-Tanhidis Struggle of Religious sects in the Ilkhanid Court '''Farsca''' Abbas Zəryab farsca 100-dən çox məqalə nəşr etdirmişdir. == Həmçinin bax == * [[İran azərbaycanlılarının siyahısı]] * [[Cənubi Azərbaycan]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycanlı tarixçilər]] [[Kateqoriya:Azərbaycanlı alimlər]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlıları]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlısı tarixçilər]] [[Kateqoriya:İran azərbaycanlısı alimlər]] 9qspcu5x65ea4vjk57drujqps98crbo 0 595480 7865920 6623363 2024-11-27T11:49:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar iqtisadçılar]] silindi 7865920 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Hüseyn Əjdərov |orijinal adı =Hüseyn Qədim oğlu Əjdərov |şəkil = Hüseyn Əjdərov.jpeg |şəklin ölçüsü = 250px |şəklin izahı = Hüseyn Əjdərov |digər adı = |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |atası = Qədim Əjdərov |dini = |ixtisası = İqtisadçı |təhsili = [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu]],<br>Marksizm - Leninizm Universiteti |fəaliyyəti = İqtisad elmləri namizədi |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = {{Azərbaycan SSR əməkdar iqtisadçısı}} |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Hüseyn Qədim oğlu Əjdərov''' ({{DVTY}}) — İqtisadçı alim, İqtisad elmləri namizədi (1970), Azərbaycanın Əməkdar iqtisadçısı.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.gedebey-ih.gov.az/page/74.html |access-date=2019-07-04 |archive-date=2019-06-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190614153745/http://www.gedebey-ih.gov.az/page/74.html |url-status=live }}</ref> == Həyatı == Əjdərov Hüseyn Qədim oğlu 1933-cü ilin mart ayının 15-də Gədəbəy rayonunun Poladlı sovetliyinin Kəlaman kəndində anadan olmuşdur. 1951-ci ildə M.Füzuli adına Böyük Qaramurad kənd orta məktəbini əla qiymətlərlə bitirmişdir. 1951-ci ildə Azərbaycan Dövlət Xalq Təsərrüfatı institutunun ticarətin-iqtisadiyyatı fakültəsinə daxil olmuşdur. 1956-cı ildə K.Marks adına Azərbaycan Dövlət Xalq Təsərrüfatı institutunu fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. İnstitutu bitirdikdən sonra Azərbaycan Respublikası ticarət Nazirliyinin göndərişi ilə 26 Bakı komissarı adına rayonda (indiki Səbail rayonunda) iqtisadçı vəzifəsində çalışmışdır. 1958-ci ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Bakı Komitəsi yanındakı Marksizim-Leninizm Universitetini bitrmişdir. 1961–1965-ci illərdə Moskva Dövlət Universitetinin Fəlsəfə fakultəsində təhsilini davam etdirir. 1965-cildə isə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuşdur. 1969-cu ildə "Dövlət ticarətinin maddi-texniki bazası və onun daha da inkişaf etdirilməsi yolları" barədə namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edib, 1970-ci ildə SSRİ ali attestasiya komissiyasının qərarı ilə iqtisad elmləri namizədi alimlik elmi dərəcəsi almışdır. 1969-cu ildə Azərbaycan Respublikası dövlət plan komitəsinin nəzdində olan elmi tədqiqat iqtisadiyyat institutunda elmi işçi vəzifəsində çalışmış və şöbə rəisi vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. 1972-ci ildən 1984-cü ilə qədər SSRİ-nin Ticarət Nazirliyinin Ümumittifaq elmi tədqiqat institutunun Bakı filialında şöbə rəisi, direktor müavini və direktor vəzifələrində çalışmışdır. 1976-cı ildə SSRİ Nazirlər Kabinetinin ali attestasiya komisyasının qərarı ilə Əjdərov Hüseyn Qədim oğluna baş elmi işçi elmi rütbəsi verilmişdir. Əjdərov Hüseyn Qədim oğlu iqtisadiyyatın çox sahəli problemlərinə həsr olunmuş yüzə qədər elmi əsərin, 5-dən çox səmərələşdirici təklifin, 6 tədris və elmi metodik tövsiyənin, 4 monoqrafiyanın müəllifidir. Onun rəhbərliyi altında 200-ə qədər diplom işi, 6 namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmişdir. Türkmənistanda, Özbəkistanda, Ukraynada, Qazxıstanda, Gürcüstanda, Belarusiyada, Pribaltikada, Rusiyada, elmi konfranslarda məruzələrlə çıxış edərək Azərbaycanı ləyaqətlə təmsil etmişdir. 1983-cü ildə doktorluq dissertasiya işi müzakirə edilərək, elmi şuranın iclasından keçmişdir, lakin ağır xəstəliyi ilə əlaqədar işi tam başa çatdıra bilməmiş, 1984-cü ildə vəfat etmişdir. == Təltif və mükafatları == İqtisadi sahədə göstərdiyi xidmətlərə görə əməkdar iqtisadçı fəxri adına layiq görülmüşdür. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan iqtisadçıları]] kzkr2dfv4zwo4m0acquncao6eaggsf3 0 609378 7864860 7061225 2024-11-26T16:07:14Z Mirkazım Bəy 303341 7864860 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Özbəkistan–Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Armenia Uzbekistan Locator.png |Ölkə1 =Özbəkistan |Ölkə2 =Ermənistan |Rəng1 =orange |Rəng2 =green }} '''Özbəkistan–Ermənistan münasibətləri''' — [[Özbəkistan]] və [[Ermənistan]] arasındakı mövcud ikitərəfli münasibətlər. Hər iki ölkə bir-birini müstəqil dövlətlər və dünya birliyinin tamhüquqlu üzvləri kimi tanıyırlar. Ölkələr arasında diplomatik münasibətlər [[27 oktyabr]] 1995-ci ildə qurulmuşdur (Moskvada ortaq protokol)<ref>{{cite web|url=https://mfa.uz/ru/cooperation/country/|title=Страны, с которыми Узбекистан установил дипломатические отношения|publisher=[https://mfa.uz/ru/index.php Министерство иностранных дел Республики Узбекистан]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2019-04-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20190418154010/https://mfa.uz/ru/cooperation/country/|url-status=dead}}</ref>. Hər iki dövlət 1991-ci ilin ikinci yarısında de-fakto və ya rəsmi müstəqillik əldə etdikləri [[SSRİ]] tərkibindəki keçmiş ittifaq respublikalarındandır. Tərəflərin 2019-cu il iyununadək bir-birinin ərazilərində birbaşa səfirlikləri və ya digər nümayəndəlikləri yoxdur. [[Ermənistan]] Özbəkistan Respublikasının Moskvadakı ([[Rusiya]]) səfirliyinin konsulluq bölgəsinə daxil edilmişdir<ref>{{cite web|url=https://mfa.uz/ru/consular/consular/?sphrase_id=8807469|title=О консульских округах дипломатических представительств и консульских учреждений Республики Узбекистан за рубежом|publisher=[https://mfa.uz/ru/index.php Министерство иностранных дел Республики Узбекистан]|accessdate=2019-6-27}}{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. . [[SSRİ]] dağılandan bəri iki dövlət arasında vizasız rejim mövcuddur. [[Özbəkistan]] vətəndaşları Ermənistanda vizasız 180 gün, [[Ermənistan]] vətəndaşları isə Özbəkistanda 90 gün vizasız qalmaq hüququna sahibdirlər. 2018-ci ilin nəticələrinə görə 1529 nəfər Ermənistan vətəndaşı Özbəkistana səfər etmişdir<ref>{{cite web|url=https://stat.uz/ru/266-ofytsyalnaia-statystyka-ru/sotsyalnaia-sfera-ru/turyzm-ru/5383-raspredelenie-po-stranam-chisla-inostrannykh-lits-v-ekhavshikh-v-respubliku-uzbekistan-v-2018-godu|title=Распределение по странам числа иностранных лиц, въехавших в Республику Узбекистан в 2018 году|publisher=[https://stat.uz/ru Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2020-10-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20201014171328/https://stat.uz/ru/266-ofytsyalnaia-statystyka-ru/sotsyalnaia-sfera-ru/turyzm-ru/5383-raspredelenie-po-stranam-chisla-inostrannykh-lits-v-ekhavshikh-v-respubliku-uzbekistan-v-2018-godu|url-status=}}</ref>. == Müqayisə == {| class="wikitable" |- ! ! {{bayraq|Özbəkistan}} '''Özbəkistan''' ! {{bayraq|Ermənistan}} '''Ermənistan''' |- | '''Əhali''' | 33 255 000 | 2 896 000 |- | '''Ərazi''' | 448 800&nbsp;km² | 29 743&nbsp;km² |- | '''Əhalinin sıxlığı''' | 74,1 nəf./km² | 100,4 nəf./km² |- | '''Paytaxt''' | [[Daşkənd]] | [[İrəvan]] |- | '''İri şəhərləri''' | Daşkənd, [[Nəməngan]], [[Buxara]], [[Səmərqənd]], [[Əndican]], [[Nukus]] | İrəvan, [[Gümrü]], [[Vanadzor]], [[Üçkilsə]], [[Abovyan]] |- | '''Hökumət''' | Çox partiyalı [[Prezident respublikası]] | Çox partiyalı [[Parlamentli respublika]] |- | '''Dil''' | [[özbək dili|özbəkcə]] | [[erməni dili|ermənicə]] |- | '''Din''' | [[İslam]] ([[Sünnilər]]) | [[Xristianlıq]] ([[Erməni Həvari kilsəsi]]) |- | '''ÜDM''' | 238,997 mld ABŞ dolları (adam başına 7359 $) | 28,340 mld ABŞ dolları (adam başına 9476 $) |- | '''İnsan İnkişafı İndeksi''' | 0,710 | 0,755 |- |} == Əlaqələrin tarixi == SSRİ dövründə iki respublikanın iqtisadiyyatı ilə yanaşı digər ittifaq respublikalarının iqtisadiyyatları da sıx əlaqələrə malik idi. Respublikalar arasında da sıx mədəni və humanitar əlaqələr mövcud idi. O dövrdə Daşkənd və İrəvan arasında müntəzəm hava əlaqələri vardı. Sovet dövründə on minlərlə etnik erməni (əsasən Ermənistan SSR-dən) respublikanın iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində işləmək üçün [[Özbəkistan SSR]]-ə köçmüş və ya göndərilmişdir. 2009-cu ildə Özbəkistanda təxminən 70 min etnik erməni yaşayır. Beləliklə Özbəkistanda kifayət qədər böyük erməni diasporu mövcuddur. Özbək erməniləri əsasən Özbəkistanın Daşkənd, Səmərqənd və Buxarada kimi şəhərlərində yaşayırlar. Daşkənddə Müqəddəs Filip Kilsəsi, Səmərqənddə isə Müqəddəs Məryəm Erməni Kilsəsi fəaliyyət göstərir. Ermənistan əsasən [[monoetnik dövlət]]dir, bu səbəbdən özbək diasporu bu ölkədə praktik olaraq yoxdur. İki ölkənin prezidentlərinin və ya baş nazirlərinin bir-birlərinə dövlət və ya rəsmi səfərləri heç baş verməmişdir. 2015-ci ilin fevral ayına olan məlumata görə Özbəkistan və Ermənistan arasında beş müqavilə və iki protokol imzalanmışdır<ref name="Двусторонние отношения: Узбекистан">{{cite web|url=https://www.mfa.am/ru/bilateral-relations/uz|title=Двусторонние отношения: Узбекистан|publisher=[https://www.mfa.am/ru/ Министерство иностранных дел Республики Армения]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2019-01-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20190127153101/https://www.mfa.am/ru/bilateral-relations/uz|url-status=live}}</ref>. == İqtisadi əlaqələr == 2014-cü ilin sonunda Özbəkistan və Ermənistan arasında ticarət dövriyyəsi 3,6 milyon dollar təşkil etmişdir<ref name="Двусторонние отношения: Узбекистан"/>. 2016-cı ilin sonunda ölkələr arasında ticarət 3,1 milyon dollar idi<ref>{{cite web|url=https://mfa.uz/ru/cooperation/countries/60/|title=Сотрудничество Республики Узбекистан со странами СНГ и Грузией|publisher=[https://mfa.uz/ru/index.php Министерство иностранных дел Республики Узбекистан]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2019-11-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20191123111854/https://mfa.uz/ru/cooperation/countries/60/|url-status=dead}}</ref>. Ermənistan ticarət dövriyyəsi baxımından Özbəkistan üçün ([[Gürcüstan]] və [[Azərbaycan]]dan sonra) Zaqafqaziyanın üçüncü ölkəsidir. == Özbəkistanın Dağlıq Qarabağ məsələsinə münasibəti == Özbəkistan [[Dağlıq Qarabağ]]ı Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi hesab edərək Dağlıq Qarabağ Respublikasını tanımır. 2010-cu ilin sentyabrında, Özbəkistanın o zamankı Prezidenti [[İslam Kərimov]], Azərbaycan Prezidenti [[İlham Əliyev]]in Daşkənddə səfəri zamanı bu sözləri deyir: «Mən fürsətdən istifadə edərək jurnalistlərin yanında bir daha demək istəyirəm ki, Özbəkistanın Dağlıq Qarabağla bağlı mövqeyi dəyişməzdir, dəyişməz olaraq qalır və o daimidir. Və mahiyyəti Dağlıq Qarabağ problemini dinc, siyasi yolla həll etməkdir. Ancaq bir prinsipə - sərhədlərin bölünməzliyi, Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü prinsipinə ciddi əməl olunmalıdır»<ref>{{cite web|url=http://www.1news.az/news/islam-karimov-poziciya-uzbekistana-po-nagornomu-karabahu-ne-menyaetsya-ona-neizmenna|title=Ислам Каримов: «Позиция Узбекистана по Нагорному Карабаху не меняется, она неизменна»|publisher=[http://www.1news.az Информационное Агентство "The First News"]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2018-01-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20180123083838/http://www.1news.az/news/islam-karimov-poziciya-uzbekistana-po-nagornomu-karabahu-ne-menyaetsya-ona-neizmenna|url-status=live}}</ref>. [[Fayl:Karimov Ufa.jpg|thumb|right|200px|Özbəkistanın keçmiş prezidenti - [[İslam Kərimov]]]] 1 fevral 2013-cü ildə erməni hakerlər Özbəkistan Respublikasının Bakıdakı Səfirliyinin rəsmi veb saytına girdilər və bu veb saytında Özbəkistanın DQR-in müstəqilliyini tanıdıldığı barədə bəyanat yerləşdirdilər. Bir müddət sonra sayt əlçatmaz oldu və tezliklə normal işləməyə başladı. Özbəkistan səfirliyindən bildirdilər ki, Özbəkistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır və «Daşkəndin Dağlıq Qarabağla bağlı mövqeyi dəyişməz qalır»<ref>{{cite web|url=https://www.apa.az/ru/nagornyj_karabakh/novost_armyanskie_khakery_vzlomali_sajt_posolstv_-240295|title=Армянские хакеры взломали сайт посольства Узбекистана в Азербайджане|publisher=[https://apa.az/ru APA.az]|accessdate=2019-06-27|archive-date=2019-06-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20190627202510/https://www.apa.az/ru/nagornyj_karabakh/novost_armyanskie_khakery_vzlomali_sajt_posolstv_-240295|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://ru.tsn.ua/svit/blagodarya-armyanskim-hakeram-uzbekistan-priznal-nagornyy-karabah-289659.html|title=Благодаря армянским хакерам, Узбекистан «признал» Нагорный Карабах|publisher=[https://ru.tsn.ua ТСН.ua]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2019-07-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190702192135/https://ru.tsn.ua/svit/blagodarya-armyanskim-hakeram-uzbekistan-priznal-nagornyy-karabah-289659.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=https://lenta.ru/news/2013/02/01/site/|title=Армянские хакеры «заставили» Узбекистан признать Карабах|publisher=[https://lenta.ru Лента.Ру]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2017-04-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20170402054850/https://lenta.ru/news/2013/02/01/site/|url-status=live}}</ref>. 2015-ci ilin avqustunda Bakıda bir özbək diplomatı Özbəkistanın bu məsələ ilə bağlı mövqeyinin dəyişməz qaldığını bildirdi: «problemin həlli Azərbaycanın ərazi dəyərinin qorunması çərçivəsində mümkündür», həmçinin «münaqişənin həlli siyasi dialoq yolu ilə olmalıdır»<ref>{{cite web|url=https://uz.sputniknews.ru/politics/20150804/172184.html|title=Узбекистан обозначил позицию по Нагорному Карабаху|publisher=[https://uz.sputniknews.ru Sputnik Узбекистан]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2019-03-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190328153327/https://uz.sputniknews.ru/politics/20150804/172184.html|url-status=live}}</ref>. 2018-ci ilin iyununda Azərbaycanın Özbəkistandakı səfiri «Özbəkistanın ilk prezidenti İslam Kərimovun rəhbərliyi dövründə respublika Qarabağ münaqişəsi nəhayət həll olunmayana qədər Ermənistanla diplomatik münasibətlər qurmaqdan imtina etdi və Azərbaycanın beynəlxalq aləmdəki ədalətli mövqeyini daim dəstəklədi» deyə bəyanət verdi. Azərbaycandakı səfir həmçinin bildirdi ki, «bu günə qədər Özbəkistan Prezidenti [[Şavkat Mirziyoyev]] də rəsmi Daşkəndin Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı mövqeyinin dəyişməz olduğunu dəfələrlə vurğuladı: Özbəkistan Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinin qeyd-şərtsiz icrası olaraq görür». Səfir əlavə edib ki, «beynəlxalq ictimaiyyət Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün xüsusilə narahat deyil, halbuki yalnız Özbəkistanın mövqeyindən nümunə götürmək lazım olacaqdır»<ref>{{cite web|url=https://www.trend.az/azerbaijan/karabakh/2916910.html|title=Узбекистан поддерживает справедливую позицию Азербайджана в нагорно-карабахском конфликте - посол (Эксклюзив)|publisher=[https://www.trend.az Trend News Agency]|accessdate=2019-6-27|archive-date=2020-08-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20200804090504/https://www.trend.az/azerbaijan/karabakh/2916910.html|url-status=live}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Özbəkistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] k9lj9baoi9a9qv8zt05hiodbvix0hz3 0 610457 7865099 6796677 2024-11-26T20:19:59Z Həsən İmanov 162503 7865099 wikitext text/x-wiki {{Hərbi birləşmə |adı = Deutsche Kriegsmarine<br>Almaniya hərbi-dəniz qüvvələri |orijinal adı = |şəkil = Kriegsmarine insignia casco.svg |şəkil_izah = Kriqsmarine gerbi |illər = 21 may 1935 — 21 iyul 1945 |ölkə = {{flaqifikasiya|Üçüncü Reyx}} |tabeçilik = Kriqsmarin Ali Komandanlığı |daxildir = [[Vermaxt]] |növü = [[Dəniz qüvvələri]] |tərkibi = |vəzifəsi = |sayı = 61 000 (1941),<br>820 000 (1944),<br>700 000 (1945)<ref>[http://zonawar.ru/biblioteka/uniform/Kriegsmarine_Lipatov.html] {{Dead link|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> |struktur vahidi = |yerləşməsi = |ləqəbi = |himayədarı = |şüarı = |rəngləri = |marşı = |tilsimi = |təchizatı = |müharibələr = [[İspaniya vətəndaş müharibəsi]], [[İkinci dünya müharibəsi]] |döyüşlər = |fərqlənmə nişanları = [[Fayl:War Ensign of Germany 1938-1945.svg|200px|thumb|Döyüş bayrağı (1938-1945)]]<br>[[Fayl:Kriegsmarine land flag.png|200px|thumb|Quru bayrağı]] |kimlik_sembolü_2_başlık = Kara bayrağı |indiki komandiri = |məşhur komandirləri = [[Erix Reder]], [[Karl Dönits]] }} '''Kriqsmarine''' ({{lang-de|Kriegsmarine}}) — [[Üçüncü Reyx]] dövründə alman hərbi-dəniz qüvvələrinin rəsmi adı. 1935-ci ilə kimi [[Reichsmarine]] adlandırılmışdır. İkinci dünya müharibəsindən sonra isə Kriqsmarine Bundesmarine ilə əvəz olunmuşdur. Kriegsmarine ([[Azərbaycan dili]]ndə mənası: [[Donanma]]) — müdafiə qüvvələrinin yenidən təşkil edilməsi haqqında qanun ilə 1935-ci ilin may ayında yaradılmış [[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyasının]] Hərbi Dəniz Qüvvələrinə verilən addır. 1935–1945-ci illər arasında cəmi 1,5 milyon insan Kriegsmarinedə işləmişdir. Bismark və Tirpitz adlı iki nəhəng döyüş gəmisi ilə birlikdə U-boatları ilə məşhur idi. Atlantikdəki müharibəni birbaşa özləri aparmışdırlar. 1939–1943-cü illər arasında U-botları Atlantikada çox böyük uğurlar qazanmışdır. Onun bayrağı Nasist Almaniyasının döyüş bayrağı ilə eynidir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Üçüncü Reyx]] [[Kateqoriya:Hərbi dənizçilik tarixi]] [[Kateqoriya:1935-ci ildə yarananlar]] 073icpp3aeays1mafn9x6erw8zi8xli 0 616963 7865102 7202671 2024-11-26T20:23:32Z Həsən İmanov 162503 7865102 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Russian cruiser Marshal Ustinov MOD 45164874.jpg|thumb|300x300px]] [[Fayl:Bow view of USS Spruance (DD-963) and USS Ticonderoga (CG-47) at Naval Station Norfolk on 8 October 1983 (6397938).jpg|thumb|300x300px]] '''Kreyser''' ([[Hollandca]]: kruiser, "toqquşma") — böyük hərbi gəmilərin siniflərindən biridir. [[Destroyer]]lər kimi, kənardan dəstəyə ehtiyac duyurdular, amma müasir dövrdə bu fərq yox olmuşdur. Əvvəllər müstəqil əməliyyatlar üçün ən kiçik gəmi hesab olunurdular. Müasir müharibələrdə kreyserin köhnə funksiyası yox olmuş və yerini destroyerlərə buraxmışdır. Hərbi funksiyasına görə ən böyük gəmilər üçün Kreyser adından istifadə olunur. Deutschland sinifli kreyserlər, [[Reichsmarine|Alman Reyxsmarinası]] tərəfindən [[Versal sülh müqaviləsi]]nin məhdudiyyətlərinə müvafiq olaraq hazırlanmış ağır zirehli bir kreyser forması ilə üç Panzerschiff'in seriyasıdır. Sinifin adı ilk tamamlanmış gəmi olan Deutschlanddan sonra təyin olunmuşdur. Seriyaya aid üç gəmi 1931–1934-cü illərdə istehsal edilmiş və [[İkinci dünya müharibəsi]] əsnasında [[Kriegsmarine]]yə xidmət etmişdir. [[İngiltərə]] öz gəmilərini, zirehli və kreyserlərdən daha kiçik olduqları üçün, güclü atəş gücünə malik olduqlarına və digər dövlətlərin ağır kreyserlərinə nisbətən daha çox silahla təchiz etdiklərinə görə zirehli döyüş gəmilərini "cib zirehlisi" adlandırmağa başlamışdılar, baxmayaraq ki, bu gəmilərin xarakteristikası ağır kreyserə daha yaxın idi. Deutschland sinif gəmilərinə də bu dairənin içərisində "cib zirehlisi" deyilirdi. Əslində [[gəmi]]lər [[ABŞ|Amerika]]nın Pensilvaniya sinifli [[hərbi gəmilər|döyüş gəmilərindən]] iki fut uzun idi. Deutschland sinifli gəmilər əvvəlcə Panzerschiff olaraq təsnif edilsə də, Kriegsmarine tərəfindən 1940-cı ilin fevral ayında ağır kreyser kimi yenidən təsnif edildilər. [[Kateqoriya:Hərbi gəmilərin növləri]] 5ly2c917yd1pste6f35uus07c6ip8y6 7865114 7865102 2024-11-26T20:26:58Z Həsən İmanov 162503 7865114 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Russian cruiser Marshal Ustinov MOD 45164874.jpg|thumb|300x300px]] [[Fayl:Bow view of USS Spruance (DD-963) and USS Ticonderoga (CG-47) at Naval Station Norfolk on 8 October 1983 (6397938).jpg|thumb|300x300px]] '''Kreyser''' ([[Hollandca]]: kruiser, "toqquşma") — böyük hərbi gəmilərin siniflərindən biridir. [[Destroyer]]lər kimi, kənardan dəstəyə ehtiyac duyurdular, amma müasir dövrdə bu fərq yox olmuşdur. Əvvəllər müstəqil əməliyyatlar üçün ən kiçik gəmi hesab olunurdular. Müasir müharibələrdə kreyserin köhnə funksiyası yox olmuş və yerini destroyerlərə buraxmışdır. Hərbi funksiyasına görə ən böyük gəmilər üçün Kreyser adından istifadə olunur. Deutschland sinifli kreyserlər, [[Reichsmarine|Alman Reyxsmarinası]] tərəfindən [[Versal sülh müqaviləsi]]nin məhdudiyyətlərinə müvafiq olaraq hazırlanmış ağır zirehli bir kreyser forması ilə üç Panzerschiff'in seriyasıdır. Sinifin adı ilk tamamlanmış gəmi olan Deutschlanddan sonra təyin olunmuşdur. Seriyaya aid üç gəmi 1931–1934-cü illərdə istehsal edilmiş və [[İkinci dünya müharibəsi]] əsnasında [[Kriegsmarine]]yə xidmət etmişdir. [[İngiltərə]] öz gəmilərini, zirehli və kreyserlərdən daha kiçik olduqları üçün, güclü atəş gücünə malik olduqlarına və digər dövlətlərin ağır kreyserlərinə nisbətən daha çox silahla təchiz etdiklərinə görə zirehli döyüş gəmilərini "cib zirehlisi" adlandırmağa başlamışdılar, baxmayaraq ki, bu gəmilərin xarakteristikası ağır kreyserə daha yaxın idi. Deutschland sinif gəmilərinə də bu dairənin içərisində "cib zirehlisi" deyilirdi. Əslində [[gəmi]]lər [[ABŞ|Amerika]]nın Pensilvaniya sinifli [[hərbi gəmilər|döyüş gəmilərindən]] iki fut uzun idi. Deutschland sinifli gəmilər əvvəlcə Panzerschiff olaraq təsnif edilsə də, Kriegsmarine tərəfindən 1940-cı ilin fevral ayında ağır kreyser kimi yenidən təsnif edildilər. == Əlavə ədəbiyyat siyahısı == * {{cite book|last= Bauer|first= K. Jack|author-link= K. Jack Bauer|author2=Roberts, Stephen S.|title= Register of Ships of the U.S. Navy, 1775–1990: Major Combatants|publisher= Greenwood Press|year= 1991|location= Westport, Connecticut|isbn = 0-313-26202-0}} * {{Cite book|last=Churchill|first=Winston|title=The Second World War, vol. I: The Gathering Storm|publisher =Houghton Mifflin Company|year=1948|edition=1st }} * {{cite book|editor-last= Evans|editor-first= David C.|author1=Tanaka, Raizo |author-link1=Raizō Tanaka|year= 1986|edition=2nd|chapter= The Struggle for Guadalcanal|title= The Japanese Navy in World War II: In the Words of Former Japanese Naval Officers|publisher=Naval Institute Press|location = Annapolis, Maryland|isbn= 0-87021-316-4}} * {{cite book|last= Friedman|first= Norman|author-link= Norman Friedman|title= US Battleships: An Illustrated Design History|publisher= Naval Institute Press|year= 1985|location= Annapolis|isbn= 978-0-87021-715-9}} * {{cite book|last=Friedman|first=Norman |author-link=Norman Friedman |title=U.S. Cruisers: An Illustrated Design History |publisher=Naval Institute Press |year=1984|location=Annapolis, Maryland |isbn=0-87021-718-6}} * {{cite book|last= Friedman|first= Norman|author-link= Norman Friedman|title= US Destroyers: An Illustrated Design History|publisher= Naval Institute Press|year = 2004|location = Annapolis|isbn= 1-55750-442-3|edition= Revised}} * {{cite book|last= Gardiner|first= Robert|author2= Gray, Randal|title= Conway's All the World's Fighting Ships 1906–1921|publisher= Conway Maritime Press|year= 1985|location= London|isbn = 0-85177-245-5}} * {{cite book|last= Gardiner|first= Robert|author2= Chesneau, Roger|title= Conway's All the World's Fighting Ships 1922–1946|publisher= Conway Maritime Press|year= 1980|location= London |isbn= 0-8317-0303-2}} * {{cite book|last= Gardiner|first= Robert|author2=Chumbley, Stephen|title= Conway's All the World's Fighting Ships 1947–1995|publisher= Conway Maritime Press|year= 1995|location= London|isbn= 1-55750-132-7}} * {{cite book|last1= Garzke|first1= William H.|last2= Dulin|first2 = Robert O.|title= Battleships: Axis and Neutral Battleships in World War II|location= Annapolis, Maryland|publisher= Naval Institute Press|year= 1985|isbn= 978-0-87021-101-0|oclc = 12613723}} * {{cite journal|last=Howland|first=Vernon W., Captain, RCN|year=1994|title=The Loss of HMS Glorious: An Analysis of the Action|journal=Warship International|publisher=International Naval Research Organization|location=Toledo, OH|volume=XXXI|issue=1|pages=47–62|url=http://www.warship.org/no11994.htm|access-date=9 June 2010|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20010522092000/http://www.warship.org/no11994.htm|archive-date=22 May 2001}} * {{cite book|last= Jackson|first= Robert|title= The World's Great Battleships|publisher= Thunder Bay Press|year= 2000|location= Thunder Bay, Ontario, Canada|isbn= 1-89788-460-5}} * {{cite book|last= Kemp|first= Paul|title= Submarine Action|publisher= Sutton|year= 2006|isbn= 0-7509-1711-3}} * {{cite book|last= Kennedy|first= Kennedy|author-link= Ludovic Kennedy|title= Pursuit: The Sinking of the Bismarck|publisher= William Collins Sons & Co Ltd|year= 1974|location= London|isbn= 0-00-211739-8}} * {{cite book|last= Kurzman|first= Dan|year= 1994|title= Left to Die: The Tragedy of the USS Juneau|publisher= Pocket Books|location= New York|isbn= 0-671-74874-2|url= https://archive.org/details/lefttodietragedy00kurz}} * {{Cite book|title=History of United States Naval Operations in World War II, vol. III: The Rising Sun in the Pacific, 1931 – April 1942|last=Morison|first=Samuel Eliot|publisher=University of Illinois Press|year=2001|isbn=0-252-06973-0}} * {{Cite book | last = Morison | first = Samuel Eliot | author-link = Samuel Eliot Morison | year = 1958 | title = History of United States Naval Operations in World War II, vol. V: The Struggle for Guadalcanal, August 1942 – February 1943 | publisher = Little, Brown and Company|location= Boston|isbn = 0-316-58305-7}} * {{cite book|last= Morison|first= Samuel Eliot|author-link= Samuel Eliot Morison|year= 1958|title= History of United States Naval Operations in World War II, vol. VI: Breaking the Bismarcks Barrier|publisher= Castle Books|isbn= 0-7858-1307-1|url= https://archive.org/details/isbn_9780785813071}} * {{Cite book|last= Morison|first= Samuel Eliot|author-link = Samuel Eliot Morison|orig-year= 1956|year= 2004|title= History of United States Naval Operations in World War II, vol. XII: Leyte, June 1944 – January 1945|publisher = University of Illinois Press; Reprint edition|location= Champaign, Illinois|isbn = 0-252-07063-1}} * Parkes, Oscar ''British Battleships'' (2nd Edition). Leo Cooper, London, 1990. {{ISBN|0-85052-604-3}}. * {{cite book|last= Rohwer|first= Jürgen|author-link= Jürgen Rohwer|year= 2005|title= Chronology of the War at Sea, 1939–1945: The Naval History of World War Two|publisher= US Naval Institute Press|location= Annapolis|isbn= 978-1-59114-119-8|ref ={{sfnRef|Rohwer}}}} * {{cite book|last= Rowland|first= Buford|author2= Boyd, William|title= US Navy Bureau of Ordnance in World War II|publisher= US Navy Bureau of Ordnance, Department of the Navy|year= 1954|location= Washington, DC|url= https://catalog.hathitrust.org/Record/007884814}} * {{cite journal|last=Roberts|first=Stephen S.|year=1977|title=The Classification of British and French Screw Cruising Ships, 1840–1900|journal=Warship International|volume=XIV |issue=2|pages=144–156|issn=0043-0374}} * {{cite book |last=Watts |first=Anthony J. |title=Japanese Warships of World War II |publisher=Doubleday |year=1973 |location=Garden City, New York |isbn=0-385-09189-3}} * {{cite book|last1= Zetterling|first1= Niklas|last2= Tamelander|first2= Michael|year= 2009|title= Tirpitz: The Life and Death of Germany's Last Super Battleship|location= Havertown, PA|publisher= Casemate|isbn= 978-1-935149-18-7|ref= {{sfnRef|Zetterling & Tamelander}}}} * {{Cite journal |last=Lipiecki |first=Sławomir |year=2020 |title=Symbol siły US Navy. Krążowniki typu Ticonderoga. Część 1 |journal=Morze, Statki i Okręty |language=pl |location=Warsaw |publisher=Magnum X |volume=XXV |issue=197}} * {{Cite book |last=Bierieżnoj |first=Siergiej |title=Sowietskij WMF 1945-1995. Kriejsiera, bolszyje protiwołodocznyje korabli, esmincy |year=1995 |series=Morskaja Kollekcyja |language=ru |id=1/1995}} * {{Cite journal |last=Asanin |first=Władimir |year=2007 |title=Rakiety otieczestwiennego fłota. Czast 2. Na okienaskich prostorach |journal=Tiechnika i Woorużenije |language=ru |volume=6}} * {{Cite journal |last=Rochowicz |first=Robert |year=2018 |title=Krążowniki atomowe projektu 1144 |journal=Morze, Statki i Okręty |language=pl |location=Warsaw |publisher=Magnum X}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} * {{cite web |url=http://www.aandc.org/research/cruisers/cr_navsea.html |title=Historical Review of Cruiser Characteristics, Roles and Missions |author1=Philip Sims |author2=Michael Bosworth |author3=Chris Cable |author4=Howard Fireman |work=SFAC Report Number 9030-04-C1 |publisher=Future Concepts and Surface Ship Design Group, Naval Sea Systems Command, United States Navy |access-date=25 March 2011 |archive-date=5 January 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080105110728/http://www.aandc.org/research/cruisers/cr_navsea.html |url-status=dead }} [[Kateqoriya:Hərbi gəmilərin növləri]] jhwy851ca3vf76216boswznnnmwu043 0 617044 7865159 7607169 2024-11-26T21:00:54Z Həsən İmanov 162503 7865159 wikitext text/x-wiki {{Gəmi}} '''Mina gəmisi''' — [[mina]]ları təmizləmək üçün hazırlanmış kiçik bir [[hərbi gəmilər|hərbi gəmi]]dir. Onun əsas vəzifəsi müxtəlif mexanizmlərdən istifadə edərək nəqliyyat təhlükəsizliyi üçün su yollarının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə dəniz minalarının yaratdığı təhlükələrə qarşı mübarizə aparmaqdır.<ref>{{cite book|title=The Oxford Essential Dictionary of the U.S. Military|year=2012|publisher=Oxford University Press |location=Oxford|isbn=9780199891580|url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780199891580.001.0001/acref-9780199891580-e-5170?rskey=RQ9uw5&result=1&q=minesweeper| chapter=minesweeper}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Hərbi gəmilər]] 3s71qbb66r1u52npaiaygskpna9nxjw 7865160 7865159 2024-11-26T21:02:20Z Həsən İmanov 162503 /* İstinadlar */ 7865160 wikitext text/x-wiki {{Gəmi}} '''Mina gəmisi''' — [[mina]]ları təmizləmək üçün hazırlanmış kiçik bir [[hərbi gəmilər|hərbi gəmi]]dir. Onun əsas vəzifəsi müxtəlif mexanizmlərdən istifadə edərək nəqliyyat təhlükəsizliyi üçün su yollarının təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə dəniz minalarının yaratdığı təhlükələrə qarşı mübarizə aparmaqdır.<ref>{{cite book|title=The Oxford Essential Dictionary of the U.S. Military|year=2012|publisher=Oxford University Press |location=Oxford|isbn=9780199891580|url=http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780199891580.001.0001/acref-9780199891580-e-5170?rskey=RQ9uw5&result=1&q=minesweeper| chapter=minesweeper}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Əlavə ədəbiyyat == * Bruhn, David D.. (2006). ''Wooden Ships and Iron Men: The U.S. Navy's Ocean Minesweepers, 1953-1994''. Heritage Books. {{ISBN|978-0-7884-3260-6}}. * Bruhn, David D.. (2009). ''Wooden Ships and Iron Men: The U.S. Navy's Coastal and Motor Minesweepers, 1941-1953''. Heritage Books. {{ISBN|0-7884-4909-5}}. * Lund & Ludlam. (1978) ''Out Sweeps! The Story of the Minesweepers in World War II''. Foulsham/New English Library {{ISBN|0450044688}}. Minesweeping by the wartime Royal Navy. == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Commons category|Minesweepers}} * [https://web.archive.org/web/20070111091835/http://www.pewteraircraft.com/RAF/WELLINGTON%20DWI/Wellington%20DWI.htm Pewter Aircraft | Vickers Wellington DWI of 1 GRU used to clear magnetic mines] * [http://www.mahu880.nl Ex HNLMS M880 - Mahu - MSI] (Dutch) * [http://www.minsveparen.se Swedish Minesweeper from 1941 M 20 webpage still operational] * [https://books.google.com/books?id=VCcDAAAAMBAJ&dq=popular+science+may+1941&pg=PA102 "Fighting The Submarine Mine - How Navies Combat A Deadly Sea Weapon" October 1941] [[Kateqoriya:Hərbi gəmilər]] qui7s4058t0ibalhv7pynctn88l3w4e 0 617419 7865328 7839884 2024-11-27T05:44:56Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865328 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |vəzifə = [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin [[Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları|VI çağırış]] deputatı |bayraq = Emblem of Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag of Azerbaijan.svg |başlanğıc = 10 mart 2020 |son = |mükafatları = {{"Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı}} {{"Tərəqqi" medalı}} }} '''Soltan Teymur oğlu Məmmədov''' ({{DVTY}}) — azərbaycanlı dövlət və siyasi xadim, [[Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi]]nin [[Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları|VI çağırış]] deputatı. == Həyatı == Soltan Teymur oğlu Məmmədov 1974-cü il aprelin 1-də [[Bakı]] şəhərində anadan olub. 1981–1991-ci illərdə [[Sabunçu rayonu]] 80 №-li tam orta məktəbdə, 1991–1996-cı illərdə [[Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti|Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında (ADNA)]] istehsalat proseslərinin avtomatlaşdırılması üzrə ali təhsil alıb. 2002-ci ildə [[Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti|Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının (ADNA)]] aspiranturasını bitirib. 2005-ci ildə isə [[Xəzər Universiteti|"Xəzər" Universiteti]]ndə ictimai səhiyyənin idarəedilməsi üzrə magistr təhsili alıb. Soltan Məmmədov ailəlidir, üç övladı var. == Fəaliyyəti == Soltan Məmmədov 1996–1997-ci illərdə [[Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti|Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin (ARDNŞ)]] Balaxanı Neft İdarəsində operator-nəzarətçi vəzifəsində çalışıb. Daha sonra o, 1998–2001-ci illərdə [[Səhiyyə Nazirliyi (Azərbaycan)|Səhiyyə Nazirliyi]]nin Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzində işləyib. 2003–2005-ci illərdə [[Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı|Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatında (ÜST)]] inzibati yardımçı, 2000–2015-ci illərdə isə Rostropoviç-Vişnevskaya Fondunun Azərbaycan nümayəndəliyinin Prezidenti olan Soltan Məmmədov 2015-ci ildən [[Heydər Əliyev Fondu]]nun Beynəlxalq əlaqələr Departamentinin rəisidir.<ref>{{Cite web |first=Fənarə |last=Bünyadzadə |url=https://azerbaijan.un.org/az/109046-umumdunya-shiyy-tskilatinin-azrbaycan-numayndliyi-yerli-v-beynlxalq-trfdaslarla-proact-care |title=Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Azərbaycan Nümayəndəliyi yerli və beynəlxalq tərəfdaşlarla "PROACT-Care" layihəsinin birinci onlayn koordinasiya görüşünü keçirib |date=25 yanvar 2021 |access-date=26 iyun 2021 |work=[[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT Azərbaycanda]] |language=az |archive-date=2021-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210702060814/https://azerbaijan.un.org/az/109046-umumdunya-shiyy-tskilatinin-azrbaycan-numayndliyi-yerli-v-beynlxalq-trfdaslarla-proact-care |url-status=live }}</ref> Soltan Məmmədov [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 6 may 2019-cu il tarixli Sərəncamı ilə [["Tərəqqi" medalı]] ilə təltif edildi.<ref name=":5">{{cite news|title=Heydər Əliyev Fondunun işçilərinin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidentinin 6 may 2019-cu il tarixli 1164 nömrəli Sərəncamı|author=|newspaper=|date=06.05.2019|url=http://e-qanun.az/framework/42178|accessdate=20.08.2020|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200820145215/http://e-qanun.az/framework/42178|archivedate=20.08.2020}}</ref> [[Azərbaycanda parlament seçkiləri (2020)|2020-ci il fevralın 9-da baş tutan parlament seçkilərində]] 14 saylı Xəzər dairəsindən namizəd olan Soltan Məmmədov 47,20 % səslə [[Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları|VI çağırış Milli Məclis]]in deputatı seçilmişdir.<ref name=":1">{{cite news|title=Candidates elected by constituencies in the Parliamentary elections to be held in Azerbaijan on february 9, 2020|author=|newspaper=|date=10.02.2020|url=https://www.infocenter.gov.az/archive/millimeclis2020.aspx?i=1|accessdate=20.08.2020|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200819195809/https://www.infocenter.gov.az/archive/millimeclis2020.aspx?i=1|archivedate=20.08.2020}}</ref> 2020-ci il martın 10-dan səlahiyyətlərinin icrasına başlayan Soltan Məmmədov [[Azərbaycanın Milli Məclisi|Milli Məclis]]in Əmək və sosial siyasət Komitəsinin, Səhiyyə Komitəsinin üzvü, habelə Azərbaycan—Fransa parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəri olmuşdur.<ref name=":2">{{cite news|title=Azərbaycan Milli Məclisinin Əmək və sosial siyasət Komitəsi üzvlərinin seçilməsi haqqında Azərbaycan Milli Məclisinin 14 mart 2020-ci il tarixli 18-VIQR nömrəli Qərarı|author=|newspaper=|date=14.03.2020|url=http://e-qanun.az/framework/44751|accessdate=20.08.2020|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200820124927/http://e-qanun.az/framework/44751|archivedate=2020-08-20|url-status=dead}}</ref><ref name=":3">{{cite news|title=Azərbaycan Milli Məclisinin Səhiyyə Komitəsi üzvlərinin seçilməsi haqqında Azərbaycan Milli Məclisinin 14 mart 2020-ci il tarixli 19-VIQR nömrəli Qərarı|author=|newspaper=|date=14.03.2020|url=http://e-qanun.az/framework/44756|accessdate=20.08.2020|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200820124855/http://e-qanun.az/framework/44756|archivedate=2020-08-20|url-status=dead}}</ref><ref name=":4">{{cite news|title=Azərbaycan Milli Məclisinin parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qruplarının rəhbərlərinin seçilməsi haqqında Azərbaycan Milli Məclisinin 24 aprel 2020-ci il tarixli 63-VIQR nömrəli Qərarı|author=|newspaper=|date=24.04.2020|url=http://e-qanun.az/framework/44950|accessdate=20.08.2020|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200820144823/http://e-qanun.az/framework/44950|archivedate=20.08.2020}}</ref> 2024-cü il oktyabrın 8-də Azərbaycan — Çin parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəri seçilib.<ref>{{Cite web |title=Milli Məclisin parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qruplarına rəhbərlər seçilib - SİYAHI |url=https://apa.az/xarici-siyaset/milli-meclisin-parlamentlerarasi-elaqeler-uzre-isci-qruplarina-rehberler-secilib-siyahi-871002 |access-date=2024-10-22 |website=Apa.az |language=az |archive-date=2024-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241008120924/https://apa.az/xarici-siyaset/milli-meclisin-parlamentlerarasi-elaqeler-uzre-isci-qruplarina-rehberler-secilib-siyahi-871002 |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Milli Məclisinin VI çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan siyasətçiləri]] l05wqckfxa3p7zi99h79mdsl56a16wd 0 619521 7864553 7864222 2024-11-26T12:04:23Z En Merker 184342 /* Müharibə ərəfəsi */ 7864553 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsi == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir [[qrivna]] (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır. 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi. İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] kmi8tftn2a2mvm2eroohi55jso44hm7 7864554 7864553 2024-11-26T12:04:37Z En Merker 184342 /* Müharibə ərəfəsi */ 7864554 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir [[qrivna]] (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır. 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi. İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] lmbsa57enh48g06b3eosapvl3an984x 7864556 7864554 2024-11-26T12:05:13Z En Merker 184342 /* Müharibə ərəfəsində */ 7864556 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır. 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi. İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] elkz3hwxbce4ezptxvmmo4bhjsrzw1a 7864558 7864556 2024-11-26T12:06:28Z En Merker 184342 /* Müharibə ərəfəsində */ 7864558 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] suyp3kmq9apj1z7w5gbf4a5npq2aqn1 7864643 7864558 2024-11-26T12:34:55Z En Merker 184342 /* Rusiyanın məğlub olma səbəbləri */ 7864643 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] e15tuyuwdb4q34m3ymovc2a3fti0xxe 7864652 7864643 2024-11-26T12:37:07Z En Merker 184342 /* Rusiyanın məğlub olma səbəbləri */ 7864652 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] s1dnwg7r2f2kb3wx7e8kk6umn25lj2v 7864666 7864652 2024-11-26T12:42:47Z En Merker 184342 /* Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri */ 7864666 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi. Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı. ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] 753165sqqjyx2t20rwybre04deltq31 7864668 7864666 2024-11-26T12:45:45Z En Merker 184342 /* Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri */ 7864668 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi. Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı. Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi. Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı. Batori, İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdlərində uğursuz oldu.[97] ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] ouf9k514agnvy0l4wg2c8akvf7yv61f 7864671 7864668 2024-11-26T12:47:40Z En Merker 184342 /* Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri */ 7864671 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi. Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı. Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi. Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı. [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi. ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] gmlzvh370w1cx2by56yoy9i03w5on9z 7864674 7864671 2024-11-26T12:48:43Z En Merker 184342 /* Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri */ 7864674 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] pett001gjf0f74u7ordsoh8kn3ou2lw 7864677 7864674 2024-11-26T12:50:16Z En Merker 184342 /* Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri */ 7864677 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> Yəhyanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.[97][99] Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək Narva və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxdı.[ Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.[99] Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən Novqorod ilə bağlı nəhəng tələblər irəli sürüb. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.[97] ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] dy82i9xj3dsjbd0c9n5u5vfwaki6c7l 7864684 7864677 2024-11-26T12:52:47Z En Merker 184342 /* Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri */ 7864684 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|Stefan Batorinin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|Stefan Batori Pskov yaxınlığında. Yan Mateykonun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] 24o6gpks8nx0wjgpipl4j3sevoavssf 7864685 7864684 2024-11-26T12:53:57Z En Merker 184342 /* Müharibənin dördüncü mərhələsi */ 7864685 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|right|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] ezhlli8iz4py5mrxqkmupohfcbqmgf9 7864692 7864685 2024-11-26T12:55:37Z En Merker 184342 /* Yekunları və nəticəsi */ 7864692 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] e8iyilys1llf9fysrsltpw1ujhsf22s 7864694 7864692 2024-11-26T12:55:57Z En Merker 184342 /* Yekunları və nəticəsi */ 7864694 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] lq56qmpguklnmnzish17xmjzb3o9ai5 7864699 7864694 2024-11-26T12:57:21Z En Merker 184342 /* Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri */ 7864699 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] b460gjw542h9wme39jbaeywlylskdcm 7864708 7864699 2024-11-26T13:01:06Z En Merker 184342 /* Müharibə ərəfəsində */ 7864708 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı. Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi. Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı. Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi. İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] bpq8365mciluutjt85d0l4g3inbpjq0 7864714 7864708 2024-11-26T13:04:01Z En Merker 184342 /* Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə */ 7864714 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi. Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi. 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi. Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı. Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı. === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] q2jc25f2kooffw75cguhhpti0yt2kxd 7864715 7864714 2024-11-26T13:07:02Z En Merker 184342 /* Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə */ 7864715 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər. Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu. Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] b5m1jlpbxfkm7sqyh4ax7xzyi8h7479 7864717 7864715 2024-11-26T13:08:42Z En Merker 184342 /* 1559-cu il barışığı */ 7864717 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=129}}</ref> Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu.<ref name="madariaga30">{{harvnb|De Madariaga|2006|p=130}}</ref> Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi. Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu. === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] qir4492sjpabfm991f07i84dcv5ore4 7864720 7864717 2024-11-26T13:09:57Z En Merker 184342 /* Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi */ 7864720 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=129}}</ref> Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu.<ref name="madariaga30">{{harvnb|De Madariaga|2006|p=130}}</ref> Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi.<ref name="elliott14">{{harvnb|Elliott|2000|p=14}} ([https://books.google.com/books?id=zfGrxQBcuXgC&pg=PA14 online])</ref> Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu.<ref name=Oakley27>{{harvnb|Oakley|1993|p=27}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA27 online])</ref> === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi. Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi. === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] gzfpfg0nuze4m4l0ao8k3spb88rmwkf 7864721 7864720 2024-11-26T13:11:25Z En Merker 184342 /* Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə */ 7864721 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=129}}</ref> Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu.<ref name="madariaga30">{{harvnb|De Madariaga|2006|p=130}}</ref> Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi.<ref name="elliott14">{{harvnb|Elliott|2000|p=14}} ([https://books.google.com/books?id=zfGrxQBcuXgC&pg=PA14 online])</ref> Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu.<ref name=Oakley27>{{harvnb|Oakley|1993|p=27}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA27 online])</ref> === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi.<ref name=Frost77>{{harvnb|Frost|2000|p=77}}</ref> Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi.<ref>{{harvnb|Oakley|1993|p=24}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA24 online])</ref> === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi. Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu. Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] 2rb86t2bgsk0x9926qge3or5lhe216x 7864724 7864721 2024-11-26T13:14:12Z En Merker 184342 /* Müharibənin üçüncü mərhələsi */ 7864724 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=129}}</ref> Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu.<ref name="madariaga30">{{harvnb|De Madariaga|2006|p=130}}</ref> Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi.<ref name="elliott14">{{harvnb|Elliott|2000|p=14}} ([https://books.google.com/books?id=zfGrxQBcuXgC&pg=PA14 online])</ref> Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu.<ref name=Oakley27>{{harvnb|Oakley|1993|p=27}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA27 online])</ref> === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi.<ref name=Frost77>{{harvnb|Frost|2000|p=77}}</ref> Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi.<ref>{{harvnb|Oakley|1993|p=24}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA24 online])</ref> === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi.<ref>{{Cite journal|title = The European tributary states of the Ottoman Empire in the sixteenth and seventeenth centuries|journal = Choice|date = 2014-05-01|volume = 51|issue = 9|language = en|first = Kelly Robert|last = DeVries}}</ref> Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu.<ref>Howorth (1880), p489 has the Akhmed-Haji-Mehmed story as a steppe battle against 'the famous Shermet Oghlu' (Sheremetev?) circa 1551.</ref> Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı. 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] aqyz1q39tiqghm3u9l2rq1j1v3jwck6 7864725 7864724 2024-11-26T13:15:34Z En Merker 184342 /* Müharibənin üçüncü mərhələsi */ 7864725 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=129}}</ref> Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu.<ref name="madariaga30">{{harvnb|De Madariaga|2006|p=130}}</ref> Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi.<ref name="elliott14">{{harvnb|Elliott|2000|p=14}} ([https://books.google.com/books?id=zfGrxQBcuXgC&pg=PA14 online])</ref> Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu.<ref name=Oakley27>{{harvnb|Oakley|1993|p=27}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA27 online])</ref> === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi.<ref name=Frost77>{{harvnb|Frost|2000|p=77}}</ref> Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi.<ref>{{harvnb|Oakley|1993|p=24}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA24 online])</ref> === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi.<ref>{{Cite journal|title = The European tributary states of the Ottoman Empire in the sixteenth and seventeenth centuries|journal = Choice|date = 2014-05-01|volume = 51|issue = 9|language = en|first = Kelly Robert|last = DeVries}}</ref> Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu.<ref>Howorth (1880), p489 has the Akhmed-Haji-Mehmed story as a steppe battle against 'the famous Shermet Oghlu' (Sheremetev?) circa 1551.</ref> Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı.{{sfn|Tucker|2010|p=531}} 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi. Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim". '' === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] ewowd549t4tu0i2i6qz3acrn6lb463z 7864728 7864725 2024-11-26T13:18:14Z En Merker 184342 /* Müharibənin üçüncü mərhələsi */ 7864728 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=129}}</ref> Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu.<ref name="madariaga30">{{harvnb|De Madariaga|2006|p=130}}</ref> Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi.<ref name="elliott14">{{harvnb|Elliott|2000|p=14}} ([https://books.google.com/books?id=zfGrxQBcuXgC&pg=PA14 online])</ref> Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu.<ref name=Oakley27>{{harvnb|Oakley|1993|p=27}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA27 online])</ref> === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi.<ref name=Frost77>{{harvnb|Frost|2000|p=77}}</ref> Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi.<ref>{{harvnb|Oakley|1993|p=24}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA24 online])</ref> === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi.<ref>{{Cite journal|title = The European tributary states of the Ottoman Empire in the sixteenth and seventeenth centuries|journal = Choice|date = 2014-05-01|volume = 51|issue = 9|language = en|first = Kelly Robert|last = DeVries}}</ref> Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu.<ref>Howorth (1880), p489 has the Akhmed-Haji-Mehmed story as a steppe battle against 'the famous Shermet Oghlu' (Sheremetev?) circa 1551.</ref> Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu. 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı.{{sfn|Tucker|2010|p=531}} 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi.<ref>{{harvnb|Fischer|Kirkpatrick|1907|p=63}}</ref> Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim"''.<ref name=Roberts258>{{harvnb|Roberts|1968|p=258}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA258 online])</ref> === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] 3bxt2hqb73ulwn5vgn17ocpla5hlyz7 7864729 7864728 2024-11-26T13:18:41Z En Merker 184342 /* Müharibənin üçüncü mərhələsi */ 7864729 wikitext text/x-wiki {{Hərbi münaqişə |münaqişə = Livoniya müharibəsi |aiddir = |şəkil = Baltic states in the first half of the 16th century - ru.svg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = XVI əsrin birinci yarısında Livoniya Ordeni və ona daxil olan bölgələr |tarixi = 17 yanvar 1558 — 26 may 1583 |yeri = müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]]un şimal-şərqi və [[Rusiya]]nın şimal-qərb əraziləri |səbəbi = |vəziyyəti = |nəticəsi = [[Reç Pospolita]] və [[İsveç]]in qələbəsi: <br> Yam-Zapolski sülhü; <br> Plyus barışığı |ərazi = [[Velij]] və Livoniyanın [[Böyük Litva knyazlığı]]na, Estlandiya, İnqriya və [[Kareliya Respublikası|Kareliyanın]] bir hissələrinin [[İsveç]]ə, [[Saaremaa|Ezel adasının]] [[Danimarka]]ya birləşdirilməsi |tərəf1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[Rusiya|Rusiya çarlığı]] <br> [[Qasım xanlığı]] <br> [[Fayl:Flag_of_et-Parnu.svg|25px]] Livoniya krallığı ''(1570—1578)'' <br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ''(1561—1568)''{{Efn|1561 və 1564-cü illərdə Rusiya və İsveç sülh müqavilələri bağladılar, 1567-ci ildə isə Livoniyanın bölüşdürülməsi və Polşa və Böyük Litva knyazlığına qarşı müqavilə - "əbədi sülh" imzaladılar.(bax. В.В.Похлёбкин. [http://www.aroundspb.ru/history/pohlebkin/pohleb3.php Русско-шведские войны и миры XVI в.]). Şimali yeddi illik müharibə zamanı Livoniyada İsveç və Polşa-Litva qüvvələri arasında epizodik silahlı qarşıdurmalar olurdu (bax. Н.В.Смирнов. [http://www.reenactor.ru/ARH/PDF/Smirnov_05.pdf Ливонская война и города Ливонии]), lakin İsveç əsasən Danimarka və Lübek ilə müharibə aparırdı. 1568-ci ildə XIV Erikin devrilməsindən sonra onun qardaşı III Yoxan Polşa və Böyük Litva knyazlığı ilə Rusiyaya qarşı ittifaqa girmək istədi. O, Rusiya ilə bağlanmış müqvilələri tanımaqdan imtina etdi və ona qarşı müharibəyə meyl etdi. Polşa, Böyük Litva knyazlığı və İsveç arasında Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə müqavilələr imzalanmamışdı.|a}} <br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]] ''(1562—1570)'' |tərəf2 = '''1558—1561''' <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|20px]] Livon konfederasiyası <br/> Livoniya Ordeni ----<br/>'''1561—1582'''<br> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]]''[[Böyük Litva knyazlığı]](1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa krallığı]] ''(1569-cu ilə qədər)'' <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] [[Reç Pospolita]]''(1569-cu ildən)'' <br/> [[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğu ----<br/> '''1570—1583'''<br> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] İsveç İmperiyası ----<br/> '''1575—1578'''<br> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[Danimarka-Norveç|Danimarka-Norveç uniyası]]{{Efn| Danimarka-İsveç sülh danışıqları başlandıqdan sonra Rusiya-Danimarka münasibətləri pisləşməyə başladı. 1570-ci ilin oktyabrında Danimarka hakimiyyəti, Kopenhagendə yerləşən rus xüsusi (quldur) donanmasını həbs etdi. 1574-cü ildə Livoniya qalası Lode, Qapsal və Leal şəhərləri Danimarka hakimiyyəti altına keçdi. 1575-ci il qış basqını zamanı rus qoşunları bu şəhərlərin ətraflarını viran qoydular və 1576-cı ilin qışında onları ələ keçirdilər. Həmçinin, 1575 və 1576-cı ilin qışında rus qoşunları Baltik dənizinin donanmasından istifadə edərək, buzların üstü ilə hərəkət edib Ezel adasına basqın etdilər. 1576-cı ilin aprelində Ezeldən çıxan Danimarka dəstəsi uğursuz olaraq Qapsalı geri qaytarmağa çalışdı. (bax. Н.В.Смирнов. Ливонская война и города Ливонии). 1578-ci il sentyabrın 1-də Aleksandr qəsəbəsində Livoniyanın bölüşdürülməsi barədə rus-Danimarka müqaviləsi imzalandı. Saziş 1562-ci il aprelin 7-də Mojaysk müqaviləsinin şərtləri ilə qüvvədən düşdü. Lakin II Frederik Rusiya ilə yeni müqaviləni təsdiqləməkdən imtina etdi.|c}} |tərəf3 = |tərəf4 = |komandan1 = [[Fayl:Great banner of Ivan IV of Russia.jpg|25px]] [[IV İvan Qroznı]] <br/> Şah Əli ([[Qasım xanlığı|Qasım xanı]]) <br/> [[Simeon Bekbulatoviç]] (Sain Bulat) <br/> [[Fayl:Flag of et-Parnu.svg|25px]] Maqnus <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] XIV Erix <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan2 = [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Vilhelm fon Fyurstenberq <br/>[[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]][[Fayl:Flag of Courland (state).svg|25px]] Qotxard Ketler <br/> [[Fayl:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|25px]] Filipp fon Bell <br/> [[Fayl:Alex K Grundwald flags 1410-03.svg|25px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Poland.svg|25px]] [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] II Siqizmund Avqust <br/> [[Fayl:Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodow ogolna.svg|25px]] Stefan Batori <br/> [[Fayl:Flag of Sweden (1562–1650).svg|25px]] III Yohan <br/> [[Fayl:Flag of Denmark.svg|25px]] [[II Frederik]] |komandan3 = |komandan4 = |qüvvə1 = |qüvvə2 = |qüvvə3 = |qüvvə4 = |itkilər1 = |itkilər2 = |itkilər3 = |itkilər4 = |ümumi itkilər = |vikianbar = }} '''Livoniya müharibəsi (1558-1583-cü illər)''' — [[Livoniya konfederasiyası]], [[Rusiya|Rusiya çarlığı]], [[Böyük Litva knyazlığı]] (1569-cu ildən - [[Reç Pospolita]]), [[İsveç tarixi|İsveç]] və [[Danimarka krallığı]]nın iştirak etdiyi XVI əsrdə baş verən böyük bir hərbi münaqişə (və ya bir sıra hərbi münaqişələr). Tərəflər Köhnə Livoniyaya (hazır ki, [[Estoniya]] və [[Latviya]]da) nəzarət etmək üçün müharibələr aparırdılar. Döyüş əməliyyatları əsasən müasir [[Estoniya]], [[Latviya]], [[Belarus]] və [[Rusiya]]nın şimal-qərbi ərazilərində aparılırdı. Rusiya çarlığı müharibəyə başlayanda [[Danimarka]] və [[Norveç Krallığı]], [[İsveç Krallığı]], Böyük Litva knyazlığı və Polşa Krallığının İttifaqı (sonradan Polşa-Litva Birliyi) arasında dəyişən koalisiya ilə üz-üzə gəldi. Müharibə 1558-ci ilin yanvarında [[Rusiya]] çarlığının Livoniyaya hücumu ilə başladı. Müharibənin ilk mərhələsində rus qoşunları əhəmiyyətli uğurlar əldə etdilər. [[Narva]], [[Tartu|Derpt (Yuriyev)]] və bir sıra digər şəhər və qəsrlər fəth edildi. 1561-ci ildə Vilen müqaviləsinə əsasən Livoniya Konfederasiyası ləğv edildi. Onun ərazisinin bir hissəsi vassal olaraq Kurlandiya və Semiqaliya hersoqluğu şəklində Böyük Litva knyazlığına qəbul edildi. Digər bir hissəsi isə birbaşa Böyük Litva knyazlığının bir hissəsi oldu. Bu andan başlayaraq, müharibə əsasən Rusiya çarlığı ilə Böyük Litva knyazlığı arasında qarşıdurma xarakteri aldı və hərbi əməliyyatlarda əsasən sonuncunun ərazilərində aparıldı. 1563-cü ildə [[Polotsk]] rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Ancaq rusların bu müvəfəqiyyəti davamlı olmadı. Belə ki, 1564-cü ildə rus ordusu Çaşniki döyüşündə məğlub oldu. Bundan qısa müddət sonra [[opriçnina]] tətbiq edildi (1565-1572). 1569-cu ildə [[Böyük Litva knyazlığı]] [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığı]] ilə vahid [[Reç Pospolita]] dövləti adı altında birləşdilər. Rus qoşunları tərəfindən [[Tallin|Revelin]] uğursuz mühasirəsindən sonra (1577) Reç Pospolita qüvvələri Polotsku geri qaytardı və [[Pskov]]u mühasirəyə aldı. Amma mühasirə uğursuz oldu. İsveçlilər [[Narva]]nı ələ keçirdi və uğursuzluqla nəticələnən Oreşek qalasını mühasirəyə aldılar. 1558-ci ildən 1578-ci ilə qədər Rusiya Dorpat (Tartu) və Narvada ilk hərbi uğurlarını qazanaraq, bölgədə üstünlüyü əldə etmişdi. Livoniya Konfederasiyasının Rusiya tərəfindən dağıdılması Polşa ilə Litva arasında münaqişəyə səbəb oldu və İsveç və Danimarka-Norveç 1559-1561-ci illər arasında münaqişəyə müdaxilə etdi. Rusiyanın daimi müdaxilələrinə baxmayaraq İsveç Estoniyası quruldu. Danimarka-Norveçli [[II Frederik]] Öselin köhnə yepiskopluğunu satın aldı və onu qardaşı hersoq Maqnus Holşteynlinin nəzarəti altına verdi. Hersoq Maqnus Livoniya mülklərini genişləndirməyə və 1576-cı ildə qadığı günə qədər nominal olaraq mövcud olan Rusiyanın vassal asıllığında olan Livoniya Krallığını qurmağa cəhd etdi. 1576-cı ildə [[Stefan Batori]] Litvanın Böyük hersoqu kimi Polşa kralı oldu və 1578-1581-ci illərdəki uğurları, o cümlədən Venden döyüşündə İsveç-Polşa-Litva birgə hücumu ilə müharibənin gedişatını dəyişdirdi. Ardınca Rusiya ərazisində xeyli müddəti əhatə edən bir kampaniya başladı və [[Pskov]]un uzun və çətin mühasirəsi ilə nəticələndi. Müharibə Yam-Zapolski (1582) və Plyus (1583) sülh müqavilələrinin imzalanması ilə başa çatdı. Rusiya ilə Polşa-Litva arasında müharibəyə son qoyan 1582-ci il Yam-Zapolski sülhünün şərtlərinə görə, Rusiya Livoniya və Polotskdakı bütün keçmiş mülklərini Polşa-Litva lehinə güzəştə getdi. O, müharibə zamanı ələ keçirdiyi bütün əraziləri, o cümlədən sahilyanı [[Baltik dənizi|Baltik]] şəhərləri ilə sərhəddəki torpaqları itirdi (Koporya, Yama, İvanqorod). 1583-cü ildə ​​İsveç və Rusiya, Estoniya Hersoqluğunu saxlayaraq, İsveçin İnqriya və Şimali Livoniyanın çox hissəsini aldığı Plus sülh müqaviləsini imzaladı. Beləliklə, keçmiş Livoniya konfederasiyasının ərazisi Reç Pospolita, [[İsveç]] və [[Danimarka]] arasında bölüşdürüldü. XIX-cu əsrdən bəri Rusiya tarixşünaslığında müharibənin əsas məqsədinin Rusiyanın [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etməsi fikri hökm sürür. Lakin bir sıra müasir elm adamları münaqişənin səbəblərinin bu olmadığı fikrində qalırlar. Livoniya müharibəsi [[Şərqi Avropa]]dakı hadisələrə böyük təsir göstərmiş və münaqişədə iştirakçı dövlətlərin daxili siyasətində ciddi nəticələri olmuşdur. Müharibə nəticə etibarilə Livoniya ordeninin varlığını sona çatdırmış, [[Reç Pospolita]]nın yaranmasına kömək etmiş və [[Rusiya]] çarlığının iqtisadi tənəzzülünə səbəb olmuşdu. == Müharibə ərəfəsində == Livoniya ordeni, ya da Livoniya Məsih Cəngavərlərinin Qardaşlığı, XIII əsrin əvvəllərində [[Avropa]]nın şimal-şərqində qurulan Xaçlı Cəngavərlərin hərbi-dini bir təşkilatı idi.<ref name=rabe306>{{harvnb|Rabe|1989|p=306}}</ref> Livoniyalıların [[Rusiya]] knyazlıqları ilə münasibətləri əvvəldən nizamlı deyildi.<ref name=dybas193>{{harvnb|Dybaś|2009|p=193}}</ref> Belə ki, 1242-ci ildə hələ də Teutonik ordusunda olan cəngavərlər [[Pskov]] və [[Novqorod]] şəhərlərinə qarşı işğalçı kampaniyada iştirak etmişdilər, lakin [[Buz döyüşü (1242)|Buz döyüşündə]] məğlub edilmişdilər.<ref name=AU>''Ужанков А.'' [http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского] {{Wayback|url=http://www.pravoslavie.ru/archiv/mezhdvukhzol.htm#2 |date=20201111030218 }}</ref> XV əsrdə Livoniyada nizam-intizam zəifləmiş, o, bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan Livoniya Ordeninə və dörd yepiskop-knyazlığa bölünmüşdü. Bundan əlavə, [[reformasiya]] nəticəsində Livoniyada [[yepiskop]]ların təsiri kəskin şəkildə azalmış, onların təsir dairəsi adi bir rəsmiyyətə çevrilmişdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — с.80</ref> Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Livoniya ərazisinin 67% -dən çoxunu əhatə edən Livoniya Ordeni həqiqi gücə sahib idi.<ref>Бессуднова М. Б. К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. c. 69.</ref> Böyük şəhərlərin geniş muxtariyyəti var idi və onlar öz maraqlarını qoruyurdu. XVI əsrin ortalarında Livoniya cəmiyyətində parçalanma yüksək həddə çatmışdı. Tarixçi Georq Forsten Livoniya müharibəsi ərəfəsində "Livoniyanın daxili vəziyyəti daxili çürümənin ən dəhşətli və kədərli mənzərəsini təmsil etdiyini" qeyd edirdi.<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 59 с.</ref> [[Fayl:Cannibalism 1571.PNG|250px|thumb|left|Rusların adamyeyənlik (hanibalizm) səhnəsi, Alman təbliğat plakatı]] 1480-ci ilin yanvarında Livoniya Ordeni [[Pskov]] torpaqlarına hücum edərək Vışqorodok qalasını tutdu. Qalanın bütün sakinləri qılıncdan keçirildi. Qdovun mühasirəyə düşməsindən sonra pskovlular onlara yardım göstərməsi üçün Moskva çarlığına müraciət etdilər. Moskva çarının köməyə göndərdiyi ordu ilə birlikdə Pskov könüllüləri 1480-ci ilin fevralında Livoniyaya girərək [[Tartu|Yuryevi]] ələ keçirdilər. Bundan sonra, yazda və payızda livoniyalılar Pskov və İzbork şəhərlərinə yeni hücumlar təşkil etdilər. [[Ruslar]] bu hücumlara 1481-ci il qış kampaniyası ilə cavab verdilər. Onlar Tarvastu və Karkus qalalarını ələ keçirib, Fellin qalasını mühasirəyə aldılar. Rus-Livoniya müharibəsi başa çatdıqdan sonra sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərti ilə Derpt yepiskopluğu illik olaraq [[Pskov]]a hər bir şəxsə görə bir qrivna (bir [[Alman markı|Alman markasına]] və ya 6 [[Macarıstan]] qızılına bərabər) miqdarında Müqəddəs Yuriyev xəracını ödəməli idi.<ref name=":1">{{kitab3|müəllif=Покровский Н.Н., Ленхофф Г.Д.|başlıq=Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам. Том III.|ответственный=А.А.Горский, Л.С.Михельсон|nəşr=Комментарий|yer=Москва|nəşriyyat=Языки славянских культур|il=2012|səhifə=420|səhifə=480|isbn=978-5-9551-0502-4|isbn2=|ссылка=https://books.google.lv/books?id=3FamCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref> 1492-ci ildə əsas məqsədi Rusiya sərhədlərini qorumaq olan İvanqorodun əsası qoyuldu. Rus qalası Narva çayı üzərində Livoniya [[Narva]]sı ilə üzbəüz yerləşmişdi.<ref name="nev">{{Книга|автор=[[:ru:Назарова, Евгения Львовна|Назарова Е.Л.]]|заглавие=Крестовый поход на Русь 1240 г. (Организация и планы)|ответственный=Е. А. Мельникова, Т. Н. Джаксон|издание=Восточная Европа в исторической перспективе. К 80-летию В.Т.Пашуто: сборник статей из серии Studia historica|место=Москва|издательство=Языки славянской культуры|год=1999|страницы=190—201|страниц=324|isbn=5-7859-0095-5|isbn2=}}</ref> 1503-cü ildə [[III İvan]] [[Livoniya konfederasiyası]] ilə altı il müddətinə atəşkəs imzaladı. Sonradan eyni şərtlərlə 1509, 1514, 1521, 1531 və 1534-cü illərdə atəşkəs uzadılmışdı. Hər yeni müqavilədə "Müqəddəs Yuriyev xəracı" daim xatırlanmışdır.<ref name="VLM">{{книга |заглавие=Vana-Liivimaa maapäev |год=2007 |издательство=Argo |isbn=9949-415-84-5 |страницы=118—119 |ссылка=https://books.google.com/books?id=4QxtGQAACAAJ&dq |ref=Raudkivi |язык=und |автор=Raudkivi, Priit}}</ref> 1554-cü il danışıqları zamanı [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] müqavilə şərtlərini sərtləşdirdi, əlavə olaraq xəracdan qalmış borcları və ordenin [[Böyük Litva knyazlığı|Litva knyazlığı]] və [[İsveç]]lə hərbi ittifaqlara son verməyi tələb etdi.<ref name="VLM"/> İlk borc ödənişi 1557-ci ildə edilməli idi. Lakin Livoniya konfederasiyası həmən ilin fevralında baş tutan danışıqlarda "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödəməsinin ləğv edilməsini tələb etdi. Çar bu tələbi qəti şəkildə rədd etdi. 1557-ci ilin dekabrında [[Moskva]]ya livoniyalıların yeni bir səfirliyi gəldi. Səfirlik 30 min macar qızılı və ya 45 min taler, ya da 18 min rubl məbləğində borcun ödənilməsi barədə razılığa gəldi. Razılığa əsasən bundan sonra hər il min macar qızılı məbləğində xərac ödənilməli idi. Lakin livoniyalılar bu öhdəlikləri yerinə yetirmədilər.<ref name=":1" /> 1557-ci ilin yazında çar [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] Narva sahillərində yeni bir limanın əsasını qoydu.<ref>ПСРЛ, т. XIII, ч. I, c. 281—284</ref> Ancaq Livoniya və [[Hanza ittifaqı]] Avropa tacirlərini yeni Rusiya limanına buraxmadı və onlar əvvəllər olduğu kimi Livoniya limanlarına getməyə məcbur oldular. Ümumi tənnəzül və Livoniyanın hərbi zəifliyi (bəzi hesablamalara görə, Orden bir döyüşdə 10 min əsgərdən çox olmayan qüvvə çıxara bilərdi<ref>Форстен Г. В. Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб., 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 70 с.</ref>), bir zamanlar qüvvətli olan Hanza ittifaqının zəifləməsi, [[Polşa]]-[[Litva]] ittifaqının, [[İsveç]]in, [[Danimarka]]nın və [[Rusiya]]nın ekspansiyası [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] mövcudluğunun təhlükə altında olduğu bir vəziyyətə gətirdi.<ref>''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} // История военного дела: исследования и источники. — 2014. Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. — С. 136.</ref> == Səbəbləri == [[Fayl:Livonia in 1534 (English).png|250px|thumb|right|Livoniyanın sərhədləri 1534-cü ildə.]] Tarixşünaslıqda Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbləri ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. === Müqəddəs Yuri xəracı === Ənənəvi yanaşmaya əsasən, IV İvan Rusiyanın geosiyasi maraqlarını aydın başa düşürdü və onlara tam uyğun hərəkət edirdi. Livoniyalılar tərəfindən "Müqəddəs Yuri xəracı"nın ödənilməməsi müharibənin başlaması üçün bir bəhanə hesab edilir. Müharibənin özü isə qaçılmaz bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirilir.<ref>''Шаскольский И. П.'' Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани // Международные связи России до XVII в. — М.: АН СССР, 1961. — С. 376—399. — C. 377.</ref><ref>Хорошкевич А. Л. Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 205 с.</ref> Bu fikri bölüşən tarixçilər Rusiya ilə Avropa arasında "Livoniya maneə"sinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Bu maneənin məhv edilməsi ölkənin hərbi-texniki və ya mədəni geriləməsini aradan qaldırmaq üçün lazım idi.<ref>''Соловьёв С. М.'' Сочинения: в 18 кн. — М: Голос, 1993—1998. — Кн. 3: История России с древнейших времён. Т. 5—6. — 1993. — 758 с. — С. 481—483.</ref> Belə bir maneənin mövcudluğunun bariz nümunəsi olaraq, onlar çox vaxt IV İvanın əmri ilə Avropada 300-ə yaxın müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssisləri rus xidmətinə cəlb edən, lakin livoniyalıların səyləri ilə tutulmuş və sonradan onlar tərəfindən edam edilən Hans Şlittenin məhkəmə işindən bəhs edirlər.<ref>Фречнер Р. Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006.c. 144—146</ref> Fərqli bir yanaşmanın tərəfdarları hesab isə edirlər ki, IV İvan Livoniyada genişmiqyaslı müharibəyə başlamağı planlaşdırmadı. 1558-ci ilin əvvəlindəki hərbi kampaniya livoniyalıları vəd edilmiş xəracı ödəməyə məcbur etmək üçün güc nümayişindən başqa bir şey deyildi. Bu fikrin lehinə olaraq onlar Rusiya ordusunun əvvəlcə Krım istiqamətində istifadə edilməsinin planlaşdırıldığı faktını dəlil kimi göstərirlər.<ref>''Волков В. А.'' Войны и войска Московского государства. — {{М.}}: ЭКСМО, 2004. — 572 с.</ref> Belə ki, rusiyalı tarixçi Aleksandr Filyuşkinin fikrincə müharibə "dəniz uğrunda mübarizə" xarakteri daşımırdı. Çünki, dövrün heç bir rus sənədində dənizə sıçrayışın zəruriliyi qeyd edilmir.<ref>''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 46—80.</ref> === Rus-Livoniya müqavilələrinin pozulması və Polşa-Livoniya birliyinə qarşı hərəkətlər === 1557-ci ildə [[Livoniya konfederasiyası]] ilə Polşa-Litva İttifaqı arasında bağlanan Pozvol müqaviləsi 1554-cü il Rusiya-Livoniya sazişlərinin şərtlərini kobud şəkildə pozması faktı da əhəmiyyətli diqqətə layiqdir. Bu müqavilədə Moskvaya qarşı müdafiə-hücum ittifaqı haqqında məqalə əksini tapmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 181—182. — ISSN 1995-848X.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 254 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4. c.22</ref> Həm həmin dövrün tarixşünaslığında(T.Bredenbax, İ.Renner<ref>{{məqalə|müəllif=Филюшкин А. И.|başlıq=Особенности рассказа о Ливонской войне хроники Иоганна Реннера|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/osobennosti-rasskaza-o-livonskoy-voyne-hroniki-ioganna-rennera|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2011|say=1 (9)|səhifə=95|issn=1995-848X}}</ref>), həm də sonrakı dövr tədqiqatçılarda arasında belə bir fikir vardır ki, məhz bu müqavilə IV İvanın 1558-ci ilin yanvarında həlledici hərbi əmməliyyatlara başlamağa sövq etmişdir.<ref>Kirchner W. The Rise of the Baltic Question (англ.). — 2nd ed. — Westport, Conn: Greenwood Publishing, 1970. — xi, 38 p. — ISBN 978-0-8371-3009-5.</ref><ref>Frost R. I. The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721 (англ.). — 2nd ed. — N. Y.: Routledge, 2014. — 416 p. — ISBN 978-0-582-06429-4. 48 p.</ref> Çünki rus çarı Livoniyada möhkəmlənmək üçün [[Polşa Krallığı Taxt-tacı|Polşa Krallığına]] və [[Böyük Litva knyazlığı]]na qüvvələrini bölgədə səfərbər etməyə vaxt verməmək məqsədi ilə bu addımı atmışdı.<ref>Королюк В. Д. Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в. / Отв. ред. А. А. Новосельский. — М.: АН СССР, 1954. — 35-36 с.</ref><ref>Donnert E.[de]. Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583 (нем.). — Berlin: Rütten & Loening[en], 1963. — 320 S. 43-44 p.</ref><ref>Madariaga I. Ivan the Terrible. First Tsar of Russia (англ.). — New Haven & London: Yale University Press, 2006. — 127.p. — ISBN 978-0-300-11973-2.</ref> Lakin bununla belə, bir sıra digər tarixçilər hesab edirlər ki, Pozvol müqaviləsi 1558-ci ildə Livonia ətrafında vəziyyətin gərginləşməsinə çox az təsir göstərmişdir. V.E.Popov və A.İ.Filyuşkinin fikrincə, Pozvol müqaviləsinin Moskva üçün [[casus belli]] olub-olmaması məsələsi mübahisəlidi. Çünki bu fakt maddi sübutlarla təsdiqlənmir və o dövrdə Moskvaya qarşı hərbi ittifaq 12 il müddətə təxirə salınmışdı.<ref>Попов В. Е., Филюшкин А. И. «Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г. // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — СПб.: СПбГУ, 2009. — № 1—2 (5—6). — С. 165—167. — ISSN 1995-848X.</ref> E.Tiberqə görə, o vaxt Moskvada bu müqavilənin mövcudluğu haqqında heç bir məlumata malik deyildilər.<ref>Tiberg E. Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562 (нем.). — Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1984. — 266 S. — (Studia historica Upsaliensia; 134). — ISBN 978-91-554-1509-9.</ref> V.V.Penskoy hesab edir ki, bu məsələdə müqaviləninin bağlanması faktının [[Moskva]] üçün [[casus belli]] olub-olmaması o qədər də vacib deyil. Çünki onu da başqaları ilə birlikdə Livoniya müharibəsinin başlanmasının səbəbi kimi göstərmək olar. Polşa və Litvanın Livoniyanın daxili işlərinə açıq müdaxiləsi, livoniyalılar tərəfindən "Yuri xəracı"nın ödənməməsi, Rusiya dövlətinin blokadasının güclənməsi və s. kimi hadisələr qaçılmaz olaraq müharibəyə səbəb olmuşdur.<ref>Пенской В. В. Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. — Белгород: НИУ БелГУ, 2012. — Вып. 23. — № 13. — С. 84. — ISSN 2075-4558.</ref><ref>Пенской В. В. Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг. — ЗАО «Центрполиграф», 2017. — 22 с. — (Новейшие исследования по истории России; Вып. 5). — ISBN 978-5-227-07698-4.</ref> === Rus tacirlərinin və möminlərin maraqlarının qorunması === [[Fayl:Livonian war map (1558-1560)-es.svg|250px|thumb|left|1558–1560-cı illərdə baş verən döyüş əməliyyatlarının xəritəsi]] 1560-cı ilin yanvar ayında İsveç kralı Qustav Vasa yazdığı məktubda IV İvan Qroznı nəinki, livoniyalıların xərac ödəmək vədini pozduğunu, həmçinin “livoniyalı düzgün olmayan xalq”a qarşı edilənlər - rus kilsələrinin qarət edilməsi və rus tacirlərinin əmlakının ələ keçirilməsini işarə edirdi: ''"Həm [[Riqa]]da, həm [[Tallin|Kolıvanda]], həm də [[Tartu|Yuryevdə]] evləri, dükanları, kilsələri qarət etdilər, bütün əmlakları mənimsədilər, bizim xalqımıza rahat yaşamaq imkanı verilmədi və insanlarımıza hər cür yalan və təhqirlər etdilər"''.<ref name=":0">{{məqalə|müəllif=Флоря Б.Н.|başlıq=К вопросу о начале писательской деятельности Ивана IV|ссылка=http://www.drevnyaya.ru/vyp/stat/s2_16_1.pdf|dil=ru|nəşr=Древняя Русь и вопросы медиевистики|тип=Научный журнал|il=2004|ay=|число=|том=|say=2|səhifə=3—7|issn=}}</ref>. Habsburq [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|imperatoru I Ferdinandın]] müharibəni bitirmək təklifinə cavab olaraq 20 fevral 1560-cı il tarixli məktubunu IV İvan livoniyalıların "Allahın əmrini pozduğunu və [[lüteranlıq]] doktrinasını qəbul etmək" ittihamı ilə başlayırdı. Həmçinin əlavə edir ki, hətta 1554-cü il tarixli rus-livoniya danışıqlarında, "rus kilsələrini mənimsəməkdə" günahlandırıldıqda, livoniyalılar "Rus Tanrı kilsələrini təmizləməyə" söz verdilər. Lakin, bunun əvəzinə "bizim xristian kilsələrimiz dağıdıldı və həmin kilsə yerləri murdarlandı". Beləliklə, rus çarı pravoslav kilsələrinin dağıdılmasından danışır, baxmayaraq ki, rəsmi danışıqlarda və ya Qroznının Andrey Kurbski ilə yazışmalarında bu ittihamlar səsləndirilməmişdi.<ref name=":0" /> Çarın 1563-cü ilin payızında [[Litva]] səfirlərinə göndərdiyi namədə də müharibənin dindən dönənlərin ruhlarının cəhənnəm atəşindən xilas olması üçün dindarların cəzası olduğu tezisini təkrarlayır.<ref name=":0" /> == Müharibənin gedişi == Müharibənin başlayanda Livoniya ordeni Siqizmund II Avqustun dəstəyinə arxalanan Riqa arxiyepiskopu və ilə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğrayaraq daha da zəifləmişdi. Digər tərəfdən Rusiya [[Kazan xanlığı|Kazan]] və [[Həştərxan xanlığı|Həştərxan xanlıqlarının]], [[Başqırdıstan]]ın, [[Noqay Ordası|Böyük Noqay Ordasının]], [[kazaklar]]ın və [[Kabarda-Balkariya|Kabardanın]] ilhaqından sonra daha da güclənmişdi. === Livoniya Konfederasiyası ilə müharibə === [[Fayl:Siege of Narva 1558.jpg|300px|thumb|right|IV İvan Qroznı tərəfindən Narvanın tutulması. B.A.Çorikov 1836.]] Rusiya çarlığı 1558-ci il yanvarın 17-də müharibəyə başladı. 1558-ci ilin yanvar-fevral aylarında [[Livoniya|Livoniya torpaqlarına]] rus qoşunlarının basqını kəşfiyyat xarakterli idi. Basqına 40 min adam qatılmışdı. Onlara Şah Əli xan, vayovodalar M.B.Qlinski və D.P.Zaxarin-Yuryev başçılıq edirdi.<ref>{{məqalə|müəllif=Кобрин В. Б.|başlıq=Захарьины|ссылка=http://www.runivers.ru/lib/book3253/10464/|nəşr=Советская историческая энциклопедия|yer=М.|nəşriyyat=Советская энциклопедия|il=1964|tom=5. Дминск—Индонезия}}</ref> Onlar [[Estoniya]]nın şərq hissəsini gəzib, martın əvvəlinə geri qayıtdılar.{{sfn|Шефов|2004}} Rusiya tərəfi bu yürüşü yalnız Livoniyadan lazımi xərac almaq istəyi ilə izah etdi.<ref name=Stevens85>{{harvnb|Stevens|2007|p=85}}</ref><ref>{{harvnb|Frost|2000|p=50}}</ref> Livoniya [[landtaq]]ı başlayan müharibəni dayandırmaq üçün Moskva ilə hesablaşmaq məqsədiylə 60.000 taler toplamaq qərarına gəldi. Ancaq may ayına qədər iddia edilən məbləğin yalnız yarısı toplandı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=123}}</ref> Bundan əlavə Narva qarnizonu İvanqorod qalasını top atəşinə tutdu və bununla da atəşkəs müqaviləsi pozuldu. Narva XIII əsrdə danimarkalılar tərəfindən qurulmuş Livoniya ordusunun güclü sərhəd qalası idi. Sərhədin digər tərəfində XV əsrin sonlarında mümkün hücumdan qorunmaq üçün İvanqorod qalası tikildi. Qalalar arasındakı məsafə iki kilometrə yaxın idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqda qalanın komendantı cəngavər fon Şnellenberq idi. Məhz o, İvanqorodu atəşə tutmaq əmrini vermişdi.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=202}} ([https://books.google.com/books?id=xdFVn1v3FMUC&pg=PA202 online])</ref> Bu hadisə rus tərəfinə yeni yürüş üçün bəhanə oldu. Bu dəfə Livoniyaya daha güclü bir ordu yürüş istiqamətləndi. Livoniya Konfederasiyası o dövrdə qala qarnizonlarını saymadan, döyüşə 10 mindən çox adam çıxara bilərdi. Beləliklə, də onun əsas hərbi üstünlüyü qalın divarlarla möhkəmləndirilmiş qalalar idi. Lakin bu qalalar artıq ağır mühasirə silahlarının gücünə effektiv müqavimət göstərə bilmirdi.<ref>{{harvnb|Bain|1971|p=117}}</ref> 1558-ci ilin aprelində vayevoda Danil Adaşev, Aleksey Basmanov və İvan Buturlin başda olmaqla rus qoşunları Narvaya yaxınlaşdılar. Mühasirə başladı. Mayın 11-də qalada güclü küləyin müşayyəti ilə yanğın başladı (Nikon salnaməsinə görə, yanğın sərxoş livoniyalıların Məryəmin Pravoslav ikonasını atəşə atması səbəbindən meydana gəlmişdi <ref>Никоновская летопись, VIII, 3073: Цирульник Кордт Фолькен варил пиво, а в гостях у него были новоприбывшие рижане. Они увидели икону Богородицы, оставленную русскими купцами, и, подгулявши, стали глумиться над иконою и бросали её в огонь. Вдруг пламя поднялось из под котла к верху и охватило потолок. Поднялся вихрь и разнёс огонь по всему городу.</ref>). Narvanın müdafiəçiləri qala divarlarını tərk edərək daha güclü bir düşmənlə - qəzəbli alovla qeyri-bərabər döyüşə qaçmalı oldular. Şəhərdəki çaxnaşmadan yararlanan rus qoşunları hücuma keçdilər. [[Fayl:Livonia.jpg|250px|thumb|left|"Murdar ruslar heç kəsə aman vermir. Əsir düşən hər kəslə belə davranır". "Uçan vərəq", Nürinberq 1561.]] Onlar maneəsiz qapıları sındırdılar. Düşmən artilleriyası ilə birlikdə aşağı şəhəri sürətlə ələ keçirərək yuxarı şəhəri və qalanı atəşə tutdular. Mühasirəyə alınanlar vəziyyətin qaçılmaz olduğunu görüb şəhərdən sərbəst çıxmaq şərtiylə təslim oldular. Narva alındı.<ref>{{harvnb|Bain|1971|pp=90–91}}</ref> Neyhauzen qalasının müdafiəçiləri xüsusi inadkarlıqla müdafiə olundular. Qala [[cəngavər]] fon Padenormun rəhbərliyi ilə bir neçə yüz döyüşçü tərəfindən müdafiə edilirdi. Onlar demək olar ki, bir ay ərzində vayevoda Pyotr Şuyiskinin hücumunu dəf etməyə müvəffəq oldular. 1558-ci il iyunun 30-da rus artilleriyası qala divarlarını və qüllələrini dağıtdıqdan sonra almanlar yuxarı qalaya sığındılar. Fon Padenorm burada da müdafiəni davam etdirmək istəyini ifadə etdi, lakin qalanın sağ qalan müdafiəçiləri müqavimətin mənasız olduğunu görüb təklifdən imtina etdilər. Cəsarətlərinə hörmət əlaməti olaraq Şuyiski onlara şərəflə qaladan çıxmalarına icazə verdi.<ref name=Madariaga262>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=262}}</ref> İyul ayında P.Şuyski [[Tartu|Derpti]] mühasirəyə aldı. Şəhər yepiskop Hermann Veylandın komandanlığı altında 2000 nəfərlik bir qarnizon tərəfindən müdafiə edilirdi. Qala divarları səviyyəsində tir düzəldildi və onların üzərinə toplar qoyaraq, rus artilleriyası iyulun 11-də şəhəri şiddətli atəşə tutmağa başladı. Top mərmiləri evlərin damlarını dağıdaraq, orada sığınan şəhər sakinlərinin üzərinə tökülürdü. İyulun 15-də P.Şuyiski Veylanda təslim olmaq təklifini etdi. O, təklifi düşünən müddətdə bombardman davam etdi. Bəzi qüllələr və atəş boşluqları dağıdıldı. Kənardan yardım ümidini itirən mühasirədə olanlar ruslarla danışıqlara başlamaq qərarına gəldilər. P.Şuyski sakinlərə şəhəri dağıtmayacağını və eyni idarəçiliyi saxlayacağına söz verdi. 1558-ci il iyulun 18-də Derpt təslim oldu. Qoşunlar yerli sakinlər tərəfindən tərk edilmiş evlərdə yerləşdilər. Onlardan birində gizli saxlanc yerində döyüşçülər 80 min taler tapdılar. Livoniyalı tarixçi<ref>''Бальтазар Руссов. '' Хроника провинции Ливония. — [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 C. 367.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190621180906/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/text26.phtml?id=1292 |date=2019-06-21 }}</ref> derptlilərin acgözlükləri səbəbindən rus çarının tələb etdiklərindən daha çox itirdiklərini acı bir şəkildə nəql edir. Tapılan vəsait təkcə Yuryev xəracı üçün deyil, həm də [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasını]] qorumaq üçün qoşun toplamağa da kifayət edərdi. 1558-ci ilin may-oktyabr aylarında rus qoşunları könüllü təslim olaraq Rusiya çarının tabeliyinə keçənlər daxil 20 möhkəmləndirilmiş şəhər-qala ələ keçrdilər. Bundan sonra rus qoşunları qışı evdə keçirmək üçün Livoniya ərazilərini tərk etdilər. Getməzdən əvvəl onlar şəhərləri qorumaq üçün oralarda kiçik qarnizonlar qoydular. Livoniyadakı Tevton ordeninin yeni enerjili naziri Qotthard Ketler bundan yararlanmaq qərarına gəldi. O, 10 minlik ordu toplayaraq, itirilənləri geri qaytarmağa qərar verdi. 1558-ci ilin sonlarında Ketler voyevoda Rusin-İqnateyevin komandanlığı altında bir neçə stereletsin daxil olduğu qarnizon tərəfindən müdafiə olunan [[Yekabpils|Rinqen]] qalasına yaxınlaşdı. Vayevoda Mixail Repninin başçılığı ilə 2 min nəfərlik bir dəstə mühasirəyə alınmışların köməyinə gəldi. Ancaq Ketler Repnininin dəstəsini darmadağın etdi. Rus qarnizonu beş həftə qalanı müdafiə etməyə müvvəfəq oldu. Müdafiəçilərin barıtı bitdikdən sonra isə almanlar qalaya hücum edərək onu aldılar. Bütün qarnizon qılıncdan keçirildi. Lakin, Rinqenin tutulması livoniyalılara gözlədikləri müvvəfəqiyyəti gətirmədi. Belə ki, bir aydan çox davam edən mühasirə və qoşununun beşdə birini (2 min nəfər) itirən Ketler hücumun ardını gətirə bilmədi. 1558-ci il oktyabrın sonunda onun ordusu [[Riqa]]ya geri çəkildi. Bu kiçik qələbə livoniyalılara böyük bir fəlakət gətirdi.<ref name=Kahle17>{{harvnb|Kahle|1984|p=17}}</ref> Rinqeni livoniyalılar ələ keçirdikdən sonra IV İvan Qroznı onlara cavab verməyi qərar verdi. Rinqen qalasının itirilməsindən iki ay sonra rus qoşunları Livoniya torpaqlarına qış basqını həyata keçirdi. 1559-cu ilin yanvarında knyaz-vayevoda V.S.Serebryanının komandanlıq etdiyi ordu Livoniyaya soxuldu. Onun qarşısına cəngavər Fölkersamın ''(Fölckersam)'' komandanlığı altında Livoniya ordusu çıxdı.<ref>{{harvnb|Bain|2006|p=118}} ([https://books.google.com/books?id=dPQwweeMSvMC&pg=PA118 online])</ref> Yanvarın 17-də Tirzen döyüşündə almanlar darmadağın edildilər. Bu döyüşdə Fölkersam və 400 cəngavər (sıravi döyüşçülər bura daxil deyil) öldürüldü, qalanları ya əsir düşdü, ya da qaçıb canını qurtardı. Bu qələbə ilə Livoniya "qapılarını" rusların üzünə açıldı. Onlar [[Livoniya konfederasiyası|Livoniya Konfederasiyasının]] torpaqlarından sərbəst keçdilər, 11 şəhəri ələ keçirdilər və [[Riqa]]ya çatdılar. Burada ruslar Dunamun basqında Riqa donanmasını yandırdılar. Sonra rus ordusu Kurlandiyanı tutub, oradan keçərək [[Prussiya]] sərhəddinə çatdı. Fevral ayında ordu böyük qənimət və çox sayda əsir ilə evə qayıtdı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=25–26}}</ref> === 1559-cu il barışığı === [[Fayl:Livonskaya war.gif|300px|thumb|right|Şərqi Livoniyanın əsas şəhərlərinin və qalalarının xəritəsi]] 1559-cu il qış basqınından sonra [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] əldə edilmiş uğuru möhkəmləndirmədən Livoniya Konfederasiyasına mart-noyabr aralığında (ardıcıl üçüncü) barışıq təklifi göndərdi. Onun tərəfindən belə tələsik və hesablanmamış sülh təklifi bir neçə səbəbə görə idi. [[Moskva]] Livoniya torpaqlarında gözü olan [[Litva]], [[Polşa]], [[İsveç]] və [[Danimarka]]nın ciddi təzyiqi altında qalmışdı. 1559-cu ilin mart ayından etibarən Litva səfirləri IV İvannı Livoniyadakı hərbi əməliyyatları sona çatdırmağa çağırırdılar. Əks halda çarı Livoniya Konfederasiyası tərəfindən müharibəyə qoşulacaqları ilə təhdid edirdilər. Tezliklə İsveç və Danimarka səfirləri də müharibənin dayandırılması istəyi ilə müraciət etdilər.<ref>{{harvnb|De Madariaga|2006|p=129}}</ref> Livoniyanın işğalı ilə Rusiya bir sıra [[Avropa]] dövlətlərinin ticarət maraqlarına da zərbə endirirdi. Baltik dənizində ticarət ildən-ilə böyüyürdü və bunun kim tərəfindən idarə ediləcəyi sualı aktual olaraq qarşıya çıxırdı. Qazanclarının ən vacib hissəsini - Rusiya tranzitindən əldə etdiyi gəlirləri itirən Revel tacirləri İsveç kralına şikayət edirdi: ''"Divarlarda dayanaraq tacir gəmilərinin şəhərimizin yanından üzüb Narvadakı rusların yanına getməsini göz yaşları ilə seyr edirik".'' Bundan əlavə Livoniyada rusların olması qitədə güc balansını pozaraq, mürəkkəb və qarışıq Avropa siyasətinə təsir edirdi. Belə ki, məsələn Polşa kralı II Siqizmund Avqust [[İngiltərə krallığı|İngiltərə kraliçası]] [[I Yelizaveta]]ya yazdığı məktubda Livoniyadakı rusların əhəmiyyətini belə göstərirdi: ''"Moskva çarı Narvaya gətirilən mallar hesabına gücünü günbə gün artırır, çünki oraya digər mallarla yanaşı ona məlum olmayan silahlar da gətirilir ... hərbi mütəxəssislər də gəlir. O, onlar vasitəsi ilə hamını məğlub etmək üçün vasitə əldə edir ..."'' Digər bir çətinlik Moskvanın özündə fikir ayrılığının olması idi. Ümumi bir hərbi strategiyanın olmaması, bəzi boyarların [[Baltik dənizi|Baltik sahilini]] əldə etməyi ən yüksək prioritet hesab etdiyi, digərinin [[Krım xanlığı]]nın ən qısa müddətdə aradan qaldırılmasının tərəfdarı olması çarın yaxın silahdaşları arasında qızğın mübahisələrə səbəb oldu.<ref name="madariaga30">{{harvnb|De Madariaga|2006|p=130}}</ref> Faktiki olaraq 1559-cu il barışığının əsas təşəbbüskarı saray məmuru Aleksey Adaşev idi. Bu qrup tatar çöllərindən gələn təhlükəni aradan qaldırmaqla yanaşı, çöl zonasında böyük torpaq fondu əldə etmək istəyən zadəganlar dairələrinin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} Bu barışıq zamanı ruslar Krım xanlığına zərbə vurdular, lakin bunun heç bir ciddi nəticəsi olmadı. Əksinə Livoniya ilə barışığın nəticəsi daha qlobal oldu. Atəşkəs müddətində (avqustun 31-i) Livoniya Tevton Ordeninin landmeysteri Qothard Ketler [[Vilnüs|Vilnoda]] [[Böyük Litva knyazlığı|Böyük Litva knyazı]] II Siqizmund Avqust ilə saziş bağladı. Müqaviləyə əsasən Riqa arxiyepiskopunun bütün əmlakı və torpaqları onun "müştəri və himayə"sinə, yəni Böyük Litva Knyazlığının protektoratı altında keçirdi. Eyni 1559-cu ildə [[Talin|Revel]] İsveçə keçdi və Ezel yepiskopu [[Saaremaa|Ezel adasını]] Danimarka kralının qardaşı [[hersoq]] Maqnusa 30 min talarə güzəştə getdi. Atəşkəs fürsətindən istifadə edən Livoniya Konfederasiyası yeni ordu yığa bildi. Onlar Yuryev yaxınlığında atəşkəsin bitməsinə bir ay qalmış rus qoşunlarına hücum etdilər. Rusiya vayevodaları 1000-dən çox canlı itki verdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=105}} === Hərbi əməliyyatların bərpa edilməsi === 1560-cı ildə ruslar hərbi əməliyyatları bərpa etdilər və bir sıra qələbələr qazandılar. Çar ordusu Marienburq tutdu ([[Latviya]]da indiki Alukusne), alman qüvvələri Ermesdə məğlub edildi, bundan sonra Fellin ([[Estoniya]]da indiki [[Vilyandi]]) işğal edildi. Livoniya Konfederasiyası dağıldı. Fellin tutulanda Tevton ordeninin keçmiş livoniyalı landmasteri Vilhelm fon Furstenberg əsir düşdü. 1575-ci ildə Yaroslavldan qardaşına məktub göndərdi.<ref name="elliott14">{{harvnb|Elliott|2000|p=14}} ([https://books.google.com/books?id=zfGrxQBcuXgC&pg=PA14 online])</ref> Burada keçmiş landmasterin mülkiyyətinə torpaq sahəsi verilmişdi. Məktubda o, qardaşına "taleyindən şikayət etməyə heç bir səbəbi olmadığını" söyləyirdi. Livoniya torpaqlarını əldə edən [[İsveç]] və [[Litva]], [[Moskva]]dan qoşunlarını bu ərazilərdən çıxarılmasını tələb etdi. [[IV İvan Qroznı|IV İvan]] bu tələbə imtina ilə cavab verdi. Nəticədə [[Rusiya]] [[Litva]] və [[İsveç]] koalisiyası ilə münaqişəyə cəlb olundu.<ref name=Oakley27>{{harvnb|Oakley|1993|p=27}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA27 online])</ref> === Böyük Litva knyazlığı ilə müharibə === [[Fayl:Połacak. Полацак (1579).jpg|350px|thumb|left|Polotskun mühasirəsi, 1579-ci il qravürası]] 1561-ci ildə Tarvastın mühasirəsi zamanı Nikolay Radzivill vayevodalar Kropotkin, Putyatin və Trusovu şəhəri təslim etməyi inandırdı.<ref>Сборник русского исторического общества. Т. 71, № 12. С. 235.</ref> Onlar əsirlikdən qayıdanda təxminən bir il həbsdə yatdılar. Bir ildən sonra Qroznı onları bağışladı.<ref>''Скрынников Р. Г.'' Начало опричнины. — С. 177; Царство террора. — С. 157.</ref> 1561-ci ilin payızında Livoniya ərazisində Kurlandiya və Semiqaliya Hersoqluğunun yaranması və digər torpaqların Böyük Litva knyazlığına verilməsi haqqında [[Vilnüs|Vilen]] Uniyası bağlandı. 1561-ci il noyabrın 26-da Alman imperatoru [[I Ferdinand (Müqəddəs Roma imperatoru)|I Ferdinand]] Narva limanı üzərindən rusların nəqlini qadağan etdi. İsveç kralı XIV Erik Narva limanını blokadaya aldı və Narvaya üzən tacir gəmilərini tutmaq üçün İsveç donnanmasını göndərdi. 1562-ci ildə Litva dəstələri [[Smolensk]] və [[Velij]] şəhərlərinə basqın düzənlədilər. Elə həmin ilin yayında Rusiyanın cənub sərhədlərində vəziyyət pisləşdi{{Efn| Krım tatarları Mtsensk, Odoyev, Novosil, Bolxov, Belev ətraflarını viran etdilər|d}}, bu da Livoniyaya rusların yeni hücumunun vaxtını uzatdı. 1562-ci ildə Nevel döyüşündə knyaz Andrey Kurbski Pskova hücum edən Litva dəstəsini məğlub edə bilmədi. Avqustun 7-də Rusiya ilə Danimarka arasında sülh müqaviləsi bağlandı və ona görə çar Ezel adasının Danimarkaları tərəfindən ilhaq edilməsi ilə razılaşdı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 162—163, 275.</ref> [[Litva]]nın paytaxtı [[Vilnüs|Vilnaya]] gedən yolu Polotsk bağlayırdı. 1563-cü ilin yanvarında demək olar ki, ölkənin bütün silahlı qüvvələrinin daxil olduğu rus ordusu bu sərhəd qalasını ələ keçirmək üçün [[Velikiye Luki]]dən çıxaraq ora doğru getdi.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=114}} Fevralın əvvəlində rus ordusu Polotsku mühasirəyə aldı və fevralın 15-də şəhər təslim oldu. Pskov salnaməsinə görə, Polotsku ələ keçirərkən IV İvan bütün yəhudilərin yerində [[vəftiz]] olunmasını əmr etdi. Bundan imtina edənləri isə dərhal [[Dauqava|Dvina çayında]] boğmaq əmrini verdi.<ref>Карамзин Н. М. История государства Российского: в 12 томах. — СПб.: Тип. Н. Греча, 1816—1829.том=9,глава=1</ref> [[Almaniya imperiyası|Alman imperatoru]] Ferdinandın ittifaq bağlamağı və türklərə qarşı birgə mübarizə təklifinə çar Livoniyada [[Lüteranlıq|lüteranlara]] qarşı demək olar ki, onun maraqları uğrunda mübarizə apardığını söylədi.<ref>Лурье Я. С. Указ. соч. С. 490.</ref> IV İvan [[Habsburqlar]]ın siyasətində katolik birliyi ideyasının necə əhəmiyyət dağıdığını bilirdi. Lüteran doktrinasına qarşı çıxan Qroznı Habsburqların siyasətinin çox həssas tərəfinə toxunurdu.{{sfn|Скрынников|2001|страницы=73}} Polotsku ələ keçirdikdən sonra Rusiyanın Livoniya müharibəsindəki uğurları enişə doğru istiqamətləndi. Artıq 1564-cü ildə ruslar bir sıra uğursuzluqlara düçar oldu. Onlardan ən böyüyü Çaşnik döyüşündəki məğlubiyyət idi. Faktiki olaraq qərbdəki rus qoşunlarına komandanlıq edən boyar və iri hərbi rəis knyaz A.M.Kurbski Litva tərəfə keçdi. Kurbski [[Baltikyanı ölkələr]]dəki çar agentlərini deşifrə etdi və [[Litva]]nın [[Velikiye Luki]]yə basqında iştirak etdi.<ref name=Frost77>{{harvnb|Frost|2000|p=77}}</ref> Hərbi uğursuzluqlar və adlı-sanlı boyarların Litva ilə vuruşmaq istəyində olmaması çar [[IV İvan Qroznı]] tərəfindən onlara qarşı represiyalar tətbiq etməsi ilə nəticələndi. 1565-ci ildə [[opriçnina]] tətbiq edildi. 1566-cı ildə [[Moskva]]ya gələn Litva səfirliyi o dövrdə mövcud olan vəziyyət əsasında Livoniyanın bölünməsini təklif etdi. Bu vaxtı çağırılan Zemski Sobor IV İvan hökumətinin ta [[Riqa]]nın tutulmasına qədər [[Baltikyanı ölkələr]]də mübarizə aparmaq niyyətini dəstəklədi.<ref>{{harvnb|Oakley|1993|p=24}} ([https://books.google.com/books?id=wPXEp45wAeQC&pg=PA24 online])</ref> === Müharibənin üçüncü mərhələsi === [[Fayl:Livonian war map (1570-1577).svg|300px|thumb|right|1577-ci ilə qədər Rusiyanın Livoniya və Litvada işğal etdiyi ərazilər.]] İsveçlə münasibətlər yenidən kəskinləşdiyi üçün Rusiyanın şimalında çətin vəziyyət yaranmışdı. Həmçinin cənubda da vəziyyət ağır dərəcədə pisləşmişdi. Belə ki, 1569-cu ildə [[Osmanlı ordusu]] [[Həştərxan]] üzərinə yürüş etmişdi.<ref>{{Cite journal|title = The European tributary states of the Ottoman Empire in the sixteenth and seventeenth centuries|journal = Choice|date = 2014-05-01|volume = 51|issue = 9|language = en|first = Kelly Robert|last = DeVries}}</ref> Krım xanlığı ilə müharibə dövründə isə I Dövlət Gərayın ordusu 1571-ci ildə [[Moskva]]nı yandırıb, Rusiyanın cənubunu viranə qoydu.<ref>Howorth (1880), p489 has the Akhmed-Haji-Mehmed story as a steppe battle against 'the famous Shermet Oghlu' (Sheremetev?) circa 1551.</ref> Lakin birləşmiş [[Reç Pospolita|iki millətin dövlətində]] uzun bir "kralsızlıq" dövrü, əvvəlcə Livoniya əhalisinin gözündə cəlbedici bir qüvvəyə sahib olan Maqnusun rəhbərliyi ilə vassal bir krallığın yaradılması, siyasi vəziyyətin yenidən Rusiyanın xeyrinə dəyişməsinə imkan verdi. Rusiyanın nəzarəti altında olan Narvanın artan ticarət dövriyyəsini dayandırmaq üçün [[Polşa]], ondan sonra isə [[İsveç]] [[Baltik dənizi]]ndə ticarət gəmilərinə soyğunçu hücumlar təşkil etməyə başladı. 1570-ci ildə [[Baltik dənizi]]ndəki Rusiya ticarətinin qorunması üçün tədbirlər görüldü. [[IV İvan Qroznı]] danimarkalı Karsten Roda "çar təltifi" (dənizdə quldurluq etmək üçün xüsusi icazə) təqdim etdi. Qısa bir fəaliyyət müddətinə baxmayaraq, Rodun hərəkətləri olduqca təsirli oldu. Belə ki, onun səyləri ilə Baltik dənizində İsveç və Polşa ticarəti xeyli azaldı. İsveç və Polşa Rodu ələ keçirmək üçün xüsusi dəstələr yaratmağa və onları təchiz etməyə məcbur oldu.<ref name=Oakley37>{{harvnb|Oakley|1993|p=37}}</ref> 1572-ci ildə [[Molodi müharibəsi|Molodi döyüşündə]] I Dövlət Gərayın ordusu məğlub edildi və Krım tatarları tərəfindən böyük basqın təhlükəsi aradan qaldırıldı.{{sfn|Tucker|2010|p=531}} 1573-cü ildə ruslar Veysenşteynə (Paide) basqın etdilər. Yazda knyaz Mstislavskinin (16 min əsgər) komandanlığı altında olan rus qoşunları, iki minlik İsveç ordusu ilə Estoniyanın qərbindəki Lode qalası yaxınlığında üz-üzə gəldilər. Say üstünlüyünə baxmayaraq, rus qoşunları darmadağın edildilər. Onlar xeyli sayda silah-sursat, bayraqlar və təchizatla dolu araba qoyub qaçdılar.<ref>''Тарас А.Е.'' Войны Московской Руси с великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ(издательство); Мн.: Харвест, 2006. — С. 291.</ref> 1574-cü ildə Vezenberqə olan İsveç hücumu dəf edildi. 1575-ci ildə Saqa qalası Maqnusun ordusuna, [[Pyarnu|Pernov]] isə ruslara təslim oldu. 1576-cı il kampaniyasından sonra Rusiya [[Riqa]] və [[Talin|Revel]] istisna olmaqla bütün Baltik sahilini ələ keçirdi. Lakin əlverişsiz beynəlxalq vəziyyət, Baltikyanı ölkələrdə torpaqların rus zadəganlarına paylanması yerli kəndliləri Rusiyadan uzaqlaşdırdı. Üstəlik ciddi daxili çətinliklər (ölkəyə yaxınlaşmaqda olan iqtisadi sarsıntı) Rusiya üçün müharibənin sonrakı gedişatına mənfi təsir göstərdi.<ref>{{harvnb|Fischer|Kirkpatrick|1907|p=63}}</ref> Moskva dövləti ilə Reç Pospolita arasındakı mürəkkəb münasibətlər polyak səfiri İoan Kobensel tərəfindən 1575-ci ildə belə ifadə edilirdi: ''"Yalnız polyaklar ona hörmətsizlik göstərirlər; ancaq o, da onlardan iki yüz mildən çox torpaq aldığını söyləyərək onlara gülür və itirilənləri geri qaytarmaq üçün heç bir cəsarət göstərmədiyini deyirdi. Onların səfirlərini pis qəbul edir. Sanki məni təəssüfləndirmək üçün, polyaklar da mənə eyni cür qəbul təşkil edəcəyini deyirdilər və çoxlu problem yaradacaqlarını bildirirdilər; Bu vaxt, bu böyük hökmdar məni belə bir şərəflə qarşıladı ki, əgər əlahəzrət məni [[Roma]]ya və ya [[İspaniya]]ya göndərməyi düşünürsə, daha yaxşı qəbulu gözləyə bilməzdim"''.<ref name=Roberts258>{{harvnb|Roberts|1968|p=258}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA258 online])</ref> === Müharibənin dördüncü mərhələsi === [[Fayl:Siege of Pskov 1581.jpg|300px|thumb|left|[[Stefan Batori]]nin qoşunları tərəfindən Pskovun mühasirəsi. Pskov qarnizonunun əks-hücumu.]] 1577-ci il yanvarın 23-də 50.000 minlik rus ordusu yenidən Reveli mühasirəyə aldı, lakin qalanı ələ keçirə bilmədi.<ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. - страницы 121 — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> 1578-ci ilin fevral ayında Papa nunsisi Vinsent Laureo narahatlıqla Romaya xəbər verdiki: "Muskovitlər ordusunu iki hissəyə bölüb: biri [[Riqa]]nın yaxınlığında, digəri [[Vitebsk]] yaxınlığında gözləyir”.<ref>''Штаден Г.'' Указ. соч. — С. 19.</ref> Artıq bu vaxta qədər yalnız iki şəhər - [[Talin|Revel]] və Riqa istisna olmaqla, Dvina boyunca bütün Livoniya rusların əlində idi.<ref>''Лурье Я. С.'' Указ. соч. — С. 504.</ref> 70-ci illərin sonlarında Voloqda IV İvan Voloqda da öz donanmasını yaratmağa başladı və onu Baltik dənizinə keçirməyə çalışdı, lakin plan yerinə yetirilmədi.<ref>''Николай Парфеньев.'' Воевода земли русской. Царь Иоанн Васильевич Грозный и его военная деятельность. [http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 Часть 3] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140427190249/http://www.rusk.ru/st.php?idar=19841 |date=2014-04-27 }}</ref> Çar bilmirdi ki, 1577-ci il yay hücumunun əvvəlində hersoq Maqnus düşməni - Stefan Batori<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 138.</ref> ilə gizli əlaqələr quraraq köhnə müttəfiqlərinə xəyanət etdi və onunla [[Separatizm|seperat]] müqavilə bağlamaq barədə danışıqlar apardı.<ref>''Похлёбкин В. В.'' Указ. соч. — С. 172, 395.</ref> Bu xəyanət yalnız altı ay sonra, Maqnus Livoniyadan qaçaraq Reş Pospolita tərəfinə keçəndə aydın oldu.<ref>''Зимин А. А., Хорошкевич Л. Л.'' Указ. соч. — С. 139.</ref>. Batorinin ordusunda xeyli sayda [[Avropa]]nın müxtəlif yerlərindən muzdlular toplaşmışdı. Batori ümid edirdi ki, ruslar öz zalım hökmdarına qarşı çıxaraq ona qoşulacaqlar. Bu məqsədlə o, vərəqələr çap etdirib yaymaq üçün səhra mətbəəsi əldə etmişdi.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref><ref>Виппер Р. Ю. III. Окно в Европу // Иван Грозный. — 3-е дополненное издание. — М.-Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1944. — 160 с. — (Научно-популярная серия). — 5 000 экз.</ref> Say üstünlüyünə baxmayaraq, Mehmet Paşa Batoriyə yazırdı: ''"Kral üzərinə çətin bir vəzifə götürür; Muskovitlərin gücü böyükdür və ağam istisna olmaqla, yer üzündə daha güclü bir hökmdar yoxdur ”.<ref>''Pierling P.'' La Russie et le Saint-Siege. — T. II. — 1897. — P. 69.</ref>'' [[Fayl:Jan Matejko-Batory pod Pskowem.jpg|300px|thumb|right|[[Stefan Batori]] [[Pskov]] yaxınlığında. [[Yan Mateyko]]nun şəkili (1872)]] 1578-ci ildə knyaz Dmitri Xvorostinin komandanlığı altında rus ordusu kral Maqnusun qaçışından sonra güclü İsveç qarnizonu tərəfindən tutulmuş [[Pıltsamaa|Oberpalen]] şəhərini ələ keçirdi. 1579-cu ildə kral elçisi Vençeslas Lopatinski çara Batoridən müharibənin elan olunması haqda məktub gətirdi.<ref>Книга Посольская метрики Великого княжества Литовского. — Т. 2. — № 22.</ref> Artıq avqust ayında Polşa ordusu Polotsku mühasirəyə aldı. Qarnizon üç həftə ərzində müdafiə olundu və onların cəsarətli müqavimətini hətta Batori özü belə qiymətləndirmişdi.<ref>''Валишевский К.'' Указ. соч. — С. 332.</ref> Sonda qala təslim oldu (30 avqust) və qarnizon buraxıldı. Stefan Batorianın şəxsi katibi P.Qeydenşteyn məhbuslar haqqında belə yazırdı: {{sitat|Dinlərinin qaydalarına görə, hökmdarına sədaqəti Allaha sədaqət kimi vacib sayırlar, son nəfəsinədək çarlarına and içənlərin cəsarətini tərifləyirlər və ruhlarının bədəndən ayrılıb dərhal göyə köçürüldüklərini deyirlər.<ref name="ReferenceA">Гейденштейн Р. Записки о Московской войне. (1578—1582) / Пер. с лат. — СПб.: Археогр. комис., 1889. — 86+312 с.</ref>}} Bununla belə "bir çox sterelets və digər moskvalılar" Batori tərəfinə keçdi və o, onları [[Qrodno]] bölgəsində məskunlaşdırdı. Batori bunun ardınca [[Velikiye Luki]]yə doğru hərəkət etdi və onu ələ keçirdi.<ref name="Соловьёв6" >''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm Гл. 6.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140522151938/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p6.htm |date=2014-05-22 }}</ref> Eyni zamanda Polşa ilə barışıq barədə birbaşa danışıqlar aparılırdı. [[IV İvan Qroznı]] dörd şəhər istisna olmaqla, bütün Livoniyanın [[Polşa]]ya verilməsini təklif edirdi. Batori bu təkliflə razılaşmadı və bütün Livoniya şəhərləri ilə birlikdə Sebeji də ona verilməsini tələb etdi. Bunda əlavə o, hərbi xərclərin ödənilməsi üçün 400.000 macar qızılı təzminat tələbini qoydu. Bu tələblərdən qəzəblənən Qroznı ona kəskin bir məktubla cavab verdi.<ref>Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. Гл. 6.</ref><ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c. 32.</ref> Polşa və Litva dəstələri [[Smolensk]]ə, Severski torpaqlarına, [[Novqorod]]un cənub-qərbinə və [[Ryazan vilayəti|Ryazanşinaya]] soyğunçu basqınlar edib, [[Volqaboyu|Volqanın]] yuxarı sahillərinə qədər Rusiya torpaqlarını talan etdilər. Orşalı Litva voyevodası Filon Kmita Rusiyanın qərb torpaqlarında 2000 kənd yandıraraq çoxlu qənimət ələ keçirdi. Litva maqnatları Ostrojskilər və Vişnevskilər yüngül süvari qoşunların dəstəyi ilə [[Çerniqov]]u talan etdilər. Şlyaxiç Yan Solomeretskinin süvariləri [[Yaroslavl]] ətrafını viran etdilər. [[Fayl:Map of Poland and Lithuania in 1600.svg|250px|thumb|left|Yam Zapolski sülhündən sonra Livoniya xəritəsi. Yaşıl - Rusiya ərazisi, narıncı - Danimarka, açıq-narıncı - Reç Pospolita, bənövşəyi - İsveç, çəhrayi - Livoniya]] Ancaq Smolenskə hücum təşkil etmək mümkün olmadı. Polşalılar Nastasino döyüşündə ciddi itki verərək Litva sərhədlərinə çəkildilər. 1581-ci ilin yayında isə Dmitri Xvorostinin başçılıq etdiyi rus ordusu Litva hücum etdi. Xvorostin Şklov döyüşündə litvalıları məğlub edərək, Stefan Batorinin Pskovun mühasirəsinə başlanmasını avqusta qədər təxirə salmağa məcbur etdi. [[Almanlar|Alman]] və [[macar]] muzdlularının daxil olduğu Polşa-Litva ordusu Pskovu mühasirəyə aldı. Batorin Pskovu tutacağı halda [[Veliki Novqorod]] və [[Moskva]] üzərinə getmək niyyətində idi. 1581-1582-ci illərdə qarnizon və şəhər əhalisi tərəfindən Pskovun qəhrəmanlıqla müdafiəsi Rusiya üçün müharibənin daha əlverişli şərtlərlə bitməsini müəyyənləşdirdi. Belə ki, Pskov yaxınlığındakı uğursuzluq Stefan Batorini sülh danışıqlarına getməyə məcbur etdi. Livoniya müharibəsinin sonunda İsveç Rusiyaya qarşı çıxmaq qərarına gəldi. 1579-cu ilin əvvəlində Oreşek qalasının ətrafındakı yaşayış məskənləri viran edildi. Bir il sonra (1580), Rusiyanın [[Baltik dənizi|Baltik]] və [[Ağ dəniz]]lərinə çıxışını kəsmək üçün hazırlanmış "Böyük Şərq Proqramı"nın müəllifi İsveç Kralı III Yohan (İoann), Pontus Delaqardinin Novqoroda qədər irəliləmək və eyni zamanda Oreşek və ya Narvaya hücum planını təsdiqlədi. 1580-ci illərin əvvəllərində Delaqardinin komandanlığı ilə [[isveçlilər]] [[Estoniya]]nın hamısını və İnqermanlandın bir hissəsini (İzora torpaqları) ələ keçirdilər, lakin qısa müddət sonra buraları tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə, isveçlilər Narvanı ələ keçirdilər, amma ticarət yolu şimali Dvina və Polşanın nəzarət etdiyi limanlara keçdiyindən məqsədlərinə çata bilmədilər. 1580-ci ilin sentyabrında İvan IV Qroznı Polşa kralı [[Stefan Batori]] ilə sülh bağlamaq üçün Roma Papası [[XIII Qriqori]]nin və "[[Praqa]]ya [[Müqəddəs Roma imperatorlarının siyahısı|Sezar Rudolf"un]] yanına iki tərcüməçi ilə səfir İstom Şevriqinin daxil olduğu diplomatik missiya göndərdi. 1580-ci ilin noyabrında isveçlilər Korelanı aldılar, 1581-ci ildə [[Narva]]nı <ref>''Соловьёв С. М.'' История России с древнейших времён. — М., 2001. Т. 6. — С. 873, 881.</ref>, sonra İvangorod və Koporyeni işğal etdilər. IV İvan İsveçə qarşı ümumi ittifaq ümidi ilə Polşayla danışıqlar aparmaq məcburiyyətində qaldı. Sonda çar “suveren olan Livoniya şəhərlərini kralın ixtiyarına vermək, Velikiye Luki və onun ələ keçirdiyi digər şəhərləri də onun hakimiyyəti altında qalması” şərtlərinə razı olmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə o demək idi ki, təqribən əsrin dörddə biri qədər davam edən müharibə, [[status quo ante bellum]] ilə başa çatdı. Yəni nəticə mənasız oldu. Bu şərtlərlə 1582-ci il yanvarın 15-də Yam Zapolskidə ([[Pskov]] yaxınlığında) 10 illik sülh müqaviləsi imzalandı.<ref name="Соловьёв6"/><ref name="В.Б.Кобрин">''Кобрин В. Б.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM 1 Иван Грозный] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120726125339/http://vivovoco.rsl.ru/VV/BOOKS/GROZNY/GROZNY_2.HTM |date=2012-07-26 }}. — 1989.</ref>{{sfn|Иловайский|2002|страницы=332}}<ref>Всемирная история. — 1958. — Т. 4. — С. 494.</ref><ref>История Дипломатии. — Т. 1. — С. 202</ref>. === İsveç ilə müharibə === [[Fayl:Орешек.JPG|250px|thumb|right|Oreşek qalasının müasir görünüşü.]] 1581-ci ilin noyabrında [[İsveç kralı]] Cənubi [[Finlandiya]]nın qubernatoruna sərhədə yaxın Oreşek (Notburq) qalasının olduğunu və onun ordunun müvəffəqiyyətli irəliləməsinə mane olduğunu yazırdı. Qala uğrunda mübarizəyə 1582-ci ilin yazında başlamaq əmri verildi. Həmçinin əmrdə Neva çayının hər iki tərəfinə bitişik yaşayış məntəqələrini "düşmən əvvəlcədən xəbərdar olunmadan və evləri yandırmadan" mühasirəyə almaq da nəzərdə tutulmuşdu. İsveç kralı Rusiya valisinə və Oreşkin boyarlarına məktub yazaraq, qala və yaşayış məntəqələrini təslim etməyi təklif edirdi. "Sən indikindən daha yaxşı olacaqsan" - müraciətdə belə deyilirdi. Psixoloji hazırlıq İsveç hökumətinə gözlənilən uğuru gətirmədi. Bu arada Delaqardi İzora torpaqlarına yürüşə başladı. 1581-ci ilin sonlarında, İvanqorod, Koporye, Yama və eyni zamanda Korela daxil Finlandiya körfəzinin demək olar ki, bütün sahilləri [[İsveçlilər|isveçlilərin]] əlində idi. Yama-Zapolskidəki danışıqlar bitməmişdən əvvəl hələ Rusiya hökuməti isveçlilərə qarşı hərbi yürüşün hazırlıqlarına başlamışdı. Qoşunların toplanması dekabrın ikinci yarısında və 1581-1582-ci illərin sonlarında davam etdi. Rusiya ilə Reç Pospolita arasındakı əsas mübahisəli məsələlər artıq həll edildikdən sonra "şimal almanlarına qarşı" yürüş təşkil etmək üçün son qərar verildi. Hücum vayevoda M.P. Katırev-Rostovskinin başçılığı ilə 7 fevral 1582-ci il fevralın 7-də başladı. Onun ordusunun Lyalitsi kəndi yaxınlığındakı qələbəsindən sonra<ref>Разрядная книга 1475—1598 гг. — С. 324—325.</ref>, Baltikyanı ölkələrdə vəziyyət xeyli dərəcədə Rusiyanın xeyrinə dəyişməyə başladı. Rusiyanın Baltik dənizinə itirilmiş çıxışı qaytarmaq ümidi kral və onun ətrafındakılar arasında böyük narahatlığa səbəb oldu.<ref name="ReferenceB">Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.28</ref> Batoriy öz nümayəndələrini baron Delaqardi və kral Yoxanın yanına göndərdi. O, onlardan [[Narva]] və Şimali [[Estoniya]]nın qalan hissəsini [[polyaklar]]a təhvil verməsini tələb etdi və bunun müqabilində Rusiya ilə müharibədə əhəmiyyətli pul təzminatı və yardım vəd etdi.<ref>''Новодворский В. В.'' Польша, Швеция и Дания в царствование польского короля Стефана Батория. // Журнал Министерства народного просвещения. — 1910. — Ноябрь. — С. 37—38.</ref>. İsveç tərəfə keçmiş Afanasiy Belski, isveçlilərə, Oreşek qalasını mühasirənin köməyi ilə ələ keçirmək planını təklif etdi, "belə ki, aclıqdan da fəth edilsin". Sentyabrın 7-də isveçlilər öz donanmalarını gətirərək qalanın su yolu vasitəsi ilə təchizatının qarşısını almağa cəhd etdilər. Ladoqa boyunca üzən 50-60 rus gəmisi təhlükə səbəbiylə daxili kanallarda və qala divarlarının arxasına sığındı. [[Fayl:Swedish Empire in the Baltic (1560-1721).png|250px|thumb|left|Baltikyanı İsveçi göstərən xəritə, 1560-1721-ci illər. Birinci tarixlər İsveçin işğal tarixi, mötərizədə isə Rusiya tərəfindən işğal vaxtlarıdır.]] 1582-ci il sentyabrın 11-də İsveç ordusu (mənbələr 2 mindən 10 minə qədər alman, fransız, italyan, rus könüllüləri və s. göstərir) Oreşk yaxınlığında cəmləşdi. Hücuma gələnlərin qarşısında “gözəl və güclü” bir qala dururdu. Qalada yaxınlıqdakı kəndlərdən gələn qaçqınlardan başqa, 100 boyar və onların xidmətçiləri, həmçinin 500 stereleç və kazak var idi. Əsir düşənlər isveçlilərə mühasirədə olanların yalnız altı iri və orta topu olduğunu, qalanlarının isə kiçik silahlar olduğunu bildirdi. Oktyabrın 6-da Monax adasına yerləşdirilən 24 mühasirə topundan qalanın qərb küncünə atəş açıldı. İki gün sonra qala divarının bir hissəsi dağıdıldı. Adaya desant çıxarıldı. Onlar dağıntı bölgəsində bir qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldu. Güclü axın yeni desant olan gəmilərin vaxtında adaya çatmasına mane oldu. Bu arada rusların həyata keçirdiyi əks-hücum nəticəsində isveçlilər qalada çıxarıldı. İsveçli səlnaməçi Qirsin məlumatına görə xeyli sayda insan, silah və mərmi itirən işğalçılar geri çəkilməli oldular. Livoniyalı səlnaməçi Baltazar Russov hücumun bitməsi haqda yazırdı ki: "Beləliklə, hücum boş-boşuna başladı və ağır itkilərlə keçdi”. Oktyabrın 14-də 500 streleç “lazımi ehtiyat və döyüş sursatı ilə” 80 qayıqda qalaya köməyə gəldi. Oktyabrın 18-də Delaqardinin iştirakı ilə Oreşek qalasına uğursuzluqla nəticələnən ikinci hücum reallaşdı. Noyabrın 7-də isveçlilər Oreşek yaxınlığındakı düşərgələrini tərk etdilər. Rusiya və İsveçin rəsmi nümayəndələri arasındakı danışıqlar 1582-ci ilin payızında başlamış və 1583-cü ilin avqustunda Mızda iki illik sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Müqaviləyə görə Novqorod qalaları - Yama, Koporye və İvanqorodn İsveçə güzəştə gedildi.<ref>Флоря Б. Н. Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.. — М., 1978. c.34</ref> Belə bir müddətə barışıq əldə etməklə rus siyasətçiləri Polşa-İsveç müharibəsinin başlaması ilə həkətə keçmək və isveçlilərin ələ keçirdikləri Novqorod ətraflarını geri qaytara biləcəklərinə ümid edirdilər.<ref name="ReferenceB"/> == Rusiyanın məğlub olma səbəbləri == Livoniya müharibəsində Rusiya çarlığının məğlubiyyətinin aşağıdakı səbəblərini müəyyən etmək olar: * çarın [[avantüra|avantürizmi]] və ambisiyaları - Rusiya üç güclü dövlətlə eyni vaxtda müharibə apara bilmədi; * opriçinanın zərərli təsiri, iqtisadi xarabalıq, tatar hücumu. * hərbi əməliyyatların 3-cü və 4-cü mərhələlərində başlayan ölkə daxilində dərin iqtisadi böhran. Lakin müharibənin çarlıq üçün mənfi nəticə ilə sonlanmasına baxmayaraq, o [[Rusiya]]nın uzun illər davam edəcək xarici siyasətinin qarşısına əsas istiqamətini - [[Baltik dənizi]]nə çıxış əldə etmək vəzifəsini qoydu. == Yam-Zapolski və Plyus müqavilələri == [[Fayl:Truce of Jam Zapolski 1582.PNG|230px|thumb|right|Yam-Zapolski müqaviləsi, narıncı rəngdə olanlar Polşa-Litva Birliyi tərəfindən iddia edilən əraziləri göstərir]] [[Yezuitlər ordeni|Yezuit]]lərin papasının [[Papa nümayəndəsi|nümayəndəsi]] Antonio Possevinonun başçılıq etdiyi sonrakı danışıqlar 1582-ci ildə Rusiya ilə Polşa-Litva Birliyi arasında Yam-Zapolski sülhü ilə nəticələndi.<ref name=Roberts264>{{harvnb|Roberts|1968|p=264}} ([https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ&pg=PA264 online])</ref> Bu, rus çarı üçün alçaldıcı hərəkət idi, çünki qismən o, özü sülh tələb edirdi. Müqaviləyə əsasən, Rusiya hələ də əlində olan Livoniyanın bütün ərazilərini və Dorpat ([[Tartu]]) şəhərini Polşa-Litva Birliyinə verməli, Polotsk isə Polşa-Litva Birliyinin nəzarəti altında qalmalı idi. Tutulan istənilən İsveç ərazisi, xüsusən də Narva ruslar tərəfindən saxlanıla bilərdi və Velikiye Luki Batorinin nəzarətindən altından alınıb Rusiyaya qaytarılacaqdı.<ref name=Roberts264/> Possevino [[III İvan]]ın istəklərini yerinə yetirmək üçün nəticəsiz bir cəhd etdi, lakin çar, ehtimal ki, Batori ilə sövdələşmə nəticəsində bunu qadağan etdi.<ref name=Roberts264/> Tam sülh müqaviləsi olmayan atəşkəs on il davam etdi və iki dəfə, 1591 və 1601-ci illərdə uzadıldı.<ref>{{harvnb|Wernham|1968|p=393}}</ref> [[Stefan Batori]]nin İsveçə Livoniyadakı, xüsusən də Narvadakı fəthlərindən əl çəkməsi üçün təzyiq göstərmək cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.<ref name=Roberts264/> III İvanın qərarı ilə Rusiya ilə müharibə çarın 1583-cü il avqustun 10-da İsveçlə Plyus sülh müqaviləsi bağlaması ilə başa çatdı.<ref name=Roberts264/><ref name=Frost44>{{harvnb|Frost|2000|p=44}}</ref> Rusiya İnqriyanın böyük hissəsini tərk edərək [[Narva]] və İvanqorodu İsveçin nəzarəti altında buraxmaq məcburiyyətində qaldı.<ref name=Frost44/> Əvvəlcə üç il davam etməsi nəzərdə tutulan Rus-İsveç atəşkəsi daha sonra 1590-cı ilə qədər uzadıldı.<ref name=Frost44/> Danışıqlar zamanı İsveç Rusiya ərazisi, o cümlədən [[Veliki Novqorod|Novqorod]] ilə bağlı tələblər irəli sürdü. Bu şərtlər çox güman ki, yalnız danışıqlar məqsədləri üçün olsa da, onlar İsveçin bölgədəki ərazi istəklərini əks etdirə bilərdi.<ref name=Roberts264/> ==Yekunları və nəticəsi == [[Livoniya konfederasiyası]]nın mövcudluğu sona yetdi. Onun əraziləri [[İsveç Krallığı|İsveç]], [[Danimarka krallığı|Danimarka]] və müharibə zamanı yaranan Polşa-Litva dövlətinə - [[Reç Pospolita]]ya keçdi.<ref>{{Cite book |last=Howard |first=Peter |url=https://books.google.com/books?id=heq_CwAAQBAJ&dq=First+Polish+Republic+1795&pg=PT356 |title=The Routledge Research Companion to Heritage and Identity |year=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-04323-2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Bardach |first=Juliusz |url=https://books.google.com/books?id=c1ScQgAACAAJ |title=Historia ustroju i prawa polskiego |date=2003 |publisher=Wydawn. Prawnicze LexisNexis |isbn=978-83-88296-02-4 |page=13 |language=pl}}</ref> Rusiya çarlığı müflüs oldu, şimal-qərb bölgələri isə boşaldı.{{sfn|Каштанов|Столярова|2020|p=48}}{{sfn|Шишков|2005}} Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, [[Krım xanlığı|krım tatarlarının]] basqınları müharibənin gedişatına və onun nəticələrinə təsir etdi. 25 illik müharibənin cəmisi üç ili ərzində heç bir Krım basqını olmadı.<ref>{{Книга|автор=David Eltis, Stanley L. Engerman, Keith R. Bradley, Paul Cartledge, Seymour Drescher|год=2011-07-25|isbn=978-0-521-84068-2|страниц=777|издательство=Cambridge University Press|заглавие=The Cambridge World History of Slavery: Volume 3, AD 1420-AD 1804|ссылка=https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA|ответственный=|издание=|место=|страницы=145|язык=|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111154303/https://books.google.ru/books?id=5qp_3aL76isC&pg=PA145&dq=Muscovy+and+the+Black+Sea+Slave+Trade++million&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwj1x9qM683mAhUUysQBHQZND7MQ6AEILDAA#v=onepage&q=Muscovy%20and%20the%20Black%20Sea%20Slave%20Trade%20%20million&f=false}}</ref><ref name="Fisher">''Alan Fisher.'' {{cite web |url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |title = Muscovy and the Black Sea Slave Trade |archive-url = https://web.archive.org/web/20160308235429/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/221023972x00039 |archive-date = 2016-03-08 }}, Canadian American Slavic Studies, 1972, Vol. 6, PP. 575—594.</ref> 1582-ci ilin yanvar ayında [[Pskov]] yaxınlığında, [[Reç Pospolita]] ilə 10 illik Yam-Zapolski sülhü bağlandı. Rusiya Livoniya və [[Belarus]] torpaqlarından imtina etdi, lakin bəzi sərhəd ərazilər ona geri qaytarıldı.<ref name="pol">{{Cite journal|last=FERRING|first=ROBERT L.|date=1960|journal=The Polish Review|volume=5|issue=2|pages=98–109|issn=0032-2970|jstor=25776309|title=Christopher Varsevicius: Polish Renaissance Diplomat, Statesman, and Political Writer}}</ref> [[Fayl:Livon-war-post 1583.png|250px|thumb|left|Livoniya müharibəsi nəticəsində dəyişkliyə uğrayan sərhədlər.]] Müharibədən sonrakı Kurlandiya hersoqluğu və [[Dauqava|Duna]] (Dauqava) çayının cənubundakı Semiqaliya hersoqluğu 1561-ci il Vilnüs müqaviləsi əsasında siyasi sabitlik dövrü qazandı.<ref name=Dybas110>{{harvnb|Dybaś|2006|p=110}}</ref> Daha sonra knyazlıqların statusu 1617-ci il "Formula regiminis" və yerli zadəganlara verilən "Statuta Curlandiæ" tərəfindən dəyişdirildi. Belə ki, "''Formula regiminis''" və "''Statuta Curlandiæ''" yerli zadəganlara hersoq hesabına əlavə hüquqlar verirdi.<ref>Dybaś, Bogusław (2006), "Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)", in Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.), Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation, Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (in German), vol. 2, Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag, ISBN 3-486-57839-1</ref> [[Dauqava|Duna]]nın şimalında [[Stefan Batori]] Sigizmund tərəfindən Livoniya hersoqluğuna verilən imtiyazları azaldıb, geri qaytarılan əraziləri müharibə qəniməti kimi qəbul etdi. Riqanın imtiyazları 1581-ci il Droqiçin müqaviləsi ilə artıq məhdudlaşdırılmışdı.<ref name=Tuchtenhagen37>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=37}}</ref> Polyak dili tədricən inzibati dil kimi alman dilini əvəz etdi və voevodluqların yaradılması [[Baltik almanları]]nın idarəçiliyini azaltdı.<ref name=Tuchtenhagen36>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=36}}</ref> Livoniyadakı yerli ruhanilər və yezuitlər Əks-Reformasiyanı qəbul etdilər, bu prosesdə Batori [[Roma-Katolik kilsəsi|Roma Katolik Kilsəsi]]nə [[Protestantlıq|protestantlar]]dan müsadirə edilən gəlirləri və mülkləri verdi. Həmçinin katolik kolonistləri yeni üzvlər cəlb etmək üçün böyük dərəcədə uğursuz bir kampaniya başlatdı.<ref name=Tuchtenhagen38>{{harvnb|Tuchtenhagen|2005|p=38}}</ref> Bu tədbirlərə baxmayaraq, Livoniya əhalisi kütləvi şəkildə katolikliyi qəbul etmədi, livoniyalıların Polşa və Litvadakı mülkləri əllərindən alındı.<ref name=Tuchtenhagen38/> 1590-cı ildə Plussda Rusiya-İsveç atəşkəsi başa çatdı və döyüşlər yenidən qızışdı. Ardınca isə 1590-1595-ci illər Rusiya-İsveç müharibəsi başladı. Qeyd edək ki, 1583-cü ilin may ayında İsveçlə üç illik Plyus müqaviləsi imzalanmışdı. Müqaviləyə əsasən Rusiya Koporye, Yam, İvanqorod və [[Fin körfəzi]]nin cənub sahilindəki bitişik ərazilərdən İsveç xeyrinə əl çəkdi. Bu ərazilər 1590-1595-ci illərdə Rusiya-İsveç müharibəsinin nəticələrinə görə [[IV İvan Qroznı]]nın oğlu - [[I Fyodr]]un dövründə müharibəni bitirən Tevsin müqaviləsi ilə geri qaytarıldı.<ref name=Frost45>{{harvnb|Frost|2000|p=45}}</ref> İsveç kralı və Litva Böyük Hersoqu III İohann (1592-ci ildə vəfat edib) və İsveç taxtının varisi Yekaterina Yagellonikanın oğlu kimi Polşa kralı və Böyük Hersoq [[III Sigizmund]]un müqaviməti ilə qarşılaşdıqda İsveç-Polşa ittifaqı dağılmağa başladı.<ref name=Frost45/> İsveçdə regentliyə iddia edən əmisi Södermanlandlı Çarlz (sonradan IX Çarlz) başçılıq edirdi. İsveçdə 1597-ci ildə vətəndaş müharibəsi başladı, ardınca [[III Sigizmund]]a qarşı 1598-1599-cu illər müharibəsi onun İsveç Riksdağı tərəfindən devrilməsi ilə başa çatdı.<ref name=Frost45/> 1600-cü ildə III Sigizmund İsveç Estlandiyasını Livoniya hersoqluğuna birləşdirməyə çalışdığı zaman müharibə Livoniyaya yayıldıqda yerli zadəganlar müdafiə üçün Çarlza müraciət etdilər.<ref name=Steinke120>{{harvnb|Steinke|2009|p=120}}</ref> Çarlz daha sonra Polşa qoşunlarını Estlandiyadan qovdu və Livoniya hersoqluğuna hücum edərək fasilələrlə davam edən dörd Polşa-İsveç müharibələrinin<ref name=Steinke120/> başlamasına səbəb oldu.<ref name=Frost46>{{harvnb|Frost|2000|p=46}}</ref> Qeyd edək ki, həmin vaxt Rusiyanın başı artıq boş qalan Rusiya taxt-tacı uğrunda vətəndaş müharibəsinə qarışmışdı (“Qaranlıq zamanı”).<ref name=Frost46/> Bu vətəndaş müharibəsi zamanı bir neçə yalançı Dmitri meydana çıxsa da heç biri üstünlük qazana bilmədi. Bu münaqişə Livoniya müharibələri ilə qarışdı, İsveç və Polşa-Litva qüvvələri müdaxilə etdikdə, ikincisi Polşa-Moskva çarlığı müharibəsini başlatdı.<ref name=Frost47>{{harvnb|Frost|2000|p=47}}</ref> IX Çarlzın qüvvələri Kokkenhauzen (1601) və Kirxholm (1605) döyüşlərində böyük uğursuzluqlardan sonra Livoniyadan qovuldu.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=62, 64ff}}</ref><ref name=Frost47/> İnqrian müharibəsi zamanı Çarlzın varisi [[II Qustav Adolf]] Livoniya hersoqluğunun əksəriyyəti ilə birlikdə 1617-ci ildə Stolbovo müqaviləsi ilə rəsmi olaraq İsveçə verilmiş İnqriya və Kexholmu geri qaytardı.<ref name=Frost47/> 1617-ci ildə İsveç [[Danimarka]] ilə Kalmar müharibəsindən sonra özünə gəldiyi üçün Livoniyanın bir neçə şəhəri ələ keçirildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=102}}</ref> Lakin Polşa-Litva əks-hücumundan sonra yalnız Pernau ([[Pyarnu]]) İsveçin nəzarəti altında qaldı. Daha sonra 1621-ci ildə [[Riqa]]nın tutulması və İsveç Livoniya Dominionunun yaradıldığı Livoniyanın əksər hissəsindən Polşa-Litva qüvvələrinin qovulması ilə ikinci kampaniya başladı.<ref name=Steinke120/> İsveç daha sonra [[Polşa-İsveç müharibəsi (1626-1629)|1626-1629-ci illər Polşa-İsveç müharibəsi]]ndə qələbə qazanaraq, 1629-cu ildə [[Altmark müqaviləsi]]nin şərtlərinə əsasən Prussiyanın da razılığı ilə Livoniyanı özünə tabe etdi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=103}}</ref> [[Otuzillik müharibə]]nin bir hissəsi olan Torstenson müharibəsinə (Danimarka-İsveç müharibəsi) son qoyan 1645-ci il [[Bryomsebru müqaviləsi]] ilə Danimarkanın [[Saaremaa|Ösel əyaləti]] İsveçə verildi.<ref>{{harvnb|Frost|2000|pp=103–104}}</ref> Bu status 1660-cı ildə imzalanan Oliva Sülhü və Kopenhagen müqaviləsindən sonra da qaldı.<ref>{{harvnb|Frost|2000|p=183}}</ref> 1710-cu ilə qədər vəziyyət dəyişməz qaldı. Yalnız bu ildə Rusiya İsveçlə [[Şimal müharibəsi]] zamanı Estland və Livoniyanı ilhaq etdi. Müharibəni bitirən [[Niştadt sülh müqaviləsi]]nə (1721) əsasən Estland və Livoniya Rusiyanın tərkibinə keçdi.<ref name=Kahle18>{{harvnb|Kahle|1984|p=18}}</ref> Hər iki ərazi ([[Baltikyanı]]) 1917-ci il Rusiyada baş verən [[Fevral inqilabı]]na qədər [[Rusiya imperiyası]]nın tərkibində qaldı.<ref>{{cite encyclopedia | editor = Simas Sužiedėlis | encyclopedia = [[:en:Encyclopedia Lituanica]] | title = Council of Lithuania | year = 1970–1978 | publisher = Juozas Kapočius | volume = I | location = Boston, Massachusetts | pages = 581–585| lccn = 74-114275 }}</ref> == Qeydlər == {{Notelist}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} ;Rus dilində * ''Бальтазар Руссов''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 Хроника провинции Ливония] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223132137/http://www.vostlit.info/Texts/rus12/Russow/titel.phtml?id=1283 |date=2014-02-23 }} // Сборник материалов и статей по истории Прибалтийского края. — Том II. — 1879. * {{kitab3 |başlıq=Полное собрание русских летописей (ПСРЛ) |yer=М. |nəşriyyat=Наука |il=1965, репринт 1904 |cild=13 }} * ''Курбский А. М.'' [http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm История о великом князе Московском] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140223134527/http://fershal.narod.ru/Memories/Texts/Kurbsky/Kurb_4.htm |date=2014-02-23 }} // Составление, вступительная статья, комментарии Н. М. Золотухиной. — УРАО, 2001. * {{kitab3|müəllif= Гейденштейн Р.|başlıq=Записки о Московской войне. (1578—1582)|ответственный=Пер. с лат|yer=СПб.|nəşriyyat=Археогр. комис.|il=1889|səhifə=86+312|ref=Гейденштейн}} * {{məqalə|müəllif=Бессуднова М. Б.|başlıq=К предыстории Ливонской войны: Продолжение дневника ливонского посольства 1557 г. в Москву в Шведском государственном архиве|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2012_1/Studia-2012-1-Bessudnova.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|yer=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2012|say=1 (11)|səhifə=153—172|issn=1995-848X|ref=Бессуднова}} * ''Бессуднова М. Б.'' К вопросу о социальных элитах «Орденского государства» (по материалам ливонских ландтагов конца XV — начала XVI вв.) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия «История. Политология. Экономика. Информатика». — 2010. — № 7 (78). — Вып. 14. * Карамзин Н. М.: История государства Российского * {{kitab3|müəllif=Королюк В. Д.|başlıq=Ливонская война. Из истории внешней политики Русского централизованного государства во второй половине XVI в.|ссылка=|cavabdeh=Отв. ред. А. А. Новосельский|yer=М.|nəşriyyat=АН СССР|il=1954|səhifə=114|ref=Королюк}} * {{məqalə|müəllif=Попов В. Е., Филюшкин А. И.|başlıq=«Война коадъюторов» и Позвольские соглашения 1557 г.|ссылка=http://slavica-petropolitana.spbu.ru/files/2009-1-2/10-Filjushkin-Popov.pdf|nəşr=Studia Slavica et Balcanica Petropolitana|место=СПб.|nəşriyyat=СПбГУ|il=2009|say=1—2 (5—6)|səhifə=151—184|issn=1995-848X|ref=Попов, Филюшкин}} * Книга:Виппер Р. Ю.: Иван Грозный|1944|часть=III. Окно в Европу * {{məqalə|müəllif=Шаскольский И. П.|başlıq=Русско-ливонские переговоры 1554 г. и вопрос о ливонской дани|автор издания=Сборник статей|nəşr=Международные связи России до XVII в.|yer=М.|nəşriyyat=Издательство Академии наук СССР|il=1961|səhifə=380|ref=Шаскольский}} * {{kitab3|müəllif=Флоря Б. Н.|başlıq=Русско-польские отношения и балтийский вопрос в к. 16 — н. 17 вв.|yer=М.|il=1978|ref=Флоря}} * {{kitab3|müəllif=Скрынников Р. Г.|başlıq=Иван Грозный|yer=М.|nəşriyyat=FCN|il=2001|серия=Историческая библиотека|səhifə=480|isbn=5-17-004358-9|ref=Скрынников}} * Иловайский Д. И.: Царская Русь|2002 * Шефов Н. А.: Древняя Русь| * ''Пенской В. В.'' [http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 Ливонская война 1558—1561 гг.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170602083108/http://www.milhist.info/2014/11/28/penskoy_7 |date=2017-06-02 }} [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2014. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. I. — C. 133—217. * {{məqalə|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Начало Ливонской войны: набег русских войск в Ливонию зимой 1558 года|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/v/nachalo-livonskoy-voyny-nabeg-russkih-voysk-v-livoniyu-zimoy-1558-goda|издание=Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология|yer=Белгород|nəşriyyat=НИУ БелГУ|il=2012|buraxılış=23|say=13|səhifə=82—88|issn=2075-4558|ref=Пенской}} * {{kitab3|müəllif=Пенской В. В.|başlıq=Очерки истории Ливонской войны. От Нарвы до Феллина. 1558—1561 гг|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Sk8_DwAAQBAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=|nəşriyyat=ЗАО «Центрполиграф»|il=2017|səhifə=254|серия=Новейшие исследования по истории России; Вып. 5|isbn=978-5-227-07698-4|ref=Пенской}} * ''Филюшкин А. И.'' Дискурсы Ливонской войны // Ab Imperio: Теория и история национальностей и национализма в постсоветском пространстве. — 2001. — № 4. — С. 43-80. * ''Фречнер Р.'' Новые источники о миссии Г. Шлитте // Репрезентация власти в посольском церемониале и дипломатический диалог в XV — первой трети XVIII века. Третья международная научная конференция цикла «Иноземцы в Московском государстве» … 19—21 октября 2006 года : тезисы докладов. — М.: Гос. историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль», 2006. * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть=Ливонская война или Балтийские войны? К вопросу о периодизации Ливонской войны |ссылка часть= |başlıq=Балтийский вопрос в конце XV—XVI вв.: сборник научных статей |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: Ю. Г. Алексеев и др. |издание= |yer=М. |nəşriyyat=Квадрига |il=2010 |том= |səhifələr=80—94 |столбцы= |səhifə=512 |серия= |isbn=978-5-91791-027-7 |тираж=1000 |ref= }} * ''Филюшкин А. И.'' Русско-литовская война 1561—1570 и датско-шведская война 1563—1570 гг. [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 219—289 <[http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/02/10/filychkin_1/ |date=2022-06-08 }}> (10.02.2015) * ''Филюшкин А. И.'' Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) [Электронный ресурс] // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 292—398 <[http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220608060400/http://www.milhist.info/2015/04/21/filychkin_2/ |date=2022-06-08 }}> (21.04.2015) * {{kitab3 |müəllif=Филюшкин А. И. |часть= |ссылка часть= |заглавие=Изобретая первую войну России и Европы: Балтийские войны второй половины XVI века глазами современников и потомков |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |yer=СПб. |nəşriyyat=Дмитрий Буланин |il=2013 |том= |səhifə= |столбцы= |səhifələr=880 |серия=Studiorum Slavicorum Orbis |isbn=978-5-86007-726-3 |тираж=1000 |ref= }} * ''Форстен Г. В.'' Балтийский вопрос в XVI и XVII столетиях (1544—1648). — СПб, 1893. — Т. 1: Борьба из-за Ливонии. — 731 с. * Хорошкевич|2003|''Хорошкевич А. Л.'' Россия в системе международных отношений середины XVI века. — М.: Древнехранилище, 2003. — 620 с. * {{kitab3|müəllif=Erich Donnert|başlıq=Der livländische Ordensritterstaat und Russland: Der livländische Krieg und die baltische Frage in der europäischen Politik 1558—1583{{ref-de}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=BTcaAAAAIAAJ&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=Berlin|nəşriyyat=Rütten & Loening|il=1963|alleseiten=320|серия=|isbn=|ref=Donnert}} * {{kitab3|müəllif=Frost R. I.|заглавие=The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe, 1558—1721{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=TGOgBAAAQBAJ&hl=ru|издание=2nd ed|место=N. Y.|nəşriyyat=Routledge|il=2014|allpages=416|серия=|isbn=978-0-582-06429-4|ref=Frost}} * {{kitab3|müəllif=Walther Kirchner|başlıq=The Rise of the Baltic Question{{ref-en}}|ссылка=|ответственный=|nəşr=2nd ed|yer=Westport, Conn|nəşriyyat=Greenwood Publishing|il=1970|allpages=xi, 283|серия=|isbn=978-0-8371-3009-5|ref=Kirchner}} * {{kitab3|müəllif=Madariaga I.|başlıq=Ivan the Terrible. First Tsar of Russia{{ref-en}}|ссылка=https://books.google.ru/books?id=xdFVn1v3FMUC&hl=ru|ответственный=|издание=|yer=New Haven & London|nəşriyyat=Yale University Press|il=2006|allpages=428|серия=|isbn=978-0-300-11973-2|ref=Madariaga}} * {{məqalə|müəllif=Stancelis V.|başlıq=The Annexation of Livonia to the Grand Duchy of Lithuania: Historiographical Controversies|ссылка=http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|nəşr=Lithuanian Historical Studies|yer=Vilnius|nəşriyyat=Lietuvos istorijos institutas|il=2000|volume=5|номер=|pages=21—44|issn=1392-2343|dil=en|ref=Stancelis|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180713103711/http://talpykla.istorija.lt/handle/99999/2667|archivedate=2018-07-13}} * {{kitab3|müəllif=Tiberg E.|заглавие=Zur Vorgeschichte des Livländischen Krieges: die Beziehungen zwischen Moskau und Litauen 1549—1562{{ref-de}}|ссылка=|ответственный=|издание=|yer=Stockholm|nəşriyyat=Almqvist & Wiksell|il=1984|alleseiten=266|серия=Studia historica Upsaliensia; 134|isbn=978-91-554-1509-9|ref=Tiberg}} ;İngilis dilində * {{citation |last=Peterson |first=Gary Dean |title=Warrior kings of Sweden. The rise of an empire in the sixteenth and seventeenth centuries |publisher=McFarland |location=Jefferson, North Carolina |url=https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |year=2007 |isbn=0-7864-2873-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=CPJWfVPgFawC |url-status=live }} * {{citation |last=Rabe |first=Horst |title=Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600 |volume=4|series=Neue deutsche Geschichte|publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=1989|isbn=3-406-30816-3|language=German}} * {{citation |last=Roberts |first=Michael |title=The Early Vasas: A History of Sweden, 1523–1611 |url=https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |year=1968 |isbn=1-00-129698-2 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=x243AAAAIAAJ |url-status=live }} * {{citation |last=Solovyov |first=Sergey |title=History of Russia from the Earliest Times |year=1791 |language=Russian |publisher=MintRight Inc |location=New York |url=https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |isbn=5-17-002142-9 |volume=VI |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060356/https://books.google.com/books?id=4MmZEvjDGDsC |url-status=live }} * {{citation |last=Steinke |first=Dimitri |title=Die Zivilrechtsordnungen des Baltikums unter dem Einfluss ausländischer, insbesondere deutscher Rechtsquellen |publisher=Vandenhoeck & Ruprecht |location=Göttingen |year=2009 |series=Osnabrücker Schriften zur Rechtsgeschichte |volume=16 |isbn=3-89971-573-X |language=German}} * {{citation |last=Stevens |first=Carol Belkin |title=Russia's wars of emergence, 1460–1730 |series=Modern wars in perspective |url=https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |publisher=Pearson Education |location=Upper Saddle River, New Jersey |year=2007 |isbn=978-0-582-21891-8 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220608060357/https://books.google.com/books?id=s5tPKOehY5kC |url-status=live }} * {{citation |last=Stone |first=Daniel |title=The Polish-Lithuanian state, 1386–1795 |series=History of East Central Europe |volume=4 |url=https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |isbn=0-295-98093-1 |publisher=University of Washington Press |location=Seattle |year=2001 |access-date=2020-02-26 |archive-date=2022-08-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220815084212/https://books.google.com/books?id=LFgB_l4SdHAC |url-status=live }} * {{citation |last=Tuchtenhagen |first=Ralph |title=Geschichte der baltischen Länder |publisher=C.H.Beck |location=Munich |year=2005 |series=Beck'sche Reihe |volume=2355 |isbn=3-406-50855-3 |language=German}} * {{citation |last=Wernham |first=Richard Bruce |title=The new Cambridge modern history: The Counter-Reformation and price revolution, 1559–1610 |publisher=Cambridge University Press Archive |location=Cambridge |year=1968 |isbn=0-521-04543-6}} {{refend}} == Xarici keçidlər == * Oscar Halecki, [https://web.archive.org/web/20090504232233/http://victorian.fortunecity.com/wooton/34/halecki/11.htm The Struggle for the Dominium Maris Baltici] {{ref-en}} * William Urban, [http://www.lituanus.org/1983_3/83_3_02.htm The Origin of the Livonian War, 1558] (Lituanus, Volume 29, No.3 – Fall 1983){{ref-en}} * Andres Adamson, [http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf The Role of Duke Magnus of Holstein in the Baltic Sea Region during the Livonian War] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111002035441/http://www.tlulib.ee/files/arts/96/andre267b2fbf346f36611be2ffd9aedf3d07.pdf |date=2011-10-02 }} (2006, dissertation){{ref-en}} [[Kateqoriya:Baltikyanı ölkələrin tarixi]] [[Kateqoriya:XVI əsrdəki münaqişələr]] [[Kateqoriya:İsveçin müharibələri]] [[Kateqoriya:Müharibələr]] h2vm58aquqg6i8v0rnnzm0w7vjqvirx 0 621541 7865532 7830157 2024-11-27T07:53:29Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865532 wikitext text/x-wiki '''Dövri mətbuat''' — müəyyən vaxt ardıcıllığı ilə çap edilən nəşrlər; kütləvi informasiya və təbliğatın əsas vasitələrinin ümumi adı. Dövri mətbuata qəzet, jurnal, dövri məcmuələr, bülletenlər və s. aid edilir.<ref name=":0">{{Cite web |title=M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının dövri mətbuat fondu |url=http://realfakt.az/index.php?newsid=9172 |access-date=2020-03-08 |archive-date=2022-03-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220317094454/http://realfakt.az/index.php?newsid=9172 |url-status=live }}</ref><ref name=":1">Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: 10 cilddə. C. 3. Bakı, 1979, 600 s.</ref><ref name=":2">[[b:Eldəniz Məmmədov/Biblioqrafiya/Monoqrafiya|'''Məmmədov E.E.''' M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının dövri mətbuat fondu: tarixi, müasir vəziyyəti, oxuculara xidmət və inkişaf perspektivləri (1923-2007-ci illər): Monoqrafiya / E.E.Məmmədov; Elmi redaktor: t.ü.e.d., prof. A.A.Xələfov; Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, ADMİU. Bakı: Mütərcim, 2018, 256 s., ISBN 978-9952-28-402-7.]]</ref> == Əsas xüsusiyyətləri == Dövri mətbuatın əsas xüsusiyyətləri onun müəyyən edilmiş vaxtda müntəzəm çıxması, bütün nömrələrin eyni ad daşıması, illik nömrə və cildlərin sıra ilə artması, redaktorun və ya redaksiya heyətinin rəhbərliyi ilə buraxılmasıdır; əlavə xüsusiyyətləri: jurnallar üçün – dövriliyi (həftəlik, iki həftədən bir, aylıq, rüblük), hər ildə yeni nömrələrlə çıxması, çap vərəqlərinin qatlanaraq tikilməsi; qəzetlər üçün – dövriliyi (gündəlik, həftədə üç dəfə, həftəlik), illik nömrə ardıcıllığı, iriformatlı kağızdan istifadə, tikilmədən çap olunması və sairədir.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /> == Dövri mətbuatın əsas məqsədi == Sosial və siyasi mübarizənin, elmi bilikləri yaymağın, maarif və mədəniyyəti inkişaf etdirməyin, ictimai rəyi və dünyagörüşünü formalaşdırmağın qüdrətli silahı olan mətbuatın xalq kütlələrinin maarifləndirilməsində, milli iqtisadiyyat və mədəniyyətin inkişafında rolu getdikcə artır. Kapitalist formasiyasının məhsulu olan mətbuatın beş əsrdən artıq tarixi var. O, birdən-birə indiki mərhələyə gəlib çatmamışdır, uzun və mürəkkəb yol keçmişdir. Mətbuat informasiya alıb və vermək üçün yarandığından, onun digər bir adı kütləvi informasiya vasitəsidir. Mətbuat vasitəsi ilə informasiyanı ictimaiyyətə çatdırmaqda məqsəd bunlardır: • İctimai rəyi formalaşdırmaq; • Xalqı maarifləndirmək; • Elm və tərəqqinin yolunu açmaq; • Mətbuatın inkişafı və tərəqqiyə mane olan qüvvələrə qarşı mübarizəsi və s.<ref name=":0" /><ref name=":2" /> == Tarixi == Dövri mətbuat deyəndə ilk növbədə qəzetin yada düşməsi də təsadüfi deyildir. Çünki mətbuat sistemində qəzet daha qədim tarixə malikdir. Dövri mətbuatın ilk nümunələri müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif ölkələrdə meydana gəlmiş yenilikləri əks etdirən əlyazma vərəqələri olmuşdur. Venesiyada belə əlyazma vərəqələri «gazzetta» adlanan xırda pul vahidinə satılırdı. Qəzet adı həmin pul vahidindən götürülmüşdür. Çap qəzetlərinin yaranması, əsasən, 17-ci əsrə ([[Almaniya]], Avstriya, Hollandiya, [[Belçika]], Danimarka) təsadüf edir. Rusiyada ilk qəzet 1702-ci ildə çıxan I Pyotrun «Ведомости»dir. Dünyada ilk jurnal Fransada (1665), 17-ci əsrin 2-ci yarısından isə İngiltərə, [[İtaliya]] və Almaniyada nəşr olunmuş, Rusiyada 1728-ci ildə buraxılmışdır. Azərbaycan dilində nəşr edilən ilk qəzetlər «Tiflis əxbarı» (1832) və «Qafqazın bu tərəfinin xəbəri»dir (1845). Azərbaycanda milli mətbuatın yaranma tarixi H.Zərdabinin Bakıda (1875, 22 iyul) çap etdirdiyi «Əkinçi» qəzeti ilə başlayır. Azərbaycan dilində ilk jurnal C.Məmmədquluzadənin Tiflisdə çıxardığı satirik «Molla Nəsrəddin» [6(19) aprel, 1906] məcmuəsidir.<ref name=":0" /><ref name=":2" /> == Həmçinin bax == *[[Mətbuat]] *[[Qəzet]] *[[Jurnal]] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Mətbuat| ]] h7gbl1b9lfvazv258q0sbr7ltj07h3z 0 623524 7865196 7201486 2024-11-26T23:09:55Z Etibarlı Sabir 209939 7865196 wikitext text/x-wiki {{Film |adı = Pərdə |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Pərdə (film, 2016).jpg |şəklin ölçüsü = 220px |şəklin izahı = |şəkil2 = |şəklin ölçüsü2 = |şəklin izahı2 = |rejissor = [[Emil Quliyev]] |ssenarist = [[Emil Quliyev]] |əsərin müəllifi = |prodüser = [[Emil Quliyev]] |icraçı prodüser =[[Sergey Karpuxin]] |səs rejissoru =[[Rasim "Ramzes" Mehdiyev]] [[Sergey Netrunenko]] |bəstəkar =[[Vugarixx]] [[Demid Qrişko]] [[Artyom Davıdov]] |rollarda = [[Tural Əhməd]]<br>[[Azər Aydəmir]]<br>Könül Cəfərzadə<br>[[Zaur Şəfiyev]]<br>[[Ayşad Məmmədov]]<br>[[Zemfira Əbdülsəmədova]]<br>[[Vüsal Mehrəliyev]] |operator = [[Emil Quliyev]] |səs operatoru = |musiqi tərtibatı = |rəssam = |geyim rəssamı = |səsləndirənlər = |ifaçı = |mətni oxuyan = |montaj rejissoru =[[Əsgər Rəhimov]] |montaj = [[Emil Quliyev]] |redaktoru = |çəkiliş yeri = |şüar = |janr = [[sosial dram]] |ilk baxış = 18 mart 2016 |dil = [[azərbaycanca]]<br>[[rusca]] |ölkə = {{AZE}} |istehsalçı = |studiya = |distribütor = |kanal = |növü = |rəng = |vaxt = 72 dəqiqə |yaş həddi =18+ |mövsüm sayı = |bölüm sayı = |il = 2016 |büdcə = |gəlir = |əvvəlki = |sonrakı = [[İkinci pərdə (film, 2017)]] |saytı = |texniki məlumatlar = |mükafatları = |allmovie = |imdb_id = 5923708 |vikianbar = }} '''Pərdə''' — [[Emil Quliyev]]in eyniadlı sosial dram trillogiyasının birinci filmi. == Məzmun == Bu yaxınlarda Lalənin atası onu evləndirir. Sevgilisi Emil Lalənin qardaşı Zaurdan ona evdən qaçıb, özü ilə gizləməyə kömək etməyə xahiş edir. == Heyət == === Rollarda === {{Siyahı sütunlarla|2|* [[Tural Əhməd]] — Zaur * [[Vüsal Mehrəliyev]] — Rauf * [[Azər Aydəmir]] — Fuad * [[Zaur Şəfiyev]] — Emin * [[Könül Cəfərzadə]] — Lalə * [[Zemfira Əbdülsəmədova]] — Ana * [[Ayşad Məmmədov]] — Eminin atası * [[Nəsibə Eldarova]] — Həkim * [[Beyrək Rüstəmzadə]] — Əlişka * [[İlkin Zəfərli]] — Bəy * [[Anar Nəsrullayev]] — İbiş * [[Zeynəbxanım Aslanova]] — Zaurun qızı Toyda trio: * [[Eynullayev Nazim]] — Klarnet * [[Əlibala Süleymanov]] — Nağara * [[Mürsəlov Mir-Cəlal]] — Akkordion}} == Buraxılışı == Film 2016-cı ilin aprelin 21-də ayında üzə çıxıb.<ref>[https://azertag.az/xeber/Nizami_Kino_Merkezinde_yeni_filmlerin_numayisine_baslanilib-945012?__cf_chl_jschl_tk__=c1f7ea59ce341bfe7b0fc6eaf7867062861e294d-1585513709-0-ASEzi55dFImPsEItfalH2Z1iR109KwIPnCT1NLhkXqdrFRfHWULl6teNVMXq78vK4O_4wRxKvf8lGj4WAcHQ8CmM9yGUT1FaEP1zGnfZfEwpzkaQKiQ-8JAZf8u-sJaYVSHhLklm5ndfwXqwtEtP1O6wb8n1fbOlhEJ4lKOAqMdxtr6w5DNBzIYVbgX9QaZzO0qRvVhOeCmUBebBMwLvdY1riWRLu4n8eFXMm6ZgkVc_NdbhfYfw4GRafeQnpujO1aYCVIHx8amurtUjG28DYGFNE2lR5j75d8KPsaiH7ZojSV5a0drLA8d22-YEvNlznOFyL5H703bql9w379fZaY2sTFuvpfXAPKq4pyMIn3g39WmrDWzJki4bu2bzZhp4Wg]</ref> Hazırda o, megogo saytında mövcuddur.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://megogo.net/ru/view/6809635-zanaves.html |access-date=2020-03-29 |archive-date=2021-02-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210224212125/https://megogo.net/ru/view/6809635-zanaves.html |url-status=live }}</ref> == Trilogiya == * Birinci film - Pərdə (film, 2016) * İkinci film - [[İkinci pərdə (film, 2017)]] * Üçüncü film - [[Sonuncu pərdə (film, 2019)]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Emil Quliyev}} [[Kateqoriya:2016-cı ilin Azərbaycan filmləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın sosial dram filmləri]] [[Kateqoriya:Emil Quliyevin filmləri]] 9y723urlevzr1fg4ufbtr79e6h5dvkh 0 625500 7865619 7852416 2024-11-27T09:16:00Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865619 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = |orijinal adı = |şəkil = Elnarə Akimova.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = 250px |vəzifə = [[Azərbaycan Milli Məclisinin VII çağırış deputatları|Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin VII çağırış deputatı]] |bayraq = Emblem of Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag of Azerbaijan.svg |başlanğıc = 2024 |son = |seçki dairəsi = [[Azərbaycanda parlament seçkiləri (2024)|2024]] — 46 saylı Sumqayıt beşinci seçki dairəsi |ixtisası = [[filoloq]] |təhsili = [[Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi]] |fəaliyyəti = [[ədəbi tənqid]] |fəaliyyət illəri = |tanınır = [[tənqidçi]], [[ədəbiyyatşünas]] |mükafatları = {{"Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı|2024}} }} '''Elnarə Akimova''' ({{DVTY}}) — siyasətçi, ictimai-siyasi xadim,[[Azərbaycan Milli Məclisinin VII çağırış deputatları|Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin VII çağırış deputatı]], [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], tənqidçi, filologiya elmləri doktoru (2017), dosent (2014), [[Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nda "Uşaq ədəbiyyatı" şöbəsinin müdiri (2018), "[[Ədəbiyyat qəzeti]]"ndə ədəbiyyatşünaslıq şöbəsinin müdiri (2016), [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin üzvü. == Həyatı == Elnarə Akimova 28 yanvar 1978-ci ildə [[Sumqayıt]] şəhərində anadan olub. 1995-ci ildə Sumqayıt şəhər [[Tofiq İsmayılov (dövlət xadimi)|Tofiq İsmayılov]] adına 29 saylı orta məktəbi bitirib. Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində 1995–1999-cu illərdə [[bakalavr]], 1999–2001-ci illərdə [[magistr]] təhsili alıb. 2001–2004-cü illərdə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasında təhsilini davam etdirib. 2006-cı ildə ''"Müstəqillik dövründə Azərbaycanda ədəbi tənqid (90-cı illər)"'' mövzusunda namizədlik, 2017-ci ildə "Müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyası müasir ədəbi təmayüllər kontekstində" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. Hazırda filologiya elmləri doktoru, dosent, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Uşaq ədəbiyyatı" şöbəsinin və "Ədəbiyyat qəzeti"ndə ədəbiyyatşünaslıq şöbəsinin müdiridir. 2004-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Ailəlidir, iki oğlu var. == Elmi fəaliyyəti == Elnarə Akimova 2001-ci ildən ədəbiyyat tarixçisi kimi elmi fəaliyyətə və çağdaş ədəbi prosesdə tənqidçi kimi fəaliyyətə başlamışdır. AMEA [[Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu]]nun "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsində işə başlamış (2001), kiçik elmi işçi, elmi işçi, böyük elmi işçi, aparıcı elmi işçi, baş elmi işçi və şöbə müdiri vəzifələrini icra etmişdir. 2011–2016-cı illərdə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Dissertasiya Şurası nəzdində olan Elmi Seminarın üzvü, 2012–2016-cı illərdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Azad Həmkarlar Təşkilatının sədr müavini olmuşdur. 2019-cu ildən AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən ədəbiyyatşünaslıq üzrə Koordinasiya Şurasının üzvüdür. 2019-cu ildən Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şurasının üzvüdür . Cəfər Cabbarlı Komissiyasının üzvü, Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin "Qızıl Kəlmə" mükafatının ekspertidir. 2015-ci ildən ölkənin nüfuzlu "Ədəbiyyat qəzeti"ndə Azərbaycan ədəbiyyatının yaradıcıq problemlərindən bəhs edən elmi-nəzəri yazılarla çıxış edir. Ondan artıq kitab, yüzlərlə məqalənin müəllifidir. Elnarə Akimova çox sayda beynəlxalq elmi konfrans və simpoziumların iştirakçısı olmuş, məruzələr etmiş, məqalələri nüfuzlu xarici və ölkə elmi məcmuələrində dərc olunmuşdur. Hər il Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda keçirilən "İlin ədəbi yekunları" elmi-yaradıcılıq müşavirəsində məruzə edir. Müxtəlif Dissertasiya Şuralarında ekspert və opponent kimi çıxışlar edir. Rəhbərlik etdiyi doktorantların (Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, Azərbaycan Dillər Universiteti) bir alim kimi formalaşması üçün nəzəri-metodoloji tövsiyələrini verir. == Siyasi fəaliyyəti == Yeni Azərbaycan Partiyasının VII qurultayında (5 mart 2021-ci il) YAP İdarə Heyətinin üzvü seçilmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://yap.org.az/az/view/pages/7 |access-date=2021-03-11 |archive-date=2021-02-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210210002905/http://yap.org.az/az/view/pages/7 |url-status=live }}</ref> Elnarə Akimova 2024-cü il növbədənkənar parlament seçkilərində 46 saylı Sumqayıt beşinci seçki dairəsindən Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvü kimi seçkiyə qatılıb. Qələbə qazanaraq Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin VII çağırış deputatı seçilib. Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsi və Mədəniyyət komitəsinin üzvüdür. 2024-cü il oktyabrın 8-də Azərbaycan - Cibuti parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəri seçilib.<ref>{{Cite web |title=Milli Məclisin parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qruplarına rəhbərlər seçilib - SİYAHI |url=https://apa.az/xarici-siyaset/milli-meclisin-parlamentlerarasi-elaqeler-uzre-isci-qruplarina-rehberler-secilib-siyahi-871002 |access-date=2024-10-22 |website=Apa.az |language=az |archive-date=2024-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241008120924/https://apa.az/xarici-siyaset/milli-meclisin-parlamentlerarasi-elaqeler-uzre-isci-qruplarina-rehberler-secilib-siyahi-871002 |url-status=live }}</ref> [[Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi]] və [[Rusiya Federasiyası]] Federal Məclisi parlamentlərarası əməkdaşlıq komissiyasının üzvüdür. == Kitabları == # Azərbaycan ədəbi tənqidi müstəqillik illərində. Bakı: MBM, 2009, 301 s. # Yeni təfəkkür v ədəbi tənqid. Bakı: MBM, 2013, 301 s. # Çingiz Aytmatov – türk ruhunun qələbəsi. Bakı: Nağıl evi, 2013, 284 s. # Çağdaş poeziya və ədəbi təmayüllər. Bakı: Elm və təhsil, 2016, 316 s. # Bəxtiyaram Mən (Bəxtiyar Vahabzadə haqqında (Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə). Tərtibçi, ön sözün müəllifi). Bakı: Çaşıoğlu, 2016, 288 s. # Müslüm Maqomayev. Bakı: Şərq-Qərb, 2018, 316 s. # Düşüncə zamanı — ədəbi tənqid diskurs kimi. Bakı: Elm və təhsil, 2019, 600 s. # Müstəqilliyin ədəbiyyatı müzakirə diskursunda (Elnarə Akimovanın təqdimatında). Bakı: Elm və təhsil, 2019, 589 s. # Uzun, incə bir yolda (Azər Turan ömrü). Bakı: Elm və təhsil, 2021, 497 s. === Kollektiv işləri (toplu) === # İsa Həbibbəyli, Tehran Əlişanoğlu, Əlizadə Əsgərli, Elnarə Akimova, Aygün Bağırlı, Lalə Həsənova. Ədəbiyyatda Heydər Əliyev obrazı: tarixi gerçəklikdən ideala. Monoqrafiya, I kitab, Bakı: Elm və təhsil, 2018, 400 s. # İsa Həbibbəyli, Tehran Əlişanoğlu, Əlizadə Əsgərli, Elnarə Akimova, Aygün Bağırlı, Lalə Həsənova. Ədəbiyyatda Heydər Əliyev obrazı: tarixi gerçəklikdən ideala. Monoqrafiya, II kitab, Bakı: Elm və təhsil, 2019, 332 s. # Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov və Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm (oçerk). Akademik Məmməd Cəfər Cəfərov: şəxsiyyəti və yaradıcılığı (toplu). Bakı: Elm və təhsil, 2019, s.40–82 # Elnarə Akimova, İlhamə Ağazadə, Gülnar Qəmbərova, Səadət Bayramova. Uşaq ədəbiyyatında Xanımana Əlibəyli imzası. Monoqrafiya, Bakı: Elm və təhsil, 2020, 140 s. # Elnarə Akimova, Mətanət Vahid, İlhamə Ağazadə, Gülnar Qəmbərova, Səadət Bayramova. Uşaq ədəbiyyatında Tofiq Mahmud imzası. Monoqrafiya, Bakı: Elm və təhsil, 2023, 180 s. # Azərbaycan ədəbiyyatında Vətən və dövlətçilik məfkurəsinin intibahı – Heydər Əliyevdən İlham Əliyevə (İsa Həbibbəyli, Tehran Əlişanoğlu, Elnarə Akimova, Əlizadə Əsgərli, Aygün Bağırlı, Lalə Həsənova). Bakı: Elm və təhsil, 2023, 460 s. == Mükafatları == * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin "Şans" nominasiyası — 2013 * AMEA Rəyasət heyətinin "Fəxri fərman"ı — 2014 * AMEA Rəyasət heyəti Humanitar Elmlər Bölməsinin Fəxri fərmanı −2015 * AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "İlin gənc alimi" mükafatı −2015 * Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və "Ədəbiyyat qəzeti"nin "Əli bəy Hüseynzadə mükafatı" — 2016 * Azərbaycan Yaradıcılıq Fondunun "Ədəbiyyat adamı" mükafatı −2018 * İlin tənqidçisi. APA Holdinq "Kulis.az" saytı — 2019 * AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Fəxri Fərmanı- 2019 * AMEA-nın Rəyasət Heyətinin "Fəxri fərman"ı — 2021 * Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin "Nizami Gəncəvi" döş nişanı – 2021 * AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Yaşar Qarayev" mükafatı — 4 mart 2024 * Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2024-cü il 02 fevral tarixli 4289 saylı sərəncamı ilə elmi və ictimai-siyasi sahədə səmərəli fəaliyyətinə görə "Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023) yubiley medalı" — 27 mart 2024 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=Kvb60uyeyAk "Tənqiddə qadın gərək "zəif bənd" olmasın" — ədəbiyyatşünas Elnarə Akimova] * [https://oxu.az/society/682090 Elnarə Akimova: "Bizdə uşaq yazıçısına o qədər də ciddi yanaşmırlar"] * [https://ikisahil.az/post/288011-ushaq-edebiyyatina-kommersiya-vasitesi-kimi-baxmaq-olmaz-elnare-akimova Uşaq ədəbiyyatına kommersiya vasitəsi kimi baxmaq olmaz] * [https://kulis.az/xeber/media/elnare-akimova-qerb-edebiyyatina-meyllilik-agrili-prosesdir-musahibe-42731 Elnarə Akimova: "Qərb ədəbiyyatına meyillilik ağrılı prosesdir"] * [https://teleqraf.com/news/toplum/223347.html "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi ilə praktika arasında uçurum var.] {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Yeni Azərbaycan Partiyası İdarə Heyətinin üzvləri]] ffkurhecto6wmahft8qlzzspebjv33j 0 628166 7865236 7848724 2024-11-27T02:41:43Z InternetArchiveBot 179784 0 mənbə arxivləşdirildi və 1 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865236 wikitext text/x-wiki {{Mənbə azlığı|tarix=oktyabr 2024}} {{Kino sənətçisi |adı = Şahin Qəhrəman |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Unnamed1979.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |fəaliyyəti = |ilk adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = 1.5.1979 |doğum yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] |boyu = |çəkisi = |həyat yoldaşı = |uşağı = |partnyoru = |atası = |anası = |peşəsi = |fəaliyyət illəri= |istiqaməti = |tanınır = |təhsili = |üzvlüyü = |teatr = |mükafatları = "Şəms" Milli Mükafatı (2019) "TREND OF THE YEAR" Milli mükafat (2019) |imdb_id = |imzası = |imzanın eni = |imzanın izahı = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Şahin Qəhrəman''' (tam adı: ''Rəhimov Şahin Qəhrəman oğlu''; {{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] kinorejissoru. == Həyatı == Şahin Rəhimov (Şahin Qəhrəman) 1979-cu ildə [[Bakı şəhəri]] [[Sabunçu rayonu]] [[Maştağa]] qəsəbəsində anadan olub. 1986–1996-cı illərdə 187 saylı orta məktəbi, 1996–2000-ci illərdə [[Azərbaycan Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti]]nin teatr kollektivi rejissorluğunu bitirib. 2005–2009-cu illərdə [[ANS TV]]-də, 2009–2011-cu illərdə [[Azad Azərbaycan TV]]-də rejissor kimi çalışıb. === Ailəsi === 2004-cü ildə ailə qurub. Ailəlidir. 2 övladı var. == Filmoqrafiya == # Qışlama əməliyyatı (2008, tammetrajlı film-tamaşa) rejissor # Ssenarinin dağılması 2009 tammetrajlı film-tamaşa)- rejissor # Yatmış gözəl (2009, tammetrajlı film-tamaşa) rejissor # Birinci demokratın ölümü (2009, sənədli televiziya filmi) – rejissor # Xilaskar bulaq (2010, sənədli televiziya filmi) – rejissor # Qorxulu Rasputin (2010, sənədli televiziya filmi) – rejissor # Azərbaycan sirləri (2010–2011, sənədli serial) – rejissor, # Qərib yurdum – İrəvan (2011, sənədli televiziya filmi) – rejissor # [[Ögey ata (film, 2013)]]<ref>{{Cite web |title=Öz qohumlarını filmə çəkir, sonra isə... |url=https://axar.az/news/sinema/228522.html?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR2SCO3Y5XLgfeNHAdW597Ib680t8Z2T2LiJdFUlwHxTooh1767OniSW1L0_aem_cp367G2m1Vuwv8Lp5CVbgA}}</ref> — rejissor # [[Toy gecəsi (serial, 2013)]] — rejissor # Səni ürəyim sevdi (serial, 2014–2015) — rejissor<ref>{{Cite web |title="Səni ürəyim sevdi" adlı yeni serial evlərinizin qonağı olacaq|url=https://sia.az/az/news/show/436532.html}}</ref> # [[Dəfnə ağacı (teleserial, 2016)]] — rejissor # [[Günəşim ol (teleserial, 2016)]]<ref>{{Cite web |title=Özbəkistan kanalı Azərbaycan serialını oğurladı – VİDEOFAKT |url=https://oxu.az/medeniyyet/ozbekistan-kanali-azerbaycan-serialini-ogurladi-videofakt}}</ref> — rejissor # [[Laləli saray (film, 2017)]]<ref>{{Cite web |title=Məşuqə həyat yoldaşından gözəl olmalıdır ki... |url=https://teleqraf.com/news/senet/161014.html?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR1HlrOAU7C0zzomyHi-FXl03ebW9rPqEqi2tQ-S5utSpEchecPGa6Qiwgc_aem_ZT0FvFF-boeAIrjHwdBoRg}}</ref> — rejissor # O gecə serialı 2018–2019- rejissor # Bir qadın serialı 2019–2024<ref>{{Cite web |title=“Bu günün gəncləri tanınmağı “like”lara görə təyin edirlər” |url=https://kaspi.az/az/bu-gunun-gencleri-taninmai-likelara-gre-teyin-edirler?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR3dUwkjkLBuejYJEtJNO8jcPEzsI2adweFyh1219dmzKltArjxsffClLhE_aem_gUT-O5koMdTVv3n-PG9QTw}}</ref>— rejissor # Nikolayın evi serialı 2021-2022- rejissor # Vağzalı filmi-2019<ref>{{Cite web |title=Üç ildən sonra “Vağzalı”|url=https://olay.az/media/film-serial/3230-uch-ilden-sonra-vagzali.html}}</ref> # Son nəfəs serialı 2020-? — rejissor<ref>{{Cite web |title= Son nəfəs Sezon finalına çıxdı|url=https://olay.az/media/film-serial/5511-sezon-finalina-chixdi.html}}</ref> # H.Əliyev anadan olamasının 101 illik ildönümü. Sosial çarx<ref>{{Cite web |title=“100 ilin qəhrəmanı” adlı sosial videoçarx hazırlanıb |url=https://www.kaspi.az/100-ilin-qehremani-adli-sosial-videocarx-hazirlanib}}</ref><ref>{{Cite web |title=Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar sosial çarx çəkilib. |url=https://www.instagram.com/reel/CsCCHwMIjQw/?igshid=NTc4MTIwNjQ2YQ==}}</ref><ref>{{Cite web |title=https://qafqazinfo.az/news/detail/heyder-eliyevin-100-illiyi-ile-elaqedar-videocarx-399837 |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/heyder-eliyevin-100-illiyi-ile-elaqedar-videocarx-399837 |access-date=2024-10-31 |archive-date=2023-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230518185503/https://www.qafqazinfo.az/news/detail/heyder-eliyevin-100-illiyi-ile-elaqedar-videocarx-399837 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Heydər Əliyevin anadan olmasının 101 illik ildönümü ilə əlaqədar tarixi-sosial çarx çəkilib- VİDEO |url=https://moderator.az/az/medeniyyet/768408/heyder-eliyevin-anadan-olmasinin-101-illik-ildnumu-ile-elaqedar-tarixi-sosial-carx-cekilib-video/ |access-date=2024-10-31 |archive-date=2024-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240517143406/https://moderator.az/az/medeniyyet/768408/heyder-eliyevin-anadan-olmasinin-101-illik-ildnumu-ile-elaqedar-tarixi-sosial-carx-cekilib-video/ |url-status=live }}</ref>- rejissor # Qayınata Ocağı serialı 2023-2024 ----layihə rəhbəri # 21-ci möcüzə (film, 2024)<ref>{{Cite web |title=“21-ci möcüzə” filminin izdihamlı qala gecəsi baş tutub |url=https://arazmedia.az/2024/02/23/21-ci-mocuze-filminin-izdihamli-qala-gecesi-bas-tutub/ |access-date=2024-10-31 |archive-date=2024-04-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240424195837/https://arazmedia.az/2024/02/23/21-ci-mocuze-filminin-izdihamli-qala-gecesi-bas-tutub/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=“21-ci möcüzə” filminin qala gecəsi keçirildi – TƏQDİMAT |url=https://medianews.az/2024/02/23/21-ci-mocuz%c9%99-filminin-qala-gec%c9%99si-kecirildi-t%c9%99qdimat}}</ref><ref>{{Cite web |title=İyirmi birinci möcüzə filmi kinoteatrlada nümayiş olunacaq |url=https://yenipress.az/news/19247/iyirmi-birinci-mocuze-filmi-kinoteatrlarda-numayis-olunacaq-video }}{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{Cite web |title=“İyirmi birinci möcüzə” filmi kinoteatrlarda nümayiş olunacaq |url=https://publika.az/news/art/500105.html |access-date=2024-10-31 |archive-date=2024-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240413213932/https://publika.az/news/art/500105.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=“İyirmi birinci möcüzə” filmi kinoteatrlarda nümayiş olunacaq |url=https://teleqraf.com/news/art/407914.html |access-date=2024-10-31 |archive-date=2024-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240219172712/https://teleqraf.com/news/art/407914.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=“Kartına atacam” – Qalada maraqlı anlar |url=https://olay.az/olay/20355-kartini-atarsan-qalada-maraqli-anlar.html?}}</ref><ref>{{Cite web |title=Daun sindromlu uşaq Azərbaycanda ilk dəfə filmə çəkildi: |url=https://teleqraf.com/news/art/408030.html |access-date=2024-10-31 |archive-date=2024-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240415163200/https://teleqraf.com/news/art/408030.html |url-status=live }}</ref>— rejissor <ref>{{Cite web|title=“21-ci möcüzə” filminin premyerası oldu|url=https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu|access-date=2024-10-30|archive-date=2024-04-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20240423050505/https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu|url-status=live}}</ref> # == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Maştağada doğulanlar]] 1y5yxht2fdptrzwiwigetmqdkcjeab9 0 629094 7865468 7851250 2024-11-27T07:23:59Z Lawyer.F 268268 /* Ağdamda mövcud olan bələdiyyələr */ 18.11.2024-cü il tarixli qanunlala bağlı dəyişikliklər əks etdirildi 7865468 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. === Ağdamda mövcud olan bələdiyyələr === {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Çəmənli kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Sarıcalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |Şükürağalı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Əfətli kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıməmmədli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |İsalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Küdürlü kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Hacıturallı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Həsənxanlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Qəhrəmanbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |Məmmədbağırlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |Əhmədağalı kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Çıraxlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Kolqışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |Mirəşelli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |Bənövşələr qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Ayaq Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |Orta Qərvənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |Təzəkənd qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |Birinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |İkinci Dördyol qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |Xındırıstan kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Bəybabalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Birinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |İkinci Yüzbaşılı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Dadaşlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Kəlbəhüseynli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Paşabəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |Sarıçoban kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |Qasımbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Evoğlu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |Rzalar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |Quzanlı qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |Birinci Quzanlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |İmamqulubəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |İmamqulubəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |Çullu kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |Eyvazlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |Üçoğlan kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Gül Baharlı kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Ballar kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Böyükbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Orta Qışlaq kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Yusifli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Alıbəyli kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |Kiçikli | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |Səfərli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |Birinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |İkinci Alıbəyli qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |Birinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |İkinci Baharlı qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |Zəngişalı kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |Mahrızlı kəndi | | |} === Bələdiyyələrin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı, Xındırıstan, Üçoğlan, Qərvənd, Çəmənli, Zənkişalı, Qaradağlı, Əfətli. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Bələdiyyə statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Bələdiyyələrin vergi kodları === Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] dpx0t9kqj02wt5hl4twuzgo13i16vyc 7865483 7865468 2024-11-27T07:33:14Z Lawyer.F 268268 /* Ağdamda mövcud olan bələdiyyələr */ Cədvələ linklər əlavə edildi 7865483 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. === Ağdamda mövcud olan bələdiyyələr === {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} === Bələdiyyələrin inkişaf tarixi === Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı, Xındırıstan, Üçoğlan, Qərvənd, Çəmənli, Zənkişalı, Qaradağlı, Əfətli. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. === Bələdiyyə statistikası === 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. === Bələdiyyələrin vergi kodları === Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] c9ek3bnkbcboblyo5xvdch5drrx1zcq 7865489 7865483 2024-11-27T07:35:34Z Lawyer.F 268268 Səhifənin strukturu optimallaşdırldı 7865489 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı, Xındırıstan, Üçoğlan, Qərvənd, Çəmənli, Zənkişalı, Qaradağlı, Əfətli. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] 6hylip5jk2n4pd7picbifxe9uhmddg4 7865554 7865489 2024-11-27T07:59:31Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi */ Bələdiyyə ittifaqları barədə məlumatlar əlavə olundu 7865554 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18 aprel 2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə<ref /> uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] 4wz93h4jmtooj1p5yaf0o0fo4g4ngsf 7865558 7865554 2024-11-27T08:00:31Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi */ 7865558 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18 aprel 2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Əhmədağalı, Çıraxlı, Kolqışlaq və Mirəşelli kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] okttd8n706y5otj74z3zst16vbsgejv 7865560 7865558 2024-11-27T08:01:48Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi */ linklər 7865560 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18 aprel 2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı |title= |url=https://static.president.az/upload/Files/2024/11/25/7cadba3cbe9911590dce0336ade65ad4_1521271.pdf}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29 iyun 2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] lolnim6snpfloi4juml6q45q6ay59kb 7865597 7865560 2024-11-27T08:48:19Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi */ 7865597 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] ac3uru0phvillovm7u63qo5pcvv3sve 7865599 7865597 2024-11-27T08:52:26Z Lawyer.F 268268 /* Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi */ Bələdiyyəsi olmayan azad olunmuş ərazilər göstərildi 7865599 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri == {| class="wikitable" |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Ağdam şəhər iəd |Ağdam şəhəri |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Bağbanlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |İsmayılbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Muğanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Pirzadlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Saybalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Boyəhmədli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Qızıl Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Salahlı Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Sofulu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əlimədətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Cinli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əliağalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Xaçındərbətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Kürdlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Qalayçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Göytəpə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Abdınlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Cavahirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Kosalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Gülablı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Abdal kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Güllücə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |İlxıçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Suma kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Tağıbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Xıdırlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Çuxurməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Əhmədavar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Qaraqaşlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Şirvanlı kəndi         |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qasımlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qurdlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Poladlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Şelli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Qiyaslı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Ətyeməzli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Keştazlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Maqsudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Çullu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Eyvazxanbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şahbulaq kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Salahsəmədlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şişpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Talışlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Təpəməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tərnöyüt kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tükəzbanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Nəmirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şotlanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şuraabad kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Umudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Novruzlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Acarlı qəsəbəsi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Papravənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Qarapirimli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qarazeynallı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qullar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Seyidli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Bozpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Sarıhacılı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Şıxbabalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Muğanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Yusifcanlı kənd iəd |Yusifcanlı  kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |Baş Qərvənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |Şıxlar kəndi |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] cccgz3pkrnilif1rvb3zex51208k9tl 7865601 7865599 2024-11-27T08:57:41Z Lawyer.F 268268 /* İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri */ Linklər 7865601 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36564</nowiki> |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57898</nowiki> |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57901</nowiki> |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/33964</nowiki> |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/57899</nowiki> |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri == {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Pirzadlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Saybalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Boyəhmədli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Qızıl Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Salahlı Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Sofulu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əlimədətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Cinli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əliağalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Xaçındərbətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Kürdlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Qalayçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Göytəpə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Abdınlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Cavahirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Kosalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Gülablı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Abdal kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Güllücə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |İlxıçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Suma kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Tağıbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Xıdırlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Çuxurməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Əhmədavar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Qaraqaşlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Şirvanlı kəndi         |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qasımlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qurdlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Poladlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Şelli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Qiyaslı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Ətyeməzli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Keştazlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Maqsudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Çullu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Eyvazxanbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şahbulaq kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Salahsəmədlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şişpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Talışlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Təpəməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tərnöyüt kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tükəzbanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Nəmirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şotlanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şuraabad kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Umudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Novruzlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Acarlı qəsəbəsi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Papravənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Qarapirimli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qarazeynallı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qullar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Seyidli kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Bozpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Sarıhacılı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Şıxbabalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Muğanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |İşğaldan azad olunub |Mövcud deyil |Yusifcanlı kənd iəd |Yusifcanlı  kəndi |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] psaghwjc0eco2g8boq0j4nul7pimz0y 7865708 7865601 2024-11-27T10:26:30Z Lawyer.F 268268 /* İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri */ cədvəllər təkmilləşdirildi 7865708 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/36564 |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57898 |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57901 |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/33964 |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57899 |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri == {| class="wikitable" !RAYON !İSO !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Pirzadlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Saybalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Boyəhmədli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Qızıl Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Salahlı Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Sofulu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əlimədətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Cinli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əliağalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Xaçındərbətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Kürdlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Qalayçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Göytəpə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Abdınlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Cavahirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Kosalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Gülablı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Abdal kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Güllücə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |İlxıçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Suma kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Tağıbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Xıdırlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Çuxurməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Əhmədavar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Qaraqaşlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Şirvanlı kəndi         |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qasımlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qurdlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Poladlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Şelli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Qiyaslı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Ətyeməzli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Keştazlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Maqsudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Çullu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Eyvazxanbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şahbulaq kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Salahsəmədlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şişpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Talışlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Təpəməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tərnöyüt kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tükəzbanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Nəmirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şotlanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şuraabad kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Umudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Novruzlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Acarlı qəsəbəsi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Papravənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Qarapirimli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qarazeynallı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qullar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Seyidli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Bozpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Sarıhacılı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Şıxbabalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Muğanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Yusifcanlı kənd iəd |Yusifcanlı  kəndi |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] m6yxowwbsdnfne8au4mnacol76slln4 7865718 7865708 2024-11-27T10:29:04Z Lawyer.F 268268 /* Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar */ cədvəldəki istinadlar quruldu 7865718 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi |''İnternetdə açıqlanmayıb'' |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi |''İnternetdə açıqlanmayıb'' |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/36564 |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57898 |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57901 |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |<nowiki>https://e-qanun.az/framework/36407</nowiki> |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/33964 |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57899 |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri == {| class="wikitable" !RAYON !İSO !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Pirzadlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Saybalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Boyəhmədli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Qızıl Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Salahlı Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Sofulu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əlimədətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Cinli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əliağalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Xaçındərbətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Kürdlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Qalayçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Göytəpə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Abdınlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Cavahirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Kosalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Gülablı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Abdal kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Güllücə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |İlxıçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Suma kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Tağıbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Xıdırlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Çuxurməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Əhmədavar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Qaraqaşlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Şirvanlı kəndi         |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qasımlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qurdlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Poladlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Şelli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Qiyaslı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Ətyeməzli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Keştazlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Maqsudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Çullu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Eyvazxanbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şahbulaq kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Salahsəmədlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şişpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Talışlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Təpəməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tərnöyüt kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tükəzbanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Nəmirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şotlanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şuraabad kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Umudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Novruzlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Acarlı qəsəbəsi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Papravənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Qarapirimli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qarazeynallı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qullar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Seyidli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Bozpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Sarıhacılı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Şıxbabalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Muğanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Yusifcanlı kənd iəd |Yusifcanlı  kəndi |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] qqg6wh44to55fljq8zz77gnxkbuxl2g 7865721 7865718 2024-11-27T10:29:22Z Lawyer.F 268268 /* Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar */ 7865721 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi |''İnternetdə açıqlanmayıb'' |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi |''İnternetdə açıqlanmayıb'' |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/36564 |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57898 |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57901 |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/36407 |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/33964 |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57899 |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri == {| class="wikitable" !RAYON !İSO !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Pirzadlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |Saybalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Boyəhmədli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Qızıl Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Salahlı Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |Sofulu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əlimədətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Cinli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Əliağalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Xaçındərbətli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Kürdlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Qalayçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |Mollalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Göytəpə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Abdınlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Cavahirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |Kosalar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Gülablı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |Abdal kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Güllücə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |İlxıçılar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Suma kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |Tağıbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Xıdırlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Çuxurməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |Əhmədavar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Kəngərli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Qaraqaşlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |Şirvanlı kəndi         |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qasımlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qaradağlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Qurdlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Poladlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |Şelli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Qiyaslı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Ətyeməzli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |Keştazlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Maqsudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Çullu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Eyvazxanbəyli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şahbulaq kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Salahsəmədlər kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Şişpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Talışlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Təpəməhlə kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tərnöyüt kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |Tükəzbanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Mərzili kənd iəd |Mərzili kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Nəmirli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şotlanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Şuraabad kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Təzəkənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |Umudlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Novruzlu kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |Acarlı qəsəbəsi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Papravənd kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |Qarapirimli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Sarıcalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qarazeynallı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |Qullar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Seyidli kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Bozpapaqlar kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |Sarıhacılı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Şıxbabalı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |Muğanlı kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Yusifcanlı kənd iəd |Yusifcanlı  kəndi |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] 6cj0uf38budd44z6a6uu5cawyconnjh 7865816 7865721 2024-11-27T11:13:07Z Lawyer.F 268268 /* İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri */ Linklər 7865816 wikitext text/x-wiki '''Ağdam bələdiyyələri''' — [[Ağdam rayonu]] ərazisində fəaliyyət göstərən bələdiyyələr. == Mövcud bələdiyyələr barədə məlumatlar == [[Azərbaycanda bələdiyyə]] sistemi 1999-cu ildə təsis edilmişdir. Mövcud bələdiyyələrin siyahısı belədir: {| class="wikitable" !RAYON !İSO !BƏLƏDİYYƏ ADI !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI !VERGİ KODU !STATİSTİKA KODU |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi |''İnternetdə açıqlanmayıb'' |Çəmənli kənd iəd |[[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]] kəndi |3202 |60922007 |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Çəmənli bələdiyyəsi | |Çəmənli kənd iəd |[[Şükürağalı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi |''İnternetdə açıqlanmayıb'' |Əfətli kənd iəd |[[Əfətli]] kəndi |3203 |60903007 |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[İsalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Hacıturalı|Hacıturallı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Həsənxanlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Qəhrəmanbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əfətli bələdiyyəsi | |Əfətli kənd iəd |[[Məmmədbağırlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/36564 |Əhmədağalı kənd iəd |[[Əhmədağalı]] kəndi |3204 |60927007 |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Kolqışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Əhmədağalı kənd iəd |[[Mirəşelli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Bənövşələr qəsəbə iəd |[[Bənövşələr]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Ayaq Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Qərvənd kənd iəd |[[Orta Qərvənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Təzəkənd qəsəbə iəd |[[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |Birinci Dördyol iəd |[[Birinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Əhmədağalı bələdiyyəsi | |İkinci Dördyol iəd |[[İkinci Dördyol]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57898 |Xındırıstan kənd iəd |[[Xındırıstan]] kəndi |3206 |60921007 |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Bəybabalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Birinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[İkinci Yüzbaşılı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Baharlı (Ağdam)|Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Dadaşlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Kəlbəhüseynli (Ağdam)|Kəlbəhüseynli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Paşabəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Xındırıstan kənd iəd |[[Sarıçoban (Ağdam)|Sarıçoban]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Xındırıstan bələdiyyəsi | |Qasımbəyli qəsəbə iəd |[[Qasımbəyli (Ağdam)|Qasımbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57901 |Qaradağlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qaradağlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |3207 |60909007 |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Evoğlu (Ağdam)|Evoğlu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Qaradağlı bələdiyyəsi | |Qaradağlı kənd iəd |[[Rzalar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/36407 |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Quzanlı]] qəsəbəsi |3209 |60913007 |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Birinci Quzanlı iəd |[[Birinci Quzanlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli qəsəbə iəd |[[İmamqulubəyli (qəsəbə, Ağdam)|İmamqulubəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[İmamqulubəyli (kənd, Ağdam)|İmamqulubəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |İmamqulubəyli kənd iəd |[[Çullu (İmamqulubəyli, Ağdam)|Çullu]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Quzanlı bələdiyyəsi | |Quzanlı qəsəbə iəd |[[Eyvazlı (Ağdam)|Eyvazlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/33964 |Üçoğlan kənd iəd |[[Üçoğlan]] kəndi |3213 |60919007 |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Gül Baharlı]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Ballar]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Böyükbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Orta Qışlaq]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]] kəndi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Üçoğlan kənd iəd |[[Kiçikli]] | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Səfərli qəsəbə iəd |[[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Alıbəyli qəsəbə iəd |[[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |Birinci Baharlı qəsəbə iəd |[[Birinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi | |İkinci Baharlı qəsəbə iəd |[[İkinci Baharlı]] qəsəbəsi | | |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi |https://e-qanun.az/framework/57899 |Zəngişalı kənd iəd |[[Zəngişalı]] kəndi |3214 |60938007 |- |AĞDAM |AGM |Zəngişalı bələdiyyəsi | |Zəngişalı kənd iəd |[[Mahrızlı (Ağdam)|Mahrızlı]] kəndi | | |} == İşaldan azad olunmuş və bələdiyyəsi olmayan inzibati ərazi vahidləri == {| class="wikitable" !RAYON !İSO !NİZAMNAMƏSİ !İNZİBATİ DAİRƏ ADİ !İNZİBATİ VAHİDİN ADI |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Baş Qərvənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qərvənd kənd iəd |[[Şıxlar (Ağdam)|Şıxlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Ağdam şəhər iəd |[[Ağdam şəhəri]] |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Bağbanlar (Ağdam)|Bağbanlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[İsmayılbəyli (Ağdam)|İsmayılbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Pirzadlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Bağbanlar kənd iəd |[[Saybalı (Ağdam)|Saybalı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |[[Boyəhmədli (Ağdam)|Boyəhmədli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |[[Qızıl Kəngərli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |[[Mollalar (Boyəhmədli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |[[Salahlı Kəngərli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Boyəhmədli kənd iəd |[[Sofulu (Ağdam)|Sofulu]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |[[Əlimədətli (Ağdam)|Əlimədətli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |[[Cinli (Ağdam)|Cinli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |[[Əliağalı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |[[Xaçındərbətli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |[[Kürdlər (Ağdam)|Kürdlər]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |[[Qalayçılar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Əlimədədli kənd iəd |[[Mollalar (Əlimədətli, Ağdam)|Mollalar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |[[Göytəpə (Ağdam)|Göytəpə]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |[[Abdınlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |[[Cavahirli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Göytəpə iəd |[[Kosalar (Ağdam)|Kosalar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |[[Gülablı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Gülablı kənd iəd |[[Abdal (Ağdam)|Abdal]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |[[Güllücə (Ağdam)|Güllücə]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |[[İlxıçılar (Ağdam)|İlxıçılar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |[[Suma]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Güllücə kənd iəd |[[Tağıbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |[[Xıdırlı (Ağdam)|Xıdırlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |[[Çuxurməhlə]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Xıdırlı kənd iəd |[[Əhmədavar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |[[Kəngərli (Ağdam)|Kəngərli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |[[Qaraqaşlı (Ağdam)|Qaraqaşlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Kəngərli kənd iəd |[[Şirvanlı (Ağdam)|Şirvanlı]] kəndi         |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |[[Qasımlı (Ağdam)|Qasımlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |[[Qaradağlı (Qasımlı, Ağdam)|Qaradağlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |[[Qurdlar (Ağdam)|Qurdlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |[[Poladlı (Ağdam)|Poladlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qasımlı kənd iəd |[[Şelli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |[[Qiyaslı (Ağdam)|Qiyaslı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |[[Ətyeməzli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Qiyaslı kənd iəd |[[Keştazlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Maqsudlu (Ağdam)|Maqsudlu]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Çullu (Maqsudlu, Ağdam)|Çullu]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Eyvazxanbəyli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Şahbulaq (Ağdam)|Şahbulaq]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Salahsəmədlər]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Şişpapaqlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Talışlar (Ağdam)|Talışlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Təpəməhlə]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Tərnöyüt]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Maqsudlu kənd iəd |[[Tükəzbanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Mərzili kənd iəd |[[Mərzili]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |[[Nəmirli (Ağdam)|Nəmirli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |[[Şotlanlı (Ağdam)|Şotlanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |[[Şuraabad (Ağdam)|Şuraabad]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |[[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Nəmirli kənd iəd |[[Umudlu (Ağdam)|Umudlu]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |[[Novruzlu (Ağdam)|Novruzlu]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Novruzlu kənd iəd |[[Acarlı]] qəsəbəsi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |[[Papravənd]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Papravənd kənd iəd |[[Qarapirimli (Ağdam)|Qarapiriml]]<nowiki/>i kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |[[Sarıcalı (Sarıcalı, Ağdam)|Sarıcalı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |[[Qarazeynallı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Sarıcalı kənd iəd |[[Qullar (Ağdam)|Qullar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |[[Seyidli (Ağdam)|Seyidli]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |[[Bozpapaqlar]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Seyidli kənd iəd |[[Sarıhacılı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |[[Şıxbabalı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Şıxbabalı kənd iəd |[[Muğanlı (Şıxbabalı, Ağdam)|Muğanlı]] kəndi |- |AĞDAM |AGM |Mövcud deyil |Yusifcanlı kənd iəd |[[Yusifcanlı]] kəndi |} == Ağdam bələdiyyələrin inkişaf tarixi == Ağdam rayonunun digər yaşayış məntəqələri işğaldan yeni azad olunduğuna görə, onlara bələdiyyələrə aid edilməyib. Azərbaycan Respublikasının 07.12.1999-cu il tarxili 771-IQ nömrəli Qanunun [https://e-qanun.az/framework/5230#_edn16:~:text=v%C9%99%20Qobustan%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1 ilkin redaksiyasında] cəmi 8 bələdiyyə olub: Quzanlı Bələdiyyəsi, Xındırıstan Bələdiyyəsi, Üçoğlan Bələdiyyəsi, Qərvənd Bələdiyyəsi, Çəmənli Bələdiyyəsi, Zənkişalı Bələdiyyəsi, Qaradağlı Bələdiyyəsi, Əfətli Bələdiyyəsi. 18.04.2000-ci il tarixli 864-IQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/508 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında yerli özünüidarəetmə üzrə Əlaqələndirmə Şuraları haqqında” Əsasnaməyə uyğun olaraq Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası yaradılıb və Ağdam bələdiyyələri həmin şuranın üzvülüyünə qəbul ediliblər. Bu Əlaqələndirmə Şurası [[Quzanlı|Quzanlı qəsəbəsində]] yerləşir və [https://belediyye.gov.az/70#:~:text=A%C4%9Fdam%20rayonu%2C%20Quzanl%C4%B1%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si Quzanlı bələdiyyəsinin sədri] eyni zamanda həmin Əlaqələndirmə Şurasının sədri hesab olunur. 03.05.2005-ci il tarixli 903-IIQ nömrəli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/10403 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> təsdiq edilmiş "Bələdiyyələrin regional assosiasiyalarının Nümunəvi Əsasnaməsi"nə uyğun olaraq, Ağdam bələdiyyələri [https://abma.gov.az/az/abma/nizamname#:~:text=Az%C9%99rbaycan%20Q%C9%99s%C9%99b%C9%99%20B%C9%99l%C9%99diyy%C9%99l%C9%99rinin,%C6%8F%20S%20%C4%B0 Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının] və Azərnaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyasının üzvlüyünə qəbul edilmişlər. Azərbaycan Respublikasının 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanunu<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-04 |website=e-qanun.az |language=en |archive-date=2024-07-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240718084553/https://e-qanun.az/framework/6235 |url-status=live }}</ref> ilə ağağıdakı dəyişikliklər edilib: * Qərvənd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Əhmədağalı]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Kolqışlaq]] və [[Mirəşelli]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Mərzili|Mərzili kəndinin]] ərazisini əhatə edən Mərzili bələdiyyəsi təşkil edilib; * Üçoğlan bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Böyükbəyli]] və [[Kiçikli]] kəndlərində Alıbəyli bələdiyyəsi təşkil edilib; * [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd kəndinin]] ərazisini əhatə edən Təzəkənd bələdiyyəsi təşkil edilib; * Əfətli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]] və [[Qəhrəmanbəyli]] kəndlərində Hacıturalı bələdiyyəsi təşkil edilib; * Çəmənli bələdiyyəsinin əhatə etdiyi [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Sarıcalı bələdiyyəsi təşkil edilib. Azərbaycan Respublikasının 18.11.2024-cü il tarixli Qanunları<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/5230 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58305 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> ilə aşağıdakı dəyişikliklər edilib: "''7. Ağdam rayonu üzrə:'' ''7.1. Alıbəyli və Üçoğlan bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Birinci Alıbəyli (Ağdam)|Birinci Alıbəyli]], [[Birinci Baharlı]], [[İkinci Alıbəyli (Ağdam)|İkinci Alıbəyli]], [[İkinci Baharlı]], [[Səfərli (Ağdam)|Səfərli]] qəsəbələrində və [[Alıbəyli (Ağdam)|Alıbəyli]], [[Ballar]], [[Böyükbəyli]], [[Gül Baharlı]], [[Kiçikli]], [[Orta Qışlaq]], [[Üçoğlan]], [[Yusifli (Ağdam)|Yusifli]] kəndlərində Üçoğlan-Alıbəyli bələdiyyəsi;'' ''7.2. Çəmənli və Sarıcalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Çəmənli (Ağdam)|Çəmənli]], [[Sarıcalı (Çəmənli, Ağdam)|Sarıcalı]] və [[Şükürağalı]] kəndlərində Çəmənli bələdiyyəsi;'' ''7.3. Əfətli və Hacıturalı bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Əfətli]], [[Hacıməmmədli (Ağdam)|Hacıməmmədli]], [[Hacıturalı]], [[Həsənxanlı]], [[İsalar]], [[Küdürlü (Ağdam)|Küdürlü]], [[Qəhrəmanbəyli]] və [[Məmmədbağırlı]] kəndlərində Əfətli bələdiyyəsi;'' ''7.4. Əhmədağalı, Qərvənd və Təzəkənd bələdiyyələrinin əhatə etdiyi [[Bənövşələr]], [[Birinci Dördyol]], [[İkinci Dördyol]], [[Təzəkənd (qəsəbə, Ağdam)|Təzəkənd]] qəsəbələrində və [[Ayaq Qərvənd]], [[Çıraxlı (Ağdam)|Çıraxlı]], [[Əhmədağalı]], [[Kolqışlaq]], [[Mirəşelli]], [[Orta Qərvənd]], [[Təzəkənd (kənd, Ağdam)|Təzəkənd]] kəndlərində Əhmədağalı bələdiyyəsi''". Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında” 29.06.2004-cü il tarixli 715-IIQ nömrəli Qanuna<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/6235 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> əsasən [https://e-qanun.az/framework/6235#:~:text=%C9%99razisini%20%C9%99hat%C9%99%20ed%C9%99n-,M%C9%99rzili%20b%C9%99l%C9%99diyy%C9%99si,-t%C9%99%C5%9Fkil%20edilsin. Mərzili bələdiyyəsi] yaradılıb. “Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə - "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə” 18.11.2024-cü il tarixli Qanunla<ref>{{Cite web |last=Crocusoft |title=E-QANUN |url=https://e-qanun.az/framework/58307 |access-date=2024-11-27 |website=e-qanun.az |language=en}}</ref> (Qanun 25.11.2024-cü il tarixlindən qüvvədədir) təsdiq edilmiş Siyahının [https://e-qanun.az/framework/58307#:~:text=Yuxar%C4%B1%20Qiyam%C9%99ddinli%20k%C9%99ndl%C9%99ri-,A%C4%9Fdam%20rayonu,-1. "Ağdam rayonu" hissəsində] isə Mərzili bələdiyyəsinin adı qeyd olunmayıb. == Ağdam bələdiyyələrinin üzv olduqları əlaqələndirmə şurası və ittifaqlar == Ağdam rayonunda fəaliyyət göstərən bələdiyyələr aşağıdakı bələdiyyə ittifaqlarında və birliklərində təmsil olunurlar: # Ağdam Bələdiyyələrinin Əlaqələndirmə Şurası; # Azərbaycan Qəsəbə Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyası; # Azərbaycan Kənd Bələdiyyələrinin Milli Assosiasiyas. == Ağdam bələdiyyələrinin statistikası == 2015-ci ildə "BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI"nda<ref>{{Cite web |last=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |first=Dövlət Statistika Komitəsi |date=2015 |title=BƏLƏDİYYƏLƏRİN STATİSTİK ƏRAZİ TƏSNİFATI |url=https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |access-date=2024-11-04 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304050556/https://www.stat.gov.az/menu/5/source/Municipal_classifications.pdf |url-status=live }}</ref> Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi göstərilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0">{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67393 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |title=“Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə – “Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı”nda dəyişiklik edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/67392 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref> edilmiş dəyişiklikdən sonra, statistika kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): * 60940007 Alıbəyli bələdiyyəsi 60940016 Birinci Alıbəyli q. 60944016 İkinci Alıbəyli q. 60919048 Alıbəyli k. 60919028 Böyükbəyli k. 60919078 Kiçikli k. * 60922007 Çəmənli bələdiyyəsi 60922018 Çəmənli k. * 60903007 Əfətli bələdiyyəsi 60903018 Əfətli k. 60903068 Hacıməmmədli k. 60903038 İsalar k. 60903048 Küdürlü k. 60903088 Məmmədbağırlı k. * 60927007 Əhmədağalı bələdiyyəsi 60939016 Bənövşələr q. 60927028 Çıraxlı k. 60927018 Əhmədağalı k. 60927038 Kolqışlaq k. 60927048 Mirəşelli k. * 60903027 Hacıturalı bələdiyyəsi 60903028 Hacıturalı k. 60903058 Həsənxanlı k. 60903078 Qəhrəmanbəyli k. * 60921007 Xındırıstan bələdiyyəsi 60948016 Qasımbəyli q. 60921088 Baharlı k. 60921098 Bəybabalar k. 60921068 Birinci Yüzbaşılı k. 60921048 Dadaşlı k. 60921018 Xındırıstan k. 60921078 İkinci Yüzbaşılı k. 60921038 Kəlbəhüseynli k. 60921058 Paşabəyli k. 60921028 Sarıçoban k. * 60909007 Qaradağlı bələdiyyəsi 60909048 Evoğlu k. 60909018 Qaradağlı k. 60909028 Rzalar k. * 60910007 Qərvənd bələdiyyəsi 60910038 Ayaq Qərvənd k. 60910028 Orta Qərvənd k. * 60913007 Quzanlı bələdiyyəsi 60943016 Birinci Quzanlı q. 60947016 İmamqulubəyli q. 60913016 Quzanlı q. 60931028 Çullu k. 60913028 Eyvazlı k. 60931018 İmamqulubəyli k. * 60930007 Mərzili bələdiyyəsi 60930018 Mərzili k. * 60922027 Sarıcalı bələdiyyəsi 60922038 Sarıcalı k. 60922028 Şükürağalı k. * 60950007 Təzəkənd bələdiyyəsi 60950016 Təzəkənd q. 60942016 Birinci Dördyol q. 60946016 İkinci Dördyol q. 60915058 Təzəkənd k. * 60919007 Üçoğlan bələdiyyəsi 60941016 Birinci Baharlı q. 60945016 İkinci Baharlı q. 60949016 Səfərli q. 60919088 Ballar k. 60919058 Gül Baharlı k. 60919038 Orta Qışlaq k. 60919018 Üçoğlan k. 60919068 Yusifli k. * 60938007 Zəngişalı bələdiyyəsi 60938018 Zəngişalı k. 60938028 Mahrızlı k. == Ağdam bələdiyyələrin vergi kodları == Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin 13 may 2015-ci il tarixli 1517040100655900 Əmri<ref>{{Cite web |last=TAXES.GOV.AZ |title=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı |url=https://www.taxes.gov.az/az/post/374 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220628193843/https://taxes.gov.az/az/post/374 |archive-date=2022-06-28 |access-date=2024-11-04 |website=Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların siyahısı - Taxes.Gov.Az |language=en}}</ref> ilə təsdiq edilmiş "Yerli (bələdiyyə) vergilərin ödəyicisi olan fiziki şəxslərin uçota alınması üçün bələdiyyələr üzrə müəyyən edilmiş kodların Siyahısı"nın [https://www.taxes.gov.az/az/post/374#:~:text=3441-,9,-A%C4%9Fdam%20rayonu 9-cü bəndində] Ağdam bələdiyyələri aşağıdakı kimi qeyd edilib (18.11.2024-cü il tarixli Qanunlarla<ref name=":0" /><ref name=":1" /> edilmiş dəyişiklikdən sonra, vergo kodlarının dəqiqləşdiriləcəyi gözlənilir): {| class="wikitable" |'''Reyestr nömrəsi''' |'''Adı''' |'''Vergi kodu''' |- |9.1. |Alıbəyli bələdiyyəsi |3201 |- |9.2. |Çəmənli bələdiyyəsi |3202 |- |9.3. |Əfətli bələdiyyəsi |3203 |- |9.4. |Əhmədağalı bələdiyyəsi |3204 |- |9.5. |Hacıturalı bələdiyyəsi |3205 |- |9.6. |Xındırıstan bələdiyyəsi |3206 |- |9.7. |Qaradağlı bələdiyyəsi |3207 |- |9.8. |Qərvənd bələdiyyəsi |3208 |- |9.9. |Quzanlı bələdiyyəsi |3209 |- |9.10. |Mərzili bələdiyyəsi |3210 |- |9.11. |Sarıcalı bələdiyyəsi |3211 |- |9.12. |Təzəkənd bələdiyyəsi |3212 |- |9.13. |Üçoğlan bələdiyyəsi |3213 |- |9.14. |Zəngişalı bələdiyyəsi |3214 |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan bələdiyyələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan bələdiyyələri]] tbv1gx7b7axy98k0ulfz6xmv5lwnvlc 0 630676 7864667 7366156 2024-11-26T12:43:22Z Həsən İmanov 162503 7864667 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Lincolnatgettysburg.jpg|thumb|300px|[[Abraham Linkoln]]un təsdiq edilmiş iki şəklindən biri<ref>{{Cite news|title=Ultrarare photo of Abraham Lincoln discovered|url=http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|access-date=25 sentyabr 2013|gazete=Fox News|date=24 sentyabr 2013|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2020-05-13|archive-date=2013-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20130925100344/http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite journal |last-name=Lidz |name=Franz |date=oktyabr 2013 |title=Will the Real Abraham Lincoln Please Stand Up? |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |journal=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130928041334/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |soyadı=Brian |ad=Wolly |tarih=Ekim 2013 |başlık=Interactive: Seeking Abraham Lincoln at the Gettysburg Address |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |dergi=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130929144857/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |url-status=live }}</ref> (işıqlandırılmış sepiya) [[Gettysburg]]da, günorta saatları, Lincoln gəldikdən dərhal sonra və nitqdən üç saat əvvəl. Sağında yer almış [[cangüdən]]i [[Ward Hill Lamon]]dur.]] '''Gettysburg nitqi''' — [[ABŞ prezidenti|Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti]] [[Abraham Linkoln]]un Amerika Birləşmiş Ştatları tarixindəki ən məşhur çıxışlardan biri. [[ABŞ-də vətəndaş müharibəsi|Amerika vətəndaş müharibəsi]] dövründə Konfederasiya qüvvələrinin [[Gettisberq döyüşü]]ndə Birlik Qüvvələri tərəfindən məğlub edilməsindən dörd ay yarım sonra, [[19 noyabr]] [[1863]]-cü il [[Cümə axşamı]] günü [[Pensilvaniya]] ştatının [[Gettysburg]] şəhərində Gettysburg Milli Qəbiristanlığının açılışı zamanı söylənilmiş olan bir nitqdir. ==Nitq mətni== 87 il əvvəl əcdadlarımız bütün insanların bərabər olduqları prinsipinə inanaraq bu qitədə yeni bir millət yaratdılar. İndi biz hal-hazırda bu əsasda qurulmuş hər hansı bir millətin yaşaya bilib-bilməyəcəyini yoxlayan böyük bir [[vətəndaş müharibəsi]]ndəyik. İndi böyük bir toqquşmanın baş verdiyi bir ərazidəyik. Biz buraya buranın bir hissəsini bu millətin yaşaması üçün canını verənlərə son bir istirahət yeri olaraq təqdim etmək üçün gəldik. Digər tərəfdən, bu diyarı xeyir-dua verərək müqəddəsləşdirməyimiz və ya müqəddəs etməyimiz mümkün deyildir. Burada döyüşərək canlarını qurban verən insanlar bu məkanı o qədər müqəddəs etmişdirlər ki, ona bir şey əlavə etmək və ya ondan çıxartmaq bizim imkanlarımız xaricindədir. Dünya burada dediklərimizə az əhəmiyyət versə də, insanların burada nə etdiklərini heç vaxt unutmayacaqdır. Burada bundan belə özlərini həsr etmiş olanlar sağ qalanlardır. Bu yarımçıq missiyanı bu cəsarətli insanların indiyə qədər irəlilədikləri yerdən götürmək və onu daha da irəliyə doğru aparmaq bizim missiyamızdır. Biz, sağ qalanlar, burada canlarını qurban verənlərdən aldığımız güclə daha çox irəliləməliyik və bu insanların bir heçin uğrunda ölmədiklərini sübut etməliyik. Allahın şahidliyi altında olan bu ölkənin yeni bir azadlıq doğuşu yaşamasını təmin edək və xalqın, xalq tərəfindən xalq üçün idarəçi olduğu bu dövlətin yer üzündən silinməməsini təmin edək. ==İstinadlar== [[Kateqoriya:Nitqlər]] k1xm67ayrp700meu8keiudihnn5t9j9 7864669 7864667 2024-11-26T12:45:56Z Həsən İmanov 162503 /* İstinadlar */ 7864669 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Lincolnatgettysburg.jpg|thumb|300px|[[Abraham Linkoln]]un təsdiq edilmiş iki şəklindən biri<ref>{{Cite news|title=Ultrarare photo of Abraham Lincoln discovered|url=http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|access-date=25 sentyabr 2013|gazete=Fox News|date=24 sentyabr 2013|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2020-05-13|archive-date=2013-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20130925100344/http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite journal |last-name=Lidz |name=Franz |date=oktyabr 2013 |title=Will the Real Abraham Lincoln Please Stand Up? |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |journal=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130928041334/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |soyadı=Brian |ad=Wolly |tarih=Ekim 2013 |başlık=Interactive: Seeking Abraham Lincoln at the Gettysburg Address |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |dergi=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130929144857/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |url-status=live }}</ref> (işıqlandırılmış sepiya) [[Gettysburg]]da, günorta saatları, Lincoln gəldikdən dərhal sonra və nitqdən üç saat əvvəl. Sağında yer almış [[cangüdən]]i [[Ward Hill Lamon]]dur.]] '''Gettysburg nitqi''' — [[ABŞ prezidenti|Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti]] [[Abraham Linkoln]]un Amerika Birləşmiş Ştatları tarixindəki ən məşhur çıxışlardan biri. [[ABŞ-də vətəndaş müharibəsi|Amerika vətəndaş müharibəsi]] dövründə Konfederasiya qüvvələrinin [[Gettisberq döyüşü]]ndə Birlik Qüvvələri tərəfindən məğlub edilməsindən dörd ay yarım sonra, [[19 noyabr]] [[1863]]-cü il [[Cümə axşamı]] günü [[Pensilvaniya]] ştatının [[Gettysburg]] şəhərində Gettysburg Milli Qəbiristanlığının açılışı zamanı söylənilmiş olan bir nitqdir. ==Nitq mətni== 87 il əvvəl əcdadlarımız bütün insanların bərabər olduqları prinsipinə inanaraq bu qitədə yeni bir millət yaratdılar. İndi biz hal-hazırda bu əsasda qurulmuş hər hansı bir millətin yaşaya bilib-bilməyəcəyini yoxlayan böyük bir [[vətəndaş müharibəsi]]ndəyik. İndi böyük bir toqquşmanın baş verdiyi bir ərazidəyik. Biz buraya buranın bir hissəsini bu millətin yaşaması üçün canını verənlərə son bir istirahət yeri olaraq təqdim etmək üçün gəldik. Digər tərəfdən, bu diyarı xeyir-dua verərək müqəddəsləşdirməyimiz və ya müqəddəs etməyimiz mümkün deyildir. Burada döyüşərək canlarını qurban verən insanlar bu məkanı o qədər müqəddəs etmişdirlər ki, ona bir şey əlavə etmək və ya ondan çıxartmaq bizim imkanlarımız xaricindədir. Dünya burada dediklərimizə az əhəmiyyət versə də, insanların burada nə etdiklərini heç vaxt unutmayacaqdır. Burada bundan belə özlərini həsr etmiş olanlar sağ qalanlardır. Bu yarımçıq missiyanı bu cəsarətli insanların indiyə qədər irəlilədikləri yerdən götürmək və onu daha da irəliyə doğru aparmaq bizim missiyamızdır. Biz, sağ qalanlar, burada canlarını qurban verənlərdən aldığımız güclə daha çox irəliləməliyik və bu insanların bir heçin uğrunda ölmədiklərini sübut etməliyik. Allahın şahidliyi altında olan bu ölkənin yeni bir azadlıq doğuşu yaşamasını təmin edək və xalqın, xalq tərəfindən xalq üçün idarəçi olduğu bu dövlətin yer üzündən silinməməsini təmin edək. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Əlavə ədəbiyyat == * Barton, William E. (1950). ''Lincoln at Gettysburg: What He Intended to Say; What He Said; What he was Reported to have Said; What he Wished he had Said''. New York: Peter Smith. * Boritt, Gabor (2006). ''The Gettysburg Gospel: The Lincoln Speech That Nobody Knows'' Simon & Schuster. 432 pp.&nbsp;ISBN 0-7432-8820-3. * Busey, John W., and Martin, David G., ''Regimental Strengths and Losses at Gettysburg'', 4th Ed., Longstreet House, 2005, ISBN 0-944413-67-6. * Frassanito, William A. (1995). ''Early Photography at Gettysburg''. Gettysburg, PA: Thomas Publications. ISBN 978-1-57747-032-8. * Gramm, Kent (2001). ''November: Lincoln's Elegy at Gettysburg''. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-34032-2. * Herndon, William H. and Welk, Jesse W. (1892). ''Abraham Lincoln: The True Story of A Great Life'' (Vol II). New York: D. Appleton and Company. * Kunhardt, Philip B., Jr. (1983). ''A New Birth of Freedom: Lincoln at Gettysburg.'' Little Brown & Co. 263 pp.&nbsp;ISBN 0-316-50600-1. * Lafantasie, Glenn. "Lincoln and the Gettysburg Awakening". ''Journal of the Abraham Lincoln Association'' 1995 16(1): 73–89. {{ISSN|0898-4212}}. * McPherson, James M. (1988). ''Battle Cry of Freedom: The Civil War Era (Oxford History of the United States)''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-503863-0. * McPherson, James M. (1996). ''Drawn with the Sword: Reflections on the American Civil War''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-509679-7. * Murphy, Jim (1992). ''The Long Road to Gettysburg''. New York: Clarion Books. 128 pp.&nbsp;ISBN 0-395-55965-0. * Prochnow, Victor Herbert. ed. (1944). ''Great Stories from Great Lives''. Freeport: Books for Libraries Press, 1944. ISBN 0-8369-2018-X. * Rawley, James A. (1966). ''Turning Points of the Civil War''. University of Nebraska Press. ISBN 0-8032-8935-9. * Reid, Ronald F. "Newspaper Responses to the Gettysburg Addresses". ''Quarterly Journal of Speech'' 1967 53(1): 50–60. {{ISSN|0033-5630}}. * Sandburg, Carl (1939). "Lincoln Speaks at Gettysburg". In: ''Abraham Lincoln: The War Years'' New York: Harcourt, Brace & Company. II, 452–457. ASIN: B000BPD8GC. * Sauers, Richard A. (2000). "Battle of Gettysburg". In ''Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History''. Heidler, David S., and Heidler, Jeanne T., eds. W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-04758-X. * Selzer, Linda. "Historicizing Lincoln: Garry Wills and the Canonization of the 'Gettysburg Address". ''Rhetoric Review'' Vol. 16, No. 1 (Autumn 1997), pp.&nbsp;120–137. * Simon, et al., eds. (1999). ''The Lincoln Forum: Abraham Lincoln, Gettysburg, and the Civil War.'' Mason City: Savas Publishing Company. ISBN 1-882810-37-6. * White, Ronald C., Jr. (2005). ''The Eloquent President: A Portrait of Lincoln Through His Words.'' New York: Random House. ISBN 1-4000-6119-9. * Wieck, Carl F. (2002). ''Lincoln's Quest for Equality: The Road to Gettysburg.'' Northern Illinois University Press. 224 pp.&nbsp;ISBN 0-87580-299-0. * Wills, Garry (1992). ''Lincoln at Gettysburg: The Words That Remade America''. New York: Simon and Schuster. 319 pp.&nbsp;ISBN 0-671-76956-1. * Wilson, Douglas L. (2006). ''Lincoln's Sword: The Presidency and the Power of Words''. Knopf. 352 pp.&nbsp;ISBN 1-4000-4039-6. === Əsas mənbə === * Abraham Lincoln Presidential Library Foundation, ed. ''Gettysburg Replies: The World Responds to Abraham Lincoln's Gettysburg Address'' (2015) ISBN 1493009125 [[Kateqoriya:Nitqlər]] gbr5ubfj5i5yebw2puwnf3q1yrjkvw7 7864672 7864669 2024-11-26T12:48:08Z Həsən İmanov 162503 /* Əlavə ədəbiyyat */ 7864672 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Lincolnatgettysburg.jpg|thumb|300px|[[Abraham Linkoln]]un təsdiq edilmiş iki şəklindən biri<ref>{{Cite news|title=Ultrarare photo of Abraham Lincoln discovered|url=http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|access-date=25 sentyabr 2013|gazete=Fox News|date=24 sentyabr 2013|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2020-05-13|archive-date=2013-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20130925100344/http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite journal |last-name=Lidz |name=Franz |date=oktyabr 2013 |title=Will the Real Abraham Lincoln Please Stand Up? |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |journal=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130928041334/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |soyadı=Brian |ad=Wolly |tarih=Ekim 2013 |başlık=Interactive: Seeking Abraham Lincoln at the Gettysburg Address |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |dergi=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130929144857/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |url-status=live }}</ref> (işıqlandırılmış sepiya) [[Gettysburg]]da, günorta saatları, Lincoln gəldikdən dərhal sonra və nitqdən üç saat əvvəl. Sağında yer almış [[cangüdən]]i [[Ward Hill Lamon]]dur.]] '''Gettysburg nitqi''' — [[ABŞ prezidenti|Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti]] [[Abraham Linkoln]]un Amerika Birləşmiş Ştatları tarixindəki ən məşhur çıxışlardan biri. [[ABŞ-də vətəndaş müharibəsi|Amerika vətəndaş müharibəsi]] dövründə Konfederasiya qüvvələrinin [[Gettisberq döyüşü]]ndə Birlik Qüvvələri tərəfindən məğlub edilməsindən dörd ay yarım sonra, [[19 noyabr]] [[1863]]-cü il [[Cümə axşamı]] günü [[Pensilvaniya]] ştatının [[Gettysburg]] şəhərində Gettysburg Milli Qəbiristanlığının açılışı zamanı söylənilmiş olan bir nitqdir. ==Nitq mətni== 87 il əvvəl əcdadlarımız bütün insanların bərabər olduqları prinsipinə inanaraq bu qitədə yeni bir millət yaratdılar. İndi biz hal-hazırda bu əsasda qurulmuş hər hansı bir millətin yaşaya bilib-bilməyəcəyini yoxlayan böyük bir [[vətəndaş müharibəsi]]ndəyik. İndi böyük bir toqquşmanın baş verdiyi bir ərazidəyik. Biz buraya buranın bir hissəsini bu millətin yaşaması üçün canını verənlərə son bir istirahət yeri olaraq təqdim etmək üçün gəldik. Digər tərəfdən, bu diyarı xeyir-dua verərək müqəddəsləşdirməyimiz və ya müqəddəs etməyimiz mümkün deyildir. Burada döyüşərək canlarını qurban verən insanlar bu məkanı o qədər müqəddəs etmişdirlər ki, ona bir şey əlavə etmək və ya ondan çıxartmaq bizim imkanlarımız xaricindədir. Dünya burada dediklərimizə az əhəmiyyət versə də, insanların burada nə etdiklərini heç vaxt unutmayacaqdır. Burada bundan belə özlərini həsr etmiş olanlar sağ qalanlardır. Bu yarımçıq missiyanı bu cəsarətli insanların indiyə qədər irəlilədikləri yerdən götürmək və onu daha da irəliyə doğru aparmaq bizim missiyamızdır. Biz, sağ qalanlar, burada canlarını qurban verənlərdən aldığımız güclə daha çox irəliləməliyik və bu insanların bir heçin uğrunda ölmədiklərini sübut etməliyik. Allahın şahidliyi altında olan bu ölkənin yeni bir azadlıq doğuşu yaşamasını təmin edək və xalqın, xalq tərəfindən xalq üçün idarəçi olduğu bu dövlətin yer üzündən silinməməsini təmin edək. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Əlavə ədəbiyyat == * Barton, William E. (1950). ''Lincoln at Gettysburg: What He Intended to Say; What He Said; What he was Reported to have Said; What he Wished he had Said''. New York: Peter Smith. * Boritt, Gabor (2006). ''The Gettysburg Gospel: The Lincoln Speech That Nobody Knows'' Simon & Schuster. 432 pp.&nbsp;ISBN 0-7432-8820-3. * Busey, John W., and Martin, David G., ''Regimental Strengths and Losses at Gettysburg'', 4th Ed., Longstreet House, 2005, ISBN 0-944413-67-6. * Frassanito, William A. (1995). ''Early Photography at Gettysburg''. Gettysburg, PA: Thomas Publications. ISBN 978-1-57747-032-8. * Gramm, Kent (2001). ''November: Lincoln's Elegy at Gettysburg''. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-34032-2. * Herndon, William H. and Welk, Jesse W. (1892). ''Abraham Lincoln: The True Story of A Great Life'' (Vol II). New York: D. Appleton and Company. * Kunhardt, Philip B., Jr. (1983). ''A New Birth of Freedom: Lincoln at Gettysburg.'' Little Brown & Co. 263 pp.&nbsp;ISBN 0-316-50600-1. * Lafantasie, Glenn. "Lincoln and the Gettysburg Awakening". ''Journal of the Abraham Lincoln Association'' 1995 16(1): 73–89. {{ISSN|0898-4212}}. * McPherson, James M. (1988). ''Battle Cry of Freedom: The Civil War Era (Oxford History of the United States)''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-503863-0. * McPherson, James M. (1996). ''Drawn with the Sword: Reflections on the American Civil War''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-509679-7. * Murphy, Jim (1992). ''The Long Road to Gettysburg''. New York: Clarion Books. 128 pp.&nbsp;ISBN 0-395-55965-0. * Prochnow, Victor Herbert. ed. (1944). ''Great Stories from Great Lives''. Freeport: Books for Libraries Press, 1944. ISBN 0-8369-2018-X. * Rawley, James A. (1966). ''Turning Points of the Civil War''. University of Nebraska Press. ISBN 0-8032-8935-9. * Reid, Ronald F. "Newspaper Responses to the Gettysburg Addresses". ''Quarterly Journal of Speech'' 1967 53(1): 50–60. {{ISSN|0033-5630}}. * Sandburg, Carl (1939). "Lincoln Speaks at Gettysburg". In: ''Abraham Lincoln: The War Years'' New York: Harcourt, Brace & Company. II, 452–457. ASIN: B000BPD8GC. * Sauers, Richard A. (2000). "Battle of Gettysburg". In ''Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History''. Heidler, David S., and Heidler, Jeanne T., eds. W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-04758-X. * Selzer, Linda. "Historicizing Lincoln: Garry Wills and the Canonization of the 'Gettysburg Address". ''Rhetoric Review'' Vol. 16, No. 1 (Autumn 1997), pp.&nbsp;120–137. * Simon, et al., eds. (1999). ''The Lincoln Forum: Abraham Lincoln, Gettysburg, and the Civil War.'' Mason City: Savas Publishing Company. ISBN 1-882810-37-6. * White, Ronald C., Jr. (2005). ''The Eloquent President: A Portrait of Lincoln Through His Words.'' New York: Random House. ISBN 1-4000-6119-9. * Wieck, Carl F. (2002). ''Lincoln's Quest for Equality: The Road to Gettysburg.'' Northern Illinois University Press. 224 pp.&nbsp;ISBN 0-87580-299-0. * Wills, Garry (1992). ''Lincoln at Gettysburg: The Words That Remade America''. New York: Simon and Schuster. 319 pp.&nbsp;ISBN 0-671-76956-1. * Wilson, Douglas L. (2006). ''Lincoln's Sword: The Presidency and the Power of Words''. Knopf. 352 pp.&nbsp;ISBN 1-4000-4039-6. === Əsas mənbə === * Abraham Lincoln Presidential Library Foundation, ed. ''Gettysburg Replies: The World Responds to Abraham Lincoln's Gettysburg Address'' (2015) ISBN 1493009125 == Xarici keçidlər == {{wikisource|Gettysburg Oration}}{{wikisource}} * {{commonscat-inline}} * {{Cite web |url=http://myloc.gov/Exhibitions/gettysburgaddress/Pages/default.aspx |title=Library of Congress, Gettysburg Address exhibit |work=myloc.gov |access-date=3 May 2010 |archive-date=6 May 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100506084653/http://myloc.gov/Exhibitions/gettysburgaddress/Pages/default.aspx |url-status=dead }} * {{Cite web |url= http://www.pueblo.gsa.gov/cic_text/misc/gettysburg/g2.htm |title=(GNMP) Gettysburg Historical Handbook |work=pueblo.gsa.gov |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= http://www.abrahamlincoln200.org/for-kids/lincoln-coloring-book.aspx |title=Online Lincoln Coloring Book for Teachers and Students |work=abrahamlincoln200.org |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= http://rmc.library.cornell.edu/gettysburg/ideas_more/reactions_p1.htm#chicago_tribune |title=Cornell University Library exhibit on Contemporary newspaper reactions |work=rmc.library.cornell.edu |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= https://www.loc.gov/rr/program/bib/presidents/lincoln/ |title=Abraham Lincoln: A Resource Guide |work=loc.gov |access-date=3 May 2010}} * [https://www.youtube.com/watch?v=kMMzY1KJVeo The Gettysburg Address] recited by Sam Waterston, Matthew Broderick, Ken Burns, David McCullough, Stephen Lang, Medal of Honor recipient Paul W. Bucha. Music by Oscar©-winning composer John Williams. [[Kateqoriya:Nitqlər]] nvsokucmggf5t4xz3d1ijzxqr616gky 7864675 7864672 2024-11-26T12:48:50Z Həsən İmanov 162503 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:ABŞ Vətəndaş müharibəsi]] əlavə olundu 7864675 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Lincolnatgettysburg.jpg|thumb|300px|[[Abraham Linkoln]]un təsdiq edilmiş iki şəklindən biri<ref>{{Cite news|title=Ultrarare photo of Abraham Lincoln discovered|url=http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|access-date=25 sentyabr 2013|gazete=Fox News|date=24 sentyabr 2013|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2020-05-13|archive-date=2013-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20130925100344/http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite journal |last-name=Lidz |name=Franz |date=oktyabr 2013 |title=Will the Real Abraham Lincoln Please Stand Up? |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |journal=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130928041334/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |soyadı=Brian |ad=Wolly |tarih=Ekim 2013 |başlık=Interactive: Seeking Abraham Lincoln at the Gettysburg Address |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |dergi=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130929144857/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |url-status=live }}</ref> (işıqlandırılmış sepiya) [[Gettysburg]]da, günorta saatları, Lincoln gəldikdən dərhal sonra və nitqdən üç saat əvvəl. Sağında yer almış [[cangüdən]]i [[Ward Hill Lamon]]dur.]] '''Gettysburg nitqi''' — [[ABŞ prezidenti|Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti]] [[Abraham Linkoln]]un Amerika Birləşmiş Ştatları tarixindəki ən məşhur çıxışlardan biri. [[ABŞ-də vətəndaş müharibəsi|Amerika vətəndaş müharibəsi]] dövründə Konfederasiya qüvvələrinin [[Gettisberq döyüşü]]ndə Birlik Qüvvələri tərəfindən məğlub edilməsindən dörd ay yarım sonra, [[19 noyabr]] [[1863]]-cü il [[Cümə axşamı]] günü [[Pensilvaniya]] ştatının [[Gettysburg]] şəhərində Gettysburg Milli Qəbiristanlığının açılışı zamanı söylənilmiş olan bir nitqdir. ==Nitq mətni== 87 il əvvəl əcdadlarımız bütün insanların bərabər olduqları prinsipinə inanaraq bu qitədə yeni bir millət yaratdılar. İndi biz hal-hazırda bu əsasda qurulmuş hər hansı bir millətin yaşaya bilib-bilməyəcəyini yoxlayan böyük bir [[vətəndaş müharibəsi]]ndəyik. İndi böyük bir toqquşmanın baş verdiyi bir ərazidəyik. Biz buraya buranın bir hissəsini bu millətin yaşaması üçün canını verənlərə son bir istirahət yeri olaraq təqdim etmək üçün gəldik. Digər tərəfdən, bu diyarı xeyir-dua verərək müqəddəsləşdirməyimiz və ya müqəddəs etməyimiz mümkün deyildir. Burada döyüşərək canlarını qurban verən insanlar bu məkanı o qədər müqəddəs etmişdirlər ki, ona bir şey əlavə etmək və ya ondan çıxartmaq bizim imkanlarımız xaricindədir. Dünya burada dediklərimizə az əhəmiyyət versə də, insanların burada nə etdiklərini heç vaxt unutmayacaqdır. Burada bundan belə özlərini həsr etmiş olanlar sağ qalanlardır. Bu yarımçıq missiyanı bu cəsarətli insanların indiyə qədər irəlilədikləri yerdən götürmək və onu daha da irəliyə doğru aparmaq bizim missiyamızdır. Biz, sağ qalanlar, burada canlarını qurban verənlərdən aldığımız güclə daha çox irəliləməliyik və bu insanların bir heçin uğrunda ölmədiklərini sübut etməliyik. Allahın şahidliyi altında olan bu ölkənin yeni bir azadlıq doğuşu yaşamasını təmin edək və xalqın, xalq tərəfindən xalq üçün idarəçi olduğu bu dövlətin yer üzündən silinməməsini təmin edək. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Əlavə ədəbiyyat == * Barton, William E. (1950). ''Lincoln at Gettysburg: What He Intended to Say; What He Said; What he was Reported to have Said; What he Wished he had Said''. New York: Peter Smith. * Boritt, Gabor (2006). ''The Gettysburg Gospel: The Lincoln Speech That Nobody Knows'' Simon & Schuster. 432 pp.&nbsp;ISBN 0-7432-8820-3. * Busey, John W., and Martin, David G., ''Regimental Strengths and Losses at Gettysburg'', 4th Ed., Longstreet House, 2005, ISBN 0-944413-67-6. * Frassanito, William A. (1995). ''Early Photography at Gettysburg''. Gettysburg, PA: Thomas Publications. ISBN 978-1-57747-032-8. * Gramm, Kent (2001). ''November: Lincoln's Elegy at Gettysburg''. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-34032-2. * Herndon, William H. and Welk, Jesse W. (1892). ''Abraham Lincoln: The True Story of A Great Life'' (Vol II). New York: D. Appleton and Company. * Kunhardt, Philip B., Jr. (1983). ''A New Birth of Freedom: Lincoln at Gettysburg.'' Little Brown & Co. 263 pp.&nbsp;ISBN 0-316-50600-1. * Lafantasie, Glenn. "Lincoln and the Gettysburg Awakening". ''Journal of the Abraham Lincoln Association'' 1995 16(1): 73–89. {{ISSN|0898-4212}}. * McPherson, James M. (1988). ''Battle Cry of Freedom: The Civil War Era (Oxford History of the United States)''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-503863-0. * McPherson, James M. (1996). ''Drawn with the Sword: Reflections on the American Civil War''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-509679-7. * Murphy, Jim (1992). ''The Long Road to Gettysburg''. New York: Clarion Books. 128 pp.&nbsp;ISBN 0-395-55965-0. * Prochnow, Victor Herbert. ed. (1944). ''Great Stories from Great Lives''. Freeport: Books for Libraries Press, 1944. ISBN 0-8369-2018-X. * Rawley, James A. (1966). ''Turning Points of the Civil War''. University of Nebraska Press. ISBN 0-8032-8935-9. * Reid, Ronald F. "Newspaper Responses to the Gettysburg Addresses". ''Quarterly Journal of Speech'' 1967 53(1): 50–60. {{ISSN|0033-5630}}. * Sandburg, Carl (1939). "Lincoln Speaks at Gettysburg". In: ''Abraham Lincoln: The War Years'' New York: Harcourt, Brace & Company. II, 452–457. ASIN: B000BPD8GC. * Sauers, Richard A. (2000). "Battle of Gettysburg". In ''Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History''. Heidler, David S., and Heidler, Jeanne T., eds. W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-04758-X. * Selzer, Linda. "Historicizing Lincoln: Garry Wills and the Canonization of the 'Gettysburg Address". ''Rhetoric Review'' Vol. 16, No. 1 (Autumn 1997), pp.&nbsp;120–137. * Simon, et al., eds. (1999). ''The Lincoln Forum: Abraham Lincoln, Gettysburg, and the Civil War.'' Mason City: Savas Publishing Company. ISBN 1-882810-37-6. * White, Ronald C., Jr. (2005). ''The Eloquent President: A Portrait of Lincoln Through His Words.'' New York: Random House. ISBN 1-4000-6119-9. * Wieck, Carl F. (2002). ''Lincoln's Quest for Equality: The Road to Gettysburg.'' Northern Illinois University Press. 224 pp.&nbsp;ISBN 0-87580-299-0. * Wills, Garry (1992). ''Lincoln at Gettysburg: The Words That Remade America''. New York: Simon and Schuster. 319 pp.&nbsp;ISBN 0-671-76956-1. * Wilson, Douglas L. (2006). ''Lincoln's Sword: The Presidency and the Power of Words''. Knopf. 352 pp.&nbsp;ISBN 1-4000-4039-6. === Əsas mənbə === * Abraham Lincoln Presidential Library Foundation, ed. ''Gettysburg Replies: The World Responds to Abraham Lincoln's Gettysburg Address'' (2015) ISBN 1493009125 == Xarici keçidlər == {{wikisource|Gettysburg Oration}}{{wikisource}} * {{commonscat-inline}} * {{Cite web |url=http://myloc.gov/Exhibitions/gettysburgaddress/Pages/default.aspx |title=Library of Congress, Gettysburg Address exhibit |work=myloc.gov |access-date=3 May 2010 |archive-date=6 May 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100506084653/http://myloc.gov/Exhibitions/gettysburgaddress/Pages/default.aspx |url-status=dead }} * {{Cite web |url= http://www.pueblo.gsa.gov/cic_text/misc/gettysburg/g2.htm |title=(GNMP) Gettysburg Historical Handbook |work=pueblo.gsa.gov |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= http://www.abrahamlincoln200.org/for-kids/lincoln-coloring-book.aspx |title=Online Lincoln Coloring Book for Teachers and Students |work=abrahamlincoln200.org |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= http://rmc.library.cornell.edu/gettysburg/ideas_more/reactions_p1.htm#chicago_tribune |title=Cornell University Library exhibit on Contemporary newspaper reactions |work=rmc.library.cornell.edu |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= https://www.loc.gov/rr/program/bib/presidents/lincoln/ |title=Abraham Lincoln: A Resource Guide |work=loc.gov |access-date=3 May 2010}} * [https://www.youtube.com/watch?v=kMMzY1KJVeo The Gettysburg Address] recited by Sam Waterston, Matthew Broderick, Ken Burns, David McCullough, Stephen Lang, Medal of Honor recipient Paul W. Bucha. Music by Oscar©-winning composer John Williams. [[Kateqoriya:Nitqlər]] [[Kateqoriya:ABŞ Vətəndaş müharibəsi]] 9xm8c8pnnht8e9tt594mikyofnzrf4o 7864801 7864675 2024-11-26T14:20:28Z White Demon 75303 White Demon [[Gettysburg nitqi]] səhifəsinin adını [[Gettisberq nitqi]] olaraq dəyişdi. 7864675 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Lincolnatgettysburg.jpg|thumb|300px|[[Abraham Linkoln]]un təsdiq edilmiş iki şəklindən biri<ref>{{Cite news|title=Ultrarare photo of Abraham Lincoln discovered|url=http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|access-date=25 sentyabr 2013|gazete=Fox News|date=24 sentyabr 2013|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2020-05-13|archive-date=2013-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20130925100344/http://www.foxnews.com/science/2013/09/24/ultra-rare-photo-abraham-lincoln-discovered/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite journal |last-name=Lidz |name=Franz |date=oktyabr 2013 |title=Will the Real Abraham Lincoln Please Stand Up? |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |journal=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130928041334/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Will-the-Real-Abraham-Lincoln-Please-Stand-Up-224911272.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite journal |soyadı=Brian |ad=Wolly |tarih=Ekim 2013 |başlık=Interactive: Seeking Abraham Lincoln at the Gettysburg Address |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |dergi=Smithsonian |access-date=3 oktyabr 2013 |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2020-05-13 |archive-date=2013-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130929144857/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/Interactive_Seeking_Abraham_Lincoln_at_the_Gettysburg_Address.html |url-status=live }}</ref> (işıqlandırılmış sepiya) [[Gettysburg]]da, günorta saatları, Lincoln gəldikdən dərhal sonra və nitqdən üç saat əvvəl. Sağında yer almış [[cangüdən]]i [[Ward Hill Lamon]]dur.]] '''Gettysburg nitqi''' — [[ABŞ prezidenti|Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti]] [[Abraham Linkoln]]un Amerika Birləşmiş Ştatları tarixindəki ən məşhur çıxışlardan biri. [[ABŞ-də vətəndaş müharibəsi|Amerika vətəndaş müharibəsi]] dövründə Konfederasiya qüvvələrinin [[Gettisberq döyüşü]]ndə Birlik Qüvvələri tərəfindən məğlub edilməsindən dörd ay yarım sonra, [[19 noyabr]] [[1863]]-cü il [[Cümə axşamı]] günü [[Pensilvaniya]] ştatının [[Gettysburg]] şəhərində Gettysburg Milli Qəbiristanlığının açılışı zamanı söylənilmiş olan bir nitqdir. ==Nitq mətni== 87 il əvvəl əcdadlarımız bütün insanların bərabər olduqları prinsipinə inanaraq bu qitədə yeni bir millət yaratdılar. İndi biz hal-hazırda bu əsasda qurulmuş hər hansı bir millətin yaşaya bilib-bilməyəcəyini yoxlayan böyük bir [[vətəndaş müharibəsi]]ndəyik. İndi böyük bir toqquşmanın baş verdiyi bir ərazidəyik. Biz buraya buranın bir hissəsini bu millətin yaşaması üçün canını verənlərə son bir istirahət yeri olaraq təqdim etmək üçün gəldik. Digər tərəfdən, bu diyarı xeyir-dua verərək müqəddəsləşdirməyimiz və ya müqəddəs etməyimiz mümkün deyildir. Burada döyüşərək canlarını qurban verən insanlar bu məkanı o qədər müqəddəs etmişdirlər ki, ona bir şey əlavə etmək və ya ondan çıxartmaq bizim imkanlarımız xaricindədir. Dünya burada dediklərimizə az əhəmiyyət versə də, insanların burada nə etdiklərini heç vaxt unutmayacaqdır. Burada bundan belə özlərini həsr etmiş olanlar sağ qalanlardır. Bu yarımçıq missiyanı bu cəsarətli insanların indiyə qədər irəlilədikləri yerdən götürmək və onu daha da irəliyə doğru aparmaq bizim missiyamızdır. Biz, sağ qalanlar, burada canlarını qurban verənlərdən aldığımız güclə daha çox irəliləməliyik və bu insanların bir heçin uğrunda ölmədiklərini sübut etməliyik. Allahın şahidliyi altında olan bu ölkənin yeni bir azadlıq doğuşu yaşamasını təmin edək və xalqın, xalq tərəfindən xalq üçün idarəçi olduğu bu dövlətin yer üzündən silinməməsini təmin edək. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Əlavə ədəbiyyat == * Barton, William E. (1950). ''Lincoln at Gettysburg: What He Intended to Say; What He Said; What he was Reported to have Said; What he Wished he had Said''. New York: Peter Smith. * Boritt, Gabor (2006). ''The Gettysburg Gospel: The Lincoln Speech That Nobody Knows'' Simon & Schuster. 432 pp.&nbsp;ISBN 0-7432-8820-3. * Busey, John W., and Martin, David G., ''Regimental Strengths and Losses at Gettysburg'', 4th Ed., Longstreet House, 2005, ISBN 0-944413-67-6. * Frassanito, William A. (1995). ''Early Photography at Gettysburg''. Gettysburg, PA: Thomas Publications. ISBN 978-1-57747-032-8. * Gramm, Kent (2001). ''November: Lincoln's Elegy at Gettysburg''. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-34032-2. * Herndon, William H. and Welk, Jesse W. (1892). ''Abraham Lincoln: The True Story of A Great Life'' (Vol II). New York: D. Appleton and Company. * Kunhardt, Philip B., Jr. (1983). ''A New Birth of Freedom: Lincoln at Gettysburg.'' Little Brown & Co. 263 pp.&nbsp;ISBN 0-316-50600-1. * Lafantasie, Glenn. "Lincoln and the Gettysburg Awakening". ''Journal of the Abraham Lincoln Association'' 1995 16(1): 73–89. {{ISSN|0898-4212}}. * McPherson, James M. (1988). ''Battle Cry of Freedom: The Civil War Era (Oxford History of the United States)''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-503863-0. * McPherson, James M. (1996). ''Drawn with the Sword: Reflections on the American Civil War''. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-509679-7. * Murphy, Jim (1992). ''The Long Road to Gettysburg''. New York: Clarion Books. 128 pp.&nbsp;ISBN 0-395-55965-0. * Prochnow, Victor Herbert. ed. (1944). ''Great Stories from Great Lives''. Freeport: Books for Libraries Press, 1944. ISBN 0-8369-2018-X. * Rawley, James A. (1966). ''Turning Points of the Civil War''. University of Nebraska Press. ISBN 0-8032-8935-9. * Reid, Ronald F. "Newspaper Responses to the Gettysburg Addresses". ''Quarterly Journal of Speech'' 1967 53(1): 50–60. {{ISSN|0033-5630}}. * Sandburg, Carl (1939). "Lincoln Speaks at Gettysburg". In: ''Abraham Lincoln: The War Years'' New York: Harcourt, Brace & Company. II, 452–457. ASIN: B000BPD8GC. * Sauers, Richard A. (2000). "Battle of Gettysburg". In ''Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History''. Heidler, David S., and Heidler, Jeanne T., eds. W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-04758-X. * Selzer, Linda. "Historicizing Lincoln: Garry Wills and the Canonization of the 'Gettysburg Address". ''Rhetoric Review'' Vol. 16, No. 1 (Autumn 1997), pp.&nbsp;120–137. * Simon, et al., eds. (1999). ''The Lincoln Forum: Abraham Lincoln, Gettysburg, and the Civil War.'' Mason City: Savas Publishing Company. ISBN 1-882810-37-6. * White, Ronald C., Jr. (2005). ''The Eloquent President: A Portrait of Lincoln Through His Words.'' New York: Random House. ISBN 1-4000-6119-9. * Wieck, Carl F. (2002). ''Lincoln's Quest for Equality: The Road to Gettysburg.'' Northern Illinois University Press. 224 pp.&nbsp;ISBN 0-87580-299-0. * Wills, Garry (1992). ''Lincoln at Gettysburg: The Words That Remade America''. New York: Simon and Schuster. 319 pp.&nbsp;ISBN 0-671-76956-1. * Wilson, Douglas L. (2006). ''Lincoln's Sword: The Presidency and the Power of Words''. Knopf. 352 pp.&nbsp;ISBN 1-4000-4039-6. === Əsas mənbə === * Abraham Lincoln Presidential Library Foundation, ed. ''Gettysburg Replies: The World Responds to Abraham Lincoln's Gettysburg Address'' (2015) ISBN 1493009125 == Xarici keçidlər == {{wikisource|Gettysburg Oration}}{{wikisource}} * {{commonscat-inline}} * {{Cite web |url=http://myloc.gov/Exhibitions/gettysburgaddress/Pages/default.aspx |title=Library of Congress, Gettysburg Address exhibit |work=myloc.gov |access-date=3 May 2010 |archive-date=6 May 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100506084653/http://myloc.gov/Exhibitions/gettysburgaddress/Pages/default.aspx |url-status=dead }} * {{Cite web |url= http://www.pueblo.gsa.gov/cic_text/misc/gettysburg/g2.htm |title=(GNMP) Gettysburg Historical Handbook |work=pueblo.gsa.gov |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= http://www.abrahamlincoln200.org/for-kids/lincoln-coloring-book.aspx |title=Online Lincoln Coloring Book for Teachers and Students |work=abrahamlincoln200.org |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= http://rmc.library.cornell.edu/gettysburg/ideas_more/reactions_p1.htm#chicago_tribune |title=Cornell University Library exhibit on Contemporary newspaper reactions |work=rmc.library.cornell.edu |access-date=3 May 2010}} * {{Cite web |url= https://www.loc.gov/rr/program/bib/presidents/lincoln/ |title=Abraham Lincoln: A Resource Guide |work=loc.gov |access-date=3 May 2010}} * [https://www.youtube.com/watch?v=kMMzY1KJVeo The Gettysburg Address] recited by Sam Waterston, Matthew Broderick, Ken Burns, David McCullough, Stephen Lang, Medal of Honor recipient Paul W. Bucha. Music by Oscar©-winning composer John Williams. [[Kateqoriya:Nitqlər]] [[Kateqoriya:ABŞ Vətəndaş müharibəsi]] 9xm8c8pnnht8e9tt594mikyofnzrf4o 0 634648 7865804 7067869 2024-11-27T11:07:31Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Paralimpiya qızıl medalına sahib Ukrayna idmançıları]] → [[Kateqoriya:Ukraynanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] 7865804 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |piktoqram = |adı = |orijinal adı = |doğum adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |tam adı = |ləqəbi = |milliyyəti = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |boyu = |çəkisi = |vətəndaşlığı = |idman növü = |idman dərəcəsi = |ağırlıq dərəcəsi = |məşqçisi = |komandası = |bacarıqları = |hərbi rütbəsi = |təhsili = |ixtisası = |karyera illəri = |medalları = {{Turnir|[[Paralimpiya Oyunları|Yay Paralimpiya Oyunları]]}} {{Qızılmedal |[[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|2016 Rio De Janeyro]] |100 m}} {{Qızılmedal |[[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|2016 Rio De Janeyro]] |400 m}} {{Gümüşmedal |[[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|2016 Rio De Janeyro]]|200 m}} {{Turnir|Dövlət mükafatları}} {{III dərəcəli "Xidmətlərinə görə" ordeni (Ukrayna) }} |saytı = |vikianbar = {{Vikianbar kateqoriyası|Leilia Adzhametova}} |yeniləmə = }} '''Leyla İlyas qızı Acametova''' ({{Dil-uk|Лейля Ільясівна Аджаметова}}; {{Dil-crh|Leylâ İlyas qızı Acametova, Лейля Ильяс къызы Аджаметова}}; {{DVTY}}) — Ukrayna [[yüngül atletika]] idmançısı. Yay Paralimpiya Oyunlarının çempionu və medalçısı. Ukrayna çempionu. Ukrayna idman ustası namizədi. Özbəkistanda anadan olmuşdur. 1999-cu ildə ailəsi ilə birlikdə [[Krım]]a köçdü. 11 yaşından bəri atletika ilə məşğul olur. Hazırda "İnvasport" adlı Xarkov regional əlillər bədən tərbiyəsi və idman mərkəzində məşq edir. [[2016 Yay Paralimpiya Oyunları]]nın ikiqat çempionu (100 m üzrə dünya rekordu vurmuşdu və 400 m) və gümüş medalçı (200 m üzrə Avropa rekordu vurmuşdu). == Fərqlənmə nişanları və mükafatları == III dərəcəli "Xidmətlərə görə" ordeni (4 oktyabr 2016) — 2016-cı ildə Rio-de-Janeyro şəhərində (Braziliya Federativ Respublikası) keçirilən XV Yay Paralimpiya Oyunlarında yüksək idman nəticələri nailiyyətləri, qələbəyə doğru göstərilmiş mərdlik, fədakarlıq və iradə və Ukraynanın beynəlxalq nüfuzunun möhkəmlənməsinə görə təqdim olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Указ Президента України № 430/2016 від 4 жовтня 2016 року «Про відзначення державними нагородами України» |url=http://www.president.gov.ua/documents/4302016-20569 |access-date=2020-06-13 |archive-date=2017-09-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170913135703/http://www.president.gov.ua/documents/4302016-20569 |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.2014.paralympic.org.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=2747&Itemid=149 Ukrayna Əlillər Milli İdman Komitəsinin saytında məlumat] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180408145628/http://www.2014.paralympic.org.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=2747&Itemid=149 |date=2018-04-08 }} {{ref-uk}} * [http://avdet.org/ru/2016/09/15/krymskaya-tatarka-ustanovila-mirovoj-rekord-na-paralimpiade-2016/ Krım tatarı 2016 Paralimpiya Oyunlarında dünya rekordu qırdı] {{ref-ru}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Ukraynanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:2016 Yay Paralimpiya Oyunlarında iştirakçılar]] duuclke5xrvrqpb29uvth21ogivd9d8 0 635994 7865460 6621583 2024-11-27T07:19:48Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Macarıstan aqronomları]] əlavə olundu 7865460 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = |orijinal adı = |digər adları = |şəkil = Bálint György.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''György Bálint''' ({{DVTY}}) — macar botanisti və siyasətçisi. == Həyatı == Balint 28 iyul 1919-cu ildə Macarıstanın Gyöngyös şəhərində bir yəhudi ailəsində dünyaya gəldi. 1941-ci ildə Macarıstandakı Kral Bağçılıq Elmləri İnstitutunu bitirib. 1942-ci ildə iş həyatına başlamışdır. 1945-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsinin sonunda Holokost Soyqırımından sağ çıxdı. 1950-ci ildə Macarıstan Kənd Təsərrüfatı Elmləri Universitetini kənd təsərrüfatı mühəndisliyi ixtisası üzrə bitirib. Macarıstan Parlamentinə 1994-cü ildə Azad Demokrat İttifaqından nümayəndə olaraq daxil oldu və 1998-ci ilə qədər xidmət etdi. Macarıstan Bağçılıq Elmləri İnstitutunda meyvə yetişdirmə üzrə akademik kimi də çalışmışdır. Son illərdə o, "Avropa" botanika radiosunda "Bálint Czupy" adlı veriliş hazırlamış və təqdim etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://index.hu/kultur/eletmod/2020/06/21/balint_gyorgy_balint_gazda_nekrolog/|title=Meghalt Bálint gazda|first=Pálúr|last=Krisztina|date=21 June 2020|website=index.hu|access-date=22 June 2020|archive-date=22 June 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200622153256/https://index.hu/kultur/eletmod/2020/06/21/balint_gyorgy_balint_gazda_nekrolog/|url-status=live}}</ref> Evli övladı olan Balint, 21 yaşında 2020-ci ildə Macarıstanın Budapeşt şəhərində 100 yaşından yuxarı tənəffüs çatışmazlığı səbəbindən vəfat etdi. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == [[Kateqoriya:Macarıstan jurnalistləri]] [[Kateqoriya:Macarıstan siyasətçiləri]] [[Kateqoriya:Macarıstan aqronomları]] ei02lbv1but8ghf81y6eivktvcd79z4 4 637152 7865193 6025767 2024-11-26T23:04:51Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Viki Abidələri Sevir 2020]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 6025767 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ {{Viki Abidələri Sevir 2014/Baner}} {| style="width:100%; margin:0; padding:0;" cellspacing="0" cellpadding="0" | class="一plainlinks" style="width:60%; margin:0; padding:1em; vertical-align:top; border-left:1px solid #ecd7d7; border-bottom:1px solid #ecd7d7;" | <!-------------------------------------------------------- NEWS ---------------------------------------------------------> [[Fayl:WLM az.svg|right|150px|link=https://commons.wikimedia.org/wiki/Commons:Wiki_Loves_Monuments_2020_in_Azerbaijan]] '''[[Vikipediya:Viki Abidələri Sevir|Viki Abidələri Sevir]]''' hər ilin sentyabr ayında keçirilən beynəlxalq fotoşəkil müsabiqəsidir. Müsabiqə insanları öz ölkəsində yerləşən abidələrin şəkillərini çəkib [[Wikimedia Commons]] layihəsinə yükləməyə həvəsləndirir. Müsabiqə, Vikipediyanı illüstrativ materiallarla təmin etmək və [[Azərbaycan mədəniyyəti|Azərbaycanda mədəni]] irsin mühafizəsi məsələsinə diqqət çəkmək məqsədi daşıyır. Bu il keçirilən müsabiqə barədə daha ətraflı məlumat almaq üçün "Wikimedia Commons"da yerləşən '''[[:Commons:Commons:Wiki Loves Monuments 2020|Wiki Loves Monuments 2020]]''' səhifəsinə baxmaq olar. Əgər siz yüklədiyiniz fotoşəkillərin müsabiqədə iştirakını istəyirsinizsə, o zaman '''[http://www.wikilovesmonuments.org wikilovesmonuments.org]''' saytına və ya birbaşa '''[[:Commons:Commons:Wiki Loves Monuments upload|Kommonsdakı yükləmə səhifəsinə]]''' keçə bilərsiniz. Həmin keçid vasitəsilə açılan səhifədə ölkəni seçib "Upload Wizard" proqram təminatından istifadə edərək fotoşəklinizi yükləyirsiniz. Bu zaman şəklin səhifəsinə avtomatik olaraq <nowiki>{{Wiki Loves Monuments 2020|az}}</nowiki> şablonu yerləşdirilir və o müsabiqədə iştirak edir. * Azərbaycanda yerləşən və müsabiqədə iştirak edə bilən abidələrin siyahısı: ** [[Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı]] * "Wikimedia Commons"da Azərbaycanın səhifəsi: ** [[:commons:Commons:Wiki Loves Monuments 2020 in Azerbaijan|Commons:Wiki Loves Monuments 2020 in Azerbaijan]] == Abidələr hardadır? == ; Azərbaycan rayonlarının xəritəsini istifadə edin ([https://tools.wmflabs.org/wlm-maps/#7/40.195/47.886 interaktiv xəritədən] də istifadə etmək olar) {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan|width=640|float=left|caption= <center>Rayonun adına vurmaqala həmin rayonda yerləşən abidələrin siyahısına baxmaq olar. |places= {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.204475|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.197591|lon_min=|lon_sec=|position=left|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şəki|<small>'''Şəki'''</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.105847|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.449120|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Oğuz|<small>Oğuz</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.977994|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.797057|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Qəbələ|<small>Qəbələ</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.795739|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.347783|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Gəncə|<small>'''Gəncə'''</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.636718|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.308651|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Göygöl|<small>Göygöl</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.578698|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.671829|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Goranboy|<small>Goranboy</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.786277|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.487327|lon_min=|lon_sec=|position=top|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Samux|<small>Samux</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.497520|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.997911|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Daşkəsən|<small>Daşkəsən</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.587548|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.677460|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Gədəbəy|<small>Gədəbəy</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.873636|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.990545|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şəmkir|<small>Şəmkir</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.069603|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.714795|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Tovuz|<small>Tovuz</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.378922|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.428298|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Ağstafa|<small>Ağstafa</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.242340|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.244876|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Qazax|<small>Qazax</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.142197|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.219154|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Kəlbəcər|<small>Kəlbəcər</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.858526|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.269100|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Laçın|<small>Laçın</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.409681|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.592361|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Qubadlı|<small>Qubadlı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.119449|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.618032|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Zəngilan|<small>Zəngilan</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.355580|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.928395|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Cəbrayıl|<small>Cəbrayıl</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.570570|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.310568|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Füzuli|<small>Füzuli</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.755569|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.691336|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şuşa|<small>'''Şuşa'''</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.986824|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.689703|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Xocalı|<small>Xocalı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.883520|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.755028|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Xankəndi|<small>Xankəndi</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.779390|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.090542|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Xocavənd|<small>Xocavənd</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.117539|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.009994|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Ağdam|<small>Ağdam</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.332816|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.770741|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Tərtər|<small>Tərtər</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.273000|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.407786|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Naxçıvan|<small>'''Naxçıvan'''</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.748928|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=44.871458|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Sədərək|<small>Sədərək</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.568744|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.108706|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şərur|<small>Şərur</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.445113|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.294882|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Babək|<small>Babək</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.485826|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.619874|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şahbuz|<small>Şahbuz</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.188135|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.671998|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Culfa|<small>Culfa</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.076426|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=45.927430|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Ordubad|<small>Ordubad</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.795251|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.032260|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Mingəçevir|<small>Mingəçevir</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.682887|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.042910|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Yevlax|<small>Yevlax</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.640341|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.422838|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Ağdaş|<small>Ağdaş</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.404927|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.199813|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bərdə|<small>Bərdə</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.057844|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.393442|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Ağcabədi|<small>Ağcabədi</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.763478|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.399531|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Balakən|<small>Balakən</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.634835|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.747387|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Zaqatala|<small>Zaqatala</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.458830|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=46.880487|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Qax|<small>Qax</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.457352|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.226804|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Qusar|<small>Qusar</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.288368|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.409262|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Quba|<small>Quba</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.612084|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.740688|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Xaçmaz|<small>Xaçmaz</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.842588|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.157517|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/İsmayıllı|<small>İsmayıllı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.318648|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.934380|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şabran|<small>Şabran</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=41.063161|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.062563|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Siyəzən|<small>Siyəzən</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.861759|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.101845|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Xızı|<small>Xızı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.699991|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.630689|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şamaxı|<small>Şamaxı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.652169|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.288680|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Ağsu|<small>Ağsu</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.570292|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.941329|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Qobustan|<small>Qobustan</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.322614|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.181930|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Abşeron|<small>Abşeron</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.499349|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=50.015693|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı|'''Bakı''']]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.622988|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.807609|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Göyçay|<small>Göyçay</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.467806|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.701437|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Ucar|<small>Ucar</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.286295|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.721350|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Zərdab|<small>Zərdab</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.800296|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=47.699642|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Beyləqan|<small>Beyləqan</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.964149|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.015499|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/İmişli|<small>İmişli</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.330029|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.165436|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Kürdəmir|<small>Kürdəmir</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.180329|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.833528|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Hacıqabul|<small>Hacıqabul</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.075222|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.565046|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Sabirabad|<small>Sabirabad</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.898886|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.401562|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Saatlı|<small>Saatlı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.974357|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.891304|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Şirvan|<small>Şirvan</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.792985|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.135216|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Salyan|<small>Salyan</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.547903|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.501569|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Biləsuvar|<small>Biləsuvar</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.359986|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.019106|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Neftçala|<small>Neftçala</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.254145|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.425419|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Cəlilabad|<small>Cəlilabad</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=39.026648|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.706045|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Masallı|<small>Masallı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=38.917012|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.215302|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Yardımlı|<small>Yardımlı</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=38.745183|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.462313|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Lerik|<small>Lerik</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=38.552014|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=48.716824|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Astara|<small>Astara</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=38.930291|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.261109|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Lənkəran|<small>'''Lənkəran'''</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|marksize=1|lat_deg=40.650711|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.599653|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Sumqayıt|<small>'''Sumqayıt'''</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} }} ; Bakı şəhərinin abidələrini tapmaq üçün Bakının rayonlarının xəritəsini istifadə edin {{Yer xəritəsi+|Bakı Rayonları|width=580|float=left|caption= <center>Rayonun adına vurmaqala həmin rayonda yerləşən abidələrin siyahısına baxmaq olar. |places= {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.450112|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.803358|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Binəqədi|Binəqədi]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.482218|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=50.330245|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Pirallahı|Pirallahı]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.313802|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.715291|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Qaradağ|Qaradağ]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.425467|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.934064|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Nizami|<small>Nizami</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.421083|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.855481|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Nərimanov|<small>Nərimanov</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.399986|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.837320|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Nəsimi|<small>Nəsimi</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.347512|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.816477|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Səbail|<small>Səbail</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.535727|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.958940|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Sabunçu|Sabunçu]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.398942|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=50.034272|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Suraxanı|Suraxanı]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.387702|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.936383|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Xətai|<small>Xətai</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.434882|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=50.202307|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Xəzər|Xəzər]]|mark=ButtonBlack.svg}} {{Yer xəritəsi~|Bakı Rayonları|marksize=1|lat_deg=40.383091|lat_min=|lat_sec=||lon_deg=49.805703|lon_min=|lon_sec=|position=bottom|background= |label= [[:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı/Bakı/Yasamal|<small>Yasamal</small>]]|mark=ButtonBlack.svg}} }} {{clear}} ; Diqqət! Siyahıda olan bəzi abidələr bu günümüzə qədər gəlib çatmamışdır (məsələn Bakıda yerləşən [[:Commons:Category:Governor's House (Baku)|"Tibb işçilərinin evi"]] adlı bina, keçmiş [[Sovetski]]də vaxtı ilə yerləşən [[Sovetski#Tarixi abidələr|abidələr]], Yusif Məmmədəliyev küçəsi, 16 ünvanında yerləşən "[[Atlantlı ev]]", Füzuli, M.A.Əliyev, Ş.Bədəlbəyli və s. küçələrində yerləşən evlər və s.). Lakin bu o demək deyil ki, bu abidələrin fotoşəkilləri müsabiqədə iştirak edə bilməz. Əgər sizdə həmin abidələrin də şəkilləri varsa, onları Vikianbara yükləməklə müsabiqədə iştirak edə bilərsiniz! == Abidənin şəklini necə çəkmək lazımdır? == ''Abidənin fotoşəklini düzgün çəkmək üçün [[Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Yaddaş kitabçası|bu yaddaş kitabçasından]] istifadə edin.'' <!-------------------------------------------------------- RIGHT COLUMN ---------------------------------------------------------> | class="plainlinks" width="40%" style="vertical-align:top; border-left:1px solid #ecd7d7; border-bottom:1px solid #ecd7d7; border-right:1px solid #ecd7d7; background-color:#f9f2f3; padding:1em" | == Müsabiqənin şərtləri == * '''Fotoşəkillərə tələblər'''. Müsabiqədə iştirak etmək üçün fotoşəkil aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: ** Şəxsən sizin özünüz tərəfindən çəkilməlidir; ** [[Vikimedia Commons]]a 1 sentyabr, Bakı vaxtı ilə saat 00:00-dan tez və 30 sentyabr, saat 23:59-dan gec olmamaq şərtilə yüklənməlidir. '''Fotoşəkil özü müsabiqədən qabaq da çəkilə bilər'''; ** CC-BY-SA 4.0 lisenziyası və ya digər azad lisenziya altında yüklənməlidir; ** Həqiqəti əks etdirməlidir. Şəklin etibarlılığına təsir göstərməyən qrafik redaktorlarda onun üzərində işlənməyə icazə verilir (məsələn, kəsmə və ya rəng korreksiyası), lakin '''retuş etmək və ya əhəmiyyətli elementlər əlavə etmək olmaz'''. * '''Fotoşəkildə əks olunan abidə''': ** [[Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı|Müsabiqə siyahısında]] olmalıdır. ** Fotoşəklini çəkmək üçün azad olmalıdır ('''memarı ən azı 70 il əvvəl vəfat edib və ya memar bilinmir və abidə ən azı 70 il əvvəl ucaldılıb'''). * Siz bir və ya bir neçə fotoşəkil yükləyə bilərsiniz. Hər bir şəkil müsabiqədə ayrı-ayrılıqda iştirak edəcək ''Fotoşəkillərlə bağlı daha ətraflı məlumat əldə etmək üçün "[[Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Yaddaş kitabçası|Yaddaş kitabçasına]]" baxın''. == Necə iştirak etmək olar? == {| style="width:60%; margin:20px auto; border:0; text-align:center" |[[Fayl:Flat UI - map.png|center|70px|link=]]'''1-ci addım''' ''Olduğunuz yerdə abidəni tapın. Yoxlayın: abidə [[:w:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı|bu siyahıda]] varmı? Abidənin ID nömrəsini (inventar nömrəsini) qeyd edin!'' |[[Fayl:Gnome-dev-camera.svg|center|70px|link=]]'''2-ci addım''' ''Abidənin fotoşəklini çəkin. Bacardığınız qədər abidənin istənilən sayda fotoşəklini çəkin.'' |- |[[Fayl:Flat UI - clipboard.png|center|60px|link=:w:az:Vikipediya:Viki Abidələri Sevir/Abidələrin siyahısı]]'''3-cü addım''' ''Çəkdiyiniz fotoşəkli təsnifləşdirin: şəklini çəkdiyim abidəyə hansı ID məxsusdur?'' |[[Fayl:Flat UI - calendar.png|center|60px|link=]]'''4-cü addım''' ''Sentyabrın 1-dən 30-dək çəkdiyiniz fotoşəkilləri Vikimedia Commons-a [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special%3AUploadWizard&campaign=wlm-az&uselang=az yükləyin].'' |} |} == Münsiflər heyyəti == * [[:meta:User:Yiyi|Yiyi]] * [[:meta:User:Ysogo|Ysogo]] <gallery mode="packed-hover" heights="150"> WLM Azerbaijan 2020 jury 03.jpg|Münsiflər heyyətinin üzvləri: [[:meta:User:Yiyi|Yiyi]] (solda) və [[:meta:User:Ysogo|Ysogo]] (sağda) WLM Azerbaijan 2020 jury 02.jpg|Münsiflər heyyətinin üzvləri qalibləri seçərkən </gallery> == Qaliblər == * [[:commons:User:Ysogo/Sandbox B|Seçim mərhələsi]] <gallery mode="packed-hover" heights="200"> İçərişəhərdəki Yeraltı hamam bərpa və konservasiya işlərindən sonra.jpg|[[Fayl:1 green.svg|25px]] İçəri şəhərdəki Yeraltı hamam. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Sefer azeri|Sefer azeri]] Dəvə Karvanı.jpg|[[Fayl:2 green.svg|25px]] Dəvə fiqurlarından karvan daş kompleksi. Allar kəndi, Ənbüs ərazisi. Yardımlı Rayonu. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Rövşən Süleymanov76|Rövşən Süleymanov76]] Khan Garden Pavilion.jpg|[[Fayl:3 green.svg|25px]] Xan bağının köşkü. XV əsr. Nardaran qəsəbəsi. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Mi Gasimova|Mi Gasimova]] Alban Church, Kish village, Shaki, Azerbaijan.jpg|[[Fayl:4 green.svg|25px]] Kiş kilsəsi. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Rhajizada|Rhajizada]] Alban graves, Amirvan village, Gabala, Azerbaijan.jpg|[[Fayl:5 green.svg|25px]] Yaşayış yeri və qəbiristanlıq. Antik dövrü. Əmirvan kəndi, fermanın ərazisində. Qəbələ Rayonu. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Rhajizada|Rhajizada]] Mosque in Mardakan, Baku Azerbaijan.jpg|[[Fayl:6 green.svg|25px]] Mərdəkan məscidi. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Rhajizada|Rhajizada]] Qız qalası 1.jpg|[[Fayl:7 green.svg|25px]] Qız qalası. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Rhajizada|Rhajizada]] İsmailiyyə sarayının əsas fasadında yazılar 2020-ci ildə dəyişdirildikdən sonra.jpg|[[Fayl:8 green.svg|25px]] Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin binasının fasadı. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Sefer azeri|Sefer azeri]] Divanxana D.jpg|[[Fayl:9 green.svg|25px]] Divanxana. XV əsr. Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Rhajizada|Rhajizada]] Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət heyətinin binası.jpg|[[Fayl:10 green.svg|25px]] Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin binası. <br>Fotoqraf: [[:commons:User:Rhajizada|Rhajizada]] </gallery> [[Kateqoriya:Viki Abidələri Sevir|*]] [[Kateqoriya:Viki Abidələri Sevir|*]] f3ei07nl39e1yevyb9lg8uoav88ves6 14 637575 7864659 5202557 2024-11-26T12:40:14Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Fransadakı tarixi ev-muzeylər]] → [[Kateqoriya:Fransadakı ev-muzeylər]] 7864659 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Mərkəz - Luara vadisindəki muzeylər]] [[Kateqoriya:Fransadakı ev-muzeylər]] oniidcm9b5a2tac2mquh4os7sqrgn7x 14 637576 7864658 7186052 2024-11-26T12:40:13Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:Fransadakı tarixi ev-muzeylər]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:Fransadakı ev-muzeylər]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7186052 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Fransa muzeyləri]] [[Kateqoriya:Fransanın tarix muzeyləri]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə ev-muzeylər]] [[Kateqoriya:Fransa villaları]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Avropadakı tarixi ev-muzeyləri]] g3zonj6qddnw6rkquqk7djipscrdn08 14 637589 7865298 5202576 2024-11-27T05:12:05Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Qitələrə görə kateqoriyalar]] əlavə olundu 7865298 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Tarixi ev muzeyləri|*]] [[Kateqoriya:Qitələrə görə kateqoriyalar]] mzdcr5j6dgdkyc1db4prf22gkpvpqm7 0 642972 7865030 7722524 2024-11-26T20:04:25Z Həsən İmanov 162503 7865030 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} '''Dövlət universiteti''' — birbaşa dövlətə məxsus olan və ya dövlət vəsaitləri ilə maliyyələşən ali təhsil müəssisəsi. Bu tip universitetlərə xalq universitetləri və ya ictimai universitetlər də deyilir və onlar vəqf universitetlərindən fərqli olaraq, ictimaiyyətə məxsus bir universitetdirlər. Buna görə bəzi ölkələrdə onları ictimai universitetlər adlandırırlar. Bəzi ölkələrdə milli universitet anlayışı da eyni mənada işlədilir. Kembric Universiteti və Kaliforniya Universiteti kimi dövlət universitetləri mövcuddur ki, onlar mütəmadi olaraq dünyanın ən yaxşı universitetləri sırasında yer alırlar. [[Türkiyə]]də ümumilikdə 131 dövlət universiteti mövcuddur; bunların içərisinə 11 texniki universitet, 2 təsviri incəsənət universiteti və 1 yüksək texnologiyalar institutu, həmçinin Polis Akademiyası və Milli Müdafiə Universiteti də daxildir. == İstinadlar == {{Portal|Universitet}} [[Kateqoriya:Universitetlər|*]] [[Kateqoriya:Elm]] bjn9j7ewjvdkkji6yssyfcjoakskkwf 7865031 7865030 2024-11-26T20:04:50Z Həsən İmanov 162503 7865031 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} '''Dövlət universiteti''' — birbaşa dövlətə məxsus olan və ya dövlət vəsaitləri ilə maliyyələşən ali təhsil müəssisəsi. Bu tip universitetlərə xalq universitetləri və ya ictimai universitetlər də deyilir və onlar vəqf universitetlərindən fərqli olaraq, ictimaiyyətə məxsus bir universitetdirlər. Buna görə bəzi ölkələrdə onları ictimai universitetlər adlandırırlar. Bəzi ölkələrdə milli universitet anlayışı da eyni mənada işlədilir. Kembric Universiteti və Kaliforniya Universiteti kimi dövlət universitetləri mövcuddur ki, onlar mütəmadi olaraq dünyanın ən yaxşı universitetləri sırasında yer alırlar. [[Türkiyə]]də ümumilikdə 131 dövlət universiteti mövcuddur; bunların içərisinə 11 texniki universitet, 2 təsviri incəsənət universiteti və 1 yüksək texnologiyalar institutu, həmçinin Polis Akademiyası və Milli Müdafiə Universiteti də daxildir<ref>yok.gov.tr</ref>. == İstinadlar == {{Portal|Universitet}} [[Kateqoriya:Universitetlər|*]] [[Kateqoriya:Elm]] ijptlmlxy85ab9bzc1f6e9jpzjkw1pw 7865036 7865031 2024-11-26T20:05:48Z Həsən İmanov 162503 7865036 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} '''Dövlət universiteti''' — birbaşa dövlətə məxsus olan və ya dövlət vəsaitləri ilə maliyyələşən ali təhsil müəssisəsi. Bu tip universitetlərə [[xalq]] universitetləri və ya ictimai universitetlər də deyilir və onlar vəqf universitetlərindən fərqli olaraq, [[ictimaiyyət]]ə məxsus bir [[universitet]]dirlər. Buna görə bəzi ölkələrdə onları ictimai universitetlər adlandırırlar. Bəzi ölkələrdə milli universitet anlayışı da eyni mənada işlədilir. [[Kembric Universiteti]] və [[Kaliforniya Universiteti]] kimi dövlət universitetləri mövcuddur ki, onlar mütəmadi olaraq dünyanın ən yaxşı universitetləri sırasında yer alırlar. [[Türkiyə]]də ümumilikdə 131 dövlət universiteti mövcuddur; bunların içərisinə 11 texniki universitet, 2 təsviri incəsənət universiteti və 1 yüksək texnologiyalar institutu, həmçinin Polis Akademiyası və Milli Müdafiə Universiteti də daxildir<ref>yok.gov.tr</ref>. == İstinadlar == {{Portal|Universitet}} [[Kateqoriya:Universitetlər|*]] [[Kateqoriya:Elm]] tlz6otrfy2xgqxbyla9mibvzjig9xcq 7865047 7865036 2024-11-26T20:08:30Z Həsən İmanov 162503 /* İstinadlar */ 7865047 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} '''Dövlət universiteti''' — birbaşa dövlətə məxsus olan və ya dövlət vəsaitləri ilə maliyyələşən ali təhsil müəssisəsi. Bu tip universitetlərə [[xalq]] universitetləri və ya ictimai universitetlər də deyilir və onlar vəqf universitetlərindən fərqli olaraq, [[ictimaiyyət]]ə məxsus bir [[universitet]]dirlər. Buna görə bəzi ölkələrdə onları ictimai universitetlər adlandırırlar. Bəzi ölkələrdə milli universitet anlayışı da eyni mənada işlədilir. [[Kembric Universiteti]] və [[Kaliforniya Universiteti]] kimi dövlət universitetləri mövcuddur ki, onlar mütəmadi olaraq dünyanın ən yaxşı universitetləri sırasında yer alırlar. [[Türkiyə]]də ümumilikdə 131 dövlət universiteti mövcuddur; bunların içərisinə 11 texniki universitet, 2 təsviri incəsənət universiteti və 1 yüksək texnologiyalar institutu, həmçinin Polis Akademiyası və Milli Müdafiə Universiteti də daxildir<ref>yok.gov.tr</ref>. == İstinadlar == == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} * {{commons category-inline|Public universities and colleges}} {{Portal|Universitet}} [[Kateqoriya:Universitetlər|*]] [[Kateqoriya:Elm]] qk9xi9c9ajsxrjeg1saex0herjccd8e 7865049 7865047 2024-11-26T20:08:51Z Həsən İmanov 162503 7865049 wikitext text/x-wiki {{qaralama}} '''Dövlət universiteti''' — birbaşa dövlətə məxsus olan və ya dövlət vəsaitləri ilə maliyyələşən ali təhsil müəssisəsi. Bu tip universitetlərə [[xalq]] universitetləri və ya ictimai universitetlər də deyilir və onlar vəqf universitetlərindən fərqli olaraq, [[ictimaiyyət]]ə məxsus bir [[universitet]]dirlər. Buna görə bəzi ölkələrdə onları ictimai universitetlər adlandırırlar. Bəzi ölkələrdə milli universitet anlayışı da eyni mənada işlədilir. [[Kembric Universiteti]] və [[Kaliforniya Universiteti]] kimi dövlət universitetləri mövcuddur ki, onlar mütəmadi olaraq dünyanın ən yaxşı universitetləri sırasında yer alırlar. [[Türkiyə]]də ümumilikdə 131 dövlət universiteti mövcuddur; bunların içərisinə 11 texniki universitet, 2 təsviri incəsənət universiteti və 1 yüksək texnologiyalar institutu, həmçinin Polis Akademiyası və Milli Müdafiə Universiteti də daxildir<ref>yok.gov.tr</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} * {{commons category-inline|Public universities and colleges}} {{Portal|Universitet}} [[Kateqoriya:Universitetlər|*]] [[Kateqoriya:Elm]] 3wyg7jfjte7cwwr5fsc707k7m58m4rv 0 653109 7864821 7853025 2024-11-26T15:30:51Z Mirkazım Bəy 303341 7864821 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə}} {{Terror hücumu |Münaqişə = |Şəkil = Martyrdom of Imam Ali - By Yousef Abdinejad.jp.jpg |Şəkil miqyası = 273px |İmza = "''İmam Əlinin şəhadəti''" əsəri. Müəllif, Yusif Əbdinicat |Hücum üsulu = [[siyasi sui-qəsd]] |Hücum yeri = [[Böyük Kufə məscidi]], [[Kufə]], [[Raşidi xilafət]]i (indiki [[İraq]]) |Koordinatlar = {{Coord|32|01|43|N|44|24|03|E|region:IQ_type:landmark|display=inline,title}} |Hücum hədəfi = [[Əli|Əli ibn Əbu Talib]] |Tarix = {{start date|df=yes|661|01|26}} |Həlak olanlar = Əli |Qatil sayı = 1 |Qatillər = [[Əbdürrəhman ibn Mülcəm]] |Silah = [[Zəhərlənmə|zəhərli]] [[qılınc]] }} {{Əli}} '''Əlinin qətli''' və ya '''Əlinin öldürülməsi''' — [[Xaricilər|xarici]] [[Əbdürrəhman ibn Mülcəm|Əbdürrəhman ibn Mülcəm əl-Muradi]] tərəfindən 26 yanvar 661-ci il tarixində, indiki [[İraq]]ın [[Kufə|Kufə şəhəri]]ndə yerləşən [[Böyük Kufə məscidi]]ndə [[Raşidi xilafət|Rəşidi xəlifəsi]] və [[Şiəlik|Şiə]] [[İslam]]ın [[On iki imam|birinci]] [[İmamət|imam]]ı [[Əli|Əli ibn Əbu Talib]]ə qarşı törədilmiş sui-qəsd hadisəsi. [[Əli]] başına zəhərli qılıncla zərbə endirilməsindən iki gün sonra,<ref name="Madelung"/>{{rp|308}} [[hicri təqvim]] ilə 40-cı ilin [[Ramazan|ramazan ayın]]ın 21-də (və ya 19-da), [[Miladi tarix|miladi təqvim]] ilə yanvar ayının 28-də 661-ci ildə aldığı yaralardan vəfat etmişdir.<ref name="Brill-ali">{{Cite encyclopedia |title=ʿAlī b. Abī Ṭālib. |encyclopedia=İslam Ensiklopediyası |edition=II buraxılış |publisher=Brill Online |last=Veççiya Valyeri |first=Laura |authorlink=Laura Veççiya Valyeri |doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0046 |language=en }}</ref> O, [[Ömər ibn Xəttab|Ömər]] və [[Osman ibn Əffan|Osman]]dan sonra sui-qəsdə uğramış ardıcıl üçüncü xəlifədir. [[Əli]] Osmanın 656-cı il tarixində sui-qəsd ilə öldürülməsindən sonra xəlifə olmuşdur. Buna baxmayaraq, o, [[Levant]] valisi [[I Muaviyə]] də daxil olmaqla müxtəlif fraksiyaların müxalifəti ilə qarşılaşdı. Erkən [[İslam]] dövlətində [[İlk fitnə]] adlanan [[vətəndaş müharibəsi]] baş verdi ki, bu da [[Əməvilər|Əməvilər sülaləsi]]nin hakimiyyətə gəlməsi ilə nəticələnmişdir. Bu hadisələr xəlifə [[Osman ibn Əffan]]ın sui-qəsd yolu ilə öldürülməsindən sonra başlamış və Əlinin dörd illik hakimiyyət dövrü boyunca davam etmişdir. 657-ci ildə baş vermiş [[Siffeyn döyüşü]]ndən sonra [[Əli]] I Muaviyə ilə arbitraja razılaşdıqdan sonra<ref name="Brill-Muawiya">{{Cite encyclopedia | title=Muʿāwiya I | encyclopedia=İslam Ensiklopediyası | publisher=[[Brill Publishers|Brill]] | first=Martin | last=Haynds | edition=II buraxılış | url=http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/mu-a-wiya-i-SIM_5279 | authorlink=Martin Haynds | language=en | access-date=2020-07-30 | archive-date=2014-10-06 | archive-url=https://web.archive.org/web/20141006090140/http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/mu-a-wiya-i-SIM_5279 | url-status=dead }}</ref> onun ordusunun içərisindən daha sonra [[Xaricilər|xarici]] (mənası – "çıxıb gedənlər") adlandırılan bir qrup ortaya çıxdı.<ref name=higgins>{{Cite book |last1=Higins |first1=Enni C. |editor1-last=Martin |editor1-first=Riçard C. |title=Encyclopedia of Islam and the Muslim World v.1 |year=2004 |publisher=Macmillan |chapter=Kharijites, Khawarij |language=en }}</ref>{{rp|390}} Üsyan qaldıran [[xaricilər]] tərəfindən Əlinin bəzi tərəfdaşları öldürüdü. Buna baxmayaraq, Əlinin başçılıq etdiyi ordu onları 658-ci ilin iyul ayında baş verən [[Nəhrəvan döyüşü]]ndə darmadağın etdi.<ref name="Madelung">{{Cite book |last = Madelunq |first = Vilferd |authorlink = Vilferd Madelunq |title = The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate |publisher = Cambridge University Press |url = http://www.cambridge.org/au/academic/subjects/history/middle-east-history/succession-muhammad-study-early-caliphate |year = 1997 |isbn = 978-0-521-64696-3 |language = en |access-date = 2020-07-30 |archive-date = 2016-06-04 |archive-url = https://web.archive.org/web/20160604194642/http://www.cambridge.org/au/academic/subjects/history/middle-east-history/succession-muhammad-study-early-caliphate |url-status = live }}</ref>{{rp|260–261}} İbn Mülcəmin [[Məkkə]]də xaricilərdən olan əl-Bərak ibn Abdullah və Əmr ibn Bəkr əl-Təmimi ilə görüşündən sonra onlar razılaşırlar ki, [[müsəlman]]ların o vaxtkı vəziyyəti Əlinin, I Muaviyənin və [[Misir]] valisi [[Əmr ibn As|Əmr ibn əl-As]]ın günahıdır. Onlar dövrün "acınacaqlı vəziyyəti"ni dəyişdirmək və Nəhrəvanda öldürülən yoldaşlarının intiqamını almaq üçün bu üç nəfəri öldürmək qərarına gəlirlər. Əlini öldürmək üçün yola düşən ibn Mülcəm [[Kufə|Kufə şəhəri]]nə doğru gedir. O, orada qardaşı və atası Nəhrəvanda ölən bir qadına aşiq olur. Qadın onunla evlənməyə razı olur, ancaq bir şərtlə ki, o, Əlini öldürsün. Çox keçməmiş, [[Əli]] Böyük [[Kufə]] məscidində namaz qılarkən ibn Mülcəm tərəfindən qılınc zərbəsi alır. İbn Mülcəm Əlinin ölümündən sonra [[Həsən ibn Əli]] tərəfindən [[Qisas|islamın qisas institutuna]] uyğun olaraq edam edilir.<ref name="Brill-ibn Muljam">{{Cite encyclopedia |last=Veççiya Valyeri |first=Laura |authorlink=Laura Veççiya Valyeri |title=Ibn Muld̲j̲am. |encyclopedia=Encyclopædia of Islam, Second Edition |publisher=Brill Online |url=http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ibn-muldjam-COM_0339 |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2016-08-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160805162223/http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ibn-muldjam-COM_0339 |url-status=live }}</ref> == Zəmin == Əlinin öldürülməsinə gətirib çıxaran hadisələr [[İslam peyğəmbərləri|islam peyğəmbəri]] [[Məhəmməd]]in ölümünə qədər gedib çıxır. Məhəmməd öldükdən sonra [[müsəlman]] icması [[ümmət]]in rəhbərliyinin [[Məhəmmədin canişinliyi|varisinin kim olması]] ilə bağlı mübahisə edir. [[Səqifə|Səqifə Banu Səidə]]dəki məclis [[Əbu Bəkr]]i xəlifə seçir.<ref name="Madelung"/>{{rp|30–32}} [[Sünnilər|Sünni müsəlmanlar]] Məhəmmədin davamçı seçmədiyinə inanır, ancaq [[Şiəlik|şiə müsəlmanlar]] inanır ki, [[Allah]] [[Qədir-Xum|Qədiri-Xum hadisəsi]]ndə Əlini Məhəmmədin varisi təyin edir.<ref name="Dakake">{{Cite book |last=Dakeyk |first=Mariya Massi |title=The charismatic community : Shiʻite identity in early Islam |year=2008 |publisher=State University of New York Press |location=Albany |isbn=978-0-7914-7034-3 |url=http://www.sunypress.edu/p-4408-the-charismatic-community.aspx |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2016-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160821124327/http://www.sunypress.edu/p-4408-the-charismatic-community.aspx |url-status=live }}</ref>{{rp|43–48}}<ref name="Robinson">{{Cite book |last=Robinson |first=Çeys F. |url=http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/regional-and-world-history-general-interest/new-cambridge-history-islam |title=The New Cambridge History of Islam |publisher=Cambridge University Press |year=2011 |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2016-06-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160625165948/http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/regional-and-world-history-general-interest/new-cambridge-history-islam |url-status=live }}</ref>{{rp|193–194}} Əbu Bəkrin ardınca hakimiyyətə 644-cü ildə öldürülən [[Ömər ibn Xəttab|Ömər]] gəlir. Ömərin ölümündən sonra Məhəmmədin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ilə Osman ibn Əffan xəlifəliyə namizəd oldular. Osman seçki şurası tərəfindən [[Osmanın xəlifə seçilməsi|xəlifə seçilir]]. Onun 656-cı ildə ölümündən sonra isə Əli xəlifə seçilir.<ref name="Robinson"/>{{rp|203–204}} Əlinin xilafəti [[İlk fitnə]] ilə üst-üstə düşmüşdü.<ref name="Brill-Muawiya"/> O, Osmanın ölümündən beş gün sonra dördüncü [[Raşidi xilafət|Raşidi]] (mənası – "doğru idarə edilən") xəlifə seçilsə də, hakimiyyəti dövründə müqavimətlə qarşılaşdı. Əlinin hakimiyyəti dövründə [[Aişə binti Əbu Bəkr|Aişə]], [[Təlhə ibn Ubeydullah|Təlhə]] və [[Zübeyr ibn Əvvam|Zübeyr]] [[Məkkə|Məkkə şəhəri]]ndə ona qarşı üsyan qaldırır, digər tərəfdən isə [[Levant]] valisi [[I Muaviyə]] yeni xəlifə kimi ona sədaqət andı verməkdən imtina edir. Beləliklə, xəlifə məqamının varisliyi uğrunda xilafət daxilində vətandaş müharibəsi baş verdi. Əli ilk qələbəsini 656-cı ildə baş vermiş [[Cəməl döyüşü]]ndə Məhəmmədin xanımı Aişə və digər [[Məhəmməd peyğəmbərin səhabələrinin siyahısı|səhabələr]]ə qarşı qazanmışdır. O, daha sonra 657-ci ildə [[Siffeyn döyüşü]]ndə Muaviyə və onun ordusu ilə vuruşur. Döyüşün nəticəsi olmadığına görə Əli Muaviyə ilə arbitraja razılıq verdi. Lakin arbitrajın da heçbir nəticəsi olmur və döyüş sona yetir.<ref name="Robinson"/>{{rp|203–204}} Əlinin Siffeyndə I Muaviyə ilə arbitraja razılaşmasından sonra onun ordusunun içərisindən daha sonra ''xaricilər'' adlandırılan bir qrup ortaya çıxdı. Onlar din mövzusunda insanın mühakiməsinə qarşı çıxır və "mühakimə sadəcə [[Allah]]a məxsusdur" şüarından istifadə edirdilər.<ref name="higgins"/>{{rp|390}} Xaricilər 658-ci ildə sədaqət andlarını pozaraq üsyan qaldırdılar və onlara qoşulmayan hər müsəlmanı öldürəcəklərini bəyan etdilər. Əli onları [[Nəhrəvan döyüşü]]ndə məğlub etdi. Xaricilərin öldürülməsi Əlinin xilafəti dövründəki "ən problemli hadisə" idi, çünki onlar Əlinin Muaviyə ilə olan müharibəsində onun ən güclü müttəfiqləri idilər.<ref name="Madelung"/>{{rp|261}} Bu dövrdə xaricilərdən ibn Mülcəm, əl-Bərak ibn Abdullah və Əmr ibn Bəkr əl-Təmimi{{Efn|Bu şəxslərin ikisinin də Kində tayfasından olduğu güman edilir.}} [[Məkkə|Məkkə şəhəri]]ndə görüşürlər. Hər üçü [[Həcc|Həcc ziyarəti]]ndən sonra uzun müzakirələr apararaq qərara gəlirlər ki, müsəlmanların o dövrdəki vəziyyətinin səbəbkarı "xətalı hesab etdikləri" Əli, [[I Muaviyə|Muaviyə]] və [[Əmr ibn As]]dır. Onlar həmçinin "Nəhrəvanda öldürülmüş yoldaşlarının intiqamını almaq üçün" bu hər üç şəxsi öldürməyə and içirlər. Onlar sui-qəsd tarixi təyin edirlər və sui-qəsdçilər hər biri öz qurbanını seçir.<ref name="Islamica">{{Cite encyclopedia |last1=Fərəmarz Hac |first1=Mənuçöhrü |last2=Metyu |first2=Melvin-Kuşki |last3=Şah-Kazımi |first3=Rza |last4=Bəhramiyan |first4=Əli |last5=Pakatçi |first5=Əhməd |last6=Məhəmməd İsa |first6=Uoli |last7=Dəryuş |first7=Məhəmməd |last8=Tarə |first8=Məsud |last9=Braun |first9=Keven |last10=Cuzi |first10=Məhəmməd Rza |last11=Səccadi |first11=Sadıq |last=Qulami |first12=Rəhim |last13=Bulukbaşi |first13=Əli A. |last14=Nəgahban |first14=Fərzin |last15=Əlizadə |first15=Məhbanu |last16=Qulami |first16=Yədulla |title=ʿAlī b. Abī Ṭālib. |encyclopedia=Encyclopaedia Islamica |url=http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-islamica/ali-b-abi-talib-COM_0252 |publisher=[[Brill Publishers|Brill]] |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2016-06-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160630063854/http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-islamica/ali-b-abi-talib-COM_0252 |url-status=live }}</ref> === Əlinin öz taleyi ilə bağlı proqnozu === Əlinin sui-qəsdə uğramasından uzun müddət əvvəl öz taleyindən xəbərdar olması ilə bağlı rəvayətlər iki növdür. Bu öncədəngörmə onun öz "intuisiyası" və ya [[Məhəmməd]] vasitəsilə baş vermişdir. Əlinin "başından axan qanına" bulaşmış saqqalı haqqında Məhəmməddən və ya Əlinin özündən nəql edilən çox sayda hədis mövcuddur. Belə ki, qatil zəhərli qılıncla Əlinin başına zərbə endirmişdir. Başqa bir hədisə görə isə Məhəmməd, ''"qədimlərin ən zalımı [[Saleh|Saleh peyğəmbərin]] dəvəsini öldürən, indiki insanların ən zalımı isə Əlini öldürəndir"'' demişdir. Həmçinin hədislərdə sui-qəsd gecəsi Əlinin onu gözləyən taleyin nəhayət gerçəkləşəcəyini söyləməsi<ref name="Brill-ibn Muljam"/> və evinin həyətindəki ördəklərin Əlinin paltarının ətəyindən tutub, məscidə getməsinə mane olmaları haqqında məlumatlar mövcuddur.<ref>{{cite web |url=http://ahlibeyt.az/news/a-2274.html |title=Bu gün Həzrət Əli(ə)nin şəhadət günüdür |author=ahlibeyt.az |date=15 May, 2020 |website= |publisher= |language=az |access-date=20 avqust 2020 |archive-url =https://web.archive.org/web/20190907175817/http://ahlibeyt.az/news/a-2274.html |archive-date =20 avqust 2020 }}</ref> == Sui-qəsd == [[Fayl:Kufa Mosque in Iraq.jpg|thumb|[[Əli]] sui-qəsdə uğrayarkən [[Böyük Kufə məscidi|Böyük Kufə m]][[Böyük Kufə məscidi|əscidi]]ndə [[sübh namazı]]na rəhbərlik edirdi|296x296px]] [[Əli|Əli ibn Əbu Talib]] əslən [[Misir]]dən və [[xaricilər]]dən olan [[Əbdürrəhman ibn Mülcəm|Əbdürrəhman ibn Mülcəm əl-Muradi]] tərəfindən qətlə yetirilmişdir. İbn Mülcəm atası tərəfdən əslən [[Himyar dövləti|Himyar]]dan idi, ancaq anası tərəfdən olan qohumluq əlaqələrinə görə Muradilərdən sayılırdı. Həmçinin [[Kində]]dən olan Bəni Cəbalə ilə də qohumluq əlaqələrinə malik idi. O, Kufəyə Nəhrəvanda öldürülən xarici liderlərinin intiqamını almaq üçün Əlini öldürmək məqsədilə getmişdir.<ref name="Madelung"/>{{rp|308}} İbn Mülcəm [[Kufə]]də Tayn əl-Ribab qəbiləsindən olan bir qrup insana rast gəldi. Onlar Əlinin ordusu tərəfindən Nəhrəvanda öldürümüş qohumları üçün yas tuturdular. Onların arasında Qutam adlı bir qadın da var idi.<ref name="Brill-ibn Muljam"/> Din xadimi [[Əli əs-Sallabi]]yə görə, ibn Mülcəm Qutamı gördüyü an "ağlını itirir" və şəhərə gəlmək səbəbi olan "vəzifəsini yaddan çıxarır". O, Qutama evlilik təklifi edir. Qutam ondan "ağrılarının sağalması" üçün mehriyyə kimi<ref>{{cite web|url=http://ahlibeyt.az/news/a-5391.html|title=Bu gün Həzrət Əlinin (ə) zərbətləndiyi gündür|author=ahlibeyt.az|date=4 İyun, 2018|website=|publisher=|language=az|access-date=20 avqust 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200121110405/http://ahlibeyt.az/news/a-5391.html|archive-date=20 avqust 2020}}</ref> "üç min [[dinar]] pul, bir kəniz, bir qulam və Əli ibn Əbu-Talibin ölümünü" istədi. Qutam da Əlidən intiqam almaq istəyirdi, çünki onun atası və qardaşı Nəhrəvan döyüşündə Əlinin qoşunları tərəfindən öldürülmüşdü.<ref name="Sallabi">{{Cite book|first=Əli|last=əl-Səlləbi|author1link=Əli əs-Sallabi|title=Biography of Ali ibn Abi Talib|publisher=Darussalam Publishers|language=en}}</ref>{{rp|79}} İbn Mülcəm Şəbib ibn Bücra adlı şəxsi Əlini öldürməkdə kömək etməsi üçün razı saldı. Şəbib ibn Bücradan başqa Vərdan ibn Məcalid adlı şəxs də ibn Mülcəm ilə ortaq idi.<ref name="Madelung"/>{{rp|308}} Sui-qəsdçilər Əlinin daxil olacağı məscid qapısının qarşısında dayandılar.<ref name="Brill-ibn Muljam"/> Əli [[Ramazan|ramazan ayın]]ın 19-da (və ya 17-də<ref name="Madelung"/>{{rp|308}}), cümə günündə [[sübh namazı]] qılmaq üçün [[Böyük Kufə məscidi|Kufə məscidi]]nə daxil olur.<ref>{{Cite encyclopedia |last=Nəsr |first=Seyid Hüseun |title=Ali |encyclopedia=Encyclopædia Britannica Online |year=2007 |url=http://www.britannica.com/eb/article-9005712/Ali |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2007-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071018014146/http://www.britannica.com/eb/article-9005712/Ali |url-status=live }}</ref><ref name="Iranica">{{Cite encyclopedia |last=Punavala |first=İ. K. |title=ʿAli B. Abi Ṭaleb |encyclopedia=Encyclopædia Iranica |url=http://www.iranicaonline.org/articles/ali-b-abi-taleb |year=1985 |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2011-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110429163734/http://www.iranicaonline.org/articles/ali-b-abi-taleb |url-status=live }}</ref> Əli ibadət zamanı [[Ənbiya surəsi|Ənbiyə surəsi]]nin ayələrini oxuyarkən<ref name="cook">{{Cite book |first=Devid |last=Kuk |year=2007 |title=Martyrdom in Islam |url=http://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/regional-and-world-history-general-interest/martyrdom-islam |isbn=978-0-521-61551-8 |publisher=[[Cambridge University Press]] |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2018-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181011175909/https://www.cambridge.org/us/academic/subjects/history/regional-and-world-history-general-interest/martyrdom-islam |url-status=live }}</ref>{{rp|54}} və ya məscidə daxil olandan<ref name="Brill-ali" /><ref name="Brill-Ali (by Gleave )">{{Cite encyclopedia |last=Qliv |first=Robert M. |encyclopedia=İslam Ensiklopediyası |title=ʿAlī b. Abī Ṭālib |url=http://brillonline.nl/entries/encyclopaedia-of-islam-3/ali-b-abi-talib-COM_26324 |language=en |edition=III buraxılış |year=2014 |publisher=Brill Online |access-date=2020-07-30 |archive-date=2016-04-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160412215522/http://brillonline.nl/entries/encyclopaedia-of-islam-3/ali-b-abi-talib-COM_26324 |url-status=dead }}</ref> sonra ibn Mülcəm zəhərli qılınc ilə onu "[[Tac (anatomiya)|başının tac hissəsind]]ən" yaralayır.<ref name="Brill-ibn Muljam"/> Şəbib qılıncı ilə Əliyə zərbə yetirə bilmir, onun zərbəsi "qapının taxtadan olan çərçivəsinə və ya tağa" dəyir. O, məsciddən dərhal qaçır. Şəbib nəhayət Üvəymir tərəfindən Kində darvazasında yaxalansa da, izdiham arasından qaça bilir. Vərdan isə evinə qaçır. O, Əlinin qətlində iştirak etdiyini qohumu Abdullah ibn Nəcabə ibn Übeydə etiraf etdikdən sonra Abdullah tərəfindən öldürülür. İbn Mülcəm isə [[Haşimilər|haşimi]] əl-Muğira ibn Nəvfal ibn əl-Hərit tərəfindən tutulur.<ref name="Madelung"/>{{rp|309}} Əli əmr verir ki, əgər o, aldığı yaralardan vəfat etsə, qarşılığında ibn Mülcəm də edam edilməlidir (bax: ''[[Qisas|islamda qisas]]'').<ref>{{Harvnb|Kelsi|1993|p=92}}</ref> Əli iki gün sonra – hicri təqvim ilə 21 ramazan 40-cı ildə (və ya 19 ramazan 40-cı ildə), miladi təqvimi ilə isə 30 yanvar 661-ci ildə (və ya 28 yanvar 661-ci ildə), 62 və ya 63 yaşında vəfat etdi.<ref name="Brill-ali" /> İbn Mülcəm isə Həsən ibn Əlinin əmri ilə edam edildi.<ref name="Madelung"/>{{rp|309}}<ref name="Al-Islam">{{Cite web |url=http://www.al-islam.org/articles/life-commander-faithful-ali-ibn-abu-talib |last=Abbas |first=Əli |title=The Life of the Commander of the Faithful Ali Ibn Abu Talib (as) |accessdate={{Date|July 30, 2020}} |language=en |archivedate=December 28, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20191228004725/http://www.al-islam.org/articles/life-commander-faithful-ali-ibn-abu-talib |url-status=live }}</ref> === Əşəs ibn Qeysin rolu === [[Əşəs ibn Qeys]] [[Kufə]]dəki Kində qəbiləsinin başçısı idi.<ref name="Madelung"/>{{rp|83}} [[Vilferd Madelunq]]a görə, Əşəs ibn Qeys Əlinin hakimiyyətinin son illərində [[I Muaviyə|Muaviyə]]yə meylli idi. Vilferd qeyd edir ki, Müaviyə Əşəs ibn Qeysə Əlinin ona qarşı yürüşünə könülsüzlük göstərsin deyə içərisində pul təklifi də daxil olan məktub göndərmişdi.<ref name="Madelung"/>{{rp|276}} İbn Qeys bəzi mənbələrdə Əliyə qarşı sui-qəsddən xəbərdar olmaqda da ittiham olunur.<ref name="Brill-ibn Muljam"/> [[Yaqubi|Əl-Yaqubiy]]ə görə, ibn Mülcəm qılıncını hazırlayarkən bir ay boyunca Əşəs ibn Qeys tərəfindən qonaq edilmişdi. [[İbn Sad əl-Bağdadi|İbn Sad]] qeyd edir ki, Əşəs ibn Qeys sui-qəsd gecəsi ibn Mülcəm ilə oturub məsləhətləşmiş, hətta o, Əliyə zərbə endirməsi üçün ibn Mülcəmə "sübh gülümsədi" deyərək siqnal vermişdir. Mənbələrin əksəriyyəti Əşəs ibn Qeysin bu birmənalı olmayan ifadəsini sitat gətirirlər: "şəfəq sizin üçün açılıb". [[Şiəlik|Şiəliyə]] meylli mənbələr isə bu ifadəni açıq bir təşviq olaraq sayırlar və bu cür qeyd edirlər: "Qurtuluş, qurtuluş! Şəfəq sizin üçün açılıb". [[Hucr ibn Adi]] sui-qəsddən sonra Əşəs ibn Qeysi Əlinin qətlində iştirak etməklə ittiham etmişdi. Hətta Əşəs ibn Qeysin Əlini ibn Mülcəm haqqında əvvəlcədən xəbərdar etməsi haqqında da məlumat mövcuddur. [[Laura Veççiya Valyeri]]yə görə, mənbələr Əşəs ibn Qeysin haqqında Əliyə sadiq qalması, birbaşa sui-qəsddə iştirak etməsi və ya cinayətə şərik olması kimi fərqli-fərqli məlumatlar qeyd edirlər.<ref name="Brill-ibn Muljam"/> Buna baxmayaraq, əl-Səllabi irəli sürür ki, bu ittihamlar əsassızdır, çünki Əşəs ibn Qeys Əliyə sadiq, xaricilərə isə ilk vaxtlardan bəri qarşı idi və Nəhrəvan döyüşündə onlarla vuruşmuşdur. O həmçinin, [[Siffeyn döyüşü]]ndə suriyalılara{{Efn|[[Əməvilər]] nəzərdə tutulur.}} qarşı vuruşan ilk adamlardan idi. Əlavə olaraq, əl-Səllabi inanır ki, Əlinin ailəsindən kimdənsə bu ittihamları dəstəkləyən rəvayət yoxdur və onun ailəsi bu ittihamlar barədə Əşəs ibn Qeysin ailəsinin hərhansı bir üzvü ilə müzakirə aparmayıb.<ref name="Sallabi"/> O, ibn Mülcəm Əlini yaraladıqdan sonra öz oğlunu Əlinin vəziyyətini öyrənsin deyə göndərmişdi.<ref name="Islamica"/> == Dəfn == Əlinin cəsədi oğulları – [[Həsən ibn Əli|Həsən]], [[Hüseyn ibn Əli|Hüseyn]], [[Məhəmməd ibn Hənəfiyyə|Məhəmməd ibn əl-Hənəfiyyə]] və qardaşı oğlu [[Abdulla ibn Cəfər]] tərəfindən yuyulmuşdur. Onlar Übeydulla ibn Abbas ilə birlikdə Əlini gizlin şəkildə dəfn etdilər. Çünki, onlar qorxurdular ki, Əlinin cəsədi öz qəbrindən "çıxarılacaq və təhqir olunacaq".<ref name="Madelung"/>{{rp|309}}<ref name="Brill-ali" /> Bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, Əli indiki [[İraq]]ın [[Nəcəf|Nəcəf şəhəri]]ndəki [[İmam Əli məscidi]]ndə dəfn olunub.<ref>{{Cite encyclopedia |first=Rza |last=Şah-Kazımi |title=Ali ibn Abu Talib |encyclopedia= Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia |publisher=Taylor & Francis |isbn=978-0-415-96691-7 |language=en }}</ref>{{rp|37}} Buna baxmayaraq, başqa mənbələr, əsasən [[Əfqanıstan əhalisi|əfqanlar]] iddia edirlər ki, Əli Əfqanıstanın [[Məzari-Şərif|Məzari-Şərif şəhəri]]ndəki [[Göy məscid (Məzari-Şərif)|Göy məscid]]də dəfn olunmuşdur.<ref>{{Cite web |title=BALKH AND MAZAR-e-SHARIF |last=Harold |first=Frank |url=http://depts.washington.edu/silkroad/cities/afghanistan/balkh.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20191221101642/http://depts.washington.edu/silkroad/cities/afghanistan/balkh.html |accessdate={{Date|July 30, 2020}} |language=en |publisher=UW Departments Web Server |archive-date=December 21, 2019 |url-status=live }}</ref> Əlinin ölümü [[Şiəlik|şiə]] [[müsəlman]]lar tərəfindən hər il yad edilir.<ref>{{Cite book |last1=Cons |first1=C. Qordon Melton |first2=Ceyms |last2=A. Beverli |first3=Kristofer |last3=Bak |first4=Konstans |last4=A. |title=Religious celebrations : an encyclopedia of holidays, festivals, solemn observances, and spiritual commemorations |year=2011 publisher=ABC-CLIO |location=Santa-Barbara, Kaliforniya |url=https://books.google.com/?id=lD_2J7W_2hQC&pg=PA21&lpg=PA21&dq=commemoration+of+ali%27s+death#v=onepage&q=commemoration%20of%20ali's%20death&f=false |isbn=978-1-59884-205-0 |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2020-06-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200615111358/https://books.google.com/books?id=lD_2J7W_2hQC&pg=PA21&lpg=PA21&dq=commemoration+of+ali%27s+death&hl=en#v=onepage&q=commemoration%20of%20ali's%20death&f=false |url-status=live }}</ref> == Nəticə == Vilferd Madelunqa görə, kiçik bir azlıq [[Əli]]nin "peyğəmbərdən sonrakı ən yaxşı [[müsəlman]] və onlara idarə etmək hüququ olan tək şəxs" olduğuna inanırdı. Əlinin ölümündən sonra insanların ona olan baxışları bölündü. "[[I Muaviyə|Muaviyə]]yə və onun [[Suriyalılar|suriyalı]] müttəfiqlərinə qarşı olan inamsızlıq və müxalifət" insanların əksəriyyətini eyni bayraq altında birləşdirmişdi. Əlinin pərəstişkarları daha sonra əksəriyyətə çevrilmişdir. Buna səbəb [[Əməvilər|Əməvi]] hakimiyyətini təşkil edən "dərəbəylik, yanlış idarəetmə və repressiya" idi.<ref name="Madelung"/>{{rp|309}} Əlinin ölümündən sonra [[İraq]] [[Şiəlik|şiələri]] onun ən böyük oğlu [[Həsən ibn Əli|Həsən]]i Əlinin xələfi və beləliklə növbəti xəlifə elan etdilər. Bu dövrdə baş vermiş hadisələr Həsən ibn Əlinin daha çox qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün [[Həsən-Müaviyə müqaviləsi]]ni imzalamasına və xəlifəlikdən imtina etməsinə gətirib çıxardı. Beləliklə, Muaviyə [[Əməvilər xilafəti]]nin birinci xəlifəsi olur. Muaviyə 680-ci ildə, 45 yaşında [[Mədinə|Mədinə şəhəri]]ndə vəfat edir. Onun xələfi [[hicri təqvim]] ilə 61-ci ildə, [[Qriqori təqvimi|miladi təqvim]] ilə 680-ci ildə hakimiyyətə gələn [[I Yezid]] olur, ancaq Həsənin qardaşı [[Hüseyn ibn Əli|Hüseyn]] Yezidin hakimiyyətini qəbul etmir. İraqdakı [[Kufə|Kufə şəhəri]]nin əhalisi həmin il onu şəhərə dəvət etdikdən sonra Hüseyn İraqa doğru yürüşə başlayır. Onun ailəsi və özü [[Məhərrəm|məhərrəm ayı]]nda baş vermiş [[Kərbəla]] hadisələrində I Yezidin ordusu tərəfindən qətlə yetirilir.<ref>{{Cite book |year=1987 |title=Extremist Shiites: The Ghulat Sects |first=Matti |last=Musa |isbn=978-0-8156-2411-0 |publisher=[[Syracuse University Press]] |language=en }}</ref> Kərbala hadisələri şiələr tərəfindən hər il yad edilir. Eyni zamanda, demək olar ki, bütün müsəlmanlar məhərrəm ayında Hüseynin və ailəsinin vəhşicəsinə qətlə yetirilməsini yad edirlər.<ref>{{Cite book |last=Kampo |first=Xuan E. |title=Encyclopedia of Islam |year=2009 |url=https://books.google.com/books?id=OZbyz_Hr-eIC&pg=PA319&dq=commemoration+of+husayn+ibn+ali%27s+death |publisher=Facts On File |location=Nyu-York |isbn=978-0-8160-5454-1 |language=en |access-date=2020-07-30 |archive-date=2019-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190331154323/https://books.google.com/books?id=OZbyz_Hr-eIC |url-status=live }}</ref> == İncəsənətdə == Bu hadisə Yusif Əbdinicat,<ref name="KhabarOnline"/> Fərhad Sadiqi<ref>{{Cite web |title='The Assault on Ali' painting gets featured in Sa'd Abad artifacts museum on the night of Qadr |url=http://sadmu.ir/detail/992 |website=[[Sədabad sarayı|Sədabad]] mədəni tarixi kompleksi |accessdate={{Date|July 30, 2020}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171224042347/http://sadmu.ir/detail/992 |archivedate=December 24, 2017 |language=en |url-status=live }}</ref> və Mansurə Hüseynin<ref>{{Cite news |title=A painting on 'The Assault on Ali' is unveiled |url=http://www.iqna.ir/fa/news/1891121 |work=[[International Quran News Agency]] |accessdate={{Date|July 30, 2020}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171225034941/http://www.iqna.ir/fa/news/1891121 |archivedate=December 25, 2017 |language=en |url-status=live }}</ref> rəsm əsərlərində, [[Bəhram Beyzai]]nin teatr tamaşasında<ref>{{Cite web |url=http://www.islamicartz.com/story/0yfbXkSE6M6MVqdXNMwJgWQDpkkrD4b6hLaI6r9k6sI |title=The 'Assault on Ali' stageplay by Bahram Beizayi is on |website=www.islamicartz.com |language=fa |accessdate={{Date|July 30, 2020}} |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171225091837/http://www.islamicartz.com/story/0yfbXkSE6M6MVqdXNMwJgWQDpkkrD4b6hLaI6r9k6sI |archivedate=December 25, 2017 |url-status=live }}</ref> təsvir edilmişdir. Əbdinicat rəsmində rənglərdən istifadə edərək "ikilik" göstərmə təsvir etmişdir. Əlinin rənglənməsində istifadə olunan firuzəyi rəng ilə "uyğunlaşan" mavi spektrının rəngləri və İmam Əlinin bədənindən və bədənin bucaqlarından yaranan işıq şüaları rəssamın bir növ mənəviyyata ilham vermək üçün istifadə etdiyi elementlərdəndir. Digər tərəfdən, göy rəng ilə əhatə olunan sui-qəsdçi qəhvəyi rəngdə təsvir olunub və onun ayaq hissəsində şərli məxluqlar görmək mümkündür. İbn Mülcəmin bədənindən alov yüksəlir, yəni cəhənnəm atəşi. Bu, sui-qəsdçinin taleyini təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Həmçinin sui-qəsdçinin alnında [[möhür]] izi görünür.<ref name="KhabarOnline">{{Cite news |title=An analysis on 'The Assault on Ali' painting |url=http://www.khabaronline.ir/detail/365874/weblog/zaferanlo |accessdate={{Date|July 30, 2020}} |work=khabaronline |language=fa |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171224080533/http://www.khabaronline.ir/detail/365874/weblog/zaferanlo |archivedate={{Date|December 24, 2017}} |language=en }}</ref> == Həmçinin bax == {{Portal|İslam}} * [[Qədr gecəsi]] * [[Leylətul-məbit]] == Qeydlər == {{Qeyd siyahısı}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Xarici keçidlər == * {{Cite web |url=http://www.imamalislib.com/?p=1369 |title=Xüsusi biblioqrafiya }}{{ref-fa}} [[Kateqoriya:Əli|Qətli]] [[Kateqoriya:661]] [[Kateqoriya:Sui-qəsdlər]] [[Kateqoriya:İslam və siyasət]] fpsdsn178fml4uj2di4pc91ocx2lee3 0 666100 7865487 7375168 2024-11-27T07:34:17Z Malikov1996 206722 Əsərlər ilə bağlı məlumat yenilənmişdir. 7865487 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{Şəxs |adı = Əvəzağa Məlikov |orijinal adı = |şəkil = Əvəzağa Məlikov.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 6.1.1932 |doğum yeri = [[Salyan]], [[Azərbaycan SSR]] |vəfat tarixi = 11.12.2015 |vəfat yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |atası = Ərəstun Məlikov |dini = [[İslam]] |ixtisası = [[Həkim]] |təhsili = [[Azərbaycan Tibb Universiteti|Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutu]] |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = {{"Şərəf Nişanı" ordeni}} {{"Oktyabr İnqilabı" ordeni}} [[Fayl:Знак «Отличнику Здравоохранения СССР».png|40 px]] {{Azərbaycan SSR əməkdar həkimi|1982}} |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Əvəzağa Məlikov''' ([[6 yanvar]] [[1932]]; [[Salyan]], [[Azərbaycan SSR]] ― [[11 dekabr]] [[2015]]; [[Bakı]], [[Azərbaycan]]) ― [[Azərbaycan SSR əməkdar həkimi]], tibb elmlər namizədi, ali dərəcəli cərrah, Salyan rayon mərkəzi xəstəxanasının baş həkimi (1971-1989).<ref>{{cite web |url=http://salyan-ih.gov.az/page/17.html |title=Səhiyyə |author= |date= |website=salyan-ih.gov.az |publisher=Salyan Rayon İcra Hakimiyyəti |language=az |access-date=19 noyabr 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220125054350/http://www.salyan-ih.gov.az/page/17.html |archive-date=2022-01-25 |url-status=live }}</ref> == Həyatı == 1932-ci il yanvarın 6-da [[Salyan rayonu|Salyan rayonunun]] Piratman Gəncəli kəndində anadan olmuşdur. Kənddə yeddiillik məktəbi bitirdikdən sonra təhsilini Salyan şəhər 2 saylı orta məktəbdə davam etdirmişdir. 1950-1956-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun müalicə fakültəsində təhsil almışdır. Uzun sürən xəstəlikdən sonra Əvəzağa Məlikov 2015-ci il dekabrın 10-da Bakı şəhərində vəfat etmişdir. Dekabrın 11-də doğulduğu Salyan rayonunun Piratman Gəncəli kəndində ailə məzarlığında dəfn edilmişdir. === Ailəsi === Ailəli idi, iki övladı var. == Fəaliyyəti == === Erkən illəri === Əmək fəaliyyətinə [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası|Rusiya SFSR]]-nin Kamensk vilayətinin Aleksey-Lozovski rayon mərkəzi xəstəxanasında terapiya şöbəsinin müdiri kimi başlamışdır. Bir müddət sonra mütəxəssis kimi Rostov Elmi-Tədqiqat Onkologiya və Radiologiya İnstitutuna kliniki ordinaturaya göndərilmiş, ordinaturanı bitirdikdən sonra Rostov vilayətinin Milyutinsk rayon xəstəxanasında cərrahiyyə şöbəsinin müdiri, bir qədərdən sonra isə bu xəstəxananın baş həkimi vəzifəsində çalışmışdır. 1964-cü ilin mart ayında doğma Salyana qayıdan Əvəzağa Məlikov burada ilk olaraq qanköçürmə kabinetində həkim işləmişdir. Sentyabr ayından isə rayon mərkəzi xəstəxanasında cərrahiyyə şöbəsinin müdiri kimi fəaliyyətə başlamış, bir il ərzində 700-dən çox uğurlu cərrahiyyə əməliyyatı aparmışdır. === Baş həkim kimi fəaliyyəti === 1971-ci ilin mart ayında Əvəzağa Məlikov Salyan rayon mərkəzi xəstəxanasının baş həkimi vəzifəsinə təyin edilmişdir. 1989-cu ildə səhəti ilə bağlı olaraq öz xahişi ilə Salyan Salyan rayon mərkəzi xəstəxanasının baş həkimi vəzifəsindən istefa verərək Salyan rayon mərkəzi xəstəxanasında proktologiya şöbəsinin müdiri kimi fəaliyyət göstərmişdir. === Siyasi fəaliyyəti === 1960-ci ildə Əvəzağa Məlikov Rusiya federasiyasi Rostov vilayətinin Milyutinsk rayon Sovetinə 5-ci seçki dairəsindən deputat seçilmişdir. === Elmi fəaliyyəti === 1971-ci ildə də Namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə etmiş, 3 mart 1972-ci il tarixdə AAK-nın qərarı ilə Tibb elmləri namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür. == Əsərləri == * “Sərbəst düşüncələr işığında” adlı memuar kitabı 2004-cü ildə çapdan çıxmışdır. * "Sağlamlığın zirvəsinə aparan yollar" adlı kitabı 2007-ci ildə çap olunmuşdur. == Barəsində yazılanlar == * Yazıçı publisistlərdən Qulam Sadiq Əvəzağa Məlikovun 70 illik yubileyinə həsr edilmiş "İnam", Rüstəm Məlikov isə 80 illik yubileyi ilə əlaqədar [http://anl.az/el/Kitab/2016/80io80s.pdf "80 illik ömrün 80 səhifəsi"] adlı sənədli publisistik povestlər yazmışlar. == Təltif və mükafatları == * 1967-ci il mayın 27-də SSRİ Səhiyyə Nazirinin əmri ilə SSRİ-nin "[[SSRİ səhiyyə əlaçısı döş nişanı|Səhiyyə Əlaçısı]]" döş nişanı ilə təltif olunub. * 1976-cı il martın 11-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin fərmanı ilə SSRİ-nin "[["Şərəf Nişanı" ordeni|Şərəf Nişanı ordeni]]" ilə təltif olunub. * 1982-ci ildə anadan olmasının 50 illiyi münasibətilə Azərbaycan SSRİ Ali Sovetinin qərarı ilə "[[Azərbaycan SSR əməkdar həkimi|Əməkdar həkim]]" fəxri adına layıq görülüb. * 1986-cı ilin avqustun 20-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin fərmanı ilə SSRİ-nin "[["Oktyabr İnqilabı" ordeni|Oktyabr İnqilabı Ordeni]]" ilə təltif olunub. ==İstinadlar== {{istinad siyahısı}} k70rtgfgjvekhc3gsvmhyx2oajkthbe 14 671584 7865396 5396866 2024-11-27T06:33:17Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Fiziklər]] əlavə olundu 7865396 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Nəzəri fizika]] [[Kateqoriya:Fiziklər]] 0fodjjsyztzclkbn78sp9ufprgyjc2k 0 676008 7864862 6632218 2024-11-26T16:08:36Z Mirkazım Bəy 303341 7864862 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Braziliya—Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Armenia Brazil Locator.png |Ölkə1 =Braziliya |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 =orange |Rəng2 = green }} '''Braziliya—Ermənistan münasibətləri''' — [[Braziliya]] və [[Ermənistan]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. Braziliyada təqribən 100 000 erməni əsilli vətəndaş yaşayır. Bu göstəriciyə görə [[Braziliya]] [[Latın Amerikası]] ölkələri arasında yalnız Argentinadan geri qalır<ref name=Armenia>{{Cite web |title=Armenian embassy in Brazil: About Community |url=http://brazil.mfa.am/en/community-overview/ |access-date=2020-10-24 |archive-date=2019-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191215223454/http://brazil.mfa.am/en/community-overview |url-status=live }}</ref>. == Tarix == [[XIX əsr]]in sonunda ilk erməni miqrantları Braziliyaya gəlir. 1920-ci illərdə bir neçə min insanın (əsasən [[Livan]] və [[Suriya]]dan) Braziliyaya köçməsi müşahidə olunur. Gələn ermənilərin əksəriyyəti [[San-Paulu]]da cəmləşirlər. 1975-ci ildə bunun nəticəsi olarq San-Paulo şəhərindəki metro stansiyalarından birinə Ermənistanın adı verilir<ref>{{Cite web |url=http://www.itamaraty.gov.br/en/ficha-pais/6026-republic-of-armenia |title=Brazilian Ministry of Foreign Affairs: Armenia |access-date=2017-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171010080726/http://www.itamaraty.gov.br/en/ficha-pais/6026-republic-of-armenia |archive-date=2017-10-10 |accessdate=2020-05-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171010080726/http://www.itamaraty.gov.br/en/ficha-pais/6026-republic-of-armenia |archivedate=2017-10-10 |deadlink=yes }}</ref>. 26 dekabr 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Ermənistan müstəqilliyini bərpa edir. 1991-ci ilin dekabrında Ermənistan Xarici İşlər Naziri [[Raffi Hovanisyan]] ölkələr arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasını müzakirə etmək üçün Braziliyaya səfər edir<ref name=MFA>{{Cite web |url=http://www.mfa.am/en/country-by-country/br/ |title=Armenian Ministry of Foreign Affairs: Brazil |access-date=2017-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171226193519/http://mfa.am/en/country-by-country/br/ |archive-date=2017-12-26 |accessdate=2020-05-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171226193519/http://mfa.am/en/country-by-country/br/ |archivedate=2017-12-26 |deadlink=yes }}</ref>. 17 fevral 1992-ci ildə Ermənistan və Braziliya arasında rəsmi olaraq diplomatik əlaqələr qurulur. 1992-ci ilin iyununda [[Ermənistan Prezidenti]] [[Levon Ter-Petrosyan]] Braziliyaya rəsmi səfər edir<ref name=MFA/>. 1998-ci ildə Ermənistan San Pauloda baş konsulluğunu açır. 2006-cı ildə Braziliya [[İrəvan]]da səfirliyini açır. 2011-ci ildə Ermənistan Brasiliyada bir səfirlik açır və bundan sonra San Paulodakı baş konsulluq fəxri konsulluğa çevrilir. 2015-ci ildə Braziliya Federal Senatı Qondarma Erməni Soyqırımını tanıyır<ref>{{Cite web |title=Federal Senate of Brazil Recognizes Armenian Genocide |url=http://armenianweekly.com/2015/06/03/federal-senate-of-brazil-recognizes-armenian-genocide/ |access-date=2020-10-24 |archive-date=2015-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150714132430/http://armenianweekly.com/2015/06/03/federal-senate-of-brazil-recognizes-armenian-genocide/ |url-status=live }}</ref>. == İkitərəfli müqavilələr == Ölkələr arasında bir sıra ikitərəfli müqavilələr imzalanmışdır: Mədəni Əməkdaşlıq Sazişi (2002) və Diplomatik və xidməti pasport sahibləri üçün vizasız rejimin tətbiqi haqqında Saziş (2002)<ref name=MFA />. == Dövlət ziyarətləri == Ermənistandan Braziliyaya edilən dövlət ziyarətləri: Prezident [[Levon Ter-Petrosyan]] (1992); Prezident [[Robert Köçəryan]] (2002); Prezident [[Serj Sarkisyan]] (2016). == Diplomatik nümayəndəliklər == Ermənistannın Braziliyada səfirliyini və baş konsulluğu vardır<ref>{{Cite web |title=Embassy of Armenia in Brazil |url=http://brazil.mfa.am/en/ |access-date=2020-10-24 |archive-date=2020-02-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200215022231/http://www.brazil.mfa.am/en |url-status=live }}</ref>. Braziliyanın İrəvanda səfirliyi mövcuddur<ref>{{Cite web |title=Embassy of Brazil in Armenia |url=http://ierevan.itamaraty.gov.br/en-us/ |access-date=2020-10-24 |archive-date=2020-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200726131308/http://ierevan.itamaraty.gov.br/en-us/ |url-status=live }}</ref>. == Erməni diasporu == ArmenianDiaspora.com saytının məlumatına görə 2009-cu ildə Braziliyada ümumi erməni əhalisi 40.000 nəfər olmuşdur. Erməni mühacirlər əsasən San Pauloda və onun ətrafında yerləşmişlər. Şəhərdə kilsələr, mədəniyyət mərkəzləri və hətta "Ermənistan" adlı bir metro stansiyası var. Erməni icması ümumilikdə bütün ölkədə olmasa da, şəhərdə güclü bir mövqe tutur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Braziliyanın ikitərəfli əlaqələri]] snp0jzmu01unciurqlz4jelh0j12vdz 0 676757 7865358 7138285 2024-11-27T06:11:09Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865358 wikitext text/x-wiki {{Şəxs}} '''Mariya Kirbasova''' ([[rusca]]:Мария Ивановна Кирбасова, {{DVTY}}) — [[Rusiya Əsgər Anaları Komitəsi]]nin əsasını qoyan insan haqları aktivisti. [[Rusiya]]da anadan olan Mariya Kirbasova [[Kalmıkiya|Kalmık]] əsillidir. 1955-ci ildə Mariya Kirbasova Thorolf Rafto Memorial Mükafatı və Sean MakBrayd Sülh Mükafatı ilə təltif edilmişdir. O, həmçinin 1996-cı ildə Right Livelihood Mükafatı ilə təltif edilmişdir.<ref name="IPB - International Peace Bureau 2017">{{cite web | title=Sean MacBride Peace Prize - International Peace Bureau | website=IPB - International Peace Bureau | date=2017-02-01 | url=http://www.ipb.org/sean-macbride-peace-prize/ | access-date=2020-06-23 | archive-date=2020-05-07 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200507233837/http://www.ipb.org/sean-macbride-peace-prize/ | url-status=live }}</ref><ref name="Комитет 1990">{{cite web | title=History of Committee of Soldiers' Mothers of Russia | website=Комитет солдатских матерей России, солдатские матери, помощь призывникам | date=1990-11-15 | url=http://www.soldiers-mothers-rus.ru/history_en.html | access-date=2020-06-23 | archive-date=2019-12-29 | archive-url=https://web.archive.org/web/20191229233337/http://soldiers-mothers-rus.ru/history_en.html | url-status=dead }}</ref> == Həyatı == Mariya Kirbasova [[İkinci Dünya müharibəsi]] zamanı [[Sibir]]ə sürgün edilmiş [[Kalmıklar|Kalmık]] ailəsində anadan olmuşdur. Ona və onun ailəsinə 1950-ci illərdə — [[Nikita Xruşşov|Xruşşov]]un hakimiyyəti illərində ata-baba yurdlarına geri dönmələrinə icazə verildi. O, düşüncə baxımından [[Pasifizm|pasifist]] buddist olmuşdur. Onun oğlu Petia 1988-ci ildə hərbi xidmətə çağırılmışdır. Kirbasova oğlunun hərbi xidmətə çağırılmasına hərarətli formada qarşı çıxmış və [[Sovet Ordusu]]nda xidmət edən əsgərlərin yaşadıqları şərtlərə qarşı etirazlar təşkil etmişdir. O, [[Rusiya Əsgər Anaları Komitəsi]]ninə katib seçilmişdir. Bu hadisə 1991-ci ilin aprel ayında komitənin [[SSRİ Ali Soveti]]nin deputatları ilə birlikdə keçirilmiş konfrans zamanı baş vermişdi. Kirbasova həmçinin, Çeçen müharibəsi zamanı da insan haqlarının pozulmasına qarşı etirazlar etmiş və 1995-ci ildən etibarən Gənc Hərbi Mükəlləfiyyətli Rusların Hüquqları üçün çalışmağa başlamışdır. Mariya Kirbasova Moskva-Qroznı Ana Şəfqəti Yürüşünə qatılmışdır.<ref name="AP Archive">{{cite web | title=Chechnya - Mother Reunited With POW Son | website=AP Archive | url=http://www.aparchive.com/metadata/Chechnya-Mother-Reunited-With-POW-Son/481d3327c25e57deb631388712d27b1c | access-date=2020-06-23 | archive-date=2023-07-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230727165855/https://newsroom.ap.org/editorial-photos-videos/detail?itemid=481d3327c25e57deb631388712d27b1c&mediatype=video | url-status=live }}</ref><ref name="YleUutiset">{{cite web | title=Elderly Russian Human Rights Activist Appeals Again | website=Yle Uutiset | url=https://yle.fi/uutiset/osasto/news/elderly_russian_human_rights_activist_appeals_again/5838989 | access-date=2020-06-23 | archive-date=2021-06-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210609090157/https://yle.fi/uutiset/osasto/news/elderly_russian_human_rights_activist_appeals_again/5838989 | url-status=live }}</ref><ref name="Solnick">{{cite book | last=Solnick | first=S.L. | author2=American Council of Learned Societies | title=Stealing the State: Control and Collapse in Soviet Institutions | publisher=Harvard University Press | series=Russian Research Center Cambridge, Mass: Russian Research Center studies | year=1998 | isbn=978-0-674-83680-8 | url=https://books.google.com/books?id=cvJx18KVVuEC&pg=PA195 | access-date=2020-06-23 | page=195 | archive-date=2023-07-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230727165856/https://books.google.com/books?id=cvJx18KVVuEC&pg=PA195 | url-status=live }}</ref><ref name="Sundstrom 2006 p. 69">{{cite book | last=Sundstrom | first=L.M.I. | title=Funding Civil Society: Foreign Assistance and NGO Development in Russia | publisher=Stanford University Press | year=2006 | isbn=978-0-8047-5443-9 | url=https://books.google.com/books?id=CuNfMWotz7cC&pg=PA69 | access-date=2020-06-23 | page=69 | archive-date=2023-07-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230727165831/https://books.google.com/books?id=CuNfMWotz7cC&pg=PA69 | url-status=live }}</ref><ref name="Global Nonviolent Action Database">{{cite web | title="Committee of Soldiers' Mothers of Russia" Campaign against the war in Chechnya 1995 | website=Global Nonviolent Action Database | url=https://nvdatabase.swarthmore.edu/content/committee-soldiers-mothers-russia-campaign-against-war-chechnya-1995 | access-date=2020-06-23 | archive-date=2022-07-18 | archive-url=https://web.archive.org/web/20220718140615/https://nvdatabase.swarthmore.edu/content/committee-soldiers-mothers-russia-campaign-against-war-chechnya-1995 | url-status=live }}</ref><ref name="Young Young 2020">{{cite web | last1=Young | first1=Katherine E. | last2=Young | first2=Katherine E. | title=Russian Life, Vol. 39, Issue 3, March 1996 | website=Online Research Library: Questia | date=2020-06-03 | url=https://www.questia.com/magazine/1G1-18292549/loyal-wives-virtuous-mothers | access-date=2020-06-23 | archive-date=2023-07-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230727165832/https://www.gale.com/databases/questia | url-status=live }}</ref> 2008-ci ildə Kirbasova qızı Kerman Soitu ilə birlikdə [[Finlandiya]] köçmüşdür. [[Finlandiya]]ya köçən Kirbasova fin hökumətindən ona qalmağa icazə verilməsini istədi. Bu istək səsləndirilən zaman Kirbasova insult keçirmiş və rematizması ağırlaşmışdı, buna görə də, hökumətdən tək yaşaya bilməsinin mümkünsüz olmasını bildirmişdi. Bu zaman qızı Kerman Soitu ailə həyatı qurmuş və həyat yoldaşı ilə Finlandiyada yaşayırdı, lakin başlanğıcda onun istəyi fin hökuməti tərəfindən rədd edildi və Mariya Kirbasovanın dövlət ərazisindən uzaqlaşdırılması barədə qərar verildi. Onun keçmiş [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-dəki və [[Rusiya]]dakı dissident fəaliyyəti, Çeçen müharibəsinə qarşı olmasına görə [[fin]] hökumətinin bu qərarına ictimai qınaq artdı. İctimai etirazlar hökumətə təsir etdi. 2009-cu ildə apelyasiya məhkəməsi keçirildi və Mariya Kirbasovanın Finlandiyada qalmasına icazə verildi. Mariya Kirbasova 2011-ci ildə [[Finlandiya]]nın Sipoo şəhərində həyatını itirdi.<ref name="Spencer 2012 p. 212">{{cite book | last=Spencer | first=M. | title=The Russian Quest for Peace and Democracy | publisher=Lexington Books | year=2012 | isbn=978-0-7391-4474-9 | url=https://books.google.com/books?id=vSAPMVkuAFUC&pg=PA212 | access-date=2020-06-23 | page=212 | archive-date=2023-07-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20230727165832/https://books.google.com/books?id=vSAPMVkuAFUC&pg=PA212 | url-status=live }}</ref><ref name="Yle Uutiset">{{cite web | title=Elderly Russian Human Rights Activist Appeals Again | website=Yle Uutiset | url=https://yle.fi/uutiset/osasto/news/elderly_russian_human_rights_activist_appeals_again/5838989 | access-date=2020-06-23 | archive-date=2021-06-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210609090157/https://yle.fi/uutiset/osasto/news/elderly_russian_human_rights_activist_appeals_again/5838989 | url-status=live }}</ref><ref name="Yle">{{cite web | title=Elderly Human Rights Activist Wins Battle to Stay in Finland | website=Yle Uutiset | url=https://yle.fi/uutiset/osasto/news/elderly_human_rights_activist_wins_battle_to_stay_in_finland/5269826 | access-date=2020-06-23 | archive-date=2018-06-29 | archive-url=https://web.archive.org/web/20180629072849/https://yle.fi/uutiset/osasto/news/elderly_human_rights_activist_wins_battle_to_stay_in_finland/5269826 | url-status=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Kalmıklar]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Kalmıklar]] [[Kateqoriya:Aktivistlər]] [[Kateqoriya:SSRİ dissidentləri]] em9ii89fn3oegjmb6za60gu6lfyb430 0 676849 7864880 7111667 2024-11-26T16:17:19Z Mirkazım Bəy 303341 7864880 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Livan—Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Armenia Lebanon Locator.svg |Ölkə1 =Livan |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 =orange |Rəng2 = green }} '''Livan—Ermənistan münasibətləri''' — [[Livan]] və [[Ermənistan]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. [[Livan]] Qondarma Erməni Soyqırımını tanıyan ilk [[Ərəb Dövlətləri Liqası]]na üzv olan ölkədir. == İkinci Livan müharibəsində Ermənistanın rolu == 2006-cı ildəki [[Livan müharibəsi (2006)|İkinci Livan müharibəsi]] zamanı Ermənistan Livana humanitar yardım göndərmişdir: dərmanlar, ilk yardım ləvazimatları və s<ref>{{Cite web |title=Армения направила в Ливан гуманитарную помощь — PanARMENIAN.Net |url=http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |access-date=2020-11-03 |archive-date=2012-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120819183848/http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |url-status=live }}</ref>. == Qondarma Erməni Soyqırımının tanınması == 12 may 2000-ci ildə Livan Parlamenti Qondarma Erməni Soyqırımının tanınmasına səs verir. Livan qondarma soyqırımı tanıyan ilk ərəb dilli ölkə olur<ref>{{Cite web |title=Страны, признавшие геноцид армян 1915–1923 гг. в Османской Турции — РИА Новости, 05.03.2010 |url=https://ria.ru/20100305/212370444.html |access-date=2020-11-03 |archive-date=2021-04-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424173203/https://ria.ru/20100305/212370444.html |url-status=live }}</ref>. == Mədəni əlaqələr == Livandakı erməni icmasının bir neçə siyasi partiyası var. Livandakı EİF Dashnaktsutyun Partiyası hazırda hökumətdə və 8 Mart koalisiyasındakı ən böyük erməni partiyasıdır. Bununla birlikdə 14 mart müxalifət koalisiyasını dəstəkləyən partiyalar da var. Ölkələr arasında viza rejimi yoxdur. Livanda onlarla erməni məktəbi, universiteti, uşaq bağçası və müxtəlif müəssisələr var. [[Burc Hamod]] ermənilərin [[Beyrut]]un ən sıx məskunlaşdığı bölgələrdən biri hesab olunur. Həm də ermənilər ölkənin əhalisi baxımından ikinci ən böyük milli azlığıdır. Ermənistan və Livan, [[Ermənistan Prezidenti]] [[Serj Sarkisyan]]ın [[Baabda Sarayı]]na rəsmi səfəri zamanı prezident Mişel Süleyman da daxil olmaqla bir çox Siyasi Xadimin görüşündə iki ölkə arasında viza rejiminin ləğv edilməsi barədə müqavilə imzalamışlar. == Livan erməniləri == {{main|Livan erməniləri}} Ermənilər Livan əhalisinin 4% təşkil edir. 140–165 min nəfər sayı olan Livan erməniləri ölkənin ikinci ən böyük milli azlığıdır. Livan ermənilərinin diasporu kiçik olmasına baxmayaraq erməni disporunun həyatında ən fəal yerlərdən biri tutur. == Qarabağ münaqişəsi == Livandan Ermənistana və Azərbaycanın işğal altındakı Qarabağ torpaqlarına kütləvi kütləvi erməni köç həyata keçirilir. Ermənistan KİV-ndə 2020-ci ilin iyul-avqust ayları ərzində toplan 1300 erməni Livandan Ermənistana gəldiyi məlumat verilib. Livan ermənilərinin bir qismi Azərbaycanın işğal altındakı [[Xankəndi]], [[Şuşa]] şəhərlərinə, Laçın və Kəlbəcər rayonlarının ərazisinə yerləşdirilir<ref>{{Cite web |title=Livandan Ermənistana və Qarabağa 1300 erməni köçürülüb |url=https://modern.az/az/news/254706 |access-date=2020-11-03 |archive-date=2020-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200926030658/https://modern.az/az/news/254706 |url-status=live }}</ref>. [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] zamanı Livanda yaşayan ermənilər könüllü şəkildə erməni tərəfində vuruşmaq üçün münaqişəyə qatılmışlar<ref>[https://www.xalqcebhesi.az/news/world/54226.html Yüzdən çox erməni Livandan Ermənistana gətirilib]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Livandan münaqişəyə qatılanlar arasında çoxlu sayda muzdlunun olması belə qeyd edilir<ref>{{Cite web |url=https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |title=Livandan Ermənistana muzdluları daşıyan təyyarə yola düşüb |access-date=2020-11-03 |archive-date=2023-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230710002327/https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Livanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistan–Livan münasibətləri]] 5l2nqzb1asxqcb0oil5gq8sl1aitaww 7864882 7864880 2024-11-26T16:17:42Z Mirkazım Bəy 303341 7864882 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Livan—Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Armenia Lebanon Locator.svg |Ölkə1 =Livan |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 =orange |Rəng2 = green }} '''Livan—Ermənistan münasibətləri''' — [[Livan]] və [[Ermənistan]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. [[Livan]] Qondarma Erməni Soyqırımını tanıyan ilk [[Ərəb Dövlətləri Liqası]]na üzv olan ölkədir. == İkinci Livan müharibəsində Ermənistanın rolu == 2006-cı ildəki [[Livan müharibəsi (2006)|İkinci Livan müharibəsi]] zamanı [[Ermənistan]] Livana humanitar yardım göndərmişdir: dərmanlar, ilk yardım ləvazimatları və s<ref>{{Cite web |title=Армения направила в Ливан гуманитарную помощь — PanARMENIAN.Net |url=http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |access-date=2020-11-03 |archive-date=2012-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120819183848/http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |url-status=live }}</ref>. == Qondarma Erməni Soyqırımının tanınması == 12 may 2000-ci ildə Livan Parlamenti Qondarma Erməni Soyqırımının tanınmasına səs verir. Livan qondarma soyqırımı tanıyan ilk ərəb dilli ölkə olur<ref>{{Cite web |title=Страны, признавшие геноцид армян 1915–1923 гг. в Османской Турции — РИА Новости, 05.03.2010 |url=https://ria.ru/20100305/212370444.html |access-date=2020-11-03 |archive-date=2021-04-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424173203/https://ria.ru/20100305/212370444.html |url-status=live }}</ref>. == Mədəni əlaqələr == Livandakı erməni icmasının bir neçə siyasi partiyası var. Livandakı EİF Dashnaktsutyun Partiyası hazırda hökumətdə və 8 Mart koalisiyasındakı ən böyük erməni partiyasıdır. Bununla birlikdə 14 mart müxalifət koalisiyasını dəstəkləyən partiyalar da var. Ölkələr arasında viza rejimi yoxdur. Livanda onlarla erməni məktəbi, universiteti, uşaq bağçası və müxtəlif müəssisələr var. [[Burc Hamod]] ermənilərin [[Beyrut]]un ən sıx məskunlaşdığı bölgələrdən biri hesab olunur. Həm də ermənilər ölkənin əhalisi baxımından ikinci ən böyük milli azlığıdır. Ermənistan və Livan, [[Ermənistan Prezidenti]] [[Serj Sarkisyan]]ın [[Baabda Sarayı]]na rəsmi səfəri zamanı prezident Mişel Süleyman da daxil olmaqla bir çox Siyasi Xadimin görüşündə iki ölkə arasında viza rejiminin ləğv edilməsi barədə müqavilə imzalamışlar. == Livan erməniləri == {{main|Livan erməniləri}} Ermənilər Livan əhalisinin 4% təşkil edir. 140–165 min nəfər sayı olan Livan erməniləri ölkənin ikinci ən böyük milli azlığıdır. Livan ermənilərinin diasporu kiçik olmasına baxmayaraq erməni disporunun həyatında ən fəal yerlərdən biri tutur. == Qarabağ münaqişəsi == Livandan Ermənistana və Azərbaycanın işğal altındakı Qarabağ torpaqlarına kütləvi kütləvi erməni köç həyata keçirilir. Ermənistan KİV-ndə 2020-ci ilin iyul-avqust ayları ərzində toplan 1300 erməni Livandan Ermənistana gəldiyi məlumat verilib. Livan ermənilərinin bir qismi Azərbaycanın işğal altındakı [[Xankəndi]], [[Şuşa]] şəhərlərinə, Laçın və Kəlbəcər rayonlarının ərazisinə yerləşdirilir<ref>{{Cite web |title=Livandan Ermənistana və Qarabağa 1300 erməni köçürülüb |url=https://modern.az/az/news/254706 |access-date=2020-11-03 |archive-date=2020-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200926030658/https://modern.az/az/news/254706 |url-status=live }}</ref>. [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] zamanı Livanda yaşayan ermənilər könüllü şəkildə erməni tərəfində vuruşmaq üçün münaqişəyə qatılmışlar<ref>[https://www.xalqcebhesi.az/news/world/54226.html Yüzdən çox erməni Livandan Ermənistana gətirilib]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Livandan münaqişəyə qatılanlar arasında çoxlu sayda muzdlunun olması belə qeyd edilir<ref>{{Cite web |url=https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |title=Livandan Ermənistana muzdluları daşıyan təyyarə yola düşüb |access-date=2020-11-03 |archive-date=2023-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230710002327/https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Livanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistan–Livan münasibətləri]] n5fhg1b31h1bay7e3t7tm9yc5ngv1rj 7864884 7864882 2024-11-26T16:18:02Z Mirkazım Bəy 303341 7864884 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Livan—Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Armenia Lebanon Locator.svg |Ölkə1 =Livan |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 =orange |Rəng2 = green }} '''Livan—Ermənistan münasibətləri''' — [[Livan]] və [[Ermənistan]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. [[Livan]] Qondarma Erməni Soyqırımını tanıyan ilk [[Ərəb Dövlətləri Liqası]]na üzv olan ölkədir. == İkinci Livan müharibəsində Ermənistanın rolu == 2006-cı ildəki [[Livan müharibəsi (2006)|İkinci Livan müharibəsi]] zamanı [[Ermənistan]] Livana humanitar yardım göndərmişdir: dərmanlar, ilk yardım ləvazimatları və s<ref>{{Cite web |title=Армения направила в Ливан гуманитарную помощь — PanARMENIAN.Net |url=http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |access-date=2020-11-03 |archive-date=2012-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120819183848/http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |url-status=live }}</ref>. == Qondarma Erməni Soyqırımının tanınması == 12 may 2000-ci ildə Livan Parlamenti Qondarma Erməni Soyqırımının tanınmasına səs verir. [[Livan]] qondarma soyqırımı tanıyan ilk ərəb dilli ölkə olur<ref>{{Cite web |title=Страны, признавшие геноцид армян 1915–1923 гг. в Османской Турции — РИА Новости, 05.03.2010 |url=https://ria.ru/20100305/212370444.html |access-date=2020-11-03 |archive-date=2021-04-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424173203/https://ria.ru/20100305/212370444.html |url-status=live }}</ref>. == Mədəni əlaqələr == Livandakı erməni icmasının bir neçə siyasi partiyası var. Livandakı EİF Dashnaktsutyun Partiyası hazırda hökumətdə və 8 Mart koalisiyasındakı ən böyük erməni partiyasıdır. Bununla birlikdə 14 mart müxalifət koalisiyasını dəstəkləyən partiyalar da var. Ölkələr arasında viza rejimi yoxdur. Livanda onlarla erməni məktəbi, universiteti, uşaq bağçası və müxtəlif müəssisələr var. [[Burc Hamod]] ermənilərin [[Beyrut]]un ən sıx məskunlaşdığı bölgələrdən biri hesab olunur. Həm də ermənilər ölkənin əhalisi baxımından ikinci ən böyük milli azlığıdır. Ermənistan və Livan, [[Ermənistan Prezidenti]] [[Serj Sarkisyan]]ın [[Baabda Sarayı]]na rəsmi səfəri zamanı prezident Mişel Süleyman da daxil olmaqla bir çox Siyasi Xadimin görüşündə iki ölkə arasında viza rejiminin ləğv edilməsi barədə müqavilə imzalamışlar. == Livan erməniləri == {{main|Livan erməniləri}} Ermənilər Livan əhalisinin 4% təşkil edir. 140–165 min nəfər sayı olan Livan erməniləri ölkənin ikinci ən böyük milli azlığıdır. Livan ermənilərinin diasporu kiçik olmasına baxmayaraq erməni disporunun həyatında ən fəal yerlərdən biri tutur. == Qarabağ münaqişəsi == Livandan Ermənistana və Azərbaycanın işğal altındakı Qarabağ torpaqlarına kütləvi kütləvi erməni köç həyata keçirilir. Ermənistan KİV-ndə 2020-ci ilin iyul-avqust ayları ərzində toplan 1300 erməni Livandan Ermənistana gəldiyi məlumat verilib. Livan ermənilərinin bir qismi Azərbaycanın işğal altındakı [[Xankəndi]], [[Şuşa]] şəhərlərinə, Laçın və Kəlbəcər rayonlarının ərazisinə yerləşdirilir<ref>{{Cite web |title=Livandan Ermənistana və Qarabağa 1300 erməni köçürülüb |url=https://modern.az/az/news/254706 |access-date=2020-11-03 |archive-date=2020-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200926030658/https://modern.az/az/news/254706 |url-status=live }}</ref>. [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] zamanı Livanda yaşayan ermənilər könüllü şəkildə erməni tərəfində vuruşmaq üçün münaqişəyə qatılmışlar<ref>[https://www.xalqcebhesi.az/news/world/54226.html Yüzdən çox erməni Livandan Ermənistana gətirilib]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Livandan münaqişəyə qatılanlar arasında çoxlu sayda muzdlunun olması belə qeyd edilir<ref>{{Cite web |url=https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |title=Livandan Ermənistana muzdluları daşıyan təyyarə yola düşüb |access-date=2020-11-03 |archive-date=2023-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230710002327/https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Livanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistan–Livan münasibətləri]] o52h2do5komd1jllhb6r9vpheowl4td 7864886 7864884 2024-11-26T16:18:44Z Mirkazım Bəy 303341 7864886 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Livan—Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Armenia Lebanon Locator.svg |Ölkə1 =Livan |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 =orange |Rəng2 = green }} '''Livan—Ermənistan münasibətləri''' — [[Livan]] və [[Ermənistan]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. [[Livan]] Qondarma Erməni Soyqırımını tanıyan ilk [[Ərəb Dövlətləri Liqası]]na üzv olan ölkədir. == İkinci Livan müharibəsində Ermənistanın rolu == 2006-cı ildəki [[Livan müharibəsi (2006)|İkinci Livan müharibəsi]] zamanı [[Ermənistan]] Livana humanitar yardım göndərmişdir: dərmanlar, ilk yardım ləvazimatları və s<ref>{{Cite web |title=Армения направила в Ливан гуманитарную помощь — PanARMENIAN.Net |url=http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |access-date=2020-11-03 |archive-date=2012-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120819183848/http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |url-status=live }}</ref>. == Qondarma Erməni Soyqırımının tanınması == 12 may 2000-ci ildə Livan Parlamenti Qondarma Erməni Soyqırımının tanınmasına səs verir. [[Livan]] qondarma soyqırımı tanıyan ilk ərəb dilli ölkə olur<ref>{{Cite web |title=Страны, признавшие геноцид армян 1915–1923 гг. в Османской Турции — РИА Новости, 05.03.2010 |url=https://ria.ru/20100305/212370444.html |access-date=2020-11-03 |archive-date=2021-04-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424173203/https://ria.ru/20100305/212370444.html |url-status=live }}</ref>. == Mədəni əlaqələr == Livandakı erməni icmasının bir neçə siyasi partiyası var. Livandakı EİF Dashnaktsutyun Partiyası hazırda hökumətdə və 8 Mart koalisiyasındakı ən böyük erməni partiyasıdır. Bununla birlikdə 14 mart müxalifət koalisiyasını dəstəkləyən partiyalar da var. Ölkələr arasında viza rejimi yoxdur. Livanda onlarla erməni məktəbi, universiteti, uşaq bağçası və müxtəlif müəssisələr var. [[Burc Hamod]] ermənilərin [[Beyrut]]un ən sıx məskunlaşdığı bölgələrdən biri hesab olunur. Həm də ermənilər ölkənin əhalisi baxımından ikinci ən böyük milli azlığıdır. Ermənistan və Livan, [[Ermənistan Prezidenti]] [[Serj Sarkisyan]]ın [[Baabda Sarayı]]na rəsmi səfəri zamanı prezident Mişel Süleyman da daxil olmaqla bir çox Siyasi Xadimin görüşündə iki ölkə arasında viza rejiminin ləğv edilməsi barədə müqavilə imzalamışlar. == Livan erməniləri == {{main|Livan erməniləri}} [[Ermənilər]] [[Livan]] əhalisinin 4% təşkil edir. 140–165 min nəfər sayı olan [[Livan]] erməniləri ölkənin ikinci ən böyük milli azlığıdır. [[Livan]] ermənilərinin diasporu kiçik olmasına baxmayaraq erməni disporunun həyatında ən fəal yerlərdən biri tutur. == Qarabağ münaqişəsi == Livandan Ermənistana və Azərbaycanın işğal altındakı Qarabağ torpaqlarına kütləvi kütləvi erməni köç həyata keçirilir. Ermənistan KİV-ndə 2020-ci ilin iyul-avqust ayları ərzində toplan 1300 erməni Livandan Ermənistana gəldiyi məlumat verilib. Livan ermənilərinin bir qismi Azərbaycanın işğal altındakı [[Xankəndi]], [[Şuşa]] şəhərlərinə, Laçın və Kəlbəcər rayonlarının ərazisinə yerləşdirilir<ref>{{Cite web |title=Livandan Ermənistana və Qarabağa 1300 erməni köçürülüb |url=https://modern.az/az/news/254706 |access-date=2020-11-03 |archive-date=2020-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200926030658/https://modern.az/az/news/254706 |url-status=live }}</ref>. [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] zamanı Livanda yaşayan ermənilər könüllü şəkildə erməni tərəfində vuruşmaq üçün münaqişəyə qatılmışlar<ref>[https://www.xalqcebhesi.az/news/world/54226.html Yüzdən çox erməni Livandan Ermənistana gətirilib]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Livandan münaqişəyə qatılanlar arasında çoxlu sayda muzdlunun olması belə qeyd edilir<ref>{{Cite web |url=https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |title=Livandan Ermənistana muzdluları daşıyan təyyarə yola düşüb |access-date=2020-11-03 |archive-date=2023-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230710002327/https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Livanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistan–Livan münasibətləri]] 3rqr3ho8zoieyfdyw8upekplvesgwxt 7864887 7864886 2024-11-26T16:19:08Z Mirkazım Bəy 303341 7864887 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Livan—Ermənistan münasibətləri |Şəkil =Armenia Lebanon Locator.svg |Ölkə1 =Livan |Ölkə2 = Ermənistan |Rəng1 =orange |Rəng2 = green }} '''Livan—Ermənistan münasibətləri''' — [[Livan]] və [[Ermənistan]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. [[Livan]] Qondarma Erməni Soyqırımını tanıyan ilk [[Ərəb Dövlətləri Liqası]]na üzv olan ölkədir. == İkinci Livan müharibəsində Ermənistanın rolu == 2006-cı ildəki [[Livan müharibəsi (2006)|İkinci Livan müharibəsi]] zamanı [[Ermənistan]] Livana humanitar yardım göndərmişdir: dərmanlar, ilk yardım ləvazimatları və s<ref>{{Cite web |title=Армения направила в Ливан гуманитарную помощь — PanARMENIAN.Net |url=http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |access-date=2020-11-03 |archive-date=2012-08-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120819183848/http://www.panarmenian.net/rus/news/18943/ |url-status=live }}</ref>. == Qondarma Erməni Soyqırımının tanınması == 12 may 2000-ci ildə Livan Parlamenti Qondarma Erməni Soyqırımının tanınmasına səs verir. [[Livan]] qondarma soyqırımı tanıyan ilk ərəb dilli ölkə olur<ref>{{Cite web |title=Страны, признавшие геноцид армян 1915–1923 гг. в Османской Турции — РИА Новости, 05.03.2010 |url=https://ria.ru/20100305/212370444.html |access-date=2020-11-03 |archive-date=2021-04-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210424173203/https://ria.ru/20100305/212370444.html |url-status=live }}</ref>. == Mədəni əlaqələr == Livandakı erməni icmasının bir neçə siyasi partiyası var. Livandakı EİF Dashnaktsutyun Partiyası hazırda hökumətdə və 8 Mart koalisiyasındakı ən böyük erməni partiyasıdır. Bununla birlikdə 14 mart müxalifət koalisiyasını dəstəkləyən partiyalar da var. Ölkələr arasında viza rejimi yoxdur. Livanda onlarla erməni məktəbi, universiteti, uşaq bağçası və müxtəlif müəssisələr var. [[Burc Hamod]] ermənilərin [[Beyrut]]un ən sıx məskunlaşdığı bölgələrdən biri hesab olunur. Həm də ermənilər ölkənin əhalisi baxımından ikinci ən böyük milli azlığıdır. Ermənistan və Livan, [[Ermənistan Prezidenti]] [[Serj Sarkisyan]]ın [[Baabda Sarayı]]na rəsmi səfəri zamanı prezident Mişel Süleyman da daxil olmaqla bir çox Siyasi Xadimin görüşündə iki ölkə arasında viza rejiminin ləğv edilməsi barədə müqavilə imzalamışlar. == Livan erməniləri == {{main|Livan erməniləri}} [[Ermənilər]] [[Livan]] əhalisinin 4% təşkil edir. 140–165 min nəfər sayı olan [[Livan]] erməniləri ölkənin ikinci ən böyük milli azlığıdır. [[Livan]] ermənilərinin diasporu kiçik olmasına baxmayaraq erməni disporunun həyatında ən fəal yerlərdən biri tutur. == Qarabağ münaqişəsi == Livandan Ermənistana və Azərbaycanın işğal altındakı Qarabağ torpaqlarına kütləvi kütləvi erməni köç həyata keçirilir. [[Ermənistan]] KİV-ndə 2020-ci ilin iyul-avqust ayları ərzində toplan 1300 erməni Livandan Ermənistana gəldiyi məlumat verilib. Livan ermənilərinin bir qismi Azərbaycanın işğal altındakı [[Xankəndi]], [[Şuşa]] şəhərlərinə, Laçın və Kəlbəcər rayonlarının ərazisinə yerləşdirilir<ref>{{Cite web |title=Livandan Ermənistana və Qarabağa 1300 erməni köçürülüb |url=https://modern.az/az/news/254706 |access-date=2020-11-03 |archive-date=2020-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200926030658/https://modern.az/az/news/254706 |url-status=live }}</ref>. [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] zamanı Livanda yaşayan ermənilər könüllü şəkildə erməni tərəfində vuruşmaq üçün münaqişəyə qatılmışlar<ref>[https://www.xalqcebhesi.az/news/world/54226.html Yüzdən çox erməni Livandan Ermənistana gətirilib]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>. Livandan münaqişəyə qatılanlar arasında çoxlu sayda muzdlunun olması belə qeyd edilir<ref>{{Cite web |url=https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |title=Livandan Ermənistana muzdluları daşıyan təyyarə yola düşüb |access-date=2020-11-03 |archive-date=2023-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230710002327/https://www.baki-xeber.com/dunya/108637.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Ermənistanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Livanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Ermənistan–Livan münasibətləri]] hl51hynwuxvlm0s76to2es055a371cc 0 677355 7864876 7791905 2024-11-26T16:15:33Z Mirkazım Bəy 303341 7864876 wikitext text/x-wiki {{Dövlət sərhədi|xəritə=Azerbaijan-Armenia state border.png}} '''Azərbaycan–Ermənistan sərhədi''' — [[Azərbaycan]] və [[Ermənistan]] arasında dövlət sərhədi. Azərbaycanla [[Ermənistan]] arasında dövlət sərhədinnin uzunluğu 996<ref>{{cite web |title=Armenia |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |publisher=CIA World Factbook |accessdate=17 октября 2020 |archive-date=2010-07-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100719074837/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/am.html |url-status=dead }}</ref> ilə 1007.1 km<ref>{{cite web|url =https://www.uef.fi/documents/1127814/1295956/countryreport-azerbaijan-borders.pdf/fc24365e-cec5-44c6-a3ac-44f314126bdf| title =Country Report: Azerbaijan Borders| publisher =Университет Восточной Финляндии| accessdate =17 октября 2020|archiveurl =https://web.archive.org/web/20140810055939/https://www.uef.fi/documents/1127814/1295956/countryreport-azerbaijan-borders.pdf/fc24365e-cec5-44c6-a3ac-44f314126bdf|archivedate =10 августа 2014}}</ref> arasında dəyişir. Avropa marşrutları E002 və E117 sərhəddən keçir. De-Yure Azərbaycan-Ermənistan sərhədi keçmiş Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR arasındakı sərhədlə uyğundur və iki əsas hissədən ibarətdir: qərbdə Ermənistan və Azərbaycanın Naxçıvan eksklavı arasında və şərqdə Ermənistan ilə "materik" Azərbaycan arasında daha uzun bir hissə. Bundan əlavə, de-yure, sərhədin hər iki tərəfində bir sıra anklavlar var, lakin faktiki olaraq indi onlar müfafiq dövlətlərin nəzarətindədir. Faktiki olaraq, Azərbaycan-Ermənistan sərhədi ilə bağlı vəziyyət daha mürəkkəbdir — sərhədin qərbi Naxçıvan bölməsi mübahisəli deyil ([[Kərki]] anklavı istisna olmaqla), ancaq şərq sərhədlərinin bir qisminə Azərbaycan nəzarət etmir. 1990-cı illərdə [[Qarabağ münaqişəsi]]nin kəskinləşməsindən sonra, sərhədin rəsmi şərq hissəsi faktiki olaraq təxminən yarısına qədəri və sərhədin cənub sektoru Azərbaycan ərazisinin daxilin uzanan, yalnız Dağlıq Qarabağın əksər hissəsini deyil, həm də Azərbaycanın əhəmiyyətli hissəsini əhatə edən "[[Dağlıq Qarabağ təmas xətti|Təmas xətti]]" ilə formalaşır. Ermənistan faktiki bu ərazini işğal edir. Nəticədə işğal olunan ərazilərdə [[Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası]]nı təşkil edilir. Ermənistanla QDQR arasındakı sərhəd de-yure Azərbaycan–Ermənistan sərhədi boyunca davam edir. Bu hal 2020-ci il sentyabr ayının 27-nə qədər davam edir. [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] bu məsələdə reallığı tamamən dəyişir. == Coğrafiya == === Qərb (Naxçıvan) bölməsi === Azərbaycan-Ermənistan sərhədinin qərb (Naxçıvan) hissəsi şimaldan [[Türkiyə]] ilə [[Araz çayı]] üzərindəki sərhəd qovşağından başlayır və Zəngəzur və [[Dərələyəz silsiləsi]] kimi müxtəlif dağ silsilələri boyunca cənub-şərqə, Araz çayı üzərindəki [[İran]]la qərb sərhəd qovşağına qədər uzanır. Bundan əlavə Azərbaycanın [[Kərki]] anklavı sərhədin bu hissəsinin şimalında yerləşir, lakin 1992-ci ilin mayından etibarən Qarabağ müharibəsi zamanı 19 km² ərazi Ermənistan tərəfindən işğal olunur ([[Ararat mərzi]] daxilində)<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.cag.edu.az/Azerbaycan-Respublikasi.pdf |access-date=2020-11-09 |archive-date=2008-11-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081119141040/http://www.cag.edu.az/Azerbaycan-Respublikasi.pdf |url-status=dead }} {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20081119141040/http://www.cag.edu.az/Azerbaycan-Respublikasi.pdf |date=19 ноября 2008}}</ref>. === Şərq bölməsi === Azərbaycan-Ermənistan sərhədinin şərq hissəsi şimaldan Gürcüstanla sərhəd qovşağından başlayır və cənub-şərq istiqamətində uzanır, Coğazçay ətrafında ziqzaq vurur. Coğazçay ağzında [[Coğazçay su anbarı]]nın bir hissəsini keçib Abbasbəyli su anbarının qərb ucuna toxunur. Sərhəd daha sonra [[Göyçə gölü]]nün şərq sahilinə Göycə silsiləsi boyunca paralel olaraq uzanır, Şərqi Göycə silsiləsi boyunca cənuba, sonra isə Alağöz silsiləsi ilə qərbə doğru kəskin şəkildə şərqə dönmədən əvvəl [[Böyük Alagöl]] gölünü əhatə edən bir Azərbaycana məxsus çıxıntı əmələ gətirir. Sonra sərhəd cənub istiqamətində hərəkət edir, [[İşıqlı Qaragöl]] gölü və [[Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu]]nu keçərək Araz çayı üzərindəki İranla sərhəd qovşağında sona çatır. Sərhədin bütün hissəsi əsasən dağlıq ərazilərdən, orta hesabla 600 ilə 3400 metr yüksəklikdən keçir. Bundan əlavə, sərhəd zonasının şimal hissəsində dörd anklav var — biri Ermənistana ([[Başkənd (Gədəbəy)|Başkənd]]) və üçü isə Azərbaycana ([[Sofulu (Qazax)|Sofulu]], [[Yuxarı Əskipara]] və [[Barxudarlı]]) məxsusudur. Müharibədən sonra dörd anklavın hamısı qarşı tərəflər tərəfindən işğal edildi. Anklavlar Ermənistan və Azərbaycanın rəsmi xəritələrində təsvir olunur. == Tarix == Bu sərhəd 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından və eyni ildə Ermənistan və Azərbaycanın müstəqilliyini elan etməsindən sonra dövlət sərhədi olur. 1994-cü ildə atəşkəslə sona çatan Qarabağ müharibəsinin nəticəsi olaraq Azərbaycan Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası kimi təşkil edilmiş Dağlıq Qarabağın böyük bir hissəsinə və onun ətrafında olan 7 rayona nəzarəti itirir. O vaxtdan bəri münaqişə dondurulmuş vəziyyətdə qalır və nəticədə Sovet dövrünün yalnız şimal hissəsindəki rəsmi sərhədlə uyğun olan faktiki müasir Azərbaycan-Ermənistan sərhədi meydana gəlir. Atəşkəsdən sonra iki ölkə arasındakı münasibətlər son dərəcə gərgin olaraq qalır və 2008, 2010, 2012, 2014, 2016, 2018 və 2020-ci illərdə sərhəd boyunca dəfələrlə döyüşlər baş verir<ref>"[https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/azerbaijan/6631572/Azerbaijan-military-threat-to-Armenia.html Azerbaijan military threat to Armenia] {{Wayback|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/azerbaijan/6631572/Azerbaijan-military-threat-to-Armenia.html |date=20180625062958 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180625062958/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/azerbaijan/6631572/Azerbaijan-military-threat-to-Armenia.html|date=2018-06-25 }}." ''The Daily Telegraph''</ref><ref>{{Cite web |title=Nagorno-Karabakh says the region has lost some territory to Azerbaijan’s army |url=https://www.reuters.com/article/idUSKBN26I0WV |access-date=2020-11-09 |archive-date=2021-02-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210204222331/https://www.reuters.com/article/idUSKBN26I0WV |url-status=live }}</ref>. [[İkinci Qarabağ müharibəsi]] gedişində 30 ilə yaxın işğal atında qalan torpaqlar azad edilir. 9 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycan ordusunun Ermənistanla (Zəngilan rayonu istiqamətdə) sərhəddə yerləşən [[Bartaz (dağ)|Bartaz]] (2300 metr), Sığırt (1 370 metr) və digər yüksəklikləri ələ keçirməklə Azərbaycan–Ermənistan dövlət sərhəddinin bərpası istiqamətdə ilk addım atılır.<ref>{{cite web|title=Prezident: Azərbaycan Ordusu daha bir neçə kəndi işğaldan azad edib|url=https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/lacinin-guleburd-sefiyan-turkler-kendlerini-isgaldan-azad-etmisdir-esq-olsun-azerbaycan-ordusuna-qarabag-azerbaycandir/|website=report.az|accessdate=9 noyabr 2020|language=az|date=9 noktyabr 2020|archive-date=2020-11-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20201118174855/https://report.az/dagliq-qarabag-munaqishesi/lacinin-guleburd-sefiyan-turkler-kendlerini-isgaldan-azad-etmisdir-esq-olsun-azerbaycan-ordusuna-qarabag-azerbaycandir/|url-status=live}}</ref>. === Toqquşmalar === * [[Azərbaycan-Ermənistan sərhəd böhranı (2021)]] * [[Azərbaycan–Ermənistan sərhəd toqquşması (sentyabr, 2022)]] == Sərhəd keçidləri == Azərbaycan–Ermənistan sərhədi sərhədlərin demarkasiyası prosesindən kənar qalmışdır. Bunun səbəbi Qarabağ müharibəsi və onun nəticələridir. Faktiki olaraq Azərbaycan-Ermənistan sərhədi bağlıdır, ərazisi hərbiləşdirilib<ref>{{cite news |title=Armenia |url=https://www.smartraveller.gov.au/destinations/europe/armenia |work=smartraveller.gov.au |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200608193105/https://www.smartraveller.gov.au/destinations/europe/armenia |archivedate=8 июня 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Foreign travel advice: Armenia |url=https://www.gov.uk/foreign-travel-advice/armenia/safety-and-security |website=[[gov.uk]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200406202633/https://www.gov.uk/foreign-travel-advice/armenia/safety-and-security |archivedate=6 апреля 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Armenia Travel Advisory |url=https://travel.state.gov/content/travel/en/traveladvisories/traveladvisories/armenia-travel-advisory.html |website=travel.state.gov |publisher=Bureau of Consular Affairs, Государственный департамент США|archiveurl=https://archive.today/20200807031246/https://travel.state.gov/content/travel/en/traveladvisories/traveladvisories/armenia-travel-advisory.html |archivedate=7 августа 2020}}</ref>. Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsinin işğal altında qaldığı müddət ərzində Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası ilə Ermənistan sərhəddini keçənlər Azərbaycan tərəfindən qanunsuz giriş etmişlər kimi qəbul edilir və onların ölkəyə girişi məhdudlaşdırılır<ref>{{cite web|title=Visa section at the Embassy|url=http://azembassy.ro/consular-issues-2/consular-issues/|publisher=Embassy of the Republic of Azerbaijan in Romania|accessdate=18 октября 2020|archive-date=2013-08-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20130816070355/http://azembassy.ro/consular-issues-2/consular-issues/|url-status=dead}}</ref><ref name="list">[http://news.day.az/politics/420484.html Персоны нон грата в Азербайджане — СПИСОК] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200923141105/http://news.day.az/politics/420484.html |date=2020-09-23 }}. Day.az. 2 августа 2013.</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://azvision.az/news/278050/-ermenistanla-delimitasiya-ve-demarkasiya-nece-aparilacaq-%E2%80%93--qaydalar--.html Ermənistanla delimitasiya və demarkasiya necə aparılacaq – Qaydalar] {{Azərbaycan sərhədləri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycan sərhədləri]] [[Kateqoriya:Ermənistan sərhədləri]] 3r9l365byzh1yhttfu3rvzjwm9t919x 0 678035 7864845 7283307 2024-11-26T15:58:21Z Mirkazım Bəy 303341 7864845 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Misir—Suriya münasibətləri |Şəkil =Egypt_Syria_Locator.png |Ölkə1 =Misir |Ölkə2 = Suriya |Rəng1 =green |Rəng2 = orange }} '''Misir—Suriya münasibətləri''' — [[Misir]] və [[Suriya]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. Ölkələr arasında diplomatik münasibətlər 2013-cü ildə kəsilir, lakin Misirdə baş verən hərbi çevrilişdən sonra yenidən bərpa edilir. == Tarix == Suriyanın [[Bəəs|Bəəsçi]] hökuməti 1958-ci ilin yanvarında [[Qahirə]]yə bir heyət göndərir və Misirə Suriya ilə birləşməyi təklif edir. Suriya Xarici İşlər Naziri Salah Bitar [[Misir]] və Suriyanın birləşdirilməsi üzərində işlərin sürətləndirilməsini istəyir. [[Misir]] prezidenti [[Camal Əbdül Nasir]] Misirə üstünlük verən və bütün digər siyasi qüvvələri təsir imkanlarından məhrum edən şərtlər altında razılaşmanı dəstəkləyir<ref name="books.google.lv">{{cite book|author=James P. Jankowski|url=https://books.google.com/books?id=0yN_dBBIxAwC|title=Nasser's Egypt, Arab Nationalism, and the United Arab Republic|publisher=Lynne Rienner Publishers|year=2002|isbn=9781588260345|access-date=2020-11-17|archive-date=2017-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010035402/https://books.google.com/books?id=0yN_dBBIxAwC|url-status=live}}</ref>. Pan-ərəb dövləti yaratmaq üçün ilk müqavilələr 1 fevral 1958-ci ildə [[Qahirə]]dəki Qubba Sarayında Camal Əbdül Nasir və [[Suriya]] Prezidenti [[Şükri əl-Qüvvətli]] tərəfindən imzalanmışdır. 21 fevralda hər iki ölkədə [[Misir]] və Suriyanın vahid bir dövlətdə birləşdirilməsinə dair referendumlar keçirilir və Nasir [[Birləşmiş Ərəb Respublikası]]nın prezidenti seçilir. Ölkələrin birləşmə aktı 22 fevral 1958-ci ildə həmin ölkələrin prezidentləri tərəfindən imzalanmışdır. Nasir Şama gələndə izdiham onu qarşılayır. 17 aprel 1963-cü ildə Suriyanın rəhbəri general-leytenant Luei al-Atasi və İraqın Baş Naziri [[Əhməd Həsən Əl-Bəkr]] paytaxtı Qahirədə yerləşən Ərəb, Suriya və İraq bölgələrindən ibarət Federasiya yaradılması ilə bağlı Qahirədə Nazir kommünikesi yayılir. Federasiyanın bayrağı BƏR bayrağına daha bir ulduz əlavə etməklə müəyyən edilir. Ancaq [[Suriya]] və İraqda baş verən siyasi böhranlar qısa müddətdə birləşmə prosesini dayandırir. BƏR rəsmi olaraq Naserin ömrünün sonuna qədər vahid bir dövlət olaraq mövcud olmuşdur. Ölümündən sonra 1971-ci il 2 sentyabr tarixində BƏR Misir Ərəb Respublikasına çevrilir. [[Misir]] prezidenti [[Ənvər Sadat]]ın [[İsrail]] ilə sülh müqaviləsi bağladığı dövrdə ölkələr arasındakı münasibətlər pisləşir. [[Hafiz Əsəd]] bu sülh müqaviləsi imzaladıqdan sonra Misirlə bütün münasibətlərini pozur. Növbəti prezident [[Hüsnü Mübarək]] münasibətləri normallaşdırmaq üçün səy göstərir. [[Ərəb baharı]]nın başlamasından və Misirdə [[Müsəlman Qardaşlar]]ın təsirinin artmasından sonra ölkələr arasında münasibətlər yenidən çox gərginləşir. Müsəlman Qardaşlar Suriyada qadağan olunmuş bir təşkilatdır və üzv olmaq [[ölüm cəzası]] ilə cəzalandırılır. 2011-ci ildə Misir, Suriya təhlükəsizlik qüvvələrinin dinc insanlara hücumundan sonra Misir Suriya Ərəb Respublikası ilə ticarət əlaqələrini kəsir. Misir Suriya müxalifətini dəstəkləyir və Bəşər Əsədi istefaya çağırır. Buna cavab olaraq Suriya [[Suriya vətəndaş müharibəsi|ölkəsindəki vətəndaş müharibəsinə]] müdaxilə olacağı təqdirdə Misirə qarşı müharibəyə başlayacağını bildirir. 14 iyun 2013-cü il tarixində Səudiyyə qaizi Məhəmməd bin Əbdülrəhman əl-Arifi Qahirədə bir xütbəsində misirliləri [[Suriya Prezidenti]] Bəşər Əsədlə mübarizədə iştirak etməyə çağırır. Həmin gün bir qrup sünni din xadimi Suriya rejiminə qarşı cihada çağırış edən bir açıqlama verir. Ertəsi gün Misir Suriya ilə diplomatik əlaqələrini kəsir. Ancaq iyul ayında Misirdəki hərbi çevrilişdən sonra münasibətlər yenidən qurulur. 2013-cü ilə qədər Misirdə 100.000-dən çox Suriyalı qaçqın yaşayır. Diplomatik əlaqələrin bərpa olunmasına baxmayaraq, Suriya ilə Misir arasındakı münasibət ehtinadsızlıq səviyyəsindədir. 2015-ci ilin iyun ayında Misir Prezidenti [[Əbdül Fəttah əs-Sisi]] Livan diplomatlarından ibarət bir heyətə Prezident [[Bəşər Əsəd]] rejiminin süqutuna hazırlaşmağı tövsiyə edir. == Mənbə == * [http://countrystudies.us/syria/61.htm Египетско-сирийские отношения на сайте countrystudies.us].{{ref-en}} * [http://english.ahram.org.eg/NewsContent/2/8/63677/World/Region/More-than-,-Syrian-refugees-in-Egypt.aspx More than 100,000 Syrian refugees in Egypt].{{ref-en}} * World Report:2012, Human Rights Watch.{{ref-en}} * {{Cite web|title = Egypt and Syria to keep consulate relations: FM spokesperson - Politics - Egypt - Ahram Online|url = http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/75951/Egypt/Politics-/Egypt-and-Syria-to-keep-consulate-relations-FM-spo.aspx|website = english.ahram.org.eg|access-date = 2016-01-18}}{{ref-en}} * {{Cite web|title = Sisi to Lebanese: Prepare for fall of Assad|url = http://dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2015/Jun-19/302841-sisi-to-lebanese-prepare-for-fall-of-assad.ashx|website = The Daily Star Newspaper - Lebanon|access-date = 2016-01-18|archive-date = 2015-06-19|archive-url = https://web.archive.org/web/20150619115044/http://dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2015/Jun-19/302841-sisi-to-lebanese-prepare-for-fall-of-assad.ashx|url-status = dead}}{{ref-en}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Suriyanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Misirin ikitərəfli əlaqələri]] no6c824ux01zn8tnbfw5llx42a7cdfi 7864847 7864845 2024-11-26T15:58:54Z Mirkazım Bəy 303341 7864847 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Misir—Suriya münasibətləri |Şəkil =Egypt_Syria_Locator.png |Ölkə1 =Misir |Ölkə2 = Suriya |Rəng1 =green |Rəng2 = orange }} '''Misir—Suriya münasibətləri''' — [[Misir]] və [[Suriya]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. Ölkələr arasında diplomatik münasibətlər 2013-cü ildə kəsilir, lakin Misirdə baş verən hərbi çevrilişdən sonra yenidən bərpa edilir. == Tarix == Suriyanın [[Bəəs|Bəəsçi]] hökuməti 1958-ci ilin yanvarında [[Qahirə]]yə bir heyət göndərir və Misirə Suriya ilə birləşməyi təklif edir. Suriya Xarici İşlər Naziri Salah Bitar [[Misir]] və Suriyanın birləşdirilməsi üzərində işlərin sürətləndirilməsini istəyir. [[Misir]] prezidenti [[Camal Əbdül Nasir]] Misirə üstünlük verən və bütün digər siyasi qüvvələri təsir imkanlarından məhrum edən şərtlər altında razılaşmanı dəstəkləyir<ref name="books.google.lv">{{cite book|author=James P. Jankowski|url=https://books.google.com/books?id=0yN_dBBIxAwC|title=Nasser's Egypt, Arab Nationalism, and the United Arab Republic|publisher=Lynne Rienner Publishers|year=2002|isbn=9781588260345|access-date=2020-11-17|archive-date=2017-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010035402/https://books.google.com/books?id=0yN_dBBIxAwC|url-status=live}}</ref>. Pan-ərəb dövləti yaratmaq üçün ilk müqavilələr 1 fevral 1958-ci ildə [[Qahirə]]dəki Qubba Sarayında Camal Əbdül Nasir və [[Suriya]] Prezidenti [[Şükri əl-Qüvvətli]] tərəfindən imzalanmışdır. 21 fevralda hər iki ölkədə [[Misir]] və Suriyanın vahid bir dövlətdə birləşdirilməsinə dair referendumlar keçirilir və Nasir [[Birləşmiş Ərəb Respublikası]]nın prezidenti seçilir. Ölkələrin birləşmə aktı 22 fevral 1958-ci ildə həmin ölkələrin prezidentləri tərəfindən imzalanmışdır. Nasir Şama gələndə izdiham onu qarşılayır. 17 aprel 1963-cü ildə Suriyanın rəhbəri general-leytenant Luei al-Atasi və İraqın Baş Naziri [[Əhməd Həsən Əl-Bəkr]] paytaxtı Qahirədə yerləşən Ərəb, Suriya və İraq bölgələrindən ibarət Federasiya yaradılması ilə bağlı Qahirədə Nazir kommünikesi yayılir. Federasiyanın bayrağı BƏR bayrağına daha bir ulduz əlavə etməklə müəyyən edilir. Ancaq [[Suriya]] və İraqda baş verən siyasi böhranlar qısa müddətdə birləşmə prosesini dayandırir. BƏR rəsmi olaraq Naserin ömrünün sonuna qədər vahid bir dövlət olaraq mövcud olmuşdur. Ölümündən sonra 1971-ci il 2 sentyabr tarixində BƏR Misir Ərəb Respublikasına çevrilir. [[Misir]] prezidenti [[Ənvər Sadat]]ın [[İsrail]] ilə sülh müqaviləsi bağladığı dövrdə ölkələr arasındakı münasibətlər pisləşir. [[Hafiz Əsəd]] bu sülh müqaviləsi imzaladıqdan sonra Misirlə bütün münasibətlərini pozur. Növbəti prezident [[Hüsnü Mübarək]] münasibətləri normallaşdırmaq üçün səy göstərir. [[Ərəb baharı]]nın başlamasından və Misirdə [[Müsəlman Qardaşlar]]ın təsirinin artmasından sonra ölkələr arasında münasibətlər yenidən çox gərginləşir. Müsəlman Qardaşlar Suriyada qadağan olunmuş bir təşkilatdır və üzv olmaq [[ölüm cəzası]] ilə cəzalandırılır. 2011-ci ildə Misir, Suriya təhlükəsizlik qüvvələrinin dinc insanlara hücumundan sonra Misir Suriya Ərəb Respublikası ilə ticarət əlaqələrini kəsir. Misir Suriya müxalifətini dəstəkləyir və Bəşər Əsədi istefaya çağırır. Buna cavab olaraq Suriya [[Suriya vətəndaş müharibəsi|ölkəsindəki vətəndaş müharibəsinə]] müdaxilə olacağı təqdirdə Misirə qarşı müharibəyə başlayacağını bildirir. 14 iyun 2013-cü il tarixində Səudiyyə qaizi Məhəmməd bin Əbdülrəhman əl-Arifi Qahirədə bir xütbəsində misirliləri [[Suriya Prezidenti]] Bəşər Əsədlə mübarizədə iştirak etməyə çağırır. Həmin gün bir qrup sünni din xadimi Suriya rejiminə qarşı cihada çağırış edən bir açıqlama verir. Ertəsi gün Misir Suriya ilə diplomatik əlaqələrini kəsir. Ancaq iyul ayında Misirdəki hərbi çevrilişdən sonra münasibətlər yenidən qurulur. 2013-cü ilə qədər Misirdə 100.000-dən çox Suriyalı qaçqın yaşayır. Diplomatik əlaqələrin bərpa olunmasına baxmayaraq, [[Suriya]] ilə Misir arasındakı münasibət ehtinadsızlıq səviyyəsindədir. 2015-ci ilin iyun ayında [[Misir]] Prezidenti [[Əbdül Fəttah əs-Sisi]] Livan diplomatlarından ibarət bir heyətə Prezident [[Bəşər Əsəd]] rejiminin süqutuna hazırlaşmağı tövsiyə edir. == Mənbə == * [http://countrystudies.us/syria/61.htm Египетско-сирийские отношения на сайте countrystudies.us].{{ref-en}} * [http://english.ahram.org.eg/NewsContent/2/8/63677/World/Region/More-than-,-Syrian-refugees-in-Egypt.aspx More than 100,000 Syrian refugees in Egypt].{{ref-en}} * World Report:2012, Human Rights Watch.{{ref-en}} * {{Cite web|title = Egypt and Syria to keep consulate relations: FM spokesperson - Politics - Egypt - Ahram Online|url = http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/75951/Egypt/Politics-/Egypt-and-Syria-to-keep-consulate-relations-FM-spo.aspx|website = english.ahram.org.eg|access-date = 2016-01-18}}{{ref-en}} * {{Cite web|title = Sisi to Lebanese: Prepare for fall of Assad|url = http://dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2015/Jun-19/302841-sisi-to-lebanese-prepare-for-fall-of-assad.ashx|website = The Daily Star Newspaper - Lebanon|access-date = 2016-01-18|archive-date = 2015-06-19|archive-url = https://web.archive.org/web/20150619115044/http://dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2015/Jun-19/302841-sisi-to-lebanese-prepare-for-fall-of-assad.ashx|url-status = dead}}{{ref-en}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Suriyanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Misirin ikitərəfli əlaqələri]] tb8qeqisyyzgotuuhb1ibh2wpgl15pf 7864849 7864847 2024-11-26T15:59:56Z Mirkazım Bəy 303341 7864849 wikitext text/x-wiki {{Beynəlxalq münasibətlər |Adlandırma =Misir—Suriya münasibətləri |Şəkil =Egypt_Syria_Locator.png |Ölkə1 =Misir |Ölkə2 = Suriya |Rəng1 =green |Rəng2 = orange }} '''Misir—Suriya münasibətləri''' — [[Misir]] və [[Suriya]] arasında iki tərəfli diplomatik münasibətlər. Ölkələr arasında diplomatik münasibətlər 2013-cü ildə kəsilir, lakin Misirdə baş verən hərbi çevrilişdən sonra yenidən bərpa edilir. == Tarix == Suriyanın [[Bəəs|Bəəsçi]] hökuməti 1958-ci ilin yanvarında [[Qahirə]]yə bir heyət göndərir və Misirə [[Suriya]] ilə birləşməyi təklif edir. [[Suriya]] Xarici İşlər Naziri Salah Bitar [[Misir]] və Suriyanın birləşdirilməsi üzərində işlərin sürətləndirilməsini istəyir. [[Misir]] prezidenti [[Camal Əbdül Nasir]] Misirə üstünlük verən və bütün digər siyasi qüvvələri təsir imkanlarından məhrum edən şərtlər altında razılaşmanı dəstəkləyir<ref name="books.google.lv">{{cite book|author=James P. Jankowski|url=https://books.google.com/books?id=0yN_dBBIxAwC|title=Nasser's Egypt, Arab Nationalism, and the United Arab Republic|publisher=Lynne Rienner Publishers|year=2002|isbn=9781588260345|access-date=2020-11-17|archive-date=2017-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010035402/https://books.google.com/books?id=0yN_dBBIxAwC|url-status=live}}</ref>. Pan-ərəb dövləti yaratmaq üçün ilk müqavilələr 1 fevral 1958-ci ildə [[Qahirə]]dəki Qubba Sarayında Camal Əbdül Nasir və [[Suriya]] Prezidenti [[Şükri əl-Qüvvətli]] tərəfindən imzalanmışdır. 21 fevralda hər iki ölkədə [[Misir]] və Suriyanın vahid bir dövlətdə birləşdirilməsinə dair referendumlar keçirilir və Nasir [[Birləşmiş Ərəb Respublikası]]nın prezidenti seçilir. Ölkələrin birləşmə aktı 22 fevral 1958-ci ildə həmin ölkələrin prezidentləri tərəfindən imzalanmışdır. Nasir Şama gələndə izdiham onu qarşılayır. 17 aprel 1963-cü ildə Suriyanın rəhbəri general-leytenant Luei al-Atasi və İraqın Baş Naziri [[Əhməd Həsən Əl-Bəkr]] paytaxtı Qahirədə yerləşən Ərəb, Suriya və İraq bölgələrindən ibarət Federasiya yaradılması ilə bağlı Qahirədə Nazir kommünikesi yayılir. Federasiyanın bayrağı BƏR bayrağına daha bir ulduz əlavə etməklə müəyyən edilir. Ancaq [[Suriya]] və İraqda baş verən siyasi böhranlar qısa müddətdə birləşmə prosesini dayandırir. BƏR rəsmi olaraq Naserin ömrünün sonuna qədər vahid bir dövlət olaraq mövcud olmuşdur. Ölümündən sonra 1971-ci il 2 sentyabr tarixində BƏR Misir Ərəb Respublikasına çevrilir. [[Misir]] prezidenti [[Ənvər Sadat]]ın [[İsrail]] ilə sülh müqaviləsi bağladığı dövrdə ölkələr arasındakı münasibətlər pisləşir. [[Hafiz Əsəd]] bu sülh müqaviləsi imzaladıqdan sonra Misirlə bütün münasibətlərini pozur. Növbəti prezident [[Hüsnü Mübarək]] münasibətləri normallaşdırmaq üçün səy göstərir. [[Ərəb baharı]]nın başlamasından və Misirdə [[Müsəlman Qardaşlar]]ın təsirinin artmasından sonra ölkələr arasında münasibətlər yenidən çox gərginləşir. Müsəlman Qardaşlar Suriyada qadağan olunmuş bir təşkilatdır və üzv olmaq [[ölüm cəzası]] ilə cəzalandırılır. 2011-ci ildə Misir, Suriya təhlükəsizlik qüvvələrinin dinc insanlara hücumundan sonra Misir Suriya Ərəb Respublikası ilə ticarət əlaqələrini kəsir. Misir Suriya müxalifətini dəstəkləyir və Bəşər Əsədi istefaya çağırır. Buna cavab olaraq Suriya [[Suriya vətəndaş müharibəsi|ölkəsindəki vətəndaş müharibəsinə]] müdaxilə olacağı təqdirdə Misirə qarşı müharibəyə başlayacağını bildirir. 14 iyun 2013-cü il tarixində Səudiyyə qaizi Məhəmməd bin Əbdülrəhman əl-Arifi Qahirədə bir xütbəsində misirliləri [[Suriya Prezidenti]] Bəşər Əsədlə mübarizədə iştirak etməyə çağırır. Həmin gün bir qrup sünni din xadimi [[Suriya]] rejiminə qarşı cihada çağırış edən bir açıqlama verir. Ertəsi gün [[Misir]] [[Suriya]] ilə diplomatik əlaqələrini kəsir. Ancaq iyul ayında Misirdəki hərbi çevrilişdən sonra münasibətlər yenidən qurulur. 2013-cü ilə qədər Misirdə 100.000-dən çox Suriyalı qaçqın yaşayır. Diplomatik əlaqələrin bərpa olunmasına baxmayaraq, [[Suriya]] ilə Misir arasındakı münasibət ehtinadsızlıq səviyyəsindədir. 2015-ci ilin iyun ayında [[Misir]] Prezidenti [[Əbdül Fəttah əs-Sisi]] [[Livan]] diplomatlarından ibarət bir heyətə Prezident [[Bəşər Əsəd]] rejiminin süqutuna hazırlaşmağı tövsiyə edir. == Mənbə == * [http://countrystudies.us/syria/61.htm Египетско-сирийские отношения на сайте countrystudies.us].{{ref-en}} * [http://english.ahram.org.eg/NewsContent/2/8/63677/World/Region/More-than-,-Syrian-refugees-in-Egypt.aspx More than 100,000 Syrian refugees in Egypt].{{ref-en}} * World Report:2012, Human Rights Watch.{{ref-en}} * {{Cite web|title = Egypt and Syria to keep consulate relations: FM spokesperson - Politics - Egypt - Ahram Online|url = http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/75951/Egypt/Politics-/Egypt-and-Syria-to-keep-consulate-relations-FM-spo.aspx|website = english.ahram.org.eg|access-date = 2016-01-18}}{{ref-en}} * {{Cite web|title = Sisi to Lebanese: Prepare for fall of Assad|url = http://dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2015/Jun-19/302841-sisi-to-lebanese-prepare-for-fall-of-assad.ashx|website = The Daily Star Newspaper - Lebanon|access-date = 2016-01-18|archive-date = 2015-06-19|archive-url = https://web.archive.org/web/20150619115044/http://dailystar.com.lb/News/Lebanon-News/2015/Jun-19/302841-sisi-to-lebanese-prepare-for-fall-of-assad.ashx|url-status = dead}}{{ref-en}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Suriyanın ikitərəfli əlaqələri]] [[Kateqoriya:Misirin ikitərəfli əlaqələri]] agrsmaltpug6bp4po2q788zfnedhzls 0 687761 7865352 7844112 2024-11-27T06:08:46Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dissidentlər]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ dissidentləri]] əlavə olundu 7865352 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Ayşə Seyidmuradova |orijinal adı = [[Krım-tatar dili|Krım tatarcası]]:''Ayşe Seitmuratova'' |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = 11 fevral 1937 |doğum yeri = Aci Eli kəndi, [[Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Krım MSSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = [[SSRİ]]<br> [[ABŞ]] |milliyyəti = [[Krım tatarları|Krım tatarı]] |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = İnsan haqları müdafiəçisi, [[dissident]] |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = "Cəsarət" ordeni |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Ayşə Seyidmuradova''' ([[Krım-tatar dili|Krım tatarcası]]:''Ayşe Seitmuratova'', [[Rus dili|rusca]]:''Айше Сеитмуратова'', d. 11 fevral 1937) — [[Krım tatarları|Krım tatarı]] olan [[insan hüquqları]] müdafiəçisi və aktivisti. == Həyatı == 1937-ci ilin 11 fevralında [[Krım]]ın Acı Eli kəndində Krım tatarı olan ailədə dünyaya gəlmişdir. O, uşaq yaşlarında ikən onun ailəsi və mənsub olduğu millət [[Krım tatarlarının deportasiyası|Mərkəzi Asiyaya deportasiya]] edilmişdir. Uşaq olsa da, bu deportasiyadan sağ qurtula bilən Seyidmuradova bundan sonra həyatına "xüsusi məskun" kimi davam etmişdir. Akademik göstəricilərinin çox yüksək olmasına baxmayaraq, deportasiyaya məruz qalmış millətin üzvü olmasına görə universitetə qəbul edilməmişdir. Etnik mənsubiyyətinə görə bu cür münasibətlə qarşılaşan Seyidmuradova bundan sonra [[Krım tatarları]] haqları müdafiəçisinə çevrilir və hərəkatın üzvü olur.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=6vIUAAAAMAAJ|title=Andropov in Power: From Komsomol to Kremlin|last=Steel|first=Jonathan|last2=Abraham|first2=Eric|date=1984|publisher=Anchor Press/Doubleday|isbn=9780385189118|pages=100-102|language=en|access-date=2021-01-28|archive-date=2021-05-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210520073003/https://books.google.com/books?id=6vIUAAAAMAAJ|url-status=live}}</ref> Krım tatarlarına tətbiq edilmiş bəzi məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına və [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet]] rəhbərliyi ilə görüşməyə nail olduqdan sonra, o, Moskvada öz fəaliyyətinə davam etmişdir. Bu dövrdə onun fəaliyyətinin əsas istiqaməti Krım tatarlarına öz vətənlərinə - Krıma geri dönməyə icazə verilməsi idi. Bu haqq Krım tatarları ilə eyni dövrdə deportasiyaya məruz qalmış bir çox xalqa artıq verilmişdi.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=FmppAAAAMAAJ|title=Yuri Andropov: a secret passage into the Kremlin|last=Solovev|first=Vladimir|last2=Klepikova|first2=Elena|date=1984|publisher=Robert Hale|pages=38-42|language=en|access-date=2021-01-28|archive-date=2021-05-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210520073005/https://books.google.com/books?id=FmppAAAAMAAJ|url-status=live}}</ref> Dəfələrlə Sovet hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən həbs edilən Seyidmuradova təzyiqlərin davam edəcəyi təqdirdə özünü [[Qırmızı meydan|Qırmızı Meydan]]da yandıracağı ilə dövləti hədələdi. Onun fəaliyyəti bir digər insan haqları müdafiəçisi olan [[Andrey Saxarov]]un və amerikalı senatorun diqqətini çəkdi. Senator ona [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet İttifaqı]]ndan [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-yə miqrasiya etmək üçün olan çətin prosesdə yardım etdi. Krım tatarlarının vətənlərinə geri dönməsinə icazə verilməsi ilə nəticələnən uzun siyasi döyüşlərdən sonra o, [[ABŞ Prezidenti|ABŞ prezidenti]] [[Ronald Reyqan]]la görüşmüş və bir çox insan haqları konfranslarında iştirak etmişdir.{{sfn|Seidametov|2008|p=96-99}}<ref>{{Cite web|url=http://milli-firka.org/%d0%ba%d0%be%d0%bc%d1%83-%d0%bf%d0%b8%d1%81%d0%b0%d0%bb-%d0%bf%d0%b8%d1%81%d1%8c%d0%bc%d0%b0-%d0%bc%d1%83%d1%81%d1%82%d0%b0%d1%84%d0%b0-%d0%b4%d0%b6%d0%b5%d0%bc%d0%b8%d0%bb%d0%b5%d0%b2/|title=Кому писал письма Мустафа Джемилев?|last=Ametov|first=Enver|date=2011-03-09|website=Милли Фирка|language=ru-RU|access-date=2019-10-16|archive-date=2021-05-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20210520073004/https://px2.admon.pro/pix.js?u=1600781154496&scid=&cid=24116&crid=&dl=milli-firka.org&appid=&adformat=site&traffictype=&ts=1621495803231&r=60a60ffb3_33854138|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://atr.ua/news/183004-krymskotatarskoj-pravozasitnice-ajse-seitmuratovoj-82-goda|title=Крымскотатарской правозащитнице Айше Сеитмуратовой — 82 года|date=11 February 2019|website=atr.ua|language=ru|access-date=2019-10-16|archive-date=2021-02-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20210201212509/https://atr.ua/news/183004-krymskotatarskoj-pravozasitnice-ajse-seitmuratovoj-82-goda|url-status=live}}</ref> == Mükafatları == İnsan haqları sahəsindəki fəaliyyətinə görə [[Ukrayna]]nın "Cəsarət" ordeni ilə təltif edilmişdir. == Həmçinin bax == * [[Əbdürrəhim Rəşidov]] == Ədəbiyyat == * {{cite journal|journal=Культура народов Причерноморья|last=Seidametov|first=Eldar|title=Роль Айше Сеитмуратовой в движения солидарности крымскотатарской диаспоры США за возвращение соотечественников на историческую родину — Крым|lang=ru|year=2008|publisher=Кримський науковий центр НАН України і МОН України|ISSN=1562-0808|issue=№ 144}} * {{cite book|last=Guboglo|first=Mikhail|last2=Chervonnaya|first2=Svetlana|title=Крымскотатарское национальное движение|location=Moscow|year=1992|publisher=TsIMO|isbn=5201137695|oclc=29705056}} * {{cite book|last=Chervonnaya|first=Svetlana|title=Крымскотатарское национальное движение (1994 - 1996)|year=1997|location=Moscow|publisher=Институт этнологии и антропологии РАН|oclc=37855118}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Krım tatarları]] [[Kateqoriya:SSRİ dissidentləri]] [[Kateqoriya:İnsan hüquqları aktivistləri]] omds5c9b5jcuvgcctmrq5gs3uy7x1bj 0 691400 7865444 7043148 2024-11-27T06:55:55Z InternetArchiveBot 179784 0 mənbə arxivləşdirildi və 1 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865444 wikitext text/x-wiki {{mənbə azlığı}} {{eyni soyad|Zalov}} {{Alim |piktoqram = kimya |adı = Əli Zalov |orijinal adı = Əli Zal oğlu Zalov |milliyyəti = azərbaycanlı |elmi rəhbəri = Abel Məhərrəm oğlu Mustafayev <br> Nailə Allahverdi qızı Verdizadə }} '''Əli Zal oğlu Zalov''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]] alimi, kimya elmlər doktoru, professor. == Həyatı == Əli Zalov 23 may 1966-cı ildə [[Cəbrayıl rayonu]]nun Xələfli kəndində anadan olmuşdur. 1983-cü ildə Cəbrayıl şəhər 1 saylı orta məktəbini, 1991-ci ildə isə [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]ni fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1984–1986-cı illərdə ordu sıralarında xidmət etmiş, 1991–1994-cü illərdə isə ADPU-nun analitik və fiziki kimya kafedrasının aspirantı olmuşdur. 1997-ci ildə prof. N. A. Verdizadənin rəhbərliyi ilə "[[Molibden]] və [[volfram]]ın [[kükürd]]- və [[azot]]lu liqandlarla komplekslərinin tədqiqi və onların fotometrik analizdə tətbiq mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək [[kimya]] elmləri namizədi, 2017-ci ildə "Bəzi d- və f-keçid elementlərinin 2-hidroksitiofenol, onun törəmələri və hidrofob aminlərlə müxtəlifliqandlı kompleksləri fotometrik analizdə" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, [[Elmlər doktoru|kimya elmləri doktoru]] alimlik dərəcəsi almışdır. 2022-ci ildə professor elmi adı almışdır. == Elmi fəaliyyəti == 1992-ci ildən ADPU-nun analitik və fiziki kimya kafedrasının nəzdindəki "Koordinasion birləşmələr" problem elmi laboratoriyasında kiçik elmi işçi kimi fəaliyyətə başlayan Ə. Zalov sonra baş elmi işçi vəzifəsini tutmuş, kafedrada baş müəllim və dosent kim kimi əmək fəaliyyətini davam etdirmişdir. 2017-ci ildən ADPU-nun Analitik və üzvi kimya kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışır.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://adpu.edu.az/az/t-dris/fak-lt-l-r/kimya-v-biolozhiya-fak-lt-si/analitik-v-zv-kimya-kafedras |access-date=2021-02-22 |archive-date=2022-01-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220108013319/https://www.adpu.edu.az/az/t-dris/fak-lt-l-r/kimya-v-biolozhiya-fak-lt-si/analitik-v-zv-kimya-kafedras |url-status=live }}</ref> O, 2003-cü ildə "Vektor" Beynəlxalq Elm Mərkəzinin Mükafat Komissiyasının qərarı ilə "XXI əsrin gənc alimi" Beynəlxalq Diplomu ilə təltif olunmuşdur. 2012-ci ildə [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|ADPU]] – nun rektorluğunun qərarı ilə "Fəxri Fərmanla" təltif etmişdir. ADPU-nun "Xəbərlər" nin təbiət elmlər seriyasının redaksiya heyətinin üzvüdür. 2009-cu ildən ADPU Tələbə Elmi Cəmiyyətinin sədri və universitet Elmi şurasının, 2017-ci ildən [[BDU]]-da fəliyyət göstərən kimya üzrə ixtisaslaşdırılmış Dissertasiya Şurasının üzvüdür. Ə. Z. Zalovun elmi fəaliyyəti əsasən müxtəlif d-elementlərinin halogentiofenolyat və hidrofobaminlərlə eyniliqandlı və müxtəlifliqandlı komplekslərin tədqiqi ilə bağlıdır. Molibden, volfram, titan, niobium, tantal, mis, nikel, vanadium və s. metal ionlarının eyniliqandlı hlogentiofenolyat və hidrofobaminlərlə müxtəlifliqandlı komplekslərinin sintezi, spektrofotometrik tədqiqi ilk dəfə Ə. Z. Zalov tərəfindən aparılmışdır. Nəticə etibarilə yuxarıda qeyd olunan metal ionlarının fotometrik təyini üçün 80-dan artıq yüksək dəqiqliyə və həssaslığa malik üsullar işlənib hazırlanmış və müxtəlif təbii və sənaye obyektlərinə tətbiq edilmişdir. Elmi sahəsi "koordinasion birləşmələr kimyası", istiqaməti "analitik kimya", dar ixtisası "fotometrik və ekstraksiyalı – fotometrik analiz"dir. Onun elmi tədqiqat işlərinin nəticələri müntəzəm olaraq respublika və beynəlxalq jurnallarda çap olunur. == Əsərləri == Ə. Z. Zalov dərsliyin, dərs vəsaitinin, magistrlər üçün tədris proqramının, metodik vəsaitinin və çoxsaylı elmi məqalə və məruzə tezisinin (o cümlədən 100-dən artıq xaricdə olmaqla) müəllifidir. Onun muəllifi olduğu elmi məqalələr [[Hindistan]]da, [[Pakistan]]da, [[Slovakiya]]da, [[Rusiya]]da, [[İngiltərə]]də, [[ABŞ]]-da, [[Misir]]də, [[Almaniya]]da nəşr edilmişdir.<ref>Aliyev S. G. , Zalov A. Z., Verdizadeh N. A. Suleymanova G. S. Ibrahimova Sh. A. Extraction-photometric determination of cobalt (II) with o-Hydroxythiophenol derivatives and hydrophobic amines//International Journal of Chemical Studies, India,2017, V. 5, № 3, pp.382–386. </ref><ref>Залов А.З., Ибрагимова Ш.А., Вердизаде Н.А., Гаджиева А.Б. Аналитическое применение ионных ассоциатов молибдена и вольфрама с 2-гидрокси-5-бромтиофенолом и гидрофобными аминами //Azərbaycan kimya jurnali, Bakı, Elm, 2017, № 4, c. 39–49.</ref><ref>Zalov A. Z., IbrahimovaSh. A. Hasanova N. S. Extraction-spectrophotometric study of ternary complexes of Cr (VI) and Co (II) using o-hydroxythiophenols and aminophenol //International Journal of Chemistry Studies, India, 2018, V. 2 № 3, pp. 17–24.</ref><ref>Maharramov A. M., IbrahimovaSh. A. , Zalov A. Z., Suleymanova G. S., Mamedova Sh. A., Verdizadeh N. A. Extraction study on the colour reaction for cobalt (II) with the 2-hydroxy-5-nitrothiophenol -di-, triphenylamine — water — chloroform system // Journal of Applied Science, India, 2018, V.4, № 7, pp.21–33.</ref><ref>Zalov A. Z., Novruzova N. A. MammadovaSh. A. Huseinova G.А. Application of 2-(Piperidinomethyl)-4-Methylphenol for Extraction Spectrophotometric Determination of Iron // Chemistry Research Journal, Delhi ,2020, V. 5, № 1, pp.137–144.</ref> === Kitabları === {{columns-list|2| #Kimyadan məsələ və çalışmalar (N.Verdizadə, K.Quliyev, T.Əmrahovla birlikdə) ( 1998). 576 s. #Biz kimya əhatəsində (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) ( 1999). 108 s. #Kimyadan yoxlama testlər (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (1999). 150 s. #Kimyadan 555 test (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (1999). 132 s. #Kimyəvi elementlər aləmində (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (I kitab) (1999). 116 s. #Kimyəvi elementlər aləmində (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (II kitab) (2003). 150 s. #Analitik kimya cədvəl və sxemlərdə (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2000). 107 s. #Kimya (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2002). 704 s. #Домашние задания школьников (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2002). 125 s. #Qısa kimya kursu (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2003). 220 s. #Kompleks birləşmələr və onların analizdə tətbiqi (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2005), 79 s. #Analitik kimyadan testlər (N.Verdizadə, H.İbrahimovla birlikdə) (2009). 312 s. #Oksidləşmə reduksiya reaksiyaları(N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2007). 160 s. #Kimya kursu (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2010), 592 s. #Üzvi reagentlərin analitik kimyada tətbiqi (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2010). 336 s. #Qravimetrik analiz (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2014). 156 s. #Üzvi kimydan praktikum (N.Ə.Əkbərov, İ.A.Cəfərovla birlikdə)(2018), 364 s. #Praktikum po orqaniçeskoy ximii (N.Ə.Əkbərov, İ.A.Cəfərovla birlikdə) (2019), 460 s. #Çoxqat karbon-karbon rabitəsinə birləşmə (N.Novruzova ilə birlikdə) (2019). 124 s. #Üzvireagentlərinqeyriüzvianalizdətətbiqi (suallarvəcavablarda) (2019). 410 s. #Analitik kimya (N.Verdizadə, K.Quliyevlə birlikdə) (2019). 464 s. #Analitik kimya (H.İbrahimovla birlikdə) (2019). 273 s. #Müasir təlim texnologiyaları (kimya elmləri üzrə) fənnindən praktikum (R. Məmmədova ilə birlikdə) (2019). 150 s. #Hidroksitiofenolların analitik kimyada tətbiqi (2019). 317 s. }} === Məqalələri === {{columns-list|2| *Aliyev S.G. ,Zalov A.Z., Verdizadeh N. A. Suleymanova G. S. Ibrahimova Sh. A. *Extraction-photometric determination of cobalt (II) with o-Hydroxythiophenol derivatives and hydrophobic amines//International Journal of Chemical Studies, India,2017,V. 5, № 3, pp.382-386. *Novruzova N.A. Mamedova R.K. Maharramov A.M.ЗаловА.З., IbrahimovaSh.A. Verdizade N.A. *Aliyev S. G. Extraction-spectrophotometric study on the complex formation in the cobalt (II) - 4-hydroxy-3-thiolbenzoic acid - diphenylguanidine system//International Journal of Innovative Science, Engineering & Technology, India, 2017, V. 4, № 6. pp. 231-242. *Mamedova R.K, Aliyev S.G. , Zalov A.Z., Hasanova N.S, Verdizadeh N. A. Extraction-spectrophotometric study of ternary complexes of Cr (VI) using o-hydroxythiophenols and aminophenol//International Journal of Chemical Studies, India, 2017, V. 5, № 4 pp.1255-1262. *Maharramov A.M., Ibrahimova Sh. A., Verdizadeh N. A., Isgenderova K. O. , Zalov A.Z., Extraction-spectrophotometric determination of cobalt (II) in a liquid-liquid extraction system containing 4-nitro-2-hydroxythiophenol and diphenylguanidine, determination of cobalt (II) in steel //International Journal of Chemistry Studies, India, 2017, V.1, № 1, pp.8-13 *Maharramov A.M., ,Zalov A.Z., Gasimova Y.C. Kuliev K.A. Extraction-spectrophotometric determination of copper (II) with 1-(2-metoxiphenylamin)-3-metoksipropanthiol-2//International Journal of Chemical Studies, India, 2017, Vol. 5, № 5 pp. 635-640. *Залов А.З., Ибрагимова Ш.А., Вердизаде Н.А., Гаджиева А.Б. Аналитическое применение ионных ассоциатов молибдена и вольфрама с 2-гидрокси-5-бромтиофенолом и гидрофобными аминами //Azərbaycan kimya jurnali, Bakı, Elm, 2017, № 4, c. 39-49. *Aliyev S. G., Askerova Z.G., Gasimova Y.C. , Zalov A.Z., Complex formation in a liquid-liquid extraction system containing nickel (II), 2-hydroxy-5-nitrothiophenol and hydrophobic amines// International Journal of Innovative Science, Engineering & Technology, India 2018, Vol. 5 № 2, pp.54 -64. *Maharramov A. M., Aliev S. G., , Zalov A.Z., Verdizadeh N.A.,Hasanova N.C. Complex formation of chromium (VI) with 2-hydroxy-5-bromothiophenol in the presence of di- and triphenylguanidine//IJISET - International Journal of Innovative Science, Engineering & Technology, India, 2018, Vol. 5 №3, pp.47-60. *Aliyev S.G., Ismailova R.A., Suleymanova E.I, Magarramova L.M., Sultanzadeh S.S. *Asgerova Z. G. ,Zalov A.Z., Spectrophotometric investigation of complex formation of nickel (II) with 2-hydroxy-5-nitrothiophenol and aminophenols//International Journal of Innovative Science, Engineering & Technology, India, 2018,Vol. 5 № 3, pp.192-206. *НоврузоваН. А., МамедоваР.А., ЗаловА.З., Вердизаде Н. А.Изучениереакциикомплексообразованиявольфрамас 2-гидрокси-5-бромтиофеноломиаминофенолами //Kimya problemləri, Bakı, AMEA,2018, №1, С.105-113. *Zalov A.Z., IbrahimovaSh.A. Hasanova N.S. Extraction-spectrophotometric study of ternary complexes of Cr (VI) and Co (II) using o-hydroxythiophenols and aminophenol //International Journal of Chemistry Studies, India, 2018, V. 2 № 3, pp. 17-24. *Aliyev S.G., Suleymanova E.I., Magarramova L.M., IbrahimovaSh.A. , Zalov A.Z., Liquid-liquid extraction and spectrophotometric characterization of a new ternary ion-association complex of cobalt(II)//International Journal of Innovative Science, Engineering & Technology, India,2018, V. 5, №8, pp.52-62. *Maharramov A.M., IbrahimovaSh.A. , Zalov A.Z., Suleymanova G. S., Mamedova Sh. A., Verdizadeh N. A. Extraction study on the colour reaction for cobalt (II) with the 2-hydroxy-5-nitrothiophenol -di-, triphenylamine - water - chloroform system // Journal of Applied Science, India, 2018, V.4, № 7, pp.21-33. *Zalov A.Z., Kuliev K.A., Shiralieva S.M., Askerova Z.Q.Extraction-spectrophotometric study on the complex formation in the nickel (II)- 4-hydroxy-3-thiolbenzoic acid - diphenylguanidine system //İndoamerican journal of pharmaceutical sciences, IAJPS, India-America, 2018, Vol.5, № 12, V.5, № 12, pp. 15681-15689. *Aliyev S.G. , Ibrahimova Sh.A. Asgerova Z. G. , Zalov A.Z. Research into complex farmattion of cobalt (II) and nickel(II) with 2- hydroxyl-5-nitrothiophenol and diphenylguanidine //Chemical problems, Bakı, AMEA, 2018, №2 (16), pp. 196-204. *Zalov A.Z., Mamedova R.K., Novruzova N.A., Mirzaeva M.A., Hasanova N.S. Salahova F.İ. Extraction-spectrophotometric study on the chromium (VI)-2-hydroxy-5-bromothiophenolhydrophobic amines-water-chloroform system and its analytical application // International Journal of Chemical Studies, India, 2018, V. 6, № 6, pp. 1245-1251 *Verdizadeh N.A. , Aliyev K.R., , Zalov A.Z., Abaskulieva U.B., İskenderova K.O., Bakhsieva U. Sh. 3-Phenil -2,4-tiazolidindion as an analytical reagent for extraction-photometric determination of nickel(II) // International Journal of Chemical Studies, India, 2018, V. 6, № 6, pp. 2258-2262. *Zalov A.Z., Kuliev K.A., Babaeva G.V., Bakhsieva U. Sh., Astanova A.D. Extraction study on the colour reaction for cobalt (II) with the 2-hydroxy-5-nitrothiophenol -di-, triphenylamine - water - chloroform system// İnternational engineering science and technology, Berlin 2018, V.5, № 6 pp.9129-9136. *Zalov A.Z., Kuliev K. A., MammadovaSh.A. , İsganderova K. O., Efendieva N.N. Extraction- photometric determination of iron in fruit, berries and in natural waters // International Journal of Chemical Studies, İndia, 2019, V.7, № 1, pp. 2379-2384. *Zalov A.Z., Kuliev K.A., Shiralieva S.M. Mammadova Sh.A., Aliyeva K.R. Gahramanov S.N. Extraction- photometric determination of cobalt (II) with 5 - (4 - Hydroxybenzylidene) - 2, 4 -tiazolidindion in different objects // Journal of Pharmacognosy and Phytochemistry, İndia, 2019, V.8, №1, pp.2612-2616. *Kuliev K. A., , Zalov A.Z., İbrahimov H.İ., Suleimanov G.S., Novruzova N. A., BakhshievaU.Sh.Liquid-Liquid Extraction and Spectrophotometric Determination of Mercury(II) with 2, 6-Dithiolphenol and its Derivatives in The Presence of Hydrophobic Amines // Journal of Multidisciplinary Engineering Science and Technology.İndia, 2019, V.6, №1, pp.9600-9611. *Zalov A.Z., Kuliev K.A., Akberov N.A., Abasgulieva U.B. , BakhsievaU.Sh. Composition and extraction of tungsten(VI) complexes with 2-hydroxy-5-bromtiphenol and aminophenol //Chemical problems, Baku, AMEA, 2019, №1 (17), pp. 50-57. *Kuliev K.A., Zalov A.Z., Verdizade N.A., Suleymanov G.S.Study of uranium (VI) complexation with dithiophenols and hydrophobic amines // Russian Journal of inorganic chemistry, Moscow, 2019, V. 64, №12, 1522–1531. *Залов А.З., Ибрагимова Ш.А.Экстракционно-фотометрическое определе-ние кобальта (II) гидрокситиофенолом и гидрофобными аминами // Известия Саратовского Университета. СерияХимия. Биология.Экология, Саратов, 2019, № 4, pp1522-1531. *Zalov A.Z., Verdizade N.A., Babaeva G.V., IbrahimovaSh.A. Complex formation and Liquid -liquid extraction of the cobalt (II) 2-hydroxythiophenol and its dervatives in The Presence of Hydrophobic Amines // Azerbaijan chemical journal, Bakı, AMEA, 2019, №4, рр. *Залов А.З., Кулиев К.А., Салахова Ф.И. Изучение реакции комплексообразования вольфрама с 2-гидрокси-5-бромтиофенолом и аминофенолами // Известия высших технических учебных заведений Азербайджана, АГНПУ, 2019, Т.21, №6, С.25-35. *Zalov A.Z., Novruzova N.A. MammadovaSh.A. Huseinova G.А. Application of 2-(Piperidinomethyl)-4-Methylphenol for Extraction Spectrophotometric Determination of Iron // Chemistry Research Journal, Delhi ,2020, V. 5, №1, pp.137-144. *Zalov A.Z., Suleimanov G.S., Новрузова Н.А., Askerova Z.G.Extraction- photometric determination of cobalt (II) with 2-hydroxy-5-nitrothiophenol and diphenylguanidine/Kon.mat. Actual problems of modern nature and economic sciences, Ganja, 2019, V. 1, pp.99-101. }} == Təltifləri == * [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|ADPU]]-nun 90 illik yubileyində "Yuksək ixtisasli kadr hazırlığı sahəsində səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyətə görə" ADPU rektorunun "Fəxri fərman"ı ilə təltif edilmişdir.<ref name=":0">[https://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/26/14.htm ADPU-nun bir qrup məzununa diplom və fəxri fərmanlar təqdim edildi]{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|ADPU]]-nun 100 illik yubileyində "Yuksək ixtisasli kadr hazırlığı sahəsində səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyətə görə" Təhsil Nazirliyi tərəfindən "Qabaqcıl Təhsil İşçisi" döş nişanı ilə təltif edilmişdir.<ref name=":0" /> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Kimya elmləri doktorları]] 4rheaazgbcbwhy8bt85k6smx74anwp8 0 691763 7864596 7097436 2024-11-26T12:18:00Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Çin məscidləri]] əlavə olundu 7864596 wikitext text/x-wiki {{Məbədlər |dini = İslam |tip = islam |adı = مسجد عيدگاه<br>İd Kah Məscidi |orijinal adı = 艾提尕尔清真寺<br>Ài Tí Gǎ Ěr Qīng Zhēn Sì |təsviri = Kashgar-mezquita-id-kah-d01.jpg |təsvir_miqyas = 250 |təsvir_izah = |xəritəsi = {{coord|39.47227|N|75.984106|E|region:CN-65_type:landmark|display=inline,title}} |xəritə_miqyas = 250 |xəritə_izah = |statusu = [[məscid]] |ölkə = {{Flaqifikasiya|Çin}} |bölgə = [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu]] |şəhər = |kənd = |yerləşdiyi ərazi = [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu]], [[Qaşqar]]<br>[[Çin Xalq Respublikası]] |sökülüb = |başçısı = |başlanma_tarix = |bitmə_tarix = 1442-ci il |sökülüb = |bərpa_tarix = |memarlığı = məscid |memarı = Saqsız Mirza |tikdirəni = |xeyirdua_tarix = |xeyirdua_verən = |ilahi gücü = |dövr = |mərasimi = 20000 |rəmzləri = |himayəsi = |vəziyyəti = |saytı = |əhəmiyyəti = |commons = }} '''İd Kah məscidi''' — ({{Dil-ug|ھېيتگاھ مەسچىتى|translit= Heytgah məscidi}}; {{Dil-zh|艾提尕尔清真寺|translit=Ài Tí Gǎ Ěr Qīng Zhēn Sì}}; [[fars dili]]ndə: عیدگاه, Eydgah, mənası "Bayram, şənlik yeri") Çinin, [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu]]nun, [[Qaşqar]] şəhərində yerləşən məscid. == Tarixi == İd Kah məscidi [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu]]nda ən böyük məsciddir və Çindəki ən böyük məscidlərdən biridir. Hər cümə təxminən 10.000 nəfər ibadət edir və 20.000 nəfərə qədər insan məsciddə ibadət edə bilər.<ref>Peter Neville-Hadley. ''Frommer's China''. Frommer's, 2003. {{ISBN|978-0-7645-6755-1}}. Page 302.</ref> Məscid Əmir Seyid Əlinin iki oğlundan böyüyü Saqsız Mirzə tərəfindən tikilmişdir. Atalarının xatirəsini yad etmək üçün 1442-ci ildə tikilən məscid (996-cı ilə aid köhnə tikililəri özündə birləşdirsə də) 16.800 kvadrat metr ərazini əhatə edir. Məscidin müasir qızıl kərpicdən olan tikilisi 1798-ci ildə inşa edilmişdir və 1832-ci ildə mövcud ölçüsünə qədər daha da genişləndirilmişdir.<ref>{{Cite book|last=Steinhardt|first=Nancy Shatzman|url=https://books.google.com/books?id=zzsorgEACAAJ|title=China's Early Mosques|publisher=Edinburgh University Press|year=2015|isbn=978-0-7486-7041-3|location=Edinburgh|pages=268}}</ref> 9 avqust 1933-cü ildə [[Çin Respublikası]] Milli İnqilab Ordusunun 36-cı müsəlman Diviziyasının generalı [[hueylər|huey]] [[:en:Ma Zhancang|Ma Çzanq]] [[Kumul üsyanı]]nın uyğur liderlərindən olan [[Timur Bəy]]i öldürdü və başını kəsib İd Kah məscidində süngü üzərinə keçirərək ümumi tamaşaya qoydu.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=tfWq65DlGxkC&q=timur+beg+ma+zhancang+head+spike+idgah+mosque&pg=PA77|title=Xinjiang: China's Muslim borderland|author=S. Frederick Starr|year=2004|publisher=M.E. Sharpe|isbn=0-7656-1318-2|page=77|access-date=2010-06-28}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=8FVsWq31MtMC&q=ma+zhancang%27s+men+timur+head+id+kah+mosque&pg=PA197|title=Eurasian crossroads: a history of Xinjiang|author=James A. Millward|year=2007|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-13924-3|page=198|access-date=2010-06-28}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&q=temur+head+cut+off+spike+mosque|title=Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949|author=Andrew D. W. Forbes|year=1986|publisher=CUP Archive|location=Cambridge, England|isbn=0-521-25514-7|page=93|access-date=2010-06-28}}</ref><ref>The British newspaper [[The Times]] reported that a turki chief was beheaded on August 25, 1933</ref> 1934-cü ilin martında uyğur əmiri Abdulla Buğranın da başının kəsildiyi, başının İd Kah məscidində göstərildiyi mənbələrdə əksini tapmışdır.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=bEzNwgtiVQ0C&q=head+of+abdullah+id+kah+mosque&pg=PA280|title=Wild West China: the taming of Xinjiang|author=Christian Tyler|year=2004|publisher=Rutgers University Press|location=New Brunswick, New Jersey|isbn=0-8135-3533-6|page=116|access-date=2010-06-28}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&q=abdullah+afghans+head+sent+to+mosque|title=Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949|author=Andrew D. W. Forbes|year=1986|publisher=CUP Archive|location=Cambridge, England|isbn=0-521-25514-7|page=123|access-date=2010-06-28}}</ref> 1934-cü ilin aprelində [[hueylər|çinli müsəlman]] general Ma Çjunin, [[Qaşqar]]dakı İd Kah məscidində nitq söyləmişdir. Bu nitqində o, [[uyğurlar]]a [[Çin Respublikası]] [[Nankin]]in [[Homindan]] hökumətinə sadiq qalmalarını tələb etmişdir.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=GXj4a3gss8wC&q=ma+zhongying+idgah+mosque+nanjing&pg=PA79|title=Xinjiang: China's Muslim borderland|author=S. Frederick Starr|year=2004|publisher=M.E. Sharpe|isbn=0-7656-1318-2|page=79|access-date=2010-06-28}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=8FVsWq31MtMC&q=ma+zhongying+id+kah+exhorting+loyalty+nanjing&pg=PA200|title=Eurasian crossroads: a history of Xinjiang|author=James A. Millward|year=2007|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-13924-3|page=200|access-date=2010-06-28}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=IAs9AAAAIAAJ&q=ma+chung-ying+mosque|title=Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949|author=Andrew D. W. Forbes|year=1986|publisher=CUP Archive|location=Cambridge, England|isbn=0-521-25514-7|page=124|access-date=2010-06-28}}</ref> 30 iyul 2014-cü ildə məscidin imamı, Cumə Tahir səhər namazına qatıldıqdan bir müddət sonra bıçaqlanaraq öldürülmüşdür.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-china-28586426|title=Xinjiang imam killed after clashes|date=31 July 2014|access-date=22 August 2018|via=www.bbc.co.uk|archive-date=23 August 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180823060545/https://www.bbc.com/news/world-asia-china-28586426|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/state-appointed-muslim-leader-killed-in-china-1406798803|title=State-Appointed Muslim Leader Killed in China|publisher=[[The Wall Street Journal]]|author=James T. Areddy|date=31 July 2014|access-date=1 August 2014|archive-date=6 April 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190406165448/https://www.wsj.com/articles/state-appointed-muslim-leader-killed-in-china-1406798803|url-status=live}}</ref> Oğlu Məmət Cümə İd Kah məscidinin hazırkı imamıdır. == Memarlıq xüsusiyyətləri == [[Fayl:Kashgar Id Kah Moschee.jpg|thumb|[[Kaşğər]]dəki İd Kah məscidi в 2009-cu ildə.]] İd Kah məscidi bir ibadətgah, sutra salonu, darvaza qülləsi və bəzi digər köməkçi binalardan ibarətdir. Məbəd qapısı sarı kərpicdən düzəldilib, qapısı 4.7 metr, eni 4.3 metr, darvaza binası isə təqribən 17 metrdir. Darvaza qülləsinin hər iki tərəfində 18 metr hündürlüyündə iki minarə asimmetrik şəkildə tikilib və qüllənin zirvəsində aypara dayanır. Hər gün sübh çağı məbədin [[imam]]ı beş dəfə qalaya qalxaraq, [[müsəlman]]ları ibadət etməyə çağırır. Darvaza qülləsinin arxasında üstündə minarə olan böyük bir tağ var. == Dini təqiblər == [[:en:Radio Free Asia|Azad Asiya radiosu]], 2018-ci ildə məscidin ön girişinin kənarında çoxdan asılı olan, [[Quran]] ayələrini özündə əks etdirən lövhənin hökumət məmurları tərəfindən "Uyğur inancını, ədəbi əsərlərini və dilini ortadan qaldırmaq" üçün qaldırıldığını bildirirdi.<ref>{{Cite web|title=Removal of Islamic Motifs Leaves Xinjiang's Id Kah Mosque 'a Shell For Unsuspecting Visitors'|url=https://www.rfa.org/english/news/uyghur/mosque-05222020135801.html|access-date=2020-08-12|website=Radio Free Asia|language=en|archive-date=2020-07-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20200731021428/https://www.rfa.org/english/news/uyghur/mosque-05222020135801.html|url-status=live}}</ref> 2020-ci ilin mayında Azad Asiya radiosu lövhənin götürülməsi barədə yenidən məlumat vermişdir.<ref>{{Cite web|title=Removal of Islamic Motifs Leaves Xinjiang’s Id Kah Mosque ‘a Shell For Unsuspecting Visitors’|url=https://www.rfa.org/english/news/uyghur/mosque-05222020135801.html|access-date=2021-01-02|website=Radio Free Asia|language=en|archive-date=2020-07-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20200731021428/https://www.rfa.org/english/news/uyghur/mosque-05222020135801.html|url-status=live}}</ref> Lakin 2020-ci ilin iyul ayında [[ABŞ]]-dakı Çin səfirliyi məscidin içərisində asılmış lövhəni göstərən imamla video müsahibəsini təqdim edərək məscidin təmir olunduğunu iddia etdi. İmam lövhənin yağış suları və günəş şüalarından korlanmaması üçün içəriyə köçürüldüyünü bildirdi.<ref name=":1">{{Cite web|title=Chinese Embassy in US|url=https://twitter.com/chineseembinus/status/1287798655370399744|access-date=2020-08-12|website=Twitter|language=en|archive-date=2020-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200727171832/https://twitter.com/ChineseEmbinUS/status/1287798655370399744|url-status=live}}</ref><ref name=":1" /><ref>{{Cite web|title=Xinjiang imam refutes U.S. rumor on plaque of historic mosque - Xinhua {{!}} English.news.cn|url=http://www.xinhuanet.com/english/2020-07/22/c_139232644.htm|access-date=2021-01-02|website=www.xinhuanet.com|archive-date=2020-08-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20200821222328/http://www.xinhuanet.com/english/2020-07/22/c_139232644.htm|url-status=live}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Çində İslam]] * [[İslam memarlığı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Vikianbar kateqoriyası|İd Kah məscidi}} * [http://www.travelchinaguide.com/attraction/xinjiang/kashgar/aitida_mosque.htm Çinin daxilinə səyahət] {{ref-en}} {{Çindəki məscidlər}} [[Kateqoriya:XV əsr məscidləri]] [[Kateqoriya:Qaşqar]] [[Kateqoriya:Çin məscidləri]] 7q6cub3u3sjizxm2vm8lhnrvtk4i6y1 10 692012 7864592 5816052 2024-11-26T12:17:24Z Araz Yaquboglu 17991 7864592 wikitext text/x-wiki {{Navbox |name = Çindəki məscidlər |title = Çindəki məscidlər |bodyclass = hlist |basestyle = background:#99CC99; |group1 = |list1 = * [[Donqsi məscidi]] * [[Fayuan məscidi]] * [[Haydiyan məscidi]] * [[Madian məscidi]] * [[Nanduya məscidi]] * [[Nyutze məscidi]] * [[Fuyu Roud məscidi]] * [[Xusi məscidi]] * [[Tzyanvan məscidi]] * [[Pudun məscidi]] * [[Suntzyan məscidi]] * [[Syaotaoyuan məscidi]] * [[Fucjou məscidi]] * [[Tzintzin məscidi]] * [[Dunxuan məscidi]] * [[Xodji məscidi]] * [[Huasi məscidi]] * [[Laohua məscidi]] * [[Siquan məscidi]] * [[Xuayşen məscidi]] * [[Şençjen məscidi]] * [[Syansyan məscidi]] * [[Syaodunin məscidi]] * [[Bukuy məscidi]] * [[Böyük Harbin məscidi]] * [[Syaolou məscidi]] * [[Beyda məscidi]] * [[Tzi küçəsində məscid]] * [[Çanşa məscidi]] * [[Böyük Hohhot məscidi]] * [[Tsaotsyao məscidi]] * [[Çançjou məscidi]] * [[Tzintzyue məscidi]] * [[Tziçjaoin məscidi]] * [[Şhansyanskaya məscidi]] * [[Usi məscidi]] * [[Dalyan məscidi]] * [[Böyük Sian məscidi]] * [[Tszinan Böyük cənub məscidi]] * [[Tszyufu məscidi]] * [[Qədim Tayyuan məscidi]] * [[Çendu Xuançen məscidi]] * [[Feniks dağ məscidi]] * [[Dunquan məscidi]] * [[Nadjiayinq məscidi]] * [[Tuoqu məscidi]] * [[Feniks məscidi]] * [[Yuehu məscidi]] * [[Çunjan küçəsindəki məscid]] * [[Nannin məscidi]] * [[Böyük Taytzi məscidi]] * [[Böyük Tunsin məscidi]] * [[Böyük Veycjou məscidi]] * [[Böyük Lxaska məscidi]] * [[Altın məscidi]] * [[id Kah məscidi]] * [[Xotan məscidi]] * [[Ammar Məscidi və Osman Ramju Sadiq İslam Mərkəzi]] * [[Çay Van məscidi]] * [[İbrahim məscidi]] * [[Camiya məscidi (HonKonq)]] * [[Koulun məscidi vəİslam məscidi]] * [[Stenli məscidi]] * [[Makao məscidi]] }}<noinclude> {{collapsible option}} [[Kateqoriya:Naviqasiya şablonları:Çin]] [[Kateqoriya:Naviqasiya şablonları:Məscidlər]] </noinclude> gr4zoxcr9etvdffkcza449z51ua105f 0 692780 7865410 7601223 2024-11-27T06:41:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865410 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Xuraman Hümmətova |orijinal adı = |şəkil = Xuraman Hümmətova.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = |doğum yeri = [[Həsənabad (Neftçala)|Həsənabad]] [[Neftçala ]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |dini = |ixtisası = Azərbaycan və Türkiyə ədəbiyyatı |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu]] |fəaliyyəti = AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu. Türk xalqları Ədəbiyyatı şöbəsi.Baş elmi işçi |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Xuraman Bəhmən qızı Hümmətova''' — [[AMEA Ədəbiyyat İnstitutu|AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun]] Filologiya elmlər doktoru.<ref>[http://www.science.gov.az/forms/doktora-filosofii-instituta-literaturyi/2063 Xuraman Hümmətova] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200217191417/http://www.science.gov.az/forms/doktora-filosofii-instituta-literaturyi/2063 |date=2020-02-17 }} - [http://www.science.gov.az Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının rəsmi veb saytı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170618161252/http://www.science.gov.az/ |date=2017-06-18 }}</ref> == Həyatı == Xuraman Bəhmən qızı Hümmətova Neftçala rayonunda [[Həsənabad (Neftçala)|Həsənabad]] kəndində anadan olmuşdur. 1979-cu ildə [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu]]nun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsini bitirmişdir. 1983-cü ildən [[AMEA Ədəbiyyat İnstitutu|Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda]] işləyir. 1998-ci ildə AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda "Yunus Əmrənin lirikası" namizədlik işini, 2018-ci ildə "Klassik Azərbaycan şeirində təsəvvüf (XII- XVI əsrlər)" mövzusunda doktorluq işini müdafiə etmişdir. Hal-hazırda AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsində baş elmi işçi vəzifəsində çalışır. Xuraman Hümmətova 2024-cü ildə [[Özbəkistan Respublikası]] “Turan” Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib. == Elmi fəaliyyəti == * Mir Həmzə Seyid Nigari yaradıcılığında Qarabağın vəsfi<ref>Mir Həmzə Seyid Nigari yaradıcılığında Qarabağın vəsfi, RESPUBLİKA QƏZETİ, APA, 2020, səh.4–6</ref> *Şeyx Qalibin "Hüsn və Eşq" əsərində eşqin təsəvvüfi seyri.<ref>Şeyx Qalibin "Hüsn və Eşq" əsərində eşqin təsəvvüfi seyri, Dünya Ədəbiyyatı .Elmi buraxılış, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, cild. 1(№ 1), 2020, səh.93–99</ref> *Tarixin taddaşında yaşayan sənətkar" 175 Abay Kunanbayev.<ref>Tarixin taddaşında yaşayan sənətkar" 175 Abay Kunanbayev, Respublika qəzeti, APA, 2020, səh.7–8</ref> *Nizami Ganjevi’s masnavi (poem)"yeddi gözel" "seven beautıes" in tasavvuf context`<ref>Nizami Ganjevi’s masnavi (poem)"yeddi gözel" "seven beautıes" in tasavvuf context`, Conrado, Kuba,2020, 450–452</ref> *Nəsimi şeirində milli koloritin poetik inikasi<ref>Nəsimi şeirində milli koloritin poetik inikasi, AMEA Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, cild.2, 2019, 62–68</ref> *Nəsimi şeirində sözün informativ yükü<ref>Nəsimi şeirində sözün informativ yükü, AZERTAC, 2019,</ref> *"Kırkkız efsanesi" ve "kırklar meclisi" nin oluşturulmasında halk inançlarının qarşılıklı ilişkisi.<ref>"Kırkkız efsanesi" ve "kırklar meclisi" nin oluşturulmasında halk inançlarının qarşılıklı ilişkisi,Xudafərin.İran,2019,96–100</ref> *Yunus Əmrənin " Risalətün-nüshiyyə" məsnəvisi ilk türkdilli məsnəvi kimi İran .<ref>Yunus Əmrənin " Risalətün-nüshiyyə" məsnəvisi ilk türkdilli məsnəvi kimi İran, Sancaq, İran, 2018</ref> *Qabdulla Tukay. Samanbazarı, yaxud Yeni Kəsikbaş<ref>Qabdulla Tukay. Samanbazarı, yaxud Yeni Kəsikbaş, AMEA Ədəbiyyatşünaslıq plyus, Elm və təhsil,2018 , 420–428</ref> *Mövləvi təriqətinin əsas atribut modeli: səma ayini<ref>Mövləvi təriqətinin əsas atribut modeli: səma ayini , AMEA Humanitar Xəbərlər, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, 2018, 152–159</ref> *Qabdulla Tukay yaradıcılığı tatar ədəbiyyatının yüksək zirvəsi kimi<ref>Qabdulla Tukay yaradıcılığı tatar ədəbiyyatının yüksək zirvəsi kimi, AMEA Hümanitar Xəbərlər. Ədəbi əlqələr. AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, cild №1, 2018, 153–156</ref> *Tasawwuf in teh context of folk poetryn<ref>Tasawwuf in teh context of folk poetryn, Tomsom ReutersConnferantation ISSUE 123, SPR-II(Special Issue- I ), ABŞ, 2018, 29–35</ref> *Hacı Bayram Veli Şiirlerində Özünüderkin Struktur Troyektori sı<ref>Hacı Bayram Veli Şiirlerində Özünüderkin Struktur Troyektori sı, Akademik Tarih ve Düşünce dergisi, SAGE Yayıncılık, Türkiyə,4(12), 2017, 37–53</ref> *Ecoteric meanings in poemas of Khagani Shirvani<ref>Ecoteric meanings in poemas of Khagani Shirvani, Naukavı zapiski. THPУ. Seriya Literaturoznavstvo, Ukrayna, №46, 2017, 347–355</ref> *Məhdimqulu Fəraqi şeirində təlvin: psixoloji və arifanə hal dəyişmələri.<ref>Məhdimqulu Fəraqi şeirində təlvin: psixoloji və arifanə hal dəyişmələri, Görkəmli Türkmən şairi Məhdimqulu Fəraqinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında. Elmi –tədqiqi məqalələr, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, 2017, 235–243</ref> *Xaqani Şirvani qəzəllərində ezoterzm<ref>Xaqani Şirvani qəzəllərində ezoterzm.Əfzələddin Xaqani Şirvani xüsusi buraxılış. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əsərləri XXX cild. Ədəbiyyat məcmuəsi, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əsərləri XXX cild, 2017,72–79</ref> *Hakim Süleyman Atanın ədəbi-fəlsəfi irsi.<ref>Hakim Süleyman Atanın ədəbi-fəlsəfi irsi, AMEA Xəbərlər Humanitar elmlər seriyası Ədəbiyyatşünaslıq, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, № 1, 2017, 25–29</ref> *Esoteric in "Kitabi-Dede Korkud" epos Published in Best:<ref>Esoteric in "Kitabi-Dede Korkud" epos Published in Best, İYJLAMS Journal, İSSN (P) 2348–0521) İSSN(E): 2454–4728., ABŞ, cild 4,11, 2016</ref> *Esoteric in "Kitabi-Dede Korkud" epos<ref>Esoteric in "Kitabi-Dede Korkud" epos,Orhid Universiteti, 2016</ref> *ABOUT BENEFITING FROM FOLK IN VERSES OF NASIMI'S POETRY.<ref>ABOUT BENEFITING FROM FOLK IN VERSES OF NASIMI'S POETRY. International Scientific Journal Theoretical & Applied Science p-ISSN: 2308–4944, ABŞ, cild.2 . 34, 2016, 85–88</ref> *" Sufi saflığının köləsiyəm mən".<ref>" Sufi saflığının köləsiyəm mən". Ədəbiyyat məcmuəsi, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, cild 28, 2016,182–190</ref> *Hürufilik və rəqəmlər.<ref>Hürufilik və rəqəmlər.AMEA Xəbərlər Humanitar elmlər seriyası, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, cild 2, 2016, 28–31</ref> *About benefiting from folk in verses of Nasimi s poetry<ref>About benefiting from folk in verses of Nasimi s poetry, Jurnal Theoretical Applied Science , cild.2(34), 2016</ref> *Hürufilik və müqəddəs hərflər<ref>Hürufilik və müqəddəs hərflər, Xəbərlər, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, cild 1, 2016, 28–32</ref> *Yunus Əmrənin mənbələrdəki nisbəsi<ref>Yunus Əmrənin mənbələrdəki nisbəsi, AMEA Xəbərlər Humanitar elmlər seriyası Ədəbi əlaqələr, cild IX buraxılış, 2015,165–172</ref> *Confrontation of "candle and moth" in thr ethopsychological mrmory of gazelles of Nijati<ref>Confrontation of "candle and moth" in thr ethopsychological mrmory of gazelles of Nijati,Qazaxıstan,Süleyman Dəmrəl adına Universitet,1(29),2014,29–36</ref> *Orta əsr şeirində irfani ideya ilə bədii obrazın ilahi-ectetik vəhdəti<ref>Orta əsr şeirində irfani ideya ilə bədii obrazın ilahi-estetik vəhdəti,Dil və ədəbiyyat, Azərbaycan Dillər Universiteti, cild 1, 2014,181–186</ref> *Nizami Gəncəvinin "Eşqdir mehrabı uca göylərin" ifadəsi irfan düşüncəsinin qaynağıdır.<ref>Nizami Gəncəvinin "Eşqdir mehrabı uca göylərin" ifadəsi irfan düşüncəsinin qaynağıdır, Filologiya məsələləri,AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, cild 2, 2014, 383–389</ref> *Həbibi şeirinin başlıca ideyaları və tarixi gerçəkliyin əksi<ref>Həbibi şeirinin başlıca ideyaları və tarixi gerçəkliyin əksi, Dil və ədəbiyyat, Bakı Dövlət Universiteti, cild 1(89), 2014 ,181–184 </ref> *Dini rəvayətlərin orta əsr poeziyasında kəsb etdiyi irfani anlamlar<ref>Dini rəvayətlərin orta əsr poeziyasında kəsb etdiyi irfani anlamlar, Ədəbi əlaqələr,AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, cild VIII, 2014, 180–187</ref> *Şeyix Qalib yaradıçılığında gülün semantik məna çalarları<ref>Şeyix Qalib yaradıçılığında gülün semantik məna çalarları,Türk xalqları ədəbiyyatı toplusu, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu,cild №6, 2013</ref> *Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasında kamilləşmə<ref>Nizami Gəncxəvinin "Yrddi gözəl" poemasında kamilləşmə,Avrasiya araşdırmalar dərgisi,Türkiyə, cild 1, 2013</ref> *Концепция божественной любви в поэма "Лейли и Меджнун" Низами Ганджеви<ref>Концепция божественной любви в поэма "Лейли и Меджнун" Низами Ганджеви, Проблемы Востоковедения,Академия наук Республики Башкортостан (УФА),№4(62), 2013, 37–41</ref> *Sufi inanclarının xalq təfəkküründə yeri<ref>Sufi inanclarının xalq təfəkküründə yeri, Filologiya məsələləri, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, cild 4, 2013, 243–249</ref> *Şah İsmayıl Xətai: siyasi-poetik özünüdərkin qızılbaşlıq modeli<ref>Şah İsmayıl Xətai: siyasi-poetik özünüdərkin qızılbaşlıq modeli, Filologiya məsələləri, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, cild 3, 2013. 410–418</ref> *Marağalı Əhvədi yaradıcılığı klassik təsəvvüfi ənənələrin davamı və inkişaf harmoniyasında.<ref>Marağalı Əhvədi yaradıcılığı klassik təsəvvüfi ənənələrin davamı və inkişaf harmoniyasında, Dil və ədəbiyyat, BDU, cild 1(85), 2013, 228–231</ref> *Ədəbi düşüncə sistemində təsəvvüf.<ref>Ədəbi düşüncə sistemində təsəvvüf.Dil və Ədəbiyyat, Bakı Dövlət Universiteti, cild 1(81), 2012</ref> *Azərbaycan ədəbi düşüncəsi və təriqət problemi<ref>Azərbaycan ədəbi düşüncəsi və təriqət problemi, Türk xalqları ədəbiyyat. (məqalələr toplusu), AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, cild № 3, 2012</ref> *Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poeması təsəvvüf xəzinəsinin açarı kimi.<ref>Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poeması təsəvvüf xəzinəsinin açarı kimi, Nizami Gəncəvi 870,Nizamişünaslıq elmi mərkəzi. AMEA Gəncə regional elmi mərkəz, 2012</ref> *Yunus Əmrənin "Risalətün nüshiyyə" məsnəvisində bədii təsvirlər<ref>Yunus Əmrənin "Risalətün nüshiyyə" məsnəvisində bədii təsvirlər,Kardaş kalemler, Avrasiya Yazarlar birliyi, cild 1(65), 2012, 37–45</ref> *Qazi Bürhanəddin: təsəvvüfi ideyanın ifadəsində-milli çalarlar<ref>Qazi Bürhanəddin: təsəvvüfi ideyanın ifadəsində-milli çalarlar, Elmi araşdırmalar, AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, cild IX, 2012, 76–81</ref> *Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poemasında təsəvvüf<ref>Nizami Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poemasında təsəvvüf, Dil və ədəbiyyat, BDU, № 2(82), 2012, 146–150</ref> *Ритуал " Сема как основная модель суфийского тариката мевлеви<ref>Ритуал " Сема как основная модель суфийского тариката мевлеви, Проблемы Востоковединя., Академия наук Республике Башкортостан УФА, №1 (55), 2012, 30–34</ref> *Təsəvvüf və ümumtürk ədəbi düşüncəsi<ref>Təsəvvüf və ümumtürk ədəbi düşüncəsi, Dil və ədəbiyyat, BDU, cild №1 (81), 2012, 300–303</ref> *Nizami Gəncəvi yaradıcılığında təsəvvüf probleminin nəzəri konteksti<ref>Nizami Gəncəvi yaradıcılığında təsəvvüf probleminin nəzəri konteksti, Filologiya məsələləri, AMEA Əlyazmalar İnstitutu, cild №5, 2012, 474–483</ref> *Qədim və erkən orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı və təsəvvüf<ref>Qədim və erkən orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı və təsəvvüf, Filologoya məsələləri, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, cild №4, 2012, 420–428</ref> *Təsəvvüf və orta əsrlər türk ədəbiyyatı (Anadolu sahəsi)<ref>Təsəvvüf və orta əsrlər türk ədəbiyyatı (Anadolu sahəsi), Filologiya məsələləri, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, cild № 3, 2012, 529–538</ref> *Nicati seirinin etnopsixoloji yaddaşında səm-pərvanə qarşılaşdırması<ref>Nicati seirinin etnopsixoloji yaddaşında səm-pərvanə qarşılaşdırması,Türk xalqları ədəbiyyatı, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, 2011</ref> *Təsəvvüf poeziyası və metoforik — terminoloji sabitlik<ref>Təsəvvüf poeziyası və metoforik — terminoloji sabitlik, Dil və ədəbiyyat, Slavyan Universiteti, cild №1, 2011,101–106</ref> *Əhməd Yəsəvi hikmətlərində qəriblik<ref>Əhməd Yəsəvi hikmətlərində qəriblik, Elmi xəbərlər, Azərbaycan Dillər Universiteti, cild №3, 2011, 246–252</ref> *Nicatinin qəsidələri<ref>Nicatinin qəsidələri, Dil və ədəbiyyat, Azərbaycan Dillər Universiteti, cild №1, 2011, 186–192</ref> *Ədəbiyyat və riyaziyyat dərslərinin inteqrasiyası<ref>Ədəbiyyat və riyaziyyat dərslərinin inteqrasiyası, Kurikulum, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi, cild 3, 2010, 36–41</ref> *Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığının orta məktəblərdə öyrənilməsi<ref>Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığının orta məktəblərdə öyrənilməsi, Azərbaycan müəllimi, 2010,19–0</ref> *"Abdal" sözünün etimoloji anlamı və təsəvvüf şeirində yeri<ref>"Abdal" sözünün etimoloji anlamı və təsəvvüf şeirində yeri, Dil və Ədəbiyyat, BDU, cild №1 (70), 2010, 95–97</ref> *Türk sufi şeirinin ilk nümayəndəsi Əhməd Yəsəvi və onun təsəvvüf məzmunlu<ref>Türk sufi şeirinin ilk nümayəndəsi Əhməd Yəsəvi və onun təsəvvüf məzmunlu, AMEA Xəbərlər Humanitar elmlər seriyası, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, cild 3–4, 2009</ref> *Mövlana həqiqəti dərketmə yolu kimi<ref>Mövlana həqiqəti dərketmə yolu kimi, Dirçəliş XXI əsr, 2008,128–129</ref> *"Təlmihdən istifadə Qazi Bürhanəddin poeziyasının ideya qaynağı kimi"<ref>"Təlmihdən istifadə Qazi Bürhanəddin poeziyasının ideya qaynağı kimi", Humanitar elmlər seriyası, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Texniki Universiteti, cild 3,31, 2008</ref> *Mövlana və Yunus Əmrə<ref>Mövlana və Yunus Əmrə, Elmi Araşdırmalar.XXIII, 2006, 62–68</ref> *Yunus Əmrə və Molla Qasım bağlılığı.<ref>Yunus Əmrə və Molla Qasım bağlılığı, Filologiya məsələləri, cild №4, 2004, 98–102</ref> *Sufi poeziyasında "Su dolabının" irfani mənası<ref>Sufi poeziyasında "Su dolabının" irfani mənası, Hikmət elmi araşdırmalar toplusu., AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, cild № 2, 2004, 22–29</ref> *Orta əsrlər şeirində səs alliterasiyası<ref>Orta əsrlər şeirində səs alliterasiyası, Filologiya məsələləri, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, cild №3, 2003, 44–46</ref> *Dəyirman obrazının təsəvvüf semantikası<ref>Dəyirman obrazının təsəvvüf semantikası, Struktur-semiotik araşdırmalar, cild №2, 2002, 38–42</ref> *Yunus Əmrənini didaktik risaləsi<ref>Yunus Əmrənini didaktik risaləsi, Şərqin aktual problemləri:Tarix və müasirlik, AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, 2001, 110–114</ref> *Yunus Əmrə sözünün ilahi gücü.<ref>Yunus Əmrə sözünün ilahi gücü, Birinci Beynəlxalq türkoloji qurultay −75, 2001</ref> *Yunus Əmrənini çağı və çağdaşları.<ref>Yunus Əmrənini çağı və çağdaşları,Tarix və onun problemləri, Bakı Dövlət Universiteti, cild №2, 2000, 29–33</ref> *Türk xalq sufizminin nümayəndələrndən Pir Sultan Abdal.<ref>Türk xalq sufizminin nümayəndələrndən Pir Sultan Abdal, Elmi araşdırmalar, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, cild 3–4, 2000, 74–78</ref> *Yunus Əmrə şeirində təlvin: zamansızlıq və məkanlara yayılma.<ref>Yunus Əmrə şeirində təlvin: zamansızlıq və məkanlara yayılma,Elmi araşdırmalar, cild 1–2., 2000, 33–35</ref> *Merac və Quran rəvayətləri Yunus Əmrə şeirində.<ref>Merac və Quran rəvayətləri Yunus Əmrə şeirində, Elmi araşdırmalar. II topluFilologiya, tarix, incəsənət,2000, 30–35</ref> *Mİrzə Mehdi Şükuhi monoqrafiyasına rəy<ref>Mİrzə Mehdi Şükuhi monoqrafiyasına rəy, Kitablar Aləmi" jurnalı, cild №3, 1998, 32–37</ref> *Yunus Əmrə poeziyasında irfani bilik<ref>Yunus Əmrə poeziyasında irfani bilik, Filologiya məsələləri, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu,1996, 98–100</ref> *Yunus Əmrə şeirlərinin dil-üslub özəllikləri<ref>Yunus Əmrə şeirlərinin dil-üslub özəllikləri, Müasir ədəbiyyatşünaslığın problemləri, 1996, 46–48</ref> *Yunus Əmrə poeziyasında dini motivlər<ref>Yunus Əmrə poeziyasında dini motivlər, Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər, 1995, 44–46</ref> *Portret oçerklər. Cənubdan səslər rubrikası<ref>Portret oçerklər. Cənubdan səslər rubrikası, "Kitablar aləmində", cild 1–5,1990</ref> *Mirzə Mehdi Şükuhi<ref>Mirzə Mehdi Şükuhi, Moskva RXC jurnalı, cild 3, 1990, 75–77</ref> === Konfranslarda iştirak === * ''"Poeziyanın vətəndaşlıq mövqeyi"''.Gənc ədəbiyyatşünasların respublika konfransı,AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu,08.10.1992–09.10.1992 * ''"Yunus Əmrənini "Olur" rədifli şeirində psixoloji hal dəyişməsi",'' I Uluslararası Yunus Əmrə sempozyumu,Aksaray Universiteti,08.10.2008–10.10.2008, səh.109–114 * ''"Etnipsixoloji yaddaşda torpaq və dəvriş kultu",'' Ortaq Türk keçmişindən Ortaq Türk gələcəyinə V uluslararası AMEA Folklor İnstitutu, 23.06.2007–25.06.2007, səh.680–684 * "Yunus Əmrə divanının bəzi məziyyətləri", Xaqani Şirvaninin 880 illiyinə həsr edilmiş Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problemləri,AMEA Əlyazmalar İnstitutu, 14.06.2006–15.06.2006, səh.196–202 * "Yunus Əmrə şeirlərində ilahi eşqin tərənnümü",Gənc ədəbiyyatşünasların konfransı, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat İnstitutu,05.07.1994–17.10.1994, səh 57–58 * "Yunus Əmrə şeirlərində qədim türk inamları", Gənc ədəbiyyatşünasların respublika konfransı, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat İnstitutu,12.05.1994–13.05.199, səh.65–67 * "Yunus Əmrə ilahilərində ölüm sevgisi", Yunus Əmrədən Məhəmməd Füzuliyə insan sevgisi, 10.06.2010–10.06.2010, səh. 173–179 * "Yunus Əmrə ilahilərinin metaforik dili", X Uluslararası Yunus Emre sempozyumu,Yunus Emre Araşdırma Merkezi,08.05.2010–10.05.2010, * "Təsəvvüfün islamı qaynağı və ilkin sufilər", Bakı İslam Mədəniyyətinin Paytaxtıdır, Azərbaycan Dövlət Tapix Muzeyi,09.11.2009–10.11.2009 * Nicati şeirinin etnopsixoloji yaddaşında "şəm-pərvanə" qarşılaşdırması,I Uslararası Türk dili və Ədəbiyyatı simpoziumu, Kocaeli Universiteti,15.04.2009–17.04.2009, * "Əhməd Yəsəvi və Yunus Əmrə yaradıcılığında bəzi məqamların təhlili",Xoca Əhməd Yəsəvi sempozyumu, Azərbaycan, 21.11.2008–23.11.2008. * "Mövləvilikdə səma ayini metodoloji model kimi", Yaxın və orta şərq: dünəni, bu günü, sabahı, Azərbaycan, 24.10.2011–25.04.2011 * "Kazdağları və Babadağı əfsanəsindəki" dağ kultunun semantik funksiyaları",Uluslararası Kazdağları simpoziumu, Edremit Unverstesi, 05.05.2011–07.05.2011 * "Kaz dağları və Baba dağı əfsanəsindəki" dağ kultunun semantik funksiyaları,Kaz dağları və Ertemid sempoziyumu,Edremit Unverstesi,05.05.2011–07.05.2011, səh.45–48 * Qabdulla Tukayın "Saman bazarı, yaxud Yeni Kəsikbaş" poeması Azərbaycan dilində.,Qabdulla Tukayın anadan olmasının 125 iliyinə həsr olunmuz beynəlxalq konfrans, Rusiya, 25.04.2011–28.04.2011 * Namik Kamalın "Vətən" şərqisinə yazılmış bir nəzirə haqqında, Uluslararası Namik Kamal simpoziumu, Tekirdağ Universiteti,23.12.2010–25.12.2010 *Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" poemasında ilahi eşq konsepsiyası."Şərqşünaslığın aktual problemləri"Bakı Dövlət Universiteti.14.11.2012–15.11.2012 *Yunus Əmrə Əbu-Həsən Hərəkani ideyalarının davamçısıdır.I. Uluslararası Hərəkani Simpozyumu.Türkiyə.11.10.2012–13.10.2012, *Этимологические параллели торонимов, используемых на территории Азербайджана.150-летию со дня рождения Владимира Ивановича Вернадского,Российский государственный педагогический университет им. А.И. Герцена,20.09.2012–22.09.2012 *Seyid Nigarinin "Səni" rədifli qəzəlinə yazılmış bir nəzirə haqqında,Qarabağdan Amasiyaya Könül körpüsü. I Ulüslararası Həmzə Nigari sinfransı.,Türkiyə,31.05.2012–31.05.2012, səh.115–120 *Ретуал "Сема" как основная модель суфийского тариката Мевлеви, Homo Eurasicus" в прошлом и настоящем,Rusiya, 26.10.2011–27.10.2011 *M.Akif Ərsoy və M.Hadi yaradıcılığının bədii-fəlsəfi harmoniya birliyi,Türk dünyasını işıqlandıranlar,Qafqaz Universiteti,18.05.2013–19.05.2013, səh. 459–464 *40 qız əfsanəsi və 40-lar məclisinin oluşmasında halk inanclarının ilişki sintezi,II Uluslararası Kazdağları və Erdemit Sempozyumu,02.05.2013–04.05.2013, səh.365–369 *Роль дастанов в формировании литературного суфизма, LXVI Герценовские чтения Конференция посвящается 150-летию со дня рождения Владимира Ивановича Вернадского,Российский государственный педагогический университет им. А.И. Герцена,18.04.2013–20.04.2013, *Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığı fəlsəfi düşüncələr axarında, I Beynəlxalq Bəxtiyar Vahabzadə konfransə, Azərbaycan, 13.12.2012–15.12.2012, səh.46–49 *Sufi rəvayətlərinin xalq təfəkküründə yeri,"Folklor və tarix",AMEA Folklor İnstitutu,18.11.2012–20.11.2012, *Yunus Əmrə və Seyid Yəhya Bakuvinin yaradıcılığından məqam anlayışı həqiqəti dərketmə modeli kimi,Seyid Yəhya Bakuvi konfransı,Azərbaycan, 24.11.2013–25.11.2013 *Folklor nümunələri yazılı ədəbiyyatın ideya qaynağı kimi, Türk xalqları ədəbiyyatı və mədəniyyəti Şərq və Qərb kontekstində, Rusiya, 17.10.2013–19.10.2013 *Ədəbi sufizmin formalaşmasında məhəbət dastanlarının rolu, VII Beynəlxalq Türk mədəniyyəti, incəsənəti və mədəni irsin inkişafı sempoziumu, Bakı. Qafqaz Universiteti, 26.06.2013–29.06.2013, *Şah Qasim Ənvar: təsəvvüfi ideya ilə bədii obrazın ilahi-estetik harmoniyası.,Azərbaycan Şərqşünaslıq elminin inkişaf yolları. Akad.Vasim Məmmədəliyevin anadan olmasının 70 –illiyinə həsr edilmiş elmi konfrans, Bakı Dövlət Universiteti, 27.05.2013–28.05.2013, səh. 444–446 *Mir Bəkir Çobanzadə yaradıcılığında Qərb alimlərinin Türk mütəfəkkirləri haqqında elmi –nəzri fikirləri."Mir Bəkir Çobanzadənin dünyası",II Beynəlxalq Türkoloji konfransı "Mir Bəkir Çobanzadənin dünyası" Anadan olmasının 120 illiyi.22.05.2013–24.05.2013, *Məhdimqulu Fəraqi şeirində ilahi yaradana yolçuluğun təsviri.,Истоки и эволюция литератур и музыки тюркских народов:23.09.2014–24.09.2014 *M.Füzuli: sözün ilahi estetik gücüş İlyas Əfəndiyenin anadan olmasının 100 illiyi,İlyas Əfəndiyenin anadan olmasının 100 illiyi münasibəti ilə, Bakı Dövlət Universiteti,01.05.2014–02.05.2014, *Yunus Əmrənin "Risalətün nüshiyyə" məsnəvisində əxlaqi təlqin,"Yaşayan Yunus Əmrə", AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutu, 09.12.2013–01.12.2013 *Xaqani şeirində irfani məqamların izi ilə.Çağımızdan görünən orta əsrlər.AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu, 15.12.2014–16.12.2014, səh.476–480 *Seyid Nigari yaradıcılığında Neyin kəsb etdiyi semantik mənalar, II Uluslararası Həmzə Nigari konfransı, Türkiyə,20.10.2014–22.10.2014 *Nizami Gencevinin "Yedi güzel" eserinde manevi kamilliyin makamları, Türk Tasavuf Kültürü vr Gelenekleri, Türkiyə,13.10.2014–15.10.2014 *Bəkir Çobanzadə şeirlərində tarixi gerçəkliyin poetik lövhələrdə əksi, Bəkir Çobanzadə sempozyumu,27.05.2015–29.05.2015, 134–142 *Yunus Əmrə nisbəsi orta çağ qaynaqları və çağdaş araşdırmalarda, Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problrmləri, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, 22.05.2015–24.05.2015, səh. 116–120 *Yunus Əmrənini nisvəsi ortya çağ qaynaqları və çağdaş araşdırmalarda.Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu,22.05.2015–24.05.2015, səh.116–119 *Tarixin qan yaddaşında erməni teroru və Xocalı soyqırımı.Soyqırım xalq yaddaşında, AMEA Folklor İnstitutu, 02.03.2015–02.03.2015 *Yunus Emre Oranı Ortaçağ'da ve modern çalışmalarda, Medeniyetmizin şafağında Yunus Emre,Türkiyə,13.05.2016–14.05.2016, səh.155–165 *Qərb alimlərinin elmi –nəzri fikirləri Birinci Türkoloji Qurultayın nümayəndəsi Bəkir Çobanzadə yaradıcılığında,Türksoylu xalqların musiqi mədəniyyətinin tədqiqi problemləri. XV Beynəlxalq elmi-praktiki konfransı,02.05.2016–02.05.2016, səh. 209–212 *Abdulla Tükay poeziyasından görünən həyat həqiqətləri, Türk xalqları ədəbiyyatı: mənşəyi, inkişaf mərhələləri və problemləri, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat institutu,01.12.2015–02.12.2015, səh.436–441 *Azerbaycan firkalerinde güldüre-güldüre düşündüren arif Hoca Nesreddin,Uluslararası Nesreddin Hoca sempozyumu,05.06.2015–07.06.2015 *Xocalı soyqırımı və tarixin qan yaddaşında əksi, Faktlar, reallıqlar, uydurmalar sempozyumu, 02.04.2015–03.04.2015, səh. 36–42 *Tarixin qan yaddaşında erməni teroru və Xocalı soyqırımı, Soyqırım xalq yaddaşında, AMEA Folklor İnstitutu, 02.03.2015–02.03.2015 *Yunus Emre Oranı Ortaçağ'da ve modern çalışmalarda,Medeniyetmizin şafağında Yunus Emre ,Türkiyə, 13.05.2016–14.05.2016 ,155–165 *Qərb alimlərinin elmi –nəzri fikirləri Birinci Türkoloji Qurultayın nümayəndəsi Bəkir Çobanzadə yaradıcılığında,Türksoylu xalqların musiqi mədəniyyətinin tədqiqi problemləri. XV Beynəlxalq elmi-praktiki konfransın, 02.05.2016–02.05.2016, 209–212 *Габдулла Тукай и Молла Несреддин, Габдулла Тукай и Тюркский мир, Rusiya, 25.04.2016–26.04.2016,155–158 *Abdulla Tükay poeziyasından görünən həyat həqiqətləri, Türk xalqları ədəbiyyatı: mənşəyi, inkişaf mərhələləri və problemləri, 01.12.2015–02.12.2015,436–441 *Azerbaycan firkalerinde güldüre-güldüre düşündüren arif Hoca Nesreddin, Uluslararası Nesreddin Hoca sempozyumu, Türkiyə, 05.06.2015–07.06.2015 *Nizami Gəncəvi yaradıcılığı təsəvvüfi ideyalar axarında, Nizami və dünya mədəniyyəti, AMEA Nizami Gəncəvi adına ədəbiyyat muzeyi,24.11.2016–25.11.2016 *Bəkir Çobanzadənin poetik yaradıcılığı,Türkoloji elmi-mədəni hərəkatda ortaq dəyərlər və yeni çağrışlar, 14.11.2016–15.11.2016, 316–319 *Hacı Bayram Vəlinin şeirlərində Haqqa doğru seyri-sülukunun ilahi-estetik harmoniyası,I Uluslararası Hacı Bayram Vəli sempoziyumu , Kalem vakvi, 25.05.2016–26.05.2016,135–145 *Hacı Bayram Vəlinin şeirlərində seyri-süluk, Müasir ədəbiyyatşünaslığın aktual problemləri, AMEA Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutu, 16.10.2017–17.10.2017 *Mehebbet dastanlarının edebi sufizmin oluşmasında rolu. VIII Milletlerarası halk külürü kongresi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 28.04.2017–30.04.2017,381–387 *Qazax adət-ənənəsi Muxtar Auezovun yaradıcılığında, Müqayisəli ədəbiyyatşünaslığın aktual problemləri, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İNcəsənət Universiteti, 04.04.2017–04.04.2017 *Mir Həmzə Seyid Nigari yaradıcılığında Qarabağ həqiqətlərinin poetik əksi,III Beynəlxalq Həmzə Nigari, Türk Dünyası Mədəni İrsi, 17.03.2017–18.03.2017,155–161 *Milli ədəbi düşüncə kontekstində təsəvvüf, Elm tarixi və elmşünaslıq, Elm tarixi və elmşünaslıq fənlərarası tədqiqatlar,29.10.2018–30.10.2018 *Hacı Bayram Vəli şeirlərində seyri-süluk, Müasir Şərqin aktual problemləri, AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu, 16.10.2018–17.10.2018, 469–475 *Şah İsmayıl Xətai poeziyasında qızılbaşlıq görüşlərinin poetik əksi, "Xətainin qılıncı və qələmi", AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi,24.11.2017–24.11.2017 *Molla Pənah Vaqif şeirində bədii mətnin sturuktur formaları,"Molla Pənah Vaqif: sələflər və xələflər – Erkən yeni dövr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri", AMEA Əlyazmalar İnstitutu, 20.10.2017–20.10.2017 *Hacı Bayram camisi tarixin yaddaşında, Tarixi yerlər və abidələr I Beynəlxalq Quba sempozyumu.,Miras İctimai birliyi, 13.09.2019–14.09.2019 *Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" faciəsində təsəvvüfün məqam və mərhələ modeli,Hüseyn Cavid və dünya ədəbiyyatı,12.04.2019–12.04.2019,229–235 *Çingiz Aytmatovun "Qiyamət" romaninda fərdin taleyi, Türksoylu xalqların Musiqi Mədəniyyətinin tədqiqi problemləri,08.02.2019–08.02.2019 ,148–151 *Marağali Əhvədi şeiri: təsəvvüfün davamli inkişaf konteksti, Mədəniyyaətlərarası dioloqda bədii ədəbiyyatın rolu, 04.12.2018–05.12.2018 *Творчество Абая в контексте Восток- Запад, Международная научно-практическая конференция, посвященная 175-летию со дня рождения казахского поэта,просветителя, общественного деятеля Абая Кунанбаев, АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА им. Г. ИБРАГИМОВА, 13.12.2020–14.12.2010 *Осебенност жанра в месневи Юнус Эмре "Рисалятун нусхийе ", ЖАНРОВО-СТИЛЕВОЕ РАЗВИТИЕНАЦИОНАЛЬНЫХ ЛИТЕРАТУРВ XX–XXI вв.,03.12.2020–04.12.2020 *Nəsimi şeirində təsəvvüf insanın özünüdərk modeli kimi, Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı: Dil, Üslub ideya problemləri, 06.12.2019–07.12.2019, 84–87 *Sözün informativ anlami və Nəsimi şeiri, İmadəddin Nəsimi 650, Elm Tarixi İnstitutu, 30.11.2019–02.12.2019 *Nəsimi şeirində sözün informativ yükü, Azərbaycan əlyazmalari dünya kitabxanalarında, AMEA ƏLyazmalar İnstitutu, 12.10.2019–12.10.2019, 95–99 == Yunus Əmrə yaradıcılığı və təsəvvüf ədəbiyyatının tədqiqi== Xuraman  Hümmətova  90-cı illərdən XIII əsr Türk  təsəvvüf şairi Yunus Əmrə yaradıcılığı ilə məşğul olur. Onun  "Yunus Əmrənin lirikası"  monoqrafiyasında şairin  poeziyasıdakı dini -fəlsəfi  dünyagörüşü, dil-üslub özəllikləri, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, folklorla bağlılığı,  [[Yunus Əmrə]]nin Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığında  öyrənilməsi kimi aktual məsələlər işıqlandırılmışdır. Xuraman Hümmətova bütün aspektərdən şairin poeziyasını araşdıraraq  təsəvvüf ideyalarını əks etdirən yüzlərlə  məqalələrlə  həm respublikamızda, həm də xarici ölkələrdə jurnal və konfranslarda   təmsil  olunub. Xuraman Hümmətova Yunus Əmrə və təsəvvüflə bağlı 20-dən çox konfransda iştirak etmiş, Yunus Əmrə ilə bağlı 70-dən çox məqalənin müəllifidir. [[:tr:Yunus Emre|Yunus Əmrə]] tədqiqatçısı Xuraman Hümmətovanın  "Yunus Əmrənin lirikası" namizədlik işi Yunus Əmrə yaradıcılığının tədqiqinə  və "Klassik Azərbaycan şeirində təsəvvüf (xıı-xvı əsrlər)" adlı doktorluq işi isə təsəvvüf ədəbiyyatının araşdırmasına həsr olunmuşdur. 2021-ci ildə isə Xuraman Hümmətovanın tərtib etdiyi "[https://science.gov.az/az/news/open/19228 Yunus Əmrə Salam olsun (Divan)"] adlı kitabı da çap olunmuş və bu kitabı Yunus Əmrənin Azərbaycanda tədqiqi ilə bağlı ən fundamental əsər hesab etmək mümkündür. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Xuraman Hümmətovanın təsəvvüf ədəbiyyatı və Yunus Əmrənin tədqiqi ilə bağlı gördüyü işlər bu sahədə atılan ilk addım hesab olunur və  Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu istiqamətdə yeni  mərhələ açır. == Qalereya == <gallery caption="" class="left"> Fayl: Xuraman Hümmətova konfransda.jpg| İsaki. [[Tatarıstan]]. 2019 Fayl:Hacı Bayram Vəli konfransı 2016.jpg | Hacı Bayram Vəli konfransı 2016 Fayl: Molla Nəsrəddin konfransı.jpg| Molla Nəsrəddin konfransı Fayl:Yunesko Dünya Belleğı Proqramının 25 yıl il dönümü 2017.jpg|Yunesko Dünya Belleğı Proqramının 25 yıl il dönümü 2017 Fayl:Təsəvvüf kitabları.jpg|Təsəvvüf kitabları </gallery> == Monoqrafiya və kitablar == # Yunus Əmrə, Ruemi nəşriyyatı. 2006, səh. 190 #Ayrılarmı könül candan (Cənubi Azərbaycan əd əbiyyatı müntəxabatı) ( Tərtib ), BDU-nun nəşriyyatı, cild 1, 1998, ümumi həcm. 200səh # Yunus Əmrə( məqalələr toplusu.), Elm və təhsil, cild1. 2012, ümumi həcm 234 # Yunus Əmrə. Risalətün-Nüshiyyə ( Tərtib. Tərcümə edən və ön sözün müəllifi: Hümmətova Xuraman), Elm və Təhsil, 2013, ümumi həcm 195 səh #Azərbaycan şeirinin poetik qaynağında təsəvvüf (XII–XVI əsrlər). Elm və təhsil, 2015, ümumi həcm, 408 səh #Nizami Gəncəvi və ezoterizm, Elm və təhsil, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu, 2020, ümumi həcm. 138 səh. #Yunus Əmrə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında, Elm və təhsil,2014, ümumi həcm, 583 səh. #Q.Tukay.Samanbazarı, yaxud yeni Kəsikbaş. (Tərcümə edən və ön sözün müəllifi: Hümmətova Xuraman), Elm və təhsil, 2011, ümumi həcm 150 səh. #[https://science.gov.az/az/news/open/19228 Yunus Əmrə Salam olsun (Divan)]. (Tərtib edən: Hümmətova Xuraman), Elm və təhsil, 2021, ümumi həcm 571 səh. == Həmçinin bax == * [[Əlizadə Əsgərli]] * [[Əziz Dövlətabadi]] * [[Yunus Əmrə]] == Xarici keçidlər == *[https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21015235 КОНЦЕПЦИЯ БОЖЕСТВЕННОЙ ЛЮБВИ В ПОЭМЕ "ЛЕЙЛИ И МЕДЖНУН" НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ] *[https://www.researchgate.net/profile/Aynura-Mahmudova/publication/327670625_Sarikiz_Efsanesi_ve_Azerbaycan_Efsanelerinde_Dag_ve_Su_Kultlerinin international Symposium on Kaz Mountains (Mount Ida) and Edremit] *[https://www.elibrary.ru/item.asp?id=25619611 ABOUT BENEFITING FROM FOLK IN VERSES OF NASIMI<nowiki>''</nowiki>S POETRY] *[https://conrado.ucf.edu.cu/index.php/conrado/article/view/1326 The poem of Nızami Ganjevi’s Masnavi, Seven Beautıes in Tasavvuf context] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200730010516/https://conrado.ucf.edu.cu/index.php/conrado/article/view/1326 |date=2020-07-30 }} *[https://www.dilemascontemporaneoseducacionpoliticayvalores.com/index.php/dilemas Revista Dilemas Contemporáneos: Educación, Política y Valores] *P[[iarchive:poetic reflection|OETIC REFLECTION OF NATIONAL CHARACTER IN NASIMI’S POETRY]] *[https://www.researchgate.net/publication/296686144_ABOUT_BENEFITING_FROM_FOLK_IN_VERSES_OF_NASIMI'S_POETRY ABOUT BENEFITING FROM FOLK IN VERSES OF NASIMI'S POETRY] *[http://dspace.tnpu.edu.ua/handle/123456789/9198 Esoteric meanings in poems of Khagani Shirvani] *[https://web.a.ebscohost.com/abstract?direct=true&profile=ehost&scope=site&authtype=crawler&jrnl=20077890&AN=141222868&h=i3rBB%2bb2C0yUVzc%2bFkI%2bwhQGPYFjuDDFQZpuWb658%2bS2tu3my%2bIsZZwV%2fUMaK5LvY58ShXHBqjLEKpiUhJlJXw%3d%3d&crl=c&resultNs=AdminWebAuth&resultLocal=ErrCrlNotAuth&crlhashurl=login.aspx%3fdirect%3dtrue%26profile%3dehost%26scope%3dsite%26authtype%3dcrawler%26jrnl%3d20077890%26AN%3d141222868 In the context of the Tasaffuv folk poetry (according to the poetry of I. Nasimi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210411101654/https://web.a.ebscohost.com/abstract?direct=true&profile=ehost&scope=site&authtype=crawler&jrnl=20077890&AN=141222868&h=i3rBB%2Bb2C0yUVzc%2BFkI%2BwhQGPYFjuDDFQZpuWb658%2BS2tu3my%2BIsZZwV%2FUMaK5LvY58ShXHBqjLEKpiUhJlJXw%3D%3D&crl=c&resultNs=AdminWebAuth&resultLocal=ErrCrlNotAuth&crlhashurl=login.aspx%3Fdirect%3Dtrue%26profile%3Dehost%26scope%3Dsite%26authtype%3Dcrawler%26jrnl%3D20077890%26AN%3D141222868 |date=2021-04-11 }} *[https://azkurs.org/azerbaycan-respublikasinin-prezidenti-yaninda-bilik-fondu.html?page=63#Khuraman_Hummatova___MYSTICAL_MOMENTS_IN_ "'''DƏDƏ QORQUD" DASTANINDA TƏSƏVVÜF MƏQAMLARI''']{{Dead link|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot }} *[http://www.folklor.az/508-en.htm The employees of the Institute of Folklore took part at the 2nd International Haji Bayram Veli Symposium] *[https://www.semanticscholar.org/paper/En-el-contexto-de-la-poes%C3%ADa-popular-de-Tasaffuv-en-Hummatova/a16de4247bf4d81bb9ec0f451fe1ef944615fa5c En el contexto de la poesía popular de Tasaffuv (basado en la poesía de I. Nasimi] *[http://manuscript.az/mdb/mdpdf/MDB2-2019.pdf ƏLYAZMALAR YANMIR] *Н [https://www.academia.edu/31405976/Ahmet_AYTA%C3%87_s_%C3%BC_taraf%C4%B1ndan_pdf АУКОВИЙ ВІСНИК МІЖНАРОДНОГО ГУМАНІТАРНОГО УНІВЕРСИТЕТ] *[https://www.academia.edu/31405976/Ahmet_AYTA%C3%87_s_%C3%BC_taraf%C4%B1ndan_pdf Sufi poeziyasının formalaşmasında dastanların rolu] *[https://burago.com.ua/wp-content/uploads/2019/07/195.pdf "МОВА І КУЛЬТУРА"] *[http://elm.az/news/open/12447 Nizamişünaslıq elminə yeni töhfə] *[https://edebiyyatqazeti.az/news/muzakire/2906-kitabi-dede-qorqud-dastaninda-tesevvuf "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında təsəvvüf] *'''[http://www.anl.az/down/meqale/525/2018/oktyabr/613170.htm XII-XVI əsrlər Azərbaycan şeirinin poetik qaynağında təsəvvüf]''' *[http://avanqard.net/index.php?action=static_detail&static_id=59229 Nəsimi şeirində sözün informativ yükü] *[http://www.science.gov.az/forms/doktora-filosofii-instituta-literaturyi/2063 Xuraman Bəhmən qızı Hümmətova] *[https://525.az/?name=xeber&news_id=92758 Bəkir Çobanzadə: '''parlaq zəkalı alimin incə ruhlu şairliyi'''] *[https://www.elibrary.ru/item.asp?id=28145829 ГАБДУЛЛА ТУКАЙ И "МОЛЛА НАСРЕДДИН"] *[https://azkurs.org/azerbaycan-respublikasinin-prezidenti-yaninda-bilik-fondu.html?page=63#Khuraman_Hummatova___MYSTICAL_MOMENTS_IN_ AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda biLİk fondu]{{Dead link|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot }} *http://xuramanhummatova.blogspot.com/ *[https://kpfu.ru/portal/docs/F_531149209/7_01.Proshedshie.sobytiya._3.yazyka_.pdf Науцная хроника тюркского мира] *[http://antat.tatar/tt/iyli/news/8466/ Конференция Гаяз Исхаки тат] *[https://dergipark.org.tr/tr/download/issue-file/24420 ORTA ƏSR ƏLYAZMALARI VƏ AZƏRBAYCAN MƏDƏNİYYƏTİNİN TARİXİ PROBLEMLƏRİ] *[https://dergipark.org.tr/tr/download/issue-file/24420 Academic Journal of History And Idea] *[http://www.avrasyad.com/DergiTamDetay.aspx?ID=38&Detay=Ozet NİZAMİ GƏNCƏVİNİN "YEDDİ GÖZƏL" POEMASINDA KAMILLƏŞMƏ MODELİNİN ŞƏRHİ] *8 [https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/68272,8-2-turk-halk-edebiyatipdf.pdf?0&_tag1=A802643294CFE85B79946647107C42F00DA8E568&crefer=26365877B1B25EDADD4665E1624198AEA841863F74C9604291A8FF18F0821709 . MİLLETLERARASI TÜRK HALK KÜLTÜRÜ KONGRESİ] *[http://www.miras.az/userfiles/Hemze_Nigari_kitab%20chap.pdf I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU] *'''[http://www.kardeskalemler.com/mayis2012/nushiyye_mesnevisinde_bedii_tasvirler.htm Yunus Emre’nin Risaletü’n Nushiyye Mesnevisinde Bediî Tasvirler] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180531131559/http://www.kardeskalemler.com/mayis2012/nushiyye_mesnevisinde_bedii_tasvirler.htm |date=2018-05-31 }}''' *[http://www.vestnik-philology.mgu.od.ua/archive/v43/part_2/Filologi43_2.pdf НАУКОВИЙ ВІСНИК МІЖНАРОДНОГО ГУМАНІТАРНОГО УНІВЕРСИТЕТУ] *[https://science.gov.az/az/news/open/19228 Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən Yunus Əmrənin “Divan”ı çap edilib] * [https://azertag.az/xeber/azerbaycanli_alim_ozbekistanin_turan_elmler_akademiyasinin_heqiqi_uzvu_sechilib-2974491 Azərbaycanlı alim Özbəkistanın “Turan” Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilib https://azertag.az/xeber/azerbaycanli_alim_ozbekistanin_turan_elmler_akademiyasinin_heqiqi_uzvu_sechilib-2974491] == İstinadlar == <div style="height: 300px; overflow: auto">{{İstinad siyahısı|2}}</div> {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] [[Kateqoriya:Filologiya üzrə fəlsəfə doktorları]] 3idt8o16wuv432kd1h4gllm3nu75qgj 0 692875 7864577 7169058 2024-11-26T12:14:48Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Məscidlər]] silindi; [[Kateqoriya:Honkonq məscidləri]] əlavə olundu 7864577 wikitext text/x-wiki Honqkonqdakı məscidlərin siyahısı aşağıdakılardır:<ref>{{cite web |url=http://www.islam.org.hk/eng/E-address_mosque.asp |title=Mosques in Hong Kong |publisher=Islam.org.hk |access-date=2014-04-21 |archive-date=2017-07-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170715195204/http://www.islam.org.hk/eng/E-address_mosque.asp |url-status=live }}</ref> [[Fayl:China Hong Kong location map.svg|500px|thumb|center|Honqkonqdakı məscidlərin yeri]] {| class="wikitable sortable" |- ! style="text-align:left; width:100px;"|Azərbaycanca Adı<br/>(və Çincə) ! style="text-align:center; width:160px;" class="unsortable"|Şəkil ! style="text-align:left; width:100px;"|Yeri ! style="text-align:left; width:100px;"|Tikilmişdir ! style="text-align:left; width:100px;"|Sıra ! style="text-align:left; width:100px;"|Ən yaxın stansiya |- valign=top |Camiyə məscidi<br/>([[:zh:些利街清真寺|些利街清真寺]]) | [[Fayl:Shelley Street Temple1.JPG|160x160px|center]] | {{Tərcüməsiz 5|Mid-Levels||en|Mid-Levels|YM}} | [[1890]] (İlkin bina)<br>[[1905]] (Hazırkı bina) | 1-ci məscid | {{Tərcüməsiz 5|Mərkəzi stansiya||en|Central station (MTR)|YM}} |- valign=top | Koulun Məscidi və İslam Mərkəzi<br/>([[:zh:九龍清真寺|九龍清真寺]]) | [[Fayl:Kowloon Masjid and Islamic Centre from East 2.jpg|160x160px|center]] | {{Tərcüməsiz 5|Tsim Şa Tsui||en|Tsim Sha Tsui|YM}} | [[1896]] (İlkin bina)<br>[[1984]] (Hazırkı bina) | 2-ci məscid | {{Tərcüməsiz 5|Tsim Şa Tsui stansiyası||en|Tsim Sha Tsui station|YM}} |- valign=top | Ammar Məscidi və Osman Ramju Sadik İslam Mərkəzi<br/>(愛群清真寺) | [[Fayl:HK WC 灣仔 Wan Chai 日善街 Yat Sin Street June 2020 SS2 04.jpg|160x160px|center]] | {{Tərcüməsiz 5|Van Çay||en|Wan Chai|YM}} | [[1967]] (ilkin bina)<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/16773/ISIM_10_Contested_Mosques_in_Hong_Kong.pdf?sequence=1 |access-date=2021-03-04 |archive-date=2016-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303235302/https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/16773/ISIM_10_Contested_Mosques_in_Hong_Kong.pdf?sequence=1 |url-status=live }}</ref><br>14 sentyabr [[1981]] (hazırkı bina) | 3-cü məscid | {{Tərcüməsiz 5|Kausvey Bay stansiyası||en|Causeway Bay station|YM}} / {{Tərcüməsiz 5|Van Çay stansiyası||en|Wan Chai station|YM}} |- valign=top | Stenli Məscidi<br/>(赤柱清真寺) | [[Fayl:Xg11.jpg|thumb|160x160px|center]] | {{Tərcüməsiz 5|Stenli, Honkonq||en|Stanley, Hong Kong|YM}} | 1 yanvar [[1937]] | 4-cü məscid | {{Tərcüməsiz 5|Okean Park stansiyası||en|Ocean Park station|YM}} |- valign=top | Çay Van məscidi<br/>(柴灣清真寺) | [[Fayl:Chai Wan Mosque 13.jpg|160x160px|center]] | Çay Van {{Tərcüməsiz 5|Çay Van||en|Chai Wan|YM}} | 4 avqust [[1963]] | 5-ci məscid | {{Tərcüməsiz 5|Çay Van stansiyası||en|Chai Wan station|YM}} |- valign=top | İbrahim məscidi<br>(亞伯拉罕清真寺) | [[Fayl:M 2013-12-05 11-37.jpg|160x160px|center]] | {{Tərcüməsiz 5|Monq Kok||en|Mong Kok|YM}} <ref>{{Cite web|url=http://uwuhk.org/portfolio-items/masjid-ibrahim/|title=Masjid E Ibrahim|last=Temel|first=Mesut|website=United Welfare Union Limited|language=en-GB|access-date=2020-02-23|archive-date=2020-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20200926123620/http://uwuhk.org/portfolio-items/masjid-ibrahim/|url-status=live}}</ref> | 24 noyabr [[2013]] | 6-cı məscid | {{Tərcüməsiz 5|Monq Kok stansiyası||en|Mong Kok station|YM}} |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == {{Vikianbar kateqoriyası|Honqkonqdakı məscidlərin siyahısı}} * [[Çindəki məscidlərin siyahısı]] * [[Çində İslam]] {{Çindəki məscidlər}} [[Kateqoriya:Honkonq məscidləri]] [[Kateqoriya:Çində din]] [[Kateqoriya:Honkonqun görməli yerləri]] ncfxexfs0cujxgo8lskxc4wgv3m1vw4 0 695117 7865412 6191091 2024-11-27T06:41:36Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Filoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] əlavə olundu 7865412 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|Məmməd Əliyev}} {{Alim |adı = Məmməd Əliyev |orijinal adı = Məmməd İrac oğlu Əliyev |digər adları = |şəkil = Məmməd Əliyev.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 10.12.1948 |doğum yeri = [[Xızı]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[filologiya]] |elmi dərəcəsi = [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]] |elmi adı = |iş yeri = Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuTürk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin şöbə müdiri |alma-mater = |təhsili = Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = Qızıl qələm 2008, Əməkdar müəllim 2009 |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmməd İrac oğlu Əliyev'''- filologiya üzrə elmlər doktoru, professor. AMEA [[Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu]]. Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri. == Həyat == [http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-literaturyi/1904 Əliyev Məmməd İrac oğlu] 1948-ci il dekabr ayınnın 10-da [[Xızı]] rayonunun [[Zöhrabkənd]] kəndində anadan olmuşdur. 1966-1970-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji universitetinin filologiya fakültəsində, 1971-1975-ci illərdə [http://www.science.gov.az/institutes/31 Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutu]nun aspiranturasında təhsil almışdır. Hal-hazırda Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutunun [http://www.science.gov.az/institutes/238 "Türk xalqları ədəbiyyatı"] şöbəsinin müdiridir. == Elmi məqalələri == * Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi.<ref>Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi.Xəbərlər, 163-164</ref> * Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi<ref>Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi,1.   Dünya ədəbiyyatı”. Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin nəşri. 1(16) cild, 2020     167-175</ref> * Aşıq Alı<ref>Aşıq Alı, 1.   Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu . 1 cild. 2018</ref>. * [[Molla Pənah Vaqif]] və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri.<ref>Molla Pənah Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri.Xudafərin .(İran) 2018</ref> * Koroğlu eposu.<ref>Koroğlu eposu.1.   Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi.(1cildi nom)2018. 913-951</ref> * XVIII əsr Türkün iki şairi M.PVaqif və Məhtumqulu Fəraqi. <ref>XVIII əsr Türkün iki şairi M.PVaqif və Məhtumqulu Fəraqi.1.   Xudafərin,İran 164 cild,2018 18-24 səh.</ref> * Macar türkoloqları.<ref>Macar türkoloqları.Ədəbi Əlaqələri .2 cild,2017.</ref> * Məhtimqulu şeiririn qafiyə zənginliyi .<ref>Məhtimqulu şeiririn qafiyə zənginliyi . AMEA xəbərlər 1 cild, 2017, 96-107 səh.</ref> * XVIII əsr: Türkün iki şairi. <ref>10 XVIII əsr: Türkün iki şairi. Ədəbiyyat məcmuəsi.31 cild.2017. 258-270 </ref> * [[Rafiq Yusifoğlu]] sənət dünyası.<ref>10 Rafiq Yusifoğlu sənət dünyası. Müstəqillik dövrü Azərbaycan Ədəbiyyatı 2 cild,2016.</ref> * Şeirin bənd qurluşunun riyazi yazılışı.<ref>10 Şeirin bənd qurluşunun riyazi yazılışı. Poetika izm 2 cild, 2016.</ref> * Məhtimqulu poeziyasın poetik xüsusiyyətləri.<ref>Məhtimqulu poeziyasın poetik xüsusiyyətləri. Ədəbi Əlaqələri 1 cild, 2016</ref> * Koroğlu dastanı<ref>10 Koroğlu dastanı. AMEA xəbərləri.1 cild,2016 199 səh</ref>. * Bolqar Koroğlusunun poetikası. <ref>10 Bolqar Koroğlusunun poetikası. Ədəbi Əlaqələri.9 cild,2015 </ref> * Kitabi Dədə Qorqud dastanında tat əri. <ref>Kitabi Dədə Qorqud dastanında tat əri. Ədəbiyyat məcmuəsi .26 cild ,2015. 21-26.</ref> * Kubra Əliyevanın pedaqoji fəaliyyəti.<ref>19 Kubra Əliyevanın pedaqoji fəaliyyəti. İncəsənət və mədəniyyət problemləri. AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu.2014, 24-27</ref> * Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər<ref>Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər. AMİ xəbərləri.2008.</ref> *M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri.<ref>M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri.2cild, AMEA xəbərləri.1997.</ref> *Varislik ənənəsi. <ref>Varislik ənənəsi. Ədəbiyyat və incəsənət.1988.</ref> *Ədəbi tənqid və vəzn məsələri. <ref>Ədəbi tənqid və vəzn məsələri. Ədəbi tənqid məsələləri məcmuəsi.1983</ref> *Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Durğular. <ref>Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Durğular. Azərbaycan folklorşünaslığı məsələləri.1983</ref> *Bənd qurluşunun əsas prinsipləri. <ref>Bənd qurluşunun əsas prinsipləri. Ulduz.2 cild,1982.</ref> *Türkdilli heca vəznli şeirin tədqiqinin bəzi aktual məsəsləri(Rus dilində)<ref>Türkdilli heca vəznli şeirin tədqiqinin bəzi aktual məsəsləri(Rus dilində). AMEA xəbərləri.2 cild,1982</ref> *Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində). <ref>Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində). AMEA xəbərləri.3 cild 1982</ref> *Poetik imkanların genişliyi.<ref>Poetik imkanların genişliyi.Azərbaycan.12 cild, 1982.</ref> *Ədəbiyyat dərslərində poetik formaların öyrədilməsi.Təcnislər.<ref>Ədəbiyyat dərslərində poetik formaların öyrədilməsi.Təcnislər. Azərbaycan dil və ədəbiyyat məcmuəsi.1975</ref> *Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə. <ref>Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə. ADU Elmi əsərləri. Dil və ədəbiyyat.6 cild.1975.</ref> *Aşıq şeirində tədrisinə dair.<ref>Aşıq şeirində tədrisinə dair. Azərbaycan dil və ədəbiyyat məcmuəsi.2 cild, 1972.</ref> == Monoqrafiya və kitablar == #Böyük ömrün illəri və əsərləri<ref>Böyük ömrün illəri və əsərləri, 2019</ref> #Böyük yolun davamı (türk xalqları ədəbiyyatına dair tədqiqlər<ref>Böyük yolun davamı (türk xalqları ədəbiyyatına dair tədqiqlər, 2019</ref> #Bədii təfəkkürdə erkən azərbaycançılıq düşüncəsi<ref>Bədii təfəkkürdə erkən azərbaycançılıq düşüncəsi, 2018</ref> #Məxtimqulu Fəraqinin poetikası<ref>Məxtimqulu Fəraqinin poetikası.2018</ref> #Ədəbiyyat nəzəriyyəsi.<ref>Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Elm və Təhsil, 2012 I cild, 480 səh</ref> #Quba-Şabran folklor örnəkləri<ref>Quba-Şabran folklor örnəkləri, Elm və təhsil, ı cild, 2009, 327 səh</ref> #Ədəbiyyat Nəzəriyyəsinin əsasları<ref>Ədəbiyyat Nəzəriyyəsinin əsasları, 2009, 468 səh</ref> #Azərbaycan şerinin vəzn və evfoniya problemləri<ref>Azərbaycan şerinin vəzn və evfoniya problemləri, Nurlan nəşriyyatı, 2008, 294 səh</ref> #Əruz testləri<ref>Əruz testləri, Nurlan nəşriyyatı, 2006, 277 səh</ref> #Azərbaycan xalq şerinin şəkilləri<ref>Azərbaycan xalq şerinin şəkilləri, 2001, 184 səh</ref> #Kitabi-Dədə Qorqud dastanı<ref>Kitabi-Dədə Qorqud dastanı.2000, 183 səh</ref> #Dədə Qorqud şeiri<ref>Dədə Qorqud şeiri,2000,84 səh</ref> #Azərbaycan şeir sənəti<ref>Azərbaycan şeir sənəti, 2000, 268 səh</ref> #Azərbaycan şeirinin vəznləri<ref>Azərbaycan şeirinin vəznləri,1983, 115səh</ref> #Əruzu necə öyrətməli<ref>Əruzu necə öyrətməli, 2004</ref> === Kitabların annotasiyası === # '''Bədii təfəkkürdə erkən Azərbaycançılıq düşüncəsi, Baki. "elm və təhsil", 2018, 168 səh''' Kitabda erkən Azərbaycançılıq düşüncəsinin genezisindən, onun mif, epos yaradıcılığından qaynaqlanan ilkin dərketmə, birgəyaşayış və idarəetmə funksiyası barədə məlumat verilir. Mifdə kosmoqonik, etnoqonik baxışlar sistemi "Avesta"dan və [[Zərdüştilik|Zərdüşti]]<nowiki/>likdən irəli gələn xeyir fikir, xeyir söz, xeyir iş təliminin sonrakı dövrlərdə bədii təfəkkürdə, xüsusən epos yaradcılığında formalaşmasından geniş söhbət açılır. Müəlli Azərbaycan klassik ədəbiyyatı nümayəndələrinin bədii yaradıcılığından da yan keçməmiş, onların əsərlərində özünü göstərən erkən Azərbaycançılıq düşüncəsinin bədii inikasından bəhs etmişdir. 2. '''Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı, "Elm və təhsil", 2012, səh. 480''' Ədəbiyyatşünaslıq elmini əhatə edən mövzu və problemlərin, o cümlədən bədii əsərin mövzu və ideyası, süjet və kompazisiyası, şerimizin mövcud vəznləri, bənd quruluşu, ritm vasitələri kimi məsələlərin elmi izahı öz əksini tapmışdır. 3. '''Quba-Şabran folklor örnəkləri I. Bakı, "Elm və təhsil", 2013, 328 səh''' Qədim tarixi-mədəni mərkəzlərdən olan Dərbənd, Quba , Şabran şəhərlərinin strateji mövqeyi istər miladdan öncə, istər də sonrakı tarixi dövrlərdə hərbi-siyasi səfərlərin, burdan keçən ticarət karvanlarının meydanına çevrilmiş, bunlar da özlüyündə söz sənətimiz və musiqimizin inkişafına güclü təkan vermişdir. Xüsusən orta əsrlərdə Səfəvilərin hərbi-tarixi səfərləri regionda maddi mədəniyyət abidələrimizin, şifahi söz sənətimizin əfsanə, rəvayət, dastan, nağıl və s. kimi janrlarının, ümumilikdə şimal-şərq regionu foklorumuzun inkişafında güclü təsir göstərmişdir. 4. '''Azərbaycan şerinin vən və evfoniya problemləri, Bakı "Nurlan",2008, səh. 296''' Ümumtürk şeiri ilə müqayisəli araşdırma əsasında ərsəyə gəlmiş bu kitabda hecə vəznli Azərbaycan şeir sənətinin aktual məsələləri təhlilə cəlb edilmiş, vəzn və evfoniyaa problemləri ümumtürk şeiri ilə müqayisə fonunda işıqlandırılmışdır. Əsər nəzəriyyəçi alimlər, magostr və aspirantlar üçün dəyərli monoqrafik tədqiqatdır 5. '''Böyük yolun davamı (Türk xalqları ədəbiyyatına dair araşdırmalar) I kitab, Bakı, "Elm və Təhsil", 2019, 512 səh''' Kitabda müəllifin son illərdə çap olunmuş məqalələri toplanmışdır. "Bir daha [[koroğlu]] haqqında", "Bolqlor Koroğlu"sunun petikası" "Şah fərmanı", "M. Kaşğari "Dİvan" şeirlərinin əsas vəzn xüsusiyyətləri", "XVIII əsr: Türkün iki şairi-M.P. Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi" vəs. məqalələr tarixi-ədəbi faktlar əsasında işlənmiş və ədəbiyyatşünaslığımızda yenidir. Kitabda XIX-XX əsrlər Avropa türkoloji məktəbinin nümayəndələri haqqında öçerklər, şübhəsiz, oxucular tərəfindən maraqla qarşılanacaqdır. 6. '''Əruzu necə öyrətməli, Bakı, "Tural" NPM, 2004, 148 səh ''(Müəlliflər: Məmməd Əliyev, Əjdər Hüseynli)''''' Bu kitab milli əruzun öyrənilməsi üçün tutarlı mənbədir. Azərbaycan əruzunun öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edən kitabdır. Azərbaycan əruzunu bir sistem şəklində ilk dəfə ədəbiyyatşünas alim Əkrəm Cəfər "Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu" adlı kitabında məlumat vermişdir. Məmməd Əliyevin "Əruzu necə öyrətməli" adlı kitabda əkrəmi modellərindən istifadə edilmişdir. Bu modellər təfilərin düzgün oxunmasına nəzarət edir və səhvin qarşısını alır. 7. '''Azərbaycan şeir sənəti (Türk şeir materialları əsasında), Bakı,"Çaşıoğlu", 2000, 269 səh''' Eşitdiyimiz xaotik, ritmik, qeyri-ritmik səslər, musiqi və poeziyanın da həmin estetik səs tutumunda meydana çıxması, sözün erkən yaradıcılığı bu kitabda təhlilə cəlb edilmişdir. 8. '''Məxtumqulu Fəraqi şeirinin poetikası, Bakı, "Elm və təhsil", 2018, 120 səh''' Böyük türkmən şairi [[Məhtimqulu|Məxtumqulu Fəraqi]] türk dünyası poeziyasının, ümumən dünya ədəbiyyatının görkəmli simalarından biridir. Türkmənistanda milli birlik və həmrəylik ideyalarının, müstəqil dövlətçilik ideyasının qüdrətli carçısıdır. Bu kitab şairin əsərlərinin ideya-məzmun xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə poeziyasında sənətkarlıq məsələlərinin araşdırılması baxımından yüksək qiymətləndirilir. 9. '''Əruz testləri. Bakı, "Nurlan" 2006, 277 səh''' Azərbaycan klassik ədəbiyyatının minilliklər boyu yoldaşı olan əruz vəzni (elmi) haqlı və mənəvi olaraq dəyərlərimizdən biri sayılır. Hər zaman əruz vəznini əsaslı öyrənməyə cəhd göstərilmiş bu sahədə irəli addımlar atılmışdır. "Əruz testləri" adlı kitab da əruzun təbliği və tədrisi sahəsində böyük əhəmiyyətə mailkdir. 10. '''Azərbaycan şeirinin vəznləri. ADU. 1983, 115 səh''' "Azərbaycan şeirinin vəznləri" adlı dərs vəsaiti ali məktəblərin humanitar fakultələrində təhsil alan tələbələr üçün yazılmışdır. Dərs vəsaitində heca vəznli Azərbaycan şeir sənətinin poetik xüsusiyyətləri şərh edilmişdir. əsərdə vəzn və dil, dünya şeir sistemləri, onların başlıca əlamətləri haqqında geniş məlumat verilmiş, türkdilli xalqların dil quruluşu ilə bağlı olan heca vəzninin aktual nəzəri problemləri şərh edilmişdir. Zəngin poetik xüsusiyyətlərə mailk olan Azərbaycan şeirinin şəkilləri, poeziyamızda işlənən durğu növləri canlı nümunələr əsasında izah edilmişdir. 11. '''Dədə Qorqud şeiri (ixtisarla) Bakı: Çaşıoğlu, 2000. 86 səh.''' Əsərdə türk xalqlarının şeir sənətinin inkişafına səbəb olmuş ritmik-sintaktik(psixoloji) paralellər, onların üzə çıxardığı qədim poetik-texniki və üslubi vasitələrin rolundan danışılmış, Dədə Qorqud şeirinin arxaik ritm vasitələri, heca vəznli şeirin təşəkkülündəritmik qrupların-durğuların yaranması, inkişafı, onların simmetrik və asimmetrik düzülüş xüsusiyyətləri geniş izah edilmişdir. Maraq doğuran cəhətlərdən biri də [[Dədə Qorqud]] şeiri ilə qədim türk şeirində xüsusilə Orxan-Yenisey, uyğur abidələrindən üzü bu yana mətnlərdə istifadə edilmiş, poetik və üslubi vasitələrin müqayisəli təhlilə cəlb edilməsidir. == Qəzet və jurnal məqalələri == * Cəlaləddin Rumi və onun «Məsnəvi»si haqqında. 20 fevral. Ədəbiyyat qəzeti.2021 * Klassiklər və müasirlərin yaradıcılığına yeni baxış (S.Şərifova. “ Klassiklər və müasirlər söz müstəsində”. B.,2018) Bötüv Azərbaycan qəzeti, 2021 * Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi, “Dünya ədəbiyyatı”.Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin nəşri, № 1(16). Bakı, 2020, s.162-175. * .Muxtar Auezov böyük çöl mədəniyyəti. Elmi Təhsil . 2020. səh. 15 * Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi. Kredo qəzeti 2020 *Cəlallədin Rumi və onun Məsnəvisinə ön söz , 2020 *Cəlallədin Rumi və onun Məsnəvisi, "Ədəbiyyat qəzeti" 2020 * Abay Kunanbayevin 175 illik həsr olunmuş yubleyi. Ədəbiyyat İnstitutu "Xəbərlər", səh.  14, 2020 * Ədəbiyyatımızın romantizmi mərhələsi təşəkkürünə sonuna qədər. Ədəbiyyat qəzeti 19 iyun 2020 * Nəsimi irsinə vurğunluqla. Səadət Şıxıyeva kitabı haqqında.  525 qəzeti iyul 2020 * O məşum gecə, “525-ci qəzet” 17 yanvar,  2019,  səh. 4-8 * Böyük çölün böyük oğlu – Muxtar Auezov. “Kredo” qəzeti 11 aprel 2019 səh. 10-13 * Vəslinə irməyən aşiq… “Kredo” qəzeti, 25-26 sentyabr 2019 səh. 5-7. * Koroğlu (oçerk), Ədəbiyyat Tarixi, I cild, 2019. * Aşıq Alı (oçerk), Ədəbiyyat Tarixi, I cild, 2019 * Səyahət (hekayə). Plyus bədii yaradıcılıq (ədəbi almanax) III kitab, Bakı: Elm və Təhsil, 2019, s.141-147. * Xatirələrdə yaşayan insan prof, Mirzaga Quluzadə-110. Ədəbiyyat qəzeti, 06 yanvar 2018 *  Mirzağa Quluzadə-110. Ədəbiyyat qəzeti,  20 yanvar,  2018. *  Aşıq Alı. Azərbaycan Ədəbiyyatı tapixi, 2018,  səh.821-830 *  Koroğlu. Azərbaycan Ədəbiyyatı tapixi, 2018,  905-943 səh.3 * Məhtimqulu şeirinin qafiyə zənginlikləri 525-ci qəzeti, 26 fevral 2017-ci il. * Osman Əfəndinin estetik idrak nəzəriyyəsi, 525-ci qəzeti, 28 dekabr, 2017 * Nəsrimizdə uğurlu addım: “Baba ocağı” romanı haqqında, “525- ci qəzet, 10 mart, 2017. * İlk anadilli qəzəlimiz. “525-ci” qəzeti, 20 sentyabr 2017 . * Kitab haqqında kitab və ya ön söz əvəzi. “Ədəbiyyat” qəzeti, 4 oktyabr 2017 * Molla Pənah Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri. “Ədəbiyyat” qəzeti,18 noyabr 2017, s.27 * İsmixanın Şabran macəraları.(Hekayə) “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 2017 * Məntimqulu şerin vəzin xüsusiyyətləri.Ədəbiyyat qəzeti 22 yanvar 2016. * Məhtimqulu şerin vəzin xüsusiyyətləri.Ədəbiyyat qəzəti 27 yanvar 2016. * Ustad sənətkar. Ədəbiyyat qəzeti 5mart.2016 * Ədədbi nəzri fikri inkişaf mərhələri (Rafiq Yusifoğlu haqqında)5 aprel 2016 * Koroğlu dastanı AMEA xəbərləri jurnal nömrə 1, 2016 * Məhtimqulu poeziyasının bəzi xüsusiyyətləri AMEA institunun ədəbi əlaqələri nöm 1,2016 * Ədəbiyyat şairimiz Tofiq Bayram. 525 qəzet may 2016 * Şerin bənd qurluşu riyazi yazılışı. Poetka izm jurnal №2 2016 * Rafiq Yusifoğlu. Müstəqillik dövrü ədəbiyyatı 2-ci cild Bakı 2016 * Macar Türkoloqları. AMEA  adına İnstitutunun ədəbi əlaqələr jurnalı №2 * Rafiq Yusifoğlunun sənət dünyası 525 ci- qəzet, 23 oktyabr 2015 * .“Alim zəkasının şeir yanğısı” “ Kredo” qəzeti 20, 27 noyabr 2015-ci il *  “Heydər Əliyev elm, təhsil və mədəniyyətin himayədarı idi” ,Xalq qəzeti-17 may 2010 cu il   * H.Əliyev Milli təhsil sisteminin inkişafına xüsusi önəm verirdi.    Xalq qəzeti 7 may 2009 * Şəxsiyyətin inkişafını müəyyənləşdirən dəyərli qorumalıyıq. Xalq qəzeti 27 dekabr 2009 * Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər. AMİ xəbərləri 2008 ci il *  M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri. AMEA xəbərləri.1997-ci il *   Milli dil təliminin aktual problemləri. Azərbaycan Müəllimi,1989-ci il * M.Ə.Sabir haqqında yeni tədqiqat. Kitablar aləmində, 1989-ci il * Şeir sənət və dil. Azərbaycan Müəllimi, 1988-ci il * Varislik ənənəsi.  Ədəbiyyat və incəsənət, 1988-ci il * Bədii metod və poetik forma məsələləri. Azərbaycan Müəllimi, 1985-ci il * Milli dilin tərisinin aktual məsələləri. Azərbaycan Müəllimi, 1985-ci il * Rusca-Azərbaycanca siyasi-iqtisadi terminlər lüğəti. Azərbaycan Müəllimi. 1984-cü il * Heca vəzni. Ədəbiyyat və incəsənət. 1984-cü il * Ədəbi tənqid və vəzn məsələri. Ədəbi tənqid məsələləri məcmuəsi. 1983-cü il * Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Duyğular. Azərbaycan folklorşünaslığı, 1983-cü il * Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində) AMEA xəbərləri. 1982-ci il * Lirik folklorda poetik formaların tədrisi. Azərbaycan Məktəbi. 1977-ci il * Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə.    ADU Elmi əsərləri. Dil və ədəbiyyat.  1975-ci il * Xalq şeirinin bəzi poetik formaları haqqında. Azərbaycan Müəllimi. 1975-ci il == Qalereya == <center><gallery> Aksakovun 200 illiyinə həsr olunmuş tədbir.jpg|Aksakovun 200 illiyinə həsr olunmuş tədbir Məmməd Əliyev Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi.jpg|Məmməd Əliyev Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi Məmməd Əliyev Və İsa Həbibbəyli.jpg|Məmməd Əliyev Və İsa Həbibbəyli Məmməd Əliyev.jpg|Məmməd Əliyev Azərbaycann şeirinin vəznləri.jpg|Məmməd Əliyev. Azərbaycann şeirinin vəznləri. 1983 Azərbaycan şeirinin vəzn və evfoniya problemləri.jpg|Məmməd Əliyev.Azərbaycan şeirinin vəzn və evfoniya problemləri Quba-Şabran folklor örnəkləri I.jpg|Məmməd Əliyev. Quba-Şabran folklor örnəkləri I </gallery></center> == Qalereya == == Həmçinin bax == * [[İsa Həbibbəyli]] * [[Teymur Kərimli]] == Xarici keçidlər == * [http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-literaturyi/1904 Əliyev Məmməd İrac oğlu] * [http://shura.ict.az/az/content/52 Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə elmi şura] * [http://www.anl.az/down/meqale/525/2018/dekabr/621476.htm Professor Məmməd Əliyevin 70 yaşı illiyi] * [https://www.adalet.az/w161104/161104 Ədəbiyyatşünas alim] * [https://www.mia.az/w21849.html/21849.html Prezident ilham Əliyev Azərbaycan Müəllimlər institutunun əməkdazlarını təltif edib] == İstinadlar == [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] a1a0xgfidq0ho5s94lf83de9m9qm9o6 7865413 7865412 2024-11-27T06:41:49Z Araz Yaquboglu 17991 /* İstinadlar */ 7865413 wikitext text/x-wiki {{eyni ad-soyadlı|Məmməd Əliyev}} {{Alim |adı = Məmməd Əliyev |orijinal adı = Məmməd İrac oğlu Əliyev |digər adları = |şəkil = Məmməd Əliyev.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |piktoqram = |doğum tarixi = 10.12.1948 |doğum yeri = [[Xızı]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[Azərbaycanlı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = [[filologiya]] |elmi dərəcəsi = [[filologiya elmləri doktoru]], [[professor]] |elmi adı = |iş yeri = Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuTürk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin şöbə müdiri |alma-mater = |təhsili = Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = Qızıl qələm 2008, Əməkdar müəllim 2009 |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmməd İrac oğlu Əliyev'''- filologiya üzrə elmlər doktoru, professor. AMEA [[Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu]]. Türk xalqları ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri. == Həyat == [http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-literaturyi/1904 Əliyev Məmməd İrac oğlu] 1948-ci il dekabr ayınnın 10-da [[Xızı]] rayonunun [[Zöhrabkənd]] kəndində anadan olmuşdur. 1966-1970-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji universitetinin filologiya fakültəsində, 1971-1975-ci illərdə [http://www.science.gov.az/institutes/31 Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutu]nun aspiranturasında təhsil almışdır. Hal-hazırda Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat institutunun [http://www.science.gov.az/institutes/238 "Türk xalqları ədəbiyyatı"] şöbəsinin müdiridir. == Elmi məqalələri == * Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi.<ref>Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi.Xəbərlər, 163-164</ref> * Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi<ref>Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi,1.   Dünya ədəbiyyatı”. Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin nəşri. 1(16) cild, 2020     167-175</ref> * Aşıq Alı<ref>Aşıq Alı, 1.   Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu . 1 cild. 2018</ref>. * [[Molla Pənah Vaqif]] və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri.<ref>Molla Pənah Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri.Xudafərin .(İran) 2018</ref> * Koroğlu eposu.<ref>Koroğlu eposu.1.   Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi.(1cildi nom)2018. 913-951</ref> * XVIII əsr Türkün iki şairi M.PVaqif və Məhtumqulu Fəraqi. <ref>XVIII əsr Türkün iki şairi M.PVaqif və Məhtumqulu Fəraqi.1.   Xudafərin,İran 164 cild,2018 18-24 səh.</ref> * Macar türkoloqları.<ref>Macar türkoloqları.Ədəbi Əlaqələri .2 cild,2017.</ref> * Məhtimqulu şeiririn qafiyə zənginliyi .<ref>Məhtimqulu şeiririn qafiyə zənginliyi . AMEA xəbərlər 1 cild, 2017, 96-107 səh.</ref> * XVIII əsr: Türkün iki şairi. <ref>10 XVIII əsr: Türkün iki şairi. Ədəbiyyat məcmuəsi.31 cild.2017. 258-270 </ref> * [[Rafiq Yusifoğlu]] sənət dünyası.<ref>10 Rafiq Yusifoğlu sənət dünyası. Müstəqillik dövrü Azərbaycan Ədəbiyyatı 2 cild,2016.</ref> * Şeirin bənd qurluşunun riyazi yazılışı.<ref>10 Şeirin bənd qurluşunun riyazi yazılışı. Poetika izm 2 cild, 2016.</ref> * Məhtimqulu poeziyasın poetik xüsusiyyətləri.<ref>Məhtimqulu poeziyasın poetik xüsusiyyətləri. Ədəbi Əlaqələri 1 cild, 2016</ref> * Koroğlu dastanı<ref>10 Koroğlu dastanı. AMEA xəbərləri.1 cild,2016 199 səh</ref>. * Bolqar Koroğlusunun poetikası. <ref>10 Bolqar Koroğlusunun poetikası. Ədəbi Əlaqələri.9 cild,2015 </ref> * Kitabi Dədə Qorqud dastanında tat əri. <ref>Kitabi Dədə Qorqud dastanında tat əri. Ədəbiyyat məcmuəsi .26 cild ,2015. 21-26.</ref> * Kubra Əliyevanın pedaqoji fəaliyyəti.<ref>19 Kubra Əliyevanın pedaqoji fəaliyyəti. İncəsənət və mədəniyyət problemləri. AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu.2014, 24-27</ref> * Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər<ref>Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər. AMİ xəbərləri.2008.</ref> *M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri.<ref>M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri.2cild, AMEA xəbərləri.1997.</ref> *Varislik ənənəsi. <ref>Varislik ənənəsi. Ədəbiyyat və incəsənət.1988.</ref> *Ədəbi tənqid və vəzn məsələri. <ref>Ədəbi tənqid və vəzn məsələri. Ədəbi tənqid məsələləri məcmuəsi.1983</ref> *Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Durğular. <ref>Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Durğular. Azərbaycan folklorşünaslığı məsələləri.1983</ref> *Bənd qurluşunun əsas prinsipləri. <ref>Bənd qurluşunun əsas prinsipləri. Ulduz.2 cild,1982.</ref> *Türkdilli heca vəznli şeirin tədqiqinin bəzi aktual məsəsləri(Rus dilində)<ref>Türkdilli heca vəznli şeirin tədqiqinin bəzi aktual məsəsləri(Rus dilində). AMEA xəbərləri.2 cild,1982</ref> *Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində). <ref>Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində). AMEA xəbərləri.3 cild 1982</ref> *Poetik imkanların genişliyi.<ref>Poetik imkanların genişliyi.Azərbaycan.12 cild, 1982.</ref> *Ədəbiyyat dərslərində poetik formaların öyrədilməsi.Təcnislər.<ref>Ədəbiyyat dərslərində poetik formaların öyrədilməsi.Təcnislər. Azərbaycan dil və ədəbiyyat məcmuəsi.1975</ref> *Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə. <ref>Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə. ADU Elmi əsərləri. Dil və ədəbiyyat.6 cild.1975.</ref> *Aşıq şeirində tədrisinə dair.<ref>Aşıq şeirində tədrisinə dair. Azərbaycan dil və ədəbiyyat məcmuəsi.2 cild, 1972.</ref> == Monoqrafiya və kitablar == #Böyük ömrün illəri və əsərləri<ref>Böyük ömrün illəri və əsərləri, 2019</ref> #Böyük yolun davamı (türk xalqları ədəbiyyatına dair tədqiqlər<ref>Böyük yolun davamı (türk xalqları ədəbiyyatına dair tədqiqlər, 2019</ref> #Bədii təfəkkürdə erkən azərbaycançılıq düşüncəsi<ref>Bədii təfəkkürdə erkən azərbaycançılıq düşüncəsi, 2018</ref> #Məxtimqulu Fəraqinin poetikası<ref>Məxtimqulu Fəraqinin poetikası.2018</ref> #Ədəbiyyat nəzəriyyəsi.<ref>Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Elm və Təhsil, 2012 I cild, 480 səh</ref> #Quba-Şabran folklor örnəkləri<ref>Quba-Şabran folklor örnəkləri, Elm və təhsil, ı cild, 2009, 327 səh</ref> #Ədəbiyyat Nəzəriyyəsinin əsasları<ref>Ədəbiyyat Nəzəriyyəsinin əsasları, 2009, 468 səh</ref> #Azərbaycan şerinin vəzn və evfoniya problemləri<ref>Azərbaycan şerinin vəzn və evfoniya problemləri, Nurlan nəşriyyatı, 2008, 294 səh</ref> #Əruz testləri<ref>Əruz testləri, Nurlan nəşriyyatı, 2006, 277 səh</ref> #Azərbaycan xalq şerinin şəkilləri<ref>Azərbaycan xalq şerinin şəkilləri, 2001, 184 səh</ref> #Kitabi-Dədə Qorqud dastanı<ref>Kitabi-Dədə Qorqud dastanı.2000, 183 səh</ref> #Dədə Qorqud şeiri<ref>Dədə Qorqud şeiri,2000,84 səh</ref> #Azərbaycan şeir sənəti<ref>Azərbaycan şeir sənəti, 2000, 268 səh</ref> #Azərbaycan şeirinin vəznləri<ref>Azərbaycan şeirinin vəznləri,1983, 115səh</ref> #Əruzu necə öyrətməli<ref>Əruzu necə öyrətməli, 2004</ref> === Kitabların annotasiyası === # '''Bədii təfəkkürdə erkən Azərbaycançılıq düşüncəsi, Baki. "elm və təhsil", 2018, 168 səh''' Kitabda erkən Azərbaycançılıq düşüncəsinin genezisindən, onun mif, epos yaradıcılığından qaynaqlanan ilkin dərketmə, birgəyaşayış və idarəetmə funksiyası barədə məlumat verilir. Mifdə kosmoqonik, etnoqonik baxışlar sistemi "Avesta"dan və [[Zərdüştilik|Zərdüşti]]<nowiki/>likdən irəli gələn xeyir fikir, xeyir söz, xeyir iş təliminin sonrakı dövrlərdə bədii təfəkkürdə, xüsusən epos yaradcılığında formalaşmasından geniş söhbət açılır. Müəlli Azərbaycan klassik ədəbiyyatı nümayəndələrinin bədii yaradıcılığından da yan keçməmiş, onların əsərlərində özünü göstərən erkən Azərbaycançılıq düşüncəsinin bədii inikasından bəhs etmişdir. 2. '''Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı, "Elm və təhsil", 2012, səh. 480''' Ədəbiyyatşünaslıq elmini əhatə edən mövzu və problemlərin, o cümlədən bədii əsərin mövzu və ideyası, süjet və kompazisiyası, şerimizin mövcud vəznləri, bənd quruluşu, ritm vasitələri kimi məsələlərin elmi izahı öz əksini tapmışdır. 3. '''Quba-Şabran folklor örnəkləri I. Bakı, "Elm və təhsil", 2013, 328 səh''' Qədim tarixi-mədəni mərkəzlərdən olan Dərbənd, Quba , Şabran şəhərlərinin strateji mövqeyi istər miladdan öncə, istər də sonrakı tarixi dövrlərdə hərbi-siyasi səfərlərin, burdan keçən ticarət karvanlarının meydanına çevrilmiş, bunlar da özlüyündə söz sənətimiz və musiqimizin inkişafına güclü təkan vermişdir. Xüsusən orta əsrlərdə Səfəvilərin hərbi-tarixi səfərləri regionda maddi mədəniyyət abidələrimizin, şifahi söz sənətimizin əfsanə, rəvayət, dastan, nağıl və s. kimi janrlarının, ümumilikdə şimal-şərq regionu foklorumuzun inkişafında güclü təsir göstərmişdir. 4. '''Azərbaycan şerinin vən və evfoniya problemləri, Bakı "Nurlan",2008, səh. 296''' Ümumtürk şeiri ilə müqayisəli araşdırma əsasında ərsəyə gəlmiş bu kitabda hecə vəznli Azərbaycan şeir sənətinin aktual məsələləri təhlilə cəlb edilmiş, vəzn və evfoniyaa problemləri ümumtürk şeiri ilə müqayisə fonunda işıqlandırılmışdır. Əsər nəzəriyyəçi alimlər, magostr və aspirantlar üçün dəyərli monoqrafik tədqiqatdır 5. '''Böyük yolun davamı (Türk xalqları ədəbiyyatına dair araşdırmalar) I kitab, Bakı, "Elm və Təhsil", 2019, 512 səh''' Kitabda müəllifin son illərdə çap olunmuş məqalələri toplanmışdır. "Bir daha [[koroğlu]] haqqında", "Bolqlor Koroğlu"sunun petikası" "Şah fərmanı", "M. Kaşğari "Dİvan" şeirlərinin əsas vəzn xüsusiyyətləri", "XVIII əsr: Türkün iki şairi-M.P. Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi" vəs. məqalələr tarixi-ədəbi faktlar əsasında işlənmiş və ədəbiyyatşünaslığımızda yenidir. Kitabda XIX-XX əsrlər Avropa türkoloji məktəbinin nümayəndələri haqqında öçerklər, şübhəsiz, oxucular tərəfindən maraqla qarşılanacaqdır. 6. '''Əruzu necə öyrətməli, Bakı, "Tural" NPM, 2004, 148 səh ''(Müəlliflər: Məmməd Əliyev, Əjdər Hüseynli)''''' Bu kitab milli əruzun öyrənilməsi üçün tutarlı mənbədir. Azərbaycan əruzunun öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edən kitabdır. Azərbaycan əruzunu bir sistem şəklində ilk dəfə ədəbiyyatşünas alim Əkrəm Cəfər "Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu" adlı kitabında məlumat vermişdir. Məmməd Əliyevin "Əruzu necə öyrətməli" adlı kitabda əkrəmi modellərindən istifadə edilmişdir. Bu modellər təfilərin düzgün oxunmasına nəzarət edir və səhvin qarşısını alır. 7. '''Azərbaycan şeir sənəti (Türk şeir materialları əsasında), Bakı,"Çaşıoğlu", 2000, 269 səh''' Eşitdiyimiz xaotik, ritmik, qeyri-ritmik səslər, musiqi və poeziyanın da həmin estetik səs tutumunda meydana çıxması, sözün erkən yaradıcılığı bu kitabda təhlilə cəlb edilmişdir. 8. '''Məxtumqulu Fəraqi şeirinin poetikası, Bakı, "Elm və təhsil", 2018, 120 səh''' Böyük türkmən şairi [[Məhtimqulu|Məxtumqulu Fəraqi]] türk dünyası poeziyasının, ümumən dünya ədəbiyyatının görkəmli simalarından biridir. Türkmənistanda milli birlik və həmrəylik ideyalarının, müstəqil dövlətçilik ideyasının qüdrətli carçısıdır. Bu kitab şairin əsərlərinin ideya-məzmun xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə poeziyasında sənətkarlıq məsələlərinin araşdırılması baxımından yüksək qiymətləndirilir. 9. '''Əruz testləri. Bakı, "Nurlan" 2006, 277 səh''' Azərbaycan klassik ədəbiyyatının minilliklər boyu yoldaşı olan əruz vəzni (elmi) haqlı və mənəvi olaraq dəyərlərimizdən biri sayılır. Hər zaman əruz vəznini əsaslı öyrənməyə cəhd göstərilmiş bu sahədə irəli addımlar atılmışdır. "Əruz testləri" adlı kitab da əruzun təbliği və tədrisi sahəsində böyük əhəmiyyətə mailkdir. 10. '''Azərbaycan şeirinin vəznləri. ADU. 1983, 115 səh''' "Azərbaycan şeirinin vəznləri" adlı dərs vəsaiti ali məktəblərin humanitar fakultələrində təhsil alan tələbələr üçün yazılmışdır. Dərs vəsaitində heca vəznli Azərbaycan şeir sənətinin poetik xüsusiyyətləri şərh edilmişdir. əsərdə vəzn və dil, dünya şeir sistemləri, onların başlıca əlamətləri haqqında geniş məlumat verilmiş, türkdilli xalqların dil quruluşu ilə bağlı olan heca vəzninin aktual nəzəri problemləri şərh edilmişdir. Zəngin poetik xüsusiyyətlərə mailk olan Azərbaycan şeirinin şəkilləri, poeziyamızda işlənən durğu növləri canlı nümunələr əsasında izah edilmişdir. 11. '''Dədə Qorqud şeiri (ixtisarla) Bakı: Çaşıoğlu, 2000. 86 səh.''' Əsərdə türk xalqlarının şeir sənətinin inkişafına səbəb olmuş ritmik-sintaktik(psixoloji) paralellər, onların üzə çıxardığı qədim poetik-texniki və üslubi vasitələrin rolundan danışılmış, Dədə Qorqud şeirinin arxaik ritm vasitələri, heca vəznli şeirin təşəkkülündəritmik qrupların-durğuların yaranması, inkişafı, onların simmetrik və asimmetrik düzülüş xüsusiyyətləri geniş izah edilmişdir. Maraq doğuran cəhətlərdən biri də [[Dədə Qorqud]] şeiri ilə qədim türk şeirində xüsusilə Orxan-Yenisey, uyğur abidələrindən üzü bu yana mətnlərdə istifadə edilmiş, poetik və üslubi vasitələrin müqayisəli təhlilə cəlb edilməsidir. == Qəzet və jurnal məqalələri == * Cəlaləddin Rumi və onun «Məsnəvi»si haqqında. 20 fevral. Ədəbiyyat qəzeti.2021 * Klassiklər və müasirlərin yaradıcılığına yeni baxış (S.Şərifova. “ Klassiklər və müasirlər söz müstəsində”. B.,2018) Bötüv Azərbaycan qəzeti, 2021 * Dünya nəsrində Orxan Pamuk zirvəsi, “Dünya ədəbiyyatı”.Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin nəşri, № 1(16). Bakı, 2020, s.162-175. * .Muxtar Auezov böyük çöl mədəniyyəti. Elmi Təhsil . 2020. səh. 15 * Dünya Ədəbiyyatında Orxan Pamuk zirvəsi. Kredo qəzeti 2020 *Cəlallədin Rumi və onun Məsnəvisinə ön söz , 2020 *Cəlallədin Rumi və onun Məsnəvisi, "Ədəbiyyat qəzeti" 2020 * Abay Kunanbayevin 175 illik həsr olunmuş yubleyi. Ədəbiyyat İnstitutu "Xəbərlər", səh.  14, 2020 * Ədəbiyyatımızın romantizmi mərhələsi təşəkkürünə sonuna qədər. Ədəbiyyat qəzeti 19 iyun 2020 * Nəsimi irsinə vurğunluqla. Səadət Şıxıyeva kitabı haqqında.  525 qəzeti iyul 2020 * O məşum gecə, “525-ci qəzet” 17 yanvar,  2019,  səh. 4-8 * Böyük çölün böyük oğlu – Muxtar Auezov. “Kredo” qəzeti 11 aprel 2019 səh. 10-13 * Vəslinə irməyən aşiq… “Kredo” qəzeti, 25-26 sentyabr 2019 səh. 5-7. * Koroğlu (oçerk), Ədəbiyyat Tarixi, I cild, 2019. * Aşıq Alı (oçerk), Ədəbiyyat Tarixi, I cild, 2019 * Səyahət (hekayə). Plyus bədii yaradıcılıq (ədəbi almanax) III kitab, Bakı: Elm və Təhsil, 2019, s.141-147. * Xatirələrdə yaşayan insan prof, Mirzaga Quluzadə-110. Ədəbiyyat qəzeti, 06 yanvar 2018 *  Mirzağa Quluzadə-110. Ədəbiyyat qəzeti,  20 yanvar,  2018. *  Aşıq Alı. Azərbaycan Ədəbiyyatı tapixi, 2018,  səh.821-830 *  Koroğlu. Azərbaycan Ədəbiyyatı tapixi, 2018,  905-943 səh.3 * Məhtimqulu şeirinin qafiyə zənginlikləri 525-ci qəzeti, 26 fevral 2017-ci il. * Osman Əfəndinin estetik idrak nəzəriyyəsi, 525-ci qəzeti, 28 dekabr, 2017 * Nəsrimizdə uğurlu addım: “Baba ocağı” romanı haqqında, “525- ci qəzet, 10 mart, 2017. * İlk anadilli qəzəlimiz. “525-ci” qəzeti, 20 sentyabr 2017 . * Kitab haqqında kitab və ya ön söz əvəzi. “Ədəbiyyat” qəzeti, 4 oktyabr 2017 * Molla Pənah Vaqif və Məhtimqulu Fəraqi poeziyasının özəllikləri. “Ədəbiyyat” qəzeti,18 noyabr 2017, s.27 * İsmixanın Şabran macəraları.(Hekayə) “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 2017 * Məntimqulu şerin vəzin xüsusiyyətləri.Ədəbiyyat qəzeti 22 yanvar 2016. * Məhtimqulu şerin vəzin xüsusiyyətləri.Ədəbiyyat qəzəti 27 yanvar 2016. * Ustad sənətkar. Ədəbiyyat qəzeti 5mart.2016 * Ədədbi nəzri fikri inkişaf mərhələri (Rafiq Yusifoğlu haqqında)5 aprel 2016 * Koroğlu dastanı AMEA xəbərləri jurnal nömrə 1, 2016 * Məhtimqulu poeziyasının bəzi xüsusiyyətləri AMEA institunun ədəbi əlaqələri nöm 1,2016 * Ədəbiyyat şairimiz Tofiq Bayram. 525 qəzet may 2016 * Şerin bənd qurluşu riyazi yazılışı. Poetka izm jurnal №2 2016 * Rafiq Yusifoğlu. Müstəqillik dövrü ədəbiyyatı 2-ci cild Bakı 2016 * Macar Türkoloqları. AMEA  adına İnstitutunun ədəbi əlaqələr jurnalı №2 * Rafiq Yusifoğlunun sənət dünyası 525 ci- qəzet, 23 oktyabr 2015 * .“Alim zəkasının şeir yanğısı” “ Kredo” qəzeti 20, 27 noyabr 2015-ci il *  “Heydər Əliyev elm, təhsil və mədəniyyətin himayədarı idi” ,Xalq qəzeti-17 may 2010 cu il   * H.Əliyev Milli təhsil sisteminin inkişafına xüsusi önəm verirdi.    Xalq qəzeti 7 may 2009 * Şəxsiyyətin inkişafını müəyyənləşdirən dəyərli qorumalıyıq. Xalq qəzeti 27 dekabr 2009 * Azərbaycan şeirində ritmi-sintaktik (psixoloji) paralellər. AMİ xəbərləri 2008 ci il *  M.Kaşğari divanının dil və vəzn xüsusiyyətləri. AMEA xəbərləri.1997-ci il *   Milli dil təliminin aktual problemləri. Azərbaycan Müəllimi,1989-ci il * M.Ə.Sabir haqqında yeni tədqiqat. Kitablar aləmində, 1989-ci il * Şeir sənət və dil. Azərbaycan Müəllimi, 1988-ci il * Varislik ənənəsi.  Ədəbiyyat və incəsənət, 1988-ci il * Bədii metod və poetik forma məsələləri. Azərbaycan Müəllimi, 1985-ci il * Milli dilin tərisinin aktual məsələləri. Azərbaycan Müəllimi, 1985-ci il * Rusca-Azərbaycanca siyasi-iqtisadi terminlər lüğəti. Azərbaycan Müəllimi. 1984-cü il * Heca vəzni. Ədəbiyyat və incəsənət. 1984-cü il * Ədəbi tənqid və vəzn məsələri. Ədəbi tənqid məsələləri məcmuəsi. 1983-cü il * Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Duyğular. Azərbaycan folklorşünaslığı, 1983-cü il * Heca vəznli Azərbaycan şeirinin ritm vasitələri.Təkrarlar (Rus dilində) AMEA xəbərləri. 1982-ci il * Lirik folklorda poetik formaların tədrisi. Azərbaycan Məktəbi. 1977-ci il * Azərbaycan xalq şeirində alliterasiya və qafiyə.    ADU Elmi əsərləri. Dil və ədəbiyyat.  1975-ci il * Xalq şeirinin bəzi poetik formaları haqqında. Azərbaycan Müəllimi. 1975-ci il == Qalereya == <center><gallery> Aksakovun 200 illiyinə həsr olunmuş tədbir.jpg|Aksakovun 200 illiyinə həsr olunmuş tədbir Məmməd Əliyev Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi.jpg|Məmməd Əliyev Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi Məmməd Əliyev Və İsa Həbibbəyli.jpg|Məmməd Əliyev Və İsa Həbibbəyli Məmməd Əliyev.jpg|Məmməd Əliyev Azərbaycann şeirinin vəznləri.jpg|Məmməd Əliyev. Azərbaycann şeirinin vəznləri. 1983 Azərbaycan şeirinin vəzn və evfoniya problemləri.jpg|Məmməd Əliyev.Azərbaycan şeirinin vəzn və evfoniya problemləri Quba-Şabran folklor örnəkləri I.jpg|Məmməd Əliyev. Quba-Şabran folklor örnəkləri I </gallery></center> == Qalereya == == Həmçinin bax == * [[İsa Həbibbəyli]] * [[Teymur Kərimli]] == Xarici keçidlər == * [http://www.science.gov.az/forms/doktora-nauk-instituta-literaturyi/1904 Əliyev Məmməd İrac oğlu] * [http://shura.ict.az/az/content/52 Türk xalqları ədəbiyyatı üzrə elmi şura] * [http://www.anl.az/down/meqale/525/2018/dekabr/621476.htm Professor Məmməd Əliyevin 70 yaşı illiyi] * [https://www.adalet.az/w161104/161104 Ədəbiyyatşünas alim] * [https://www.mia.az/w21849.html/21849.html Prezident ilham Əliyev Azərbaycan Müəllimlər institutunun əməkdazlarını təltif edib] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Filologiya elmləri doktorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan filoloqları]] kgua3sqn409sery324uxox4iut1y8dt 0 700344 7864831 6670613 2024-11-26T15:46:26Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864831 wikitext text/x-wiki {{Şəxs}} '''Muazzez İlmiyə Çığ''' ({{lang-tr|}}; {{DVTY}}) — Türk şumeroloqu. == Bioqrafiyası == Krım tatarı ailəsində anadan olmuşdur. Əcdadları Krımı tərk edib Türkiyəyə mühacirət edir. Ata ailəsi Merzifonda, ana ailəsi isə Bursada yerləşir. Orada Muazzzez [[Birinci Dünya müharibəsi]]nin başlamasından bir neçə həftə əvvəl anadan olur. Valideynləri əvvəlcə İzmirə köçür və daha sonra Yunan birlikləri 15 iyun 1919-cu ildə İzmirə hücum etdikdən sonra [[Çorum]]a gedirlər. Çorumda ibtidai məktəbdə oxuyur, daha sonra Bursada Fransız məktəbini bitirir və Bizim Mektep adlı məktəbdə skripka dərsləri alır. 1926-cı ildə Bursa Qız Müəllimlər Məktəbinə (Bursada qadın müəllim hazırlığı məktəbi) qəbul imtahanından keçir. 1931-ci ildə kolleci bitirdikdən sonra atasının dərs dediyi [[Eskişehir]]də işə düzəlir. Dövrün respublika ruhuna uyğun olaraq, Ankara Universitetinin Dillər, Tarix və Coğrafiya Fakültəsi məqsədyönlü şəkildə qadın tələbə cəlb edir. Muazzzez 1938-ci ildə müsabiqədən keçərək Arxeologiya Bölməsində yer qazanır. Orada Üçüncü Reyxdən qaçan alman-yəhudi alimləri Hans Qustav Quterbosk və Benno Landsbergerdən alman dili və şumerologiya dərrsi alır. 1940-cı ildə məzun olur. Eyni zamanda İstanbuldakı Topkapı Muzeyinin direktoru Kemal Çığla (1913–1983) evlənir. Ömrünün sonuna qədər onunla yaşayır. [[İstanbul Arxeologiya Muzeyi]]ndə [[Samuel Kramer]]lə birlikdə 75.000 Şumer gil lövhəsinin bərpası və tərcüməsi üzərində işləmişdir. 1971-ci ildə təqaüdə çıxır. Elm öyrənməyə davam edir, beynəlxalq Şumer konqreslərində iştirak edir. Samuel Kramerin "Tarix Şumerdən başlayır" kitabını türkcəyə çevirir və türk oxucuları üçün bir çox populyar elmi əsər yazır. == Sənədli film == Son Şümer Kraliçası sənədli filmi onun həyatını təsvir edir və Şümer tarixinə dair aydınlıq dətirir<ref>{{Cite web |title=Hürriyet: ''«Son Sümer Kraliçesi» belgeseli'' |url=http://www.hurriyet.com.tr/kultur-sanat/12626521.asp |access-date=2021-04-25 |archive-date=2015-09-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924140432/http://www.hurriyet.com.tr/kultur-sanat/12626521.asp |url-status=live }}</ref>. == Mükafatları və xatirəsi == İstanbul Universiteti Fəlsəfə Fakültəsinin Fəxri Doktoru<ref name="A">[http://www.biyografi.info/kisi/muazzez-ilmiye-cig Biografische Informationen] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20151003030017/http://www.biyografi.info/kisi/muazzez-ilmiye-cig |date=2015-10-03 }} auf biyografi.info, türkisch, abgerufen am 4. November 2015</ref>. Kuşadasındaki bir ictimai parkdakı büstü vardır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ga1w1pq5f4ijsy97h7azs9wum40tzug 14 700462 7865748 7262867 2024-11-27T10:45:41Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865748 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Güləş üzrə çempionlar|D]] [[Kateqoriya:Güləş üzrə Dünya Çempionatının medalçıları]] [[Kateqoriya:Beynəlxalq idman yarışlarında qızıl medal qazananlar]] 0jpegvvfab86a88v4r9s81ymb6n0ham 0 701122 7865173 7860769 2024-11-26T22:01:00Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865173 wikitext text/x-wiki '''İlk baxışdan sevgi''' ({{dil-en|Love at first sight}}) — Qərb ədəbiyyatında bir [[insan]]ın, personajın və ya [[yazıçı]]nın özünün əvvəllər görmədiyi bir yad insana ilk baxışdan hiss etdiyi [[Romantik sevgi|romantik hisslərini]] ifadə edir. Şair və tənqidçilər tərəfindən müntəzəm olaraq vurğulanan bu mövzu, Qərb ədəbiyyatının imtina edilməz elementlərindən biri halına gəlmişdir. İlk baxışdan sevgi anlayışı əsrlər boyu ədəbiyyat, sənət, psixologiya və fəlsəfədə müzakirə mövzusu olmuşdur. <ref>{{cite journal | last = Tallis | first = Frank | title = Crazy for You | journal = The Psychologist | volume = 18 | issue = 2 | date = February 2005 | url = http://www.bps.org.uk/publications/thepsychologist/search-the-psychologist-online.cfm?fuseaction=inc_getFile&ID=809&Publication_ID=1 | access-date = 2024-11-24 | archive-date = 2012-05-16 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120516072322/http://www.bps.org.uk/publications/thepsychologist/search-the-psychologist-online.cfm?fuseaction=inc_getFile&ID=809&Publication_ID=1 | url-status = live }}</ref>Bu anlayışa görə, iki insan bir-birini ilk dəfə gördüyü anda dərhal güclü emosional bağ hiss edə bilər. Tarix boyunca müxtəlif mədəniyyətlər və mütəfəkkirlər bu fenomeni fərqli şəkildə izah etmişdir.<ref>See, for example, the ''Amores'' and the '[Heroides'' of Ovi] which frequently refer to the overwhelming passion caused by the Cupid's darts.</ref> İlk baxışdan məhəbbət şəxsi təcrübədir və yaradıcı əsərlərdə ümumi mövzudur: bir insan və ya personaj tanımadığı bir insanı ilk dəfə görəndə ona qarşı ani, intensiv və nəticədə uzunmüddətli romantik cazibə hiss edir. <ref>John J. Winkler (trans.), ''Leucippe and Clitophon'', in {{cite book | last = Reardon | first = B.P. | title = Collected Ancient Greek Novels | publisher = U of California P | year = 1989 | location = Berkeley | page = 179 | isbn = 0-520-04306-5}}</ref>Şairlər və tənqidçilər bunu qədim Yunanıstan yaranandan bəri təsvir edirlər. == Tarixi konsepsiyalar == === Qədim Yunan fəlsəfəsi === Yunan filosofları sevginin müxtəlif növlərini təsvir etmişdir. Platon "Symposium" adlı əsərində sevginin mənəvi və romantik aspektlərini araşdırır.<ref>{{cite book | last1 = Hamilton | first1 = Edith | first2 = Huntington | last2 = Cairns | title = The Collected Dialogues of Plato | publisher = Princeton UP | year = 1961 | location = Princeton | page = [https://archive.org/details/collecteddialogu00plat/page/545 545] | url =https://archive.org/details/collecteddialogu00plat | url-access = registration }}</ref> İlk baxışdan sevgi daha çox "eros" (romantik və fiziki cazibə) ilə əlaqələndirilir. Platon həmçinin "itkin yarımızı axtarma" konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Bu ideyaya görə, insanlar qədimdən bəri özlərini tamamlayan bir ruh yoldaşı tapmağa çalışır, və bəzən bu, ilk baxışda tanınan bir duyğu olur. === Orta əsrlər === Məhəbbət romanları və cəngavərlik ədəbiyyatı (məsələn, Tristan və İzolda əfsanəsi) ilk baxışdan sevginin idealizmini əks etdirir. Bu dövrdə sevgi həm romantik həm də mistik bir bağ kimi təsvir olunurdu.<ref>From the introduction by Nathaniel Edward Griffin to {{cite book | last = Boccaccio | first = Giovanni | author-link = Giovanni Boccaccio | title = [[Il Filostrato|The Filostrato]] | publisher = Bilbo and Tannen | date = n.d. | location = New York | page = 76 n.2 | isbn = 978-0-8196-0187-2}}</ref> === Romantizm dövrü (XVIII-XIX əsrlər) === Romantizm dövründə ilk baxışdan sevgi duyğu ilə əlaqələndirilirdi. Bu, duyğuların ən yüksək və təmiz ifadəsi hesab olunurdu.<ref>According to Nathaniel Edward Griffin: "In the description of the enamorment of Troilus is a singular blending of the Provençal conception of the eyes as the birthplace of love with the classical idea of the God of Love with his bows and quiver...," in {{cite book | last = Boccaccio | first = Giovanni | author-link = Giovanni Boccaccio | title = [[Il Filostrato|The Filostrato]] | publisher = Bilbo and Tannen | date = n.d. | location = New York | page = 77 n.2 | isbn = 978-0-8196-0187-2}}</ref> Məsələn, Şekspirin "[[Romeo və Cülyetta]]" əsərində sevgi ilk baxışdan başlayır və bütün hekayənin əsasını təşkil edir. == Elmi baxımdan ilk baxışdan sevgi == Elm və psixologiya bu konsepsiyanı fərqli bucaqlardan izah etməyə çalışmışdır. === Bioloji yanaşma === İlk baxışdan sevgi, əsasən, beyindəki kimyəvi reaksiyalarla izah edilir. Dopamin, oksitosin və serotonin kimi neyrotransmitterlər sevgi hissinin yaranmasında böyük rol oynayır.<ref>{{cite book | last = Rousset | first = Jean | author-link = Jean Rousset | title = "Leurs yeux se rencontrèrent": la scène de première vue dans le roman | publisher = 1981 | year = 1981 | location = Paris }}</ref> İnsanlar cazibədar hesab etdikləri üz cizgilərinə və ya davranışlara qarşı dərhal emosional reaksiya verə bilirlər. Bu, evrim baxımından uyğun həyat yoldaşı tapmaq üçün instinktiv bir mexanizm ola bilər. === Psixoloji yanaşma === Psixoloqlar bu fenomeni tez-tez "proyeksiya" ilə əlaqələndirirlər. <ref>{{cite book|title=The Making of a Man of God: Lessons from the Life of David|quote=We see, in the first place, that the love of Jonathan and David was pure in its origin. It seems to have been a case of "love at first sight (1 Samuel 19:3-4). As Jonathan saw David come back from the battle with the head of Goliath in his hand, he loved him as one brave soldier might love another|author=Alan Redpath|page=50|year=2004|isbn=978-0800759223|publisher=Revell}}</ref>Yəni, insan qarşısındakı şəxsin müəyyən xüsusiyyətlərinə öz idealını yansıtdığı üçün bu cür güclü hisslər yaranır. "İlk baxışdan sevgi" əslində bir növ güclü cazibə və ya hətta emosional bağlanmanın başlanğıcı ola bilər.<ref>{{cite web|url=http://www.bcheights.com/2.6173/health-science-love-at-first-sight-may-not-be-as-implausible-as-it-seems-1.913678 |title=Health & Science: Love at first sight may not be as implausible as it seems – Marketplace – The Heights – Boston College |publisher=Bcheights.com |date=2009-12-25 |access-date=2012-08-20 |archive-url = https://web.archive.org/web/20091125154944/http://www.bcheights.com/2.6173/health-science-love-at-first-sight-may-not-be-as-implausible-as-it-seems-1.913678 |archive-date = 25 November 2009}}</ref> === Sosial yanaşma === Bəzi araşdırmalar göstərir ki, ilk baxışdan sevgi daha çox fiziki cazibə və mədəni təsirlər nəticəsində yaranır.<ref>{{cite book|title=Jacob's Wound: Homoerotic Narrative in the Literature of Ancient Israel|page=25|author=Theodore W. Jennings Jr.|year=2005|publisher=Continuum|isbn=978-0826417121|quote=As we have noticed, the attraction of Jonathan to David begins almost immediately as Saul is delighted in his new companion. This attraction is given extravagant expression. In the first place it appears to be love at first sight. We are told: "When David had finished speaking to Saul, the soul of Jonathan was bound to the soul of David" (1 Sam 18:1). Is it something David has said? Not likely. For what David has said to Saul is "I am the son of your servant Jesse the Bethlehemite" (17:58). It is not something David has said. Instead, the reader's gaze has twice been directed to David's extraordinary beauty.}}</ref> Filmlər, ədəbiyyat və digər mədəni təsirlər bu cür romantik hissləri daha güclü təsəvvür etməyimizə səbəb olur.<ref>{{cite journal|title=Love at First Sight? David, Jonathan, and the Biblical Politics of Gender|author=Yaron Peleg|doi=10.1177/0309089205060606|page=176|year=2005|journal=Journal for the Study of the Old Testament|volume=30|issue=2|s2cid=145510830}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == *[https://web.archive.org/web/20110112222402/http://beyondjane.com/beauty/the-start-of-warm-attractions-the-first-look-at-chemistry/ The Start of Warm Attractions: The First Look at Chemistry] *[http://www.medicaldaily.com/articles/13023/20121107/love-first-sight-scientists-discover-brain-region.htm You Can Love at First Sight: Scientists Discover Brain Region Responsible for Instant Attraction – Science/Tech – Medical Daily], November 7, 2012 {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Hisslər]] [[Kateqoriya:Sevgi]] g3dlnly7sq612a7za15ysn8027mlymg 14 701214 7865742 5925597 2024-11-27T10:42:48Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865742 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Gimnastika üzrə çempionlar]] [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] kgffuw9i2jjkihbetw8bw87brpwtz66 7865744 7865742 2024-11-27T10:43:14Z Araz Yaquboglu 17991 7865744 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Gimnastika üzrə çempionlar| ]] [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] 0mr2co8dxs6mwbxcxdn24brxcn95h0l 0 702792 7865325 7784141 2024-11-27T05:41:53Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865325 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Ruslan Əliyev |orijinal adı = Ruslan Yusif oğlu Əliyev |vəzifə = AzərEnerji ASC-nin vitse prezidentinin texniki məsələlər üzrə müavini |bayraq =AzerEnerji.png |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 01 aprel 2024 |vəzifə_2 = Azəriqaz İstehsalat Birliyinin baş direktoru |bayraq_2 = Azergas logo.jpg |bayraq2_2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc_2 = 01 noyabr 2019 |son_2 = 11 mart 2024 |əvvəlki_2 = Əkbər Hacıyev |sonrakı_2 = Azər Məmmədov |atası = Yusif Əliyev |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti]]<br>[[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası]] <br> [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]] |elmi dərəcəsi = [[Texnika]] üzrə [[fəlsəfə]] doktoru |vəzifə_3 = Azəriqaz İstehsalat Birliyinin baş direktorunun müavini |bayraq_3 = Azergas logo.jpg |bayraq2_3 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc_3 = 2015 |son_3 = 2019 }} '''Əliyev Ruslan Yusif oğlu''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti]] Azəriqaz İstehsalat Birliyinin sabiq Baş direktoru<ref>{{Cite web |title=Ruslan Əliyev "Azəriqaz"ın yeni baş direktoru təyin olundu |url=https://m.modern.az/az/news/216208 |access-date=2021-05-15 |archive-date=2021-05-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210516011739/https://m.modern.az/az/news/216208 |url-status=live }}</ref>, [[Texnika]] üzrə [[Fəlsəfə doktoru]]. == Həyatı == Ruslan Əliyev 1978-ci il sentyabrın 13-də [[Yevlax]] rayonunda anadan olub. Evlidir, 3 övladı var. == Təhsili == 1995–1999-cu illər — [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda təhsil alıb, "İstilik energetikası" (İstilik elektrik stansiyaları) ali peşə istiqaməti üzrə bakalavr dərəcəsi bitirib<ref name="m.modern.az">{{Cite web |title="Azəriqaz"ın yeni baş direktoru kimdir? |url=https://m.modern.az/az/news/216248 |access-date=2021-05-15 |archive-date=2021-05-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210516033823/https://m.modern.az/az/news/216248 |url-status=live }}</ref>. 1999–2001-ci illər — [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda təhsil alıb, "İstilik elektrik stansiyaları" ixtisası üzrə ali peşə istiqaməti üzrə magistr dərəcəsi bitirib<ref name="m.modern.az"/>. 2004–2007-ci illər — [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda "İstilik energetikası" ixtisası üzrə aspirantura təhsili almışdır. 2011–2014-cü illər — [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası]]nda "Menecment" ixtisası üzrə bakalavr dərəcəsi bitirib<ref name="m.modern.az"/>. 2016–2020-ci illər — [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]]ndə [[Elmlər doktoru]] proqramı üzrə dissertantura təhsili almışdır. 2021–2022-ci illər — [[University of Oxford]] The Oxford Executive Leadership Programme 2021 üzrə sertifikat almışdır. 2022–2022-ci illər — [[SDA Bocconi Scholl of Management]] General Management program üzrə online kurs keçmişdir. == Əmək fəaliyyətin == 1999–2006-cı illər — Azərenerji Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin qazan turbin sexində maşinist, operator, qaz turbin qurğusunun maşinisti, növbə rəisi vəzifələrində çalışıb 2006–2007-ci illər — Azneft İstehsalat Birliyinin Azneftekologiyaservis İdarəsində energetik vəzifəsində çalışıb. 2007–2009-cu illər — Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Ekologiya İdarəsində Energetika və Mexanika şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışıb. 2009–2013-cü illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyində Energetika və Mexanika şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışıb. 2013–2015-ci illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyinin Baş direktorun əməyin mühafizəsi üzrə müavini vəzifəsində çalışıb. 2015–2019-cu illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyinin Baş direktorun satış və istismar üzrə müavini vəzifəsində çalışıb. 2019–2024-cü illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyinin Baş direktoru vəzifəsində çalışıb. 2024-cü il 1 aprel — AzərEnerji ASC-nin vitse prezidentinin texniki məsələlər üzrə müavini vəzifəsində çalışır. == Elmi pedoqoji fəaliyyəti == 2010-cu ildə [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası]]nın qərarı ilə [[Texnika]] üzrə [[Fəlsəfə doktoru]] elmi dərəcəsi almışdır. 2016-cı ildə [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]]nin [[Elmlər doktoru]] proqramı üzrə dissertanturaya qəbul olub və 2020-ci ildə təhsilini başa vurmuşdur. 2019-cu ildən [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]]nin "Biznesin iqtisadiyyatı və menecment" kafedrasında elmi-pedaqoji fəaliyyətə başlayıb. Müxtəlif elmi jurnallarda dərc olunan 40-dan çox elmi məqalələrin müəllifidir. == Elmi məqalələri == # Azərbaycanda gələcək yaşayış evlərinin inkişafının xarakterik xüsusiyyətləri// Azərbaycan Universiteti, İpək yolu jurnalı. 2016. № 4<ref>{{Cite web |title=Azərbaycanda gələcək yaşayış evlərinin inkişafının xarakterik xüsusiyyətləri |url=http://www.au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/4-2016.pdf |access-date=2021-05-15 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515145131/http://www.au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/4-2016.pdf |url-status=live }}</ref>. # Azərbaycanda sosial yönümlü mənzil sferasının inkişafı// AUDİT jurnalı. 2016. № 4 # İnkişaf etmiş ölkələrdə mənzil fondunun yenidən qurulması və modernləşdirilməsi// Beynəlxalq Elmi Konfrans. İstilik energetika qurğularının tullantılarından ətraf mühitin mühafizəsinin mühəndis problemləri. Bakı. 2016. (həmmüəllif prof. M. A. Məmmədov) # Xidmətlər bazarında mənzil-kommunal müəssisələrinin təşkilati-iqtisadi formalarının təkmilləşdirilməsi// Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment jurnalı. 2016. № 2 # Azərbaycanda təmir-tikinti şirkətlərinin əmlakının idarə edilməsi səmərəliliyi// Azərbaycan Aqrar Elmi. 2017. № 1 # Azərbaycanda mənzil fondunun istismarının idarə edilməsinin səmərəliliyi// AUDİT jurnalı. 2017. № 2 # Azərbaycanın mənzil – kommunal təsərrüfatında islahatların aparılması modelləri// Turizm və qonaqpərvərlik tədqiqatları jurnalı. 2017. № 3 # Azərbaycanda mənzil – kommunal sferası fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinin əsas istiqamətləri və konsessiya layihəsinin reallaşdırılmasının qiymətləndirilməsinə metodiki yanaşma// AMİU, Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment jurnalı. 2017. № 3 # Azərbaycanın mənzil sferasında istilik təchizatı sisteminin inkişafının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi// Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı elmi-tədqiqat institutunun elmi əsərləri. 2017. № 3 # Azərbaycanda mənzil sferasının xarakteristikası və inkişaf tendensiyaları// Müasir dövrün su problemləri mövzusunda Respublika Elmi-Praktik konfransın materialları. 2017. # Mənzil sferasının inkişafının elmi əsasları// Azərbaycan Kooperasiya Universiteti, Kooperasiya. 2017. № 2 (45) # Mənzil sferasının inkişafının iqtisadi modelləri// Əmək və Sosial Problemlər. 2017. № 1 (19) # Mənzil – kommunal təsərrüfatının idarə edilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi// AMEA, İqtisadiyyat İnstiutu, Elmi əsərlər. 2017. № 3 # Mənzil – kommunal sferasının inkişafının modelləşdirilməsi// Azərbaycan Aqrar Elmi. 2017. № 2 # Mənzil – kommunal təsərrüfatında idarəetmə sisteminin yaradılması mərhələləri// Respublika Elmi-praktik konfransının materialları "Müasir istilik təchizatında proqresiv texnologiyalar". 2017 # Mənzil sferasının inkişafının nəzəri əsasları və xarakterik xüsusiyyətləri// Respublika Elmi-praktik konfransının materialları, "Qobustone məsaməli beton bloklarından tikilmiş binalarda tamamlama işlərinin təşkilati-texnoloji problemləri". 2017. # О показателях финансового состояния строительной компании в жилищной сфере//"Финансовая Экономика" Научно-Аналитический журнал. Москва. 2017. № 3 # Организационно-экономические формы жилищно-коммунальных предприятий на рынке услуг// Экономика и предпринимательство. Москва. 2017. № 9 # Социально-экономическая эффективность энергоснабжения в жилищно-коммунальной сфере//Экономика и предпринимательство. Москва. 2018. № 1 # Формирование показателей и критериев эффективности топливно-энергетического хозяйства// ХХVII Междунaродная научно-практическая конференция "Актуальные проблемы современной науки". Москва-Астана-Харьков-Вена. 2018. # Efficiency assessment of functioning and prognosis of the heat power economy İndices of the big city// IARJSET, Volume 5, Issue 4, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2018. № 5 # Theoretical and practical aspects of housing sphere// IARJSET, Volume 5, Issue 5, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2018. № 5 # О реконструкции и модернизации жилищного фонда в Азербайджане// Бюллетень науки и практики, Т 4., Россия, Нижневартовск. 2018. № 11 # Эффективное использование земель при застройке городов// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2018. № 2 # Развитие жилищной сферы// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2018. № 3 # Основные направления реформирования жилищно-коммунального хозяйства// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2018. № 3 # Реконструкция жилой застройки крупных городов Азербайджана // Наука и бизнес: пути развития. Москва. 2018. № 6 (84) # Azərbaycanın mənzil – kommunal sferasında xidmətlərin göstərilməsi// Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment jurnalı. 2018. № 4 # Об анализе финансового состояния акционерного общества.// Финансовая Экономика" Научно-Аналитический журнал. Москва. 2018. № 1 # Mənzil-kommunal müəssisələrinin təşkilati-iqtisadi formalarının təkmilləşdirilməsi// Azərbaycan Kooperasiya Universiteti, Kooperasiya. 2018. № 2 (49) # Прогнозирование развития жилищного хозяйства// Сборник материалов III Международной научно-практической конференции "Перспективные направления развития экономики и управления: Новый взгляд". Новосибирск. 2018. # Метод исследования жилищной сферы социально-экономического фонда// III Международная научно-практическая конференция "Евразийская экономическая конференция". Пенза. 2018. # Azərbaycanın mənzil-kommunal sferasının xidmətlər bazarının təhlil metodlarının təkmilləşdirilməsi// AMEA, İqtisadiyyat İnstitutu, Elmi əsərlər. Bakı. 2018. № 2 # Azərbaycanda mənzil fondunun idarəedilməsi// Respublika Elmi-praktik konfransının materialları, "Azərbaycanda iqtisadi islahatların həyata keçirilməsinin aktual problemləri". Bakı. 2018. # Use of various methodological approaches in the housing sphere// IARJSET, Vol. 6, İssue 1, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2019. № 6 # Развитие теплоэнергетического хозяйства крупного города// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2019. № 2 # Теоретические аспекты жилой недвижимости// XX–XXI Международная научно-практическая конференция "Вопросы управления и экономики: современное состояние актуальных проблем". "Интернаука". Москва. 2019. № 2 (19) # Development of heat power economy of a big city//IARJSET, Vol. 6, İssue 5, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2019. № 6 # Факторы формирования эффективной системы управления жилищным строительством// Экономика и предпринимательство. Москва. 2019. № 10 (111) # Azərbaycanlı ailələrin mənzillə təminatı problemlərinin həllinin sosial-iqtisadi əhəmiyyəti// AMEA, İqtisadiyyat İnstiutu, Elmi əsərlər. 2019. № 6 # Azərbaycanda mənzil bazarında tələb və təklifin ekonometrik tədqiqi// Azərbaycan Universiteti, İpək yolu jurnalı. 2020. № 2 # Mənzil sferasının sosial-iqtisadi problemləri və islahatların reallaşdırılmasının elmi əsasları// Elmi konfrans. "Heydər Əliyev və Azərbaycanın milli iqtisadi inkişaf modeli". Bakı. 2020 == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} 65v72hswhozff3m1coqsgu0xl4q84u4 7865327 7865325 2024-11-27T05:43:23Z Araz Yaquboglu 17991 7865327 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Ruslan Əliyev |orijinal adı = Ruslan Yusif oğlu Əliyev |vəzifə = AzərEnerji ASC-nin vitse prezidentinin texniki məsələlər üzrə müavini |bayraq =AzerEnerji.png |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 01 aprel 2024 |vəzifə_2 = Azəriqaz İstehsalat Birliyinin baş direktoru |bayraq_2 = Azergas logo.jpg |bayraq2_2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc_2 = 01 noyabr 2019 |son_2 = 11 mart 2024 |əvvəlki_2 = Əkbər Hacıyev |sonrakı_2 = Azər Məmmədov |atası = Yusif Əliyev |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti]]<br>[[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası]] <br> [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]] |vəzifə_3 = Azəriqaz İstehsalat Birliyinin baş direktorunun müavini |bayraq_3 = Azergas logo.jpg |bayraq2_3 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc_3 = 2015 |son_3 = 2019 |mükafatları = + }} '''Əliyev Ruslan Yusif oğlu''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti]] Azəriqaz İstehsalat Birliyinin sabiq Baş direktoru<ref>{{Cite web |title=Ruslan Əliyev "Azəriqaz"ın yeni baş direktoru təyin olundu |url=https://m.modern.az/az/news/216208 |access-date=2021-05-15 |archive-date=2021-05-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210516011739/https://m.modern.az/az/news/216208 |url-status=live }}</ref>, [[Texnika]] üzrə [[Fəlsəfə doktoru]]. == Həyatı == Ruslan Əliyev 1978-ci il sentyabrın 13-də [[Yevlax]] rayonunda anadan olub. Evlidir, 3 övladı var. == Təhsili == 1995–1999-cu illər — [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda təhsil alıb, "İstilik energetikası" (İstilik elektrik stansiyaları) ali peşə istiqaməti üzrə bakalavr dərəcəsi bitirib<ref name="m.modern.az">{{Cite web |title="Azəriqaz"ın yeni baş direktoru kimdir? |url=https://m.modern.az/az/news/216248 |access-date=2021-05-15 |archive-date=2021-05-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210516033823/https://m.modern.az/az/news/216248 |url-status=live }}</ref>. 1999–2001-ci illər — [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda təhsil alıb, "İstilik elektrik stansiyaları" ixtisası üzrə ali peşə istiqaməti üzrə magistr dərəcəsi bitirib<ref name="m.modern.az"/>. 2004–2007-ci illər — [[Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası]]nda "İstilik energetikası" ixtisası üzrə aspirantura təhsili almışdır. 2011–2014-cü illər — [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası]]nda "Menecment" ixtisası üzrə bakalavr dərəcəsi bitirib<ref name="m.modern.az"/>. 2016–2020-ci illər — [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]]ndə [[Elmlər doktoru]] proqramı üzrə dissertantura təhsili almışdır. 2021–2022-ci illər — [[University of Oxford]] The Oxford Executive Leadership Programme 2021 üzrə sertifikat almışdır. 2022–2022-ci illər — [[SDA Bocconi Scholl of Management]] General Management program üzrə online kurs keçmişdir. == Əmək fəaliyyətin == 1999–2006-cı illər — Azərenerji Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin qazan turbin sexində maşinist, operator, qaz turbin qurğusunun maşinisti, növbə rəisi vəzifələrində çalışıb 2006–2007-ci illər — Azneft İstehsalat Birliyinin Azneftekologiyaservis İdarəsində energetik vəzifəsində çalışıb. 2007–2009-cu illər — Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Ekologiya İdarəsində Energetika və Mexanika şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışıb. 2009–2013-cü illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyində Energetika və Mexanika şöbəsinin rəisi vəzifəsində çalışıb. 2013–2015-ci illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyinin Baş direktorun əməyin mühafizəsi üzrə müavini vəzifəsində çalışıb. 2015–2019-cu illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyinin Baş direktorun satış və istismar üzrə müavini vəzifəsində çalışıb. 2019–2024-cü illər — Azəriqaz İstehsalat Birliyinin Baş direktoru vəzifəsində çalışıb. 2024-cü il 1 aprel — AzərEnerji ASC-nin vitse prezidentinin texniki məsələlər üzrə müavini vəzifəsində çalışır. == Elmi pedoqoji fəaliyyəti == 2010-cu ildə [[Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası]]nın qərarı ilə [[Texnika]] üzrə [[Fəlsəfə doktoru]] elmi dərəcəsi almışdır. 2016-cı ildə [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]]nin [[Elmlər doktoru]] proqramı üzrə dissertanturaya qəbul olub və 2020-ci ildə təhsilini başa vurmuşdur. 2019-cu ildən [[Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti]]nin "Biznesin iqtisadiyyatı və menecment" kafedrasında elmi-pedaqoji fəaliyyətə başlayıb. Müxtəlif elmi jurnallarda dərc olunan 40-dan çox elmi məqalələrin müəllifidir. == Elmi məqalələri == # Azərbaycanda gələcək yaşayış evlərinin inkişafının xarakterik xüsusiyyətləri// Azərbaycan Universiteti, İpək yolu jurnalı. 2016. № 4<ref>{{Cite web |title=Azərbaycanda gələcək yaşayış evlərinin inkişafının xarakterik xüsusiyyətləri |url=http://www.au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/4-2016.pdf |access-date=2021-05-15 |archive-date=2021-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515145131/http://www.au.edu.az/upload-files/menu/ipekyolu/4-2016.pdf |url-status=live }}</ref>. # Azərbaycanda sosial yönümlü mənzil sferasının inkişafı// AUDİT jurnalı. 2016. № 4 # İnkişaf etmiş ölkələrdə mənzil fondunun yenidən qurulması və modernləşdirilməsi// Beynəlxalq Elmi Konfrans. İstilik energetika qurğularının tullantılarından ətraf mühitin mühafizəsinin mühəndis problemləri. Bakı. 2016. (həmmüəllif prof. M. A. Məmmədov) # Xidmətlər bazarında mənzil-kommunal müəssisələrinin təşkilati-iqtisadi formalarının təkmilləşdirilməsi// Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment jurnalı. 2016. № 2 # Azərbaycanda təmir-tikinti şirkətlərinin əmlakının idarə edilməsi səmərəliliyi// Azərbaycan Aqrar Elmi. 2017. № 1 # Azərbaycanda mənzil fondunun istismarının idarə edilməsinin səmərəliliyi// AUDİT jurnalı. 2017. № 2 # Azərbaycanın mənzil – kommunal təsərrüfatında islahatların aparılması modelləri// Turizm və qonaqpərvərlik tədqiqatları jurnalı. 2017. № 3 # Azərbaycanda mənzil – kommunal sferası fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinin əsas istiqamətləri və konsessiya layihəsinin reallaşdırılmasının qiymətləndirilməsinə metodiki yanaşma// AMİU, Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment jurnalı. 2017. № 3 # Azərbaycanın mənzil sferasında istilik təchizatı sisteminin inkişafının idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi// Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı elmi-tədqiqat institutunun elmi əsərləri. 2017. № 3 # Azərbaycanda mənzil sferasının xarakteristikası və inkişaf tendensiyaları// Müasir dövrün su problemləri mövzusunda Respublika Elmi-Praktik konfransın materialları. 2017. # Mənzil sferasının inkişafının elmi əsasları// Azərbaycan Kooperasiya Universiteti, Kooperasiya. 2017. № 2 (45) # Mənzil sferasının inkişafının iqtisadi modelləri// Əmək və Sosial Problemlər. 2017. № 1 (19) # Mənzil – kommunal təsərrüfatının idarə edilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi// AMEA, İqtisadiyyat İnstiutu, Elmi əsərlər. 2017. № 3 # Mənzil – kommunal sferasının inkişafının modelləşdirilməsi// Azərbaycan Aqrar Elmi. 2017. № 2 # Mənzil – kommunal təsərrüfatında idarəetmə sisteminin yaradılması mərhələləri// Respublika Elmi-praktik konfransının materialları "Müasir istilik təchizatında proqresiv texnologiyalar". 2017 # Mənzil sferasının inkişafının nəzəri əsasları və xarakterik xüsusiyyətləri// Respublika Elmi-praktik konfransının materialları, "Qobustone məsaməli beton bloklarından tikilmiş binalarda tamamlama işlərinin təşkilati-texnoloji problemləri". 2017. # О показателях финансового состояния строительной компании в жилищной сфере//"Финансовая Экономика" Научно-Аналитический журнал. Москва. 2017. № 3 # Организационно-экономические формы жилищно-коммунальных предприятий на рынке услуг// Экономика и предпринимательство. Москва. 2017. № 9 # Социально-экономическая эффективность энергоснабжения в жилищно-коммунальной сфере//Экономика и предпринимательство. Москва. 2018. № 1 # Формирование показателей и критериев эффективности топливно-энергетического хозяйства// ХХVII Междунaродная научно-практическая конференция "Актуальные проблемы современной науки". Москва-Астана-Харьков-Вена. 2018. # Efficiency assessment of functioning and prognosis of the heat power economy İndices of the big city// IARJSET, Volume 5, Issue 4, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2018. № 5 # Theoretical and practical aspects of housing sphere// IARJSET, Volume 5, Issue 5, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2018. № 5 # О реконструкции и модернизации жилищного фонда в Азербайджане// Бюллетень науки и практики, Т 4., Россия, Нижневартовск. 2018. № 11 # Эффективное использование земель при застройке городов// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2018. № 2 # Развитие жилищной сферы// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2018. № 3 # Основные направления реформирования жилищно-коммунального хозяйства// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2018. № 3 # Реконструкция жилой застройки крупных городов Азербайджана // Наука и бизнес: пути развития. Москва. 2018. № 6 (84) # Azərbaycanın mənzil – kommunal sferasında xidmətlərin göstərilməsi// Tikintinin iqtisadiyyatı və menecment jurnalı. 2018. № 4 # Об анализе финансового состояния акционерного общества.// Финансовая Экономика" Научно-Аналитический журнал. Москва. 2018. № 1 # Mənzil-kommunal müəssisələrinin təşkilati-iqtisadi formalarının təkmilləşdirilməsi// Azərbaycan Kooperasiya Universiteti, Kooperasiya. 2018. № 2 (49) # Прогнозирование развития жилищного хозяйства// Сборник материалов III Международной научно-практической конференции "Перспективные направления развития экономики и управления: Новый взгляд". Новосибирск. 2018. # Метод исследования жилищной сферы социально-экономического фонда// III Международная научно-практическая конференция "Евразийская экономическая конференция". Пенза. 2018. # Azərbaycanın mənzil-kommunal sferasının xidmətlər bazarının təhlil metodlarının təkmilləşdirilməsi// AMEA, İqtisadiyyat İnstitutu, Elmi əsərlər. Bakı. 2018. № 2 # Azərbaycanda mənzil fondunun idarəedilməsi// Respublika Elmi-praktik konfransının materialları, "Azərbaycanda iqtisadi islahatların həyata keçirilməsinin aktual problemləri". Bakı. 2018. # Use of various methodological approaches in the housing sphere// IARJSET, Vol. 6, İssue 1, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2019. № 6 # Развитие теплоэнергетического хозяйства крупного города// European Journal of Economics and Management Sciences. Austria, Vienna. 2019. № 2 # Теоретические аспекты жилой недвижимости// XX–XXI Международная научно-практическая конференция "Вопросы управления и экономики: современное состояние актуальных проблем". "Интернаука". Москва. 2019. № 2 (19) # Development of heat power economy of a big city//IARJSET, Vol. 6, İssue 5, International Advanced Research Journal in Science, Engineering and Technology. 2019. № 6 # Факторы формирования эффективной системы управления жилищным строительством// Экономика и предпринимательство. Москва. 2019. № 10 (111) # Azərbaycanlı ailələrin mənzillə təminatı problemlərinin həllinin sosial-iqtisadi əhəmiyyəti// AMEA, İqtisadiyyat İnstiutu, Elmi əsərlər. 2019. № 6 # Azərbaycanda mənzil bazarında tələb və təklifin ekonometrik tədqiqi// Azərbaycan Universiteti, İpək yolu jurnalı. 2020. № 2 # Mənzil sferasının sosial-iqtisadi problemləri və islahatların reallaşdırılmasının elmi əsasları// Elmi konfrans. "Heydər Əliyev və Azərbaycanın milli iqtisadi inkişaf modeli". Bakı. 2020 == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} m8rmi6ia1jnpnxrsqr4362xq59d87hp 14 706039 7865831 5976676 2024-11-27T11:21:24Z Araz Yaquboglu 17991 7865831 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman medalçıları| ]] [[Kateqoriya:Beynəlxalq idman yarışları|medalçılar]] stc0596quimmkjwce6r466a2vmfn1ox 0 710550 7865404 7254910 2024-11-27T06:37:08Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Politoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Polşa politoloqları]] əlavə olundu 7865404 wikitext text/x-wiki {{Alim |piktoqram = |adı = Səlim Xazbiyeviç |orijinal adı = |digər adı = Mirzə Səlim Xazbiyeviç |şəkil = Selim Chazbijewicz.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 17.11.1955 |doğum yeri = [[Qdansk]], [[Polşa]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = [[Polşa]] |milliyyəti = [[Lipka tatarları|Lipka tatarı]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = Filologiya<br> Tarix |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |iş yeri = |alma-mater = <!--Qədim təhsil ocaqları--> |təhsili = Qdans Universiteti <br>Adam Miçkieviç Universiteti <br>Olsztin Varmia və Mazuri Universiteti |elmi rəhbəri = |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = Ləyaqət Xaçı (2014) |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Səlim Xazviyeviç''' ({{Lang-pl|Selim Chazbijewicz}}, d. 17 noyabr 1955, [[Qdansk]], [[Polşa]]) — əslən [[Lipka tatarları|Lipka tatarı]] olan [[Polşa]] siyasi elmlər üzrə mütəxəsisi, köşə yazarı və şairi. 2017-ci ildən o, Polşanın [[Qazaxıstan]]dakı səfiri kimi çalışır. == Həyatı == Səlim Xazbiyeviç 1955-ci ildə [[Qdansk]] şəhərində Lipka tatarı olan ailədə dünyaya gəlmişdir. 1980-ci ildə o, [[Qdansk Universiteti]]nin Polyak filologiyası ixtisası üzrə magistr dərəcəsi əldə etmişdir. 1991-ci ildə Poznandakı Adam Miçkieviç Universitetində XX əsrdə Polşa tatarlarının tarixi üzrə öz doktorantura mövzusunu müdafiə etmişdir. 2002-ci ildə post-doktora dərəcəsini əldə etmişdir. Onun bu mərhələdəki mövzusu Krım tatarlarının II Dünya müharibəsindən sonrakı tarixi barədə olmuşdur. O, Olsztin Varmia və Mazuri Universitetində professor köməkçisi kimi çalışmışdır.<ref>{{Cite web|url=http://nauka-polska.pl/#/profile/scientist?id=81034&_k=df5b4u|title=Nowa Nauka Polska|website=nauka-polska.pl|access-date=2019-06-23|archive-date=2003-12-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20031201225603/http://nauka-polska.pl/#/profile/scientist?id=81034&_k=df5b4u|url-status=live}}</ref> Həmçinin, [[Polşa Elmlər Akademiyası]]nın üzvüdür.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/biuletyn.xsp?documentId=4A189278C0B758EBC1258124003FC519|title=Zapis przebiegu posiedzenia Komisji Spraw Zagranicznych /nr 65/|date=2017-05-10|website=www.sejm.gov.pl|language=pl|access-date=2019-06-23|archive-date=2021-07-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20210711065952/https://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/biuletyn.xsp?documentId=4A189278C0B758EBC1258124003FC519|url-status=live}}</ref> Elmi fəaliyyətindən əlavə, şerlər də yazmaqla və redaktorluqla da məşğuldur. 1986 və 1991-ci illərdə "Müsəlman Həyatı" (polyakca:Życie Muzułmańskie) jurnalının baş redaktoru olmuşdur. 1994-cü ildə "İllik Polşa Tatarları" (polyakca:Rocznik Tatarów Polskich) jurnalının baş redaktoru oldu.<ref name=":1">{{Cite book|title=Słownik europejskich kierunków i grup literackich XX wieku|last=Gazda|first=Grzegorz|publisher=[[Polish Scientific Publishers PWN|Wydawnictwo Naukowe PWN]]|year=2009|isbn=978-83-01-15724-1|location=Warszawa|pages=723}}</ref> O, həmçinin Polşa Yazıçılar Birliyinin də üzvüdür. 1999-cu ildən 2007-ci ilə qədər o, Polşa Respublikası Tatarları Birliyinin (Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej)prezidenti olmuşdur. 2003-cü ildə Qdansk Müsəlman İcmasının imamı olmuşdur. 2000-ci illərdə o, [[Hüquq və Ədalət Partiyası (Polşa)|Hüquq və Ədalət Partiyası]]na qatılmışdır.<ref>{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/article/3076194|title=Нұрсұлтан Назарбаев шетел елшілерінен сенім грамотасын қабылдады|date=2017-10-18|website=www.inform.kz|language=kk|access-date=2019-06-23}}{{Dead link|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> 2017-ci ildən [[Polşa]]nın [[Qazaxıstan]]dakı səfiri kimi çalışmaqdadır. 18 oktyabr 2017-ci ildə, o, etimad məktubunu Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayevə təqdim etmişdir. O, həmçinin Qırğızıstanla Polşa əlaqələrindən də məsul şəxsdir. Öz etimad məktubunu [[Qırğızıstan]] prezidenti [[Almazbek Atambayev]]ə 27 oktyabr 2017-ci ildə təqdim etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://kabar.kg/news/atambaevu-vruchili-veritel-nye-gramoty-posly-riada-stran/|title=Атамбаеву вручили верительные грамоты послы ряда стран|date=2017-10-27|website=Информационное Агентство Кабар|language=ru|access-date=2019-06-23|archive-date=2019-06-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20190623150935/https://kabar.kg/news/atambaevu-vruchili-veritel-nye-gramoty-posly-riada-stran/|url-status=dead}}</ref> O, 2014-cü ildə [[Polşa]]nın [[Ləyaqət Xaçı (Polşa)|Ləyaqət Xaçı]] ordeninə layiq görülmüşdür.<ref>{{Cite web|url=http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20140000618|title=Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 5 lutego 2014 r. o nadaniu odznaczeń|date=2014-02-05|website=prawo.sejm.gov.pl|language=pl|access-date=2019-06-23}}{{Dead link|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Əsərləri == '''Elmi kitabları ''' * Awdet czyli Powrót. Walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległość państwa po II wojnie światowej, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego 2000, ISBN 83-7299-097-2. * Tatarzy krymscy: walka o naród i wolną ojczyznę, Poznań-Września: Likon 2001, ISBN 83-916144-1-7. * Baśnie, podania i legendy polskich Tatarów, Białystok: Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej. Najwyższe Kolegium 2012. * Tatarzy pod Grunwaldem (co-author: Sławomir Moćkun), Grunwald-Stębark: Muzeum Bitwy pod Grunwaldem 2012. '''Şerləri: ''' * Wejście w baśń, Olsztyn 1978. * Czarodziejski róg chłopca, Gdańsk 1980, ISBN 83-215-9149-3. * Sen od jabłek ciężki, Łódź 1981, ISBN 83-218-0156-0. * Krym i Wilno, Gdańsk 1990. * Mistyka tatarskich kresów, Białystok 1990. * Poezja Wschodu i Zachodu, Warszawa 1992. * Rubai'jjat albo czterowiersze, Gdańsk 1997, ISBN ISBN 83-907513-2-1. * Hymn do Sofii, Olsztyn 2005, ISBN 83-919014-1-6. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{DEFAULTSORT:Xazbiyeviç, Səlim}} [[Kateqoriya:Lipka tatarları]] [[Kateqoriya:Polşa səfirləri]] [[Kateqoriya:Polşa politoloqları]] pysdmqawshfchu5vuc51hovnovyw8zt 0 710794 7864963 7620799 2024-11-26T18:26:34Z Samral 29509 7864963 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2010-896.jpg|thumb|2010-cu ildə buraxılmış bir Azərbaycan poçt markası. Marka sözügedən nağıla həsr olunmuşdur.]] "'''''Cırtdanın nağılı'''''"<ref>{{Cite web |url=https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=mehriban-aliyeva.az |publisher=[[Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti]] |archive-date=2022-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-03-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://portal.azertag.az/az/node/7750 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |date=10 sentyabr 2018 |work=Uşaq Bilik Portalı |publisher=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]] |archive-date=2021-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-07-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nagillar.az/article/a-48.html |title=Cırtdan |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=nagillar.az |archive-date=2022-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |deadurl=live }}</ref> — [[Azərbaycan]] [[Azərbaycan nağılları|xalq nağılı]].<ref>{{Cite book |first=Hanafi |last=Zeynally |title=Azərbaycan nağılları |editor-first=Israfila |editor-last=Abbasly |location=Baku |publisher=Şərq-Qərb |year=2005 |volume=1 |page=296–298 |language=az }}</ref> Nağılın mövzusu uşaqları [[Azərbaycan mifologiyası]]ndan mifik bir məxluq olan [[Div]]dən qurtaran [[Cırtdan]] adlı ağıllı bir gənc oğlandan bəhs edir. == Məzmun == [[Cırtdan]] qonşunun uşaqları ilə birlikdə meşəyə odun yığmaq üçün gedir. Geri qayıdarkən qaranlıqda itirlər və gördükləri işığa tərəf irəliləyirlər. Onlar beləliklə, [[Div]]in yaşadığı evə çatırlar. Canavar uşaqları gecə yemək üçün özünə cəlb edir. Cırtdan öz ağlından istifadə edərək uşaqları xilas edir və onlar sağ-salamat evlərinə qayıdırlar.<ref name="plot">{{Cite web |title=Азербайджанские сказки: «Как Джиртдан увел детей от страшного дива» |url=http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2013-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2013-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |deadurl=live }}</ref> Cırtdan [[Azərbaycan nağılları]]nın ən populyar personajlarından biridir. Ənənəvi [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] görünüşü, cəsarəti və zəkası ilə seçilir. Cırtdan bəzən kənd oğlanlarını meşədən odun toplamağa və sonra onu bellərində gəzdirməyə məcbur etdiyi üçün tənbəl bir şəxs kimi təsvir edilir. Buna baxmayaraq, Cırtdan Div ilə qarşılaşdıqda cəsarət göstərir. Təhlükə ilə qarşılaşan Cırtdan özünü qalan uşaqlar arasında ən çevik və cəsarətli kimi göstərir.<ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки |publisher=Азернешр |location=Baku |year=1977 |language=ru }}</ref><ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки, мифы, легенды. Библиотека азербайджанской литературы в 20-ти томах |publisher=Азербайджанское Государственное Издательство |location=Baku |year=1988 |language=ru }}</ref> == Adaptasiyalar == 1968-ci ildə nağıl əsasında [[Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı|Bakı Kukla Teatrında]] bir tamaşa qoyulmuşdur. Bu, Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu [[Mirmehdi Seyidzadə]]nin süjet ssenarisinə və ədəbi interpretasiyasına əsaslanırdı.<ref>{{Cite web |title=Kukla teatri<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2012-12-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |url-status=unfit |arxivləşdirmə tarixi=2012-12-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |deadurl= }}</ref> İlk Azərbaycan animasiya filmi olan "''[[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan]]''" bu nağılın əsasında hazırlanmışdır.<ref>{{Cite web |url=https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |title=«ДЖИРТДАН» |work=Animator.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=15 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=15 May 2022 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |deadurl=live }}</ref> 1981 və 1983-cü illərdə rejissor Boris Əliyevin çəkdiyi "''[[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)|Cırtdan-pəhləvan]]''" adlı iki hissəli animasiya filmi "[[Azərbaycanfilm]]" kinostudiyası tərəfindən buraxılmışdır. Filmin baş qəhrəmanı rolunu aktrisa [[Klara Rumyanova]] səsləndirmişdir.<ref>{{Cite web |url=https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |title=Про Джиртдана — «Великана» (ТВ, 1981) |work=Kinopoisk.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=30 July 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=30 July 2023 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |deadurl=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Azərbaycan nağılları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı]] l5qyfzij1r4n03zzv54u9ozbuw90qd3 7864965 7864963 2024-11-26T18:30:01Z Samral 29509 /* Adaptasiyalar */ 7864965 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2010-896.jpg|thumb|2010-cu ildə buraxılmış bir Azərbaycan poçt markası. Marka sözügedən nağıla həsr olunmuşdur.]] "'''''Cırtdanın nağılı'''''"<ref>{{Cite web |url=https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=mehriban-aliyeva.az |publisher=[[Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti]] |archive-date=2022-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-03-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://portal.azertag.az/az/node/7750 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |date=10 sentyabr 2018 |work=Uşaq Bilik Portalı |publisher=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]] |archive-date=2021-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-07-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nagillar.az/article/a-48.html |title=Cırtdan |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=nagillar.az |archive-date=2022-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |deadurl=live }}</ref> — [[Azərbaycan]] [[Azərbaycan nağılları|xalq nağılı]].<ref>{{Cite book |first=Hanafi |last=Zeynally |title=Azərbaycan nağılları |editor-first=Israfila |editor-last=Abbasly |location=Baku |publisher=Şərq-Qərb |year=2005 |volume=1 |page=296–298 |language=az }}</ref> Nağılın mövzusu uşaqları [[Azərbaycan mifologiyası]]ndan mifik bir məxluq olan [[Div]]dən qurtaran [[Cırtdan]] adlı ağıllı bir gənc oğlandan bəhs edir. == Məzmun == [[Cırtdan]] qonşunun uşaqları ilə birlikdə meşəyə odun yığmaq üçün gedir. Geri qayıdarkən qaranlıqda itirlər və gördükləri işığa tərəf irəliləyirlər. Onlar beləliklə, [[Div]]in yaşadığı evə çatırlar. Canavar uşaqları gecə yemək üçün özünə cəlb edir. Cırtdan öz ağlından istifadə edərək uşaqları xilas edir və onlar sağ-salamat evlərinə qayıdırlar.<ref name="plot">{{Cite web |title=Азербайджанские сказки: «Как Джиртдан увел детей от страшного дива» |url=http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2013-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2013-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |deadurl=live }}</ref> Cırtdan [[Azərbaycan nağılları]]nın ən populyar personajlarından biridir. Ənənəvi [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] görünüşü, cəsarəti və zəkası ilə seçilir. Cırtdan bəzən kənd oğlanlarını meşədən odun toplamağa və sonra onu bellərində gəzdirməyə məcbur etdiyi üçün tənbəl bir şəxs kimi təsvir edilir. Buna baxmayaraq, Cırtdan Div ilə qarşılaşdıqda cəsarət göstərir. Təhlükə ilə qarşılaşan Cırtdan özünü qalan uşaqlar arasında ən çevik və cəsarətli kimi göstərir.<ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки |publisher=Азернешр |location=Baku |year=1977 |language=ru }}</ref><ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки, мифы, легенды. Библиотека азербайджанской литературы в 20-ти томах |publisher=Азербайджанское Государственное Издательство |location=Baku |year=1988 |language=ru }}</ref> == Adaptasiyalar == 1968-ci ildə nağıl əsasında [[Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı|Bakı Kukla Teatrında]] bir tamaşa qoyulmuşdur. Bu, Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu [[Mirmehdi Seyidzadə]]nin süjet ssenarisinə və ədəbi interpretasiyasına əsaslanırdı.<ref>{{Cite web |title=Kukla teatri<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2012-12-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |url-status=unfit |arxivləşdirmə tarixi=2012-12-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |deadurl= }}</ref> İlk Azərbaycan animasiya filmi olan "''[[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan]]''" bu nağılın əsasında hazırlanmışdır.<ref>{{Cite web |url=https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |title=«ДЖИРТДАН» |work=Animator.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=15 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=15 May 2022 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |deadurl=live }}</ref> 1981 və 1983-cü illərdə rejissor [[Bəhmən Əliyev]]in çəkdiyi "''[[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)|Cırtdan-pəhləvan]]''" adlı iki hissəli animasiya filmi "[[Azərbaycanfilm]]" kinostudiyası tərəfindən buraxılmışdır. Filmin baş qəhrəmanı rolunu aktrisa [[Klara Rumyanova]] səsləndirmişdir.<ref>{{Cite web |url=https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |title=Про Джиртдана — «Великана» (ТВ, 1981) |work=Kinopoisk.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=30 July 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=30 July 2023 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |deadurl=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Azərbaycan nağılları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı]] 40pc6tbhd032wuu93b3zvd9kt8khzc2 7865237 7864965 2024-11-27T02:55:16Z Samral 29509 /* Adaptasiyalar */ 7865237 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2010-896.jpg|thumb|2010-cu ildə buraxılmış bir Azərbaycan poçt markası. Marka sözügedən nağıla həsr olunmuşdur.]] "'''''Cırtdanın nağılı'''''"<ref>{{Cite web |url=https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=mehriban-aliyeva.az |publisher=[[Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti]] |archive-date=2022-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-03-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://portal.azertag.az/az/node/7750 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |date=10 sentyabr 2018 |work=Uşaq Bilik Portalı |publisher=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]] |archive-date=2021-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-07-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nagillar.az/article/a-48.html |title=Cırtdan |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=nagillar.az |archive-date=2022-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |deadurl=live }}</ref> — [[Azərbaycan]] [[Azərbaycan nağılları|xalq nağılı]].<ref>{{Cite book |first=Hanafi |last=Zeynally |title=Azərbaycan nağılları |editor-first=Israfila |editor-last=Abbasly |location=Baku |publisher=Şərq-Qərb |year=2005 |volume=1 |page=296–298 |language=az }}</ref> Nağılın mövzusu uşaqları [[Azərbaycan mifologiyası]]ndan mifik bir məxluq olan [[Div]]dən qurtaran [[Cırtdan]] adlı ağıllı bir gənc oğlandan bəhs edir. == Məzmun == [[Cırtdan]] qonşunun uşaqları ilə birlikdə meşəyə odun yığmaq üçün gedir. Geri qayıdarkən qaranlıqda itirlər və gördükləri işığa tərəf irəliləyirlər. Onlar beləliklə, [[Div]]in yaşadığı evə çatırlar. Canavar uşaqları gecə yemək üçün özünə cəlb edir. Cırtdan öz ağlından istifadə edərək uşaqları xilas edir və onlar sağ-salamat evlərinə qayıdırlar.<ref name="plot">{{Cite web |title=Азербайджанские сказки: «Как Джиртдан увел детей от страшного дива» |url=http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2013-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2013-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |deadurl=live }}</ref> Cırtdan [[Azərbaycan nağılları]]nın ən populyar personajlarından biridir. Ənənəvi [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] görünüşü, cəsarəti və zəkası ilə seçilir. Cırtdan bəzən kənd oğlanlarını meşədən odun toplamağa və sonra onu bellərində gəzdirməyə məcbur etdiyi üçün tənbəl bir şəxs kimi təsvir edilir. Buna baxmayaraq, Cırtdan Div ilə qarşılaşdıqda cəsarət göstərir. Təhlükə ilə qarşılaşan Cırtdan özünü qalan uşaqlar arasında ən çevik və cəsarətli kimi göstərir.<ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки |publisher=Азернешр |location=Baku |year=1977 |language=ru }}</ref><ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки, мифы, легенды. Библиотека азербайджанской литературы в 20-ти томах |publisher=Азербайджанское Государственное Издательство |location=Baku |year=1988 |language=ru }}</ref> == Adaptasiyalar == 1968-ci ildə nağıl əsasında [[Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı|Bakı Kukla Teatrında]] bir tamaşa qoyulmuşdur. Bu, Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu [[Mirmehdi Seyidzadə]]nin süjet ssenarisinə və ədəbi interpretasiyasına əsaslanırdı.<ref>{{Cite web |title=Kukla teatri<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2012-12-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |url-status=unfit |arxivləşdirmə tarixi=2012-12-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |deadurl= }}</ref> İlk Azərbaycan animasiya filmi olan "''[[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan]]''" bu nağılın əsasında hazırlanmışdır.<ref>{{Cite web |url=https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |title=«ДЖИРТДАН» |work=Animator.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=15 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=15 May 2022 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |deadurl=live }}</ref> 1981 və 1983-cü illərdə rejissor [[Bəhmən Əliyev]]in çəkdiyi "''[[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)|Cırtdan-pəhləvan]]''" adlı iki hissəli animasiya filmi "[[Azərbaycanfilm]]" kinostudiyası tərəfindən buraxılmışdır. Filmin baş qəhrəmanı rolunu aktrisa [[Klara Rumyanova]] səsləndirmişdir.<ref>{{Cite web |url=https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |title=Про Джиртдана — «Великана» (ТВ, 1981) |work=Kinopoisk.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=30 July 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=30 July 2023 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |deadurl=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Cırtdanın yeni sərgüzəşti]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Azərbaycan nağılları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı]] 6ojh25igkd694ovyzg4f5qsdwhf59hy 7865241 7865237 2024-11-27T03:03:47Z Samral 29509 7865241 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2010-896.jpg|thumb|2010-cu ildə buraxılmış bir Azərbaycan poçt markası. Marka sözügedən nağıla həsr olunmuşdur.]] "'''''Cırtdanın nağılı'''''"<ref>{{Cite web |url=https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=mehriban-aliyeva.az |publisher=[[Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti]] |archive-date=2022-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-03-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://portal.azertag.az/az/node/7750 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |date=10 sentyabr 2018 |work=Uşaq Bilik Portalı |publisher=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]] |archive-date=2021-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-07-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nagillar.az/article/a-48.html |title=Cırtdan |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=nagillar.az |archive-date=2022-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |deadurl=live }}</ref> — [[Azərbaycan]] [[Azərbaycan nağılları|xalq nağılı]].<ref>{{Cite book |first=Hanafi |last=Zeynally |title=Azərbaycan nağılları |editor-first=Israfila |editor-last=Abbasly |location=Baku |publisher=Şərq-Qərb |year=2005 |volume=1 |page=296–298 |language=az }}</ref> Nağılın mövzusu uşaqları [[Azərbaycan mifologiyası]]ndan mifik bir məxluq olan [[Div]]dən qurtaran [[Cırtdan]] adlı ağıllı bir gənc oğlandan bəhs edir. == Məzmun == [[Cırtdan]] qonşunun uşaqları ilə birlikdə meşəyə odun yığmaq üçün gedir. Geri qayıdarkən qaranlıqda itirlər və gördükləri işığa tərəf irəliləyirlər. Onlar beləliklə, [[Div]]in yaşadığı evə çatırlar. Canavar uşaqları gecə yemək üçün özünə cəlb edir. Cırtdan öz ağlından istifadə edərək uşaqları xilas edir və onlar sağ-salamat evlərinə qayıdırlar.<ref name="plot">{{Cite web |title=Азербайджанские сказки: «Как Джиртдан увел детей от страшного дива» |url=http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2013-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2013-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |deadurl=live }}</ref> Cırtdan [[Azərbaycan nağılları]]nın ən populyar personajlarından biridir. Ənənəvi [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] görünüşü, cəsarəti və zəkası ilə seçilir. Cırtdan bəzən kənd oğlanlarını meşədən odun toplamağa və sonra onu bellərində gəzdirməyə məcbur etdiyi üçün tənbəl bir şəxs kimi təsvir edilir. Buna baxmayaraq, Cırtdan Div ilə qarşılaşdıqda cəsarət göstərir. Təhlükə ilə qarşılaşan Cırtdan özünü qalan uşaqlar arasında ən çevik və cəsarətli kimi göstərir.<ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки |publisher=Азернешр |location=Baku |year=1977 |language=ru }}</ref><ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки, мифы, легенды. Библиотека азербайджанской литературы в 20-ти томах |publisher=Азербайджанское Государственное Издательство |location=Baku |year=1988 |language=ru }}</ref> == Adaptasiyalar == 1968-ci ildə nağıl əsasında [[Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı|Bakı Kukla Teatrında]] bir tamaşa qoyulmuşdur. Bu, Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu [[Mirmehdi Seyidzadə]]nin süjet ssenarisinə və ədəbi interpretasiyasına əsaslanırdı.<ref>{{Cite web |title=Kukla teatri<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2012-12-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |url-status=unfit |arxivləşdirmə tarixi=2012-12-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |deadurl= }}</ref> İlk Azərbaycan animasiya filmi olan "''[[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan]]''" bu nağılın əsasında hazırlanmışdır.<ref>{{Cite web |url=https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |title=«ДЖИРТДАН» |work=Animator.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=15 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=15 May 2022 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |deadurl=live }}</ref> 1981 və 1983-cü illərdə rejissor [[Bəhmən Əliyev]]in çəkdiyi "''[[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)|Cırtdan-pəhləvan]]''" adlı iki hissəli animasiya filmi "[[Azərbaycanfilm]]" kinostudiyası tərəfindən buraxılmışdır. Filmin baş qəhrəmanı rolunu aktrisa [[Klara Rumyanova]] səsləndirmişdir.<ref>{{Cite web |url=https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |title=Про Джиртдана — «Великана» (ТВ, 1981) |work=Kinopoisk.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=30 July 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=30 July 2023 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |deadurl=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Cırtdanın yeni sərgüzəşti]] * [[Cırtdan və Təpəgöz]] * [[Cırtdan və sehirli xalat]] * [[Cırtdan və sehirli xalat – 2-ci hissə]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Azərbaycan nağılları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı]] ojb2id1oqaa50vph5abvvxwwiopxb4m 7865242 7865241 2024-11-27T03:05:20Z Samral 29509 7865242 wikitext text/x-wiki {{Digər məna|Cırtdan (dəqiqləşdirmə)}} [[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 2010-896.jpg|thumb|2010-cu ildə buraxılmış bir Azərbaycan poçt markası. Marka sözügedən nağıla həsr olunmuşdur.]] "'''''Cırtdanın nağılı'''''"<ref>{{Cite web |url=https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=mehriban-aliyeva.az |publisher=[[Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti]] |archive-date=2022-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-03-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220325180720/https://mehriban-aliyeva.az/kids_oxu/845775 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://portal.azertag.az/az/node/7750 |title=Cırtdanın nağılı |access-date=10 iyul 2021 |language=az |date=10 sentyabr 2018 |work=Uşaq Bilik Portalı |publisher=[[Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi]] |archive-date=2021-07-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-07-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210710182136/https://portal.azertag.az/az/node/7750 |deadurl=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.nagillar.az/article/a-48.html |title=Cırtdan |access-date=10 iyul 2021 |language=az |work=nagillar.az |archive-date=2022-05-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2022-05-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515142836/http://www.nagillar.az/article/a-48.html |deadurl=live }}</ref> — [[Azərbaycan]] [[Azərbaycan nağılları|xalq nağılı]].<ref>{{Cite book |first=Hanafi |last=Zeynally |title=Azərbaycan nağılları |editor-first=Israfila |editor-last=Abbasly |location=Baku |publisher=Şərq-Qərb |year=2005 |volume=1 |page=296–298 |language=az }}</ref> Nağılın mövzusu uşaqları [[Azərbaycan mifologiyası]]ndan mifik bir məxluq olan [[Div]]dən qurtaran [[Cırtdan]] adlı ağıllı bir gənc oğlandan bəhs edir. == Məzmun == [[Cırtdan]] qonşunun uşaqları ilə birlikdə meşəyə odun yığmaq üçün gedir. Geri qayıdarkən qaranlıqda itirlər və gördükləri işığa tərəf irəliləyirlər. Onlar beləliklə, [[Div]]in yaşadığı evə çatırlar. Canavar uşaqları gecə yemək üçün özünə cəlb edir. Cırtdan öz ağlından istifadə edərək uşaqları xilas edir və onlar sağ-salamat evlərinə qayıdırlar.<ref name="plot">{{Cite web |title=Азербайджанские сказки: «Как Джиртдан увел детей от страшного дива» |url=http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2013-09-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2013-09-21 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921053630/http://kottimofey.narod.ru/tales/azerbaijan_jirtdan.html |deadurl=live }}</ref> Cırtdan [[Azərbaycan nağılları]]nın ən populyar personajlarından biridir. Ənənəvi [[Azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] görünüşü, cəsarəti və zəkası ilə seçilir. Cırtdan bəzən kənd oğlanlarını meşədən odun toplamağa və sonra onu bellərində gəzdirməyə məcbur etdiyi üçün tənbəl bir şəxs kimi təsvir edilir. Buna baxmayaraq, Cırtdan Div ilə qarşılaşdıqda cəsarət göstərir. Təhlükə ilə qarşılaşan Cırtdan özünü qalan uşaqlar arasında ən çevik və cəsarətli kimi göstərir.<ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки |publisher=Азернешр |location=Baku |year=1977 |language=ru }}</ref><ref>{{Cite book |title=Азербайджанские сказки, мифы, легенды. Библиотека азербайджанской литературы в 20-ти томах |publisher=Азербайджанское Государственное Издательство |location=Baku |year=1988 |language=ru }}</ref> == Adaptasiyalar == 1968-ci ildə nağıl əsasında [[Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı|Bakı Kukla Teatrında]] bir tamaşa qoyulmuşdur. Bu, Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu [[Mirmehdi Seyidzadə]]nin süjet ssenarisinə və ədəbi interpretasiyasına əsaslanırdı.<ref>{{Cite web |title=Kukla teatri<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |access-date=2021-07-10 |archive-date=2012-12-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |url-status=unfit |arxivləşdirmə tarixi=2012-12-29 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121229113450/http://kuklateatri.com/%D0%A1%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BB%D0%B8.html |deadurl= }}</ref> İlk Azərbaycan animasiya filmi olan "''[[Cırtdan (film, 1969)|Cırtdan]]''" bu nağılın əsasında hazırlanmışdır.<ref>{{Cite web |url=https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |title=«ДЖИРТДАН» |work=Animator.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=15 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=15 May 2022 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220515144342/https://www.animator.ru/db/?p=show_film&fid=3917 |deadurl=live }}</ref> 1981 və 1983-cü illərdə rejissor [[Bəhmən Əliyev]]in çəkdiyi "''[[Cırtdan-"pəhləvan" (film, 1981)|Cırtdan-pəhləvan]]''" adlı iki hissəli animasiya filmi "[[Azərbaycanfilm]]" kinostudiyası tərəfindən buraxılmışdır. Filmin baş qəhrəmanı rolunu aktrisa [[Klara Rumyanova]] səsləndirmişdir.<ref>{{Cite web |url=https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |title=Про Джиртдана — «Великана» (ТВ, 1981) |work=Kinopoisk.ru |access-date=10 July 2021 |language=ru |archive-date=30 July 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=30 July 2023 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230730202146/https://www.kinopoisk.ru/film/687565/ |deadurl=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Cırtdanın yeni sərgüzəşti]] * [[Cırtdan və Təpəgöz]] * [[Cırtdan və sehirli xalat]] * [[Cırtdan və sehirli xalat – 2-ci hissə]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:Azərbaycan nağılları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan ədəbiyyatı]] 7zys1ysj4b3ps39ocy7207z60534et4 0 711923 7865537 7792898 2024-11-27T07:55:21Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865537 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Gennadi Nikolayeviç Ayqi''' ({{dil-cv|Айхи Геннадий Николаевич }} anadan olanda Lisin soyadını daşıyırdı, lakin soyadını doğma çuvaş dilinə uyğun Ayqi dəyişdirmişdir. 21 avqust 1934-cü il Şaymurzino kəndi, Batır rayonu, Çuvaşıstan ASSR, [[RSFSR]] - 21 fevral 2006, [[Moskva]], [[Rusiya Federasiyası]]) - çuvaş, rus şairi və tərcüməçisi. Çuvaş Respublikasının Xalq şairi (1994). Andrey Belıy Mükafatının (1987), Pasternak Mükafatının (2000, birinci laureatı), Fransız Akademiyası Mükafatının (1972), Petrarx Mükafatının (1993) və başqalarının qalibi olmuşdur. [["İncəsənət və Ədəbiyyat" ordeni (Fransa)|"İncəsənət və Ədəbiyyat" ordeni]] kamandorudur. == Həyatı == 1934-cü il avqustun 21-də [[Çuvaşıstan]]ın Şaymurzino kəndində, müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Milliyyətcə [[Çuvaşlar|çuvaş]]dır. Atası [[Böyük Vətən müharibəsi]] zamanı həlak olub. Gənc yaşlarından [[Çuvaş dili|çuvaş dilin]]də şeir yazmağ başlamışdır. On beş yaşından Çuvaş dövri mətbuatda nəşr edilməyə başlanmışdır. Onun yaradıcılığına məşhur Çuvaş şairləri Mixail Sespel və [[Pyotr Xuzanqay]]ın şeirləri güclü təsir göstərmişdir. 1953-cü ildə Batırev Pedaqoji Məktəbini bitirmiş və [[Maksim Qorki]] adına Ədəbiyyat İnstitutuna daxil olmuşdur. Burada Mixail Svetlovun yaradıcılıq seminarında təhsil almışdır. 1958-ci ilin martında "sosialist realizm metodunun əsaslarını zədələyən düşmən şeir kitabı yazdığına görə"<ref>[[:ru:Чупринин, Сергей Иванович|Чупринин С. И.]] Русская литература сегодня: путеводитель. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2003. — С. 58.</ref> ("Möcüzənin nizamlanması". İlk dəfə orijinalda: "Xalqlar dostluğu" (1993, № 12) məcmuəsində nəşr edilmişdir.) ali məktəbdən xaric edilmişdir. [[Boris Pasternak]] və [[Nazim Hikmət]]in təsiri altında Ayqi rus dilində yazmağa başlamış və eyni zamanda [[Moskva]]da qalmağa qərar vermişdir. O, on il (1961-1971) [[Vladimir Mayakovski]] adına Dövlət Muzeyində bədii sənət sektoruna rəhbərlik etmişdir.<ref>{{kitab3|автор=Айги Г. Н.|заглавие=Собрание сочинений. Çырнисен пуххи.|ответственный=Сост. [[:ru:Атнер Хузангай]]|год=2019|язык=cv|место=Чебоксары|издательство=Чувашское книжное издательство|том=4|страницы=44|страниц=559|isbn=978-5-7670-2812-2}}</ref> Genadi Auqi 21 Fevral 2006-cı ildə [[Moskva]]da vəfat etmişdir. Vəsiyyətinə uyğun doğulduğu kənddəki qəbiristanlıqda dəfn edilmişdir. == Yaradıcılığı == [[Fayl:Voznesenskij Van Nunen Kacuba Aigi Kedrov 2005 Moskva.jpg|250px|thumb|right|Soldan sağa: Van Nyunen, Elena Katsyuba, Gennadi Ayqi, Andrey Voznesenski və Konstantin Kedrov, Strastnoyda Çexov Ədəbi və Sənət Salonunda Rus-Holland axşamında, iyun 2005]] Rus dilindəki orijinal yaradıcılıqla paralel olaraq Ayqi dünya ədəbiyyatı nümunələrini şuvaş dilinə tərcümə etməklə "[[Fransa]] Şairləri", "[[Macarıstan]] Şairləri", "Polşa Şairləri" antologiyalarını yaratmaqla məşğul oldu. Çuvaş poeziyasının və Çuvaş mədəniyyətinin dünyaya təbliğində Ayqinin rolu danılmazdır. 1960-cı illərin əvvəllərindən Ayqinin şeirləri bəzi ölkələrdə rus dilində və xarici dillərə tərcümələrdə çap olunur. [[Rusiya]]da Ayqinin ilk rus şeir kitabı 1991-ci ildə nəşr edilmişdir. Ayqinin həyatında və yaradıcılığında xüsusi bir yer rus sənətçisi İqor Vuloxa məxsusdur. Onların dostluğu 1961-ci ildən başlamışdır. 1988-ci ildə T.Andersenin Vulox haqqında monoqrafiyasının ön sözündə Gennadi Ayqinin "İqor Vuloxa On İki Paralel" şeirləri dərc edilmışdir. 1997-ci və 2001-ci illərdə Vuloxun Moskvadakı fərdi sərgilərində [[Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı]] laureatı [[Tumas Tranströmer]]in 70 illiyinə həsr olunmuş Ayqi ilə "Alovlar" aləmində adlı birgə sərgisi təşkil edilmişdir. Ayqi əsərlərində [[Çuvaşlar|çuvaş]] və digər [[Volqaboyu]] xalqların folklorunun, ümumiyyətlə xalq mədəniyyətinin təsiri güclüdür. Gennadi Ayqi davamlı olaraq milli şüurun ən qədim arxetiplərinə müraciət edir. Eyni zamanda, Ayqi, xüsusən də çox xüsusi rolu ilə aydın olan şeir avanqardının rus və [[Avropa]] (ilk növbədə [[Fransa|fransız]], həm də [[Almaniya|alman]], xüsusən də Paul Celan şəxsində) ənənəsini birbaşa davam etdirir. Mətnin quruluşunu, danışıq sintaksisindən kəskin şəkildə fərqlənən müəllifin durğu sistemi, mətndən mətnə ​​keçən kəsişmə motivləri və açar sözlər sistemini yüksək səviyyədə qurur. Buna paradoksal olaraq Ayqi yaradıcılığını [[futurizm]]lə deyil, [[simvolizm]]lə bağlamaq olar. {{Sitat|Volfanq Kazak|Ayqinin işi sayəsində, obyekt fikri və onun təcəssümü, münasibətinin fəlsəfi bir qarşıdurması var, bu da onun tərəfindən tez-tez "ikiqat" adlandırılır. Ayqi, fərdi təfsir imkanını tərk edərək hər zaman deşifrə etməyə tələsməyən mücərrəd məcazların şairidir. Şeirlərində tez-tez yalnız ayrı sözlərlə ifadə olunan parçalı obrazlar və düşüncələr toqquşur, bu da təcrid olunduğu üçün şərh cəhdlərini çətinləşdirir. Ayqi poeziyasındakı fövqəladə və yenilikçilik semantik oyunda deyil, boş, sıxılmış funksionallığa qarşı, şerin mexanikliyə yönləndirilməsinə qarşı yönəlmiş yeni, müasir dil ekspresivliyi vasitələri üçün ciddi bir axtarışdadır. Ayqinin şeiri əsl insanlıq adına mənəvi bir etirazdır.}} [[Sofiya Qubaydulina]], [[Valentin Silvestrov]], Valentin Bibik, Aleksandr Raskatov, Viktoriya Polevaya, İraida Yusupova və başqaları Ayqinin şeirlərinə musiqi bəstələyiblər. Gennadi Ayqi dəfələrlə [[Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı]]na namizəd olubdur. == Xatirəsi == Gennadi Ayqinin adı ilə Şaymurzində orta məktəb (2007)<ref>[http://www.shai-batyr.edu.cap.ru/?t=hry&eduid=4962&hry=./9239/27342/27347 По данным сайта МОУ «Шаймурзинская средняя общеобразовательная школа»] {{Wayback|url=http://www.shai-batyr.edu.cap.ru/?t=hry&eduid=4962&hry=./9239/27342/27347 |date=20131029222512 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029222512/http://www.shai-batyr.edu.cap.ru/?t=hry&eduid=4962&hry=.%2F9239%2F27342%2F27347 |date=2013-10-29 }}</ref> və [[Çeboksarı]]da prospekt adlandırılmışdır (2011).<ref>{{Cite web |title=Распоряжение главы администрации города Чебоксары от 2 февраля 2011 года |url=http://gov.cap.ru/info.aspx?gov_id=81&id=1137589&type=news |access-date=2021-07-18 |archive-date=2013-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131004223940/http://gov.cap.ru/info.aspx?gov_id=81&id=1137589&type=news |url-status=live }}</ref>. O, çuvaş poeziyasının və çuvaş mədəniyyətinin dünyada tanıdılmasına öz töhfəsini vermişdir. Ayqi "Çuvaş Poeziyası Antologiyası"nı tərtib etmiş və dünya dillərinə tərcümə olunmasına əmək sərf etmişdir. Antologiya [[İngilis dili|ingilis]], [[Macar dili|macar]], [[İtalyan dili|italyan]], [[Fransız dili|fransız]] və [[İsveç dili|isveç]] dillərində nəşr edilmişdir.<ref>{{Cite web|url=http://www.gap.archives21.ru/default.aspx?page=.%2F3698%2F5126%2F5529%2F6168%2F6169|title=Поэтический мир Геннадия Айги|author=И. Капитонова|website=Государственная книжная палата Чувашской Республики|date=2009|publisher=|access-date=2021-07-18|archive-date=2020-10-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20201001040644/http://www.gap.archives21.ru/default.aspx?page=.%2F3698%2F5126%2F5529%2F6168%2F6169|url-status=live}}</ref> == Ailəsi == Gennadi Ayqi çuvaş yazıçısı Eva Lisinanın böyük qardaşı,<ref>{{Cite web |title="Геннадий Айги похоронен на родине". Телеканал Культура, 24.02.2006 |url=http://tvkultura.ru/article/show/article_id/52911 |access-date=2021-07-18 |archive-date=2018-02-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180206131426/http://tvkultura.ru/article/show/article_id/52911 |url-status=live }}</ref> bəstəkar, skripkaçı və musiqi xadimi Aleksey Ayqinin, eyni zamanda aktrisa və vidjey Veronika Aiqinin atasıdır. Həyat yoldaşı Qalina Borisovna Kuborskaya-Ayqi ilə birlikdə Moskva yaxınlığındakı "İşçilər qəsəbəsi" stansiyasının yaxınlığında birinci mərtəbədə yerləşən tsadə iki otaqlı mənzildə yaşayırdı. == Əsərləri və tərcümələri == * Şeirlər 1954-1971. - [[Münhen]]: Verlag Otto Sagner, 1975. - 214 s. * İşarəli Qış: Seçilmiş Şeirlər. - [[Paris]]: Sözdizimi, 1982. * Üç şeir. (Nikolay Dronnikovun qravürləri). - Paris, 1991. - 35 s. * Budur. Seçilmiş Şeirlər. 1954-1988. - M.: Sovremennik, 1991. - 288 s. * İndi həmişə qar yağır: Müxtəlif illərin şeirləri. 1955-1989. - M.: Sovet yazıçısı, 1992. * Qaranlıqdakı şamlar və bir neçə mahnı. - M.: Raritet-537, 1992. - 160 s. * Veronikanın dəftəri: Qızının ilk altı ayı. - M.: Gileya, 1997. ISBN 5-85302-052-8 * Söz-qarğa: Müxtəlif illərin şeirləri. (N. Dronnikovun rəsmləri). - Paris: Dronnikov-Konovalov, 1998. - 56 s. * Musiqi xatirəsinə ([[Franz Şubert]]in anadan olmasının 200 illiyinə). - Şubaşkar: Çuvaşiyanın Russika-Lik, 1998. - 52 s. ISBN 5-87315-002-6 * Oxumaq üçün əyilmək: Volqa bölgəsi xalq mahnıları mövzusunda yüz dəyişiklik. - M.: OGI, 2001. - 56 s. * Gedişin davamı: Şeirlər və poemalar. 1966-1998. - M.: OGI, 2001. * Silviya dünyası. - M.: "A və B" nəşriyyat evi. 2001. * Məsafədən söhbət: Məqalələr, oçerklər, söhbətlər, şeirlər. - SPb.: Limbus Press, 2001. - 304 s. ISBN 5-8370-0149-2 * Əkiz sahələr. - M.: OGI, 2006. - 232 s. ISBN 5-94282-335-9 * Şeirlər. Şərh olunmuş nəşr. Kolleksiya / Komp. G. M. Natapova. - M.: Raduga, 2008. - 424 s. ISBN 978-5-05-006801-9 '''Seçilmiş əsərləri''' * Seçilmiş əsərlər / tərtib. G.B. Ayqi-Kuborskaya. - Çeboksarı: ​​Çuvaş Kitab Nəşriyyatı, 2009. * Seçilmiş əsərlər. 7 cilddə - [Struktur. Galina Aygi və Al. Makarov-Krotkogo] - M.: Gileya, 2009. - 1200 s.; 750 nüsxə - ISBN 978-5-87987-051-0; ISBN 978-5-87987-053-7 ** Cild 1. Çəmənlərin başlanğıcı; ** Cild 2. Qış əyləncəsi; ** Cild 3. Yaşayanların əyaləti; ** Cild 4. Veronikanın dəftəri; ** Cild 5. Çöl-Rusiya; ** Cild 6. Yarpaqlar - tətildə küləkdə; ** Cild 7. Gedişin davamı. == Mükafatları == === Dövlət mükafatları === * Macarıstan Mədəniyyət Nazirliyinin [[Endre Adi]] Xatirə Medalı (1987) * K.V.İvanov adına Çuvaşıstan ASSR Dövlət Mükafatı (1990) * Çuvaşıstan Respublikasının xalq şairi (1994) * [["İncəsənət və Ədəbiyyat" ordeni (Fransa)|"İncəsənət və Ədəbiyyat" ordeni]]nin Komandoru (Fransa, 1998) * Çuvaş Respublikasının fəxri fərmanı (2004) === İctimai və dövrü məcmuə mükafatları === * Vasley Mitta Mükafatı (Çuvaşıstan, 1987) * Andrey Belıy Mükafatı (1987) * A.Kruçyonıx Mükafatı (1991) * Petrarx Mükafatı (1993) * Struj Şiir Festivalının Qızıl Tac Mükafatı (Makedoniya, 1993) * Çuvaş Universitetinin fəxri doktoru (1994) * Boris Pasternak Mükafatı (2000) - ilk laureat * "Ra of Çildren" jurnalının mükafatı laureatı (2004) * Rus futurizminin atası David Burliukun adına beynəlxalq nişan<ref>{{cite web|url=http://www.litkarta.ru/projects/otmetina/about/|title=Международная отметина имени отца русского футуризма Давида Бурлюка|publisher=[[:ru:Новая карта русской литературы]]|accessdate=2016-04-03|archive-date=2015-01-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20150112162624/http://www.litkarta.ru/projects/otmetina/about/|url-status=live}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * ''Даенин Е. Е.'' [http://sites.google.com/site/dayenin/Home/aygi_1 «Слово надо выстрадать» (о поэзии Геннадия Айги)] // В мире книг. — Москва. — 1988. — № 3. — С. ??? * Казак В.: Лексикон русской литературы XX века. * Новиков Вл. Свобода слова. — Литературная газета. — 25 сентября 1991. * Новиков Вл. Айгисты. — Знамя. — 1997. — № 8. — С. 238—239. * Новиков Вл. Свободы не бывает слишком много. К спорам о поэзии Геннадия Айги. — Дружба народов. — 1997.- № 11. * Новиков Вл. Поэзия 100 %. — Литературное обозрение. — 1998.- № 5/6. * Новиков Вл. Больше чем поэт. мир Геннадия Айги // Айги Г. Разговор на расстоянии. — СПб: Лимбус Пресс, 2001. — С. 5 — 14. * Новиков Вл. Так говорил Айги. Устный дискурс поэта // Russian Literature. — 2016. — № 1. Vol. 79. P. 73 — 81. * Новикова Л. Мастерство молчания. — Вечерний клуб. — 19 июля 1994. * {{kitab3 | автор = [[:ru:Робель, Леон|Робель Леон]]. | часть = | ссылка часть = | заглавие = Айги | оригинал = | ссылка = | викитека = | ответственный = Перевод с французского О. Северской | издание = | место = М. | издательство = [[:ru:Аграф (издательство)|Аграф]] | год = 2003 | том = | страницы = | столбцы = | страниц = 224 | серия = | isbn = 5-7784-0217-1 | doi = | тираж = 3000 | ref = }} * Творчество Геннадия Айги: литературно-художественная традиция и неоавангард: Материалы международной научно-практической конференции. — Чебоксары, 2009. * [http://postnonfiction.org/descriptions/ajgi/ Илья Кутик. «Айги-Ареопагит: Опыт „аналитической“ аппроксимации» (эссе) на сайте Postnonfiction.org] * {{kitab3 | автор = [[:ru:Робель, Леон|Robel Léon]]. | часть = | ссылка часть = | заглавие = Aigui (collections «Poetes daujourdhui») | оригинал = | ссылка = | викитека = | ответственный = | издание = | место = Paris | издательство = | год = 1993 | volume = | pages = | columns = | allpages = | серия = | isbn = | doi = | тираж = | ref = }} == Xarici keçidlər == * [http://www.vavilon.ru/texts/aigi0.html Геннадий Айги на сайте «Вавилон»] * [http://www.litkarta.ru/russia/moscow/persons/aigi-g/ Новая литературная карта России - Геннадий Айги] * [http://www.rvb.ru/np/publication/02comm/08/03aigi.htm Неофициальная поэзия - Геннадий Айги] * [http://www.opushka.spb.ru/text/aigi_kniga.shtml Из книги Геннадия Айги «Разговор на расстоянии» на сайте «Опушка»] * Книга художника [[:ru:Дронников, Николай Егорович|Николая Дронникова]] [http://www.lib.cap.ru/actions_22_may_06.asp «Реквием по Геннадию Айги» на сайте Национальной библиотеки Чувашской республики] * [http://poklon-ajgi.kroogi.com/ru/content/1201110-Poklon-Aygi-Poklon-Aygi-2011.html Музыкально-поэтический проект памяти поэта «Поклон Айги» на сайте «Круги»] * [http://www.cirkolimp-tv.ru/files/archive/poeziya/aigi_2_25_97.pdf Геннадий Айги в "Цирке «Олимп»] * [https://web.archive.org/web/20130129125411/http://www.perelmuterverlag.de/page5.html Библиография переводов на немецкий язык] * [http://gennadyaigi.blogspot.com/ Стихи в переводе на английский] * [http://www.gasi.archives21.ru/default.aspx?page=./3699/3953/5739 Государственный архив современной истории Чувашской Республики: Айги Геннадий Николаевич] [[Kateqoriya:Çuvaş şairlər]] [[Kateqoriya:Rusiya şairləri]] [[Kateqoriya:SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvləri]] qi7ywjl3m55rhuguiqr9bxa2tnuj63c 0 716602 7865338 7863328 2024-11-27T05:55:05Z InternetArchiveBot 179784 2 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865338 wikitext text/x-wiki {{Hərbi xadim |rütbə = {{Kapitan|Azərbaycan}} }} '''Ədalət Rafiq oğlu Verdiyev''' ({{DVTY}}) — Səhiyyə Nazirliyinin "İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzi" Publik Hüquqi Şəxsin mülki müdafiə qərargahının rəisi,<ref name="hebs" /> ehtiyatda olan zabit, hərbi ekspert.<ref name="istinad">{{cite web |url=http://moderator.az/read/389818 |title=Bu gün hərbi ekspert Ədalət Verdiyevin yubileyidir |author= |date= |website= |publisher=moderator.az |language=az |access-date=20 avqust 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821092247/http://moderator.az/read/389818 |archive-date=2021-08-21 |url-status=live }}</ref> 25 noyabr 2024-cü ildə [[dövlət sirri]] təşkil edən məlumatları yaymaqda təqsirləndirilərək həbs edilib və Baş Prokurorluq tərəfindən cinayət işi başladılıb.<ref name="hebs">{{Cite news |date=2024-11-25 |title=Hərbi ekspert Ədalət Verdiyev həbs edilib |language=az |work=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |url=https://report.az/hadise/dovlet-sirri-teskil-eden-melumatlari-yaymaqda-teqsirlendirilen-herbi-ekspert-hebs-edilib/ |access-date=2024-11-25 |archive-date=2024-11-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241125171307/https://report.az/hadise/dovlet-sirri-teskil-eden-melumatlari-yaymaqda-teqsirlendirilen-herbi-ekspert-hebs-edilib/ |url-status=live }}</ref> == Həyatı == Ədalət Verdiyev 7 noyabr 1969-cu ildə Kürdəmir rayonunda anadan olub. 1975–1986-cı illərdə Kürdəmir rayonu 3 saylı tam orta məktəbdə təhsil almışdır. 1986–1990-cı illərdə Almatı Ali Ümumqoşun Komandirlər məktəbində ali-hərbi təhsil almışdır. Bundan sonra Rusiya ordusunda 2 il xidmət etmişdir. Bundan sonra 1992-ci ildə Azərbaycan və Ermənistan arasındakı münaqişələr əsnasında Rusiya Federasiyasından Azərbaycana qayıtmışdır. Azərbaycan Respublikasının ordusunun hərbi mütəxəssisi olaraq texniki, mühəndislik və kəşfiyyat kimi əsas hərbi sahələrdə peşakar təcrübəyə sahibdir<ref name="istinad"/>. Azərbaycan, Türkiyə, ABŞ, Rusiya (SSR), İsrail, Gürcüstan, Fransa, İtaliya, İngiltərə və s. ölkələrin silahlanmasında mövcud olan bir çox silah sistemlərinə aid araşdırma yazıları vardır. Qarabağ ərazisində aparılan döyüş əməliyyatlarının araşdırılması və yeni döyüş metodlarına dair tədqiqatları mövcuddur. Azərbaycanın hərbi müstəqil xəbər saytı olan Ordu.az saytında fəaliyyət göstərib, daha sonra Moderator.az saytında fəaliyyətinə davam edib. <ref>{{cite web|url=https://moderator.az/read/389818|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2024-11-25|archive-date=2021-08-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20210821092247/http://moderator.az/read/389818|url-status=live}}</ref> Davamlı olaraq həm yerli, həm də xarici medianın mətbuat və televiziyasında hərbi ekspert olaraq rəylər verir və yüzlərlə çıxışı var.<ref>{{cite web |url=https://ordu.az/ru/news/157281/herbi-kesfiyyat-ve-onun-terkib-hisseleri-herbi-ekspert-analiz-i-yazi- |title=Hərbi kəşfiyyat və onun tərkib hissələri - HƏRBİ EKSPERT (ANALİZ) - I YAZI |author= |date= |website= |publisher=ordu.az |language= |access-date=20 avqust 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821092731/https://ordu.az/ru/news/157281/herbi-kesfiyyat-ve-onun-terkib-hisseleri-herbi-ekspert-analiz-i-yazi- |archive-date=2021-08-21 |url-status=live }}</ref> === Ailəsi === Ailəlidir, iki övladı var. == Mükafatları == Xidməti vəzifələrini layiqincə yerinə yetirdiyinə görə müxtəlif mükafatlara layiq görülmüşdür: * [[Fayl:AZ For the Military Services Medal ribbon (2nd version).svg|50px]] (04.04.1995) — [["Hərbi xidmətlərə görə" medalı]] * [[Fayl:AZ 10th Anniversary of the Armed Forces Medal ribbon.svg|50px]] (26.06.2004) — [["Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 10 illiyi" yubiley medalı]] * [[Fayl:AZ 90th Anniversary of the Armed Forces Medal ribbon.svg|50px]] (04.09.2008) — [["Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 90 illiyi" yubiley medalı]] * Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Gənclər və İdman Komitəsi tərəfindən "Fəxri Fərman"a layiq görülmüşdür. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == ;məqalələri * [https://moderator.az/read/365843/serj-sarkisyan-susada-yoxa-cixan-iskenderle-rusiyadan-nece-qisas-aldi/ Serj Sarkisyan Şuşada "yoxa çıxan" "İskəndər"lə Rusiyadan necə qisas aldı..?] [[Kateqoriya:"Laçın" döş nişanı ilə təltif edilənlər]] at7943twjdk1y2pn38sh4zyac7hwf2b 0 718485 7865786 7781757 2024-11-27T11:00:59Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Azərbaycanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] əlavə olundu 7865786 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |adı = Lamiyə Vəliyeva |tam adı = Lamiyə Rövşən qızı Vəliyeva |idman növü = Yüngül atletika |məşqçisi = [[Oleq Panyutin]] <small>(yığmada)</small> <br> Tofiq Əliyev <small>(şəxsi)</small> |medallar = {{Medal yarışları|[[Fayl:IPC logo (2019).svg|25x25px]] <br> [[Yay Paralimpiya Oyunları|Paralimpiya Oyunları]]}} {{Qızılmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|400 m., T13}} {{Gümüşmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|100 m., T13}} {{Qızılmedal|[[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|2024 Paris]]|100 m., T13}} {{Gümüşmedal|[[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|2024 Paris]]|400 m., T13}} {{Medal yarışları|[[Paraatletika üzrə dünya çempionatı|Dünya çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2023 Paraatletika üzrə Dünya Çempionatı|2023 Paris]]|100 m., T13}} {{Qızılmedal|[[2023 Paraatletika üzrə Dünya Çempionatı|2023 Paris]]|400 m., T13}} {{Qızılmedal|[[2024 Paraatletika üzrə Dünya Çempionatı|2024 Kobe]]|100 m., T13}} {{Qızılmedal|[[2024 Paraatletika üzrə Dünya Çempionatı|2024 Kobe]]|400 m., T13}} {{Medal yarışları|Dövlət təltifləri}} {{1-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2021}} {{"Şöhrət" ordeni|2024}} }} '''Lamiyə Rövşən qızı Vəliyeva''' ({{DVTY}}) — [[Paraatletika təsnifatı|T13 kateqoriyası]]nda (görmə pozğunluğu) çıxış edən [[Azərbaycan]] paraatleti. 2020-ci ildə [[Yaponiya]]nın [[Tokio]] şəhərində baş tutan [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunlarında]] qızıl və gümüş medallara, [[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|XVII Yay Paralimpiya Oyunlarında]] isə ikinci dəfə qızıl medala sahib olub.<ref>{{cite web |url=https://apasport.az/idman-melumatlari/lamiye-veliyeva-kimdir-ikiqat-paralimpiya-cempionumuz-barede-bilmediklerimiz-207034 |title=İkiqat Paralimpiya Çempionumuz |author= |date= |website=apasport.az |publisher= |language= |access-date=18 sen 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240918065005/https://apasport.az/idman-melumatlari/lamiye-veliyeva-kimdir-ikiqat-paralimpiya-cempionumuz-barede-bilmediklerimiz-207034 |archive-date=2024-09-18 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |date=2024-09-03 |title=Lamiya Valiyeva wins gold at Paris Paralympic Games |url=https://en.trend.az/world/3940870.html |access-date=2024-09-18 |website=Trend.Az |language=en |archive-date=2024-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240909090924/https://en.trend.az/world/3940870.html |url-status=live }}</ref> == Həyatı == Lamiyə Vəliyeva 2002-ci il aprelin 5-də anadan olub. 2015-ci ildən idmanla məşğul olur. Şəxsi məşqçisi Tofiq Əliyev, yığmada məşqçisi isə [[Oleq Panyutin]]dir. == Karyerası == Lamiyə Vəliyeva 2015-ci ildə [[Konya]] şəhərində beynəlxalq turnirdə 100 metr məsafəyə qaçışda turnirin qalibi oldu. 2016-cı ildə [[Belarus]]da beynəlxalq turnirdə 60 metr məsafəyə qaçışda beşinci pillənin sahibi olan Lamiyə Vəliyeva, 2017-ci ildə isə [[Macarıstan]]da [[2017 Avropa Yeniyetmələrinin Yay Olimpiya Festivalı|XIV Avropa Yeniyetmələrinin Yay Olimpiya Festivalında]] mübarizə apardı. 2018-ci ilin yanvar ayında 400 metr məsafəyə qaçışda şəhər çempionatının qalibi oldu, fevral ayında isə [[Belarus]]da beynəlxalq turnirdə bürünc medal qazandı. 2018-ci ildə U-18 Avropa Çempionatında mübarizə aparan Lamiyə Vəliyeva, 2019-cu ildə növbəti dəfə şəhər çempionatının qalibi oldu. 2019-cu ilin iyun ayında o, 200 və 400 metr məsafələrə qaçışda U-18 Azərbaycan Çempionatının qalibi oldu. İyun ayında [[2019 Avropa Yeniyetmələrinin Yay Olimpiya Festivalı|XV Avropa Yeniyetmələrinin Yay Olimpiya Festivalında]] çıxış elədi. [[Fayl:Lamiya Valiyeva at the 2024 Summer Paralympics.jpg|thumb|Vəliyeva dünya rekordu ilə 2024 Yay Paralimpiya Oyunlarında]] 2021-ci ilin yanvar ayında Lamiyə Vəliyeva 100 və 200 metr məsafələrə qaçışda Azərbaycan Çempionatının qızıl medallarına sahib oldu. 2021-ci ilin avqustunda isə Lamiyə Vəliyeva [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunlarında]] mübarizə apardı. [[Fayl:Lamiya Valiyeva at the 2024 Summer Paralympics (cropped).jpg|thumb|Lamiyə Vəliyeva 2024 Yay Paralimpiya Oyunlarında]] Avqustun 31-də isə qadınların 100 metr məsafəyə qaçış turniri baş tutdu.<ref name=":Y12" /> Bu turnirdə Azərbaycanı üç idmançı — Lamiyə Vəliyeva, [[Yelena Çebanu]] və [[Yuliya Yanovsxaya]].<ref name=":Y12" /> Komandanın heyətində ən təcrübəli atlet [[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|2016-cı il Rio-de-Janeyro Paralimpiadasında]] üç medala sahib olan [[Yelena Çebanu]] hesab olunurdu. Lamiyə Vəliyeva və [[Yuliya Yanovsxaya]] isə Paralimpiadanın debütantı və gənc idmançı hesab olunurdu. Təsnifat mərhələsində əvvəlcə Lamiyə Vəliyeva mübarizə apardı.<ref name=":Y12" /> "A" qrupunda çıxış edən atlet, 12.08 saniyə nəticə göstərdi və altı idmançı sırasında birinci pillənin sahibi oldu.<ref name=":Y12" /> Bununla da Lamiyə Vəliyeva final mərhələsinə adladı.<ref name=":Y12" /> Daha sonra "B" qrupunda çıxış edən [[Yuliya Yanovsxaya]] mübarizə apardı.<ref name=":Y12" /> 12.40 saniyə nəticə göstərən gənc atlet mərhələni altı idmançı sırasında üçüncü pillədə başa vurdu və final mərhələsinə adladı.<ref name=":Y12" /> Sonda "С" qrupunda çıxış edən [[Yelena Çebanu]] mübarizə apardı və 12.16 saniyə nəticə göstərdi.<ref name=":Y12" /> Bununla da altı idmançı sırasında birinci pillənin sahibi olan [[Yelena Çebanu]] da final mərhələsinə vəsiqə qazandı.<ref name=":Y12" /><ref name=":Y13">{{cite news|title=Бегуньи Азербайджана бросили вызов|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210831180158689.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220831033410/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210831180158689.html|archivedate=2022-08-30|url-status=unfit}}</ref> 8 idmançının mübarizə apardığı final mərhələsinin əsas favoriti [[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|2016-cı il Rio-de-Janeyro Paralimpiadasın]]ın qalibi olan [[Leyla Acametova]] hesab olunurdu. Amma final mərhələsində gözlənilməz nəticələr qeydə alındı. Turnirin qalibi 11.96 saniyə nəticə göstərən [[İspaniya]] nümayəndəsi Adiaratu İqlesias Forneiro oldu.<ref name=":Y12" /> Ondan cəmi 0.03 saniyə geri qalan Lamiyə Vəliyeva isə [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunların]]ın gümüş medalına sahib oldu.<ref name=":Y12" /> [[Yuliya Yanovsxaya]] 12:30 saniyə nəticə ilə dördüncü, [[Yelena Çebanu]] isə 12:40 saniyə nəticə ilə yeddinci pillələrin sahibi oldu.<ref name=":Y12">{{cite news|title=Токио-2020: Ламия Велиева берет серебро|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210831000358065.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220925130539/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210831000358065.html|archivedate=2022-08-25|url-status=unfit}}</ref><ref name=":Y14">{{cite news|title=Очередные медали Азербайджана|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210831185609828.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210902001529/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210831185609828.html|archivedate=2022-09-02|url-status=unfit}}</ref> [[Fayl:Lamiya Valiyeva - Tokio 2020.jpg|thumb|314x314px|alt=|400 metr məsafəyə qaçış turnirində 55.00 saniyə nəticə ilə həm Paralimpiya rekordunu yeniləyən, həm də [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunların]]ın qızıl medalına sahib olan Lamiyə Vəliyeva|left]] Sentyabrın 2-də həm də qadınların 400 metr məsafəyə qaçış turniri baş tutdu.<ref name=":Y16" /> Bu turnirdə Azərbaycanı Lamiyə Vəliyeva və [[Yuliya Yanovsxaya]] təmsil elədi.<ref name=":Y16" /> Təsnifat mərhələsinin "B" qrupunda çıxış edən [[Yuliya Yanovsxaya]] 56.55 saniyə nəticə göstərdi və 6 idmançı sırasında 2-ci pillənin sahibi oldu.<ref name=":Y16" /> Bununla da [[Yuliya Yanovsxaya]] final mərhələsinə adladı. "C" qrupunda çıxış edən Lamiyə Vəliyeva isə 55.70 saniyə nəticə göstərdi və mərhələni 5 idmançı sırasında 2-ci pillədə başa vuraraq final mərhələsinə vəsiqə qazandı.<ref name=":Y16" /> Lamiyə Vəliyeva ancaq 100 metr məsafəyə qaçış turnirin qalibi olan [[İspaniya]] nümayəndəsi Adiaratu İqlesias Forneirdən 0.01 saniyə geri qaldı.<ref name=":Y16" /> Final mərhələsi sentyabrın 4-də baş tutdu.<ref name=":Y16">{{cite news|title=Токио-2020: Юлия Яновская и Ламия Велиева вышли в финал|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210902000040708.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220831033927/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210902000040708.html|archivedate=2022-08-30|url-status=unfit}}</ref> Sentyabrın 4-də baş tutan final mərhələsinin əsas favoriti 100 metr məsafəyə qaçışda qızıl medala sahib olan [[İspaniya]] nümayəndəsi Adiaratu İqlesias Forneir hesab olunurdu.<ref name=":Y18" /> Amma idman mütəxəssislərinin ehtimalları özünü doğrultmadı.<ref name=":Y18" /> 8 idmançının mübarizə apardığı final mərhələsində Lamiyə Vəliyeva 55.00 saniyə nəticə göstərdi və [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunların]]ın qızıl medalına sahib oldu.<ref name=":Y18" /> Lamiyə Vəliyeva həm də 2012-ci ildə [[Kuba]] atleti Omara Durand tərəfindən müəyyən olunan Paralimpiya rekordunu da (55.12 saniyə) yenilədi. Final mərhələsində çıxış edən digər atlet [[Yuliya Yanovsxaya]] isə 56.18 saniyə nəticə göstərdi və beşinci pillənin sahibi oldu.<ref name=":Y18">{{cite news|title=Токио-2020. Велиева стала чемпионкой, побив рекорд Паралимпиады|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210904000142820.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220831033638/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210904000142820.html|archivedate=2022-08-30|url-status=unfit}}</ref> Final mərhələsində sonra Lamiyə Vəliyeva müsahibəsində bunları bildirdi: ''"Azərbaycana qızıl medal qazandırdığım üçün şadam. Özümlə fəxr edirəm. Rəqiblərim çox güclü idi. Mən buna hazır idim. Ona görə də qalib gəldim. Bu hələ başlanğıcdır. 2024 Paris Paralimpiadasına hazırlaşacam"''.<ref name=":Y22">{{cite news|title=Чемпионка Паралимпиады: Это только начало|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210904150521063.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220831033614/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210904150521063.html|archivedate=2022-08-30|url-status=unfit}}</ref> [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 6 sentyabr 2021-ci il tarixli Sərəncamına əsasən [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunlarında]] qazandığı nailiyyətlərə və [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanında]] xidmətlərinə görə Lamiyə Rövşən qızı Vəliyeva [["Vətənə xidmətə görə" ordeni|1-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni]] ilə təltif edildi.<ref name=":2020T">{{cite news|title=Azərbaycan Milli Paralimpiya Komandasının üzvlərinin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 6 sentyabr 2021-ci il tarixli Sərəncamı|author=Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi|newspaper=www.azertag.az|date=06.09.2022|url=https://azertag.az/xeber/1869319|accessdate=05.08.2022|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220805185619/https://azertag.az/xeber/1869319|url-status=live|archive-date=2022-08-05}}</ref> Lamiyə Vəliyeva 2023-cü ildə [[Fransa]]nın [[Paris]] şəhərində baş tutan Dünya Çempionatında 2 qızıl medala sahib olub. 2024-cü ildə isə o, Yaponiyanın [[Kobe]] şəhərində keçirilən Dünya Çempionatında 2 qızıl medal qazanmış və bu onun 4-cü dünya çempionluğu olmuşdur.<ref>{{Cite web |date=2024-05-18 |title=Lamiyə Vəliyeva dünya çempionu oldu |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/lamiye-veliyeva-dunya-cempionu-oldu-436313 |access-date=2024-05-19 |website=Qafqazinfo |language=az |archive-date=2024-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240518204710/https://qafqazinfo.az/news/detail/lamiye-veliyeva-dunya-cempionu-oldu-436313 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=Lamiyə Vəliyeva Paralimpiya çempionu oldu |url=https://qol.az/news/204477-lamiye-veliyeva-paralimpiya-cempionu-oldu |access-date=2024-09-18 |website=qol.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |date=2024-09-07 |title=Paris-2024: Lamiyə Vəliyeva növbəti medalını qazanıb |url=https://report.az/ferdi/paris-2024-lamiye-veliyeva-novbeti-medalini-qazanib/ |access-date=2024-09-18 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240914012334/https://report.az/ferdi/paris-2024-lamiye-veliyeva-novbeti-medalini-qazanib/ |url-status=live }}</ref> Vəliyeva 2024-cü ildə [[Paris]] şəhərində keçirilən [[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|Yay Paralimpiya Oyunlarının]] final mərhələsində 100 metr məsafəni 11,76 saniyəyə qət edərək 2-ci dəfə Paralimpiya çempionu olub.<ref>{{Cite news |date=3 sentyabr 2024 |title=“Paris-2024”: Lamiyə Vəliyeva Paralimpiya çempionu olub |publisher=Azertag |url=https://azertag.az/xeber/paris_2024_lamiye_veliyeva_paralimpiya_chempionu_olub-3163422 |access-date=2024-09-03 |archive-date=2024-09-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240904031334/https://azertag.az/xeber/paris_2024_lamiye_veliyeva_paralimpiya_chempionu_olub-3163422 |url-status=live }}</ref> O, həmçinin bu göstərici ilə [[2016 Yay Paralimpiya Oyunları|Rio-2016 Paralampiyasında]] 11,79 saniyəlik nəticə ilə ən yaxşı göstəriciyə malik olan [[Leyla Acametova]]nı qabaqlayaraq yeni dünya rekordunu müəyyənləşdirib.<ref>{{Cite web |date=2024-09-03 |title=Paris-2024: Azərbaycan paraatleti qızıl medal qazanaraq yeni dünya rekordu müəyyənləşdirib |url=https://report.az/ferdi/paris-2024-azerbaycanin-paraatleti-qizil-medal-qazanib/ |access-date=2024-09-03 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-09-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240903185634/https://report.az/ferdi/paris-2024-azerbaycanin-paraatleti-qizil-medal-qazanib/ |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web|url= https://azertag.az/xeber/paris_2024_lamiye_veliyeva_paralimpiya_chempionu_olub-3163422|title= “Paris-2024”: Lamiyə Vəliyeva Paralimpiya çempionu olub|author= |date= |website= |publisher= |language= |access-date= 18 sen 2024|archive-url= https://web.archive.org/web/20240904031334/https://azertag.az/xeber/paris_2024_lamiye_veliyeva_paralimpiya_chempionu_olub-3163422|archive-date= 2024-09-04|url-status= live}}</ref> <ref>{{Cite web |title=Lamiya Valiyeva - Athletics {{!}} Paralympic Athlete Profile |url=https://www.paralympic.org/lamiya-valiyeva |access-date=2024-09-18 |website=International Paralympic Committee |language=en |archive-date=2023-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230714043756/https://www.paralympic.org/lamiya-valiyeva |url-status=live }}</ref> <ref>{{Cite web |date=2021-08-30 |title=Athletics VALIYEVA Lamiya - Tokyo 2020 Paralympics |url=https://olympics.com/tokyo-2020/paralympic-games/en/results/athletics/athlete-profile-n1288719-valiyeva-lamiya.htm |access-date=2024-09-18 |website=web.archive.org |archive-date=2021-08-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210830030256/https://olympics.com/tokyo-2020/paralympic-games/en/results/athletics/athlete-profile-n1288719-valiyeva-lamiya.htm |url-status=unfit }}</ref><ref>{{Cite web |date=2024-05-25 |title=Lamiya Valiyeva became the world champion for the 4th time |url=https://www.idman.biz/en/news/paralympism/29612 |access-date=2024-09-18 |website=İdman və Biz |language=en |archive-date=2024-05-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240528203744/https://www.idman.biz/en/news/paralympism/29612 |url-status=live }}</ref> Lamiyə Vəliyeva XVII Yay Paralimpiya Oyunlarındakı yüksək nailiyyətlərinə və Azərbaycan idmanının inkişafındakı xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyevin 10 sentyabr 2024-cü il tarixli sərəncamı ilə "[["Şöhrət" ordeni (Azərbaycan)|Şöhrət" ordeni]] ilə təltif edilib.<ref>{{Cite web |title="Azərbaycan Milli Paralimpiya komandası üzvlərinin təltif edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://president.az/az/articles/view/66825 |access-date=2024-09-10 |website=president.az |language=az |archive-date=2024-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240910153034/https://president.az/az/articles/view/66825 |url-status=live }}</ref> Prezidentin eyni tarixli sərəncamı ilə o, həmçinin Paralimpiya Oyunlarında birinci yeri tutduğuna görə 200 000 və ikinci yeri tutduğuna görə 100 000 manat pul mükafatı ilə mükafatlandırılıb.<ref>{{Cite web |title="Fransanın Paris şəhərində keçirilən XVII Yay Paralimpiya Oyunlarında Azərbaycan Respublikasının idmançıları və onların məşqçiləri üçün yüksək nəticələrə görə mükafatların müəyyən edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://president.az/az/articles/view/66826 |access-date=2024-09-10 |website=president.az |language=az |archive-date=2024-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240910153517/https://president.az/az/articles/view/66826 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=https://report.az/multimedia/lamiye-veliyeva-azerbaycanin-adi-en-yuksek-yerlerde-cekilmelidir-musahibe/ |title=Lamiyə Vəliyeva: Azərbaycanın adı ən yüksək yerlərdə çəkilməlidir |author= |date= |website=report.az |publisher= |language= |access-date=18 sen 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240918065740/https://report.az/multimedia/lamiye-veliyeva-azerbaycanin-adi-en-yuksek-yerlerde-cekilmelidir-musahibe/ |archive-date=2024-09-18 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.mys.gov.az/az/xeberler/lamiye-veliyeva-dunya-rekordu-ile-paralimpiya-cempionu-olub|title= LAMİYƏ VƏLİYEVA DÜNYA REKORDU İLƏ PARALİMPİYA ÇEMPİONU OLUB |author= |date= |website=www.mys.gov.az |publisher= |language= |access-date= 18 sen 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref><ref>{{Cite web |title=Fransanın Paris şəhərində keçirilən XVII Yay Paralimpiya Oyunlarında Azərbaycan Respublikasının idmançıları və onların məşqçiləri üçün yüksək nəticələrə görə mükafatların müəyyən edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/66826 |access-date=2024-09-18 |website=president.az |language=az |archive-date=2024-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240910153517/https://president.az/az/articles/view/66826 |url-status=live }}</ref> == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} * {{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=Wew6uRdkO4k |title=Lamiyə Vəliyeva Paralimpiya Oyunlarında qızıl medal qazanıb |author= |date= |website=www.youtube.com |publisher= |language= |access-date= 18 sen 2024|archive-url= |archive-date= }} * {{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=-PlvEeylHFo |title=“Şöhrət” ordenli paralimpiya çempionu Lamiyə Vəliyeva |author= |date= |website=www.youtube.com |publisher= |language= |access-date= 18 sen 2024|archive-url= |archive-date= }} * {{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=JfXu2DZLG08 |title= Lamiyə Vəliyeva Paralimpiya çempionu oldu |author= |date= |website=www.youtube.com |publisher= |language= |access-date= 18 sen 2024|archive-url= |archive-date= }} * {{cite web |url=http://narimanov-ih.gov.az/az/news/1140.html |title= Paralimpiya Oyunlarının çempionu Lamiyə Vəliyeva böyük coşqu ilə qarşılandı|author= |date= |website=narimanov-ih.gov.az |publisher= |language= |access-date= 18 sen 2024|archive-url= |archive-date= }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} {{Azərbaycan Paralimpiya Oyunlarında}} [[Kateqoriya:Azərbaycanın paralimpiya atletləri]] [[Kateqoriya:2020 Yay Paralimpiya Oyunlarında yüngül atletlər]] [[Kateqoriya:2020 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Azərbaycan idmançıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan paralimpiyaçıları]] [[Kateqoriya:2024 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] oqfpahn3kx1j8zus7vw75rv1w541d7f 0 721645 7864804 7863242 2024-11-26T14:28:34Z InternetArchiveBot 179784 3 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864804 wikitext text/x-wiki {{Digər məna|Yeni fikir (dəqiqləşdirmə)}} {{Şirkət |Ad = Yeni Fikir |Yaranma tarixi = 2013 |veb-saytı = yenifikir.az }} '''Yeni Fikir''' ({{Dil-en|New Idea}}) — Azərbaycanda innovasiya və [[startap ekosistemi]]nin əsas oyunçularından biri. O, 2013-cü ildə Azərbaycanda ölkə miqyasında ilk startap müsabiqələrindən birini təşkil etmişdir.<ref>{{Cite web |date=4 March 2019 |title=Helping build intellectual capital in Azerbaijan |url=https://www.bp.com/en_az/azerbaijan/home/news/press-releases/helping_build_intellectual_capital.html |website=[[BP]] |access-date=18 July 2022 |archive-date=28 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200928100642/https://www.bp.com/en_az/azerbaijan/home/news/press-releases/helping_build_intellectual_capital.html |url-status=live }}</ref> [[UNESCO]]-nun 2021-ci il üzrə dünya üzrə yayımlamış olduğu hesabatının Azərbaycan bölməsində Yeni Fikir müsabiqəsinə toxunulmuş və Yeni Fikirə məxsus "Smart Bridge" innovativ sahibkarlığa dəstək layihəsi yüksək qiymətləndirilmişdir.<ref>{{Cite book |first=[[UNESCO]] |url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000377433 |title=UNESCO Science Report: the race against time for smarter development |year=2021 |isbn=978-92-3-100450-6 |pages=334 |language=en |access-date=2022-07-18 |archive-date=2021-09-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210916163313/https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000377433 |url-status=live }}</ref> Mərkəz eyni zamanda inkubasiya və akselerasiya mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir. === Startap müsabiqəsi === Yeni Fikir 2013-cüi ildə Azərbaycanda ölkə miqyasında ilk startap müsabiqələrindən birini keçirmişdir. Bu müddət ərzində 6 dəfə keçirilən müsabiqəyə ümumilikdə 1000-ə yaxın startap layihəsi cəlb edilmişdir. === Regionlarda === Yeni Fikir, [[İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyi]]nin dəstəyi ilə [[Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu|Dağlıq Şirvan]] və [[Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu|Quba-Xaçmaz]] iqtisadi rayonlarında "Dördü bir arada: regionlarda startap və inkubasiya proqramı" çərçivəsində 100-dən çox təşəbbüskara startap yanaşması və layihə inkişafı üzrə təlimlər keçirmişdir. İştirakçılara fərdi mentorluq xidmətləri təqdim edilmiş, nəticədə 32 startap layihəsi formalaşdırılmışdır. Bu layihələrin inkişafı isə Quba və İsmayıllıda təşkil olunan bootcamp-lar vasitəsilə dəstəklənmişdir.<ref>{{Cite web |date=2023-11-30 |title=4ü1arada startap və inkubasiya proqramı layihəsi uğurla başa çatdı – Yeni Fikir |url=https://yenifikir.az/4u1arada-startap-v%C9%99-inkubasiya-proqrami-c%C9%99rciv%C9%99sind%C9%99-demoday-kecirildi/ |access-date=2024-11-25 |language=az}}</ref> Həmçinin Yeni Fikir, [[Kapital Bank]]ın dəstəyi ilə [[Abşeron-Xızı iqtisadi rayonu|Abşeron-Xızı]], [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]], [[Gəncə-Daşkəsən iqtisadi rayonu|Gəncə-Daşkəsən]], Dağlıq Şirvan və Quba-Xaçmaz regionlarında "My Technology" müsabiqəsini təşkil etmişdir. Müsabiqəyə X–XI sinif şagirdləri və müəllimləri tərəfindən təqdim edilmiş 140 layihədən 61%-i yaşıl iqtisadiyyat mövzusuna aid olmuşdur. Bütün layihə iştirakçılarına təlim və mentorluq xidmətləri göstərilmiş, nəticədə ən perspektivli 30 layihə final mərhələsi olan sərgidə iştirak hüququ qazanmış, münsiflər heyəti tərəfindən ən yaxşı 5 layihə qalib seçilmişdir.<ref>{{Cite web |title=BMU Texnoparkının təşkil etdiyi ilk “My Technology” müsabiqəsi başa çatıb |url=https://azertag.az/xeber/bmu_texnoparkinin_teskil_etdiyi_ilk_my_technology_musabiqesi_basa_chatib-3079462 |website=[[AZƏRTAC]] |access-date=2024-11-25 |archive-date=2024-07-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240703093442/https://azertag.az/xeber/bmu_texnoparkinin_teskil_etdiyi_ilk_my_technology_musabiqesi_basa_chatib-3079462 |url-status=live }}</ref> Yeni Fikir MMC hazırda müxtəlif universitet və elmi tədqiqat müəssəsiləri, eləcə də [[İqtisadi Zonaların İnkişafı Agentliyi (Azərbaycan)|Azad İqtisadi Zonalar Agentliyi]], [[Kiçik və Orta Biznesin İnkişafı Agentliyi (Azərbaycan)|KOBİA]] və müxtəlif özəl şirkətlərlə əməkdaşlıq edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}}{{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Müsabiqələr]] [[Kateqoriya:Layihələr]] [[Kateqoriya:Biznes inkubatorları]] [[Kateqoriya:Startap akseleratorları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda biznes]] [[Kateqoriya:2013-cü ildə Azərbaycanda yarananlar]] 79jykllyzuhic3wb05r5kk9erc5irxi 0 722668 7865498 6164536 2024-11-27T07:41:12Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:İsveç arxeoloqları]] əlavə olundu 7865498 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Qustav Oskar Avqust Montelius''' ({{dil-sv|Gustav Oscar August Montelius}}; {{DVTY}}) — [[İsveç]] arxeoloqu. == Həyatı == Oskar Montelius 9 sentyabr 1843-cü ildə [[İsveç|İsveçin]] paytaxtı [[Stokholm|Stokholm şəhərində]] anadan olmuşdur. O, hazırladığı tipoloji metod əsasında [[Avropa|Avropanın]] [[Neolit]], [[Tunc dövrü|Tunc]] və erkən [[Dəmir dövrü|Dəmir]] dövrlərinin xronoloji təsnifatını yaratmışdır. Monteliun metodundan müasir arxeoloqlar da istifadə edir, lakin digər [[Evolyusionizm|evolyusionist]] arxeoloqlar kimi, Montelius da səhvən cansız əşyaların da canlı orqanizmlər kimi inkişaf etdiyi mülahizəsinin tərəfdarı idi. O, 4 noyabr 1921-ci ildə Stokholm şəhərində vəfat etmişdir.<ref>{{ASE|7|54|Montelius Oskar}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == *[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390709/Oscar-Montelius Oscar Montelius]. Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 8 May. 2011. * {{BEEL|Монтелиус, Густав-Оскар-Августин}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:İsveç arxeoloqları]] [[Kateqoriya:İsveç alimləri]] eqhveri80oholisjvbia4hgtihgp2rf 0 727048 7865353 7861810 2024-11-27T06:09:24Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dissidentlər]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ dissidentləri]] əlavə olundu 7865353 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Əbdurrəhman Qenazoviç Avtorxanov |orijinal adı = {{lang-ce|Ӏабдурахьма́н Гена́зович (Ганазович) Авторха́нов}} |şəkil = Əbdürrəhman Avtorxanov.jpg |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[Çeçenlər|çeçen]] |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = yazıçı, |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = [[Çeçen dili|çeçen]], [[Alman dili|alman]], [[İngilis dili|ingilis]] |istiqamət = |janr = tarixi, bioqrafik ədəbiyyat |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = |saytı = |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Əbdurrəhman Qenazoviç Avtorxanov''' ({{DVTY}}) — Sovetoloq, yazıçı, publisist və ictimai xadim, siyasi elmlər doktoru,<ref>C. 674, Биография на последней обложке. См. кн. [https://vtoraya-literatura.com/pdf/avtorkhanov_memuary_1983_text.pdf ''Авторханов A.'' Мемуары. Frankfurt/Main: Possev-Verlag, 1983, 763 с.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20211130145835/https://vtoraya-literatura.com/pdf/avtorkhanov_memuary_1983_text.pdf |date=2021-11-30 }}</ref> [[SSRİ Yazıçılar İttifaqı]]nın üzvü ([[Böyük Vətən müharibəsi]]ndən əvvəl), [[dissident]].<ref>{{kitab3 | автор = Литвинова Т. Н. | часть = Народы Северного Кавказа в период Великой Отечественной войны | ссылка часть = https://www.isras.ru/publ.html?id=3854 | заглавие = Актуальные проблемы истории Второй мировой и Великой Отечественной войн: по материалам работы круглого стола (г. Воронеж, 10—11 марта 2015 г.) | ссылка = | ответственный = редкол.: А. А. Богдашкин (отв. секр.), {{comment|д.полит.н.|доктор политических наук}} А. С. Железняков (отв. ред.), {{comment|к.воен.н.|кандидат военных наук}} Е. В. Ильинов, Е. Д. Строганова, В. В. Теплухин (отв. ред.) | издание = [[:ru:ВВИА им. Н. Е. Жуковского]]; [[:ru:ИС РАН]] | место = Воронеж | издательство = Научная книга | год = | страницы = 82 | isbn = 978-5-4446-0705-3 }}</ref> Avtorxanov [[İkinci Dünya müharibəsi]] illərində [[Almaniya]] tərəfinə əsir düşmüş, Nasistlərin himayə etdiyi [[Şimali Qafqaz]] Milli Komitəsinə qoşulmuşdur,<ref>{{məqalə | автор = David-Fox M. | заглавие = Memory, Archives, Politics: The Rise of Stalin in Avtorkhanov's Technology of Power | ссылка = https://www.cambridge.org/core/journals/slavic-review/article/abs/memory-archives-politics-the-rise-of-stalin-in-avtorkhanovs-technology-of-power/02C17590CA4E13F5264CE508EC1D80AE | издание = [[:en:Slavic Review]] | место = | издательство = [[:en:University of Texas Press]] | год = 1995 | том = 54 | выпуск = 4 | страницы = 991 | issn = 0037-6779 | язык = en }}</ref> kollaborationist<ref>{{kitab3 | автор = Кислицын С. А. | часть = | ссылка часть = | заглавие = Лидеры российской власти и оппозиции | ссылка = https://books.google.ru/books?hl=ru&id=CJQ0AAAAMAAJ&dq=авторханов+коллаборационист&focus=searchwithinvolume&q=антисоветчика-коллаборациониста+А.Авторханова | ответственный = | издание = | место = Ростов н/Дону | издательство = ДЮИ | год = 2002 | том = 2 | страницы = 157 | isbn = 5-89871-024-8 }}</ref><ref>{{məqalə | автор = Kislitsyn S. | заглавие = Eurasian Prospects for Integration in the Post-Soviet Area | ссылка = http://www.ejournal31.com/journals_n/1429683880.pdf | издание = Russian Journal of Political Studies | место = | издательство = {{comment|APHR s.r.o.|Academic Publishing House Researcher s.r.o.}} | год = 2015 | том = 1, Is. 1 | страницы = 19 | issn = 2410-910X }}</ref><ref name="Вдовин300">{{kitab3 | автор = [[:ru:Вдовин, Александр Иванович (историк)|Вдовин А. И.]] | часть = Коллаборационизм | ссылка часть = | заглавие = СССР. История великой державы (1922—1991 гг.) | ссылка = | ответственный = | издание = | место = М. | издательство = РГ-Пресс | год = 2018 | страницы = 300 | isbn = 978-5-9988-0612-4 }}</ref> "Qəzavat" qəzetinin baş redaktoru idi.<ref>{{məqalə | автор = Перов С. С. | заглавие = «Эмоциональные режимы» провинциальных городов юга РСФСР в межвоенный период по материалам оккупационной прессы | ссылка = https://www.elibrary.ru/item.asp?id=22636906& | издание = Голос минувшего | место = Краснодар | издательство = Изд-во [[:ru:КубГУ]] | год = 2014 | номер = 3—4 | страницы = 116 | issn = 2073-2821 }}</ref><ref>{{məqalə | автор = Казначеев А. В. | заглавие = История ислама на Северном Кавказе в советский период | ссылка = https://www.elibrary.ru/item.asp?id=17697374 | издание = Научные проблемы гуманитарных исследований | место = Пятигорск | издательство = Изд-во {{comment|ИРПРГСК|Институт региональных проблем российской государственности на Северном Кавказе}} | год = 2012 | выпуск = 2 | страницы = 47 | issn = }}</ref><ref>{{kitab3 | автор = Оленникова А. Ю. | часть = Героизм и коллаборационизм в истории Великой Отечественной войны | ссылка часть = https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/31563724/Sbornik_maket.pdf?1373707737=&response-content-disposition=inline%3B+filename%3DSbornik_maket.pdf&Expires=1614587084&Signature=RAvbY2qYdpS0X74H-PAHJOTm7LftqPTR5qoFxUgBLOC8ALz72QV242u5CUJMYsh8X0eBjDaYQEKjOIJ-N~6BhqoT0CJOgg5J2sZbsl4tQeuVOeKY94UtuqTfPBn9oDCf5hp0h3zfv5mc6-KxpTrmfbx3d8ktdcBrVwN5exWnwLy-35y0NcKEqATcJCKWl46idchpPqp-jP9xW8--zCWVXkPXfqi8Avr1Phq2NwSC5kVG166YVO42S8N0NvHHVO87AgluRPSKsj1aGXLdT55cNla9qotdX7F-5I0014bIX~eqeJm4PldbgjMLOZFAXf29QkB0Nu~CKgsoCPv4w51PcA__&Key-Pair-Id=APKAJLOHF5GGSLRBV4ZA#page=159 | заглавие = Сборник материалов Всероссийской научно-практической конференции, посвящённой 68-й годовщине Победы советского народа в Великой Отечественной войне (Омск, 13—14 мая 2013 г.) | ссылка = | ответственный = отв. ред. П. Денисов, Т. Ю. Колягина, М. Н. Шевченко | издание = [[ОмГУ им. Ф. М. Достоевского]]; [[:ru:ОмГУПС]] | место = Омск | издательство = | год = 2013 | страницы = 163—164 | isbn = }}</ref> [[Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Çeçen-İnquş MSSR]]nın fəxri vətəndaşı.<ref name=ali>{{Cite web |title=''Ali Askerov''. Historical Dictionary of the Chechen Conflict |url=https://books.google.ru/books?id=L0jDCAAAQBAJ&pg=PA49&lpg=PA49&dq=%22Avtorkhanov%22+%22honorary+citizenship%22&source=bl&ots=If45FcfU_C&sig=ACfU3U1efP5235BsZ7uo0CejkWL9afhCYw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi7oO3dkefrAhXFxIsKHV55C60Q6AEwAnoECAMQAQ#v=onepage&q=%22Avtorkhanov%22%20%22honorary%20citizenship%22&f=false |access-date=2021-10-31 |archive-date=2021-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211104141940/https://books.google.ru/books?id=L0jDCAAAQBAJ&pg=PA49&lpg=PA49&dq=%22Avtorkhanov%22+%22honorary+citizenship%22&source=bl&ots=If45FcfU_C&sig=ACfU3U1efP5235BsZ7uo0CejkWL9afhCYw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwi7oO3dkefrAhXFxIsKHV55C60Q6AEwAnoECAMQAQ#v=onepage&q=%22Avtorkhanov%22%20%22honorary%20citizenship%22&f=false |url-status=live }}</ref> Gəncliyində partiya elitasına daxil olmuşdu. 1937-ci ildə həbs olundu, lakin iki dəfə məhkəmə tərəfindən bəraət aldı. Müharibədən sonra o, Amerika Hərbi Akademiyasının professoru və onun Elmi Şurasının sədri idi. [[SSRİ tarixi]] və onun idarəetmə sisteminə dair bir sıra kitabların müəllifidir. == Həyatı == Əbdurrəhman Avtorxanovun ilk illəri doğulduğu Nijni Naur (indiki [[Nadterek rayonu]]) kəndində keçib. Xatirələrinə görə 1909-cu ilin ortaları ilə 1910-cu ilin ortaları arasında anadan olmuşdur. 85. O, eyni vaxtda kənd rus (5 sinif) və ərəb (mekteb) məktəblərində təhsil almışdır. Məktəbi bitirdikdən sonra təhsilini yerindəcə yalnız müsəlman ilahiyyat seminariyasında — mədrəsədə davam etdirə bildi. Lakin dünyəvi ədəbiyyat oxuduğu üçün mədrəsədən qovulub. 1923-cü ildə evdən qaçaraq [[Qroznı]]ya gedib. O, Qroznı uşaq evinə daxil olanda "Avtorxanov" soyadını almışdır. Yeddinci sinifdən sonra rayon partiya məktəbinə daxil olub, burada "partiya quruculuğu", "xozstroy" və s. kimi xüsusi fənləri oxuyub. Bitirdikdən sonra fəhlə məktəbinə daxil olub. Avtorxanovun partiya üzvlüyü 1927-ci ildən başlayır. Həmən il o, [[Sov.İKP|Sov.İKP (b)-yə]] daxil olub və fəhlə fakültəsini bitirmədən, Çeçenistan partiya təşkilatının tövsiyəsi ilə Moskva Qırmızı Professorlar İnstitutunun (İKP) hazırlıq kurslarına daxil edilib. 1937-ci il iyulun 31-dən avqustun 1-nə keçən gecə Çeçenistanda 14 min nəfər və ya respublikanın ümumi əhalisinin 3%-i həbs edildi. Lakin o, məhkəmə də bəraət aldı. 1940-cı il martın 19-da məhkəmə ona bəraət verdi. Lakin NKVD hökmə etiraz edir və o, yalnız 1940-cı il mayın 19-da azadlığa buraxılır. 1942-ci ildə o, almanlar tərəfinə keçir. Almaniya Avtorxanov Şimali Qafqaz Milli Komitəsinə qoşulmuşdur və "Qəzavat" qəzetinin baş redaktoru idi. 1945-ci ilin aprelində Avtorxanov [[Berlin]]i tərk edərək [[ABŞ]] işğal zonasına keçdi. Uzun illər ABŞ-da yaşamış, antisovet təbliğatı aparmışdır. Alim və professor olmuşdur. Qərbdə SSRİ üzrə ən yaxşı mütəxəssislərdən sayılırdı. 1980-ci illərin sonu — 1990-cı illərin əvvəllərində Avtorxanovun əsərləri SSRİ-də fəal şəkildə nəşr olunmağa başladı, onun şəxsiyyəti vətənində, Çeçenistan-İnquşetiyada xüsusi maraq doğurdu. Sovet İttifaqının dağılmasından bir neçə ay əvvəl 1991-ci ildə Avtorxanov Çeçen-İnquş MSSR-in fəxri vətəndaşlığını aldı. Avtorxanov 1990-cı illərdə Çeçenistanda baş verən hadisələrlə fəal maraqlanırdı. 24 aprel 1997-ci ildə Almaniyada vəfat etmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.lib.ru/POLITOLOG/AWTORHANOW/tehnologiq.txt "Stalin and the Soviet Communist Party" online text] * [http://old.russ.ru/antolog/vek/1990/9/ideya.htm Interview with Abdurakhman Avtorkhanov (Russian)] * [http://www.hrono.ru/biograf/bio_a/avtorhanov.html Biographical Entry] [[Kateqoriya:SSRİ dissidentləri]] [[Kateqoriya:Sovetoloqlar]] [[Kateqoriya:ABŞ tarixçiləri]] 854ape2r92wcdmyuvgo32hj3b1sxaq8 14 731024 7864955 6380613 2024-11-26T18:14:22Z Hatselate 247044 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Rusiya]] silindi 7864955 wikitext text/x-wiki {{catmore|Tatarıstan prezidentlərinin siyahısı}} [[Kateqoriya:Tatarıstan siyasətçiləri|Prezidentlər]] 65lbb2uu7s5wogy9ql38q23jv99lcj1 7865289 7864955 2024-11-27T05:06:07Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Rusiya Federasiyası respublikalarının hökumətlərinin başçıları]] əlavə olundu 7865289 wikitext text/x-wiki {{catmore|Tatarıstan prezidentlərinin siyahısı}} [[Kateqoriya:Tatarıstan siyasətçiləri|Prezidentlər]] [[Kateqoriya:Rusiya Federasiyası respublikalarının hökumətlərinin başçıları]] 4p654wjyiccsalqu5e3nrz0e8vbmkht 14 731089 7865841 6980577 2024-11-27T11:25:02Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə medallar]] silindi 7865841 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Rusiya Federasiyası mükafatları|Medallar]] [[Kateqoriya:Rusiya medalları]] p95fbm2ghgo91gqnukzs20x7gp2skku 14 731994 7865723 7483107 2024-11-27T10:30:15Z 85.132.117.217 7865723 wikitext text/x-wiki Naxçıvan Respublikasının əməkdar artisti Ruhiyyə Hüseynova hexrqvppdcuq7s3x08973fc0gfow297 14 736945 7865340 6297282 2024-11-27T05:55:27Z Araz Yaquboglu 17991 7865340 wikitext text/x-wiki {{catmore}} [[Kateqoriya:Konseptual modellər]] [[Kateqoriya:İqtisadiyyat elmi]] mk4arqrejeivmof3o9nuky2dg4wh2bw 7865341 7865340 2024-11-27T05:56:02Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Konseptual modelləşdirmə]] əlavə olundu 7865341 wikitext text/x-wiki {{catmore}} [[Kateqoriya:Konseptual modellər]] [[Kateqoriya:İqtisadiyyat elmi]] [[Kateqoriya:Konseptual modelləşdirmə]] 5mc6thju6r7gacwah2ub5gxwyr0p0nz 0 737006 7864743 7621270 2024-11-26T13:53:03Z Makenzis 138553 7864743 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=8|name=[[Martynas Vasiliauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=9|name=[[Artem Radchenko]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=32|name=[[Rokas Rasimavičius]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=44|name=Emerson|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=75|name=[[Ernestas Stočkūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] s8p33hqy8vlb8oli0cpp6pa6uc1e41k 7864744 7864743 2024-11-26T13:53:20Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864744 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=8|name=[[Martynas Vasiliauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=32|name=[[Rokas Rasimavičius]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=44|name=Emerson|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=75|name=[[Ernestas Stočkūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] t0661fea377l02wlpy5x1ojj33p0vsb 7864745 7864744 2024-11-26T13:53:29Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864745 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=8|name=[[Martynas Vasiliauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=32|name=[[Rokas Rasimavičius]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=75|name=[[Ernestas Stočkūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] c9f4z3moyhr8v8ybq5mgvof30zc4go7 7864746 7864745 2024-11-26T13:53:40Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2016–...) */ 7864746 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=8|name=[[Martynas Vasiliauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=32|name=[[Rokas Rasimavičius]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=75|name=[[Ernestas Stočkūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] 7lqk4vsb0d1glw32ne2j06q90eszjk6 7864747 7864746 2024-11-26T13:53:58Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2016–...) */ 7864747 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=8|name=[[Martynas Vasiliauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=32|name=[[Rokas Rasimavičius]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=75|name=[[Ernestas Stočkūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] 0rwjls9req6sknus80720ciox9cd4ta 7864749 7864747 2024-11-26T13:54:10Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864749 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=8|name=[[Martynas Vasiliauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=75|name=[[Ernestas Stočkūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] p4btsv1vjn6g1lh8xoyamlrilfncgwp 7864750 7864749 2024-11-26T13:54:25Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864750 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=8|name=[[Martynas Vasiliauskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] eas69q51jc3jsrgm1ihglx0cl323zye 7864751 7864750 2024-11-26T13:54:38Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864751 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 II 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=80|name=Anderson Castro|nat=BRA|pos=DF}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] a2xlp18yfrxgig404pp9atl8qsgxvra 7864753 7864751 2024-11-26T13:54:50Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864753 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Dainava DFK | klubun tam adı = „Dainavos" klubas <br > Dzūkijos futbolo klubas Dainava | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2016 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 4-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.dfkdainava.com/ | pattern_la1=_baranovichi1819h|pattern_b1=_baranovichi1819h|pattern_ra1=_baranovichi1819h|pattern_sh1= _baranovichi1819h|pattern_so1=| | leftarm1=FF0000|body1=FF0000|rightarm1=FF0000|shorts1=000044|socks1=000044| | pattern_la2=_givovacampo18ylgn|pattern_b2=_givovacampo18ylgn|pattern_ra2=_givovacampo18ylgn|pattern_sh2 = _givova19ny|pattern_so = | leftarm2=ffff00|body2=ffff00|rightarm2=ffff00|shorts2=000044|socks2=000044| }} '''Dzūkijos futbolo klubas Dainava''' – Litvanın Alitus şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2017-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-02-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2020-11-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2021-04-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- ||||||| |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live |arxivləşdirmə tarixi=2023-07-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |deadurl=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|29 XI 2024}} {{fs start}} {{fs player|no=3|name=[[Denys Taraduda]]|nat=UKR|pos=DF}} {{fs player|no=6|name=[[Renatas Banevičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=7|name=[[Artem Baftalovskyi]]|nat=UKR|pos=FW}} {{fs player|no=10|name=[[Chibuike Nwosu]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs player|no=14|name=[[Ode Abdullahi]]|nat=NGA|pos=DF}} {{Fs player|no=19|nat=MDA|pos=MF|name=[[Dmitri Mandrîcenco]]}} {{fs player|no=24|name=[[Naglis Paliušis]]|nat=LTU|pos=DF}} {{Fs mid}} {{fs player|no=29|name=[[Gustas Zabita]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=30|name=[[Oskaras Lukošiūnas]]|nat=LTU|pos=DF}} {{fs player|no=34|name=[[Stanislav Sorokin (footballer)|Stanislav Sorokin]]|nat=UKR|pos=MF}} {{fs player|no=45|name=Davor Rakić|nat=BIH|pos=FW}} {{fs player|no=77|name=[[Airidas Mickevičius]]|nat=LTU|pos=GK}} {{fs player|no=91|name=[[Orest Kostyk]]|nat=UKR|pos=GK}} {{fs player|no=99|name=[[Aaron Olugbogi]]|nat=NGA|pos=MF}} {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.dfkdainava.lt/ Rəsmi saytı] * [https://uk.soccerway.com/teams/lithuania/alytis-alytus/3915/ Soccerway] * [https://alyga.lt/komanda/dainava alyga.lt saytı] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/dfk-dainava/15840/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] ibvbv0veiydod3eauqqenu5rah9rdt4 0 737007 7864754 7494235 2024-11-26T13:55:07Z Makenzis 138553 7864754 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Džiugas FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Džiugas" <br> Džiugo futbolo klubas | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2014 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Martynas Armalis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} Andrius Lipskis | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 6-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fcdziugas.lt/ | pattern_la1 = _jomatoletum2ww|pattern_b1 = _jomatoletum2ww |pattern_ra1 =_jomatoletum2ww | leftarm1 = 8C1116 |body1 = 8C1116 |rightarm1 = 8C1116 |shorts1 = 8C1116 |socks1 = 8C1116 | pattern_la2 = |pattern_b2 =_jomawinner19ab |pattern_ra2 = | leftarm2 = 000000 |body2 = 000000 |rightarm2 = 000000 |shorts2 = 222222|socks2 = 222222| | emblem=Djyuqas FK loqo.png|emblemin ölçüsü=128x102|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu}} '''Džiugo futbolo klubas''' – Litvanın Telšiai şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2014–…) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190119120940/http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|14 III 2023}} {{Fs start}} {{fs player|no=31|pos=GK|name=[[Marius Paukštė]]|nat=LTU}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 3|pos=DF|nat=LTU|name=[[Jurgis Jankauskas]]}} {{Fs player|no=13|pos=DF|nat=LTU|name=[[Tomas Rapalavičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|pos=MF|nat=LTU|name=[[Martynas Vasiliauskas (1997)|Martynas Vasiliauskas]]}} {{fs mid}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|name=[[Lukas Ankudinovas]]|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Edvinas Sirutavičius]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=24|nat=LTU|pos=FW|name=[[Motiejus Burba]]}} (--> [[FK Žalgiris]]) {{Fs player|no=99|nat=BRA|pos=FW|name=[[Jardeu Ribeiro Chaves|Jardeu]]}} {{Fs end}} == Mənbə == * [https://www.fcdziugas.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/dziugas alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] hl8ertpy3udz85apa31o8qcp4gcupz2 7864755 7864754 2024-11-26T13:55:21Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2014–…) */ 7864755 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Džiugas FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Džiugas" <br> Džiugo futbolo klubas | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2014 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Martynas Armalis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} Andrius Lipskis | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 6-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fcdziugas.lt/ | pattern_la1 = _jomatoletum2ww|pattern_b1 = _jomatoletum2ww |pattern_ra1 =_jomatoletum2ww | leftarm1 = 8C1116 |body1 = 8C1116 |rightarm1 = 8C1116 |shorts1 = 8C1116 |socks1 = 8C1116 | pattern_la2 = |pattern_b2 =_jomawinner19ab |pattern_ra2 = | leftarm2 = 000000 |body2 = 000000 |rightarm2 = 000000 |shorts2 = 222222|socks2 = 222222| | emblem=Djyuqas FK loqo.png|emblemin ölçüsü=128x102|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu}} '''Džiugo futbolo klubas''' – Litvanın Telšiai şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2014–…) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190119120940/http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|14 III 2023}} {{Fs start}} {{fs player|no=31|pos=GK|name=[[Marius Paukštė]]|nat=LTU}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 3|pos=DF|nat=LTU|name=[[Jurgis Jankauskas]]}} {{Fs player|no=13|pos=DF|nat=LTU|name=[[Tomas Rapalavičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|pos=MF|nat=LTU|name=[[Martynas Vasiliauskas (1997)|Martynas Vasiliauskas]]}} {{fs mid}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|name=[[Lukas Ankudinovas]]|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Edvinas Sirutavičius]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=24|nat=LTU|pos=FW|name=[[Motiejus Burba]]}} (--> [[FK Žalgiris]]) {{Fs player|no=99|nat=BRA|pos=FW|name=[[Jardeu Ribeiro Chaves|Jardeu]]}} {{Fs end}} == Mənbə == * [https://www.fcdziugas.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/dziugas alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] pr96n21w17zkipnk0xyl5x9bktkstwa 7864756 7864755 2024-11-26T13:55:37Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2014–…) */ 7864756 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Džiugas FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Džiugas" <br> Džiugo futbolo klubas | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2014 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Martynas Armalis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} Andrius Lipskis | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 6-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fcdziugas.lt/ | pattern_la1 = _jomatoletum2ww|pattern_b1 = _jomatoletum2ww |pattern_ra1 =_jomatoletum2ww | leftarm1 = 8C1116 |body1 = 8C1116 |rightarm1 = 8C1116 |shorts1 = 8C1116 |socks1 = 8C1116 | pattern_la2 = |pattern_b2 =_jomawinner19ab |pattern_ra2 = | leftarm2 = 000000 |body2 = 000000 |rightarm2 = 000000 |shorts2 = 222222|socks2 = 222222| | emblem=Djyuqas FK loqo.png|emblemin ölçüsü=128x102|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu}} '''Džiugo futbolo klubas''' – Litvanın Telšiai şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2014–…) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190119120940/http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|14 III 2023}} {{Fs start}} {{fs player|no=31|pos=GK|name=[[Marius Paukštė]]|nat=LTU}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 3|pos=DF|nat=LTU|name=[[Jurgis Jankauskas]]}} {{Fs player|no=13|pos=DF|nat=LTU|name=[[Tomas Rapalavičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|pos=MF|nat=LTU|name=[[Martynas Vasiliauskas (1997)|Martynas Vasiliauskas]]}} {{fs mid}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|name=[[Lukas Ankudinovas]]|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Edvinas Sirutavičius]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=24|nat=LTU|pos=FW|name=[[Motiejus Burba]]}} (--> [[FK Žalgiris]]) {{Fs player|no=99|nat=BRA|pos=FW|name=[[Jardeu Ribeiro Chaves|Jardeu]]}} {{Fs end}} == Mənbə == * [https://www.fcdziugas.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/dziugas alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] 5vm8ffla5ensvvk2uc4qaab2cic0k3x 7864758 7864756 2024-11-26T13:55:55Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864758 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Džiugas FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Džiugas" <br> Džiugo futbolo klubas | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2014 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Martynas Armalis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} Andrius Lipskis | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 6-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fcdziugas.lt/ | pattern_la1 = _jomatoletum2ww|pattern_b1 = _jomatoletum2ww |pattern_ra1 =_jomatoletum2ww | leftarm1 = 8C1116 |body1 = 8C1116 |rightarm1 = 8C1116 |shorts1 = 8C1116 |socks1 = 8C1116 | pattern_la2 = |pattern_b2 =_jomawinner19ab |pattern_ra2 = | leftarm2 = 000000 |body2 = 000000 |rightarm2 = 000000 |shorts2 = 222222|socks2 = 222222| | emblem=Djyuqas FK loqo.png|emblemin ölçüsü=128x102|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu}} '''Džiugo futbolo klubas''' – Litvanın Telšiai şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2014–…) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190119120940/http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|26 XI 2024}} {{Fs start}} {{fs player|no=31|pos=GK|name=[[Marius Paukštė]]|nat=LTU}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 3|pos=DF|nat=LTU|name=[[Jurgis Jankauskas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|pos=MF|nat=LTU|name=[[Martynas Vasiliauskas (1997)|Martynas Vasiliauskas]]}} {{fs mid}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|name=[[Lukas Ankudinovas]]|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Edvinas Sirutavičius]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=24|nat=LTU|pos=FW|name=[[Motiejus Burba]]}} (--> [[FK Žalgiris]]) {{Fs player|no=99|nat=BRA|pos=FW|name=[[Jardeu Ribeiro Chaves|Jardeu]]}} {{Fs end}} == Mənbə == * [https://www.fcdziugas.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/dziugas alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] sur8bdtohinly1z1q1a69yjyz35o2mq 7864759 7864758 2024-11-26T13:56:04Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864759 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Džiugas FK | klubun tam adı = Futbolo klubas „Džiugas" <br> Džiugo futbolo klubas | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2014 | stadionu = Stadionu | tutumu = 2,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Martynas Armalis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} Andrius Lipskis | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 6-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.fcdziugas.lt/ | pattern_la1 = _jomatoletum2ww|pattern_b1 = _jomatoletum2ww |pattern_ra1 =_jomatoletum2ww | leftarm1 = 8C1116 |body1 = 8C1116 |rightarm1 = 8C1116 |shorts1 = 8C1116 |socks1 = 8C1116 | pattern_la2 = |pattern_b2 =_jomawinner19ab |pattern_ra2 = | leftarm2 = 000000 |body2 = 000000 |rightarm2 = 000000 |shorts2 = 222222|socks2 = 222222| | emblem=Djyuqas FK loqo.png|emblemin ölçüsü=128x102|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu}} '''Džiugo futbolo klubas''' – Litvanın Telšiai şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2014–…) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''2014''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#ffffdd" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-01-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190119120940/http://almis.sritis.lt/ltu14lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2015''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222081234/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2015.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-04-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190404212814/http://rsssf.com/tablesl/lito2016.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2017-12-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210231827/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2017.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190330105940/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2018.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A Līga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' |<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2022-04-19 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#FFE2E2" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|26 XI 2024}} {{Fs start}} {{fs player|no=31|pos=GK|name=[[Marius Paukštė]]|nat=LTU}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 3|pos=DF|nat=LTU|name=[[Jurgis Jankauskas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no= 7|pos=MF|nat=LTU|name=[[Martynas Vasiliauskas (1997)|Martynas Vasiliauskas]]}} {{fs mid}} {{Fs player|no=33|nat=LTU|name=[[Lukas Ankudinovas]]|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Edvinas Sirutavičius]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=99|nat=BRA|pos=FW|name=[[Jardeu Ribeiro Chaves|Jardeu]]}} {{Fs end}} == Mənbə == * [https://www.fcdziugas.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/dziugas alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] nmr0pg3snvisafr8ugw3gp7sxf9685c 0 737008 7864760 7835362 2024-11-26T13:56:26Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2016–...) */ 7864760 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 5. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-12-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211207001746/http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |url-status=live }}</ref> {{fs player|no=2|pos=DF|nat=LTU|name=[[Aleksandras Levšinas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs player|name = [[Giedrius Matulevičius]] |nat = LTU|no = 14|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|name = [[Gavi Thompson | Gavi Opeoluwa Thompson]] |nat = NGR|no = 10 |pos = MF}} {{Fs player|name = [[Didis Lutumba-Pitah]] |nat = FIN |no = 13 |pos = MF}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|no=99|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Filip Dangubić]]|nat=CRO|no=10|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] 3s59c03avpbxqewo7geacdpzwrou47j 7864761 7864760 2024-11-26T13:56:35Z Makenzis 138553 /* Núverandi hópur */ 7864761 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 5. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-12-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211207001746/http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |url-status=live }}</ref> {{fs player|no=2|pos=DF|nat=LTU|name=[[Aleksandras Levšinas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|name = [[Gavi Thompson | Gavi Opeoluwa Thompson]] |nat = NGR|no = 10 |pos = MF}} {{Fs player|name = [[Didis Lutumba-Pitah]] |nat = FIN |no = 13 |pos = MF}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|no=99|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Filip Dangubić]]|nat=CRO|no=10|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] pj6d2cod1s9jwj0u0poe0z3e3st8l7i 7864762 7864761 2024-11-26T13:56:44Z Makenzis 138553 /* Núverandi hópur */ 7864762 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 5. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-12-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211207001746/http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |url-status=live }}</ref> {{fs player|no=2|pos=DF|nat=LTU|name=[[Aleksandras Levšinas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|name = [[Gavi Thompson | Gavi Opeoluwa Thompson]] |nat = NGR|no = 10 |pos = MF}} {{Fs player|name = [[Didis Lutumba-Pitah]] |nat = FIN |no = 13 |pos = MF}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|no=99|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] 5im3l76lxz7d0i3gna0pyqxf8nykhwz 7864763 7864762 2024-11-26T13:57:06Z Makenzis 138553 /* Núverandi hópur */ 7864763 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 26. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |access-date=2022-08-30 |archive-date=2021-12-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211207001746/http://www.hegelmannsports.lt/hegelmann-litauen-klube-rungtyniaus-vienas-panevezio-lyderiu/ |url-status=live }}</ref> {{fs player|no=2|pos=DF|nat=LTU|name=[[Aleksandras Levšinas]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|name = [[Didis Lutumba-Pitah]] |nat = FIN |no = 13 |pos = MF}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|no=99|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] 5mc9dwz64ry7dwgz8t7rpndognzoc0j 7864764 7864763 2024-11-26T13:57:21Z Makenzis 138553 /* Núverandi hópur */ 7864764 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 26. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|name = [[Didis Lutumba-Pitah]] |nat = FIN |no = 13 |pos = MF}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|no=99|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] azi5q2alb8z68zgw7pqr6ed36tgyyx7 7864765 7864764 2024-11-26T13:57:31Z Makenzis 138553 /* Núverandi hópur */ 7864765 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 26. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|no=99|pos=FW}} {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] ecrw25147qlskpxp6vfzbuktuk87qs9 7864766 7864765 2024-11-26T13:57:51Z Makenzis 138553 /* Núverandi hópur */ 7864766 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 26. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] tdwzxdpch53vs8bezr8pdhpfpszr062 7864799 7864766 2024-11-26T14:19:29Z White Demon 75303 White Demon [[FC Hegelmann]] səhifəsinin adını [[Hegelmann FK]] olaraq dəyişdi. 7864766 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Hegelmann FK | klubun tam adı = Kauno rajono Futbolo klubas „Hegelmann" | rəngləri = [[Göy]]-[[Narıncı]] | yaranma tarixi = 2009 | stadionu = [[Raudondvario stadionas]] ([[Raudondvaris]]).<ref>{{Cite web |url=https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |title=Turo anonsas: „Hegelmann“ varžovus priims naujuose namuose |access-date=2024-09-20 |archive-date=2024-09-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240920071423/https://alyga.lt/naujiena/turo-anonsas-hegelmann-varzovus-priims-naujuose-namuose/8775 |url-status=live }}</ref> | tutumu = 00 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Dainius Šumauskas | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} [[Andrius Skerla]] | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 2-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = https://fchegelmann.com/ | pattern_la1 = _hummelauthentic20w | pattern_b1 = _hummelauthentic20w | pattern_ra1 = _hummelauthentic20w | pattern_sh1 = _hummelauthentic20w | pattern_so1 = _hummel20w | leftarm1 = FFFFFF | body1 = FFFFFF | rightarm1 = FFFFFF | shorts1 = FFFFFF | socks1 = FFFFFF | pattern_la2 = _hummelauthentic20tb | pattern_b2 = _hummelauthentic20tb | pattern_ra2 = _hummelauthentic20tb | pattern_sh2 = _hummelauthentic20tb | pattern_so2 = _hummel20tb | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF |emblem={{PAGENAME}} loqo.png|emblemin ölçüsü = 170px }} '''Kauno rajono futbolo klubas Hegelmann''' – Litvanın Kaunas şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Mövsümlər (2016–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | style="background:#F4DC93;"|'''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFCCCC" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925180809/http://almis.sritis.lt/ltu16lyga1.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2018-08-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180820034034/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-02-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190209180629/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2s.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2019-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325220431/http://rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2020-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200322110509/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2021|2021]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |access-date=2022-01-26 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} ; 4. janvar 2022 {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=A lyga 2022 |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |access-date=2023-03-30 |archive-date=2022-04-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220426162540/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#BBBBBB" style="text-align:center;"| '''2.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Núverandi hópur == ''Dagført 26. XI [[2024]].'' {{fs start}} {{fs player|no=55|name=[[Tomas Švedkauskas]]|nat=LTU|pos=GK}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name = [[Hugo Figueiredo Pereira]] |nat = BRA|no = 6|pos = DF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name= [[Klaudijus Upstas]]|nat = LTU|no = 9|pos = MF}} {{Fs mid}} {{Fs player|no= 17 |nat=ROM|name=[[Patrick Popescu]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|name=[[Michael Thuique]]|nat=BRA|no=22|pos=FW}} {{fs end}} == Mənbə== * [https://fchegelmann.com/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/hegelmann alyga.lt] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] tdwzxdpch53vs8bezr8pdhpfpszr062 0 737379 7864993 7782541 2024-11-26T19:09:09Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864993 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |gənclər klubları = {{idman karyerası |-2003|[[Yuventus Buxarest FK|Yuventus Buxarest]]| }} |klublar = {{idman karyerası |2003-2006|[[Yuventus Buxarest FK|Yuventus Buxarest]]|29 (0) |2007-2008|[[Qloriya Bistritsa FK|Qloriya Bistritsa]]|26 (0) |2008-2014|[[FKSB]]|26 (0) |2008-2009|{{icarə}} [[Qloriya Bistritsa FK|Qloriya Bistritsa]] (icarə)|19 (0) |2014-2017|[[Fiorentina FK|Fiorentina]]|81 (0) |2017-2019|[[Nant FK|Nant]]|64 (0) |2019-2020|[[Olimpik Lion FK|Lion]]|2 (0) |2020-2023|[[Milan FK|Milan]]|23 (0) |2023-2024|[[Abha FK|Abha]]|33 (0) }} |milli yığma = {{idman karyerası |2006-2009|Rumıniya U-19|13 (0) |2009-2020|[[Rumıniya milli futbol komandası|Rumıniya]]|74 (0) }} |klub haqqında məlumatların yenilənməsi = 20 sentyabr 2024 |yığma haqqında məlumatların yenilənməsi = 20 sentyabr 2024 }} '''Anton Çiprian Teteruşanu''' ({{Dil-ro|Anton Ciprian Tătărușanu}}; {{DVTY}}, [[Buxarest]], [[Rumıniya Sosialist Respublikası|Rumıniya]]) — qapıçı mövqeyində çıxış etmiş [[Rumıniya|rumıniyalı]] keçmiş [[futbol]]çu. O, 2020-ci ilə qədər [[Rumıniya milli futbol komandası|Rumıniya millisinin]] qapıçısı olub. == Karyera == 12 sentyabr 2020-ci ildə oyunçu, 500 000 avro müqabilində İtaliyanın Milan klubuna keçib.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://acmilanfan.ru/content/news/21900/ |access-date=2022-01-28 |archive-date=2022-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220128133028/https://acmilanfan.ru/content/news/21900/ |url-status=live }}</ref> Tataruşanu 11 sentyabr 2024-cü ildə sosial şəbəkə hesabında futbol karyerasını sonlandırdığını elan edib.<ref>{{Cite web |last=Tătărușanu |first=Ciprian |title=Announcment |url=https://www.instagram.com/p/C_x4KfCIiZ9/ |website=@tatarusanuantonciprian / Instagram.com |access-date=2024-09-19 |archive-date=2024-09-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240911151101/https://www.instagram.com/p/C_x4KfCIiZ9/ |url-status=live }}</ref> == Nailiyyətlər == '''Styaua''' * Rumıniya çempionu: 2012/13, 2013/14 * Rumıniya kubokunun qalibi: 2011 * Rumıniya Super Kubokunun qalibi: 2013 ; Fərdi * Rumıniyada ilin Futbolçusu: 2015<ref>{{Cite web |title=Тэтэрушану — футболист года в Румынии |url=http://ru.uefa.com/uefaeuropaleague/news/newsid=2320976.html |access-date=2022-01-28 |archive-date=2015-12-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151224112144/http://ru.uefa.com/uefaeuropaleague/news/newsid=2320976.html |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:AC Milan FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Olimpik Lion FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Nant FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Styaua Buxarest FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Rumıniya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Buxarestdə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Yaşayan insanlar]] [[Kateqoriya:1986-cı ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:9 fevralda doğulanlar]] [[Kateqoriya:İtaliya A Seriyası oyunçuları]] [[Kateqoriya:İtaliyada legioner futbolçular]] [[Kateqoriya:İtaliyada legioner Rumıniya idmançıları]] [[Kateqoriya:Fransada legioner futbolçular]] [[Kateqoriya:Fiorentina FK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Fransada legioner Rumıniya idmançıları]] [[Kateqoriya:Fransa Liqa 1 oyunçuları]] [[Kateqoriya:UEFA Avro 2016 oyunçuları]] [[Kateqoriya:Legioner Rumıniya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Rumıniya milli futbol komandasının oyunçuları]] [[Kateqoriya:Rumıniyanın kişi futbolçuları]] obkf8lrr91qk63cbus6o8s6jraia49d 2 737707 7864569 7630097 2024-11-26T12:13:23Z Mirpasha Mahmud 183501 7864569 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Mirpaşa Mahmud |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = Azərbaycan |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |dəfn tarixi = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = Ali təhsilli |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |partiyası = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} == Haqqımda == Adım Mirpaşadır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. fotxsz933c8jvaanvcv1w7tdzku4s18 7864718 7864569 2024-11-26T13:09:42Z Mirpasha Mahmud 183501 7864718 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Mirpaşa Mahmud |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = Azərbaycan |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |dəfn tarixi = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = Ali təhsilli |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |partiyası = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. 6u2994q3isgyu3uciywdu1j3ok5goht 7864727 7864718 2024-11-26T13:17:02Z Mirpasha Mahmud 183501 7864727 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Mirpaşa Mahmud |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = Azərbaycan |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |dəfn tarixi = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = Ali təhsilli |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |partiyası = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} {{babel|az|}} == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. 5flnbhz3lmx0hlf5c5xuzhpeq70y8k1 7864946 7864727 2024-11-26T17:57:24Z Mirpasha Mahmud 183501 Məlumatın əlavə edilməsi 7864946 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi məlumatı |Adı Soyadı = Mirpaşa Mahmud |Şəkli = |İstifadəçi adı = Mirpasha Mahmud |Yaşadığı ölkə = |Milliyyəti = |Doğum tarixi = |Doğum yeri = Azərbaycan |Təhsili = Ali təhsilli |Dini inancı = |Partiyası = |Vikipediyada fəaliyyəti = 13.10.2019 |Töhfələri = |Instagram = |Facebook = |Twitter = |VK = |E-mail = |Vikiİmzası = |Sayt/Bloq = }} {{babel|az|}} == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. {{İstifadəçiqutusuyuxarı}} {{İstifadəçi Facebook}} {{İstifadəçi Instagram}} {{İstifadəçi YouTube}} {{Kişi}} {{Elektron poçt}} {{İstifadəçi Latın}} {{User Wikipedian For|il=2019|ay=10|gün=13}} {{Maraqlar:Kompyuter}} {{İstifadəçi lağ əleyhdarı}} {{Vərdişlər:Kitab oxuyan}} {{User Musiqi sevər}} {{Az Danış}} {{İstifadəçi vikipediya aşiqi}} {{İstifadəçiqutusuaşağı}} |} 74f2zqdv4gmwzeqrc1cnyzdsotcczbo 7864956 7864946 2024-11-26T18:15:19Z Mirpasha Mahmud 183501 7864956 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi məlumatı |Adı Soyadı = Mirpaşa Mahmud |İstifadəçi adı = Mirpasha Mahmud |Doğum yeri = [[Azərbaycan]] |Təhsili = Ali təhsilli |Vikipediyada fəaliyyəti = 13 oktyabr 2019 }} {{Məşğul}} '''Bu günkü tarix''' {{CURRENTDAY}} {{AYADI|{{CURRENTMONTH}}}} {{CURRENTYEAR}}-ci il, {{Həftəadı|{{CURRENTDAYNAME}}}} {{babel|az}} == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. {{İstifadəçiqutusuyuxarı}} {{İstifadəçi Facebook}} {{İstifadəçi Instagram}} {{İstifadəçi YouTube}} {{Kişi}} {{Elektron poçt}} {{İstifadəçi Latın}} {{User Wikipedian For|il=2019|ay=10|gün=13}} {{Maraqlar:Kompyuter}} {{İstifadəçi lağ əleyhdarı}} {{Vərdişlər:Kitab oxuyan}} {{User Musiqi sevər}} {{Az Danış}} {{İstifadəçi vikipediya aşiqi}} {{İstifadəçiqutusuaşağı}} ne4krix9j75ps987k13z10wj6slkuu0 7864982 7864956 2024-11-26T18:56:32Z Mirpasha Mahmud 183501 Məlumat dəyişikliyi və əlavə edilməsi 7864982 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi məlumatı |Adı Soyadı = Mirpaşa Mahmud |İstifadəçi adı = Mirpasha Mahmud |Doğum yeri = [[Azərbaycan]] |Təhsili = Ali təhsilli |Vikipediyada fəaliyyəti = 13 oktyabr 2019 }} {{babel|az}} {{Məşğul}} '''Bu günkü tarix''' {{CURRENTDAY}} {{AYADI|{{CURRENTMONTH}}}} {{CURRENTYEAR}}-ci il, {{Həftəadı|{{CURRENTDAYNAME}}}} == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. == İstifadəçi qutuları == {{İstifadəçiqutusuyuxarı}} {{İstifadəçi Facebook}} {{İstifadəçi Instagram}} {{İstifadəçi YouTube}} {{Kişi}} {{Elektron poçt}} {{İstifadəçi Latın}} {{İstifadəçi Kiril}} {{User Wikipedian For|il=2019|ay=10|gün=13}} {{Maraqlar:Kompyuter}} {{İstifadəçi lağ əleyhdarı}} {{Vərdişlər:Kitab oxuyan}} {{User Musiqi sevər}} {{Az Danış}} {{İstifadəçi vikipediya aşiqi}} {{User tarix}} {{User yer}} {{Səyahət}} {{İstifadəçiqutusuaşağı}} == Sosial şəbəkələrim == • [https://facebook.com/mirpashamahmud Facebook] • [https://instagram.com/mirpashamahmud Instagram] • [https://youtube.com/mirpashamahmudA YouTube] 97okuw7opigahy1ey7kuwd3yu66b2j1 7865002 7864982 2024-11-26T19:21:16Z Mirpasha Mahmud 183501 7865002 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi məlumatı |Adı Soyadı = Mirpaşa Mahmud |İstifadəçi adı = Mirpasha Mahmud |Doğum yeri = [[Azərbaycan]] |Təhsili = Ali təhsilli |Vikipediyada fəaliyyəti = 13 oktyabr 2019 }} {{babel-4|az}} {{Məşğul}} '''Bu günkü tarix''' {{CURRENTDAY}} {{AYADI|{{CURRENTMONTH}}}} {{CURRENTYEAR}}-ci il, {{Həftəadı|{{CURRENTDAYNAME}}}} <inputbox> type=create width=45 </inputbox> == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. == İstifadəçi qutuları == {{İstifadəçiqutusuyuxarı}} {{İstifadəçi Facebook}} {{İstifadəçi Instagram}} {{İstifadəçi YouTube}} {{Kişi}} {{Elektron poçt}} {{İstifadəçi Latın}} {{İstifadəçi Kiril}} {{User Wikipedian For|il=2019|ay=10|gün=13}} {{Maraqlar:Kompyuter}} {{User anti-anon}} {{Vərdişlər:Kitab oxuyan}} {{User Musiqi sevər}} {{Az Danış}} {{İstifadəçi vikipediya aşiqi}} {{User tarix}} {{User yer}} {{Səyahət}} {{İstifadəçiqutusuaşağı}} == Sosial şəbəkələrim == • [https://facebook.com/mirpashamahmud Facebook] • [https://instagram.com/mirpashamahmud Instagram] • [https://youtube.com/mirpashamahmudA YouTube] 2qhkxf5lxuf7ktz6vdgke8ymsh6xi07 7865091 7865002 2024-11-26T20:16:11Z Mirpasha Mahmud 183501 7865091 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi məlumatı |Adı Soyadı = Mirpaşa Mahmud |İstifadəçi adı = Mirpasha Mahmud |Doğum yeri = [[Azərbaycan]] |Təhsili = Ali təhsilli |Vikipediyada fəaliyyəti = 13 oktyabr 2019 }} {{Məşğul}} <inputbox> type=create width=45 </inputbox> == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. == İstifadəçi qutuları == {{İstifadəçiqutusuyuxarı}} {{İstifadəçi Facebook}} {{İstifadəçi Instagram}} {{İstifadəçi YouTube}} {{Kişi}} {{User Yeni istifadəçilərə kömək}} {{Vikipediya:İstifadəçi qutuları/Vikipediya/Təşəkkür}} {{user az}} {{İstifadəçi Latın}} {{İstifadəçi Kiril}} {{Maraqlar:Kompyuter}} {{User anti-anon}} {{Vərdişlər:Kitab oxuyan}} {{User Musiqi sevər}} {{Az Danış}} {{İstifadəçi vikipediya aşiqi}} {{User tarix}} {{User yer}} {{Səyahət}} {{İstifadəçiqutusuaşağı}} == Sosial şəbəkələrim == • [https://facebook.com/mirpashamahmud Facebook] • [https://instagram.com/mirpashamahmud Instagram] • [https://youtube.com/mirpashamahmudA YouTube] 6ckjg52tg3km4bqo0jl5v3ode4nbote 7865281 7865091 2024-11-27T04:57:06Z Mirpasha Mahmud 183501 İstifadəçi qutularının əlavə olunması 7865281 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi məlumatı |Adı Soyadı = Mirpaşa Mahmud |İstifadəçi adı = Mirpasha Mahmud |Doğum yeri = [[Azərbaycan]] |Təhsili = Ali təhsilli |Vikipediyada fəaliyyəti = 13 oktyabr 2019 }} {{Məşğul}} <inputbox> type=create width=45 </inputbox> == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. == İstifadəçi qutuları == {{İstifadəçiqutusuyuxarı}} {{İstifadəçi Facebook}} {{İstifadəçi Instagram}} {{İstifadəçi YouTube}} {{Kişi}} {{User Yeni istifadəçilərə kömək}} {{Vikipediya:İstifadəçi qutuları/Vikipediya/Təşəkkür}} {{user az}} {{İstifadəçi Latın}} {{İstifadəçi Kiril}} {{Maraqlar:Kompyuter}} {{User anti-anon}} {{Vərdişlər:Kitab oxuyan}} {{User Musiqi sevər}} {{Az Danış}} {{İstifadəçi vikipediya aşiqi}} {{User tarix}} {{User yer}} {{Səyahət}} {{İstifadəçi IMDb}} {{Vikitərcüməçi}} {{Maraqlar:Elm}} {{Vərdişlər:Su içən}} {{İstifadəçi Pi}} {{İstifadəçiqutusuaşağı}} == Sosial şəbəkələrim == • [https://facebook.com/mirpashamahmud Facebook] • [https://instagram.com/mirpashamahmud Instagram] • [https://youtube.com/mirpashamahmudA YouTube] nqp41ubuc8dcphv0jtvpoc9g4iyu28x 7865285 7865281 2024-11-27T05:01:08Z Mirpasha Mahmud 183501 /* İstifadəçi qutuları */ 7865285 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi məlumatı |Adı Soyadı = Mirpaşa Mahmud |İstifadəçi adı = Mirpasha Mahmud |Doğum yeri = [[Azərbaycan]] |Təhsili = Ali təhsilli |Vikipediyada fəaliyyəti = 13 oktyabr 2019 }} {{Məşğul}} <inputbox> type=create width=45 </inputbox> == Haqqımda == Adım '''Mirpaşa'''dır. Dilimizdə mövcud olmayan məqalələri yaradıram və tərcümə nəzarəti edirəm, məlumatlarda dəyişiklik edib öz töhfəmi qatıram. Beləcə özüm müxtəlif təcrübələr, biliklər qazanıram və insanlara yardım etmiş oluram. == İstifadəçi qutuları == {{İstifadəçiqutusuyuxarı}} {{İstifadəçi Facebook}} {{İstifadəçi Instagram}} {{İstifadəçi YouTube}} {{Kişi}} {{User Yeni istifadəçilərə kömək}} {{Vikipediya:İstifadəçi qutuları/Vikipediya/Təşəkkür}} {{user az}} {{İstifadəçi Latın}} {{İstifadəçi Kiril}} {{Maraqlar:Kompyuter}} {{User anti-anon}} {{Vərdişlər:Kitab oxuyan}} {{User Musiqi sevər}} {{Az Danış}} {{User yer}} {{Səyahət}} {{İstifadəçi IMDb}} {{Vikitərcüməçi}} {{Maraqlar:Elm}} {{Vərdişlər:Su içən}} {{İstifadəçi Pi}} {{İstifadəçi vikipediya aşiqi}} {{İstifadəçiqutusuaşağı}} == Sosial şəbəkələrim == • [https://facebook.com/mirpashamahmud Facebook] • [https://instagram.com/mirpashamahmud Instagram] • [https://youtube.com/mirpashamahmudA YouTube] mq4yj3y5s8q0v985ozfrmd7krlxs7zh 0 739922 7864770 7841878 2024-11-26T13:58:49Z Makenzis 138553 7864770 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Šiaulių FA | klubun tam adı = „Šiaulių" futbolo akademija | rəngləri = | yaranma tarixi = 2007 | stadionu = Savivaldybės Stadionu | tutumu = 4,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Deivis Kančelskis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 7-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.siauliufa.com/ | pattern_la1=|pattern_b1=_blackstripes|pattern_ra1=| leftarm1=000000|body1=FFFF00|rightarm1=000000|shorts1=000000|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=FF0000|body2=FF0000|rightarm2=FF0000|shorts2=FF0000|socks2=000000| |emblem=FA Şyaulyay loqo.png|emblemin ölçüsü=170px|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu }} '''Šiaulių futbolo akademija''' – Litvanın [[Šiauliai]] şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (1)''' - [[2023]]. * '''Litvanin Pirma lyga (D2):''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2021 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''9.''' | |- | bgcolor="#FFffFF" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200608210521/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200116183350/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Lyga|Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|18 VI 2024}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |access-date=2022-02-19 |archive-date=2022-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220219141919/https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |url-status=live }}</ref> {{fs start}} {{fs player|no=16|nat=LTU|pos=GK|name=[[Evaldas Jurgelis]]}} {{fs player|no=61|nat=LTU|pos=GK|name=[[Gustas Baliutavičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=80|nat=UKR|pos=DF|name=[[Jevhen Jefremov]]}} {{Fs player|no= 8|nat=LTU|pos=DF|name=[[Egidijus Vaitkūnas]]}} {{Fs player|no= 4|nat=LTU|pos=DF|name=[[Sigitas Olberkis]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Justas Petravičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Dominykas Kubilinskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=11|nat=LTU|pos=MF|name=[[Deividas Šešplaukis]]}} {{Fs player|no=|nat=LTU|pos=MF|name=[[Daniel Romanovskij]]}} {{fs mid}} {{fs player|no=19|name=[[Simonas Paulius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=29|name=[[Deividas Dovydaitis]]|nat=LTU|pos=FW}} {{fs player|no=30|name=[[Emilis Gasiūnas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Mantas Kuklys]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=17|nat=LTU|pos=MF|name=[[Eligijus Jankauskas]]}} {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=MF|name=[[Simonas Urbys]]}} {{fs player|no=|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|pos=FW}} ✔️ {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.siauliufa.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai alyga.lt] * [http://lietuvosfutbolas.lt/klubai/fa-siauliai-13540/?cid=9884789 lietuvosfutbolas.lt] ''(FA Šiauliai)'' * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/fa-siauliai/36613/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] qlq2vfvm636h32rqlok98s80k7ii571 7864771 7864770 2024-11-26T13:59:01Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2010–...) */ 7864771 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Šiaulių FA | klubun tam adı = „Šiaulių" futbolo akademija | rəngləri = | yaranma tarixi = 2007 | stadionu = Savivaldybės Stadionu | tutumu = 4,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Deivis Kančelskis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 7-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.siauliufa.com/ | pattern_la1=|pattern_b1=_blackstripes|pattern_ra1=| leftarm1=000000|body1=FFFF00|rightarm1=000000|shorts1=000000|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=FF0000|body2=FF0000|rightarm2=FF0000|shorts2=FF0000|socks2=000000| |emblem=FA Şyaulyay loqo.png|emblemin ölçüsü=170px|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu }} '''Šiaulių futbolo akademija''' – Litvanın [[Šiauliai]] şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (1)''' - [[2023]]. * '''Litvanin Pirma lyga (D2):''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2021 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''9.''' | |- | bgcolor="#FFffFF" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200608210521/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200116183350/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Lyga|Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|18 VI 2024}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |access-date=2022-02-19 |archive-date=2022-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220219141919/https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |url-status=live }}</ref> {{fs start}} {{fs player|no=16|nat=LTU|pos=GK|name=[[Evaldas Jurgelis]]}} {{fs player|no=61|nat=LTU|pos=GK|name=[[Gustas Baliutavičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=80|nat=UKR|pos=DF|name=[[Jevhen Jefremov]]}} {{Fs player|no= 8|nat=LTU|pos=DF|name=[[Egidijus Vaitkūnas]]}} {{Fs player|no= 4|nat=LTU|pos=DF|name=[[Sigitas Olberkis]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Justas Petravičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Dominykas Kubilinskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=11|nat=LTU|pos=MF|name=[[Deividas Šešplaukis]]}} {{Fs player|no=|nat=LTU|pos=MF|name=[[Daniel Romanovskij]]}} {{fs mid}} {{fs player|no=19|name=[[Simonas Paulius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=29|name=[[Deividas Dovydaitis]]|nat=LTU|pos=FW}} {{fs player|no=30|name=[[Emilis Gasiūnas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Mantas Kuklys]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=17|nat=LTU|pos=MF|name=[[Eligijus Jankauskas]]}} {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=MF|name=[[Simonas Urbys]]}} {{fs player|no=|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|pos=FW}} ✔️ {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.siauliufa.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai alyga.lt] * [http://lietuvosfutbolas.lt/klubai/fa-siauliai-13540/?cid=9884789 lietuvosfutbolas.lt] ''(FA Šiauliai)'' * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/fa-siauliai/36613/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] q7xwtcdi9ycljiwwxul8h1biwega9zc 7864772 7864771 2024-11-26T13:59:16Z Makenzis 138553 /* Heyəti */ 7864772 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Šiaulių FA | klubun tam adı = „Šiaulių" futbolo akademija | rəngləri = | yaranma tarixi = 2007 | stadionu = Savivaldybės Stadionu | tutumu = 4,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Deivis Kančelskis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 7-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.siauliufa.com/ | pattern_la1=|pattern_b1=_blackstripes|pattern_ra1=| leftarm1=000000|body1=FFFF00|rightarm1=000000|shorts1=000000|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=FF0000|body2=FF0000|rightarm2=FF0000|shorts2=FF0000|socks2=000000| |emblem=FA Şyaulyay loqo.png|emblemin ölçüsü=170px|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu }} '''Šiaulių futbolo akademija''' – Litvanın [[Šiauliai]] şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (1)''' - [[2023]]. * '''Litvanin Pirma lyga (D2):''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2021 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''9.''' | |- | bgcolor="#FFffFF" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200608210521/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200116183350/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Lyga|Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|18 VI 2024}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |access-date=2022-02-19 |archive-date=2022-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220219141919/https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |url-status=live }}</ref> {{fs start}} {{fs player|no=16|nat=LTU|pos=GK|name=[[Evaldas Jurgelis]]}} {{fs player|no=61|nat=LTU|pos=GK|name=[[Gustas Baliutavičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=80|nat=UKR|pos=DF|name=[[Jevhen Jefremov]]}} {{Fs player|no= 8|nat=LTU|pos=DF|name=[[Egidijus Vaitkūnas]]}} {{Fs player|no= 4|nat=LTU|pos=DF|name=[[Sigitas Olberkis]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Justas Petravičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Dominykas Kubilinskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=11|nat=LTU|pos=MF|name=[[Deividas Šešplaukis]]}} {{Fs player|no=13|nat=LTU|pos=MF|name=[[Daniel Romanovskij]]}} {{fs mid}} {{fs player|no=19|name=[[Simonas Paulius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=29|name=[[Deividas Dovydaitis]]|nat=LTU|pos=FW}} {{fs player|no=30|name=[[Emilis Gasiūnas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Mantas Kuklys]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=17|nat=LTU|pos=MF|name=[[Eligijus Jankauskas]]}} {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=MF|name=[[Simonas Urbys]]}} {{fs player|no=|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|pos=FW}} ✔️ {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.siauliufa.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai alyga.lt] * [http://lietuvosfutbolas.lt/klubai/fa-siauliai-13540/?cid=9884789 lietuvosfutbolas.lt] ''(FA Šiauliai)'' * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/fa-siauliai/36613/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] 9v58hhlnt96zf5i34f7f0ed7ey0tgic 7864773 7864772 2024-11-26T13:59:40Z Makenzis 138553 /* Mövsümlər (2010–...) */ 7864773 wikitext text/x-wiki {{futbol klubu | başlıq = Šiaulių FA | klubun tam adı = „Šiaulių" futbolo akademija | rəngləri = | yaranma tarixi = 2007 | stadionu = Savivaldybės Stadionu | tutumu = 4,000 | prezidenti = {{bayraq|Litva}} Deivis Kančelskis | baş məşqçisi = {{bayraq|Litva}} | liqa = [[A Liqa]] | mövsüm = 2024 | sıra = 7-cı ''[[A Liqa]]'' | sayt = http://www.siauliufa.com/ | pattern_la1=|pattern_b1=_blackstripes|pattern_ra1=| leftarm1=000000|body1=FFFF00|rightarm1=000000|shorts1=000000|socks1=FFFF00| pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=FF0000|body2=FF0000|rightarm2=FF0000|shorts2=FF0000|socks2=000000| |emblem=FA Şyaulyay loqo.png|emblemin ölçüsü=170px|emblemin izahı=Klubun rəsmi loqosu }} '''Šiaulių futbolo akademija''' – Litvanın [[Šiauliai]] şəhərini təmsil edən futbol klubu. Litvanın "A liqası"nda çıxış edir. == Uğurları == * '''Litvanin çempionatı:''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (0)''' ** {{Gü}} '''Gümüş medal (0)''' - ** {{Bü}} '''Bürünc medal (1)''' - [[2023]]. * '''Litvanin Pirma lyga (D2):''' ** [[File:Golden star.svg|20px]] '''Çempion (1)''' - 2021 * '''Litvanin Kuboku:''' **{{Qı}} '''Qızıl medal (0)''' - **{{Gü}} '''Finalçı (0)''' == Mövsümlər (2010–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2010''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#f5f5f5" style="text-align:center;"| '''9.''' | |- | bgcolor="#FFffFF" style="text-align:center;"| '''2016''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''4.''' | bgcolor="#dbf3ff" style="text-align:center;"| '''[[Trečia lyga]]''' ''(Šiauliai)'' | bgcolor="#F5f5f5" style="text-align:center;"| '''6.''' | |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2017''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''4.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-06-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200608210521/http://almis.sritis.lt/ltu17lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Vakarai)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200116183350/http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''6.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200220110734/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''5.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2020-11-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201114063046/http://rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#FFFFFF" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Lyga|Pirma lyga]]''' | bgcolor="#FFFF00" style="text-align:center;"| '''1.''' | <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |access-date=2022-02-19 |archive-date=2021-04-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210415114411/http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga 2022|2022]]''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#DDFFDD" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=A lyga 2022 |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status= }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#DEB678" style="text-align:center;"| '''3.''' | <ref>{{Cite web |url=http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#alyga |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2023-01-07 |archive-date=2023-07-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230702021839/https://www.rsssf.org/tablesl/lito2023.html#alyga |url-status=live }}</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#alyga</ref> |- | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''2025''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''1.''' | bgcolor="#ddffdd" style="text-align:center;"| '''[[A lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2025.html#alyga</ref> |- |} == Heyəti == {{Yenilənib|18 VI 2024}}<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |access-date=2022-02-19 |archive-date=2022-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220219141919/https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai |url-status=live }}</ref> {{fs start}} {{fs player|no=16|nat=LTU|pos=GK|name=[[Evaldas Jurgelis]]}} {{fs player|no=61|nat=LTU|pos=GK|name=[[Gustas Baliutavičius]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{Fs player|no=80|nat=UKR|pos=DF|name=[[Jevhen Jefremov]]}} {{Fs player|no= 8|nat=LTU|pos=DF|name=[[Egidijus Vaitkūnas]]}} {{Fs player|no= 4|nat=LTU|pos=DF|name=[[Sigitas Olberkis]]}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no= 7|name=[[Justas Petravičius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=10|name=[[Dominykas Kubilinskas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=11|nat=LTU|pos=MF|name=[[Deividas Šešplaukis]]}} {{Fs player|no=13|nat=LTU|pos=MF|name=[[Daniel Romanovskij]]}} {{fs mid}} {{fs player|no=19|name=[[Simonas Paulius]]|nat=LTU|pos=MF}} {{fs player|no=29|name=[[Deividas Dovydaitis]]|nat=LTU|pos=FW}} {{fs player|no=30|name=[[Emilis Gasiūnas]]|nat=LTU|pos=MF}} {{Fs player|no=88|nat=LTU|name=[[Mantas Kuklys]]|pos=MF}} |----- ! colspan="9" bgcolor="#B0D3FB" align="left" | |----- bgcolor="#DFEDFD" {{fs player|no=17|nat=LTU|pos=MF|name=[[Eligijus Jankauskas]]}} {{Fs player|no=18|nat=LTU|pos=MF|name=[[Simonas Urbys]]}} {{fs player|no=|name=[[Augustinas Klimavičius]]|nat=LTU|pos=FW}} ✔️ {{fs end}} == Mənbə== * [http://www.siauliufa.lt/ Rəsmi saytı] * [https://alyga.lt/komanda/fa-siauliai alyga.lt] * [http://lietuvosfutbolas.lt/klubai/fa-siauliai-13540/?cid=9884789 lietuvosfutbolas.lt] ''(FA Šiauliai)'' * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/fa-siauliai/36613/ Globalsportsarchive] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Litvanın A Liqasında iştirak edən klublar}} {{futbol klubu-qaralama}} [[Kateqoriya:Litva futbol klubları]] hudf6q8ln63yj6zbe163b9sd5p7s89c 4 743245 7865309 7863876 2024-11-27T05:24:52Z Qwfjgp 289874 Yeni müraciət əlavə edildi: [[:Üçölçülü kompüter qrafikaları]] → [[:Üçölçülü kompüter qrafikası]] 7865309 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{/Giriş}}</noinclude> {{Archive basics |archive = Vikipediya:Addəyişdiricilərə müraciət/Arxiv/%(year)d/%(monthname)s |counter = 1 }} <!--Bu sətirə və yuxarısına toxunmayın. Müraciətlərinizi bu sətirdən aşağıya qeyd edin.--> == [[:Üçölçülü kompüter qrafikaları]] → [[:Üçölçülü kompüter qrafikası]] == * '''Hazırkı ad:''' [[:Üçölçülü kompüter qrafikaları]] * '''Yeni ad:''' [[:Üçölçülü kompüter qrafikası]] * '''Səbəb:''' Üçölçülü kompüter qrafikası - kompüter qrafikasının bir növüdür, rastr və vektor kimi, ona görə tək olmalıdır. [[İstifadəçi:Qwfjgp|Qwfjgp]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Qwfjgp|müzakirə]]) 05:24, 27 noyabr 2024 (UTC) * '''Şərhlər:''' * '''Qərar:''' <!-- Qeyd: Qərar hissəsinə toxunmayın, oranı addəyişdiricilər dolduracaqlar. Səhifəni diqqətdə saxlayın, digər istifadəçilər sizə suallar ünvanlaya bilərlər. --> 6wazlyjgvptfjueeqg0tm6e8bis994h 0 743447 7865529 7746060 2024-11-27T07:53:05Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:2|0|0 */ 7865529 wikitext text/x-wiki {{Personaj | color = | adı = '''Tufan div''' <br>''<small>Fırtınalar tanrısı</small>''<br>''<small>Zülmət dünyasının padşahı</small>'' | orijinal adı = | seriya = | şəkil = Islamic demon (div) capturing an angel or a peri.jpg | şəkil_upright = | alt = | şəkil_izah = İslam şeytanının (div) mələk və ya pərini ələ keçirməsi | ilk = | son = | yaradan = | canlandıran = | səsləndirən = | başlıq1 = Yaşadığı yer | data1 = [[Qaf dağı]] **Zülmət dünyası **Gülüstani-Baği-İrəm (evlilikdən sonra) | başlıq2 = Həyat yoldaşı | data2 = Gülüstani-Baği-İrəmin sahibi [[Gün Ana|Gün xanım]] | başlıq3 = Uşaqları | data3 = Tapdıq padşah (qeyri-qanuni oğlu)<br>Şahzadə-sehrbaz Şəms (ögey qızı) | başlıq4 = Varisi | data4 = Tapdıq padşah (İşıqlı dünyanın və Zülmət dünyasının padşahı) | başlıq5 = Sehrli gücləri | data5 = Təbiətə təsir etmə,<br>uçma və qeyri-insani sürət,<br>güclü bədən, tilsimlər,<br>sehrli güclərinin nəslindən gələnlərə ötürülməsi | info-başlıq = | noinfo = | tam adı = | ləqəb = Qara Div | təxəllüslər = | növü = [[Div]]<br>[[Meymun]] (bir müddət) | cinsi = | peşə = | əlaqələri = [[Ay Ata|Ay]] (rəqibi)<br>Cinlər padşahının oğlu Nurəddünya (qanlısı və kürəkəni)<br>''Evlilikdən sonra əmri altındakı Gülüstani-Baği-İrəm varlıqları:''<br>Şəmsin əmrindəki pərilər<br>Gülüstani-Baği-İrəmin ağacları (xəbər ağacı, dirilik ağacı) | titul = | ailə = | həyat yoldaşı = | tanınmış digəri = | uşaqlar = | qohum = | din = | milliyyət = | başlıq21 = | data21 = | başlıq22 = | data22 = | başlıq23 = | data23 = | extra-hdr = | başlıq31 = | data31 = | başlıq32 = | data32 = | başlıq33 = | data33 = }} [[File:Arif Hüseynov - Tapdığın nağılı.png|200px|thumb|right|Tufan Divin oğlu Tapdığa həsr edilmiş rəsm. [[Arif Hüseynov (rəssam)|Arif Hüseynov]]un "[[Azərbaycan nağılları (Arif Hüseynov)|Azərbaycan nağılları]]" seriyasından]] '''Tufan div''' — [[Azərbaycan nağılları|Azərbaycan nağılı]] "Tapdıq"ın qəhrəmanı. Fırtınalar tanrısı və Zülmət dünyasının padşahıdır, oğlu Tapdıq "''İşıqlı dünyanın və Zülmət dünyasının padşahı''" olaraq onu əvəz etmişdir.<ref name="fırtına"/> == Xarakteristikası == Zülmət dünyasının padşahı olan Tufan div bütün şər qüvvələrin və əməllərin himayəçisidir. O, nağılda tam mənfi obraz kimi təqdim edilməsə də, verilən bəzi məlumatlar (Tufan divin ölü tilsimini istifadə etməsi) onun mənfi obraz olduğunu təsdiqləyir.<ref name="model"/> === Sehrli gücləri === * '''Təbiətə təsir etmə'''. Tufan div bir yerdə görünməzdən əvvəl bərk gurultu qopara və ildırım çaxdıra bilər.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 5–8.</ref> Div Gün xanımdan ayrıldığı zaman kədərlənir, göz yaşları havaya qalxıb, damla-damla yerə süzülürdü. Ustadlara görə, [[bulud]], [[duman]], [[yağış]], [[qar]], [[dolu]] Tufan divin göz yaşlarından əmələ gəlirdi. Tufan div Gün xanımı gördükdən sonra onun göz yaşlarından dəryalar, ümmanlar, göllər əmələ gəlir və ya göz yaşları od olub ətrafı yandırırdı.<ref name="model"/><ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 36–40.</ref> * '''Uçma və qeyri-insani sürət'''. Tufana div Qəməri oğurlamağa gedərkən uçaraq yeddi illik yolu bir saata gedir.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 5–8.</ref> * '''Güclü bədən'''. Tufan divin silahı başında qırx dəyirman daşı olan [[əmud]]dur. Onunla döyüşərkən gözləri və ürəyindən vurulmalıdır,<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 14–18.</ref> ona qılınc, nizə batmır.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 24–32.</ref> * '''Tilsimlər'''. Tapdıq nağılında Tufan Div bir sıra tilsimlərdən istifadə edir. ** '''Bihuş etmə'''. Tufan div lövh oxuyaraq insanı bihuş edə bilir. Bu tilsim ən azı yeddi gün çəkir.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 5–8.</ref> ** '''Ölü tilsimi'''. Bu tilsimə düşənlər həmişə ölü qalır, onları diriltməyin çarəsi yalnız Tufan divdədir.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 5–8.</ref> ** '''Canların birləşdirilməsi'''. Bu tilsimlə canları bir şişədə birləşdirilən iki şəxs ölsələr, birlikdə ölürlər, yaşasalar, birlikdə yaşayırlar.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 9–13.</ref> * '''Sehrli güclərinin onun nəslindən gələnlərə ötürülməsi'''. Tufan divlə Gün xanımın övladı olan Tapdıq adı insanların edə bilməyəcəyi şeyləri edirdi. O, insan övladının gedə bilməyəcəyi Gülüstani-Baği-İrəmdə sərbəst gəzirdi.<ref>Oruc Əliyev. Azərbaycan nağılları: janr, süjet və obraz problemləri. Bakı, Elm və təhsil, 2019, 304 səh.</ref> Həmçinin Tapdığın qeyri-adi səsi, yəni nərəsi ildırım tanrısının (atası Tufan div) [[göy gurultusu]] ilə simmetrikləşir: "''Tapdıq qılıncı çəkib elə bir nərə çəkdi ki, tilsim tamam titrədi, ulduzlar hərəkətə gəldi. Onun bu nərəsi həmişə havada qaldı, ildırım, göy gurultusu oldu.''"<ref name="model">Sehrli nağıllarda mifoloji dünya modelinin elementləri. Nail Qurbanov. Sumqayıt Dövlət Universiteti, 2021.</ref> == Bioqrafiyası == [[Fayl:Islamic cosmology.jpg|left|thumb|Tufan divlə Gün xanımın görüş yeri olan [[Qaf dağı]] (Disk şəklindəki dünya qırmızı rəngdə təsvir edilmiş Qaf dağı ilə əhatə edilmişdir. [[Zəkəriyyə əl-Qəzvini]]nin "Yaradılış möcüzələri" kitabı.)]] Zülmət padşahı olan Tufan div [[Gün Ana|Gün xanım]]ı sevirdi və onun qulluqçusu olması üçün Süleyman tacirin qızı, Tapdığın bacısı Qəmər xanımı oğurlayır. Div Qəmərə lövh oxuyaraq onu yeddi gün [[Qaf dağı]]nda bihuş saxlayır. Ancaq Gün xanım qulluqçu kimi istəmədiyi üçün Tufan div onun əmri ilə Qəməri zülmət dünyasına aparıb, ölü tilsiminə salır. Bundan sonra Tufan div Gün xanımla birlikdə Qaf dağında kef edir.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 5–8.</ref> Günün qızı Şəms Qaf dağına uçaraq anasını Tufan divlə birlikdə görür. O, anasına Tufan divlə görüşməməsini, istəyirsə, [[Ay Ata|Ayla]] evlənə biləcəyini deyir. Tufan Div isə gizlicə Gündən qızı Şəmsi öldürməsini istəyir. Amma Şəms çox ehtiyatlı davrandığından Tufan div özünü qorumaq üçün canını Günlə bir şişəyə salır.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 9–13.</ref> Şəms anasını qorumaq üçün Tufan divi öldürməkdən vaz keçir və Qaf dağını qırx yerə bölərək sevgilisi, [[Cin]] padşahının oğlu Nurəddünyanı qarovul qoyur. Ancaq Gün Nurəddünyanı aldadır və onu özü ilə Tufan divin görüşməsinə kömək etməyə razı salır. Şəms onların sirrini öyrənəndə Tufan divi meymuna çevirib, qaranlıq dünyaya salır.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 14–18.</ref> Bu zaman Şəmslə sevgili olan Tapdıq bacısı Qəməri axtarmağa gedir. Tapdıq öyrənir ki, Tufan div bacısının tilsiminə görə günahkardır və ona [[qılınc]], [[nizə]] işləmədiyi üçün yalnız Şəms tərəfindən öldürülə bilər. Tapdıq bacısı Qəmərin ölü kimi yatdığı bağçaya gəlir və buranı qoruyan meymunla qırx gün dava edir. Axırda meymunu ram edir.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 24–32.</ref> Gülüstani-Baği-İrəmə qayıdan Tapdıq Şəmsi həqiqəti deməyə razı salır. Şəms Tufan divi meymuna çevirdiyini etiraf edir. Tufan divin Tapdığın bacısını tilsimdən azad etməsi qarşılığında Şəms onun anası Günlə evlənməsinə razılıq verir. Gün xanım isə Tapdığın özünün Tufan divdən olan oğlu olduğunu, Süleyman tacirin Tapdığı övladlığa götürdüyünü etiraf edir. Bundan sonra Gün xanım Tufan divlə, Qəmər xanım Tapdıqla, Şəms xanım Nurəddünya ilə evlənir.<ref group=i>Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild. səh 36–40.</ref> == Tədqiqi == [[Qədim yunan mifologiyası]]nda tanrı və ya yarı-tanrı adlandırılanlar Tapdıq nağılında divdir. [[Fars dili|Farsca]] div sözünün tanrı mənasına gələn "divin" sözü ilə əlaqəli olduğu iddiaları nəzərə alınarsa, bu nağılda divin fərqli məna daşıdığı başa düşülür. Tufan div fırtına və tufanı təmsil etmir, fırtına və tufanın özüdür.<ref name="fırtına">Türk mitolojisi ilə ilgili bir tabir Tapduk. Kemal Yüce. Kanyılmaz Matbaası, 2005.</ref> Tufan divin Qəməri qaçırarkən ildırım çaxması motivi divin İldırım tanrısının izlərini daşıdığını göstərir. Tapdıq Göy oğlu kimi göydən yerə atılır və tapıldığı üçün adına Tapdıq deyilir. Eynən İldırım tanrısının övladlarında da bu motiv görülür. Tapdıq [[türk xalqlarının mifologiyası|türk]] və monqol əfsanələrində şeytani qüvvədən təmizlənməsi üçün göydən yerə göndərilən Tanrının övladları şəklindəki əfsanəvi qəhrəmanlar qrupuna aid olunur.<ref>Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).</ref> == İstinadlar == === İlkin mənbələr === {{İstinad siyahısı|group=i|2}} === İkinci dərəcəli mənbələr === {{İstinad siyahısı|2}} == Mənbə == * Azərbaycan Folkloru Külliyatı, II cild, Nağıllar (II kitab), Bakı, "Səda" nəşriyyatı, 2006, 400 səh. {{Azərbaycan folkloru və mifologiyası}} [[Kateqoriya:Azərbaycan nağılları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan mifologiyasında nəhənglər]] [[Kateqoriya:Azərbaycan mifologiyasında tanrılar]] 7iiyuf5eklynzom9zomlqsshlj1ybi1 0 747238 7865123 7173067 2024-11-26T20:29:25Z Həsən İmanov 162503 7865123 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] GUM ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan Alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин|Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin|link=no}}) olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM Moskvanın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi Qızıl Meydana baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. 1920-ci illərin əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды|Verkhniye Torgovyye Ryady|link=no}}) kimi tanınırdı. Yaxınlıqda, Bolşoy Teatrı ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir. [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.” GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi. Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir. 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] c29nmcfmdxbc1ye2ksd1cac3kmisbbw 7865134 7865123 2024-11-26T20:33:05Z Həsən İmanov 162503 7865134 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM Moskvanın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi Qızıl Meydana baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda, Bolşoy Teatrı ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir. [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.” GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi. Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir. 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] 7ybznw129dcfl5w23rpe0j46hjn9d4m 7865135 7865134 2024-11-26T20:35:04Z Həsən İmanov 162503 7865135 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM [[Moskva]]nın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi [[Qırmızı meydan]]a baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda [[Dövlət Akademik Böyük Teatr|Bolşoy Teatrı]] ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir. [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.” GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi. Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir. 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] anzj0a1m59a3qd5ncelren4xdbz47sb 7865138 7865135 2024-11-26T20:37:40Z Həsən İmanov 162503 7865138 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM [[Moskva]]nın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi [[Qırmızı meydan]]a baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda [[Dövlət Akademik Böyük Teatr|Bolşoy Teatrı]] ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır<ref>{{Cite web|title=Cafes and restaurants in the main department of the country|url=https://gumrussia.com/cafe/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur<ref>{{Cite web|title=All stores of GUM|url=https://gumrussia.com/shops/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir. [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.” GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi. Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir. 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] jqkh3r0gg8e32oco4wh322y7xieab14 7865139 7865138 2024-11-26T20:38:21Z Həsən İmanov 162503 /* Dizaynı və strukturu */ 7865139 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM [[Moskva]]nın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi [[Qırmızı meydan]]a baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda [[Dövlət Akademik Böyük Teatr|Bolşoy Teatrı]] ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır<ref>{{Cite web|title=Cafes and restaurants in the main department of the country|url=https://gumrussia.com/cafe/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur<ref>{{Cite web|title=All stores of GUM|url=https://gumrussia.com/shops/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır<ref>{{cite book|last=Brumfield|first=William Craft|title=The Origins of Modernism in Russian Architecture|publisher=University of California Press|year=1991|location=Berkeley, Los Angeles, Oxford|isbn=0-520-06929-3|url=http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft1g5004bj/}}</ref>. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir. [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.” GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi. Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir. 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] 7jzn07xoc8zou0rbp3bk0mxxtq012cx 7865141 7865139 2024-11-26T20:39:50Z Həsən İmanov 162503 /* Tarix */ 7865141 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM [[Moskva]]nın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi [[Qırmızı meydan]]a baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda [[Dövlət Akademik Böyük Teatr|Bolşoy Teatrı]] ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır<ref>{{Cite web|title=Cafes and restaurants in the main department of the country|url=https://gumrussia.com/cafe/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur<ref>{{Cite web|title=All stores of GUM|url=https://gumrussia.com/shops/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır<ref>{{cite book|last=Brumfield|first=William Craft|title=The Origins of Modernism in Russian Architecture|publisher=University of California Press|year=1991|location=Berkeley, Los Angeles, Oxford|isbn=0-520-06929-3|url=http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft1g5004bj/}}</ref>. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir.<ref name="artclassic">{{cite web|url=http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|publisher=Russian Educational Portal|access-date=20 April 2013|script-title=ru:Верхние торговые ряды на Красной площади в Москве. 1890–1893|author=Pomeratzev, Alexander|language=ru|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304034435/http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|archive-date=4 March 2016}}</ref> [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.”<ref>{{cite journal|last=Hilton|first=Marjorie L.|title=Retailing the Revolution: The State Department Store (GUM) and Soviet Society in the 1920s|journal=Journal of Social History|year=2004|volume=37|issue=4|pages=939–964; 1127|publisher=Oxford University Press|issn=0022-4529|doi=10.1353/jsh.2004.0049|s2cid=144010294 }}</ref> GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi. Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir. 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] 0we1xn3qoc8wwb11nvqwegv9d2dw7ao 7865142 7865141 2024-11-26T20:41:53Z Həsən İmanov 162503 /* Tarix */ 7865142 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM [[Moskva]]nın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi [[Qırmızı meydan]]a baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda [[Dövlət Akademik Böyük Teatr|Bolşoy Teatrı]] ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır<ref>{{Cite web|title=Cafes and restaurants in the main department of the country|url=https://gumrussia.com/cafe/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur<ref>{{Cite web|title=All stores of GUM|url=https://gumrussia.com/shops/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır<ref>{{cite book|last=Brumfield|first=William Craft|title=The Origins of Modernism in Russian Architecture|publisher=University of California Press|year=1991|location=Berkeley, Los Angeles, Oxford|isbn=0-520-06929-3|url=http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft1g5004bj/}}</ref>. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir.<ref name="artclassic">{{cite web|url=http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|publisher=Russian Educational Portal|access-date=20 April 2013|script-title=ru:Верхние торговые ряды на Красной площади в Москве. 1890–1893|author=Pomeratzev, Alexander|language=ru|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304034435/http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|archive-date=4 March 2016}}</ref> [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.”<ref>{{cite journal|last=Hilton|first=Marjorie L.|title=Retailing the Revolution: The State Department Store (GUM) and Soviet Society in the 1920s|journal=Journal of Social History|year=2004|volume=37|issue=4|pages=939–964; 1127|publisher=Oxford University Press|issn=0022-4529|doi=10.1353/jsh.2004.0049|s2cid=144010294 }}</ref> GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi.<ref name="artclassic"/> Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://lib.rus.ec/b/66909/read|title= Chronicles of Stalin's family|language=ru|access-date=20 April 2013|author=Kolesnik, Alexander|publisher=Librusek}}</ref> 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur.<ref>{{Cite web|last=Thelman|first=Joseph|date=December 2012|title=The Man in Galoshes|url=https://jew-observer.com/istoriya/chelovek-v-galoshax/|access-date=28 February 2021|website=Jew Observer}}</ref> Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu.<ref>{{cite web|url=http://gum.ru/history|title=History of GUM|access-date=20 April 2013|language=ru| publisher =Official GUM website}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] 0n0brf25lg6pn4rag8m5lyltl20iq62 7865143 7865142 2024-11-26T20:42:42Z Həsən İmanov 162503 /* Xarici keçidlər */ 7865143 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM [[Moskva]]nın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi [[Qırmızı meydan]]a baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda [[Dövlət Akademik Böyük Teatr|Bolşoy Teatrı]] ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır<ref>{{Cite web|title=Cafes and restaurants in the main department of the country|url=https://gumrussia.com/cafe/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur<ref>{{Cite web|title=All stores of GUM|url=https://gumrussia.com/shops/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır<ref>{{cite book|last=Brumfield|first=William Craft|title=The Origins of Modernism in Russian Architecture|publisher=University of California Press|year=1991|location=Berkeley, Los Angeles, Oxford|isbn=0-520-06929-3|url=http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft1g5004bj/}}</ref>. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir.<ref name="artclassic">{{cite web|url=http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|publisher=Russian Educational Portal|access-date=20 April 2013|script-title=ru:Верхние торговые ряды на Красной площади в Москве. 1890–1893|author=Pomeratzev, Alexander|language=ru|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304034435/http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|archive-date=4 March 2016}}</ref> [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.”<ref>{{cite journal|last=Hilton|first=Marjorie L.|title=Retailing the Revolution: The State Department Store (GUM) and Soviet Society in the 1920s|journal=Journal of Social History|year=2004|volume=37|issue=4|pages=939–964; 1127|publisher=Oxford University Press|issn=0022-4529|doi=10.1353/jsh.2004.0049|s2cid=144010294 }}</ref> GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi.<ref name="artclassic"/> Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://lib.rus.ec/b/66909/read|title= Chronicles of Stalin's family|language=ru|access-date=20 April 2013|author=Kolesnik, Alexander|publisher=Librusek}}</ref> 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur.<ref>{{Cite web|last=Thelman|first=Joseph|date=December 2012|title=The Man in Galoshes|url=https://jew-observer.com/istoriya/chelovek-v-galoshax/|access-date=28 February 2021|website=Jew Observer}}</ref> Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu.<ref>{{cite web|url=http://gum.ru/history|title=History of GUM|access-date=20 April 2013|language=ru| publisher =Official GUM website}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Commons category|Moscow GUM}} * [https://gumrussia.com/ Official website] * {{Structurae|id=20016929|title=GUM}} * [http://www.shukhov.org/shukhov.html Vladimir Grigorievich Shukhov] * [http://www.passportmagazine.ru/article/1289/ The Roof of GUM] {{coord|55|45|17|N|37|37|17|E|region:RU-MOW_type:landmark|display=title}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] 728evkdrp6ypiy9tk8bgjlnr2kc688v 7865146 7865143 2024-11-26T20:43:12Z Həsən İmanov 162503 /* İstinadlar */ 7865146 wikitext text/x-wiki [[Fayl:GUM, Moscow, Russia.jpg|thumb|GUM-un fasadı Qızıl meydana baxır]] [[Fayl:Moscow 05-2017 img34 Kitay-Gorod.jpg|thumb| GUM-un damının havadan görünüşü]] [[Fayl:Upper Trade Rows, Moscú, Rusia, 2016-10-03, DD 03-04 HDR.jpg|thumb|Yuxarı Ticarət Binalarının gecə görünüşü]] '''Dövlət Universal Mağazası''' və ya '''GUM''' ({{dil-ru|ГУМ}}, {{IPA-ru|ˈɡum|pron}}, abbreviatura {{dil-ru|Главный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Glavnyy Universalnyy Magazin''; {{Dil-az|Əsas Universal Mağaza}}) — əvvəllər bir çox Sovet şəhərlərində mövcud olan alış-veriş mərkəzlərinə verilən addır, eyni zamanda Sovet dövründə Beynəlxalq Hökumət Mağazası ({{dil-ru|Государственный универсальный магазин}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Gosudarstvennyy Universalnyy Magazin'') olaraq tanınırdı. Oxşar ada malik mağazalar keçmiş sovet dövlətlərində yerləşirdi. Ən məşhur GUM [[Moskva]]nın Kitay-qorod rayonunda, qərb tərəfi [[Qırmızı meydan]]a baxan formada inşa edilmişdir. Bu gün ticarət mərkəzi kimi istifadə olunur. [[1920-ci illər]]in əvvəllərində bu yer Yuxarı Ticarət Binaları ({{dil-ru|Верхние торговые ряды}}; ''[[Romanizasiya|Rom]]: Verkhniye Torgovyye Ryady'') kimi tanınırdı. Yaxınlıqda [[Dövlət Akademik Böyük Teatr|Bolşoy Teatrı]] ilə üzbəüz GUM-a çox oxşar olan başqa bir bina yerləşirdi, bu gün bu bina TsUM kimi tanınır<ref>{{Cite web|title=Cafes and restaurants in the main department of the country|url=https://gumrussia.com/cafe/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. Təxminən eyni ölçüdə olan Şimali Amerika tipli ticarət mərkəzində şüşə dam mövcuddur<ref>{{Cite web|title=All stores of GUM|url=https://gumrussia.com/shops/|access-date=2020-10-14|website=gumrussia.com}}</ref>. == Moskva GUM == === Dizaynı və strukturu === [[Fayl:Structure of the Roof of Upper Trading Rows by Vladimir Shukhov 6.JPG|thumb|sol|Vladimir Şukovun hazırladığı damın dizaynı]] 794 fut (242 m) uzunluğunda fasada malik olan bina Qırmızı Meydanın şərqində yerləşir. 1890-1893-cü illərdə Aleksandr Pomerantsev (memar) və Vladimir Şuxov (mühəndis) tərəfindən tikilmişdir. Trapezoidal strukturlu bina rus orta əsrlər memarlığına malikdir və onun bünövrəsi poladdan, damı isə şüşədən ibarətdir, binanın strukturu XIX əsr London dəmir yollarına oxşardır<ref>{{cite book|last=Brumfield|first=William Craft|title=The Origins of Modernism in Russian Architecture|publisher=University of California Press|year=1991|location=Berkeley, Los Angeles, Oxford|isbn=0-520-06929-3|url=http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft1g5004bj/}}</ref>. Şüşə dam dizaynı tikinti zamanı binanı unikal etmişdir. Damın diametri 46 fut (14 m) uzunluqdadır. O, parlaq və zərif görünür, lakin 50.000-dən çox metal arakəsmələrdən ibarət möhkəm konstruksiyaya malikdir və güclü qar yağışına davamlıdır. İşıqlandırma iri tağlı dəmir və şüşə tavan pəncərələri ilə təmin edilir ki, onların hər birinin çəkisi 820 kiçik tondur (740 t) və 20.000-dən çox şüşə bölməyə malikdir. Fasad qırmızı qranit, Tarusa mərməri və əhəngdaşı ilə örtülmüş üç üfüqi təbəqəyə bölünür. Hər bölmə üç təbəqədən ibarətdir və dəmir-beton keçidlərlə birləşir. === Tarix === [[Fayl:Goum 1893.jpg|thumb|1893 -cü ildə univermağın daxili. Vladimir Şukov tərəfindən hazırlanmışdır.]] [[Fayl:Moscow GUM Middle Line view from 2nd floor.jpg|thumb|Unikal binanın daxili görünüşü və binanın inşası başa çatdıqdan sonrakı vəziyyəti]] II Katerina neoklassik binaların layihələndirilməsi ilə məşğul olan italyan memar ''Giacomo Quarenghi''yə Qırmızı Meydanın şərq tərəfində ticarət mərkəzinin layihələndirilməsini tapşırır. Hazırkı bina 1812-ci il Moskva Yanğınından sonra yanmış Cozef Bove tərəfindən layihələndirilmiş əvvəlki binaları əvəz etmək üçün tikilmişdir.<ref name="artclassic">{{cite web|url=http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|publisher=Russian Educational Portal|access-date=20 April 2013|script-title=ru:Верхние торговые ряды на Красной площади в Москве. 1890–1893|author=Pomeratzev, Alexander|language=ru|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304034435/http://artclassic.edu.ru/catalog.asp?ob_no=%2017223|archive-date=4 March 2016}}</ref> [[Oktyabr inqilabı]] zamanı binada 1200-ə yaxın mağaza var idi. İnqilabdan sonra GUM milliləşdirildi. Yeni İqtisadi Siyasət (1921-28) dövründə Xarici Ticarət Müşavirliyi kimi GUM sinfindən, cinsindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Rusiyada istehlakçılara pərakəndə ticarət şirkəti kimi fəaliyyət göstərirdi. GUM-dakı mağazalar sosialist nizamının yaradılması və “ölkə boyu fəhlə və kəndlilər üçün istehlakın demokratikləşdirilməsi” kimi bolşeviklərin məqsədlərinə çatması üçün istifadə olunurdu. Nəhayət, GUM-un istehlakı təşviq etməklə kommunizm formalaşdırmaq səyləri müvəffəqiyyətsizliyə düçar olur, şübhəsiz ki, istehlakçıları dövlət mağazalarından uzaqlaşdırdı və ölkədə şikayət və hüquq mədəniyyəti yaratdı.”<ref>{{cite journal|last=Hilton|first=Marjorie L.|title=Retailing the Revolution: The State Department Store (GUM) and Soviet Society in the 1920s|journal=Journal of Social History|year=2004|volume=37|issue=4|pages=939–964; 1127|publisher=Oxford University Press|issn=0022-4529|doi=10.1353/jsh.2004.0049|s2cid=144010294 }}</ref> GUM, 1928-ci ildə İosif Stalin tərəfindən ilk Beşillik Planı həyata keçirən komitə üçün ofis sahəsinə çevrilənə qədər mağaza kimi istifadə olunmağa davam etdi.<ref name="artclassic"/> Stalinin arvadı Nadejda 1932-ci ildə intihar etdikdən sonra onun cəsədini nümayiş etdirmək üçün GUM-dan istifadə edilmişdir.<ref>{{cite web|url=http://lib.rus.ec/b/66909/read|title= Chronicles of Stalin's family|language=ru|access-date=20 April 2013|author=Kolesnik, Alexander|publisher=Librusek}}</ref> 1953-cü ildə univermaq kimi yenidən açıldıqdan sonra GUM Sovet İttifaqındakı bir neçə univermaqdan biri olmuşdur.<ref>{{Cite web|last=Thelman|first=Joseph|date=December 2012|title=The Man in Galoshes|url=https://jew-observer.com/istoriya/chelovek-v-galoshax/|access-date=28 February 2021|website=Jew Observer}}</ref> Sovet İttifaqının dağılmasından sonra GUM qismən, sonra isə tamamilə şəxsiləşdirilir. Perekryostok supermarket şirkətinə birləşdirilməzdən əvvəl bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. 2005-ci ilin may ayında o, [[Rusiya]]nın lüks malların distribyutoru və butik operatoru ''Bosco di Ciliegi''yə 50,25% faizlə satıldı. Xüsusi ticarət mərkəzi olaraq köhnə abbreviaturasını saxlaya bildi və indi də GUM adlanır. Bununla belə,abbreviaturanın birinci sözü olan Qosudarstvennı (“dövlət”) “Qlavnıy” (“əsas”) sözü ilə əvəz olundu, beləliklə, GUM-un yeni abbreviaturası “Əsas Universal Mağaza” oldu.<ref>{{cite web|url=http://gum.ru/history|title=History of GUM|access-date=20 April 2013|language=ru| publisher =Official GUM website}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * Brumfield, William Craft (1991) ''The Origins of Modernism in Russian Architecture'', University of California Press, Berkeley, Los Angeles, Oxford, {{ISBN|0-520-06929-3}} * English, Elizabeth Cooper (2000). [http://repository.upenn.edu/dissertations/AAI9989589/ "Arkhitektura i mnimosti": The origins of Soviet avant-garde rationalist architecture in the Russian mystical-philosophical and mathematical intellectual tradition"], a dissertation in architecture, University of Pennsylvania * Hilton, Marjorie L. (2004). [http://search.proquest.com/docview/198982460 "Retailing the Revolution: The State Department Store (GUM) and Soviet Society in the 1920s"]. ''Journal of Social History'', (Oxford University Press) 37 (4): 939–964; 1127. {{ISSN|0022-4529}} * Rainer Graefe, Jos Tomlow: "Vladimir G. Suchov 1853–1939. Die Kunst der sparsamen Konstruktion." 192 S., Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart, 1990, {{ISBN|3-421-02984-9}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{Commons category|Moscow GUM}} * [https://gumrussia.com/ Official website] * {{Structurae|id=20016929|title=GUM}} * [http://www.shukhov.org/shukhov.html Vladimir Grigorievich Shukhov] * [http://www.passportmagazine.ru/article/1289/ The Roof of GUM] {{coord|55|45|17|N|37|37|17|E|region:RU-MOW_type:landmark|display=title}} [[Kateqoriya:SSRİ mədəniyyəti]] pb7o2hlq9nfdefxn7upj26h8aaodzzg 0 748772 7865479 6627690 2024-11-27T07:31:34Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Aqronomlar]] silindi; [[Kateqoriya:Dominikan aqronomları]] əlavə olundu 7865479 wikitext text/x-wiki {{Şəxs}}'''Aterton Martin''' — Dominikan ictimai və siyasi xadimi, aqronom və ekoloq. 1998-ci ildə o, planlaşdırılmış əsas mis mədən əməliyyatları nəticəsində tropik meşələri ekoloji təhlükələrdən qorumaq səylərinə görə Qoldman Ətraf Mühit Mükafatına layiq görülmüşdür<ref name="goldman">{{Cite web|url=http://www.goldmanprize.org/node/128|title=Islands and Island Nations 1998. Atherton Martin. Dominica. Oil & Mining|publisher=Goldman Environmental Prize|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101123042941/http://goldmanprize.org/node/128|archivedate=2010-11-23|accessdate=2010-11-30|deadlink=no}}</ref>. == Bioqrafiya == 1970-ci ildə Nyu-York ştatındakı Kornel Universitetini bitirib. Həmin vaxtdan o, iqtisadi inkişafı ətraf mühitin mühafizəsi ilə birləşdirməyə yönəlmiş uzunmüddətli layihələrin siyahısında iştirak etmişdir. 1970-ci illərdə o, ölkədəki bir sıra sol qüvvələrin, o cümlədən Dominika Birləşmiş Partiyasının, Xalq Demokratik Partiyasının və Dominika Azadlıq Hərəkatı Alyansının üzvü olub. 1979-cu ildə inqilabdan əvvəlki şəraitdə Dominika İşçi Partiyasından ayrılan Oliver Serafinanın koalisiya kabinetində Dominikanın Kənd Təsərrüfatı Naziri vəzifəsində çalışmışdır. Aterton Martin Dominikanın təbii sərvətlərini, xüsusən də yırtıcı mədənçiliklə mübarizədə mühüm fiqur olur. 1996-cı ildə Avstraliyanın Broken Hill Proprietary şirkəti mis hasilatı layihəsini təklif etdikdə Dominika Parlamenti mədən işlərinin inkişafı qanun layihəsini təsdiqləyir. Martin həmin vaxt Dominika Planlaşdırma və İnkişaf Korporasiyasının direktoru kimi dövlət qulluğunda olsa da, layihənin adanın ətraf mühitinə, iqtisadiyyatına və cəmiyyətinə mənfi təsirini izah edərək, əleyhinə kampaniya aparmasında mühüm rol oynayıb. Bu səbəbdən Martin hökumətdəki vəzifəsini itirir, həyatı və ailəsi təhlükə altına düşür. Nəhayət 1997-ci ildə layihəyə qarşı çıxmaq uğur qazanır və layihə dayandırılır. Dominikanın mərkəzi və şimal meşə ehtiyatlarının qorunmasına, habelə təbii ehtiyatların qorunmasına və davamlı inkişafın təşviqinə verdiyi ümumi töhfəyə görə Martin 1998-ci ildə Qoldman ekoloji mükafatına layiq görülüb. Martin 2000-ci ilin yanvarında kənd təsərrüfatı, planlaşdırma və ətraf mühit naziri kimi Rozi Duqlasın (Dominika İşçi Partiyası) kabinetində dövlət qulluğuna qayıdır, eyni zamanda fermer və istehsalçı kooperativlərinin təşviqi və inkişafı üzrə işini davam etdirir (həmçinin o, həm də AB-nin Baş Katibi idi). İşə başlayarkən o, Dominika və Karib hövzəsində "1960-cı illərdən bəri bizim vizyonumuza sadiq olan və indi onu həyata keçirmək imkanı və səlahiyyətinə malik olan insanların özəyi olduğunu" söyləyir<ref>{{Cite web |title=Leftist With `Mission' Takes Power in Caribbean / Dominica’s new leader says world has changed since his militant days |url=http://www.sfgate.com/politics/amp/Leftist-With-Mission-Takes-Power-in-Caribbean-2798744.php |access-date=2022-05-08 |archive-date=2021-05-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210505194531/https://www.sfgate.com/politics/amp/Leftist-With-Mission-Takes-Power-in-Caribbean-2798744.php |url-status=live }}</ref>. Bununla belə, artıq 2000-ci ilin iyulunda, Cənubi Sakit okeanda qapalı balina ovunun qurulmasına qarşı Beynəlxalq Balina Ovlama Komissiyasının iclasında ölkəsinin və Karib hövzəsinin digər beş ada dövlətinin səsverməsi səbəbindən nazir istefa verir<ref>{{Cite web |title=DOMINICA: Environment Minister Quits Over Country’s Whale Sanctuary Vote |url=http://www.ipsnews.net/2000/07/dominica-environment-minister-quits-over-countrys-whale-sanctuary-vote/ |access-date=2022-05-08 |archive-date=2021-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210503200327/http://www.ipsnews.net/2000/07/dominica-environment-minister-quits-over-countrys-whale-sanctuary-vote/ |url-status=live }}</ref>. Martin daha sonra Karib Dənizini Mühafizə Assosiasiyasının prezidenti və İnkişaf İnstitutunun icraçı direktoru olur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Dominikan aqronomları]] 9ygoxio28k0p9dowxfbvgjaiant946h 4 749021 7865210 7804229 2024-11-26T23:44:02Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Məqalə namizədləri/Yoxlayıcılar]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7804229 wikitext text/x-wiki {{qısayol|VP:YO}} [[Fayl:Wikipedia Articles for Creation.png|right|150px]] '''Yoxlayıcılar''' — [[Vikipediya:Məqalə namizədləri|Məqalə namizədlərindəki]] məqalələrin yoxlanılması, həmin məqalələrin [[Vikipediya:Qiymətləndirmə|qiymətləndirmə]] bölməsinə keçirilməsinə və müvafiq bölmədə məqalələrə statusun verilməsində (və yaxud statusun geri alınmasında) məsul olan istifadəçi qrupu. Hüquq müraciətə uyğun olaraq [[Vikipediya:İnzibatçılar|inzibatçılar]] tərəfindən istifadəçilərə verilə və geri alına bilər. == Siyahı == # {{istifadəçi|Freiheiten}} == Şablon == {| ! İstifadəsi !! Görüntü |- | {{tl|Yoxlayıcı}} || {{Yoxlayıcı}} |} == Həmçinin bax == * [[Vikipediya:İstifadəçi hüquqları üçün müraciətlər]] {{İstifadəçi qrupları}} {{İcazə tələbləri}} [[Kateqoriya:Vikipediyadakı statuslarına görə vikipediyaçılar]] 53lf1bmg5qkefs0irc6fw4mqbprmcaw 0 751212 7865467 7858246 2024-11-27T07:23:57Z InternetArchiveBot 179784 3 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865467 wikitext text/x-wiki {{Silinməyə namizəd}} {{Qaralama}}{{Şəxs |adı = Ələsgər Əsgərov Gəngərlinski |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = 200 |şəklin izahı = |digər adı = |doğum tarixi = |doğum yeri = {{Rusİmp}} |vəfat tarixi = 15 iyun 1922 |vəfat yeri = {{TUR}}, [[Samsun]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Ələsgər (Əsgər'''<ref name=":0">{{Cite web |url=https://www.anl.az/down/meqale/olaylar/2018/may/591525.htm |access-date=2024-11-22 |website=www.anl.az |title=Arxivlənmiş surət |archive-date=2019-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190915110338/http://www.anl.az/down/meqale/olaylar/2018/may/591525.htm |url-status=live }}</ref>''') Məmməd oğlu Əsgərov-Gəngərlinski''' (? — 15 iyun 1922) — praporşik, Azərbaycan səfirliyinin hərbi attaşesi vəzifəsində çalışıb<ref>1990-cı ildə "Xəzər" jurnalının 3-cü sayı</ref>. == Həyatı == Gəncə Praporşiklər məktəbini fərqlənmə ilə bitirmişdir.<ref name=":0" /> [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti|ADR]]-in [[Gürcüstan]]da hərbi attaşesi yanında tapşırıqlar üzrə sabiq ober-zabit. Daha sonra Azərbaycan SSR-in Gürcüstanda hərbi nümayəndəliyində çalışıb.<ref>{{Cite book |last=İBRAHİMLİ |first=XALƏDDİN |title=AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏTİ TARİXİ |year=2012 |pages=40}}</ref> 1921-ci ilin iyul ayından isə Azərbaycanın [[Türkiyə]]dəki hərbi attaşesi Ələsgər Əsgərov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərəfdarı olub, sovetləri sevməyib. Onun Türkiyədən Bakıya göndərilməsi tələb olunub, məqsəd də həbs etmək imiş. 1922 [[Samsun]] şəhərində yoxa çıxmışdır. Azərbaycan faciəsi əsəri yalnız 1990-cı ildə dərc olunmuşdur.<ref>{{Cite web |last=РедакцияTuranToday.com |title=О событиях в Азербайджане после оккупации его XI Красной Армией |url=https://www.turantoday.com/2010/04/soviet-occupation-azerbaijan.html |access-date=2024-11-22 |website=TuranToday |archive-date=2024-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240423024938/https://www.turantoday.com/2010/04/soviet-occupation-azerbaijan.html |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |date=2012-04-02 |title=Qarabaq senedlerde {{!}} Karabakh in Documents {{!}} ������� � ���������� |url=http://karabakh-doc.azerall.info/ru/azerpeople/ap063.htm |access-date=2024-11-22 |website=web.archive.org |archive-date=2012-04-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120402030104/http://karabakh-doc.azerall.info/ru/azerpeople/ap063.htm |url-status=unfit }}</ref> == Kitabları == * "Azərbaycan faciəsi" əsəri 1922 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2012/may/16.htm Müstəqillik uğrunda mübarizənin qəhrəmanları] * [https://web.archive.org/web/20120402030104/http://karabakh-doc.azerall.info/ru/azerpeople/ap063.htm ТРАГЕДИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА] {{Hərbçi-qaralama}} [[Kateqoriya:Repressiya qurbanları]] hhcms78yguhwg5e6tm64td7suso10vj 4 751938 7865157 7863538 2024-11-26T20:58:06Z YBot 144716 Yeniləmə 7865157 wikitext text/x-wiki <center> {| class="wikitable" ! # ! İstifadəçi ! Redaktə sayı ! İstifadəçi qrupları |- | colspan="4" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''200.000+'''</center> |- | 1 | [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] | align="center" | 314.634 | İN |- | 2 | [[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]] | align="center" | 294.209 | BR, İN |- | colspan="4" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''100.000 - 200.000'''</center> |- | 3 | [[İstifadəçi:Vago|Vago]] | align="center" | 192.865 | AP |- | 4 | [[İstifadəçi:Cekli829|Cekli829]] | align="center" | 175.988 | |- | 5 | [[İstifadəçi:Vusal1981|Vusal1981]] | align="center" | 161.588 | |- | 6 | [[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]] | align="center" | 135.534 | İN |- | 7 | [[İstifadəçi:Freiheiten|Freiheiten]] | align="center" | 125.308 | AP, FA, SA, YY, YO |- | 8 | [[İstifadəçi:White Demon|White Demon]] | align="center" | 112.348 | İN |- | colspan="4" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''50.000 - 100.000'''</center> |- | 9 | [[İstifadəçi:Crepusculum|Crepusculum]] | align="center" | 89.323 | |- | 10 | [[İstifadəçi:Babək Akifoğlu|Babək Akifoğlu]] | align="center" | 77.941 | SA, PA, RO |- | 11 | [[İstifadəçi:Qolcomaq|Qolcomaq]] | align="center" | 76.666 | |- | 12 | [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] | align="center" | 73.252 | İN |- | 13 | [[İstifadəçi:Dr.Wiki54|Dr.Wiki54]] | align="center" | 71.446 | AP, FA, SA |- | 14 | [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] | align="center" | 66.660 | İİ, İN |- | 15 | [[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] | align="center" | 65.986 | İN |- | 16 | [[İstifadəçi:Sword313|Sword313]] | align="center" | 62.977 | AP, SA |- | 17 | [[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] | align="center" | 62.488 | BR, İN |- | 18 | [[İstifadəçi:Azerifactory|Azerifactory]] | align="center" | 61.732 | AP, SA, RO |- | 19 | [[İstifadəçi:Sefer azeri|Sefer azeri]] | align="center" | 58.986 | AP, SA, YY |- | 20 | [[İstifadəçi:Sabuhi from Baku|Sabuhi from Baku]] | align="center" | 58.822 | AP |- | 21 | [[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]] | align="center" | 58.350 | BR, İİ, İN |- | 22 | [[İstifadəçi:En Merker|En Merker]] | align="center" | 57.448 | AP, SA |- | 23 | [[İstifadəçi:Samral|Samral]] | align="center" | 55.657 | AP, FA, SA, YY |- | 24 | [[İstifadəçi:Barselona99|Barselona99]] | align="center" | 50.125 | |- | colspan="4" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''25.000 - 50.000'''</center> |- | 25 | [[İstifadəçi:Enver62|Enver62]] | align="center" | 44.494 | |- | 26 | [[İstifadəçi:Rəşid Nurməmmədov|Rəşid Nurməmmədov]] | align="center" | 43.990 | AP |- | 27 | [[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] | align="center" | 41.022 | BR, İN |- | 28 | [[İstifadəçi:By erdo can|By erdo can]] | align="center" | 37.546 | |- | 29 | [[İstifadəçi:Sultan11|Sultan11]] | align="center" | 36.645 | |- | 30 | [[İstifadəçi:Eminn|Eminn]] | align="center" | 34.470 | FA, SA, PA, RO, YY |- | 31 | [[İstifadəçi:Eagle94|Eagle94]] | align="center" | 32.930 | |- | 32 | [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] | align="center" | 32.813 | AP, FA, SA |- | 33 | [[İstifadəçi:Qızılbaş|Qızılbaş]] | align="center" | 32.570 | AP |- | 34 | [[İstifadəçi:Verman1|Verman1]] | align="center" | 32.140 | AP, SA, RO |- | 35 | [[İstifadəçi:Xeyal|Xeyal]] | align="center" | 31.427 | FA, SA, PA, RO |- | 36 | [[İstifadəçi:II. Niveles|II. Niveles]] | align="center" | 31.058 | |- | 37 | [[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] | align="center" | 29.612 | İN |- | 38 | [[İstifadəçi:MrArifnajafov|MrArifnajafov]] | align="center" | 27.671 | |- | 39 | [[İstifadəçi:Hilal knight|Hilal knight]] | align="center" | 27.421 | AP, SA |- | 40 | [[İstifadəçi:Tubus|Tubus]] | align="center" | 27.312 | |- | 41 | [[İstifadəçi:Wikipediya M|Wikipediya M]] | align="center" | 26.730 | AP, SA, RO |- | 42 | [[İstifadəçi:Keete 37|Keete 37]] | align="center" | 26.518 | AP |- | 43 | [[İstifadəçi:Moses|Moses]] | align="center" | 26.117 | FA, SA, PA, RO, YY |- | 44 | [[İstifadəçi:TexnoBot|TexnoBot]] | align="center" | 25.654 | |- | 45 | [[İstifadəçi:C Mirəli2001|C Mirəli2001]] | align="center" | 25.550 | AP |- | 46 | [[İstifadəçi:Acategory|Acategory]] | align="center" | 25.507 | AP |- | 47 | [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]] | align="center" | 25.241 | |- | colspan="4" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''10.000 - 25.000'''</center> |- | 48 | [[İstifadəçi:Nigar1972|Nigar1972]] | align="center" | 23.830 | AP |- | 49 | [[İstifadəçi:Orartu|Orartu]] | align="center" | 23.595 | |- | 50 | [[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] | align="center" | 23.432 | AP, SA |- | 51 | [[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] | align="center" | 22.801 | FA, SA, PA, RO |- | 52 | [[İstifadəçi:Xayala Mammadli|Xayala Mammadli]] | align="center" | 22.393 | AP, SA |- | 53 | [[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]] | align="center" | 22.299 | İN |- | 54 | [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] | align="center" | 22.073 | AP, SA |- | 55 | [[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]] | align="center" | 21.510 | İN |- | 56 | [[İstifadəçi:CalalC99|CalalC99]] | align="center" | 21.280 | |- | 57 | [[İstifadəçi:İrada|İrada]] | align="center" | 20.876 | |- | 58 | [[İstifadəçi:Anar kerimxanov|Anar kerimxanov]] | align="center" | 20.857 | AP, RO |- | 59 | [[İstifadəçi:Drabdullayev17|Drabdullayev17]] | align="center" | 19.439 | PA, RO |- | 60 | [[İstifadəçi:Uannis|Uannis]] | align="center" | 18.059 | |- | 61 | [[İstifadəçi:Abutalub|Abutalub]] | align="center" | 17.867 | AP, SA |- | 62 | [[İstifadəçi:Aydinsalis|Aydinsalis]] | align="center" | 17.689 | |- | 63 | [[İstifadəçi:Capay|Capay]] | align="center" | 17.263 | |- | 64 | [[İstifadəçi:Ebrahimi-amir|Ebrahimi-amir]] | align="center" | 16.995 | |- | 65 | [[İstifadəçi:Elshad Iman (Elşad İman)|Elshad Iman (Elşad İman)]] | align="center" | 16.305 | |- | 66 | [[İstifadəçi:Burocan|Burocan]] | align="center" | 16.028 | AP |- | 67 | [[İstifadəçi:NKOzi|NKOzi]] | align="center" | 15.929 | AP |- | 68 | [[İstifadəçi:Firuza|Firuza]] | align="center" | 15.799 | İN |- | 69 | [[İstifadəçi:Qraf|Qraf]] | align="center" | 14.986 | FA, SA, PA, RO |- | 70 | [[İstifadəçi:Daydreamer2011|Daydreamer2011]] | align="center" | 14.768 | |- | 71 | [[İstifadəçi:Patriot Kor|Patriot Kor]] | align="center" | 13.923 | FA, SA, PA, RO |- | 72 | [[İstifadəçi:Gulya S-va|Gulya S-va]] | align="center" | 13.163 | |- | 73 | [[İstifadəçi:Wealszy|Wealszy]] | align="center" | 12.168 | |- | 74 | [[İstifadəçi:Əvəz Orucov|Əvəz Orucov]] | align="center" | 12.153 | AP, SA, YY |- | 75 | [[İstifadəçi:Sofia|Sofia]] | align="center" | 11.918 | FA, SA, PA, RO, YY |- | 76 | [[İstifadəçi:Namikilisu|Namikilisu]] | align="center" | 11.836 | AP |- | 77 | [[İstifadəçi:Fortius-94|Fortius-94]] | align="center" | 10.997 | AP, SA |- | 78 | [[İstifadəçi:Melikov Memmed|Melikov Memmed]] | align="center" | 10.875 | |- | 79 | [[İstifadəçi:Mr rqasimzade|Mr rqasimzade]] | align="center" | 10.455 | AP |- | 80 | [[İstifadəçi:Ələddin.Məlikov|Ələddin.Məlikov]] | align="center" | 10.158 | |- | colspan="4" bgcolor="#C0C0C0" |<center>'''10.000-'''</center> |- | 81 | [[İstifadəçi:Anar Məmmədov|Anar Məmmədov]] | align="center" | 9.633 | |- | 82 | [[İstifadəçi:E THP|E THP]] | align="center" | 9.519 | |- | 83 | [[İstifadəçi:Turk oğlan|Turk oğlan]] | align="center" | 9.185 | |- | 84 | [[İstifadəçi:Memmedli Farid|Memmedli Farid]] | align="center" | 9.185 | AP |- | 85 | [[İstifadəçi:Aabdullayev851|Aabdullayev851]] | align="center" | 8.736 | |- | 86 | [[İstifadəçi:Şöhrət|Şöhrət]] | align="center" | 8.595 | AP, RO |- | 87 | [[İstifadəçi:Turan Etibaroğlu|Turan Etibaroğlu]] | align="center" | 8.502 | |- | 88 | [[İstifadəçi:Amd628|Amd628]] | align="center" | 8.488 | |- | 89 | [[İstifadəçi:Scherbatsky12|Scherbatsky12]] | align="center" | 8.243 | AP |- | 90 | [[İstifadəçi:Etrüsk~azwiki|Etrüsk~azwiki]] | align="center" | 8.033 | |- | 91 | [[İstifadəçi:Advellerd|Advellerd]] | align="center" | 7.913 | AP, RO |- | 92 | [[İstifadəçi:A.Aida88|A.Aida88]] | align="center" | 7.785 | SA, PA, RO |- | 93 | [[İstifadəçi:Masalli qasimli|Masalli qasimli]] | align="center" | 7.713 | |- | 94 | [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] | align="center" | 7.608 | AP, SA |- | 95 | [[İstifadəçi:Sabin.K.M|Sabin.K.M]] | align="center" | 7.508 | |- | 96 | [[İstifadəçi:TimBitsتِمبِتس|TimBitsتِمبِتس]] | align="center" | 7.311 | |- | 97 | [[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]] | align="center" | 7.099 | AP |- | 98 | [[İstifadəçi:Sevindiknesiboglu2008|Sevindiknesiboglu2008]] | align="center" | 6.926 | |- | 99 | [[İstifadəçi:Memty|Memty]] | align="center" | 6.850 | |- | 100 | [[İstifadəçi:Axan.bulut|Axan.bulut]] | align="center" | 6.810 | |} </center> <includeonly>[[Kateqoriya:Vikipediyaçılar]]</includeonly> bo5aj622its7h42i6xktqktjxislr4c 10 751962 7864856 7545607 2024-11-26T16:03:19Z Nemoralis 128937 7864856 wikitext text/x-wiki {{İstifadəçi qutusu | üfüqi= {{{üfüqi|right}}} | çərçivə-r= #808080 | çərçivə-ö = 1 | id = [[Fayl:Chevalier belg.png|45px]] | id-h = 40 | id-w = 50 | info = Bu istifadəçi redaktə sayına görə [[Vikipediya:Redaktə sayına görə vikipediyaçıların siyahısı#Siyahı|ən çox redaktə etmiş 100 istifadəçi]] arasındadır. ([[Vikipediya:Redaktə sayına görə vikipediyaçıların siyahısı#Siyahı|yoxla]]) | info-class = vcard | info-c = #E6E6E6 }} <noinclude>[[Kateqoriya:İstifadəçi ad fəzası şablonları]]</noinclude> hmvz9i09jrn0bmc85eywqt5k0wqle5r 0 752996 7865934 7251383 2024-11-27T11:56:27Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Milyonçular]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] əlavə olundu 7865934 wikitext text/x-wiki {{Qaralama}} {{Şəxs}} '''Qurban bəy Baba oğlu Babayev''' — (1880–1928) Azərbaycanlı milyonçu 1880-ci ildə Bakının Ramana kəndində dünyaya göz açıb.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://www.istipress.com/siyaset/24-02-2018/mart-soyqiriminda-ermenileri-meglub-eden-baki-milyoncusu |access-date=2022-06-13 |archive-date=2018-02-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180226025120/http://istipress.com/siyaset/24-02-2018/mart-soyqiriminda-ermenileri-meglub-eden-baki-milyoncusu |url-status=live }}</ref> Fransada təhsil almış və 1903-cü ildə Ramana kəndində öz adına [[Ramana məscidi]] inşa etdirmişdir.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://sabunchu-ih.gov.az/az/page/232.html |access-date=2022-06-13 |archive-date=2022-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220814060119/http://sabunchu-ih.gov.az/az/page/232.html |url-status=live }}</ref> 1920-ci ildə ruslar Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi Qurban bəyə də toxunmur, onun yalnız əmlakını müsadirə edirlər. Qurban bəy 1928-ci ilə qədər Ramanadakı neft mədənində müdir vəzifəsində işləyir. 1928-ci ildə xəstəliyi ilə əlaqədar Buzovnadakı xəstəxanada yatır və bir müddətdən sonra orada vəfat edir. Hazırda onun məzarı Buzovna kənd qəbiristanlığındadır. <gallery mode="packed" heights="130"> <gallery> Ramana QurbanMosque 004 9174.jpg| Ramana QurbanMosque 004 9242.jpg| </gallery> == Xarici keçidlər == [[Kateqoriya:Azərbaycan iş adamları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan milyonçuları]] [[Kateqoriya:Xeyriyyəçilər]] [[Kateqoriya:Hacılar]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda vəfat edənlər]] ifqjcx49ez8uaohrk07p4ngmx545eu8 0 755760 7864678 7158235 2024-11-26T12:50:21Z Həsən İmanov 162503 7864678 wikitext text/x-wiki '''Film rejissoru''', '''film direktoru''', '''direktor''' və ya '''kinorejisor''' — hər hansı bir kinoya və ya seriala rəhbərlik edərək onun çəkilişləri üzrə işləri öz üzərinə götürən şəxs.<ref name="career">{{cite web|title=TV or film director|url=https://nationalcareersservice.direct.gov.uk/job-profiles/tv-or-film-director|website=National Careers Service|publisher=British Government|access-date=May 10, 2017|location=United Kingdom|date=April 2017|archive-date=July 30, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170730005550/https://nationalcareersservice.direct.gov.uk/job-profiles/tv-or-film-director|url-status=live}}</ref> Ümumi qəbul edilmiş tərifə görə, teatr və ya kino rejissoru “aktyorların rollarını bölüşdürən və tamaşanı təşkil edən, ərsəyə gətirilmiş əsərdə bütün müvafiq rolların ahənginə və düzülüşünə cavabdeh olan şəxsdir”. Kinorejisoru bəzən rejissor da adlandırırlar. Kinorejissor filmin bədii və [[dramatik struktur]]unu ssenari əsasında tərtib edir.<ref>{{cite web|url=https://careertrend.com/average-film-director-salary-per-movie-7732.html|title=The Average Film Director Salary Per Movie|last=Bean-Mellinger|first=Barbara|date=December 27, 2018|website=Career Trend|publisher=Leaf Group|access-date=February 28, 2019|archive-date=February 12, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220212095616/https://careertrend.com/average-film-director-salary-per-movie-7732.html|url-status=live}}</ref> == Vəzifələri<ref name="Studentpulse">{{cite web|title=Career snapshot: The Film Director, A Human Lens|url=http://www.inquiriesjournal.com/articles/196/career-snapshot-the-film-director-a-human-lens|last=Piccirillo|first=Ryan A.|website=Inquiries Journal/Student Pulse|date=2010|access-date=February 28, 2019|archive-date=July 2, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220702120632/http://www.inquiriesjournal.com/articles/196/career-snapshot-the-film-director-a-human-lens|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=How to Become a Film Director|url=http://www.academicinvest.com/arts-careers/film-studies-careers/film-director-career-guide|website=Academic Invest|access-date=March 3, 2013|quote=They must work with producers, writers, cast members, crew members, designers and other professionals in order to implement that vision|archive-date=February 5, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230205144512/https://www.academicinvest.com/arts-careers/film-studies-careers/what-is-a-film-director|url-status=live}}</ref><ref name="career"/><ref name="Media College">{{cite web|title=Employment Film Director|url=http://www.mediacollege.com/employment/film/director.html|website=MediaCollege.com|publisher=Wavelength Media|access-date=March 3, 2013|archive-date=August 1, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220801034843/https://www.mediacollege.com/employment/film/director.html|url-status=live}}</ref><ref name="Film schools">{{cite web|title=Career Profile: Film Director|url=http://filmschools.com/resources/career-profile-film-director|website=Filmschools.com|publisher=[[Monster.com|Monster]]|access-date=February 3, 2019|archive-date=April 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220410022446/http://filmschools.com/resources/career-profile-film-director|url-status=live}}</ref> == *Həmçinin kinorejisor; teletamaşa, serial və kino kimi çəkilişlərin olduğu audiovizualları idarə edir; *Filmin ümumi bədii mahiyyətini müəyyənləşdirir; *Ssenaridə müəyyən olunduğu kimi, filmin məzmun və süjet axınına nəzarət edir və onu təşkil edir. *Aktyorların ifalarını həm mexaniki, həm də dramatik şəkildə idarə edir; *Filmin çəkiləcəyi yerlərin müəyyənləşdirilməsi və təşkili işlərini həyata keçirir; *Texniki detalların təşkili və idarə edilməsi; *Rejissorun film üçün nəzərdə tutduğu bədii baxışı müəyyən edən hər hansısa digər bir fəaliyyət; *Rejissorlar zaman-zaman rejissorluq etdikləri filmlərin ssenarilərini də yazırlar. == İstinadlar == [[Kateqoriya:Film və video terminləri]] [[Kateqoriya:Film rejissorları]] dn3dgw56fig6qtatbedtxwjqn7bem17 7864683 7864678 2024-11-26T12:52:34Z Həsən İmanov 162503 /* İstinadlar */ 7864683 wikitext text/x-wiki '''Film rejissoru''', '''film direktoru''', '''direktor''' və ya '''kinorejisor''' — hər hansı bir kinoya və ya seriala rəhbərlik edərək onun çəkilişləri üzrə işləri öz üzərinə götürən şəxs.<ref name="career">{{cite web|title=TV or film director|url=https://nationalcareersservice.direct.gov.uk/job-profiles/tv-or-film-director|website=National Careers Service|publisher=British Government|access-date=May 10, 2017|location=United Kingdom|date=April 2017|archive-date=July 30, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170730005550/https://nationalcareersservice.direct.gov.uk/job-profiles/tv-or-film-director|url-status=live}}</ref> Ümumi qəbul edilmiş tərifə görə, teatr və ya kino rejissoru “aktyorların rollarını bölüşdürən və tamaşanı təşkil edən, ərsəyə gətirilmiş əsərdə bütün müvafiq rolların ahənginə və düzülüşünə cavabdeh olan şəxsdir”. Kinorejisoru bəzən rejissor da adlandırırlar. Kinorejissor filmin bədii və [[dramatik struktur]]unu ssenari əsasında tərtib edir.<ref>{{cite web|url=https://careertrend.com/average-film-director-salary-per-movie-7732.html|title=The Average Film Director Salary Per Movie|last=Bean-Mellinger|first=Barbara|date=December 27, 2018|website=Career Trend|publisher=Leaf Group|access-date=February 28, 2019|archive-date=February 12, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220212095616/https://careertrend.com/average-film-director-salary-per-movie-7732.html|url-status=live}}</ref> == Vəzifələri<ref name="Studentpulse">{{cite web|title=Career snapshot: The Film Director, A Human Lens|url=http://www.inquiriesjournal.com/articles/196/career-snapshot-the-film-director-a-human-lens|last=Piccirillo|first=Ryan A.|website=Inquiries Journal/Student Pulse|date=2010|access-date=February 28, 2019|archive-date=July 2, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220702120632/http://www.inquiriesjournal.com/articles/196/career-snapshot-the-film-director-a-human-lens|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=How to Become a Film Director|url=http://www.academicinvest.com/arts-careers/film-studies-careers/film-director-career-guide|website=Academic Invest|access-date=March 3, 2013|quote=They must work with producers, writers, cast members, crew members, designers and other professionals in order to implement that vision|archive-date=February 5, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230205144512/https://www.academicinvest.com/arts-careers/film-studies-careers/what-is-a-film-director|url-status=live}}</ref><ref name="career"/><ref name="Media College">{{cite web|title=Employment Film Director|url=http://www.mediacollege.com/employment/film/director.html|website=MediaCollege.com|publisher=Wavelength Media|access-date=March 3, 2013|archive-date=August 1, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220801034843/https://www.mediacollege.com/employment/film/director.html|url-status=live}}</ref><ref name="Film schools">{{cite web|title=Career Profile: Film Director|url=http://filmschools.com/resources/career-profile-film-director|website=Filmschools.com|publisher=[[Monster.com|Monster]]|access-date=February 3, 2019|archive-date=April 10, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220410022446/http://filmschools.com/resources/career-profile-film-director|url-status=live}}</ref> == *Həmçinin kinorejisor; teletamaşa, serial və kino kimi çəkilişlərin olduğu audiovizualları idarə edir; *Filmin ümumi bədii mahiyyətini müəyyənləşdirir; *Ssenaridə müəyyən olunduğu kimi, filmin məzmun və süjet axınına nəzarət edir və onu təşkil edir. *Aktyorların ifalarını həm mexaniki, həm də dramatik şəkildə idarə edir; *Filmin çəkiləcəyi yerlərin müəyyənləşdirilməsi və təşkili işlərini həyata keçirir; *Texniki detalların təşkili və idarə edilməsi; *Rejissorun film üçün nəzərdə tutduğu bədii baxışı müəyyən edən hər hansısa digər bir fəaliyyət; *Rejissorlar zaman-zaman rejissorluq etdikləri filmlərin ssenarilərini də yazırlar. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Əlavə ədəbiyyat == * Spencer Moon: ''Reel Black Talk: A Sourcebook of 50 American Filmmakers'', Greenwood Press 1997 * ''The St. James Women Filmmakers Encyclopedia: Women on the Other Side of the Camera'', Visible Ink Press, 1999 * ''International dictionary of films and filmmakers'', ed. by Tom Pendergast, 4 volumes, Detroit [etc.]: St. James Press, 4th edition 2000, vol. 2: Directors * ''Contemporary North American Film Directors: A Wallflower Critical Guide'' (Wallflower Critical Guides to Contemporary Directors), ed. by Yoram Allon Del Cullen and Hannah Patterson, Second Edition, Columbia Univ Press 2002 * Alexander Jacoby, Donald Richie: '' A Critical Handbook of Japanese Film Directors: From the Silent Era to the Present Day'', Stone Bridge Press, 2008, {{ISBN|1-933330-53-8}} * Rebecca Hillauer: ''Encyclopedia of Arab Women Filmmakers'', American University in Cairo Press, 2005, {{ISBN|977-424-943-7}} * Roy Armes: ''Dictionary of African Filmmakers'', Indiana University Press, 2008, {{ISBN|0-253-35116-2}} * Philippe Rege: ''Encyclopedia of French Film Directors'', Scarecrow Press, 2009 == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} {{portal|Kino}} {{commons category|Film directors}} {{wikiquote}} [[Kateqoriya:Film və video terminləri]] [[Kateqoriya:Film rejissorları]] atowu7fpjx61zl7ihf3m4yx0mn76ywa 0 757483 7865287 7863099 2024-11-27T05:03:57Z Sofia 261505 7865287 wikitext text/x-wiki {{Musiqi qrupu|Ad=|Şəkil=Gorillaz.jpg|Janr=|Yarandığı yer=|Fəaliyyət illəri=|İndiki üzvlər=Mördok Nikkals<br/>2-D<br/>Noodle<br/>Rassel Hobbs|Keçmiş üzvlər=Paula Kreker<br/>Cyborg Noodle<br/>Eys|Sayt=gorillaz.com|Şəklin ölçüsü=|Loqo=-}}'''Gorillaz''' — 1998-ci ildə musiqiçi [[Deymon Albarn]] və rəssam [[Ceymi Hyulet]] tərəfindən qurulmuş İngiltərə virtual musiqi qrupu. Qrup dörd üzvdən ibarətdir: 2-D (vokal, klaviş), Mördok Nikkals (bas-gitara), [[Nudl]] (gitara, klaviş, vokal) və Rassel Hobbs (baraban). Onların kainatı musiqi videolarında, müsahibələrdə, komikslərdə və qısa cizgi filmləri ilə təqdim olunur. Qrupun hər iki üzvü meymun ili olan 1968-ci ildə doğulub - bu qrupun adının niyə Gorillaz olduğunu açıqlayır. == Üzvləri == * '''2-D''' (Stuart Pot) — vokalist, klaviatura ifaçısı. Ağıllı-başlı biri olmasa da, o, qəlbi təmiz insandır. O, 7 yaşında ikən ağacdan yıxılaraq kəllə-beyin travması alıb - bu zaman onun bütün saçları tökülüb, saçları yenidən çıxanda isə artıq göy rəngdə idi. Uşaq olanda aldığı bu travmaya görə onda daim miqren ağrıları olur, bu üzdən o, müntəzəm olaraq ağrıkəsicilər qəbul edir. Musiqi dinləməyi sevən mehriban, ağıldan kəm biri kimi bilinir. "Uncle Norms Organ Emporium" adlı musiqi alətlərinin satıldığı mağazada işləmişdir. Onun adı Deymona ilham verən trip hop qrupu [[Massive Attack]]-ın üzvü olan 3D-dən gəlir. Deymon sözügedən qrupun 2003-cü ildəki "100th Window" və 2010-cu ildəki "Saturday Come Slow" mahnılarında xüsusi qonaq qismində çıxış edib. Gorillaz-ın mahnılarında Deymonun səsinə xüsusi effekt verilir. * '''Mördok Nikkals''' — bas-gitaraçı. Bu personajın əvvəlcə latınamerikalı olması planlaşdırılırdı. Mördokin qaraçı olan anası onu körpə ikən ərinin evinin qarşısına ataraq çıxıb getmişdir. Mördoku gecə saatlarında pivəxanadan qayıdan içki düşkünü olan atası Sebastian tapıb. Atası keçmişdə Mördoku və onum ögey qardaşı Hannibalı daim ədəbsiz sözlərlə təhqir edərək döyürdü. Atası həm də balaca Mördoku özü ilə pivəxanaya da aparardı - orada onu biabır edərək pivə pulu qazanırdı. O, bunu Mördoka utancverici kostyumlar geyindirib, ona gülünc karoke mahnılar oxutmaqla edirdi. Məktəb illərində o, baxımsızlığına, zarafatcıl hərəkətlərinə və eyni zamanda özünü apara bilmədiyinə görə həmyaşıdları arasında ad çıxarmışdı. Məktəbdə onu həmişə başıqapazlı edən Tony Chopper adlı bir oğlan var idi. Mördok onu alçaldıcı adlarla çağıraraq payını vermişdi. Lakin sonradan Toni onu sifətindən yumruqlayaraq burnunu sındırır. Mördok, uşaqlıqdan musiqiçi olmaq və öz qrupuna sahib olmaq istəyirdi. Mördokun məktəbdə başına gələn daha pis bir olay var - bufetdə satıcı işləyən qadın ona təcavüz etmişdi. Mördokun bu hadisədən bəri hər kəsə qarşı acıqlı qalıb.. O, sonralar şəhərini tərk edir, cinayətkar qruplaşmalara qoşulur və satanist olur. Rok ulduzu olmaqdan ötrü ruhunu şeytana satır. Sazişdən sonra o, Şeytandan "''El Diablo''" adlı bas-gitara alır. O, xeyli sayda musiqi qrupunda çalır. Ancaq onların heç biri uğurlu nəticə vermir, hamısı unudulub gedir. 1997-ci ildə Mördok Vauxhall Astra markalı avtomobil qaçıraraq daha bir xuliqanlıq əməli törədir. O, və dəstəsi musiqi alətləri oğurlamaq üçün "Uncle Norm's Organ Emporium"a soyğun düzənləyir. Mördok avtomobilini işə salaraq sürətlə həmin obyektə, düz Stuartın üzünə çırpır. * '''Rassel Hobbs''' — zərb ifaçısı. Bruklindəndir. Gənc yaşlarından hip-hopla məşğuldur. Onu doğma şəhərindən Mördok qaçırıb. Rasselin dostları onun gözü qarşısında maşın idarə edən küçə dəstəsinin silahlı hücumu nəticəsində həlak olmuşdur. Ölən dostlarının ruhları onun bədəninə girib. "Clint Eastwood" mahnısında onun dostlarından biri olan Del Tha Ghost Rapper ortaya çıxaraq rep oxuyur. * '''Nudl''' — əsl adı məlum deyil. O, Yaponiyada labaratoriyada yaradılmış super əsgərdir. 10 yaşında olarkən sahibləri ondan qurtulmaq qərarına gəlir. Onu paketləyərək hansısa bir ölkəyə göndərirlər. Bu paket təsadüfən Kong Studios-un qarşısına gedib düşür. O, ingiliscə yalnız bir neçə dənə söz bilir - bunlardan biri də Nudldır. == Studiya albomları == * ''[[Gorillaz (albom)|Gorillaz]]'' (2001) * ''[[Demon Days]]'' (2005) * ''[[Plastic Beach]]'' (2010) * ''[[The Fall]]'' (2010) * ''[[Humanz]]'' (2017) * ''[[The Now Now]]'' (2018) * ''[[Song Machine, Season One: Strange Timez]]'' (2020) * ''[[Cracker Island]]'' (2023) == Mahnıları == * [[Clint Eastwood (mahnı)|Clint Eastwood]] (2001) * [[Man Research (Clapper)]] (2001) * [[19-2000]] (2001) * [[Latin Simone (Que Pasa Contigo)]] (2017) * [[O Green World]] (2005) * [[Dirty Harry]] (2005) * [[Feel Good Inc.]] (2005) * [[El Mañana]] (2005) * [[November Has Come]] (2005) * [[DARE]] (2005) * [[Rhinestone Eyes]] (2010) * [[Empire Ants]] (2010) * [[Strobelite]] (2017) * [[Saturnz Barz]] (2017) * [[Andromeda (mahnı)|Andromeda]] (2017) * [[Let Me Out]] (2017) * [[Sex Murder Party]] (2017) * [[She's My Collar]] (2017) * [[Tranz]] (2018) * [[Sorcererz]] (2018) * [[Magic City]] (2018) * [[Fire Flies]] (2018) * [[One Percent]] (2018) * [[Souk Eye]] (2018) * [[The Lost Chord]] (2020) * [[Désolé]] (2020) * [[With Love To An Ex]] (2020) * [[Tarantula (mahnı)|Tarantula]] (2023) * [[Controllah]] (2023) == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Elektronik musiqi qrupları]] [[Kateqoriya:Brit mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:Qremmi mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:MTV Europe Music Award laureatları]] [[Kateqoriya:Parlophone artistləri]] [[Kateqoriya:Virgin Records artistləri]] [[Kateqoriya:Warner Music Group artistləri]] gpqqsmlckt9m93p7r5gu4k8qi6ganz7 7865290 7865287 2024-11-27T05:06:34Z Sofia 261505 7865290 wikitext text/x-wiki {{Musiqi qrupu|Ad=|Şəkil=Gorillaz.jpg|Janr=|Yarandığı yer=|Fəaliyyət illəri=|İndiki üzvlər=Mördok Nikkals<br/>2-D<br/>Noodle<br/>Rassel Hobbs|Keçmiş üzvlər=Paula Kreker<br/>Cyborg Noodle<br/>Eys|Sayt=gorillaz.com|Şəklin ölçüsü=|Loqo=-}}'''Gorillaz''' — 1998-ci ildə musiqiçi [[Deymon Albarn]] və rəssam [[Ceymi Hyulet]] tərəfindən qurulmuş İngiltərə virtual musiqi qrupu. Qrup dörd üzvdən ibarətdir: 2-D (vokal, klaviş), Mördok Nikkals (bas-gitara), [[Nudl]] (gitara, klaviş, vokal) və Rassel Hobbs (baraban). Onların kainatı musiqi videolarında, müsahibələrdə, komikslərdə və qısa cizgi filmləri ilə təqdim olunur. Qrupun hər iki yaradıcısı meymun ili olan 1968-ci ildə doğulub - bu qrupun adının niyə Gorillaz olduğunu açıqlayır. == Üzvləri == * '''2-D''' (Stuart Pot) — vokalist, klaviatura ifaçısı. Ağıllı-başlı biri olmasa da, o, qəlbi təmiz insandır. O, 7 yaşında ikən ağacdan yıxılaraq kəllə-beyin travması alıb - bu zaman onun bütün saçları tökülüb, saçları yenidən çıxanda isə artıq göy rəngdə idi. Uşaq olanda aldığı bu travmaya görə onda daim miqren ağrıları olur, bu üzdən o, müntəzəm olaraq ağrıkəsicilər qəbul edir. Musiqi dinləməyi sevən mehriban, ağıldan kəm biri kimi bilinir. "Uncle Norms Organ Emporium" adlı musiqi alətlərinin satıldığı mağazada işləmişdir. Onun adı Deymona ilham verən trip hop qrupu [[Massive Attack]]-ın üzvü olan 3D-dən gəlir. Deymon sözügedən qrupun 2003-cü ildəki "100th Window" və 2010-cu ildəki "Saturday Come Slow" mahnılarında xüsusi qonaq qismində çıxış edib. Gorillaz-ın mahnılarında Deymonun səsinə xüsusi effekt verilir. * '''Mördok Nikkals''' — bas-gitaraçı. Bu personajın əvvəlcə latınamerikalı olması planlaşdırılırdı. Mördokin qaraçı olan anası onu körpə ikən ərinin evinin qarşısına ataraq çıxıb getmişdir. Mördoku gecə saatlarında pivəxanadan qayıdan içki düşkünü olan atası Sebastian tapıb. Atası keçmişdə Mördoku və onum ögey qardaşı Hannibalı daim ədəbsiz sözlərlə təhqir edərək döyürdü. Atası həm də balaca Mördoku özü ilə pivəxanaya da aparardı - orada onu biabır edərək pivə pulu qazanırdı. O, bunu Mördoka utancverici kostyumlar geyindirib, ona gülünc karoke mahnılar oxutmaqla edirdi. Məktəb illərində o, baxımsızlığına, zarafatcıl hərəkətlərinə və eyni zamanda özünü apara bilmədiyinə görə həmyaşıdları arasında ad çıxarmışdı. Məktəbdə onu həmişə başıqapazlı edən Tony Chopper adlı bir oğlan var idi. Mördok onu alçaldıcı adlarla çağıraraq payını vermişdi. Lakin sonradan Toni onu sifətindən yumruqlayaraq burnunu sındırır. Mördok, uşaqlıqdan musiqiçi olmaq və öz qrupuna sahib olmaq istəyirdi. Mördokun məktəbdə başına gələn daha pis bir olay var - bufetdə satıcı işləyən qadın ona təcavüz etmişdi. Mördokun bu hadisədən bəri hər kəsə qarşı acıqlı qalıb.. O, sonralar şəhərini tərk edir, cinayətkar qruplaşmalara qoşulur və satanist olur. Rok ulduzu olmaqdan ötrü ruhunu şeytana satır. Sazişdən sonra o, Şeytandan "''El Diablo''" adlı bas-gitara alır. O, xeyli sayda musiqi qrupunda çalır. Ancaq onların heç biri uğurlu nəticə vermir, hamısı unudulub gedir. 1997-ci ildə Mördok Vauxhall Astra markalı avtomobil qaçıraraq daha bir xuliqanlıq əməli törədir. O, və dəstəsi musiqi alətləri oğurlamaq üçün "Uncle Norm's Organ Emporium"a soyğun düzənləyir. Mördok avtomobilini işə salaraq sürətlə həmin obyektə, düz Stuartın üzünə çırpır. * '''Rassel Hobbs''' — zərb ifaçısı. Bruklindəndir. Gənc yaşlarından hip-hopla məşğuldur. Onu doğma şəhərindən Mördok qaçırıb. Rasselin dostları onun gözü qarşısında maşın idarə edən küçə dəstəsinin silahlı hücumu nəticəsində həlak olmuşdur. Ölən dostlarının ruhları onun bədəninə girib. "Clint Eastwood" mahnısında onun dostlarından biri olan Del Tha Ghost Rapper ortaya çıxaraq rep oxuyur. * '''Nudl''' — əsl adı məlum deyil. O, Yaponiyada labaratoriyada yaradılmış super əsgərdir. 10 yaşında olarkən sahibləri ondan qurtulmaq qərarına gəlir. Onu paketləyərək hansısa bir ölkəyə göndərirlər. Bu paket təsadüfən Kong Studios-un qarşısına gedib düşür. O, ingiliscə yalnız bir neçə dənə söz bilir - bunlardan biri də Nudldır. == Studiya albomları == * ''[[Gorillaz (albom)|Gorillaz]]'' (2001) * ''[[Demon Days]]'' (2005) * ''[[Plastic Beach]]'' (2010) * ''[[The Fall]]'' (2010) * ''[[Humanz]]'' (2017) * ''[[The Now Now]]'' (2018) * ''[[Song Machine, Season One: Strange Timez]]'' (2020) * ''[[Cracker Island]]'' (2023) == Mahnıları == * [[Clint Eastwood (mahnı)|Clint Eastwood]] (2001) * [[Man Research (Clapper)]] (2001) * [[19-2000]] (2001) * [[Latin Simone (Que Pasa Contigo)]] (2017) * [[O Green World]] (2005) * [[Dirty Harry]] (2005) * [[Feel Good Inc.]] (2005) * [[El Mañana]] (2005) * [[November Has Come]] (2005) * [[DARE]] (2005) * [[Rhinestone Eyes]] (2010) * [[Empire Ants]] (2010) * [[Strobelite]] (2017) * [[Saturnz Barz]] (2017) * [[Andromeda (mahnı)|Andromeda]] (2017) * [[Let Me Out]] (2017) * [[Sex Murder Party]] (2017) * [[She's My Collar]] (2017) * [[Tranz]] (2018) * [[Sorcererz]] (2018) * [[Magic City]] (2018) * [[Fire Flies]] (2018) * [[One Percent]] (2018) * [[Souk Eye]] (2018) * [[The Lost Chord]] (2020) * [[Désolé]] (2020) * [[With Love To An Ex]] (2020) * [[Tarantula (mahnı)|Tarantula]] (2023) * [[Controllah]] (2023) == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Elektronik musiqi qrupları]] [[Kateqoriya:Brit mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:Qremmi mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:MTV Europe Music Award laureatları]] [[Kateqoriya:Parlophone artistləri]] [[Kateqoriya:Virgin Records artistləri]] [[Kateqoriya:Warner Music Group artistləri]] nysvktcllxhokpm748mps3u5rkgsqpg 0 764292 7864889 7514648 2024-11-26T16:24:23Z Mirkazım Bəy 303341 7864889 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} {{YM}} '''Ləzgilər''' — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] [[Şəmkir rayonu]]nun Keçili kənd inzibati ərazi vahidinin tərkibində [[kənd]]. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 11 fevral 1997-ci il tarixli, 248-IQ saylı Qərarı ilə Şəmkir rayonunun Keçili kənd inzibati ərazi vahidinin tərkibindəki Ləzgilər kəndi rayonun yaşayış məntəqələri uçot məlumatından çıxarılmışdır.<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının İmişli, Neftçala, Tovuz, Xaçmaz və Şəmkir rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 11 fevral 1997-ci il tarixli, 248-IQ saylı saylı Qərarı |url=https://e-qanun.az/framework/3811 |access-date=2022-08-31 |archive-date=2022-08-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220831020303/https://e-qanun.az/framework/3811 |url-status=live }}</ref> == Toponimikası == == Tarixi == === Tarixi abidələri === == Coğrafiyası və iqlimi == == Əhalisi == == İqtisadiyyatı == == Mədəniyyəti == == Təhsil == == Din == == Səhiyyə == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == == Həmçinin bax == {{Şəmkir rayonunun yaşayış məntəqələri}} {{Şəmkir rayonu-qaralama}} [[Kateqoriya:Şəmkir rayonunun ləğv olunmuş kəndləri]] [[Kateqoriya:1997-ci ildə ləğv olunan yaşayış məntəqələri]] 15dy031zhi7iazwb8oq8qmoxgq90dlh 0 767371 7865925 7620562 2024-11-27T11:52:28Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar müəllimlər]] silindi 7865925 wikitext text/x-wiki {{Alim |adı = Zəfər Hüseynov |şəkil = |vətəndaşlığı = {{USSR}}→<br>{{AZE}} |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |elmi dərəcəsi = [[riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru]] |iş yeri = [[Sumqayıt Dövlət Universiteti]], rektorun müşaviri |mükafatları = + }} '''Zəfər Hüseynov'''- Azərbaycanlı riyaziyyatçı alim, təhsil işçisi,"Əməkdar müəllim".<ref>{{Cite web |title=Sumqayıt Dövlət Universitetinin əməkdaşlarına fəxri adların verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin |url=https://president.az/az/articles/view/6650 |access-date=2022-09-22 |archive-date=2022-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220922064508/https://president.az/az/articles/view/6650 |url-status=live }}</ref> == Həyatı və təhsili == Hüseynov Zəfər Qafar oğlu 1953-cü il sentyabr ayının 28-də [[Şuşa]] şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. 1970-ci ildə Şuşa şəhər 4 saylı orta məktəbi bitirərək [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin Mexanika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuş, 1975-ci ildə universitetdə təhsilini başa vurmuşdur<ref>{{Cite web |title=Sumqayıt Dövlət Universiteti Rektorun müşaviri |url=https://www.sdu.edu.az/az/advisor_to_the_rector |access-date=2022-09-22 |archive-date=2022-09-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220923151409/https://www.sdu.edu.az/az/advisor_to_the_rector |url-status=live }}</ref> == Əmək fəaliyyəti == Əmək fəaliyyətinə 1975-ci ildə [[Xankəndi]] Pedaqoji İnstitutunda müəllim vəzifəsində işə başlamış, eyni zamanda [[Şuşa]] şəhər 4 saylı orta məktəbidə riyaziyyat müəllimi işləmişdir. 1985-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək fizika-riyaziyyat elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. 1988–1989-cu illərdə [[Gəncə Dövlət Universiteti]]ndə dosent, 1989-cu ildə [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti]]nin [[Şuşa]] fakültəsinin dekan müavini, ADPU-nun Şuşa filialı yarandıqdan sonra, əvvəlcə Tədris və elmi işlər üzrə direktor müavini, 1991-ci ildən isə filialın direktoru vəzifələrində işləmişdir.<ref>{{Cite web |last=Azvision |first=Xəbərlər, Son xəbərlər, Xeberler, Son xeberler |date=2023 |title=Ermənilər tələbələrimizi necə qovmuşdu? {{!}} Xankəndi İnstitutunun qaçqınlıq tarixçəsi - Müsahibə |url=https://azvision.az/news/345542/---ermeniler-telebelerimizi-nece-qovmusdu--%7C-xankendi-institutunun-qacqinliq-tarixcesi--musahibe-.html |access-date=2023-12-05 |website=https://azvision.az |language=az |archive-date=2023-12-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231204182448/https://azvision.az/news/345542/---ermeniler-telebelerimizi-nece-qovmusdu--%7C-xankendi-institutunun-qacqinliq-tarixcesi--musahibe-.html |url-status=live }}</ref> Z. Hüseynov 1994‒2002-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində [[dosent]], 2002-ci ildən isə Sumqayıt Dövlət Universitetinin Riyaziyyat fakültəsinin [[dekan]]ı vəzifəsində işləmiş, 05.01.2022-ci il tarixindən isə rektorun müşaviri vəzifəsinə təyin olunmuşdur. 90-dan çox elmi məqalənin, dərs vəsaiti və metodiki vəsaitin müəllifidir. [[Yeni Azərbaycan Partiyası]]nın üzvüdür. Azərbaycanda təhsilin inkişafındakı xidmətlərinə görə [[Azərbaycan Respublikası Prezidenti]]nin 16 noyabr 2012-ci il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasının "[[Əməkdar müəllim]]i" fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>{{Cite web |title=Sumqayıt Dövlət Universitetinin saytı |url=https://www.sdu.edu.az/az/advisor_to_the_rector |access-date=2022-09-22 |archive-date=2022-09-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220923151409/https://www.sdu.edu.az/az/advisor_to_the_rector |url-status=live }}</ref> == Elmi əsərləri == # Word 7.0 mətn redaktoru ilə işin əsasları ADPU-nun nəşri, 2001(dərs vəsaiti). # İnteqral tənliklər, təqribi həll üsulları, EHM-in tətbiqi, Adiloğlu, nəşriyyatı,2001(dərs vəsaiti). # Hesablama üsulları və praktikumu, Adiloğlu nəşriyyatı, 2003(dərs vəsaiti).[https://www.scribd.com/document/513634117/Z%C9%99f%C9%99r-Huseynov-Hesablama-usullar%C4%B1 ] # Riyaziyyat fakültəsinin qiyabiçi tələbələri üçün ixtisas fənlərindən metodik göstərişlər, SDU-nun nəşri, 2006 (metodik vəsait). # Riyazi analizdən məsələ və misallar, SDU-nun nəşri, 2009 (dərs vəsaiti). # Riyazi məntiq" "Politex" MMC, 2014 (dərs vəsaiti). = Həmçinin bax = * [[Ənvər Əhməd]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == [https://oxu.az/politics/809179 Zəfər Hüseynov-Xankəndi İnstitutunun keçmiş müəllimi: “Qarabağda ali məktəbin bərpasını həsrətlə gözləyirdik” - VİDEO ] [[Kateqoriya:Şuşada doğulanlar]] qeyc94h9455utnq81ykyga5suxo7m7i 11 768737 7865179 7789641 2024-11-26T22:27:29Z Gadir 136647 arxivləşdirmə 7865179 wikitext text/x-wiki {{müzakirə}} {|class="standard" border="1" frame="box" align="right" |- |{{Yeni başlıqlı şərh|tarix göstərmə=1}} |- |{{Arxiv qutusu|Arxiv 2022–2024}} |} nrh5p4gdlg4naj36aotocrewpflr2aj 0 768975 7865791 7414498 2024-11-27T11:02:32Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Azərbaycanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] əlavə olundu 7865791 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |adı = Dursədəf Kərimova |şəkil = Dursadaf Kerimova at the 2020 Summer Paralympics.jpg |şəklin ölçüsü = 220px |şəklin izahı = <small>Dursədəf Kərimova [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020-ci il Yay Paralimpiya Oyunları]]nda</small> |tam adı = Dursədəf Muxtar qızı Kərimova |vətəndaşlıq = {{Bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |doğum tarixi = 23.8.1985 |doğum yeri = [[Bakı]], [[Azərbaycan]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |boyu = |idman növü = Cüdo |məşqçisi = [[Ramin İbrahimov]] |medallar = {{Medal yarışları|[[Fayl:IPC logo (2019).svg|25x25px]] <br> [[Yay Paralimpiya Oyunları|Paralimpiya Oyunları]]}} {{Qızılmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|+70 Kq.}} {{Medal yarışları|Dövlət təltifləri}} {{1-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni}} }} '''Dursədəf Muxtar qızı Kərimova''' (23 avqust 1985; [[Bakı]], [[Azərbaycan]]) — [[Azərbaycan]]ı təmsil edən cüdoçu. 2020-ci ildə [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunları]]nın qalibi olub. == Həyatı == Dursədəf Kərimova 1985-ci il avqustun 23-də [[Bakı]] şəhərində anadan olub. Anası Zülfiyyə Kərimova [[Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti|Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin (ADPU)]] dosenti, bacısı [[Xanım Hüseynova]] isə cüdoçudur. == Karyerası == 2019-cu ildə Dursədəf Kərimova [[Genuya]] şəhərində ([[İtaliya]]) baş tutan Avropa Çempionatının final görüşündə məğlub oldu və gümüş medala sahib oldu. Komanda turnirində də Dursədəf Kərimova qızıl medala sahib oldu. Dursədəf Kərimova 2021-ci il ərzində beynəlxalq turnirlərdə topladığı reytinq xalları hesabına Paralimpiya Oyunlarına vəsiqə qazandı.<ref name=":07">{{cite news|title=11 дзюдоистов завоевали лицензии на Паралимпиаду-2020|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/paralympics/20210629135422188.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220922151712/https://www.azerisport.com/paralympics/20210629135422188.html|archivedate=2022-09-22|url-status=unfit}}</ref> Dursədəf Kərimovanın [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunları]]nın 1/4 final mərhələsi çərçivəsində rəqibi [[Ukrayna]] nümayəndəsi Anastasiya Qarni oldu. Həmin görüşdə Dursədəf Kərimova rəqibinə [[İppon|ippon]]la qalib gəldi və yarım-final mərhələsinə adladı. Bu mərhələdə Dursədəf Kərimova [[Braziliya]] nümayəndəsi Me Emmeriç ilə üz-üzə gəldi. Həmin görüşdə də Dursədəf Kərimova [[İppon|ippon]]la qələbə qazandı və Paralimpiadanın final görüşünə vəsiqə qazandı. Həlledici görüşdə onun rəqibi [[Qazaxıstan]] təmsilçisi Zarina Batbatina oldu. Gərgin idman mübarizəsi şəraitində baş tutan görüşdə Dursədəf Kərimova bu səfər də rəqibinə [[İppon|ippon]]la qalib gəldi və [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunları]]nın qalibi oldu.<ref name=":J05">{{cite news|title=Токио-2020: Дурсадаф Керимова выиграла Паралимпиаду, Ильхам Закиев завоевал бронзу|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210829000527787.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220831033355/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210829000527787.html|archivedate=2022-08-30|url-status=}}</ref><ref name=":J06">{{cite news|title=Дурседеф Керимова: Еще не осознала, что чемпионка Паралимпиады|author=Azerisport.com idman portalı|newspaper=www.azerisport.com|date=01.09.2022|url=https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210829141632621.html|accessdate=01.09.2022|language={{ref-ru}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210829214437/https://www.azerisport.com/olimpizm/tokio-2020/20210829141632621.html|archivedate=2022-08-28|url-status=}}</ref> [[Azərbaycan Prezidenti]] [[İlham Əliyev]]in 6 sentyabr 2021-ci il tarixli Sərəncamına əsasən, [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|XVI Yay Paralimpiya Oyunları]]nda qazandığı nailiyyətlərə və [[Azərbaycanda idman|Azərbaycan idmanı]]nda xidmətlərinə görə Dursədəf Muxtar qızı Kərimova [["Vətənə xidmətə görə" ordeni|1-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni]] ilə təltif edildi.<ref name=":2020T">{{cite news|title=Azərbaycan Milli Paralimpiya Komandasının üzvlərinin təltif edilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 6 sentyabr 2021-ci il tarixli Sərəncamı|author=Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi|newspaper=www.azertag.az|date=06.09.2022|url=https://azertag.az/xeber/1869319|accessdate=05.08.2022|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220805185619/https://azertag.az/xeber/1869319|url-status=live|archive-date=2022-08-05}}</ref> Paralimpiadadan sonra Dursədəf Kərimova 2022-ci ildə [[Kalyari]] şəhərində ([[İtaliya]]) baş tutan Avropa Çempionatında mübarizə apardı və turniri bürünc medalla başa vurdu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Azərbaycan Paralimpiya Oyunlarında}} [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın paralimpiya cüdoçuları]] [[Kateqoriya:2020 Yay Paralimpiya Oyunlarında cüdoçular]] [[Kateqoriya:2020 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Azərbaycan idmançıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan paralimpiyaçıları]] [[Kateqoriya:Azərbaycanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] owikit4ewydxo81vhffsam81tj0zyko 0 771072 7864854 7157025 2024-11-26T16:02:40Z InternetArchiveBot 179784 0 mənbə arxivləşdirildi və 1 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864854 wikitext text/x-wiki {{digər məna}} [[Fayl:2022 Russian Invasion vehicle marking Z.svg|thumb|"Z" simvolu]] [[Fayl:2022 Russian Invasion vehicle marking Z (enclosed).svg|thumb|Z simvolu (kvadratla əhatə edilmiş]] [[Fayl:2022 Russian Invasion vehicle marking V.svg|thumb|[[Rusiyanın Ukraynanı işğalı (2022)|Rusiyanın 2022-ci ildəki Ukraynaya təcavüzündə iştirak edən]] [[Rusiya Silahlı Qüvvələri]]nin [[hərbi maşın]]larında çəkilmiş bir neçə simvoldan biri olan "V" simvolu]] [[Fayl:2022 Russian Invasion vehicle marking O.svg|thumb|[[Rusiyanın Ukraynanı işğalı (2022)|Rusiyanın 2022-ci ildəki Ukraynaya təcavüzündə iştirak edən]] [[Rusiya Silahlı Qüvvələri]]nin [[hərbi maşın]]larında çəkilmiş bir neçə simvoldan biri olan "O" simvolu]] [[Latın əlifbası]]ndakı Z hərfi [[Rusiyanın Ukraynanı işğalı (2022)|Rusiyanın 2022-ci ildəki Ukraynaya təcavüzündə iştirak edən]] [[Rusiya Silahlı Qüvvələri]]nin [[hərbi maşın]]larında çəkilmiş bir neçə simvoldan biridir<ref>{{Cite news |last=Dean |first=Jeff |date=9 March 2022 |title=The letter Z is becoming a symbol of Russia's war in Ukraine. But what does it mean? |work=NPR |url=https://www.npr.org/2022/03/09/1085471200/the-letter-z-russia-ukraine |access-date=15 March 2022 |archive-date=15 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220315013738/https://www.npr.org/2022/03/09/1085471200/the-letter-z-russia-ukraine |url-status=live }}</ref><ref name=Task>{{cite web|url=https://taskandpurpose.com/analysis/russian-military-equipment-white-markings/|title=Here's what those mysterious white 'Z' markings on Russian military equipment may mean|last=Schogol|first=Jeff|date=24 February 2022|access-date=8 March 2022|work=[[Task & Purpose]]|archive-date=9 March 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220309164231/https://taskandpurpose.com/analysis/russian-military-equipment-white-markings/|url-status=live}}</ref>. Müharibə tərəfdarı olan "Z" hərfi Rusiya hökuməti tərəfindən təbliğat vasitəsi kimi istifadə olunur{{refn|name=Zieg|<ref>{{Cite web|language=en|title=DOXA trial|author=[[Open Democracy]]|url=https://www.opendemocracy.net/en/odr/russia-doxa-editors-students-protest-statements/|access-date=2022-05-22|archive-date=2022-09-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220920173214/https://www.opendemocracy.net/en/odr/russia-doxa-editors-students-protest-statements/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news|language=de|newspaper=[[Neue Zürcher Zeitung]]|title=Russlands tiefe Leere – Wladimir Putin hat einen Autoritarismus erschaffen, der mit zynischem Nihilismus und nicht mit der Aussicht auf eine bessere Zukunft wuchert|author=Anna Schor-Tschudnowskaja|url=https://www.nzz.ch/meinung/russland-tiefe-leere-putins-autoritarismus-ist-ein-nihilismus-ld.1676539?reduced=true|access-date=2022-05-22|archive-date=2022-09-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220920171914/https://www.nzz.ch/meinung/russland-tiefe-leere-putins-autoritarismus-ist-ein-nihilismus-ld.1676539?reduced=true|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|language=ru-RU|url=https://krasvremya.ru/pro-tajnyj-smysl-bukvy-z/|script-title=ru:Про тайный смысл буквы Z |author=serjtikhonov|access-date=2022-05-22}}{{dead link|date=May 2022}}</ref>}}. Rusiya vətəndaşları da bu simvolu işğala dəstək əlaməti kimi qəbul ediblər<ref>{{Cite web|title=Ocado to redesign Zoom logo after it draws 'Zwastika' comparisons|url=https://www.theguardian.com/business/2022/mar/24/ocado-redesign-zoom-logo-z-russian-forces-ukraine|website=the Guardian|date=24 March 2022|access-date=1 April 2022|language=en|archive-date=1 April 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220401160730/https://www.theguardian.com/business/2022/mar/24/ocado-redesign-zoom-logo-z-russian-forces-ukraine|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|title=Rusijos dėka blogas metas pradėti verslą su raide "Z"|url=https://kriptovaliutos.org/rusijos-deka-blogas-metas-pradeti-versla-su-raide-z/|website=kriptovaliutos|date=29 March 2022|access-date=1 April 2022|language=lt-LT|first=Theodora|last=Motley}}{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{Cite web|title=Litera Z pe morminte ale soldaților ruși din Iași|url=https://www.cotidianul.ro/litera-z-pe-morminte-ale-soldatilor-rusi-din-iasi/|website=Cotidianul RO|date=21 March 2022|access-date=1 April 2022|language=ro-RO|archive-date=11 April 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411212020/https://www.cotidianul.ro/litera-z-pe-morminte-ale-soldatilor-rusi-din-iasi/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|title=Войната на Путин е трагедия и за руския народ|url=https://www.investor.bg/analizi/91/a/voinata-na-putin-e-tragediia-i-za-ruskiia-narod-348475/|website=Investor.bg|access-date=1 April 2022|language=bg|archive-date=26 March 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220326003925/https://www.investor.bg/analizi/91/a/voinata-na-putin-e-tragediia-i-za-ruskiia-narod-348475/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web |date=10 March 2022 |title=Why Is The Letter 'Z' On All Those Russian Tanks? |url=https://www.huffpost.com/entry/russia-ukraine-letter-z-tanks_n_6228f8a7e4b09cbab2e11a35 |access-date=11 March 2022 |website=[[HuffPost]] |language=en |first=Sara |last=Boboltz |archive-date=11 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220311095613/https://www.huffpost.com/entry/russia-ukraine-letter-z-tanks_n_6228f8a7e4b09cbab2e11a35 |url-status=live }}</ref>. Halbuki sovet dövründə Rusiyada "Z" hərfinə faşizmin simvollarından biri kimi məna verilmişdir<ref name="Shah 9 March">{{cite magazine |last1=Shah |first1=Simmone |title=How 'Z' Fits Into the History of Russian Propaganda Efforts |url=https://time.com/6156411/letter-z-russian-propaganda-history-ukraine/ |magazine=[[Time (magazine)|Time]] |access-date=11 March 2022 |language=en |date=9 March 2022 |archive-date=10 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220310110542/https://time.com/6156411/letter-z-russian-propaganda-history-ukraine/ |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |last1=Butterfield |first1=Michelle |title=How the letter 'Z' became a powerful Russian propaganda tool |url=https://globalnews.ca/news/8667536/z-symbol-russia-what-does-it-mean/ |website=[[Global News]] |access-date=11 March 2022 |date=8 March 2022 |archive-date=9 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220309153821/https://globalnews.ca/news/8667536/z-symbol-russia-what-does-it-mean/ |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |last1=Ahmadi |first1=Ali Abbas |title=The meaning of 'Z': Putin's propaganda campaign to garner support for Russia's brutal invasion |url=https://english.alaraby.co.uk/news/z-putins-propaganda-campaign-support-ukraine-invasion |website=[[The New Arab]] |access-date=11 March 2022 |language=en |date=8 March 2022 |archive-date=9 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220309131105/https://english.alaraby.co.uk/news/z-putins-propaganda-campaign-support-ukraine-invasion |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |title=What do Russians see and hear about the war in Ukraine? |url=https://www.cbsnews.com/news/russia-ukraine-war-what-do-russians-see-and-hear-at-home/ |website=[[CBS News]] |access-date=11 March 2022 |date=10 March 2022 |archive-date=10 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220310163857/https://www.cbsnews.com/news/russia-ukraine-war-what-do-russians-see-and-hear-at-home/ |url-status=live }}</ref>. Eyni zamanda "Z" hərfi 1973-cü ildə çəkilmiş Sovet cizgi filmində nasist esmineslərinin simvolu kimi təqdim edilmişdir. "Batmış gəmilərin xəzinələri" (Сокровища затонувших кораблей) adlı filmin üç baş qəhrəmanı olan uşaq "Neptun" sualtı qayığında səyahət edərkən dənizin dibində batmış esmineslə qarşılaşırlar. Uşaqlardan biri deyir ki, esminesin üzərindəki "Z" hərfi nasistlərin istifadə etdiyi simvoldur. Digər tərəfdən, qrafik olaraq, "Z" rus xalqının keçmişində olmuş beşbucaqlı ulduz, oraq-çəkic və ya qırmızı bayraq kimi məşhur olmuş sovet simvollarından daha çox, [[Üçüncü Reyx|Nasist Almaniyasında]] istifadə edilən [[svastika]]ya daha yaxındır{{refn|name=Zieg|<ref>{{Cite web|language=en|title=DOXA trial|author=[[Open Democracy]]|url=https://www.opendemocracy.net/en/odr/russia-doxa-editors-students-protest-statements/|access-date=2022-05-22|archive-date=2022-09-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220920173214/https://www.opendemocracy.net/en/odr/russia-doxa-editors-students-protest-statements/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news|language=de|newspaper=[[Neue Zürcher Zeitung]]|title=Russlands tiefe Leere – Wladimir Putin hat einen Autoritarismus erschaffen, der mit zynischem Nihilismus und nicht mit der Aussicht auf eine bessere Zukunft wuchert|author=Anna Schor-Tschudnowskaja|url=https://www.nzz.ch/meinung/russland-tiefe-leere-putins-autoritarismus-ist-ein-nihilismus-ld.1676539?reduced=true|access-date=2022-05-22|archive-date=2022-09-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20220920171914/https://www.nzz.ch/meinung/russland-tiefe-leere-putins-autoritarismus-ist-ein-nihilismus-ld.1676539?reduced=true|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|language=ru-RU|url=https://krasvremya.ru/pro-tajnyj-smysl-bukvy-z/|script-title=ru:Про тайный смысл буквы Z |author=serjtikhonov|access-date=2022-05-22}}{{dead link|date=May 2022}}</ref>}}. [[Çexiya]] hökuməti "Z" simvolunu svastikaya ekvivalent kimi təsnif etmişdir<ref name="Vrabec 8 March">{{cite web |last1=Vrabec |first1=Pavel |title=Písmeno "Z" chce policie posuzovat jako svastiku |url= https://neovlivni.cz/pismeno-z-chce-policie-posuzovat-jako-svastiku/ |website={{ill|Neovlivní.cz|cs}} |access-date=10 March 2022 |date=8 March 2022 |language=cs |trans-title=The police want to judge the letter "Z" as a swastika |archive-date=10 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220310174715/https://neovlivni.cz/pismeno-z-chce-policie-posuzovat-jako-svastiku/ |url-status=live }}</ref><ref name="Times 8 March">{{cite web |last1=Tucker |first1=Maxim |last2=Gosling |first2=Tim |title=Amazon sells clothes with Russian military Z symbol |url=https://www.thetimes.co.uk/article/amazon-sells-clothes-with-russian-military-z-symbol-g306c8vwd |access-date=10 March 2022 |archive-url=https://archive.today/20220309004011/https://www.thetimes.co.uk/article/amazon-sells-clothes-with-russian-military-z-symbol-g306c8vwd |archive-date=9 March 2022 |language=en |date=8 March 2022 |website=[[The Times]] |url-access=subscription |url-status=live }}</ref>. [[Qazaxıstan]]<ref name="Polovinko 8 March">{{cite web |last1=Polovinko |first1=Vyacheslav |script-title=ru:Как достать соседей |url=https://novayagazeta.ru/articles/2022/03/08/kak-dostat-sosedei |website=[[Novaya Gazeta]] |access-date=12 March 2022 |language=ru |date=8 March 2022 |trans-title=How to annoy the neighbors |archive-date=12 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220312173822/https://novayagazeta.ru/articles/2022/03/08/kak-dostat-sosedei |url-status=live }}</ref><ref name="Times 8 March" /><ref name="Tengrinews Shymkent">{{cite web |script-title=ru:Автомобили с буквой Z замечены в Уральске и Шымкенте |url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/avtomobili-s-bukvoy-z-zamechenyi-v-uralske-i-shyimkente-463563/ |website={{ill|Tengrinews.kz|kk}} |access-date=7 March 2022 |language=ru |date=5 March 2022 |trans-title=Cars with the letter Z seen in Uralsk and Shymkent |archive-date=6 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220306231539/https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/avtomobili-s-bukvoy-z-zamechenyi-v-uralske-i-shyimkente-463563/ |url-status=live }}</ref><ref name="Tengrinews Nur-Sultan">{{cite web |last1=Lykova |first1=Nadezhda |script-title=ru:Авто с наклейкой Z: водителя оштрафовали в Нур-Султане |url=https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/avto-s-nakleykoy-z-voditelya-oshtrafovali-v-nur-sultane-463253/ |website={{ill|Tengrinews.kz|kk}} |access-date=7 March 2022 |language=ru |date=1 March 2022 |trans-title=Car with Z sticker: driver fined in Nur-Sultan |archive-date=7 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220307160828/https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/avto-s-nakleykoy-z-voditelya-oshtrafovali-v-nur-sultane-463253/ |url-status=live }}</ref> və [[Qırğızıstan]]da<ref name="Times 8 March" /> isə nəqliyyat vasitələrinin üzərində "Z" simvolunun istifadəsi qadağandır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Rusiya–Ukrayna müharibəsi (2022–hal-hazırda)]] k0b53i0g7ba37c1ysr907olof1thmeu 14 771186 7865814 6723296 2024-11-27T11:11:55Z Araz Yaquboglu 17991 7865814 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Qış Paralimpiya Oyunları]] [[Kateqoriya:Ölkələr Paralimpiya Oyunlarında| ]] n64r0vt0nw5tstmbpylmcf6acuu3ps3 14 773941 7865832 6750228 2024-11-27T11:21:38Z Araz Yaquboglu 17991 7865832 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Çoxnövlü idman yarışlarında yarışçılar]] [[Kateqoriya:İdman medalçıları| ]] [[Kateqoriya:Beynəlxalq idman yarışlarında medalçılar]] 186kenmmsfcosv6lp092i8y73sspe9j 0 775124 7865235 7863740 2024-11-27T02:27:25Z Sofia 261505 7865235 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |access-date=2022-11-16 |archive-date=2022-08-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live }}</ref> Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı. Onun digər qruplarına Good, the Bad & the Queen və Rocket Juice & the Moon daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn Londonun Vaytçapel bölgəsində doğulub. Solaxaydır. Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika (o da artisdir) adlı bacısı var. O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən mənşəyi [[Danimarka]]ya gedib çıxır. Ata tərəfdən babası Edvard isə memar və sülh fəalı idi. Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi. O, uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köçüb. Uşaqlığının əsas qismi orada keçib. 9 yaşında ikən isə ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə getmiş və 3 ay orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Deymon uşaq olanda valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyirdi. O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib. Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub. O 1998-ci ildə artist Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. O, repçi Missy Elliott-un adını daşıyır. Deymon 2023-cü ildə Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. Onun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayələr yayılıb. Onun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi var. Heptagramlar həmçinin onun Blur və Gorillaz konsertlərində görünür. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, 32 gün ərzində GarageBand tətbiqi vasitəsilə yazmışdır. O, bu albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb. Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri tez-tez [[Reykyavik]]ə səfər edirdi. Orada evi də var. Deymon, solçu biri kimi bilinir və o, [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub - "[[Humanz]]" ilə qayıdıblar. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, Afrika onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur. Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib. Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır. Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''Everyday Robots'' (2014) * ''The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * Bananaz (2009) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 569wmv3fkza6apsvy6r4yevok9ihjxv 7865253 7865235 2024-11-27T03:25:46Z Sofia 261505 7865253 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı. Onun digər qruplarına Good, the Bad & the Queen və Rocket Juice & the Moon daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Solaxaydır. Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard isə memar və sülh fəalı idi - o, yaşamaq istəməmiş və 2002-ci ildə aclıq aksiyasından ölmüşdür.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> O, uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köçüb. Uşaqlığının əsas qismi orada keçib. 9 yaşında ikən isə ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə getmiş və 3 ay orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Deymon uşaq olanda valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyirdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> O, 1998-ci ildə artist Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. Onun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayələr yayılıb. Onun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi var. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində görünür. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, 32 gün ərzində GarageBand tətbiqi vasitəsilə yazmışdır. O, bu albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri tez-tez [[Reykyavik]]ə səfər edirdi. Orada evi də var. Deymon, solçu biri kimi bilinir və o, [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsert verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub, yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar və 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * Bananaz (2009) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 30pteijv4yp5o16dh7moc47mktd32eo 7865259 7865253 2024-11-27T03:31:59Z Sofia 261505 7865259 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı. Onun digər qruplarına Good, the Bad & the Queen və Rocket Juice & the Moon daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Solaxaydır. Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi - o, yaşamaq istəməmiş və 2002-ci ildə aclıq aksiyasından ölmüşdür.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmış və 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Deymon uşaq olanda valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyirdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> O, 1998-ci ildə artist Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. Onun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayələr yayılıb. Onun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi var. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində görünür. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, 32 gün ərzində GarageBand tətbiqi vasitəsilə yazmışdır. O, bu albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri tez-tez [[Reykyavik]]ə səfər edirdi. Orada evi də var. Deymon, solçu biri kimi bilinir və o, [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsert verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub, yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar və 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * Bananaz (2009) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] k8ic1p97432kpwdvxqixnam5rpji1fh 7865273 7865259 2024-11-27T04:38:12Z Sofia 261505 7865273 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı. Onun digər qruplarına Good, the Bad & the Queen və Rocket Juice & the Moon daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Solaxaydır. Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi - o, yaşamaq istəməmiş və 2002-ci ildə aclıq aksiyasından ölmüşdür.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmış və 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Deymon uşaq olanda valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyirdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, heç özüm də inanmıram''". 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] kanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsert verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub, yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar və 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * Bananaz (2009) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 09shsnldcjg2gk6jj7ly7riw678pvuq 7865274 7865273 2024-11-27T04:42:21Z Sofia 261505 /* Filmoqrafiya */ 7865274 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı. Onun digər qruplarına Good, the Bad & the Queen və Rocket Juice & the Moon daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Solaxaydır. Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi - o, yaşamaq istəməmiş və 2002-ci ildə aclıq aksiyasından ölmüşdür.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmış və 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Deymon uşaq olanda valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyirdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, heç özüm də inanmıram''". 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] kanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsert verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub, yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar və 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 1qy621c6u3tc9w85r8ubnujtmj12tib 7865277 7865274 2024-11-27T04:46:26Z Sofia 261505 7865277 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı. Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Solaxaydır. Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, heç özüm də inanmıram''". 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] kanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsert verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub, yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar və 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 6xvmf3433ndfme1ar2sywxqegh5n98i 7865279 7865277 2024-11-27T04:53:24Z Sofia 261505 7865279 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı. Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, heç özüm də inanmıram''". 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] kanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsert verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub, yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar və 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] pss6x7eve1ur3iyblzotmdzynzw26md 7865284 7865279 2024-11-27T04:58:53Z Sofia 261505 7865284 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. "Ayvor Novello" mükafatı və [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı.<ref>{{cite web|url=http://theivors.com/the-ivors-2016/|title=The Ivors 2016|website=The Ivors|access-date=8 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160523012357/http://theivors.com/the-ivors-2016/|archive-date=23 May 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{London Gazette|issue=61450 |supp=y|page=N10|date=30 December 2015}}</ref> Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, heç özüm də inanmıram''". 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] kanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsert verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını əlində tutmuşdur. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub, yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar və 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> Əvvəlcə onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Lakin 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirilər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bundan sonra qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] swxb8wnbuj5575tbcn9vfgv22sw903t 7865452 7865284 2024-11-27T07:03:13Z Sofia 261505 7865452 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. "Ayvor Novello" mükafatı və [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı.<ref>{{cite web|url=http://theivors.com/the-ivors-2016/|title=The Ivors 2016|website=The Ivors|access-date=8 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160523012357/http://theivors.com/the-ivors-2016/|archive-date=23 May 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{London Gazette|issue=61450 |supp=y|page=N10|date=30 December 2015}}</ref> Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, nəinki özüm də inanmıram''". Suzinin 1990-cı illərin sonlarından bəri öz rəssamlıq işləri üçün Afrikaya etdiyi səyahətlər Deymon Albarnın Afrika musiqisinə olan heyranlığını daha da artırmışdır. 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda onunla bağlı təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] telekanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsertlər verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını dalğalandırıb. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub. Onlar yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar - 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> İll başda onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Ancaq 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirirlər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bunun ardınca qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 957sxm87p5fbzlwq7lrqekzat6h2nl1 7865453 7865452 2024-11-27T07:09:18Z Sofia 261505 7865453 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. "Ayvor Novello" mükafatı və [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı.<ref>{{cite web|url=http://theivors.com/the-ivors-2016/|title=The Ivors 2016|website=The Ivors|access-date=8 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160523012357/http://theivors.com/the-ivors-2016/|archive-date=23 May 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{London Gazette|issue=61450 |supp=y|page=N10|date=30 December 2015}}</ref> Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə fotoqraf-rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, nəinki özüm də inanmıram''". Suzinin 1990-cı illərin sonlarından bəri öz işləri üçün Afrikaya etdiyi səyahətlər Deymon Albarnın Afrika musiqisinə olan heyranlığını daha da artırmışdır. 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda onunla bağlı təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] telekanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsertlər verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını dalğalandırıb. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub. Onlar yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar - 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> İll başda onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Ancaq 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirirlər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bunun ardınca qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 12lr7j1xq9qquzupydqx7r9v1nux9uf 7865602 7865453 2024-11-27T08:58:32Z Sofia 261505 7865602 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. "Ayvor Novello" mükafatı və [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı.<ref>{{cite web|url=http://theivors.com/the-ivors-2016/|title=The Ivors 2016|website=The Ivors|access-date=8 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160523012357/http://theivors.com/the-ivors-2016/|archive-date=23 May 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{London Gazette|issue=61450 |supp=y|page=N10|date=30 December 2015}}</ref> Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə fotoqraf-rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, nəinki özüm də inanmıram''". Suzinin 1990-cı illərin sonlarından bəri öz işləri üçün Afrikaya etdiyi səyahətlər Deymon Albarnın Afrika musiqisinə olan heyranlığını daha da artırmışdır. 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda onunla bağlı təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] telekanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsertlər verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını dalğalandırıb. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub. Onlar yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar - 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. Deymon Albarn, Alan Carr-la etdiyi "''Life's a Beach''" podkastında müxtəlif ölkələrdə olarkən "səhvən" yediyi yeməklərdən danışın. Belə ki, o Cənubi Koreyada it, Nigeriyada meymun, Çində qurbağa və İslandiyada köpəkbalığı yeyib.<ref>{{Cite web |date=2021-11-22 |title=Damon Albarn believes he's eaten dog and monkey on tour |url=https://uk.news.yahoo.com/damon-albarn-believes-hes-eaten-100000079.html?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_referrer_sig=AQAAAGsT6fZx2csoOuEw9ujI6nOjaUExdN0C9idDim9rdg16WlA_U_aVBa70idFU4i3AM-EtQLZo8NVFlnJZCwqtVUaxUnkSxfl-zt6hkNvf4mOrAWVd2CICcgw6VKqm3RZ6tbAHCbz9ffKxHrm4sVcVJXXcDTiJ3sw2KSdWK_92m-xu |access-date=2024-11-27 |website=Yahoo News |language=en-GB}}</ref> O, [[Vegetarianlıq|vegetarian]] biri kimi bilinir.<ref>{{Cite web |title=International Vegetarian Union - Rock/pop music and vegetarianism |url=https://www.ivu.org/history2/music-rock.html |access-date=2024-11-27 |website=www.ivu.org}}</ref> İngilis müğənni [[Adel]] "25" (2015) albomu üzərkində Deymon Albarn ilə birlikdə işləmək istəmişdi. Adel, Deymonun Blur-dakı mahnı yazarlığını bəyənirdi. Hətta o, Blur-un mahnılarını dinləyərək böyümüşdü - bu qrupun fanatı idi.<ref>{{Cite web |date=2021-10-03 |title=The nightmare session between Damon Albarn and Adele |url=https://faroutmagazine.co.uk/the-nightmare-session-damon-albarn-adele/ |access-date=2024-11-27 |website=faroutmagazine.co.uk |language=en-US}}</ref> Lakin, ikisinin sessiyalar zamanı yazdığı demolar Adelin ürəyincə olmayıb. Deymona görə "onların bir araya gəlməsi olduqca dəxlisiz" olub. O, Adeli "özgüvənsiz" adlandırmış və bir daha onunla bərabər işləməcəyini bildirmişdir. Öz növbəsində Adel isə Deymona belə bir təklif etdiyinə görə peşman olub. İkisinin yazdığı mahnılar "25" albomu üçün uyğun gəlmirdi. Deymon Albarn, 2022-ci ilin yanvar ayında "''Los Angeles Times''" qəzetinə verdiyi reportajda ABŞ müğənnisi [[Teylor Svift]] haqqında bunları deyib: "o, öz mahnılarını özü yazmır". O, sonra bu anlaşılmazlığa görə ondan üzr istəyib. Bundan başqa, Deymon [[Billi Ayliş]] və qardaşı [[Finneas OKonnell|Finneas]]ın işini bəyəndiyini deyir. O, yanvar ayında [[Los-Anceles]]də olarkən Billi ilə məkanların birində əyləşib yemək yeyib. Aprel ayında Billinin [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Koaçella]] festivalında baş tutan konserti zamanı ona qoşulub. İkisi "[[Happier Than Ever|Getting Older]]" və "[[Feel Good Inc.]]" mahnılarını duet ediblər.<ref>{{Cite web |last=Miller |first=Shirley Halperin,Jeff |date=2022-04-17 |title=Billie Eilish Brings Out Blur’s Damon Albarn for Gorillaz Classic at Coachella |url=https://variety.com/2022/music/news/billie-eilish-damon-albarn-gorillaz-coachella-1235234201/ |access-date=2024-11-27 |website=Variety |language=en-US}}</ref> Eyni ilin senytabrında Deymon, nə vaxtsa, gələcəkdə Billi ilə Gorillaz mahnısı yazmaq istədiyini açıqlayıb.<ref>{{Cite web |last=UK |first=Rolling Stone |date=2022-09-28 |title=Damon Albarn says he'll collaborate with Billie Eilish in the future |url=https://www.rollingstone.co.uk/music/news/damon-albarn-says-he-will-collaborate-with-billie-eilish-23302/ |access-date=2024-11-27 |website=Rolling Stone UK |language=en-GB}}</ref> == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> İll başda onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Ancaq 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirirlər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bunun ardınca qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] pqrknu06rfrvr798mb6wgx85gkykv2m 7865603 7865602 2024-11-27T09:01:21Z Sofia 261505 7865603 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. "Ayvor Novello" mükafatı və [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı.<ref>{{cite web|url=http://theivors.com/the-ivors-2016/|title=The Ivors 2016|website=The Ivors|access-date=8 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160523012357/http://theivors.com/the-ivors-2016/|archive-date=23 May 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{London Gazette|issue=61450 |supp=y|page=N10|date=30 December 2015}}</ref> Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə fotoqraf-rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, nəinki özüm də inanmıram''". Suzinin 1990-cı illərin sonlarından bəri öz işləri üçün Afrikaya etdiyi səyahətlər Deymon Albarnın Afrika musiqisinə olan heyranlığını daha da artırmışdır. 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda onunla bağlı təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] telekanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsertlər verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını dalğalandırıb. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub. Onlar yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar - 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. Deymon Albarn, Alan Carr-la etdiyi "''Life's a Beach''" podkastında müxtəlif ölkələrdə olarkən "səhvən" yediyi yeməklərdən danışıb. Belə ki, o Cənubi Koreyada it, Nigeriyada meymun, Çində qurbağa və İslandiyada köpəkbalığı yeyib.<ref>{{Cite web |date=2021-11-22 |title=Damon Albarn believes he's eaten dog and monkey on tour |url=https://uk.news.yahoo.com/damon-albarn-believes-hes-eaten-100000079.html?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_referrer_sig=AQAAAGsT6fZx2csoOuEw9ujI6nOjaUExdN0C9idDim9rdg16WlA_U_aVBa70idFU4i3AM-EtQLZo8NVFlnJZCwqtVUaxUnkSxfl-zt6hkNvf4mOrAWVd2CICcgw6VKqm3RZ6tbAHCbz9ffKxHrm4sVcVJXXcDTiJ3sw2KSdWK_92m-xu |access-date=2024-11-27 |website=Yahoo News |language=en-GB}}</ref> O, [[Vegetarianlıq|vegetarian]] biri kimi bilinir.<ref>{{Cite web |title=International Vegetarian Union - Rock/pop music and vegetarianism |url=https://www.ivu.org/history2/music-rock.html |access-date=2024-11-27 |website=www.ivu.org}}</ref> İngilis müğənni [[Adel]] "25" (2015) albomu üzərində Deymon Albarn ilə birlikdə işləmək istəmişdi. Adel, Deymonun Blur-dakı mahnı yazarlığını bəyənirdi. Hətta o, Blur-un mahnılarını dinləyərək böyümüşdü - bu qrupun fanatı idi.<ref>{{Cite web |date=2021-10-03 |title=The nightmare session between Damon Albarn and Adele |url=https://faroutmagazine.co.uk/the-nightmare-session-damon-albarn-adele/ |access-date=2024-11-27 |website=faroutmagazine.co.uk |language=en-US}}</ref> Lakin, ikisinin seanslar zamanı yazdığı demolar Adelin ürəyincə olmayıb. Deymona görə "onların bir araya gəlməsi olduqca dəxlisiz" olub. O, Adeli "özgüvənsiz" adlandırmış və bir daha onunla bərabər işləməcəyini bildirmişdir. Öz növbəsində Adel isə Deymona belə bir təklif etdiyinə görə peşman olub. İkisinin yazdığı mahnılar "25" albomu üçün uyğun gəlmirdi. Deymon Albarn, 2022-ci ilin yanvar ayında "''Los Angeles Times''" qəzetinə verdiyi reportajda ABŞ müğənnisi [[Teylor Svift]] haqqında bunları deyib: "o, öz mahnılarını özü yazmır". O, sonra bu anlaşılmazlığa görə ondan üzr istəyib. Bundan başqa, Deymon [[Billi Ayliş]] və qardaşı [[Finneas OKonnell|Finneas]]ın işini bəyəndiyini deyir. O, yanvar ayında [[Los-Anceles]]də olarkən Billi ilə məkanların birində əyləşib yemək yeyib. Aprel ayında Billinin [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Koaçella]] festivalında baş tutan konserti zamanı ona qoşulub. İkisi "[[Happier Than Ever|Getting Older]]" və "[[Feel Good Inc.]]" mahnılarını duet ediblər.<ref>{{Cite web |last=Miller |first=Shirley Halperin,Jeff |date=2022-04-17 |title=Billie Eilish Brings Out Blur’s Damon Albarn for Gorillaz Classic at Coachella |url=https://variety.com/2022/music/news/billie-eilish-damon-albarn-gorillaz-coachella-1235234201/ |access-date=2024-11-27 |website=Variety |language=en-US}}</ref> Eyni ilin senytabrında Deymon, nə vaxtsa, gələcəkdə Billi ilə Gorillaz mahnısı yazmaq istədiyini açıqlayıb.<ref>{{Cite web |last=UK |first=Rolling Stone |date=2022-09-28 |title=Damon Albarn says he'll collaborate with Billie Eilish in the future |url=https://www.rollingstone.co.uk/music/news/damon-albarn-says-he-will-collaborate-with-billie-eilish-23302/ |access-date=2024-11-27 |website=Rolling Stone UK |language=en-GB}}</ref> == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> İll başda onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Ancaq 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirirlər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bunun ardınca qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] 70evekybgtwtpr61e1wdjqw6qn7nqov 7865627 7865603 2024-11-27T09:21:24Z Sofia 261505 7865627 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. "Ayvor Novello" mükafatı və [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı.<ref>{{cite web|url=http://theivors.com/the-ivors-2016/|title=The Ivors 2016|website=The Ivors|access-date=8 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160523012357/http://theivors.com/the-ivors-2016/|archive-date=23 May 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{London Gazette|issue=61450 |supp=y|page=N10|date=30 December 2015}}</ref> Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon uşaq olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köşüb. Uşaqlığının əsas qismini orada keçirib. 9 yaşında ikən ailəsi ilə birlikdə tətil üçün [[Türkiyə]]yə yollanmışdır. 3 ay müddətinə orada yaşamışdır. Sonralar Esseksdəki Aldham-a köçürlər. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name=Harris2003/><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name=smh>{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> Gənc yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağa başlamışdır. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə fotoqraf-rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, nəinki özüm də inanmıram''". Suzinin 1990-cı illərin sonlarından bəri öz işləri üçün Afrikaya etdiyi səyahətlər Deymon Albarnın Afrika musiqisinə olan heyranlığını daha da artırmışdır. 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda onunla bağlı təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] telekanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsertlər verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını dalğalandırıb. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub. Onlar yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar - 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. Deymon Albarn, Alan Carr-la etdiyi "''Life's a Beach''" podkastında müxtəlif ölkələrdə olarkən "səhvən" yediyi yeməklərdən danışıb. Belə ki, o Cənubi Koreyada it, Nigeriyada meymun, Çində qurbağa və İslandiyada köpəkbalığı yeyib.<ref>{{Cite web |date=2021-11-22 |title=Damon Albarn believes he's eaten dog and monkey on tour |url=https://uk.news.yahoo.com/damon-albarn-believes-hes-eaten-100000079.html?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_referrer_sig=AQAAAGsT6fZx2csoOuEw9ujI6nOjaUExdN0C9idDim9rdg16WlA_U_aVBa70idFU4i3AM-EtQLZo8NVFlnJZCwqtVUaxUnkSxfl-zt6hkNvf4mOrAWVd2CICcgw6VKqm3RZ6tbAHCbz9ffKxHrm4sVcVJXXcDTiJ3sw2KSdWK_92m-xu |access-date=2024-11-27 |website=Yahoo News |language=en-GB}}</ref> O, [[Vegetarianlıq|vegetarian]] biri kimi bilinir.<ref>{{Cite web |title=International Vegetarian Union - Rock/pop music and vegetarianism |url=https://www.ivu.org/history2/music-rock.html |access-date=2024-11-27 |website=www.ivu.org}}</ref> İngilis müğənni [[Adel]] "25" (2015) albomu üzərində Deymon Albarn ilə birlikdə işləmək istəmişdi. Adel, Deymonun Blur-dakı mahnı yazarlığını bəyənirdi. Hətta o, Blur-un mahnılarını dinləyərək böyümüşdü - bu qrupun fanatı idi.<ref>{{Cite web |date=2021-10-03 |title=The nightmare session between Damon Albarn and Adele |url=https://faroutmagazine.co.uk/the-nightmare-session-damon-albarn-adele/ |access-date=2024-11-27 |website=faroutmagazine.co.uk |language=en-US}}</ref> Lakin, ikisinin sessiyalar zamanı yazdığı demolar Adelin ürəyincə olmayıb. Deymona görə "onların bir araya gəlməsi olduqca dəxlisiz" olub. O, Adeli "özgüvənsiz" adlandırmış və bir daha onunla bərabər işləməcəyini bildirmişdir. Öz növbəsində Adel isə Deymona belə bir təklif etdiyinə görə peşman olub. İkisinin yazdığı mahnılar "25" albomu üçün uyğun gəlmirdi. Deymon Albarn, 2022-ci ilin yanvar ayında "''Los Angeles Times''" qəzetinə verdiyi reportajda ABŞ müğənnisi [[Teylor Svift]] haqqında bunları deyib: "o, öz mahnılarını özü yazmır". O, sonra bu anlaşılmazlığa görə ondan üzr istəyib. Bundan başqa, Deymon [[Billi Ayliş]] və qardaşı [[Finneas OKonnell|Finneas]]ın işini bəyəndiyini deyir. O, yanvar ayında [[Los-Anceles]]də olarkən Billi ilə məkanların birində əyləşib yemək yeyib. Aprel ayında Billinin [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Koaçella]] festivalında baş tutan konserti zamanı ona qoşulub. İkisi "[[Happier Than Ever|Getting Older]]" və "[[Feel Good Inc.]]" mahnılarını duet ediblər.<ref>{{Cite web |last=Miller |first=Shirley Halperin,Jeff |date=2022-04-17 |title=Billie Eilish Brings Out Blur’s Damon Albarn for Gorillaz Classic at Coachella |url=https://variety.com/2022/music/news/billie-eilish-damon-albarn-gorillaz-coachella-1235234201/ |access-date=2024-11-27 |website=Variety |language=en-US}}</ref> Eyni ilin senytabrında Deymon, nə vaxtsa, gələcəkdə Billi ilə Gorillaz mahnısı yazmaq istədiyini açıqlayıb.<ref>{{Cite web |last=UK |first=Rolling Stone |date=2022-09-28 |title=Damon Albarn says he'll collaborate with Billie Eilish in the future |url=https://www.rollingstone.co.uk/music/news/damon-albarn-says-he-will-collaborate-with-billie-eilish-23302/ |access-date=2024-11-27 |website=Rolling Stone UK |language=en-GB}}</ref> 2023-cü ilin noyabrında Deymon Gorillaz layihəsi çərçivəsində [[ASAP Rocky]] və Westside Gunn ilə birlikdə studiyada sessiya keçirib. "Whiskey" adlanan bu mahnı Rocky-nin "Don't Be Dumb" albomunda yer alacaq.<ref>{{Cite web |last=https://hiphopdx.com |first=HipHopDX- |date=2023-11-17 |title=A$AP Rocky & Westside Gunn Cook Up In The Studio With Gorillaz |url=https://hiphopdx.com/news/asap-rocky-westside-gunn-studio-gorillaz |access-date=2024-11-27 |website=HipHopDX |language=en}}</ref> 2024-cü ilin yanvarında Rocky, [[Paris]]dəki konserti zamanı bu mahnının canlı debütünü edib. Onu canlı orkestr müşayiət edib.<ref>{{Cite web |date=2024-01-29 |title=A$AP Rocky Previews New Track in Paris With Live Orchestra |url=https://hypebeast.com/2024/1/asap-rocky-whiskey-new-song-westside-gunn-le-gala-des-pieces-jaunes-stream |access-date=2024-11-27 |website=Hypebeast}}</ref> Deymon 2023-cü ilin dekabrında [[Hindistan]]a gedəcəyini və yeni Gorillaz albomu üçün ideyalar formalaşdıracağını bildirib.<ref>{{Cite web |last=Legaspi |first=Althea |date=2023-12-06 |title=Damon Albarn Says Blur Are Going on Hiatus Again: 'It's Too Much for Me' |url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/blur-damon-albarn-announce-hiatus-again-1234918266/ |access-date=2024-11-27 |website=Rolling Stone |language=en-US}}</ref> O, 2024-cü ilin mayında [[Dehli]]dəki musiqi alətləri mağazasında görüntülənib. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon Albarn orta təhsilini Stenvey məktəbində alıb. O, Blur-un gitaraçısı Qrem Kokson ilə bu məktəbə bir yerdə getmişdir. Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə oradaca tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> İll başda onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Ancaq 1988-ci ildə adını "''Seymour''" olaraq dəyişdirirlər. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayır və bunun ardınca qrupun adı bir daha dəyişdirilir - beləcə Blur ortaya çıxır.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] s2ucd56ofq5ejn4f5acgw9pmlkiczn4 7865890 7865627 2024-11-27T11:41:48Z Sofia 261505 7865890 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi | şəkil = BlurWembley090723 (65 of 172) (cropped).jpg | şəklin ölçüsü = 220px | uşağı = Missi Albarn (1999) | partnyoru = {{flatlist| * Justine Frischmann (1991–1998) * Suzi Winstanley (1998–2023)}} | şəklin izahı = Deymon 2023-cü ildə [[Uembli Stadionu]]nda Blur ilə verdiyi konsert zamanı | vətəndaşlığı = }} '''Deymon Albarn''' ({{dil-en|Damon Albarn}}; {{DVTY}}) — İngiltərə musiqiçisi, müğənni-mahnı yazarı, prodüser. Rok qrupu [[Blur]]-un frontmeni və virtual qrup [[Gorillaz]]-ın yaradıcılarından biri. "Ayvor Novello" mükafatı və [["Britaniya imperiyası" ordeni]] laureatı.<ref>{{cite web|url=http://theivors.com/the-ivors-2016/|title=The Ivors 2016|website=The Ivors|access-date=8 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160523012357/http://theivors.com/the-ivors-2016/|archive-date=23 May 2016|url-status=dead}}</ref><ref>{{London Gazette|issue=61450 |supp=y|page=N10|date=30 December 2015}}</ref> Onun digər qruplarına [[The Good, the Bad & the Queen]] və [[Rocket Juice & the Moon]] daxildir. == Həyatı == Deymon Albarn [[Böyük London|Londonun]] Vaytçepel bölgəsində doğulub.<ref name=":1">{{Cite web |last=Sweeney |first=Eamon |title=Damon Albarn interview: 'I think my life has been a bit too colourful to be quite ready for an autobiography' |url=https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |access-date=2022-03-08 |website=Business Post |language=en |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308224512/https://www.businesspost.ie/culture/damon-albarn-interview-i-think-my-life-has-been-a-bit-too-colourful-to-be-quite-ready-for-an-autobiography-756231e5 |url-status=live }}</ref> Özündən yaşca kiçik 1971 təvəllüdlü Cessika adlı bacısı var.<ref name="Maconie">Maconie, Stuart (1999). ''Blur: 3862 Days, The Official History''. Virgin Books; {{ISBN|0-7535-0287-9}}</ref> O, artist ailəsində böyüyüb. Atası Keyt Albarn (1939–2024) rəssam-dizayner və anası Heyzel isə teatrda səhnə qurucusu olub. Valideynləri [[hippi]] idi. Ana tərəfdən kökənləri [[Danimarka]]ya gedib çıxır.<ref>{{cite web|url=https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|title=Damon Albarn discusses new citizenship and 'sense he wasn't just English'|website=Salisburyjournal.co.uk|date=11 November 2021|access-date=6 January 2023|archive-date=6 January 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230106152445/https://www.salisburyjournal.co.uk/leisure/national/19710547.damon-albarn-discusses-new-citizenship-sense-wasnt-just-english/|url-status=live}}</ref> Ata tərəfdən babası Edvard memar və sülh fəalı idi. O, yaşamaq istəməyərək 2002-ci ildə aclıq aksiyasından dünyasını dəyişib.<ref>{{cite web|url=http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|title=Antonin Bartl 100 years Retrospective {{!}}|website=Samscorergallery.co.uk|access-date=9 May 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160528085610/http://www.samscorergallery.co.uk/antonin-bartl-100-years-retrospective/|archive-date=28 May 2016}}</ref><ref name=":0">{{cite web|url=https://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|title=BBC Inside Out – Lincolnshire Peace Community|publisher=BBC|access-date=9 May 2016|archive-date=16 October 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151016153709/http://www.bbc.co.uk/insideout/eastmidlands/series6/lincolnshire_peace_community_conscientious_objector.shtml|url-status=live}}</ref> Atası Keyt Albarn bir vaxtlar (keçmişdə) rok-caz qrupu olan Soft Machine-yə menecerlik edirdi.<ref name=Maconie/><ref name="Harris2003">Harris, John (2003) [https://web.archive.org/web/20090402214804/http://www.independent.co.uk/news/people/profiles/damon-albarn-from-cool-britannia-to-radical-campaigner-for-peace-597655.html "Damon Albarn: From Cool Britannia to radical campaigner for peace"], ''[[The Independent]]'', 15 February 2003.</ref> Deymon balaca olanda valideynlərilə Şərqi Londonda yerləşən Leytonstona köçüb. Orada yamaykalı və pakistanlı uşaqlarla böyüyüb. 9 yaşında ikən ailəsinin bir dostu ilə [[Türkiyə]]yə qalmağa gedib.<ref>{{Cite news |last=O’Hagan |first=Sean |date=2014-04-27 |title=Damon Albarn interview: 'Pop's gone back to showbiz. It's like the Beatles or Dylan never happened' |language=en-GB |work=The Observer |url=https://www.theguardian.com/music/2014/apr/27/damon-albarn-interview-pop-showbiz-beatles-dylan-heroin |access-date=2024-11-27 |issn=0029-7712}}</ref> Bir ay falan müddətinə İstanbulda və İzmirdə yaşayıb. Oradan gələndə valideynləri ilə Esseksdəki Aldham kəndinə köçür. Valideynləri orada çörəkxana işlədirdi. Uşaq olanda [[parabüzən]] yeyirdi. Onun valideynləri evdə [[blüz]], hind raqası və Afrika musiqisi dinləyərdi. Deymonun atası 1981–1997-ci illərdə Kolçester İnstitutunda incəsənət, dizayn və media sahəsi üzrə dərslər verirdi.<ref name="Harris2003" /><ref>{{cite web |title=Colchester School of Art |website=[[Colchester Institute]] |url=https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |access-date=30 December 2020 |quote=At Colchester School of Art we are proud to have a history dating from 1885, the year the original Art School was founded. |archive-date=19 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210119210631/https://www.colchester.ac.uk/colchester-school-of-art/ |url-status=live }}</ref> O, musiqiyə kiçik yaşlarıdan maraq salıb. 6 yaşında amerikan musiqi qrupu olan The Osmonds-un konsertinə baxmağa gedib.<ref name="smh">{{cite web|title=sometime in 2001, Zombie Hip-Hop|url=http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|work=The Sydney Morning Herald|access-date=2 October 2012|year=2001|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150450/http://www.gorillaz-unofficial.com/media_archive/smhinterview01.htm|archive-date=5 March 2016}}</ref> 12 yaşlarında gitara, piano və skripka çalmağı bilirdi. Məktəb orkestrində iştirak edirdi. Musiqi bəstələməklə də məşğul idi. O, bəstələdiyi bir mahnıya görə "Gənc bəstəkarlar müsabiqəsi"ndə qalib gəlmişdi. O, Stanway Comprehensive School-da dram və piano dərsləri alırdı. Qrehem Koksonla orada 13 yaşında dost oldu. Sonralar Londona qayıdaraq "15 Drama School"da aktyorluq dərslərinə davam etdi. Tamaşalarda da iştirak edirdi. Orada çox qalmadı. Blur-dan əvvəl pul qazanmaq üçün müxtəlif işlər görürdü. Londondakı Portobello hotelində barmenlik edib, [[kruassan]] dükanında işləyib və hətta Beat Factory studiyasında çayçı olub. Axşamlar bu studiyada öz mahnılarını yazırdı. == Şəxsi həyatı == Deymon "Elastica" qrupunun frontmeni Justine Frischmann ilə 1991–1998-ci illərdə romantik münasibət qurub.<ref name="Strong">Strong, Martin C. (2003) ''The Great Indie Discography'', Canongate; {{ISBN|1-84195-335-0}}, pp. 635–636</ref> Onlar "''90-cı illərin cool cütlüyü''" hesab olunurdular. Münasibətləri isə heç ciddi sayılmazdı. Deymon onunla ayrıldıqdan sonra başqa bir artist olan Suzi Winstanley ilə münasibətə başlayıb. Deymon 2 oktyabr 1999-cu ildə ata olub - onun qız övladı dünyaya gəlib. Övladına Missi adını qoyub. Uşağı amerikalı repçi Missy Elliott-un adını daşıyır.<ref name=Esquire>{{cite journal|title=Damon Albarn|journal=Esquire|date=January 2000}}</ref> Deymon 2023-cü ildə fotoqraf-rəssam Suzi Winstanley-dən ayrılaraq 25 illik münasibətinə son qoyub. İkisi evli deyildilər. Deymon deyir ki, "''Suzi evliliyə inanmır, nəinki özüm də inanmıram''". Suzinin 1990-cı illərin sonlarından bəri öz işləri üçün Afrikaya etdiyi səyahətlər Deymon Albarnın Afrika musiqisinə olan heyranlığını daha da artırmışdır. 2023-cü ildə Deymonun transseksual Jeziel Aliexis ilə münasibət qurduğuna dair şayiələr yayılıb. Deymonun sağ əlində heptagram və sol əlində isə pentagram döyməsi mövcuddur. Heptagramlar habelə onun Blur və Gorillaz konsertlərində diqqətləri cəlb edir. Deymon Gorillaz-ın 2011-ci ildə çıxan "[[The Fall]]" albomunu şəxsi [[IPad (üçüncü nəsil)|iPad]]-ində, GarageBand tətbiqi vasitəsilə 32 gün ərzində yazıb-tamamlamışdır. O, telefon işlətmədiyini bildirir. O, sözügdedən albomu yazanda hələ "[[Plastic Beach]]" turunun [[Şimali Amerika]] hissəsində idi. Deymon, 2020-ci ildə [[İslandiya]] vətəndaşlığını alıb.<ref name="moore">{{cite web |last=Moore |first=Sam |date=11 November 2021 |title=Damon Albarn says he always had a sense he wasn't 'just English' |url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220824011633/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/news/damon-albarn-icelandic-citizenship-english-b1955919.html |archive-date=24 August 2022 |access-date=15 November 2021 |website=[[The Independent]]}}</ref> Belə ki, o, 90-cı illərdən bəri, 30 ilə yaxındır ki, tez-tez yaşamaq üçün [[Reykyavik]]ə gedirdi. [[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows|İkinci solo albomunu]] da məhz həmin ölkədə yazıb. O, belə bir açıqlama verib: {{Sitat|İslandiya ilə çox xüsusi bir tanışlığım var. Uşaq olanda onunla bağlı təkrarlanan yuxular görürdüm. Yuxuma tez-tez qara qumlar girirdi, onların üzərində, havada süzülürdüm. Uzun müddət, hardasa böyüyənə qədər bu yuxunu görməyə davam etdim. Bir dəfəsində hotel otağında qalırdım, konsert turu ərəfələri idi. Televizora baxmaq istəyirdim, götürüb [[National Geographic]] telekanalını açanda, çimərlikər və qara qumlar haqqında olan proqram yayımlandığını gördüm - bu ölkə İslandiya idi.<ref>{{Cite web |date=2021-11-05 |title=From Iceland — The View From The Piano: Damon Albarn’s Love Affair With Iceland |url=https://grapevine.is/mag/2021/11/05/the-view-from-the-piano-damon-albarns-love-affair-with-iceland/ |access-date=2024-11-27 |website=The Reykjavik Grapevine |language=en-US}}</ref>}} Deymon, [[Solçuluq|solçu]] biri kimi bilinir. [[Fələstin]] dəstəkçisidir. 2010-cu ildə edilən [[Qəzzə bölgəsinə humanitar yardım aparan gəmilərə hücum|Qəzza bölgəsindəki hücuma]] görə İsraildə konsert verməkdən imtina etmişdir. Həmin il Gorillaz ilə [[Suriya]]da və Fələstində konsertlər verib.<ref>{{cite news|url=https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|title=Pixies pull out of Israeli concert|date=6 June 2010|work=CBC News|access-date=26 April 2023|archive-date=27 April 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230427001147/https://www.cbc.ca/news/entertainment/pixies-pull-out-of-israeli-concert-1.921777|url-status=live}}</ref> Deymon Albarn 2023-cü ildə baş tutan Blur konsertləri zamanı [[LGBT]] və [[Transgender|trans]] bayraqlarını dalğalandırıb. Bundan əlavə, Gorillaz-ın "[[Tranz]]" mahnısı üçün hazırlanan vizualizer trans bayrağındakı rəngləri daşımaqdadır. Deymonun 2010-cu ildə Ceymi ilə münasibətləri korlanıb. Ceymi istedadına kifayət qədər qiymət verilmədiyini düşünüb. İkisinin dostluğu 2015-ci ildə bərpa olub. Onlar yeni albom üzərində işləməyə başlayıblar - 2017-ci ildə "[[Humanz]]" ilə geri dönüblər. Deymon Albarn 2000-ci illərdən bəri Maliyə səyahət edir. Deyir ki, [[Afrika]] onu xeyli dəyişdirib. O, "''Africa Express''" təşkilatının yaradıcılarından biridir. Onu Gorillaz konsertlərində "Humanz xoru" (''The Humanz Choir'') müşayiət edir. Deymon Albarnın bacısı Cessika artistdir. Onun uşaqları Rudy Albarn və Etta Albarn Teulon Gorillaz-ın 2020-ci ildə çıxan "[[Song Machine, Season One: Strange Timez|Song Machine]]" albomundakı bir neçə trekə öz töhfələrini veriblər. Deymon Albarn, Alan Carr-la etdiyi "''Life's a Beach''" podkastında müxtəlif ölkələrdə olarkən "səhvən" yediyi yeməklərdən danışıb. Belə ki, o Cənubi Koreyada it, Nigeriyada meymun, Çində qurbağa və İslandiyada köpəkbalığı yeyib.<ref>{{Cite web |date=2021-11-22 |title=Damon Albarn believes he's eaten dog and monkey on tour |url=https://uk.news.yahoo.com/damon-albarn-believes-hes-eaten-100000079.html?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_referrer_sig=AQAAAGsT6fZx2csoOuEw9ujI6nOjaUExdN0C9idDim9rdg16WlA_U_aVBa70idFU4i3AM-EtQLZo8NVFlnJZCwqtVUaxUnkSxfl-zt6hkNvf4mOrAWVd2CICcgw6VKqm3RZ6tbAHCbz9ffKxHrm4sVcVJXXcDTiJ3sw2KSdWK_92m-xu |access-date=2024-11-27 |website=Yahoo News |language=en-GB}}</ref> O, [[Vegetarianlıq|vegetarian]] biri kimi bilinir.<ref>{{Cite web |title=International Vegetarian Union - Rock/pop music and vegetarianism |url=https://www.ivu.org/history2/music-rock.html |access-date=2024-11-27 |website=www.ivu.org}}</ref> İngilis müğənni [[Adel]] "25" (2015) albomu üzərində Deymon Albarn ilə birlikdə işləmək istəmişdi. Adel, Deymonun Blur-dakı mahnı yazarlığını bəyənirdi. Hətta o, Blur-un mahnılarını dinləyərək böyümüşdü - bu qrupun fanatı idi.<ref>{{Cite web |date=2021-10-03 |title=The nightmare session between Damon Albarn and Adele |url=https://faroutmagazine.co.uk/the-nightmare-session-damon-albarn-adele/ |access-date=2024-11-27 |website=faroutmagazine.co.uk |language=en-US}}</ref> Lakin, ikisinin sessiyalar zamanı yazdığı demolar Adelin ürəyincə olmayıb. Deymona görə "onların bir araya gəlməsi olduqca dəxlisiz" olub. O, Adeli "özgüvənsiz" adlandırmış və bir daha onunla bərabər işləməcəyini bildirmişdir. Öz növbəsində Adel isə Deymona belə bir təklif etdiyinə görə peşman olub. İkisinin yazdığı mahnılar "25" albomu üçün uyğun gəlmirdi. Deymon Albarn, 2022-ci ilin yanvar ayında "''Los Angeles Times''" qəzetinə verdiyi reportajda ABŞ müğənnisi [[Teylor Svift]] haqqında bunları deyib: "o, öz mahnılarını özü yazmır". O, sonra bu anlaşılmazlığa görə ondan üzr istəyib. Bundan başqa, Deymon [[Billi Ayliş]] və qardaşı [[Finneas OKonnell|Finneas]]ın işini bəyəndiyini deyir. O, yanvar ayında [[Los-Anceles]]də olarkən Billi ilə məkanların birində əyləşib yemək yeyib. Aprel ayında Billinin [[Koaçella Vadisində Musiqi və İncəsənət Festivalı|Koaçella]] festivalında baş tutan konserti zamanı ona qoşulub. İkisi "[[Happier Than Ever|Getting Older]]" və "[[Feel Good Inc.]]" mahnılarını duet ediblər.<ref>{{Cite web |last=Miller |first=Shirley Halperin,Jeff |date=2022-04-17 |title=Billie Eilish Brings Out Blur’s Damon Albarn for Gorillaz Classic at Coachella |url=https://variety.com/2022/music/news/billie-eilish-damon-albarn-gorillaz-coachella-1235234201/ |access-date=2024-11-27 |website=Variety |language=en-US}}</ref> Eyni ilin senytabrında Deymon, nə vaxtsa, gələcəkdə Billi ilə Gorillaz mahnısı yazmaq istədiyini açıqlayıb.<ref>{{Cite web |last=UK |first=Rolling Stone |date=2022-09-28 |title=Damon Albarn says he'll collaborate with Billie Eilish in the future |url=https://www.rollingstone.co.uk/music/news/damon-albarn-says-he-will-collaborate-with-billie-eilish-23302/ |access-date=2024-11-27 |website=Rolling Stone UK |language=en-GB}}</ref> 2023-cü ilin noyabrında Deymon Gorillaz layihəsi çərçivəsində [[ASAP Rocky]] və Westside Gunn ilə birlikdə studiyada sessiya keçirib. "Whiskey" adlanan bu mahnı Rocky-nin "Don't Be Dumb" albomunda yer alacaq.<ref>{{Cite web |last=https://hiphopdx.com |first=HipHopDX- |date=2023-11-17 |title=A$AP Rocky & Westside Gunn Cook Up In The Studio With Gorillaz |url=https://hiphopdx.com/news/asap-rocky-westside-gunn-studio-gorillaz |access-date=2024-11-27 |website=HipHopDX |language=en}}</ref> 2024-cü ilin yanvarında Rocky, [[Paris]]dəki konserti zamanı bu mahnının canlı debütünü edib. Onu canlı orkestr müşayiət edib.<ref>{{Cite web |date=2024-01-29 |title=A$AP Rocky Previews New Track in Paris With Live Orchestra |url=https://hypebeast.com/2024/1/asap-rocky-whiskey-new-song-westside-gunn-le-gala-des-pieces-jaunes-stream |access-date=2024-11-27 |website=Hypebeast}}</ref> Deymon 2023-cü ilin dekabrında [[Hindistan]]a gedəcəyini və yeni Gorillaz albomu üçün ideyalar formalaşdıracağını bildirib.<ref>{{Cite web |last=Legaspi |first=Althea |date=2023-12-06 |title=Damon Albarn Says Blur Are Going on Hiatus Again: 'It's Too Much for Me' |url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/blur-damon-albarn-announce-hiatus-again-1234918266/ |access-date=2024-11-27 |website=Rolling Stone |language=en-US}}</ref> O, 2024-cü ilin mayında [[Dehli]]dəki musiqi alətləri mağazasında görüntülənib. == Fəaliyyəti == === Blur === Deymon, Goldsmiths College-də musiqi kursuna yazılmış və bas-gitaraçı Aleks Ceymslə məhz orada tanış olmuşdur.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/AkNvk2MgiCc Ghostarchive]{{cbignore}} and the [https://web.archive.org/web/20100805092955/http://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc Wayback Machine]{{cbignore}}: {{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=AkNvk2MgiCc |title=Nardwuar vs. Blur |date=12 May 2007 |via=YouTube |access-date=30 April 2014}}{{cbignore}}</ref> Qrehem Kokson zərb ifaçısı olan Deyv Rauntrini Deymona təqdim edib.<ref>{{cite book |last=Harris |first=John |author-link=John Harris (critic) |date=2004 |title=Britpop!: Cool Britannia and the Spectacular Demise of English Rock |publisher=Da Capo |isbn=9780306813672}}</ref><ref name="Thompson209">Thompson, pg. 209</ref> İlk başda onların qrupu "''Circus''" adlanırdı. Bu adı Deymon seçmişdi. Ancaq 1988-ci ildə qrupun adını yenidən dəyişdirdilər - "''Seymour''" olaraq. 1990-cu ildə qrup Food Recorda-la müqavilə bağlayacaqdı, amma ki, razılığa gələ bilmirdilər. Səbəbi qrupun adı idi. Sonda onlar razılığa gələrək adlarını Blur etməli olurlar.<ref>Harris 2004, pg. 49–50</ref> Blur-un ilk sinqlı 1990-cı ilin oktyabrında yayımlanan "She's So High" olmuşdur. Hansı ki, [[UK Singles Chart]]-da 48-ci yerə yüksəlib. == Diskoqrafiya == {{əsas|Blur|Gorillaz|The Good, the Bad & the Queen}} '''Solo albomlar''' * ''[[Everyday Robots]]'' (2014) * ''[[The Nearer the Fountain, More Pure the Stream Flows]]'' (2021) '''Kollaborasiya albomları''' * ''Mali Music'' (2002) <small>(Afel Bocoum, Toumani Diabaté & Friends ilə)</small> * ''The Good, the Bad & the Queen'' (2007) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Kinshasa One Two'' (2011) <small>(DRC Music-in bir hissəsi kimi)</small> * ''Rocket Juice & the Moon'' (2012) <small>(Flea və Tony Allen ilə. "''Rocket Juice and the Moon''"un bir üzvü kimi)</small> * ''Maison Des Jeunes'' (2013) (<small>Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''In C Mali'' (2014) <small>(Africa Express-in üzvü kimi)</small> * ''The Orchestra of Syrian Musicians and Guests'' (2016) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''[[Merrie Land]]'' (2018) <small>(The Good, the Bad & the Queen ilə)</small> * ''Molo'' (EP) (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> * ''Egoli'' (2019) <small>(Africa Express ilə)</small> == Filmoqrafiya == * [[Bananaz]] (2008) * [[Gorillaz: Layiqsiz kumirləri rədd edin]] (2019) == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İslandiya müğənniləri]] [[Kateqoriya:İngiltərə müğənniləri]] [[Kateqoriya:Britpop musiqiçiləri]] [[Kateqoriya:Alternativ rok müğənniləri]] [[Kateqoriya:Ayvor Novello mükafatı laureatları]] jeoav3pdu1j08epyqhwhj34e59dy1zo 4 776571 7865186 7773017 2024-11-26T22:30:55Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:İnzibatçıların iş bölgüsü]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı 7773017 wikitext text/x-wiki '''İnzibatçıların iş bölgüsü''' — [[VP:İnzibatçılar|inzibatçıların]] hansı səhifələrdə daha fəal olduqlarını müəyyən etməyə yardımçı olacaq bu səhifə, heç bir qaydaya əsaslanmır və iştirak tam olaraq könüllülük əsasındadır. Qeyri-fəal inzibatçıların statuslarının alınması zamanı bu səhifə istinad olaraq göstərilə bilməz. İnzibatçılar bu səhifəyə baş çəkməklə, hansı səhifələrin nəzarətsiz qaldığını rahatlıqla öyrənə və nəzarət etməli olduqları səhifələrə asanlıqla keçid edə biləcəklər. Həmçinin istifadəçilər də bu səhifə vasitəsilə müvafiq müraciətlər üçün hansı inzibatçılara müraciət edə biləcəyinə qərar verə bilər. == İştirak qaydaları və məqsədi == İştirak etmək istəyən istifadəçi bu səhifəyə daxil olub, aşağıda adının qarşısında gün ərzində zaman ayıra biləcəyi səhifələri seçməlidir. '''<big>Açar sözlər</h5>''' <small> * AS — [[Ana səhifə]] * SNS — [[Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr]] * BNS — [[Vikipediya:Bərpa üçün namizəd səhifələr]] * MN — [[Vikipediya:Məqalə namizədləri]] * SSS — [[:Kateqoriya:Sürətli silinəcək səhifələr]] * İM — [[Vikipediya:İnzibatçılara müraciət]] * İHM — [[Vikipediya:İstifadəçi hüquqları üçün müraciətlər]] * İF — [[Xüsusi:UnusedFiles|Xüsusi:İstifadəsiz fayllar]] * MTS — [[:Kateqoriya:Mühafizəsi tələb olunan səhifələr]] * İAD — [[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək]] </small> == İştirak == {| class="wikitable" |+ ![[Vikipediya:İnzibatçılar|İnzibatçılar]] ![[Ana səhifə|AS]] ![[Vikipediya:Silinməyə namizəd səhifələr|SNS]] ![[Vikipediya:Bərpa üçün namizəd səhifələr|BNS]] ![[Vikipediya:Məqalə namizədləri|MN]] ![[:Kateqoriya:Sürətli silinəcək səhifələr|SSS]] ![[Vikipediya:İnzibatçılara müraciət|İM]] ![[Vikipediya:İstifadəçi hüquqları üçün müraciətlər|İHM]] ![[Xüsusi:UnusedFiles|İF]] ![[:Kateqoriya:Mühafizəsi tələb olunan səhifələr|MTS]] ![[Vikipediya:İstifadəçi adı dəyişdirmək|İAD]] |- |[[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] |{{Y}} | | | |{{Y}} | | |{{Y}} | | |- |[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] |{{N}} |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{N}} |- |[[İstifadəçi:Eminn|Eminn]] |{{N}} |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{N}} |{{N}} | |- |[[İstifadəçi:Nicat49|Nicat49]] | | | | | | | | | | |- |[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]] |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{N}} |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{N}} |{{Y}} | |- |[[İstifadəçi:Sortilegus|Sortilegus]] | | |{{Y}} | | | | | | | |- |[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]] |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{N}} |{{Y}} |{{N}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |- |[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]] |{{Y}} |{{N}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{N}} |{{N}} |{{Y}} |- |[[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]] | | | | | | | | | | |- |[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]] |{{Y}} | | | |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} | |- |[[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} | |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} | |- |[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] | |{{Y}} |{{Y}} | |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} | |{{Y}} | |- |[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] | | | | | | | | | | |- |[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} | |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |{{Y}} |- |[[İstifadəçi:Firuza|Firuza]] | | | | | | | | | | |- |} rwcwtc9dkr0klbp8dkgvrt572ippxvj 0 776759 7864642 7599893 2024-11-26T12:34:52Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dini tikililər]] silindi; [[Kateqoriya:Hindistandakı dini tikililər]] əlavə olundu 7864642 wikitext text/x-wiki {{Dini abidə |dini = [[Hinduizm]] |tip = |adı = Brahadişvara məbəd kompleksi |təsviri = |təsvir miqyas = |təsvir izah = |yeparxiya = |başçısı = |ilahi gücü = |həsr olunub = |xeyirdua tarix = |xeyirdua verən = |mərasimi = |festivalı = |himayəsi = |ləğvi = |statusu = |növü = |ölkə = [[Hindistan]] |bölgə = |ştat = [[Tamilnad]] |əyalət = |vilayət = |prefektura = |şəhər = Tanjavur |rayon = |qəsəbə = |kənd = |yerləşdiyi ərazi = |ünvanı = |başlanma tarix = |bitmə tarix = |xərci = |dövr = |tikdirəni = |memarı = |memarlığı = |binası = |minarələri = |minarələrin hündürlüyü = |günbəzləri = |tutumu = |sahəsi = |otaqların sahəsi = |material = |ölçüləri = |hündürlüyü = 66 m (217 ft) |uzunluğu = |eni = |sökülüb = |bərpa tarix = |vəziyyəti = |saytı = |əhəmiyyəti = }} '''Brahadişvara''' Rəsmi olaraq '''Rajarajeşvaram''' adlanan və yerli olaraq '''Thanjai Periya Kovil''' ("Thanjavur Böyük Məbədi") və '''Peruvudaiyar Kovil''' kimi tanınan '''Brahadişvara Məbədi''', Hindistanın [[Tamilnad]] ştatının Thanjavur şəhərində Kaveri çayının cənub sahilində yerləşən<ref name=britbrihadthanj>[https://www.britannica.com/place/Thanjavur-India Thanjavur] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210807100315/https://www.britannica.com/place/Thanjavur-India |date=2021-08-07 }}, Encyclopaedia Britannica</ref><ref name=asibrihadthanj/> Çola memarlıq üslubunda<ref>{{Cite book |last=Rao |first=Raghunadha |url=https://www.google.com/books/edition/Indian_Heritage_and_Culture/U-p8Zg62USYC?hl=en&gbpv=1&dq=brihadisvara+temple+tamil+architecture&pg=PA32&printsec=frontcover |title=Indian Heritage and Culture |publisher=Sterling Publishers |year=1989 |isbn=9788120709300 |pages=32 |language=English |access-date=2022-12-07 |archive-date=2022-11-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221117055925/https://www.google.com/books/edition/Indian_Heritage_and_Culture/U-p8Zg62USYC?hl=en&gbpv=1&dq=brihadisvara+temple+tamil+architecture&pg=PA32&printsec=frontcover |url-status=live }}</ref> inşa edilmiş Şaivit<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=GaYeAAAAMAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |title=Rajaraja the Great: A Garland of Tributes |date=1984 |publisher=Department of Museums, Government Museum |language=en |access-date=2022-12-07 |archive-date=2022-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221031114828/https://books.google.com/books?id=GaYeAAAAMAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=bqeyAAAAIAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |title=India Perspectives |date=1995 |publisher=PTI for the Ministry of External Affairs |language=en |access-date=2022-12-07 |archive-date=2022-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221031114846/https://books.google.com/books?id=bqeyAAAAIAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |url-status=live }}</ref> Hind məbədidir. Bu, ən böyük hind məbədlərindən biridir və Tamil memarlığının nümunəsidir.<ref>{{cite book | first= John | last= Keay | author-link= John Keay | year= 2000 | title= India, a History | publisher= Harper Collins Publishers | location= New York, United States | isbn= 0-00-638784-5 | url= https://books.google.com/books?id=3aeQqmcXBhoC | pages= xix | access-date= 2022-12-07 | archive-date= 2023-07-03 | archive-url= https://web.archive.org/web/20230703190805/https://books.google.com/books?id=3aeQqmcXBhoC | url-status= live }}</ref> O, həmçinin ''Dakshina Meru'' da ("Cənubun Merusu") adlanır.<ref>{{cite book|title=Temple Art, Icons And Culture Of India And South-East Asia|author=K. V. Raman|publisher=Sharada Publishing House, 2006|page=136}}</ref> 1003-1010-cu illər arasında Çola imperatoru Rajaraja I tərəfindən tikilmiş məbəd, şimal-şərqdə müvafiq olaraq təxminən 70 kilometr (43 mil) və 40 kilometr (25 mil) olan hola dövrü ''Gangaikonda Cholapuram məbədi'' və ''Airavatesvara məbədi'' ilə birlikdə UNESCO-nun [[Ümumdünya irsi siyahısı|Ümumdünya İrsi siyahısı]]nın "Çola Məbədləri" kimi tanınan bir hissəsidir.<ref name=UNESCO>{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/250/|title=Great Living Chola Temples|publisher=UNESCO World Heritage Centre|year=2004|access-date=28 November 2015|archive-date=31 October 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20051031070335/https://whc.unesco.org/en/list/250/|url-status=live}}</ref> 11-ci əsrə aid bu məbədin orijinal abidələri bir xəndəyin ətrafında tikilmişdir. Buraya qopura, əsas məbəd, onun nəhəng qülləsi, kitabələri, freskaları və əsasən Şivaizmlə, həm də Vişnuizm və [[Şaktizm]]lə əlaqəli heykəllər daxildir. Məbəd öz tarixi ərzində zədələnmiş və bəzi sənət əsərləri indi əksikdir. Əlavə abidələr sonrakı əsrlərdə əlavə edilib. İndi məbəd 16-cı əsrdən sonra əlavə edilən möhkəmləndirilmiş qala divarları arasında dayanır.{{sfn|S.R. Balasubrahmanyam|1975|pp=1-21}} Qranitdən istifadə edilməklə tikilən türbənin üstündəki vimana qülləsi Cənubi Hindistanın ən hündür qüllələrindən biridir.<ref name=asibrihadthanj>{{cite web|title=The Archaeological Survey of India (ASI)|url=http://asi.nic.in/asi_monu_whs_cholabt.asp|access-date=2022-12-07|archive-date=2007-10-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20071011064916/http://asi.nic.in/asi_monu_whs_cholabt.asp|url-status=live}}</ref> Məbəddə böyük sütunlu ''prakara'' (dəhliz) və Hindistandakı ən böyük Şiva ''linqa''larından biri var.<ref name=asibrihadthanj/><ref name=UNESCO/>{{sfn|S.R. Balasubrahmanyam|1975|pp=20-21}} O, həm də heykəltəraşlığının keyfiyyəti ilə məşhurdur, həmçinin 11-ci əsrdə latun ''Nataraja''nı, Şivanı rəqsin tanrısı olaraq təyin etdiyi yerdir. Kompleksə Nandi, [[Parvati]], Muruqan, [[Qaneşa|Vinayaqar]], Sabhapati, Dakshinamurti, Çandikeşvar, Varahi, Thiruvarurun Thiyagarajar və başqaları üçün ziyarətgahlar daxildir.<ref name=UNESCO/>{{sfn|S.R. Balasubrahmanyam|1975|pp=16-29}} Məbəd Tamilnadda ən çox ziyarət edilən turistik yerlərdən biridir.<ref name="Gopal 1990 185">{{cite book|title=India through the ages|url=https://archive.org/details/indiathroughages00mada|last=Gopal|first=Madan|year= 1990| page= [https://archive.org/details/indiathroughages00mada/page/185 185]|editor=K.S. Gautam|publisher=Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India}}</ref> == Galereya == <gallery mode="packed" heights="150"> Şəkil:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India.jpg|Brahadişvara məbədi, Thanjavur, Tamilnad, Hindistan Şəkil:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|Brahadişvara məbədi üzərində fil relyefi, Thanjavur Şəkil:Sculptures at the Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2016) 04.jpg|[[Sadhu]] kimi dilənçi qabı olan [[Şiva]] (rahib, Bhikşatana) Şəkil:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2016) 100.jpg|Ardhanarişvara (yarı Şiva, yarı Parvati) kişi və qadın prinsiplərinin ayrılmaz olduğunu simvollaşdırır.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017|archive-date=15 August 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180815031629/https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|url-status=live}}</ref> Şəkil:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|Qaneşa həm əsas məbəddə, həm də ayrıca bir ziyarətgahda təsvir edilmişdir. Şəkil:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|Arxa tərəfdə məbəd dəhlizi olan ayrı [[Qaneşa]] məbədi. Şəkil:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2009) 19.jpg|Həyətin şimal hissəsində Subrahmanyar ziyarətgahı. Muruqan, Kartikeya və ya Skanda da adlanır. Şəkil:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|Çandeşvara ziyarətgahı. Şəkil:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|İnsanları dini inanclarına görə təqib edən cini öldürən [[Vişnu]]nun Narasimhada avatarı. Şəkil:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[Lakşmi]] heykəli, ehtiramla nümayiş etdirilən Vaişnava heykəli. Şəkil:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|Qaja-lakşmi [[Monumental boyakarlıq|muralı]], Vaişnavizm mövzüsunda başqa bir sənət əsəri. Şəkil:Sculptures at the Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2016) 01.jpg|Şaivizm məbədində Vişnu heykəli. Şəkil:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|Yoqa və meditasiya relyefi; məbəd çoxsaylı dünyəvi və müqəddəs səhnələri əks etdirir. Şəkil:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|Krişna ağacın üstündə gizlənərək qopikalarla zarafat edir. Şəkil:Nandi Brihadeeswara.jpg|Nandi məbədi Şəkil:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|Heykəl Şəkil:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|Vimana xarici divar elementi Şəkil:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|Pilləkənləri bəzəyən relyeflər Şəkil:Relief detail, Brihadeeswara.jpg|Relyef detalı. Şəkil:Relief detail 2 Brihadeeswara.jpg|Relyef detalı. Şəkil:Entrance Brihadeeswara.jpg|Giriş Şəkil:Thanjavur Big Temple View.jpg|Vimana mənzərəsi Şəkil:Left side view Brihadeeswara.jpg|Sol profil görünüşü Şəkil:The Big Temple - Thanjavur.jpg|Gecə mənzərəsi. Şəkil:PeriyaKoil June 2016.jpg|Tanjore Periya Koil-də səhər saatları Şəkil:A yoga and meditation relief.jpg|Yoqa və meditasiya relyefi Şəkil:Ta-scr.jpg| Brahadişvara məbədindəki tamil yazıları. </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Hindistandakı ümumdünya irsi}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Hindistan abidələri]] [[Kateqoriya:Hindistandakı ümumdünya irsi]] [[Kateqoriya:Məbədlər]] [[Kateqoriya:Dini mədəniyyət]] [[Kateqoriya:Hindistandakı ümumdünya irsi]] [[Kateqoriya:Hindistandakı dini tikililər]] [[Kateqoriya:Hindistan]] ak22a4xrovoggciq4x2f0dutyfs9tkm 7864644 7864642 2024-11-26T12:34:58Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Hindistan]] silindi 7864644 wikitext text/x-wiki {{Dini abidə |dini = [[Hinduizm]] |tip = |adı = Brahadişvara məbəd kompleksi |təsviri = |təsvir miqyas = |təsvir izah = |yeparxiya = |başçısı = |ilahi gücü = |həsr olunub = |xeyirdua tarix = |xeyirdua verən = |mərasimi = |festivalı = |himayəsi = |ləğvi = |statusu = |növü = |ölkə = [[Hindistan]] |bölgə = |ştat = [[Tamilnad]] |əyalət = |vilayət = |prefektura = |şəhər = Tanjavur |rayon = |qəsəbə = |kənd = |yerləşdiyi ərazi = |ünvanı = |başlanma tarix = |bitmə tarix = |xərci = |dövr = |tikdirəni = |memarı = |memarlığı = |binası = |minarələri = |minarələrin hündürlüyü = |günbəzləri = |tutumu = |sahəsi = |otaqların sahəsi = |material = |ölçüləri = |hündürlüyü = 66 m (217 ft) |uzunluğu = |eni = |sökülüb = |bərpa tarix = |vəziyyəti = |saytı = |əhəmiyyəti = }} '''Brahadişvara''' Rəsmi olaraq '''Rajarajeşvaram''' adlanan və yerli olaraq '''Thanjai Periya Kovil''' ("Thanjavur Böyük Məbədi") və '''Peruvudaiyar Kovil''' kimi tanınan '''Brahadişvara Məbədi''', Hindistanın [[Tamilnad]] ştatının Thanjavur şəhərində Kaveri çayının cənub sahilində yerləşən<ref name=britbrihadthanj>[https://www.britannica.com/place/Thanjavur-India Thanjavur] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210807100315/https://www.britannica.com/place/Thanjavur-India |date=2021-08-07 }}, Encyclopaedia Britannica</ref><ref name=asibrihadthanj/> Çola memarlıq üslubunda<ref>{{Cite book |last=Rao |first=Raghunadha |url=https://www.google.com/books/edition/Indian_Heritage_and_Culture/U-p8Zg62USYC?hl=en&gbpv=1&dq=brihadisvara+temple+tamil+architecture&pg=PA32&printsec=frontcover |title=Indian Heritage and Culture |publisher=Sterling Publishers |year=1989 |isbn=9788120709300 |pages=32 |language=English |access-date=2022-12-07 |archive-date=2022-11-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221117055925/https://www.google.com/books/edition/Indian_Heritage_and_Culture/U-p8Zg62USYC?hl=en&gbpv=1&dq=brihadisvara+temple+tamil+architecture&pg=PA32&printsec=frontcover |url-status=live }}</ref> inşa edilmiş Şaivit<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=GaYeAAAAMAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |title=Rajaraja the Great: A Garland of Tributes |date=1984 |publisher=Department of Museums, Government Museum |language=en |access-date=2022-12-07 |archive-date=2022-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221031114828/https://books.google.com/books?id=GaYeAAAAMAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=bqeyAAAAIAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |title=India Perspectives |date=1995 |publisher=PTI for the Ministry of External Affairs |language=en |access-date=2022-12-07 |archive-date=2022-10-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221031114846/https://books.google.com/books?id=bqeyAAAAIAAJ&q=brihadisvara+saiva+temple |url-status=live }}</ref> Hind məbədidir. Bu, ən böyük hind məbədlərindən biridir və Tamil memarlığının nümunəsidir.<ref>{{cite book | first= John | last= Keay | author-link= John Keay | year= 2000 | title= India, a History | publisher= Harper Collins Publishers | location= New York, United States | isbn= 0-00-638784-5 | url= https://books.google.com/books?id=3aeQqmcXBhoC | pages= xix | access-date= 2022-12-07 | archive-date= 2023-07-03 | archive-url= https://web.archive.org/web/20230703190805/https://books.google.com/books?id=3aeQqmcXBhoC | url-status= live }}</ref> O, həmçinin ''Dakshina Meru'' da ("Cənubun Merusu") adlanır.<ref>{{cite book|title=Temple Art, Icons And Culture Of India And South-East Asia|author=K. V. Raman|publisher=Sharada Publishing House, 2006|page=136}}</ref> 1003-1010-cu illər arasında Çola imperatoru Rajaraja I tərəfindən tikilmiş məbəd, şimal-şərqdə müvafiq olaraq təxminən 70 kilometr (43 mil) və 40 kilometr (25 mil) olan hola dövrü ''Gangaikonda Cholapuram məbədi'' və ''Airavatesvara məbədi'' ilə birlikdə UNESCO-nun [[Ümumdünya irsi siyahısı|Ümumdünya İrsi siyahısı]]nın "Çola Məbədləri" kimi tanınan bir hissəsidir.<ref name=UNESCO>{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/250/|title=Great Living Chola Temples|publisher=UNESCO World Heritage Centre|year=2004|access-date=28 November 2015|archive-date=31 October 2005|archive-url=https://web.archive.org/web/20051031070335/https://whc.unesco.org/en/list/250/|url-status=live}}</ref> 11-ci əsrə aid bu məbədin orijinal abidələri bir xəndəyin ətrafında tikilmişdir. Buraya qopura, əsas məbəd, onun nəhəng qülləsi, kitabələri, freskaları və əsasən Şivaizmlə, həm də Vişnuizm və [[Şaktizm]]lə əlaqəli heykəllər daxildir. Məbəd öz tarixi ərzində zədələnmiş və bəzi sənət əsərləri indi əksikdir. Əlavə abidələr sonrakı əsrlərdə əlavə edilib. İndi məbəd 16-cı əsrdən sonra əlavə edilən möhkəmləndirilmiş qala divarları arasında dayanır.{{sfn|S.R. Balasubrahmanyam|1975|pp=1-21}} Qranitdən istifadə edilməklə tikilən türbənin üstündəki vimana qülləsi Cənubi Hindistanın ən hündür qüllələrindən biridir.<ref name=asibrihadthanj>{{cite web|title=The Archaeological Survey of India (ASI)|url=http://asi.nic.in/asi_monu_whs_cholabt.asp|access-date=2022-12-07|archive-date=2007-10-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20071011064916/http://asi.nic.in/asi_monu_whs_cholabt.asp|url-status=live}}</ref> Məbəddə böyük sütunlu ''prakara'' (dəhliz) və Hindistandakı ən böyük Şiva ''linqa''larından biri var.<ref name=asibrihadthanj/><ref name=UNESCO/>{{sfn|S.R. Balasubrahmanyam|1975|pp=20-21}} O, həm də heykəltəraşlığının keyfiyyəti ilə məşhurdur, həmçinin 11-ci əsrdə latun ''Nataraja''nı, Şivanı rəqsin tanrısı olaraq təyin etdiyi yerdir. Kompleksə Nandi, [[Parvati]], Muruqan, [[Qaneşa|Vinayaqar]], Sabhapati, Dakshinamurti, Çandikeşvar, Varahi, Thiruvarurun Thiyagarajar və başqaları üçün ziyarətgahlar daxildir.<ref name=UNESCO/>{{sfn|S.R. Balasubrahmanyam|1975|pp=16-29}} Məbəd Tamilnadda ən çox ziyarət edilən turistik yerlərdən biridir.<ref name="Gopal 1990 185">{{cite book|title=India through the ages|url=https://archive.org/details/indiathroughages00mada|last=Gopal|first=Madan|year= 1990| page= [https://archive.org/details/indiathroughages00mada/page/185 185]|editor=K.S. Gautam|publisher=Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India}}</ref> == Galereya == <gallery mode="packed" heights="150"> Şəkil:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India.jpg|Brahadişvara məbədi, Thanjavur, Tamilnad, Hindistan Şəkil:An elephant relief on the Brihadisvara Temple, Thanjavur.jpg|Brahadişvara məbədi üzərində fil relyefi, Thanjavur Şəkil:Sculptures at the Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2016) 04.jpg|[[Sadhu]] kimi dilənçi qabı olan [[Şiva]] (rahib, Bhikşatana) Şəkil:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2016) 100.jpg|Ardhanarişvara (yarı Şiva, yarı Parvati) kişi və qadın prinsiplərinin ayrılmaz olduğunu simvollaşdırır.<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|title=Ardhanārīśvara|year=2011|encyclopedia=Encyclopædia Britannica|access-date=27 December 2017|archive-date=15 August 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180815031629/https://www.britannica.com/topic/Ardhanarishvara|url-status=live}}</ref> Şəkil:Le temple de Brihadishwara (Tanjore, Inde) (13908795928).jpg|Qaneşa həm əsas məbəddə, həm də ayrıca bir ziyarətgahda təsvir edilmişdir. Şəkil:Brihadeeswarar Temple 04.jpg|Arxa tərəfdə məbəd dəhlizi olan ayrı [[Qaneşa]] məbədi. Şəkil:Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2009) 19.jpg|Həyətin şimal hissəsində Subrahmanyar ziyarətgahı. Muruqan, Kartikeya və ya Skanda da adlanır. Şəkil:Chandeshvara shrine at the Brihadisvara Temple.jpg|Çandeşvara ziyarətgahı. Şəkil:1010 CE Brihadishwara Temple, Hindu god Shiva, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India (8).jpg|İnsanları dini inanclarına görə təqib edən cini öldürən [[Vişnu]]nun Narasimhada avatarı. Şəkil:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, yogini, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|[[Lakşmi]] heykəli, ehtiramla nümayiş etdirilən Vaişnava heykəli. Şəkil:Tanjore Paintings - Big temple 01.JPG|Qaja-lakşmi [[Monumental boyakarlıq|muralı]], Vaişnavizm mövzüsunda başqa bir sənət əsəri. Şəkil:Sculptures at the Brihadisvara Temple, Thanjavur, Tamil Nadu, India (2016) 01.jpg|Şaivizm məbədində Vişnu heykəli. Şəkil:1010 CE Brihadishwara Shiva Temple, wall relief, built by Rajaraja I, Thanjavur Tamil Nadu India.jpg|Yoqa və meditasiya relyefi; məbəd çoxsaylı dünyəvi və müqəddəs səhnələri əks etdirir. Şəkil:Brihadeeswarar Temple 3407.jpg|Krişna ağacın üstündə gizlənərək qopikalarla zarafat edir. Şəkil:Nandi Brihadeeswara.jpg|Nandi məbədi Şəkil:Sculpture2 Brihadeeswara.jpg|Heykəl Şəkil:Sculpture3 Brihadeeswara.jpg|Vimana xarici divar elementi Şəkil:Relief Staircase, Brihadeeswara.jpg|Pilləkənləri bəzəyən relyeflər Şəkil:Relief detail, Brihadeeswara.jpg|Relyef detalı. Şəkil:Relief detail 2 Brihadeeswara.jpg|Relyef detalı. Şəkil:Entrance Brihadeeswara.jpg|Giriş Şəkil:Thanjavur Big Temple View.jpg|Vimana mənzərəsi Şəkil:Left side view Brihadeeswara.jpg|Sol profil görünüşü Şəkil:The Big Temple - Thanjavur.jpg|Gecə mənzərəsi. Şəkil:PeriyaKoil June 2016.jpg|Tanjore Periya Koil-də səhər saatları Şəkil:A yoga and meditation relief.jpg|Yoqa və meditasiya relyefi Şəkil:Ta-scr.jpg| Brahadişvara məbədindəki tamil yazıları. </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Hindistandakı ümumdünya irsi}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Hindistan abidələri]] [[Kateqoriya:Hindistandakı ümumdünya irsi]] [[Kateqoriya:Məbədlər]] [[Kateqoriya:Dini mədəniyyət]] [[Kateqoriya:Hindistandakı ümumdünya irsi]] [[Kateqoriya:Hindistandakı dini tikililər]] nhigaxp6gb9jc1bpdpfbrionmu7hduw 0 783598 7865587 7553502 2024-11-27T08:42:29Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865587 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Zinaida Gippius''' {{DVTY}} — [[rus]] [[yazıçı]]sı, [[dramaturq]], tənqidçi, rus simvolizminin nümayəndəsi. [[Almanlar|Alman]] əsilli [[hüquqşünas]] ailəsində doğulub. [[Kiyev]]də qızlar institutuna və [[Moskva]]da gimnaziyaya daxil olsa da, xəstəliyinə görə təhsilini yarımçıq qoyub və evdə lisey müəllimlərindən dərs alıb. Kiçik yaşlarından [[şeir]] yazmağa başlayıb. 1888-ci ildə "Şimal xəbərləri" jurnalında dərc edilən "İthaf" və "Nəğmə" şeirləri ilk mətbu əsərləridir. İlk nəsr əsərləri "Yeni insanlar" (1896), "Ayna" (1898) adlı kitablarında toplanmışdır. 1904-cü ildə çap olunan "Şeirlər toplusu. 1889–1903" adlı ilk şeir kitabı rus poeziyasında modernizmi zənginləşdirmişdir. Dövrünün inqilabi hərəkatının iştirakçılarından bəhs edən "Al-qırmızı qılınc" (1906) hekayələr toplusunun, "Lalələrin rəngi" (1908) dramının müəllifidir. 1920-ci ildən Parisdə yaşayıb. Onun təşəbbüsü əsasında xaricdə rus mədəniyyətinə maraq oyatmaq, müxtəlif mühacir ədəbi dairələri birləşdirmək məqsədilə Parisdə "Yaşıl çıraq" (1927–1939) cəmiyyəti yaradılıb. "Sonuncu dairə" (1972, bitməyib) [[Poema|poeması,]] [[esse]] və [[Ədəbi tənqid|ədəbi-tənqidi]] məqalələri var. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Dramaturqlar]] [[Kateqoriya:Rusiya tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Sürgün olunanlar]] ahpolt1ukx3y0pxbqj7wjwa614liars 7865588 7865587 2024-11-27T08:42:41Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dramaturqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya dramaturqları]] əlavə olundu 7865588 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Zinaida Gippius''' {{DVTY}} — [[rus]] [[yazıçı]]sı, [[dramaturq]], tənqidçi, rus simvolizminin nümayəndəsi. [[Almanlar|Alman]] əsilli [[hüquqşünas]] ailəsində doğulub. [[Kiyev]]də qızlar institutuna və [[Moskva]]da gimnaziyaya daxil olsa da, xəstəliyinə görə təhsilini yarımçıq qoyub və evdə lisey müəllimlərindən dərs alıb. Kiçik yaşlarından [[şeir]] yazmağa başlayıb. 1888-ci ildə "Şimal xəbərləri" jurnalında dərc edilən "İthaf" və "Nəğmə" şeirləri ilk mətbu əsərləridir. İlk nəsr əsərləri "Yeni insanlar" (1896), "Ayna" (1898) adlı kitablarında toplanmışdır. 1904-cü ildə çap olunan "Şeirlər toplusu. 1889–1903" adlı ilk şeir kitabı rus poeziyasında modernizmi zənginləşdirmişdir. Dövrünün inqilabi hərəkatının iştirakçılarından bəhs edən "Al-qırmızı qılınc" (1906) hekayələr toplusunun, "Lalələrin rəngi" (1908) dramının müəllifidir. 1920-ci ildən Parisdə yaşayıb. Onun təşəbbüsü əsasında xaricdə rus mədəniyyətinə maraq oyatmaq, müxtəlif mühacir ədəbi dairələri birləşdirmək məqsədilə Parisdə "Yaşıl çıraq" (1927–1939) cəmiyyəti yaradılıb. "Sonuncu dairə" (1972, bitməyib) [[Poema|poeması,]] [[esse]] və [[Ədəbi tənqid|ədəbi-tənqidi]] məqalələri var. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Rusiya dramaturqları]] [[Kateqoriya:Rusiya tənqidçiləri]] [[Kateqoriya:Sürgün olunanlar]] gshlkwvfyqra46l0vd8jhsgez5oitme 0 786047 7865323 6910321 2024-11-27T05:39:32Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Meksika uzunömürlüləri]] əlavə olundu 7865323 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=fevral 2023}} {{siyasətçi}} '''Aaron Sayens Qarza''' ({{dil-es|Aarón Sáenz Garza}}; {{DVTY}}) — [[Meksika]] siyasətçisi.<ref>{{Cite web|url=https://books.google.com/books?id=wThaAAAAYAAJ&q=Aar%C3%B3n+S%C3%A1enz+Garza+1983&dq=Aar%C3%B3n+S%C3%A1enz+Garza+1983&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiP4IuoutvXAhWE2KQKHRObBgYQ6AEIMDAC|title=Latin American Lives: Selected Biographies from the Five-volume Encyclopedia of Latin American History and Culture|first1=Macmillan General Reference|last1=Staff|first2=Macmillan|last2=Publishing|date=9 fev 1998|publisher=Macmillan Library Reference USA|via=Google Books}}</ref> == Həyatı == Aaron Sayens Qarza 1 iyun 1891-ci ildə [[Meksika]]da, [[Nuevo-Leon|Nuevo-Leon ştatının]] [[Monterrey|Monterrey şəhərində]] anadan olmuşdur. Xuan Sayens Qarza və Konsepsyon Qarzanın oğlu olmuşdur.<ref name="prabook">{{Cite web|url=https://prabook.com/web/aaron.saenz/1114666|title=Aarón SÁENZ|website=prabook.com|access-date=2023-02-09|archive-date=2023-02-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20230209124534/https://prabook.com/web/aaron.saenz/1114666|url-status=live}}</ref> 1916-cı ildə Hərbi və Hərbi Dəniz nazirliyində katib olmuşdur. 28-ci Qanunvericilik Məclisinin xalq deputatı. 1918-ci ildə [[Braziliya]]da səlahiyyətli nazir.<ref name="prabook" /> 1920–1924-cü illərdə xarici işlər nazirinin müavini, 1924–1927-ci illərdə nazir.<ref>{{cite magazine|author=|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,722820,00.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20110131205051/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,722820,00.html|url-status=dead|archive-date=January 31, 2011|title=MEXICO: Vexful Waiting|magazine=Time|date=1926-12-06|accessdate=2013-03-12}}</ref><ref>{{cite magazine|author=|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,846094,00.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20101125043934/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,846094,00.html|url-status=dead|archive-date=November 25, 2010|title=Foreign News: Secrets|magazine=Time|date=1927-03-14|accessdate=2013-03-12}}</ref> 1924-cü ildə [[Yaponiya]] ilə ticarət və gəmiçilik müqaviləsini müzakirə etmək, 1925-ci ildə Meksika ilə [[Almaniya]] arasında iddialar konvensiyasını imzalamaq və 1925-ci ildə Meksika ilə [[Kuba]] arasında ekstradisiya müqaviləsini imzalamaq üçün xüsusi nümayəndə olmuşdur. 1925-ci ildə Prezident [[Xerardo Maçado|Maçadonun]] inauqurasiyası üçün Kubada xüsusi missiyada olan səfir kimi xidmət etmişdir.<ref name="prabook" /> 1927-ci ildə Nuevo-Leonun qubernatoru seçilmişdir.<ref>{{cite magazine|author=|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,786965,00.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20101121042548/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,786965,00.html|url-status=dead|archive-date=November 21, 2010|title=MEXICO: Must keep calm!|magazine=Time|date=1928-07-30|accessdate=2013-03-12}}</ref> 1930-cu ildə xalq maarif naziri olmuşdur. 1930-1931-ci illərdə sənaye, ticarət və əmək naziri olmuşdur.<ref name="prabook" /> 1932–1935-ci illərdə federal dairənin mərkəzi şöbə müdiri kimi xidmət etmişdir.<ref>{{cite magazine|author=|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,748144,00.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20101125080407/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,748144,00.html|url-status=dead|archive-date=November 25, 2010|title=MEXICO: Palm Down|magazine=Time|date=1934-12-10|accessdate=2013-03-12}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Meksika siyasətçiləri]] [[Kateqoriya:Meksika uzunömürlüləri]] mmjfufygmri6pmh8t2v1ht5skigivq4 14 790896 7865900 6947833 2024-11-27T11:44:17Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Əməkdar elm xadimləri]] silindi; [[Kateqoriya:Ermənistanın əməkdar elm xadimləri]] əlavə olundu 7865900 wikitext text/x-wiki {{catmore|Ermənistan Respublikasının əməkdar elm xadimi}} [[Kateqoriya:Ermənistanın əməkdar elm xadimləri]] [[Kateqoriya:Ermənistanın fəxri adları ilə təltif olunanlar]] [[Kateqoriya:Ermənistan alimləri]] ga9bwg2f6p57vd5l7n6gkz4o1w4yf7k 1 793296 7865247 6977793 2024-11-27T03:10:07Z Gadir 136647 Gadir [[Müzakirə:Mein Kampf]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Mənim mübarizəm]] olaraq dəyişdi.: Azərbaycancası belədir və nəşr də olunub bu adla 6977793 wikitext text/x-wiki {{müzakirə}} == Mənim mübarizəm == Mənim mübarizəm niyə deyil? Belə adlandırılmalı deyil? [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 08:32, 12 aprel 2023 (UTC) 5nauv6schqkaok2rs7sar65b5d95p3f 0 793716 7865534 7811576 2024-11-27T07:54:17Z Nərmin Həsənova Tərlan 268953 /* growthexperiments-addlink-summary-summary:3|0|0 */ 7865534 wikitext text/x-wiki {{vikiləşdirmək}} {{azərbaycanca deyil}} {{Yazıçı}} '''Han Kan''' ({{koreyaca|hanqıl=한강}}; {{DVTY}}) – [[Cənubi Koreya]] yazıçısı. Onun 2016-cı ildə nəşr olunmuş, [[ət]] yeməkdən imtina edən, mental cəhətdən xəstə olan və ailəsinin etinasızlığı ilə qarşılaşan qadının həyatından bəhs edən "[[Vegetarianlıq|Vegeterian]]" əsəri 2016-cı ildə beynəlxalq "''Man Booker"'' mükafatına layiq görülüb. Roman həmçinin ingilis dilinə tərcümə olunmuş ilk köreya dilli əsərdir. 2024-cü ildə ədəbiyyat üzrə "Nobel" mükafatına layiq görülüb.<ref>{{Cite web |title=2024-cü ilin ədəbiyyat üzrə "Nobel" mükafatının qalibi məlum olub |url=https://oxu.az/dunya/2024-cu-ilin-edebiyyat-uzre-nobel-mukafatinin-qalibi-melum-olub |access-date=2024-10-10 |website=Oxu.az |language=az}}</ref> Han Kan ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüş ilk koreyalı və dördüncü (iki [[Yaponlar|yapon]] və bir [[Çinlilər|çinlidən]] sonra) [[Asiyalılar|asiyalı]], ilk asiyalı qadın, 2000-ci ildə [[Sülh üzrə Nobel mükafatı laureatlarının siyahısı|Sülh üzrə Nobel mükafatını]] alan C.Koreya prezidenti [[Kim De Çjun|Kim De Çjundan]] sonra ikinci koreyalı Nobel mükafatı [[Laureat|laureatıdır]]. == Həyatı == Han Kan yazıçı Han Son Vonun ([[Koreya dili|kor]]. 한승원) qızıdır. Kan [[koreya dili]] və yaradıcılığı ixtisası üzrə [[Seul]] incəsənət universitetini bitirmişdir. Vaxtaşırı [[Miqren|miqrendən]] əziyyət çəkən Han Kan miqrenin onu "təvazökar olmasına" kömək olduğunu bildirmişdir. == Yaradıcılığı == Yazıçının debüt əsəri olan "Yosunun sevgisi" adlı əsəri 1995-ci ildə çap edilmiş, dəqiq və ətraflı təhkiyəsinə görə marağa səbəb olmuşdur. Han "Vegeterian" və onunla bənzər olan "Monqol ləkəsi"ni əliylə yazmalı olur, çünki kompüterin klaviaturasından həddindən artıq istifadə biləyinin ağrımasına səbəb olmuşdu. Qeyd edilir ki, Han öz kollec illərində İ Sanq adlı müasir koreyalı şairin bir misrasına aludə olmuşdur: "İnanıram ki, insanlar bitki olmalıdır". İ Sanqın misrasındakı Yapon işğalı altında Koreyanın müstəmləkə tarixində məruz qaldığı zorakılığa qarşı müdafiə mövqeyini anlayan Han bundan ilham alaraq özünün ən uğurlu işi olan "Vegeterian"ı yazdı. "Vegeterian" müəllifin ingilis dilinə tərcümə edilən ilk əsəri oldu, buna baxmayaraq Deborah Smitin onun novellasını ingilis dilinə tərcümə etməsi ilə artıq beynəlxalq mühitdə diqqət çəkməyi bacarmışdı. Alimlərin romanda səhvlər aşkarlaması bəzi mübahisələrə səbəb olmuşdur, bununla yanaşı, Smitin dialoqları səhv obrazlara aid etməsi ilə bağlı da müzakirələr var. Bu iki səbəbdən tərcümə əsəri 2016-cı ildə "Man booker" mükafatına layiq görülmüşdür. Han bu mükafata namizəd görülən ilk koreyalı yazıçıdır. Əsər həmçinin, "NYTimes"ın kitab dəyərləndirməsində "2016-cı ilin ən yaxşı 10 kitabı" siyahısında yer almışdır. Müəllifin üçüncü romanı olan "Ağ kitab" 2018-ci ildə "Beynəlxalq kitabçı" mükafatında son namizədlər arasında yer almışdır. Hanın ədəbi karyerası 1993-cü ildə "Ədəbiyyat and Cəmiyyət" jurnalının qış sayında "Seulda qış" da daxil olmaqla beş şeirini dərc etdirməsi ilə başladı. Onun bədii yaradıcılığı növbəti il "Qırmızı Lövbər" hekayəsi Seul Şinmun Bahar Ədəbi Müsabiqəsində qalib gəldikdən sonra başladı. Onun ilk hekayələr toplusu, "Yosunun Sevgisi" 1995-ci ildə nəşr olundu. 1998-ci ildə Han Ayova Universitetində Beynəlxalq Yazı Proqramında iştirak etdi. Onun Koreyada nəşr olunan əsərlərinə "Qadınımın Meyvələri" (2000) "Od Salamander" (2012); "Qara maral" (1998), "Sənin Soyuq əlin" (2002), "Vegetarian" (2007), "Nəfəslə mübarizə" (2010), "Yunan dərsləri" (2011), "İnsan hərəkətləri" (2014), "Ağ kitab" (2016) və "Biz Ayrılmırıq" (2021) kimi romanlar; "Axşamı Çəkməcəyə Qoydum" [[şeir]] (2013); "Sevgi və onun ətrafında olanlar" (2003), "Sakitcə Oxunan Mahnılar" (2007) esse kitabları daxildir. Han həm də musiqiçidir, eləcə də vizual sənətlə maraqlanır və onun işlərində tez-tez bu çoxşaxəli sənət nümunələrinə rast gəlmək olar. "Sənin soyuq əlin" (2002) heykəltaraş və onun modelinin hekayəsi ətrafında cərəyan edir. O, "Sakitcə Oxunan Mahnılar" (2007) adlı esse kitabını nəşr etdirəndə bəstəsəni, sözlərini özü yazdığı və ifa etdiyi on mahnıdan ibarət CD buraxdı. Əvvəlcə oxumaq niyyətində olmayan Han musiqiçi və musiqi direktoru Han Conq Rimin təkidi ilə bu mahnıları özü ifa edir. Han 1999-cu ildə "Körpə Budda" romanı ilə 25-ci "Koreya Roman Ədəbiyyatı " Mükafatını, 2000-ci ildə "Günün gənc artisti" mükafatını, "Monqol ləkəsi" ilə 2005-ci ildə "I-Sanq Ədəbi Mükafatı"nı və 2010-cu ildə "Nəfəslə mübarizə" ilə "Donq-ni Ədəbi Mükafatı"nı qazandı. "Körpə Budda" və "Vegetarian" filmləri onun eyniadlı əsərləri əsasında çəkilib. Film Busan Beynəlxalq Film Festivalında uğur qazandı. Monqol ləkəsi İ Sanq Ədəbi Mükafatını qazandı. Seriayanın qalan hissəsi müqavilə problemlərinə görə gecikdirildi. Han 2013-cü ilə qədər Kim Eran 32 yaşında bu mükafatı alana qədər I Sanq Ədəbiyyat Mükafatını alan ən gənc yazıçı idi. Han, 1 oktyabr 2017-ci ildə İtaliyada Adelfi Edizionin "Atti Umani" adlı "İnsan hərəkətləri" nin italyan tərcüməsi ilə 2017-ci ildə Malaparte Mükafatını qazanmaq üçün seçilmişdir. Han Kanın 2017-ci ildə yazdığı "Ağ Kitab" avtobioqrafik romanı doğumundan iki saat sonra ölən böyük bacısının itkisindən bəhs edir. 2018-ci ildə Kan "Gələcək Kitabxana" layihəsinə töhfə vermək üçün seçilən beşinci yazıçı oldu == Əsərləri == ===Romanlar === *여수의 사랑 ("Yeosuda sevgi"), Moonji, 1995, ISBN 89-320-0750-0. *검은 사슴 ("Qara maral"), Munhakdongne, 1998, ISBN 89-8281-133-8. *내 여자의 열매 ("Mənim qadınımın meyvələri"), Changbi, 2000, ISBN 89-364-3657-0. *그대의 차가운 손 ("Soyuq əlləriniz"), Moonji, 2002, ISBN 89-320-1304-7. *채식주의자 ("Vegetarian"), Çanqbi 2007, ISBN 978-89-364-3359-8. *바람이 분다, 가라 ("Külək əsir, get"), Moonji, 2010, ISBN 978-89-320-2000-6. *희랍어 시간 ("Yunan dərsləri"), Munhakdongne, 2011, ISBN 978-89-546-1651-5. *노랑무늬영원 ("Alov Salamander"), Moonji, 2012, ISBN 978-89-320-2353-3. *소년이 온다 ("İnsan hərəkətləri"), Changbi 2014, ISBN 978-89-364-3412-0. *흰 ("Ağ"), Nanda, 2016, ISBN 978-89-546-4071-8. *작별하지 않는다 ("Biz Ayrılmırıq"), Munhakdongne, 2021, ISBN 978-89-546-8215-2. *Biz Ayrılmırıq, Emily Yae Won və Paige Aniyah Morris tərəfindən tərcümə edilmişdir, [[London]]: Hogarth Press, 2025, ISBN 978-1-84627-695-8. ===Hekayələr === *내 이름은 태양꽃 ("Mənim adım günəbaxandır"), Munhakdongne, 2002, ISBN 978-89-8281-479-2. *붉은 꽃 이야기 ("Qırmızı çiçək hekayəsi"), Yolimwon, 2003, ISBN 978-89-7063-333-6. *천둥 꼬마 선녀 번개 꼬마 선녀 ("Şimşək çaxan kiçik pəri, ildırımlı kiçik pəri"), Munhakdongne, 2007, ISBN 978-89-546-0279-2. *눈물상자 ("Göz yaşı qutusu"), Munhakdongne, 2008, ISBN 978-89-546-0581-6. ===Şeirlər === *서랍에 저녁을 넣어 두었다 ("Mən naharı siyirməyə qoydum"), Moonji, 2013, ISBN 978-89-320-2463-9. ===Esselər === *사랑과, 사랑을 둘러싼 것들 ("Sevgi və sevgini əhatə edən şeylər"), Yolimwon, 2003, ISBN 978-89-7063-369-5. *가만가만 부르는 노래 ("Sakit oxumaq üçün mahnı"), Bichae, 2007, ISBN 978-89-92036-27-6. == Mükafatları == * Koreya bədii ədəbiyyatı mükafatı (1999) * Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Günün Gənc Artisti Mükafatı — Ədəbiyyat Bölməsi (2000) * [[Yi Sanq Ədəbi Mükafatı|İ Sang Ədəbi Mükafatı]] Böyük Mükafatı (2005) * Donq-ni Ədəbiyyat Mükafatı (2010) * Manhe Ədəbiyyat Mükafatı (2014) * Hvanq Sun Ədəbiyyat Mükafatı (2015) * [[Beynəlxalq Man Buker mükafatı|Man Booker Beynəlxalq Mükafatı]] (2016) * Malaparte Mükafatı (2017) * Kim Yu-conq Ədəbi Mükafat (2018) * [[San Clemente Literary Prize|San Klemente Ədəbiyyat Mükafatı]] (2019) * [["Nobel" mükafatı|Nobel mükafatı]] (2024) == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Beynəlxalq Man Buker mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:XX əsrin romançıları]] [[Kateqoriya:Cənubi Koreya yazıçıları]] [[Kateqoriya:Cənubi Koreyalı Nobel mükafatı laureatları]] [[Kateqoriya:Qadın romançılar]] m5rb2ugc6w83itjwjod5egzvoaj4wp8 0 794123 7864637 7558577 2024-11-26T12:30:17Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanında yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] 7864637 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə |adı = Tərk daş məscidi |orijinal adı = {{dil-fa|مسجد سنگی ترک}} |şəkil = |şəklin izahı = |şəklin ölçüsü = |şəkil2 = |şəklin izahı2 = |şəklin ölçüsü2 = |ölkə = |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |status = |şəhər = [[Miyanə şəhristanı|Miyanə]] |rayon = [[Şərqi Azərbaycan ostanı]] |yerləşir = [[Tərk|Tərk kəndi]] |aidiyyatı = |layihə_müəllifi = |heykəltəraş = |memar = |sifarişçi = |əsas_tarixlər = |tikilmə_tarixi = |kəşf_tarixi = |üslubu = [[İslam memarlığı]] |texnikası = |hündürlüyü = |uzunluğu = |eni = |sahəsi = |zəngləri = |qüllələri = |aşırımları = |bürcləri = |minarələri = |günbəzləri = |material = |vəziyyəti = |sayt = |xəritəsi = |xəritəsi2 = |plan = |plan_izah = |vikianbar = }} '''Tərk daş məscidi''' ({{dil-fa|مسجد سنگی ترک}}) — İranın [[Şərqi Azərbaycan ostanı]]nda, [[Miyanə şəhristanı|Miyanə şəhərindən]] 29 km məsafədə yerləşən tarixi abidə. Tikilmə tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bina 1969-cu ildə İranın Mədəniyyət və Elm nazirliyi tərəfindən 868 nömrəsi ilə tarixi abidələr siyahısında qeydə alınmışdır.<ref>{{cite web|url=https://en.tripyar.com/iran/east-azerbaijan/mianeh/attractions/ancient-and-historical/historical/stone-mosque-of-tark.html|title=Stone Mosque of Tark|work=en.tripyar.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730234336/https://en.tripyar.com/iran/east-azerbaijan/mianeh/attractions/ancient-and-historical/historical/stone-mosque-of-tark.html|archive-date=2019-07-30|url-status=dead|access-date=31 July 2019}}</ref><ref>{{cite web|url=http://iranshahrpedia.ir/docs/Asar-e%20Sabti%20(Up%20to%2026666)%20(Version%2090%2008%2029).zip|title=Encyclopaedia of the Iranian Architectural History|date=19 May 2011|publisher=Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Iran|archive-url=https://web.archive.org/web/20150406043613/http://iranshahrpedia.ir/docs/Asar-e%20Sabti%20(Up%20to%2026666)%20(Version%2090%2008%2029).zip|url-status=dead|archive-date=6 April 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.itto.org/iran/attraction/Stone-Mosque-of-Tark/|title=Stone Mosque of Tark (Sangi Mosque)|work=www.itto.org|access-date=31 July 2019|archive-date=30 July 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730234337/https://www.itto.org/iran/attraction/Stone-Mosque-of-Tark/|url-status=live}}</ref> == Tarixi == Tərk daş məscidi [[Miyanə şəhristanı|Miyanə şəhərindən]] 29 km aralıda [[Tərk]] kəndində yerləşən tarixi abidədir. Məscidinin günümüzə hər hansı bir kitabəsi gəlib çatmadığı üçün tikilmə tarixi haqqında əlimizdə dəqiq məlumat yoxdur, lakin bəzi tarixçilərə görə abidə Həsən ibn Əli dövründə inşa edilib. Bir digər tarixçilər isə tikilmə tarixini VI əsrə, digərləri VIII əsrə aid edir. Buna səbəb Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin qeydlərində məscidin VII əsrdə mövcud olması ilə bağlı yazıdır. Abidənin Elxani hökmdarı [[Sultan Məhəmməd Xudabəndə Mirzə|Sultan Məhəmməd Xudabəndə]] dövründə inşa edildiyi fikrini irəli sürən tarixçilər də var. İranın Mədəni İrs təşkilatı məscidi Elxani dövrü memarlıq abidəsi kimi qeydə alıb. Bina 1969-cu ildə İranın Mədəniyyət və Elm nazirliyi tərəfindən 868 nömrəsi və Cami məscidi adı ilə tarixi abidələr siyahısında qeydə alınmışdır.<ref>A History of Persian Earthquakes, By N. N. Ambraseys, C. P. Melville, Cambridge University Press, 10 Nov 2005, page 63, https://books.google.com/books/about/A_History_of_Persian_Earthquakes.html?id=1JkfKub5vakChttps://books.google.com/books/about/A_History_of_Persian_Earthquakes.html?id=1JkfKub5vakC{{Dead link|date=April 2023 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Memarlığı == Məscidin memarlıq üslubu və burada istifadə olunan tikinti materialları arxeoloqları çaşdırmışdır. Abidə eyni zamanda İslam memarlıq sənətinin ötən əsrlərdəki parlaq nümunələrindən hesab edilir. Məscidin sütunları daşdandır. Daxili kəpriclə bölünmüş 11 bölmədən ibarətdir. Hər bölmə üzərində kiçik günbəzlər var. İki girişli həyəti olan daş məscidin yuxarı hissəsi dağıdılmış minarəsi günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Məscidin şəbistanı 21,5 m və 17,9 m ölçülərində düzbucaqlı formadadır. [[Mehrab]]ın qarşısında böyük günbəz var. Abidənin sadə [[Müqarna|müqərnəsli]] böyük qurbangahı və iki kiçik [[qurbangah]] əsas mehrabın yan tərəflərində yerləşir. == Qalereya == <gallery> File:Tark mosque.jpg File:سنگی(جامع ترک1.jpg File:مسجد سنگی ترک - میانه.jpg File:مسجد(سنگی(جامع ترک.jpg </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{kitab3|müəllif=Ali NOROUZİ ALANJAGH|başlıq=DOĞU AZERBAYCAN İLİNİN (İRAN) BÖLGESEL AÇIDAN TURİZM PLANLAMASI VE ANALİZİ|link=|cavabdeh=T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA ANABİLİM DALI|yer=Erzurum|nəşriyyat=|il=2019|cild=|səhifə=|səhifələr=|isbn=|doi=|ref=}} [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] sugm4pfzyzm8rgf4sp2lp1uq4z2nq0x 0 800587 7865462 7366054 2024-11-27T07:20:44Z 94.20.42.124 7865462 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=dekabr 2023}} {{Dövlət xadimi|adı=Canbəyim Xatun|orijinal adı=|şəklin ölçüsü=|vəzifə=[[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]] dövlətinin V Sultanı Cahanşahın həyat yoldaşı|ləqəbi=|bayraq=Yiva.svg|bayraq2=Flag of Kara Koyunlu dynasty.png|başlanğıc=|son=1468-ci il|əvvəlki=|sonrakı=|milliyyəti=[[Azərbaycan türkü]]|dini=[[Şiə]] [[İslam]] [http://www.iranicaonline.org/articles/aq-qoyunlu-confederation]|doğum tarixi=bilinmir|doğum yeri=|vəfat tarixi=1468|vəfat yeri=|dəfn yeri=[[Təbriz]], [[Göy məscid (Təbriz)|Göy Məscid]]|uşağı=*Pirbudaq, *Mirzə Yusif, *Qasim bəy *Məhəmməd Mirzə *Fərruxzad Mirzə *Dövlət Xatun|atası=Tağəddin Rəcəb ibn Əfridun|elm sahəsi=|tanınır=|vikianbar=|şəkil=|şəklin izahı=}} '''Canbəyim Xatun''' (d. - ö.1468-ci il) - [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]] hökmdarı [[Cahanşah]]ın həyat yoldaşı, diplomat, dövlət xadimi. Canbəyim Xatun XV əsrin xarici və daxili siyasətində mühüm rolu olan, oğulları ilə [[Cahanşah]] arasında yaranan ixtilafların həllində öz təsirini göstərən, eləcə də sultanlığın mövcudluğunun qorunub saxlanılması üçün ciddi səylər göstərən mühüm şəxsiyyətlərdəndir. Hüseyn Katib “Tarixi-i Cədid-i Yezd” adlı kitabında Canbəyim Xatundan bəhs edərək “İki dünyanın xidmətçisi,Ən böyük yüklərin Şərəflisi ==Həyatı== Fərman və vaqiyənamələrdə Cahanşahın həyat yoldaşı və uşaqlarının anası kimi qeyd edilən Canbəyim Xatunun kimliyi ilə bağlı mənbələrdə çox az məlumat var. O Tağəddin Rəcəb ibn Əfridunun qızıdır. Canbəyim Xatunun Cahanşah ilə etdiyi evlilikdən [[Pirbudaq|Pir Budaq]], Məhəmməd-i Mirzə, Əbu Yusif Mirzə, Əbul Qasım Mirzə, Ferruxzad Mirzə və Dövlət Sultan adlı övladları dünyaya gəlmişdi. Mənbələrdə onun doğum ili qeyd olunmasa da, H.871/M.1468³-də Cuşin qalasında ögey oğlu Həsən Əli tərəfindən öldürüldüyünə dair məlumatlar var. Qəbri [[Təbriz]]dəki Müzəffəriyyə mədrəsəsindədir.{{Sfn|Rumlu|2020|p=52}} Hüseyn Kərbəlayinin “Ravzatü'l-Cinan ve Cennatû'l-Cenan” əsərində, Canbəyim Xatunun dəfn olunduğu yerdən bəhs edir, “Onun (Cahanşahın) cənazəsi Müzəffəriyyədə, yəni həyat yoldaşı Canbəyim Xatunun binalarından biri olan [[Təbriz]]dəki Məscid-i Kebudda, övladlarının çoxu ilə birlikdə dəfn edilmişdir.“{{Sfn|Kərbalai|1966|p=524}} Mənbələrdə Canbəyim Xatunun adına ilk dəfə Cihan şahın Ayn əl-Arusdakı düşərgəsində bir Osmanlı səfirini qəbul etməsi və Diyarbəkir səfəri ilə əlaqədar rast gəlinir.{{Sfn|Tehrani, Mürsel|2001|p=152}} Onun 858/1454-cü ildə Yusif Bahadır xanla birlikdə Yəzdə səfəri haqqında daha ətraflı məlumat var. Bu rəvayət heç bir şübhə yeri qoymur ki, Canbəyim Xatunun bu səfərdə siyasi məqsədi varidi. O, Qurban bayramı şənlikləri fonunda Kirman idarəsinin oğlu Pirbudaqdan Yusif xana keçməsini təmin etmiş, Yəzd valisini öz məqamında təyin etmiş və Pirbudağın Şiraza getməsinə nail olmuşdu.{{Sfn|YIldız|2015|p=261}} Dövlətin daxili siyasətində, xüsusən də Cihanşahla oğulları arasında gedən çəkişmələrdə Canbəyim Xatunun sözü dinlənilib və rəğbət bəslənilib. Əslində, Cahanşah ona qarşı üsyan edən oğlu Həsən Əlinin ölkədən çıxarılması, hətta dəfələrlə öldürülməsi əmri versə də, ögey anası Canbəyim Xatun hökmdardan onun bağışlanmasını istədiyi üçün Həsən Əlini bağışlanmışdı.{{Sfn|Arayancan||p=289}} Pirbudaq Bağdadda müxalifətə başlayanda Cahanşah Həsən Əlini Canbəyim Xatuna tapşıraraq, Bağdadı Pirbudağın əlindən almaq üçün Həsən Əlini Suriya sərhəddinə aparmağı əmr etmişdi. Bu xahişlə Canbəyim Xatun Həsən Əlini Bağdad tərəfindən keçirib Suriyaya göndərdi (1461). Sonrakı il Şirazda (1462) üsyan qaldıran Pirbudaq çətin vəziyyətdə qalaraq atasına məktub göndərib ondan daha qan tökülməməsini xahiş edir. Canbəyim Xatun isə [[Şiraz]]a gedən oğluna nəsihət verərək onu Bağdada qaytarır və Cahanşahla oğlu arasında müqavilə bağlanmasını təmin edir. Müqaviləyə əsasən Cahanşah Şirazı ona təslim etsə də, atasının əmr və qadağalarına əməl etdiyi məlum olduqdan sonra Şirazın idarəsinə geri qayıtmalı idi.{{Sfn|Rumlu|2020|p=390}} Cahanşahın ölümündən (1467) sonra sultanlıq mübarizəsində olan [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu]] Mirzələri arasında baş verən hadisələrdə Canbəyim Xatunun təsiri də görünür. Belə ki, İsgəndərin oğullarının atası Cahanşahın ölümündən sonra qiyam qaldırdığı xəbərini eşidəndə [[Maku]] qalasından çıxan Həsən Əli əmirlər, nökərlər və ətrafına toplaşan 180 nəfərlə birlikdə Təbrizə gəlir və Qaraqoyunlu dövlətinin yenidən təşkili üçün fəaliyyətə başlayır.{{Sfn|Rumlu|2020|p=445}} Həsən Əli təşkilatlanmaqla məşğul olarkən İsgəndər bəyin qızları Arayis və Şah Saray qardaşları Hüseyn Əlinin hakimiyyətini elan etdi. Xəbəri eşidən Canbəyim Xatun qardaşı Qasımı Həsən Əlini dəstəkləmək üçün Təbrizə göndərir. Hüseyn Əlini isə Sahibabadda öldürüb, İskəndərin qızlarını həbs etdirir. Beləliklə taxt-tacı Həsən Əliyə təhvil verir. Lakin [[Həsənəli]] Əmir Neymətullah-1 Sanini Cuşin qalasına göndərib taxt-tacı ona təslim etmiş, dəfələrlə həyatını xilas edən ögey anasını, yəni Canbəyim Xatunu öldürdür.{{Sfn|Tehrani,Mürsel|2002|p=279}} ==Dövlət idarəsində rolu== Bir çox fərman, kitabə və vəqf qeydlərində Canbəyim xatunun adının və möhürünün qeyd olunması onun [[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu dövlət]] idarəsində ciddi səlahiyyət sahibi olduğunu göstərir. Məsələn, 1461-ci il ermənilərin Ağvan vilayətlərində məzhəb rəhbərliyi və bölgənin xristian keşişlərinin cizyədən və buna bənzər vergilərdən azad edilməsi ilə bağlı fərmanda Cahanşahla yanaşı onun həyat yoldaşının adı da yazılmışdır. Eyni şəkildə bəzi vəqf torpaqları bağışlanarkən, Cahanşahın həyat yoldaşı Canbəyim Xatun və qızı Dövlət Xatun kimi qadınların razılığı alınmış və adları vəqf qeydlərinə yazılmışdır. Bir digər vəqfnamənin sonunda vəqf edən şəxsin, Mirzə Yusifin bacısı olan Dövlət Sultan Xatunun təsdiqini və adını görürük. Bundan başqa bəzi rəsmi yazışmalarda da Cahanşah ilə birlikdə Canbəyim Xatunun adına və möhürünə tez-tez rast gəlinir. Canbəyim Xatunun özünəməxsus möhürü varidi. Möhürün üzərində yazırdı: “Uca Allah ki, dünyanıza halını verəndə fələyin qarşısında əyilməsinə məğrur olma, Xatun Can”. {{Sfn|Arayancan||p=287}} Kaşan Meydan məscidinin qapısında yerləşən kitabədə ''“Süphan tanrının köməyi, dünya onun itaətində olan böyük sultanlar və onların ümmətləri boyunlarının surəti olan xaqan, Allahın bağışlayan kölgəsi, Əbül Müzəffər Cihanşah Bahadurxan və Hz. İsmət penah sultanət şiar Begüm hökmdarı-Allah onların səltənətinə və yurduna rəhmət eləsin“'' şəklində başqa bir damğası da mövcud idi. Eyni kitabədə Canbəyim Xatunun insanların hüquqlarını qoruyan və onlara heç bir çətinlik vermək istəməyən ədalətli bir insan olduğu qeyd edilir.{{Sfn|Arayancan||p=288}} Canbəyim Xatun hətta erməni xalqı tərəfindən də sevilir və hörmət edilirdi. Məsələn, bir erməni kolofonundaki ifadələrdən birində deyilir: “''Krallar kralı Cahanşah, sultan və kraliça Bəyim Xatun katolikoslara şərəf verdilər, xələt geydirməklə onu təltif etdilər və Lusavoraçimiz Əziz Qriqorun müqəddəs əlini ona ərmağan edərək Patrik payəsində təltif etdilər.“'' Bu ifadələrdən anlaşılır ki, Canbəyim xatun qeyri-müsəlmanlar tərəfindən də təqdir edilirmiş.{{Sfn|Arayancan||p=288}} Bunlardan başqa, XV əsrdə monarxın həyat yoldaşı kimi Canbəyim Xatun Qaraqoyunlu dövlətinin xarici siyasətində mühüm rol oynamışdır. [[Uzun Həsən]]in getdikcə güclənən və tanınan bir şəxs olduğunu anlayan [[Cahanşah]], Cahangirlə olduğu kimi onunla da sülh müqaviləsi bağlamaq üçün cəhdlər etdi. Bu müqavilənin danışıqları Canbəyim Xatun vasitəsilə aparılmışdır. Belə ki, Uzun Həsən Ayn əl Arusa getdiyi zaman Qara Paşa adlı bir şəxs, Cahanşahın həyat yoldaşı Canbəyim Xatun və Şeyx Kutlu bəyin oğlu elçi kimi gəlib Uzun Həsənə şahın tələblərini bildirmişdi. Uzun Həsən də Mövlana Şeyx Əhmədi dostluq və qardaşlıq şərtlərini yerinə yetirmək üçün yenidən Canbəyim Xatunun yanına göndərmişdir. 1455-ci ilin qışında qarşılıqlı elçilər gəlib getsələr də, razılığa gəlmək mümkün olmadı.{{Sfn|Arayancan||p=280}} ==Memarlıq fəaliyyətləri== Canbəyim Xatun Cahanşahla birlikdə ölkənin yenidən qurulması ilə maraqlanmış və dövrün ümumi vəziyyəti ilə paralel olaraq mədəniyyət və incəsənət fəaliyyətləri ilə məşğul olmuş, alimlərə, sənətkarlara və ruhanilərə qayğı göstərmiş, onlar üçün müxtəlif şəhərlərdə hənkə, məscid və mədrəsə kimi vəqf qurumları tikdirmişdir. Eynilə, onun adına çoxlu vəqf qeydləri var.{{Sfn|Yıldız|2015|p=261}} Məsələn, Cahanşah dövrünə aid [[Göy məscid (Təbriz)|Göy məscid]]in üzərindəki kitabədə onun Canbəyim Xatun və qızı tərəfindən tikildiyi barədə məlumat yazılıb. Mənbələrdə də Canbəyim Xatun Göy məscid və Müzəffəriyə adı ilə tanınan kompleksi tikən və qoruyan şəxs kimi görünür. Hər nə qədər bu tikintilərinin sifarişi Cahanşah tərəfindən verilsə də, vəqflərdə və “Sarıh əl-Süd”də yazılana görə, kompleksin arxasında duran ideya və onun tamamlanmasında hərəkətverici qüvvən Canbəyim Xatun idi. Vəqflərin bəyanatları heç bir şəkildə yazılı mənbələrlə ziddiyyət təşkil etmir. [[Göy məscid (Təbriz)|Göy məscid]]in Canbəyim Xatunun şəxsi məqbərəsi olaraq bağlarla, bazar binaları və öz su şəbəkəsi ilə təchiz olunmuş yeni məhəllənin mərkəzini təşkil etdiyi bizə məlumdur. Hüseyn Kərbəlai da “Ravzatü'l-Cinan” əsərində “Sanki imaret (Göy məscid) onun ([[Cahanşah]]ın) hörmətli həyat yoldaşı Canbəyim Xatunun himayəsi ilə tikilmişdir. Doğru və iffətli olan bu qadın dərhal bu türbədə dəfn edilmişdir” və Göy mədrəsənin onun səyi ilə tikildiyini və ölümündən sonra burada dəfn edildiyini bildirir.{{Sfn|Yıldız|2015|p=262}} Eləcə də [[Ərdəbil]]dəki Şeyx Sufi sarayı Cahanşah və həyat yoldaşı Canbəyim Xatunun əmri ilə inşa edilib. Daha sonra Cahanşahın kürəkəni Şeyx Cəfərin oğlu Xacə Əliyə ithaf edilmişdir. Məşhur səyyah [[Jan Şarden|Şarden]] də öz səyahət kitabında tikintinin Cahanşah dövründə aparıldığını yazır. Bundan başqa Kaşan Meydan məscidinin qapısındakı ərəb yazısında [[Cahanşah]]ın adı ilə yanaşı, Canbəyim Xatunun da adı da yazılıb və ona təriflər verilib. Bu da onun xeyriyyəçilik, mədrəsə, məscid və yeməkxana s. tikintisinə verdiyi dəstəyi göstərən başqa bir nümunədir.{{Sfn|Yıldız|2015|p=262}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == * [[Cahanşah]] * [[Həsənəli]] * [[Sara xatun|Sara Xatun]] == Mənbə == * {{kitab3|müəllif=Həsən bəy Rumlu tərcümə Mürsəl Öztürk|başlıq=Ahsenü't-Tevârîh|link=|cavabdeh=|yer=Ankara|nəşriyyat=|il=2020|cild=|səhifə=|səhifələr=|isbn=978-975-17-4595-8|doi=|ref=}} * {{kitab3|müəllif=Ahmad B. Huseyn B.|başlıq=Âlî Kâtib, Târîh-i cedîd-i Yezd. tərc İrec Afşâr|link=|cavabdeh=|yer=Tehran|nəşriyyat=|il=1978|cild=|səhifə=274|səhifələr=|isbn=|doi=|ref=}} * {{kitab3|müəllif=ABÜ BAKR-İ TİHRANI|başlıq=KİTAB-İ DİYARBAKRİYYE|link=|cavabdeh=Mürsel Öztürk|yer=Ankara|nəşriyyat=TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ|il=2014|cild=|səhifə=|səhifələr=|isbn=978-975-16-2752-0|doi=|ref=}} * {{kitab3|müəllif=Christoph Udo WERNER tərc Leyla Yıldız|başlıq=KIZLARIM İÇİN BİR VAKIF HATUN CAN BEGÜM VE TEBRİZ’DE GÖK MESCİD’İN KARAKOYUNLU VAKIFLARI|link=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/282284|cavabdeh=Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi|yer=|nəşriyyat=|il=2015|cild=|səhifə=|səhifələr=251-266|isbn=|doi=|ref=}} * {{kitab3|müəllif=Aybe ATICI ARAYANCAN|başlıq=Akkoyunlu ve Karakoyunlu’da Kadının Devlet Yönetimi ve Diplomasideki Önemine İki Örnek: Hatun Can Begüm ve Sara Hatun|link=|cavabdeh=TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ ï|yer=|nəşriyyat=|il=2015|cild=|səhifə=|səhifələr=285-301|isbn=|doi=|ref=}} n28dnq4gbtic9uam63tu4ywiggwie9h 0 803814 7864670 7845539 2024-11-26T12:46:10Z Abutalub 123311 7864670 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Köhnə Bakı küçəsi.jpeg|250px|thumb|right|Köhnə Bakı küçəsi]] {{Azərbaycan mədəniyyəti üfüqi}} '''Azərbaycan mentaliteti''' və ya '''Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri''' — [[Azərbaycan mühiti]]ndə və [[Azərbaycan mədəniyyəti|mədəniyyət]]ində vacib hesab edilən davranış normaları (ədəb),{{Bax|#Ədəb|1}} ailə dəyərləri,{{Bax|#Keçmiş dövrdə ailə|1}} inanclar,{{Bax|#İnanclar|1}} ənənələr{{Bax|#Adət-ənənə|1}} və s.-ni əhatə edən [[mentalitet|anlayış]]. Dəyərlər və ənənələr [[Azərbaycan milliyyətçiliyi|azərbaycançılığı]]n vacib tərkib hissəsidir, Azərbaycan Prezidentinin andiçmə mərasimi mətnində qeyd edilir, prezident dəyərlərə və ənənələrə sadiq qalacağını qeyd edir. 2017-ci ildə Azərbaycanda [[Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu]] yaradılmışdır.{{Bax|#Azərbaycançılıqda rolu|1}} == Tarixi == {{Həmçinin bax|Azərbaycan köçəri həyatı|Azərbaycan sufizmi}} === Erkən dövr === {{Şəkillər sırası|Dərvişlər xalçası.jpg|Divanxana. qriqori qaqarin.jpg|e1 = 200 |e2 = 277 |mətn = [[Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi]] dərviş xalçası (solda) və [[Qriqori Qaqarin]]in [[Divanxana (Şirvanşahlar sarayı)|Divanxana]] rəsmi |color = white |üfüqi = left }} [[Azərbaycanda İslam]]ın yayılmasıyla [[İslam mədəniyyəti]] inkişaf etmiş,<ref name="merkez">{{cite news | title = История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века | author = | newspaper = | date = | url = http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm | accessdate = 2015-12-14 | archive-date = 2013-03-14 | archive-url = https://web.archive.org/web/20130314163135/http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm | url-status = live }} {{oq|ru|Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями}}</ref> bu dinin təsiri Azərbaycan mədəniyyətinin mayasına hopmuş, digər mədəni elementlərlə birləşmişdir.<ref>Najafizadeh, Mehrangiz. "GENDER AND IDEOLOGY: SOCIAL CHANGE AND ISLAM IN POST-SOVIET AZERBAIJAN." Journal of Third World Studies, vol. 29, no. 1, 2012, pp. 81–101. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/45194854 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230304085301/https://www.jstor.org/stable/45194854 |date=2023-03-04 }}. Accessed 4 Mar. 2023.</ref> Azərbaycanın maddi mədəniyyəti əsrlər boyunca davam edən simbiozun, yerli elementlərin və [[Azərbaycan köçəri həyatı|köçərilərin töhfələri]]nin incə birləşməsinin nəticəsidir.<ref name="XAVIER">{{cite news|title=IRAN I. LANDS OF IRANn|publisher=[[Iranica]]|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|author=XAVIER DE PLANHOL|accessdate=2011-11-27|archivedate=2016-05-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160517050350/http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran}}</ref> Cənubi Qafqazın üç imperiya tərəfindən əhatə edilməsi nəticəsində fars, türk, rus, sovet, şiə və sünni elementləri azərbaycanlılar tərəfindən öz ailə tarixlərində, ayinlərində, dillərində və yazılarında uyğunsuzluq və ya ziddiyyət hissi olmadan yan-yana qorunmuşdur.<ref>Yolaçan, S. (2019). Azeri networks through thick and thin: West Asian politics from a diasporic eye. Journal of Eurasian Studies, 10(1), 36–47. https://doi.org/10.1177/1879366518814936</ref> XIII əsr [[Qafqaz və tarixi Azərbaycan ərazisində monqol–türk əlaqələri|monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə]] [[Elxanilər]]in həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış [[şamanizm|şamançılıq]] adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə [[Azərbaycan xalq dini|özünü qorumuşdur]]. Qədim adət-ənənə qaydaları [[Azərbaycan mühiti|Azərbaycan mədəni mühiti]]ndə uşaq [[Azərbaycan folkloru|folklor]] və [[Azərbaycan xalq oyunları|oyunları]]nda, geniş xalq təbəqələrinin [[Azərbaycanda mərasimlər|mərasim]] və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların [[Adına günü|cümə axşamı]] ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur.{{sfn|Caferoğlu|1956|pp=66-67}} Bir [[Azərbaycan nağılları|Azərbaycan nağılı]]nda şahzadələr nişanlılarını seçmək üçün qızlara alma atması adəti XVII əsrdə Azərbaycanda yaşayan monqollarda mövcud olmuşdur.<ref>{{cite book| author = | chapter = Царевич и лягушка| chapter-url = | format = | url = https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01008593418?page=22&rotate=0&theme=white| title = Фольклор Азербайджана и прилегающих стран| orig-year = | agency = Азербайджанский государственный научно-исследовательский ин-т, Отд-ние языка, литературы и искусства (под ред. А. В. Багрия)| edition = | location = Баку| date = 1930| publisher = Изд-во АзГНИИ| volume = 1| pages = 30–33| series = | isbn = | ref = А. В. Багрия| access-date = 2023-06-17| archive-date = 2022-07-31| archive-url = https://web.archive.org/web/20220731133129/https://viewer.rsl.ru/ru/rsl01008593418?page=22&rotate=0&theme=white| url-status = live}}</ref><ref>{{cite book | author = Челеби Э. | chapter = Описание крепости Шеки/О жизни племени ит-тиль | chapter-url = | format = | url = https://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi4/frametext7.htm | title = Книга путешествия. (Извлечения из сочинения турецкого путешественника ХVII века). Вып. 3. Земли Закавказья и сопредельных областей Малой Азии и Ирана | orig-year = | agency = | edition = | location = Москва | date = 1983 | publisher = Наука | volume = | pages = 159 | series = | isbn = | access-date = 2023-06-17 | archive-date = 2023-04-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20230418203500/https://www.vostlit.info/Texts/rus10/Celebi4/frametext7.htm | url-status = live }}</ref> Elxani hökmdarı [[Hülakü xan]]ın vəziri [[Nəsirəddin Tusi]] monqol və şərq türklərinin adət, mədəniyyət və ənənələrinə tamamilə vaqif olmuş, onun oğlu da tamamilə türkləşmişdir. Əslən yəhudi olan, vəzir [[Fəzlullah Rəşidəddin]] də türk adət və ənənələrini mənimsəmişdir. [[Fəzlullah Rəşidəddin]]in oğulları Qiyasəddin və Cəlaləddin türklər tərəfindən fəzilət və əxlaqları, Elxani qanun və nizamlarını bildiklərini görə mədh edilib sevilmişdir.{{sfn|Togan|1981|p=282}} [[Azərbaycan sufizmi|Sufizm]] Azərbaycan mənəvi həyatında böyük rol oynayıb və bu rol hələ də davam edir.<ref name="axundova">Ахундова Н. Ф.. Развитие суфизма в Азербайджане: возвышение шейха Сефи ад-дина Исхака Ардебили в эпоху ильханата (на основе сведений западной историографии). — АНО "Научно-исследовательский институт истории, экономики и права", 2018. — 200 с. — ISBN 978-5-906724-35-9.</ref> XIX əsrdə Azərbaycan sufi nəqşibəndi təriqətinə aid olan xəlidi şeyxləri evləri ziyarət edir, sufizm əxlaqını bu üsulla yaymağa çalışırdılar.{{sfn|Erol|2021|pp=87}} XIX əsr nəqşibəndi xadimi Almalılı Mahmud Əfəndi Kazandakı xəlifəsinə yazdığı məktubunda pis əxlaqın əlacının sufi adəti olan xəlvətə çəkilmək olduğunu qeyd edirdi.{{sfn|Erol|2021|pp=85-86}} Gürcüstanda yaşayan [[kistlər]]in ənənəsi Azərbaycan şiə adətləri ilə gürcü xristianlığını özündə birləşdirir. Bunun sübutu kistlərin qəbirdaşlarının Azərbaycanın [[Şəhidlər Xiyabanı]]ndakı qəbirdaşları ilə bənzərliyidir.<ref>GOULD, REBECCA. "SECULARISM AND BELIEF IN GEORGIA’S PANKISI GORGE." Journal of Islamic Studies, vol. 22, no. 3, 2011, pp. 339–73. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/26200894 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240223073355/https://www.jstor.org/stable/26200894 |date=2024-02-23 }}. Accessed 23 Feb. 2024. page 359.</ref> İslam incəsənəti üzrə türkiyəli mütəxəssis Birgül Açıkyıldız hesab edir ki, erməni qəbiristanlıqlarında (məsələn, Culfada) tapılan erməni yazıları və tipik erməni ornamentləri olan [[At və qoyun daş heykəlləri|qoç formalı qəbir daşları]] ətraf mədəniyyətlərin — kürd və Azərbaycan adət-ənənələrinin təsiri altında yaranıb. Açıkyıldızın fikrincə, zoomorf qəbir daşları daha çox düzbucaqlı [[xaçkar]]ları ilə tanınan erməni qəbiristanlıqları üçün xarakterik deyil.<ref>Birgül Açıkyıldız. The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion. — New-York: I. B. Tauris & Co Ltd, 2014. — С. 191. — ISBN 9781784532161.</ref> Tarixən, Cənubi Dağıstanın əhalisi Azərbaycanın mədəni və davranış normalarına yönlənib, [[Azərbaycan linqvistik və mədəni mühiti]] ilə əhatələnib.<ref name="dagestani">Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre.</ref>{{sfn|Магомедханов|2008|pp=37}} Tatların mədəniyyəti əsrlər boyunca Azərbaycan və digər mədəniyyətlərin qarışması nəticəsində İran və türk elementləri və adət-ənənələrinə malik qarışıq mədəniyyət olmuşdur.<ref>Minahan, James B. Tat // Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia. — ABC-CLIO, 2014. — P. 261. — ISBN 9781610690188.</ref> [[Qacar dövləti]] şahzadələri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər.<ref name="namik">Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.</ref> === Çarlıq dövrü === XX əsrin əvvəllərindən etibarən nəşr edilən "[[Molla Nəsrəddin (jurnal)|Molla Nəsrəddin]]" jurnalı Azərbaycan cəmiyyətinin geriyə qalmasını tənqid edirdi. Din və din xadimləri jurnalda tənqid edilir, yağış yağdırmaq üçün müsəllaya çıxanlar, aşura günü baş yaranlarla bağlı məqalə və felyetonlar dərc edilirdi.{{sfn|Şahverdiyev|2006|pp=35}} === Sovet dövrü === [[Fayl:Бакинцы. Сорок первый год..jpg|250px|thumb|right|"Bakılılar. 1941-ci il". [[Vidadi Nərimanbəyov]]]] Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycan mənəviyyatının vacib bir qaynağı olan dinə qarşı dövlət təbliğatı gedirdi. Bu dövrdə din əleyhinə tərbiyə, beynəlmiləl tərbiyə vacib rol oynayırdı. Şəriət məhkəmələri ləğv edilsə də, dini və milli bayramlara bir müddət icazə verilmişdir.{{sfn|İbrahimova|2018|pp=52-53}} 1930-cu illərdən etibarən Novruz bayramının rəsmi qeyd edilməsi dayandırılır, 1937-ci ildə SSRİ Konstitusiyasının qəbulu ilə dini və milli bayramlar ləğv edilir.{{sfn|İbrahimova|2018|pp=55}} Sovet dövründə məscidlərə getməyə qadağa qoyulmuş, pirlərin və digər [[Azərbaycan ziyarətgahları|müqəddəs yerlər]]in ziyarətinə isə göy yumulmuşdur.<ref name="Сахаров-центр">{{cite news| title=Ислам в современном Азербайджане: образы и реалии| publisher=Sakharov-center| url=http://old.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_009.htm| author=Али АБАСОВ| access-date=2022-01-29| archive-date=2013-05-08| archive-url=https://web.archive.org/web/20130508094241/http://old.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_009.htm| url-status=live}}</ref> Müxtəlif müəssisələrdə qadınların çadranı atmasına, çadranın qadağan edilməsinə Xalq Maarif Komissarlığı (XMK) kollegiyasının 24 noyabr 1928-ci il tarixli qərarı ilə, həmçinin 3 dekabr 1929-cu ildə çadranın ləğv edilməsi haqqında Azərbaycan SSR MİK-nın təşkilat şöbəsinin Azərbaycanın bütün zəhmətkeşlərinə müraciəti ilə nail olunmuşdur. Bu dövrdə XMK mədəni müəssisələrdə işləyən kişilərin geydiyi papaqa da qadağa qoymuş, onun yerinə Avropa baş geyimləri (şapka, furaşka, şlyapa) təklif edilmişdir.{{sfn|İbrahimova|2018|pp=56-57}} [[Cəfər Cabbarlı]] qadının çadrasını atması ilə bağlı "[[Sevil (pyes)|Sevil]]" pyesini yazmış, Fikrət Əmirov da bu pyes əsasında [[Sevil (opera)|eyniadlı operan]]ı yazmışdır. "Sevil" obrazını səciyyələndirən yazıçı [[Elçin Əfəndiyev]] qeyd edir ki, ''"Sevil azərbaycanlı qadındır, məişəti, əxlaqı, dünyagörüşü etibarilə milli xarakterikdir, onun çadranı atması və həmin çadranın təcəssüm etdiyi ətalət və itaət dünyasına qarşı üsyanı bu bədii surətin milli özünüifadəsidir və məhz bu milli özünüifadə, xarakterin milliliyi onun arzu və istəyini ümumiləşdirir, konkret bir fərdin yox, konkret bir milli mənsubiyyətli insanın yox, bəşəri mahiyyətli qadının azadlıq mübarizəsindən xəbər verir."''<ref name="Bernandt264">{{harvnb|Бернандт|1962|p=264}}</ref><ref>{{harvnb|Əfəndiyev|2002|p=14}}</ref> Sovet dövründə [[ailə hüququ]] ilə bağlı müxtəlif dəyişikliklər edilmişdir. Azərbaycan SSR-də çoxarvadlılıq, qadınların nikah məqsədilə qaçırılması, azyaşlıların nikahı və nişanlanması, qadınların öz hüquqlarını qorumaq üçün mübarizə aparması zamanı qətlə yetirilməsi sosial təhlükəli cinayətlər hesab edilirdi.{{sfn|İbrahimova|2018|pp=63}} Alınan digər bir qərar isə Şərq musiqisi və tarın konservatoriyada tədrisinin dayandırılması idi. [[Əfrasiyab Bədəlbəyli]] tara qarşı aparılan təbliğatla bağlı "Tar üzərinə mühakimə münasibətilə" məqaləsini yazmış, tarın mənşəyini İranla yox, Qədim Misirin nabla instrumenti ilə əlaqələndirmiş, [[Mirzə Sadıq|Mirzə Sadığ]]ın tarı azərbaycanlılaşdırdığını bildirmişdir.{{sfn|İbrahimova|2018|pp=56-57}}{{sfn|İbrahimova|2018|pp=58}} <gallery mode="packed" heights="140"> Fayl:Title of the magazine Woman of the East.png|"[[Azərbaycan qadını (jurnal)|Şərq Qadını]]" jurnalı Fayl:İlk təbliğatçı Mina xanım.jpeg|İlk təbliğatçı [[Mina xanım Mirzəyeva|Mina xanım]]. [[Reyhan Topçubaşova]] Fayl:Izzet Orujova in Sevil.jpg|[[İzzət Orucova]] "Sevil" filmində </gallery> === Üçüncü respublika və azərbaycançılıq === {{Sitat qutusu | title = | width = 27em | fontsize = 120% | quote = ... Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı milli mənəvi dəyərlərə və ənənələrə sadiq qalacağam, onları daim uca tutacağam. | source = [[Azərbaycan Prezidenti]]nin andiçmə mərasiminin protokol mətnindən | fontsize = | quoted = 1 | align = right }} [[Azərbaycan milliyyətçiliyi|Azərbaycançılıq]] ideologiyası dinindən və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün azərbaycanlıları birləşdirən ümumi və bənzərsiz [[Azərbaycan kimliyi|kimliy]]in və mənəvi dəyərlər toplusunun mövcudluğu fikrinə əsaslanır.{{sfn|Gasimov|2020|pp=12-13}} [[Azərbaycan Prezidenti]] andiçmə mərasiminin protokol mətninə görə, Qurana əl basaraq, dəyərlərə və ənənələrə sadıq qalacağını və onları uca tutacağını qeyd edir, daha sonra [[Azərbaycan bayrağı]]nı öpür.<ref>{{cite news |title=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmiş İlham Əliyevin təntənəli andiçmə mərasimi keçirilmişdir |author= |url=https://president.az/az/articles/view/9667/print |publisher=president.az |date=19 oktyabr 2013 |accessdate=2024-10-16 |language=az |archiveurl= |archivedate=2024-10-16 }}</ref> 2017-ci ildə Azərbaycanda [[Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu]] yaradılmışdır.<ref name="president.azF">[http://president.az/articles/25489 Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondunun yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180330213420/http://president.az/articles/25489 |date=2018-03-30 }}. president.az, 10.10.2017{{ref-az}}</ref> 2019-cu ildə fondun yaradılmasının ildönümündə çıxış edən, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi rəhbəri qeyd etmişdir ki, iki il ərzində bu fond əhalini maarifləndirmək üçün, milli-mənəvi dəyərlərlə, vətənpərvərlik, tolerantlıq və s. kimi mövzularda təqribən 100 konfrans, seminar və dəyirmi masalar keçirmiş, 51 kitab nəşr etdirmiş, üç sənədli filmin istehsalını maliyyələşdirmişdir.<ref>Goyushov, A. (2018). Azerbaijan (Vol 12, 2019). In S. Müssig, J. S. Nielsen, E. Račius, S. Akgönül and A. Alibašić (eds.), Yearbook of Muslims in Europe Online. Brill.</ref> Kifayət Ağayeva "Etika və Gender: Sosial-Əxlaqi Davranıșın Təhlili" adlı kitab ərsəyə gətirmişdir. Bu kitabda ailə və cəmiyyət çərçivəsində genderin və sosial və əxlaqi davranışın təhlili təqdim edilir.<ref>{{cite news |title=Sources and Methods: Azerbaijan: Post-Soviet Period |author=Mehrangiz Najafizadeh |url= |publisher=Encyclopedia of Women & Islamic Cultures Online |date= |accessdate=2024-10-16 |language=en |archiveurl= |archivedate=2024-10-16 }}</ref> == Keçmiş dövrdə ailə == [[Fayl:Yusif Vazir Chamanzaminli with his family.jpg|300px|thumb|right|Çarlıq dövrü Azərbaycan ailəsi (Çəmənzəminlilər)]] [[Fayl:Ashurbeyov family.jpg|300px|thumb|right|Çarlıq dövrü Azərbaycan şəhər ailəsi (Aşurbəyovlar)]] Tarixən Azərbaycanda böyük ailələrin bir yerdə yaşadığı təsərrüfatlar möcvud olmuşdur. Belə ailələrdə ailə başçısının ölümündən sonra varidatın bölünməsi baş vermir, ailə bir yerdə yaşamağa davam edirdi. Ailə başçısı "ağsaqqal" və ya "böyük ata" adlanırdı. Ata ölümündən sonra onun əvəz edəcək oğulu bacarıqlarına görə seçirdi. Ailə başçısı ailə daxili məsələləri yaşlı nəsillə, çox vaxt yaşlı qadınlar ilə məsləhətləşərək həll edirdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=354-355}} Azərbaycanda kiçik ailələr isə sadə (2 nəsil) və mürəkkəb olmaqla iki hissəyə bölünürdü.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=360}} XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar arasında patriarxal ailə quruluşu xarakterik idi. Ailənin başçısı arvadın cehizi istisna olmaqla, ailənin bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahibi idi. Ailə başçısının imkanı olmayanda mülk şəriətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün iki qatını alırdı. Ailə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkizdə birini və şəxsi əşyalarını alırdı.<ref name="aile">И. М. Джафарзаде, Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Семья и семейный быт / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 131–142.</ref> [[Oktyabr inqilabı|İnqilabdan]] əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı ailələrin həyatında məsləhətçi və vasitəçi kimi önəmli rol oynayırdı. Gənclərin və uşaqların, həmçinin qadınların (ağbirçəklər istisna olmaqla) bu və ya digər məsələnin müzakirəsində iştirak etmək hüququ yox idi. Ailə münasibətlərində kiçik həmişə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların ailəvi və ictimai həyatının bir elementidir.<ref name="aile" /> İnqiliabdan əvvəl Azərbaycan ailəsində kişinin rolu qadınınkından daha üstün idi. Qız ata evində öz anasına və ya nənəsinə tabe idi. Gəlin isə evdəki yaşca daha böyük ev sahibəsinə (qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe idi. Təzə evlənəndə ərin ailəsinin evində yaşayanda gəlin ailədəki kişilərdən çəkinməli, ailənin yaşlı üzvlərinin oturduğu otağa daxil olmamalı idi. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsizlik sayılırdı.<ref name="aile" /> Kənd ailələrindəki qadınlar təsərrüfat işlərində iştirak etdikləri üçün vacib məsələlərin həllində onlarla məsləhətləşilir, kişilərlə təsərrüfatda bir yerdə işlədikləri üçün şəhər qadınlarına nisbətən daha çox sərbəstlik verilirdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=364}} Uşaqlara baxmaq tamamilə ananın məsuliyyətində idi. Ailədə oğlan uşağının yeri qızınkından fərqli idi. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbiyəsi ilə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dini tərbiyəsi də eyni yaşdan başlayırdı.<ref name="aile" /> Sovet dövründə Azərbaycan ailəsində böyük dəyişikliklər baş verdi. Yeni həyat şəraiti ailə həyatında dəyişikliklərə səbəb oldu. Patriarxal qalıqlar demək olar ki, tamamilə yox edildi. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, inşaatda, mədəniyyət idarələrində və başqa yerlərdə kişilərlər bərəbər işləyirdilər. Uşaqların tərbiyəsi də bu dövrdə dəyişdi. Oğlan və qız uşaqları eyni şərtlərlə yetişdirilirdi. Uşaqların tərbiyəsində ailə ilə bərabər, uşaq bağçaları, məktəblər və internatlar vasitəsilə cəmiyyət də iştirak edirdi.<ref name="aile" /> === Poliqamiya və siğə === Orta əsrlər Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında sevgiyə əsaslanan [[monoqamiya|monoqam]] (təkarvadlı) nikahlar təbliğ edilirdi. Koroğlunun övladı olmayanda ikinci arvad almaq yerinə Eyvazı övladlığa götürməsi bunun bir nümunəsidir. Azərbaycan məhəbbət dastanları arasında yalnız dördündə [[poliqamiya]]ya (çoxarvadlılıq) rast gəlinir. Bu dastanlar "Şah İsmayıl", "Əmrah", "Lətif şah" və "Valeh-Zərnigar"dır. Bu əsərlərdə qəhrəmanlar öz sevgililərinə qovuşmazdan əvvəl başqa qızlara söz verirlər.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=367-369}} Azərbaycanda tarixən çoxarvadlılığın yayılması İslam dinində dörd arvada icazə verilməsi ilə bağlıdır. Ancaq əsasən Azərbaycanda ikiarvadlılıq yayılmışdır. Dindar və imkanlı şəxslərdən başqa orta səviyyəli və yoxsul ailələr arasında ikiarvadlılığın yayılması birinci evlilikdə övladın olmaması və ya qız övladının olması ilə bağlı idi. İkinci arvad gəlin gələndən sonra evdə iki qadın arasında davalar baş verir, bəzi hallarda birinci qadın boşandığı üçün evlilik yenidən təkarvadlılığa çevrilirdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=367-369}} Keçmişdə çoxarvadlılıq həmçinin [[levirat]] adəti ilə bağlı idi. Kişi qardaşı vəfat etdikdən sonra onun arvadı ilə evlənir və uşaqlarına sahib çıxırdı. Adət buna yol verdiyi üçün insanlar bu hallara pis baxmırdı.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=367-369}} Etnoqraf [[Qiyasəddin Qeybullayev]] bu məsələnin həm də varlı ailələrdə varidatın bölünməsinin qarşısını almaq məqsədi güddüyünü qeyd etmişdir.<ref>Qiyasəddin Qeybullayev. Azərbaycanlılarda ailə və nikah. Bakı. 1995. səh. 429.</ref> Siğə nikahları isə kişinin bir qadınla müəyyən bir vaxt üçün birlikdə yaşaması üçün bağlanırdı. Kişi siğədən doğulmuş uşağı kənar yerdə saxlayır, belə uşaq təhqiredici adlarla adlandırılırdı. Azərbaycanın [[Azərbaycan milli oyanışı|mütərəqqi]] şair və yazıçıları belə nikaha qarşı çıxmışdır.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=367-369}} <gallery mode="packed" heights="140"> Fayl:The color of claret belongs to us.jpg|İnnabı rəng bizə məxsusdur. Ə. Əzimzadə Fayl:The girl was born.jpg|Qız dünyaya gəlib. Ə. Əzimzadə Fayl:The old wife and the new one.jpg|Köhnə arvad və təzə arvad. Ə. Əzimzadə </gallery> == Dəyərlər == Azərbaycanlılar təbiətcə hər şey ilə maraqlanan, hazırcavab, [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri#İgidlik|cəsur]], azadlıq sevən, sözlərini tutan insanlardır. Bir qayda olaraq, onlar təvazökar, abırlı olurlar, mühakimələrinin və çıxardıqları nəticələrin sürəti ilə fərqlənirlər. Azərbaycanlılar kifayət qədər emosional davranırlar. Onlara və ya qohumlarına qarşı hörmətsizlik demək olar ki, həmişə onların şərəf və ləyaqətinə qəsd kimi qəbul edilir, bu, onlarda narazılıq hissi və ya kəskin reaksiyaya səbəb ola bilər. Münaqişə zamanı azərbaycanlılar emosional cəhətdən təmkinsiz və tez əsəbləşən olsalar da, məsələn, [[çeçenlər]] və ya [[osetinlər]]lə kimi ehtiyatsız davranmırlar.<ref>Этнопсихологический словарь. — М.: МПСИ. В. Г. Крысько. 1999 (англ.).</ref> XIX əsr fransız sosioloqu [[Elize Reklü]] azərbaycanlıları belə təsvir edirdi: "''[[Cənubi Qafqaz]]da yaşayan azərbaycanlılar [[Qafqaz]]ın heç bir xalqına xas olmayan keyfiyyətlərə malikdirlər. Belə nadir səmimiyyətə və tamahdan uzaq düzgünlüyə, həddən artıq mehribanlığa və [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri#Qonaqpərvərlik|qonaqpərvərliy]]ə yalnız onların arasında rast gəlmək olar. Azərbaycanlılar Qafqazda [[Azərbaycan təsiri|mədəniyyət yayanlar]] hesab olunur.''" XX əsrin əvvəllərində rus alimi [[Vasili Veliçko]] "Qafqaz" əsərində azərbaycanlılar haqqında belə deyirdi: "''Heç şübhəsiz, azərbaycanlıların qanları safdır; onlar təbiətən alicənab, mehriban, xoşrəftar, [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri#İgidlik|mərd]] və genişürəklidirlər, zehni cəhətdən istedadlı, əxlaqi baxımdan təmizdirlər''."{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=5}} [[Hüseynqulu Sarabski]] azərbaycanlıların özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərindən bunları qeyd edir: səxavətlilik, [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri#Qonaqpərvərlik|qonaqpərvərlik]], şən olmaq, operativlik, cəsarət, musiqi və rəqsə sevgi, qonşuların dərdinə şəfqətlə yanaşmaq, qəriblərə göstərilən hörmət, dərdli şəxslərə kömək, bayramlarda və çətinlikdə bir-birlərinə [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri#Yardımlaşma|kömək olmaq]], qarşılıqlı sevgi.<ref>История Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — Т. 2. — С. 274.</ref> === İgidlik === [[Fayl:Man in ancient Azerbaijani military uniform, Baku, Azerbaijan - 20100319.jpg|200px|thumb|right|Azərbaycanlı oğlan qədim hərbi formada. Novruz bayramı]] "İgid" və "[[qəhrəman]]" ifadələri [[dastan]] ənənələrində və günlük həyatda cəsarəti, döyüşü, ölümü qəbul etmə cəsarətini, qarşılıq gözləmədən başqaları üçün özünü fəda etməyi, qalibiyyəti özündə ehtiva edir. [[Azərbaycan atalar sözləri və məsəlləri|Azərbaycan atalar sözləri]]ndə igidliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri olaraq döyüşkənlik göstərilir. Azərbaycan türklərinə görə, igid və ya qəhrəman özünü döyüşü və fiziki gücü ilə göstərir. Bu məsələdə igid bir müəllim qədər mütəxəssis olmalıdır. Həmçinin o, aldığı yaralara dözməli, özünü ər meydanında göstərməli və əsla geri çəkilməməlidir.<ref name="igid">SARPKAYA, S. (2021). Azerbaycan Türklerinin Atasözlerinde "Yiğit (Kahraman)" Kavramı. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(3), 199–215. https://doi.org/10.34083/akaded.983659 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230629134627/https://dergipark.org.tr/tr/pub/akaded/issue/64858/983659 |date=2023-06-29 }}</ref> Atalar sözlərində igidin cəsarətli olması və düşmənə boyun əyməməsi qeyd edilir. O, düşmənə hazırlıqsız yaxalanmamalı və yalnızca döyüş zamanı düşməni öldürməlidir. Döyüş bitəndən sonra düşməni öldürməyə icazə verilmir. Atalar sözlərində igidin yarağı üçün silah, [[xəncər]], [[qılınc]] ifadələri işlədilir və silah müəllimin qələmi ilə müqayisə edilir. Bundan başqa igidlərin bir-birinə arxa çıxması tövsiyə edilir.<ref name="igid"/> {{Quote box | title = İgidliklə bağlı [[Azərbaycan atalar sözləri və məsəlləri|Azərbaycan atalar sözləri]] | quote = İgid döyüşdə məlum olar.<br> İgid ilqarından dönməz, dəvə ovşarından.<br> İgid odur atdan düşə atlana, igid odur hər əzaba qatlanana.<br> İgid basdığın kəsməz.<br> İgidin qılıncı, müəllimin qələmi.<br> İgidin axmağı qılıncını dayısında sınar.<br> İgid ölər adı qalar, müxənnətin nəyi qalar?<br> | align = left | width = 23em | fontsize = 90% | bgcolor = #B0C4DE }} İgiddə axtarılan xüsusiyyətlər gənc, çalışqan və bilik sahibi olması, ətrafdakıları qorumasıdır. Qəhrəmanın uşaqlığından bəlli olduğu qeyd edilməklə birlikdə hər zaman hərəkətdə olmasının lazım olduğu qeyd edilir. Ancaq qəhrəmanın ölümü ya çox çalışmaqdan, ya da heç çalışmamaqdan olur. Həmçinin igid ehtiyatlı olmalı, geri çəkilməyi bacarmalıdır. O, qarşısına çıxan fürsətləri qaçırmamalı, harada və necə qəhrəmanlıq edəcəyini bilməli, ehtiyac olarsa, taktika baxımından qaçmağı və ya gizlənməyi bacarmalıdır. İgidlikdə vacib xüsusiyyətlərdən biri də mərdlikdir. Sözünü yerinə yetirmək, dövlət işlərində yalana yer verməmək, insanın üzünə sözünü demək mərdliyə daxildir.<ref name="igid"/> Azərbaycan atalar sözləri igidin nəsli və ailəsi ilə əlaqələri haqqında məlumat verir. İgid nəslinə oxşamalı, ailəsi ilə arasını yaxşı tutmalıdır. Digər bir qeyd edilən fikrə görə igid həyat yoldaşı seçimini düzgün etməlidir: "''İgidi ar əyməz, yar əyər.''"<ref name="igid"/> [[Türk xalqları|Türk dünyası]]nda qəhrəmanlar həmişə [[at]]ları ilə xatırlanırlar. Bu xüsusiyyət Azərbaycan atalar sözlərində də özünü göstərir. At igidin yol yoldaşıdır, onun kimi ehtiyatlı olmalıdır, ona kömək etməli, qəhrəmanın adına layiq olmalıdır. İgid üçün qoyulan tələblərdən biri də onun ləqəbi, adı və şöhrətidir. Qəhrəman adını və onu xarakterizə edən ləqəbi bacarığına və uğurlarına görə alır. İgid olanın adı və şanı həm yaşayarkən, həm öldükdən sonra yaxşı xatırlanmalıdır. Nalayiq şöhrət qazanmaq igid üçün ölümə bərabərdir.<ref name="igid"/> === Yardımlaşma === [[Fayl:Susuzluğu öldürənlər.png|280px|thumb|left|Susuzluğu öldürənlər. [[Ələkbər Rzaquliyev]]]] Azərbaycan yardımlaşma formaları təsərrüfat və maddi mədəniyyət sahələrini, həmçinin toy və yas mərasimlərini əhatə edir. Bundan başqa, kasıb, ailə başçısını itirmiş, xəstəsi olan ailələlərə, əlillərə kömək etmək xeyirxah iş kimi adətə çevrimişdi. Çətinliyə düşmüş qohum-qardaşa kömək etmək borc (məsuliyyət) sayılırdı. Azərbaycan yardımlaşma formaları şəriklik, [[ziyanlıq]], [[Damazlıq (adət)|damazlıq]], mödgəm, hoy, cey, avaja, alışma, umya, bədəl, iməclik, [[əvrəz]] adlanır. Əvrəz əvvəllər orta əsr feodal mülkiyyət forması olmuş, XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində isə sosial rolu dəyişilərək, yardım formasına çevrilmişdir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=58-59}} Quba bölgəsində isə [[Azərbaycan xalçaları|xalçaçılıq sahəsi]]ndə el köməkliləri mövcud olmuşdur.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=60}} XIX əsr sonundan XX əsrin əvvəllərinə qədər həm yerli, həm də xarici tədqiqatçılar Azərbaycan yardımlaşma formalarını tədqiq etmişdir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=58-59}}{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=60}} Yardımlaşma formalarının geniş yayılması özünü "El gücü, sel gücü", "El bir olsa, zərbi kərən sındırar" kimi [[Azərbaycan atalar sözləri və məsəlləri|atalar sözləri]]ndə də göstərir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=77}} Azərbaycan yardımlaşma formaları əsas iki hissəyə bölünür. Birincisi təsərrüfat və məişət sahəsində eyni imkana sahib insanların bir-birinə etdiyi köməkdir. İkincisi isə varlıların kasıblara yardım etdiyi xeyriyyə əməlləridir. Qarşılıqlı yardım institutu birinci qrupa aiddir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=60}} Ən geniş yayılmış yardımlaşma forması iməcilik idi. Əgər camaat arasında iməcilik təsərrüfat işləri üçün edilirdisə, kişilər çağırılırdı, xalça toxuma, yundarama kimi məişət işləri üçün isə qadınlar dəvət edilirdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=61}} İməcilik tarixən bayram şənliyinə çevrilərdi, bir-biri ilə yarışan insanlardan qalib gələnə ev sahibi tərəfindən xələt verilərdi. Yol çəkmək, körpü salmaq, kəhriz qazmaq üçün tarixən xalq arasında iməcilik təşkil edilərdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=63-64}} Yol və körpü salınmasına rəhbərlik hakimiyyət tərəfindən təyin edilən yüzbaşı tərəfindən aparılardı, belə yüzbaşı iməciliyi əslində məcburi idi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=63-64}}{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=65-66}} Gəlinin cehizlərinin hazırlanmasında, çörək bişirilməsində, Novruz bayramının keçirilməsində qadınlar iməcilik edirdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=65-66}} Növbələşmə yardımlaşması isə qoşqu heyvanlarının, kotanın, iş üçün lazım olan vasitə və alətlərin çatışmamasına görə lazım idi. Bir neçə ailə əllərində olan heyvan, alət və vasitələri birləşdirərək, ortaq iş görürdü, şumlama, biçilən məhsulun xırmana daşınması və döyülməsini təşkil edərdilər. Qarabağ və Gəncə bölgəsində təşkil edilən hoy isə taxıl biçini, ot çalımı, arxın çəkilməsi, ev tikintisi, mərasimlər üçün istifadə edilirdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=70-71}} [[Ziyanlıq]] yardımlaşma formasında isə qıçı sınan, zəhərlənən, canavar tərəfindən parçalanan heyvan ziyan olmasın deyə, kəsilib qonşulara, qohumlara paylanardı. Heç bir ailə ziyanlığa kəsilmiş ətdən imtina edə bilməzdi. Evi ziyan görənə də yardım edilməsi ziyanlıq adlandırılırdı. Ziyanlıq yardımlama forması işçi xalq kütləsinin həmişə bir-birinə dəstək olduğunu, bir-birlərinin çətinliklərinə şərik çıxdıqlarını göstərir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=74-75}} [[Damazlıq (adət)|Damazlıq]] yardımlaşa forması Azərbaycanın maldar əhalisi arasında yayılmışdı. Bu adətə görə, mal-qarası olmayan şəxsində evində yemək hazırlanıb, insanlar dəvət edilərdi. Yemək bitdikdən sonra ağsaqqal qonaqlığın damazlıq məqsədilə təşkil edildiyini deyərdi. Gələnlər ev sahibinə qoyun, dana bağışlamağa söz verərdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=76}} Zəngəzur və Qarabağ bölgəsində yayılan görəlkə adətində isə qohumlar arasında soyuqluq yaranmasın deyə onların evlərinə gedilər, hədiyyələr verilərdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=77}} === Qonaqpərvərlik === [[Fayl:На бакинских дачах.jpg|300px|thumb|right|Bakı [[Azərbaycan bağları|bağ evlərində]]. [[Əzim Əzimzadə]]]] Qonaqpərvərlik Azərbaycan üçün vacib xüsusiyyətdir. Tarixən Azərbaycanda varlıların ərazisində sırf qonaqların qalması üçün ayrıca ev tikilirdi. Belə evlər karvansaraların olmadığı, dağlıq bölgələrdə və kəndlərdə tikilirdi. Qonaq evlərində və ya otaqlarında yataq ləvazimatları, xalça dəstləri və həttat musiqi alətləri ilə təchiz edilirdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=117-118}} Qafqaza səfərində şamaxılı bir varlının evində qalan, fransız səyyahı [[Aleksandr Düma]] onun rahatlığı üçün masasında kağız və qələmə qədər fikirləşildiyini qeyd etmişdir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=119}} Düma Azərbaycan qonaqpərvərliyini belə qeyd edir: {{Sitat|müəllif=[[Aleksandr Düma]] {{sfn|Ganiyeva|2021|pp=959}}|...''hansısa qapını döyüb qərib olduğunuzu desəz, ev sahibi sənə qalmağa otaq verəcək və ailəsi ilə birlikdə kiçik bir otağa keçəcək. Bundan başqa, evdə qaldığınız müddətdə (bir, iki, üç həftə) sizi möhtac qoymazlar. Qonaq evdən çıxıb gedəndə ev sahibi onun qabağına keçər, "zəhmət olmasa bir gün də qalın və bizi sevindirin, sabah gedərsiz" deyər.''}} Ev sahibindən məsuliyyət, qonaqdan isə [[Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri#Ədəb|ədəb qaydaları]]na, gəldiyi yerin adətinə əməl etmək gözlənilirdi. Bir-biri başa düşmək, səmimilik qonağın davranış şəklində özünü göstərirdi. Qonaq yersiz müdaxilələr etməməli, ailənin daxili işlərinə qarışmamalıdır. Ev sahibi və qonağın hərəkətləri bir-birini tamamlamalıdır.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=117-118}} Çalğı olan məclisdə mütləq musiqiyə qulaq asılmalıdır.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=119}} Qonaq qəbul edildikdən sonra müəyyən müddət tək buraxılmalıdır ki, özünü gəlsin və mühitə alışsın. Ancaq bu müddətin çox olması ev sahibinin laqeydliyini göstərər.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=121}} Qonağın Allah qonağı adlandırılması Azərbaycanda geniş yayılmışdır. "Allah qonağı istəmirsinizmi? — sualına "Allaha da qurban olum, qonağına da" deyə cavab verilər. Burada məqsəd heç vaxt gedilməyən yerə ilk dəfə girəndə rədd cavabı almamaqdır. Bundan başqa qonağın bulaq başına və ya meşə aparılması, bayram günləri və xüsusi vaxtlar (ad günü, nişan-toy və sş) üçün qonaqlıqlar da geniş yayılmışdır. Ordubad bağbanları arasında mövcud olan bostanpozma adətinə görə isə, bağbanlar bir-birini qonaq çağırır və gedərkən qonaq bağbana məhsullarından hədiyyə edirlər.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=125-126}} [[Hüseyn Cavid]]in "Ana" pyesinde qonaqpərvərliyin nə qədər vacib olduğu göstərilir. Səlma ana evinə sığınan Muradın oğlunun qatili olduğunu öyrənəndə yenə də onu qoruyur. Düşünür ki, Murad ondan aman istəyib və Səlma ana da onu ələ verməyəcəyinə söz verib. Səlma ana onu "qonaq qardaş" adlandırır. Hüseyn Cavid bu romantik pafosu ilə Qafqazda, azərbaycanlılar arasında qonaqpərvərliyin əhəmiyyətini nümayiş edir.<ref>{{cite news |title=Hüseyn Cavidin "Ana" pyesi: Qafqaz mədəniyyətində qonaqpərvərlik kultu |author=Elçin Mehrəliyev |url=https://www.anl.az/down/meqale/kredo/2019/mart/08(meqale).pdf |publisher=Kredo |date=14 mart 2019 |accessdate=2024-11-02 |language=az |archiveurl= |archivedate=2024-11-02 }}</ref> Qafqazda mövcud olan [[qonaqpərəstlik]] adətinə görə, fərqli tayfa və ya milliyətdən olan iki kişi elə bir yaxın dostluq münasibəti yaşayır ki, onlar qanbir olur, bir-birlərinə kömək edirlər.<ref name="БС1">{{Cite web |title=БСЭ. ст. Куначество |url=http://bse.sci-lib.com/article067425.html |access-date=2020-08-11 |archive-date=2010-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101203030925/http://bse.sci-lib.com/article067425.html |url-status=live }}</ref> Gürcülərin subetnik qrupu olan tuşlar (tuşetilər) uşaqlıqdan övladlarına Azərbaycan dilini öyrədir, onları [[qonaqpərəstlik]] münasibətlərində olduqları azərbaycanlı ailələrə verirdilər. Hər tuşeti ailəsində azərbaycan dilini bilən ən azı bir nəfər olurdu.<ref>Волкова Н. Г. Этнокультурный контакты народов Горного Кавказа в общественном быту (XIX — начало XX в.) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 169.</ref> [[Dargilər]] də uşaqları azərbaycan dilini öyrənsin deyə onları 3–4 aylığa azərbaycanlı ailələrə verirdilər.<ref>Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.</ref> === Ocaq === Azərbaycanlılarda ata evində ocağın və odun sönməməli olduğuna inanılır. Ailə üzvləri başqa yerlərdə olsalar da [[ata-baba günü]]ndə ata ocağına gəlməyə diqqət göstərirlər. Buna görə də Novruz bayramında ocaq qalayarlar. Digər bir adətə görə isə, evdə gece şam yandırarlar ki, ölənin ruhu evə gələndə ocağını işıqlı görsün. Xalq arasında dua kimi bir-birinə deyərlər ki, ocağın yanar, qazanın qaynar olsun. Ocağın yanmamasına görə, ölən şəxs küsə və yaxınlarının yuxusuna girib onları narahat edə bilər.{{sfn|Arık|2024|pp=669}} Ata ocağına verilən dəyər əcdad və ocaq kultlarının bir-birini tamamlayan ünsür olduğunu göstərir. Ailə üzvlərindən birinin, xüsusilə evin oğlan uşaqlarından birinin ata ocağında yaşaması o ocağın sönməsi kimi qəbul edilir. Buna görə də, uşaq sahibi olmadan köçən insanların da ata ocağının söndüyünə inanılır.{{sfn|Arık|2024|pp=669}}<ref>Mensimova, Z. İ. K. (2018). Azerbaycan Tören Folklorunda Ecdad (Ata) Kültü Meselesi. BENGİ Dünya Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 2018(2), 24–40. </ref> Təndir Azərbaycanda [[Azərbaycan ziyarətgahları|müqəddəs ocaq]] sayılır. Əhdi-peyman bağlayan sevgililər burada qucaqlaşıb öpüşərdi. Qardaş olmağa qərar verənlər burada and içər, onların münasibəti "təndir qardaşlığı" adlandırılardı.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=277-278}} === Qocalara qarşı münasibət === Qocalar məişətdə vacib rola sahibdirlər. Bütün eli, nəsili, tayfanı tanıdıqları üçün kimləsə evləniləndə gəlib ondan məsləhət alarlar. Nişanda yuxarı başda əyləşib, xeyir-dua verərlər. Toyda isə toy babası olub, məclis apararlar. Ağsaqqalları sözü keçər, ayrılanları və küsənləri barışdırarlar. Uzaq yola gedənə uğurlu yol arzulayarlar, gələn qonağı qəbul edərlər. Ağsaqqallar təsərrüfat işlərininin, əkinçilik və maldarlıqla bağlı qərarların verilməsində iştirak edər, məsləhət verərlər. Azərbaycan dilində "Allahsız yerdə otur, ağsaqqalsız yerdə oturma", "Böyüyün sözünə baxmayan böyürə-böyürə qalar" kimi deyimlər var.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=92-93}} Qoca olaraq cəmiyyətdə hörmət qazanmış qadınlar isə el anası adlandırılır.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=94}} == Ədəb == === Saray ədəbi === Osmanlı vəziri [[Çandarlı Əli Paşa]] klassik İslam saray yaşayış ədəbini azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə tətbiq edərək Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar etmişdi.{{sfn|İnalcık |2011|pp=121}} Səfəvi imperiyasında saray mərasimi (səlahiyyətlilərin və rütbəlilərin münasibətlərinin açıq şəkildə nümayiş olunduğu bütün növ rəsmi, normativləşdirilmiş qarşılıqlı əlaqələr<ref>Stollberg-Rilinger, Barbara, "Court ceremonial", in: Encyclopedia of Early Modern History Online, Editors of the English edition: Graeme Dunphy, Andrew Gow. Original German Edition: Enzyklopädie der Neuzeit. Im Auftrag des Kulturwissenschaftlichen Instituts (Essen) und in Verbindung mit den Fachherausgebern herausgegeben von Friedrich Jaeger. Copyright © J. B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung und Carl Ernst Poeschel Verlag GmbH 2005–2012. Consulted online on 30 June 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-early-modern-history-online/court-ceremonial-COM_020904 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230630053030/https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-early-modern-history-online/court-ceremonial-COM_020904 |date=2023-06-30 }}></ref>) Azərbaycan türk dilində aparılırdı. Qızılbaşların müharibə şüarı türk dilində "Qurbanı olduğum, ey mənim mənəvi rəhbərim və sahibim" idi.<ref name="floor5">Floor, Javadi, 2013. səh. 5</ref> Şah I Abbas italya səyyahı Pietro della Valleni Azərbaycan dilində "xoş gəldi, səfa gəldi" sözləri ilə qarşılamışdır.<ref name="floor7">Floor, Javadi, 2013. səh. 7</ref> Bu ifadə qonaqları qarşılamaq üçün Azərbaycan türkləri tərəfindən hələ də geniş istifadə edilir.<ref>‘[https://edizionicafoscari.unive.it/en/edizioni4/libri/978-88-6969-593-3/1-language-and-translation-at-the-safavid-court/ Language and Translation at the Safavid Court] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240423073828/https://edizionicafoscari.unive.it/en/edizioni4/libri/978-88-6969-593-3/1-language-and-translation-at-the-safavid-court/ |date=2024-04-23 }}’. Hilâl, 8 April 2022. https://doi.org/10.30687/978-88-6969-592-6/001. (page 10)</ref> Səfəvi dövlət kitabçasının müəllifi Mirzə Nəqi Nasiri [[münşi əl-məmalik]]in xarakteristikalarını təsvir edərkən türk dili bilgisini vurğulayır.<ref name="floor10">Floor, Javadi, 2013. səh. 10</ref> === Süfrə ədəbi === [[Fayl:Abbas Hüseyni - Azərbaycan ailəsi.jpg|250px|thumb|right|Azərbaycan ailəsi. [[Abbas Hüseyn]]]] Süfrədə qadınlar və uşaqların kişilərdən ayrı oturması adəti mövcuddur. Süfrədə oturma sırası iyerarxiyanı təyin edən xüsusiyyətdir. Qocalar və hörmət sahibi şəxslərə ortaya, ən yaxşı yerə oturar. Daha çox yayılmış adətə görə, kişilər yemək yedikdən sonra qadınlar üçün ayrıca süfrə açılar. Bu süfrəyə cavan qız və gəlinlər xidmət edər. Kişi süfrəsinə xidmət edən oğlanlar üçün ayrıca süfrə açılar.{{sfn|Kartari|1986|pp=339-340}} Normal bir süfrədə riayət edilməsi vacib olan qaydalar vardır. Bunlardan ən vacibi insanların süfrədə oturacağı yerin bəlli olmasıdır. Bütün ailə bir yerdə oturanda isə ailənin böyüyü başda oturar. Ailə böyüyü süfrəyə oturmadan balacalar oturmaz. O, yeməyə başlamadan da yeməzlər. "''Su kiçiyin, süfrə böyüyün''" atalar sözü Azərbaycan süfrəsində tam olaraq icra edilir.{{sfn|Kartari|1986|pp=339-340}} Süfrədə yemək yeyərkən danışılmaz. Yemək sakitcə yeyilər, böyüklər masadan qalxmadan qalxmazlar və masadan qalxarkən şükür edilər. Süfrəyə bismillahsız oturub, şükürsüz qalxanlar uğursuz hesab edilər. Çox süfrələrdə azərbaycanlılar adam sayına görə qab qoyarlar. Ancaq Anadoluya yerləşmiş bir qisim azərbaycanlılar rahat olsun deyə və ya iqtisadi çətinliklərə görə, bu qaydanı poza bilərlər. Azərbaycanlıların yeməkləri eyni qabdan bir neçə şəxsin yeməsi üçün uyğun deyildir.{{sfn|Kartari|1986|pp=339-340}} Ziyafət süfrələrində yeməklərin bir qismi əvvəlcədən süfrəyə qoyular. İsti yeməklər sıra ilə gələr. Belə süfrələr yeməkdən çox söhbət məqsədilə açılır. Buna görə də yeməyin təqdimatı və süfrə ədəbi fərqlidir. Süfrəyə eyni səviyyədə insanlar oturar, yaşı çox böyük və kiçik olanlar oturmaz. İnsanlar daha rahat hərəkət edərlər. Ancaq süfrə qonaqları ev sahibindən sonra ayağa qalxıb nitq deyərlər. Nitq həyat şərtləri mövzusunda ümumi bir qiymətləndirmə və ya süfrədə oturanların yaxşı xüsusiyyətləri, dostluqları ilə bağlı ola bilər. Nitqin ünvanlandığı şəxs də nitqə cavab verər. İnsanlar ziyafət süfrələrindəki hal və hərəkətləri ilə qiymətləndirilir və cəmiyyətdə hörmət görür.{{sfn|Kartari|1986|pp=341}} === Müasir etiket qaydaları === Azərbaycanlıların salamlaşması regiondakı digər ölkələr kimi istiqanlı və dostcasınadır. Kişilər əllə, yanaqdan öpərək salamlaşır. Qadınlar qucaqlaşaraq və sol yanaqdan öpərək salamlaşır. Azərbaycan qadınları öz aralarında əllə salamlaşmır, ancaq tanımadıqları adamlarla belə salamlaşa bilərlər. Kişilər qadınlarla salamlaşarkən qadınların əvvəl əl uzatmasını gözləməlidirlər, əllə salamlaşanda isə zərif olmalıdırlar. Salamlaşandan sonra şəxsin ailəsi, sağlamlığı və işləri barəsində soruşulur. Əgər şəxslər eyni yaşdadırsa, yalnız adları ilə bir-birinə müraciət edə bilərlər. Əgər yaxınlıq yoxdursa, müraciət edərkən adı ilə birlikdə "bəy" və ya "xanım" sözləri istifadə edilir. Gənclər qocalara yaxınlaşıb salamlaşmalıdır.<ref name="etik">{{cite news |title=Exploring The Cultural Tapestry Of Azerbaijan |author= |url=https://www.globalvisacorp.com/blog/azerbaijan/language-culture-customs-and-etiquette |publisher=globalvisacorp.com |date=June 30, 2017 |accessdate=2024-02-01 |language= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240203060300/https://www.globalvisacorp.com/blog/azerbaijan/language-culture-customs-and-etiquette |archivedate=2024-02-03 |url-status=live }}</ref> Azərbaycanlılar ad günləri, toy və yubileylər zamanı bir-birinə hədiyyə verir. Azərbaycan mədəniyyətində hədiyyənin qiymətindən daha çox onu fikirləşmək daha vacib hesab edilir. Hədiyyəni qəbul etməzdən əvvəl ən azı iki dəfə imtina etmək adəti var. Hədiyyə alınarkən hədiyyənin çox böyük olduğu və hədiyyə verənin çox əziyyət çəkdiyi qeyd edilir. Azərbaycanlının evinə qonaq gələrkən ev sahibəsinə gül və ya tort gətirmək lazımdır. Qonaqpərvərliyə balaca hədiyyə ilə cavab vermək nəzakət qaydası hesab edilir. Tək sayda güllər alınmalı, yasda isə cüt rəqəm istifadə olunmalıdır. Hədiyyə alınanda açılmamalıdır.<ref name="etik"/> Azərbaycan yemək etikası kifayət qədər rəsmidir. Yer göstərilənə qədər ayaq üstə dayanılır. Yemək zamanı dirsəklər stola qoyulmur, əllər stolun üzərində saxlanılır. Ev sahibəsi yeməyi gətirir, əvvəl qocalara, sonra qonaqlara və uşaqlara yemək verilir. Yemək zamanı bir şey uzatmaq üçün sağ əl istifadə edilir. Qonaq gələrkən ayaqqabıları çıxartmaq təklif edilərsə, şəpik geyinmək lazımdır. Vaxtında gəlmək çox vacib deyil. Müəyyən olunmuş vaxtdan 30 dəqiqə ərzində gəlmək məqbul hesab edilir.<ref name="etik"/> [[Azərbaycan ziyarətgahları|Azərbaycan ziyarətgahı]]nın ([[Pir (din)|pir]]) içində olan hər kəs yazılmamış qaydalara əməl etməlidir. Sıra halında, saat əqrəbinin əksi istiqamətində 3 dəfə türbənin ətrafında fırlanmalıdır. Məscidlərdəki kimi pirlərdə də ayaqqabı ilə gəzmək olmaz. Qadınların başı bağlı olmalıdır. Bu qadın örtüsü hər ictimai yerdə geyilməli olan müasir hicab kimi deyil. Bu baş örtüləri qadınların saçlarını gizlətmir.{{sfn|Wiktor-Mach|2017|pp=100-101}} == Adət-ənənə nümunələri == [[Fayl:A traditional Azerbaijan yurt.jpg|300px|thumb|right|Ənənəvi Azərbaycan yurdu (çadırı)]] * [[Azərbaycanda mərasimlər|Mərasimlər]]. Müxtəlif mərasimlər lirik nəğmələr, inam və sınamalar və s. bu kimi janr və ədəbi formalar vasitəsilə icra edilir. Mərasimlər mövsüm ([[Azərbaycan günəş ayinləri|Günəşi çağırma ayini]], [[saya]], [[Sucəddim ayini|sucəddim]] və s.) və məişət ([[Adqoyma mərasimi (Azərbaycan)|adqoyma]], [[Azərbaycan duz ayini|duz ayini]], [[yuğ]], [[Azərbaycan toy adətləri|toy]] və s.) mərasimləri olmaq üzərə iki hissəyə bölünür.<ref>Qalib Sayılov. "MƏRASİM FOLKLORUNUN JANR SPESİFİKASI". AMEA Folklor İnstitutu (Azərbaycan).</ref> * [[Azərbaycan köçəri həyatı|Köçərilik]]. Azərbaycanlılar arasında tarixən və qismən müasir dövrdə köçəri (tərəkəmə) və ya yarımköçəri ([[elat]]) həyat tərzi keçirən icmaların mədəniyyəti və adət-ənənələridir. Azərbaycanda elatların istifadə etdiyi müvəqqəti yaşayış məskənlərinə [[oba]], [[şenlik]], sığırxana, yataq, binə, yurd, düşərgə, qışlaq, dəkkə, dəngə, [[yaylaq]] və s. daxil idi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=23-26}} Yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər [[alaçıq]], coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild|2007|pp=76-78}} Köçərilər dəvəçilik, qoyunçuluq, toxuculuq kimi peşələrlə məşğul olublar.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild|2007|pp=277-278}}{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild|2007|pp=228-229}}{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild|2007|pp=446}} * [[Türkəçarə]]. Azərbaycanlıların inanclarına və adət-ənənələrinə görə xəstəliklərin müalicəsidir. Vergili türkəçarəçilərin sənəti vergi kimi aldıqlarına inanılır, onların peşələri ustad-şagird yolu ilə öyrədilmir. Bunlara hanıxçılıq, əbəçilik (mamaçalıq), sınıqçılıq, çöpçülük və s. aiddir.<ref>NÜBAR HƏKİMOVA. "AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA XALQ TƏBABƏTİ İLƏ BAĞLI İNANCLAR SİSTEMİ" (az.). AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU. 2017.</ref> * [[Azərbaycan ziyarətgahları|Ziyarətgahlar]]. Azərbaycanlılar tərəfindən ziyarət edilən pir, ocaq və s. müqəddəs yerlər daxildir. Bu yerlər əsasən ayrı-ayrı müqəddəs şəxslərin adları, daş, ağac, su-bulaq, qəbir və s. ilə əlaqələndirilir.<ref>TÜRK-İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ İLƏ BAĞLI İNAM YERLƏRİ: PİRLƏR (Naxçıvan şəhəri materialları əsasında). Asəf ORUCOV</ref> Belə yerlərlə bağlı adətlərə misal olaraq dağlara qanlı qurban verilməsi, ölülərin yüksək yerdə dəfn edilməsi, sudan üç daş götürmə adəti misal göstərilə bilər.<ref>Türklerde Dağ Kültü Inancı Ve Altay, Tıva Ve Şor Destanlarında Dağ (Seniha Sönmez). Balıkesir, 2008.</ref><ref>İRAN TÜRKLÜĞÜNDE GELENEKSEL TÜRK İNANÇLARININ ETKİ VE İZLERİ. Impact and Traces of Traditional Turkish Beliefs Among Iranian Turks. Yrd. Doç. Dr. Mousa RAHIMI.</ref><ref>TÜRK KÜLTÜRLÜ HALKLARDA AHIR ÇERŞEMBE’NİN MİTOLOJİK MUHTEVASI. Yaşar Kalafat</ref> == İnanc nümunələri == {{main|Azərbaycan mifologiyası|Azərbaycan xalq dini}} [[Fayl:Stamps of Azerbaijan, 1996-381.jpg|250px|thumb|right|[[Novruz bayramı]]na həsr edilmiş poçt markası]] * [[Azərbaycan yaradılış mifləri|Yaradılış inancları]]. Azərbaycanlıların mifik inanclarına görə dünyanın yaradılması və ilk insanların (əcdadların) məskunlaşmalarını təsvir edir ([[aləmin yatdığı vaxt]], [[Günəşin övladları (mif)|Günəşin övladları]], [[uğuzlar]] və s.). Qədim bir Azərbaycan əfsanəsinə görə, göylə birlikdə yoxdan var edilən yerin ardınca heyvanlar, bitkilər və insanlar yaradılmışdır. İnsanlar qısa müddət ərzində çoxalıb yerə sığmadıqları üçün bir-birləri ilə mübarizə etməyə başlamışdılar. Bundan sonra başlanğıcda bir olan göy və yer bir-birindən ayrılmışdır.<ref>Türk Mitolojisinin Ana Hatlari. Yaşar Çoruhlu, 2002. 237 səhifə</ref> * [[Azərbaycan təqvim inancları|Təqvim inancları]]. Azərbaycanlılarda ilin müxtəlif vaxtlarının adlandırılması ilə bağlı yayılmış inanclardır ([[qarayaz]], [[quyruqdoğdu]], [[Kiçik Çillə]] və s.). Xalq arasında yayılmış inama görə, təzə ilin necəliyi, yaxşımı, pismi olacağı, məhz adlandırıldığı heyvanın xasiyyəti, əlaməti ilə bağlıdır. Məsələn, il ilan üstündə təhvil olanda deyirlər ki, havalar isti, quraqlıq keçəcək, münasibətlər normal olmayacaq. Dovşan ilində məhsul bol olur, əjdaha (timsah) ilində çoxlu yağış yağır, donuz ilində havalar sərt keçir və s.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=421}} * [[Azərbaycan ovçuluq inancları|Ovçuluq inancları]]. Azərbaycanlıların mifik inanclarına və adət-ənənələrinə görə ovçuluqla bağlı inanclar, ov zamanı icra edilən rituallardır. Azərbaycan ovçuluq inanclarına görə, ovçular həm fiziki, həm əxlaqi baxımdan təmiz olmalı, ova çıxan adam haram yeməməli, yalan danışmamalı və pislik etməməlidir. Azərbaycan inanclarına görə ovçu ovun qəlbini özü yeməlidir.{{sfn|Celilova|2019|pp=62}} Buna səbəb ovun sürətini və gücünü əldə etmək ola bilər.<ref name="sheki">Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh. səh 97–98.</ref> Ovlanan heyvanın başı və dərisi onu ovlayan ovçuya verilər.{{sfn|Celilova|2019|pp=77}} Zəngəzur folkloruna aid bir şeirdə ov ətinin satılmaması qaydası qeyd edilir.{{sfn|Celilova|2019|pp=65}} Digər qaydalar ov ətinin içki ilə içilməməsi, ovdan qayıdarkən rastlaşılan hamıya ovdan pay verilməsi, ovçu sayılan ov quşlarına güllə atılmamasıdır.<ref name="sheki"/> * Sehr. Fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklindədir. Köhnə dövrün azərbaycanlıları qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu içirdirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və [[üzərlik]] bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın.<ref>Qafarlı, Ramazan, AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU, 2010</ref> == Simvolizm == === Rənglər === [[Fayl:Red scarf of engagement.JPG|200px|thumb|right|Nişanlı qızın qırmızı şalı]] * [[Ağ]]. Azərbaycan nağıllarında yaxşı heyvanlar həmişə ağ rəngdə olur. Buna misal nağıllardakı ağ quşlar və ilanlardır. Ağın xoşbəxtlik rəmzi olması bir nağılın "ağ günlər" ifadəsi ilə bitməsindən bəlli olur. Ağın şər qüvvələri təmsil etməsi sadəcə ağ divlərdə müşahidə edilir.{{sfn|Agirel|2009|pp=95}} Ağ rəngin yas paltarı rəngi olaraq istifadə edilməsi adəti tarixən Azərbaycanda (məsələn, Naxçıvanda) olmuşdur. Yasdan çıxdıqdan sonra ağ paltar geyilməzmiş. Ağ rəng matəm rəngi hesab edildiyinə görə bəzi Azərbaycan rayonlarında yatan uşağın üstünə ağ örtük örtməzlər. Qafqazda yaşayan qumuq və qaraçaylı kimi türk xalqlarında da ağın yas rəngi kimi roluna rast gəlinir. Azərbaycan dilində "ağ yalan", "ağ böhtan", "üzümü ağ elədin" ifadələri vardır.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=354}} * [[Göy]]. Türk xalqlarında, o cümlədən Azərbaycan türklərində göy rəng şənlik, sevinc, şad xəbərin rəmzidir. Buna səbəb göy rəngin adını Tanrı məkanı Göydən alması ilə bağlıdır.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=361}} * [[Qara]]. [[Azərbaycan nağılları]]nda şahların yasında şəhər sakinlərinin geydiyi rəngdir. Bəzi nağıllarda yas olduğunu bildirmək üçün şəhərin yuxarısından qara bayraq asılır. [[Azərbaycan atalar sözləri və məsəlləri|Azərbaycan məsəlləri]]ndə də uğursuzluq qara rənglə əlaqələndirilir ("''Qara xəbər tez yayılar''"). Qara rəngli heyvanlar da şər qüvvələri təmsil edir. İstisna qara atdır. Çünki [[Azərbaycan köçəri həyatı|köçəri türklər]]də at vacib heyvan olub. Qara at ya qəhrəmanı xilas edir, ya da ona çətin tapşırıqda kömək edir.{{sfn|Agirel|2009|pp=92-93}} * [[Qırmızı]]. Qırmızı rəng sağlamlıqla əlaqələndirilir.{{sfn|Agirel|2009|pp=96-97}} Rəngin tanınma, tanıtma xüsusiyyəti vardır. Nişanlılar tanınmaq üçün qırmızı paltar geyinərdi. Oğlan evindən qıza qırmızı don gələrdi, qız da oğlan üçün qırmızı köynək tikərdi. Qız evlənəndə qırmızı duvaq örtərdi.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=356-357}} * Qızılı və gümüşü. Bu rənglər həm birlikdə, həm ayrı-ayrı istifadə edilir. Qızılı və ya gümüşü saç qəhrəmanın gözəlliyini bildirir. Buna nümunə olaraq, Üç bacı nağılında saçları yarı qızılı, yarı gümüşü olan qız-oğlan əkizinin doğulmasıdır. Bu rəng kombinasiyası sarayın, pilləkənlərin və fəvvarənin gözəlliyini bildirmək üçün də istifadə edilir.{{sfn|Agirel|2009|pp=99}} * [[Sarı]]. Rəng xəstəlik, quraqlıq, qıtlıq, xəbislik, bədlik ilə əlaqələndirilir.{{sfn|Agirel|2009|pp=96-97}}{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=359}} * [[Yaşıl]]. Bu rəng təbiətin və həyatın simvoludur. Azərbaycan nağılında yaşıl muncuq yeməklə hamilə qalınması yaşıl rənginin məhsuldarlıq (balavermə) ilə əlaqəsini göstərir. Azərbaycan folklorunda yaşıl rəngin mənasını başa düşmək üçün türk köçərilərinin yaşadığı ərazilərin təbiətində yaşıl və sarı təzadını başa düşmək lazımdır.{{sfn|Agirel|2009|pp=96-97}} === Saylar === Azərbaycan inanclarında müəyyən saylar sehrli qüvvəyə malikdir, bəziləri xeyir gətirir, bəziləri isə şər qüvvənin təmsilçisidir. Üç, yeddi və qırx sayları Azərbaycan folklorunda uğurlu hesab edilir və çox istifadə edilir. Sayların sehrli qüvvəsinə inam qədim dünya görüşlərindən, qam-şaman kontekstindən, sayların müqəddəsliyinə inam isə İslam dininə və qızılbaşlığa [[Azərbaycanda sufizm|sufi təsiri]]ndən qaynaqlanır.{{sfn|Abdullayeva|2022|p=786}} * Üç. Çətin doğum zamanı qadının başı üstündə daş və ya başqa əşyalar 3 dəfə bir-birinə vurulur. Uşağın qırxı çıxanda çimizdiriləndə ([[Azərbaycan duz ayini]]) xüsusi ayin mahnısı oxunulur və uşağın başından 3 dəfə su axıdılır. Azərbaycan nağıl və dastanlarında evləcək qız və oğlanlar bir-birinə 3 sual verir və bir-birini 3 dəfə sınayırlar. Gəlin ata evindən yola salınarkən başına 3 dəfə duz dolandırılır və gəlin ocağın başına 3 dəfə fırlanır. Dəfndən sonra 3 gün boyunca mərhumun yaxınlarının evi ziyarət edilir və onun üçü (ölümün 3-cü günündə qeyd edilən hüzr mərasimi) verilir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=365-367}} * Yeddi. Məişət mərasimlərində 7 sayına müraciət özünü evlənən qız üçün 7 oğul istənilməsində göstərir. Övladı olmayan qadın 7 qəbirdən torpaq götürüb, su qatır və bu suda çimir. Xəstələnən uşağa 7 qapının cəftə suyu dadızdırılır və 7 həyətdən 7 çöpün tüstüsü uşağın burnuna tutulur. Ölənin yeddisi (ölümün 7-ci günündə qeyd edilən hüzr mərasimi) keçirilir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=370-371}} * On üç. "On üç nəhsdir, düşər-düşməzi olar" deyilməsi onu göstərir ki, bu say bəzən insanlara uğur, bəzən uğursuzluq gətirir.{{sfn|Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild|2007|pp=375}} * Qırx. Uğurlu saydır, Azərbaycan ənənələrinə görə, ölənin qırxı (ölümün 40-cı günündə qeyd edilən hüzr mərasimi) keçirilir.{{sfn|Abdullayeva|2022|p=786}} == Ədəbiyyatda nəsihət və dəyərlər mövzusu == [[Qafqaz və tarixi Azərbaycan ərazisində monqol–türk əlaqələri|Monqol hakimiyyəti dövrü]]nün çətinlikləri zamanı həm Anadolu, həm Azərbaycanda sadə camaat sufi şeyxlərin ətrafında [[Azərbaycan sufizmi|birləşmiş]], mürid və dərvişlərin sayı artmışdır. Azərbaycanda Şirvan-ı Kəbirdən başlayaraq Əbu Səid, [[Baba Kuhi Bakuvi|Baba Kuhi]], [[Əxi Fərəc Zəncani]], Naxçıvanlı Xacə [[Məhəmməd Xoşnam]], Xoylu [[Əxi Evrən]], [[İzzəddin Həsənoğlu]] kimi şəxsiyyətlər və əsərləri xalqa mənəviyyat aşılamışdır.{{sfn|Altaylı|2023|p=239}} Anadolu və Azərbaycanda monqol dövrünün çətinlikləri vaxtında dövrün ozanları xalqa mənəviyyat aşılamaq üçün ideal insan və xarizmatik lider rolunu [[İmam Əli]]də görmüş və heç bir məzhəbi təəssübkeşliyə yönəlmədən onun həyatını dastanlaşdırmışdır.{{sfn|Altaylı|2023|p=239}} [[Azərbaycan dastanları|Dastanlar]] (tez-tez musiqi ilə müşayiət edilən, epik nəsr və poeziya) [[Azərbaycan kimliyi]]nin, kollektiv yaddaşının, qəhrəmanlıq və mənəviyyat nümunələrinin, gender normaları və cinsi münasibətlərin əsasını təşkil edən şərəf və davranış kodeksinin tərkib hissəsidir. Belə dastanlarda ailə, klan və [[Azərbaycan tayfaları|tayfa]]ya sadiqlik, cəsarət və səmimilik başlıca xüsusiyyətlərdir. Tayfanın və vətənin qorunması, xarici işğalçılardan azad edilməsi dastanların əsas mövzularıdır. Qadınlar və kişilər belə dastanlarda birlikdə mübarizə aparırlar.{{sfn|Tohidi|2000|p=268}} XVI əsr Azərbaycan şairi [[Şah İsmayıl Xətai]]nin "Nəsihətnamə"sində tövhid və imamətdən bəhs edildikdən sonra əsərin nəsihət hissəsi başlayır. Burada birinci verilən məsləhətlər şahın hakimiyyətinin dəstəklənməsi, şaha sədaqət haqqındadır. İkinci qrup nəsihətlər isə din və təriqət əxlaqı haqqındadır, yeni dərvişlərə yol göstərilməsi, təriqət qaydaları ilə tanışlıq məqsədi daşıyır.{{sfn|Abdullayeva|2022|p=783-784}} XIX əsr nəqşibəndi xadimi [[Mir Həmzə Nigari]] (1805–1855) türk dilində, nəsihətverici sufi əsəri "Nigarnamə"ni yazmışdır.<ref name="harp">{{cite news |title=HAMZA NİGARİ |author=Tahsin Yazıcı |newspaper=Encyclopaedia Iranica Online (Brill) |date= |url= |accessdate=2024-02-01 }}</ref> === Azərbaycan nağılları === [[Fayl:Oxxay.jpg|270px|thumb|right|[[Arif Hüseynov (rəssam)|Arif Hüseynovun]] albomundan rəsm "''[[Azərbaycan nağılları (Arif Hüseynov)|Azərbaycan nağılları]]''" seriyasından [[Oxayy|Oxxay]] və Əhməd.]] Azərbaycan nağıllarında "ədalət" anlayışı ədalətli, bölüşməyi bilən qəhrəmanlar vasitəsilə uşaqlara çatdırılır. Ədalətsiz davranan qəhrəmanlar ya cəzalandırılırlar, ya da səhvlərini başa düşüb haqqın yanında olarlar. Nağıllarda haqlı ilə haqsızın arasındakı mübarizə göstərilir. Axırda ədalətli olan qalib gəlir.{{sfn|Budak, Küçükşen|2023|p=139}}{{sfn|Budak, Küçükşen|2023|p=140}} "Dostluq" anlayışı isə həm insanlar arasında, həm də insanlarla qeyri-insanı varlıqlar arasında özünü göstərir. "Dostluq" anlayışı bir-birinə kömək olmaq və vəfalı olmaq şəklində təqdim edilir.{{sfn|Budak, Küçükşen|2023|p=140}} Nağıllarda verilən dürüstlük xüsusiyyəti isə doğru söz demək, etibarlı və sözündə möhkəm olmaq şəklində özünü göstərir. Yalan danışan və sözünün üstündə durmayanların dürüst qəhrəmanlar qarşısında məğlub olması uşaqlara dürüstlük dəyərini aşılayır.{{sfn|Budak, Küçükşen|2023|p=140}}{{sfn|Budak, Küçükşen|2023|p=141}} === Bakıxanovun "Əxlaqın tərbiyələnməsi" və "Nəsihətlər kitabı" əsərləri === {{Şəkillər sırası|Moral education by Abbasgulu Bakikhanov.png|Kitab-i Nasihat.png|e1 = 150 |e2 = 138 |mətn = [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]]un "[[Təhzibül-əxlaq|Əxlaqın tərbiyələnməsi]]" (''solda'') və "Nəsihətlər kitabı" əsərləri |color = white |üfüqi = left }} Azərbaycan alimi [[Abbasqulu ağa Bakıxanov]] "[[Təhzibül-əxlaq|Əxlaqın tərbiyələnməsi]]" əsərində İslam təlimlərindən bəhs edir və onları Yunan fəlsəfəsi və Qərb dəyərləri ilə müqayisə edirdi.<ref>Javadi, Hasan, "BAKIKHANOV, ABBAS-KULI-AGA", in: Encyclopaedia Iranica Online, © Trustees of Columbia University in the City of New York. Consulted online on 18 March 2023.</ref> Bu əsərin "Mülayimliyə riayət", "Yaxşı işlərin mükəmməlliyi haqqında", "İctimai ünsiyyət qaydaları haqqında", "Təvazökarlıq prinsipləri haqqında, "Vicdanı tərifləmək haqqında" və "Azla kifayətlənməyin üstünlükləri haqqında" adlı fəsilləri vardır. Bakıxanov bu əsərdə danışmaqdan çox dinləməyi, azla kifayətlənməyi, özünü idarə etməyi və sınamağı, vicdan və əxlaqi prinsipləri tətbiq etməklə özünü təkmilləşdirməyin zərurətini tərənnüm edir.<ref name="auto2"/> Bakıxanovun həm Azərbaycan dilində, həm də fars dilində nüsxəsi olan "Nəsihətlər kitabı" əsəri gənc insanlar üçün məsləhətlər şəklində yazılmışdır. Bakıxanov bu əsərində ictimai münasibətlərdə intellekt və rasional düşüncədən istifadəni, biliyə yiyələnməyi, dürüstlük, ədalət və mülayimliyi vurğulayırdı. Kitab nə dil, nə tarix, nə də mədəni ənənələri paylaşmayan "bir gücün fəthi" (Rusiyanın Azərbaycanı nəzarətə götürməsi) qarşısında ictimai dəyərlərin yenidən təsdiqini təşkil edir. "Nəsihətlər kitabı"nda dini vəzifələri və əxlaqi davranışın müxtəlif baxışları verilmişdir (tənbəllikdən uzaq qalmaq, vəzifələrin icra edilməsi, başqalarının və ya özünün səhvlərinin ortaya çıxarılmaması, ədalətli davranış, dostlarla yaxşı davranış, özünəinam, var-dövlətin düzgün xərclənməsi, qanun, hakimiyyət və böyüklərə tabe olmaq və s.)<ref name="auto2"/> "Nəsihətlər kitabı"nın mesajının türk fikrindəki kökləri dövr baxımından rusların siyasi güc olaraq hakimiyyətindən əvvələ, hətta türklərin İslamı qəbul etməsindən əvvələ gedib çıxır. Bakıxanovun əsərdəki mesajı erkən türk ənənəsini (həm türk-İslam ənənəsi, həm də İslamdan əvvəlki türk ənənəsi) bilərək və ya bilməyərək daşıyır, həm də [[Azərbaycanda təsəvvüf|sufizm]]dən qaynaqlanır. Əsər mesaj baxımından [[Qaraxanlılar dövləti|Qaraxanlılar]] dövrünə aid "[[Qutadqu-bilik]]" əsəri ilə bir çox oxşarlıq daşıyır. "Nəsihətlər kitabı"ndakı mövzular "[[Qutadqu-bilik]]"də ən vacib rolu oynayır. Bu iki əsər arasında oxşarlıqlar "şahzadələr üçün güzgü" tipində yazılmış digər əsərlərdə ("Qabusnamə", "Siyasətnamə", "Nəsihət əl-Müluk") tapılmamışdır.<ref name="auto2">{{Cite web|url=http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/paksoy-2/cam7.html|title=NASIHATLAR OF ABBAS KULU AGHA BAKIKHANLI. Audrey L. ALTSTADT {{!}} Central Asian Monuments {{!}} Edited by H. B. Paksoy {{!}} CARRIE Books|website=Vlib.iue.it|access-date=2018-12-02|archive-date=2019-05-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190504191307/http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/paksoy-2/cam7.html|url-status=live}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan fəlsəfəsi]] * [[Azərbaycanda din]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|3}} * Avcılık İnanç Ve Ritüellerine Bakış. Aynur Celilova. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi, 2019, Cilt 5, Sayı 8, s. 62–86 * Agirel, S. (2009). Colour Symbolism in Turkish and Azeri Folk Literature. Folklore, 120(1), 92–101. http://www.jstor.org/stable/40646493 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20221104033850/https://www.jstor.org/stable/40646493 |date=2022-11-04 }} * Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 544 səh. * Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN ISBN 5-17-033764-7. * Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb. * Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. * Kartari, A. (1986). Azeri ve Fırat Havzası Mutfak Kültürlerinin Karşılaştırmalı İncelemesi. Belleten, Türk Folkloru Yayınları, İstanbul. * Caferoğlu, Ahmet. Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı (türk). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1–4. 1956. * Магомедханов М. М. Дагестанцы: Этноязыковые и социокультурные аспекты самосознания. Москва: ООО "ДИНЭМ", 2008. – 272 с. * Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538. * Willem Floor, Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies. Vol. 46. Issue 4. — 2013. * ALTAYLI, S. (2023). İZZEDDİN HASANOĞLU’NUN "KİTAB-I SİRETÜ’N NEBİ" MESNEVİSİNDE HZ. ALİ CENKNAMELERİNİN İZLERİ. Karadeniz Araştırmaları, 20(77), 237–258. https://doi.org/10.56694/karadearas.1267678 * Abdullayeva, T. (2022). [https://dergipark.org.tr/en/pub/atdd/issue/72073/1085173 Şah İsmayıl Xətayinin "Nəsihətnamə" Əsərinin Forma-Tematik Təsnifatı.] Akademik Tarih Ve Düşünce Dergisi, 9(3), 777–791. * Budak, H., & Küçükşen, K. (2023). [https://dergipark.org.tr/tr/pub/metder/issue/81808/1412869 Azerbaycan Masallarının Kök Değerler Çerçevesinde İncelenmesi]. Medeniyet Ve Toplum Dergisi, 7(2), 131–151. * {{cite news |title=Gender and National Identity in Post-Soviet Azerbaijan: A Regional Perspective in Gender and Identity Construction |author=Nayereh Tohidi |url= |publisher=Brill |date=01 Jan 2000 |accessdate=2024-10-16 |language=en |archiveurl= |archivedate=2024-10-16 }} * Gasimov, K. (2020). The Bureaucratization of Islam in Azerbaijan: State as the Principal Regulator and Interpreter of Religion. Central Asian Affairs, 7(1), 1–37. * Ganiyeva, F. (2021). AZERBAYCAN’IN GELENEKSEL KÜLTÜRÜNDE ETNİK BİR İŞARET OLARAK MİSAFIRPERVERLİK. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14(35), 956–967. https://doi.org/10.12981/mahder.933966 * Erol, İbrahim. "Hâlidî Tasavvuf Tefekkürünün Azerbaycan Sosyokültürü Üzerindeki Etkisi". Usul İslam Araştırmaları 36/36 (Kasım 2021), 71–95. * Wiktor-Mach, Dobroslawa (2017). Religious Revival and Secularism in Post-Soviet Azerbaijan. De Gruyter. * Arık, T. (2024). Azerbaycan Türklerinde Atalar Kültü / Ata-Baba Gününün Eski Türk Kültüründeki Yeri ve Önemi. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(2), 665–677. https://doi.org/10.33206/mjss.1317036 * Ibrahimova, Gulzar. (2018). [https://www.researchgate.net/publication/354026420_NATIONAL-MORAL_VALUES_OF_AZERBAIJAN_IN_THE_CONTEXT_OF_SOVIET_STATE_POLICY_1920-1940 NATIONAL-MORAL VALUES OF AZERBAIJAN IN THE CONTEXT OF SOVIET STATE POLICY (1920–1940)]. ISPEC International Journal of Social Sciences & Humanities. 2. 44–78. 10.46291/ISPECIJSSHvol2iss1pp44–78. * {{cite book | first = Elçin | last = Əfəndiyev | title = Şəxsiyyət və zaman | date = 2002 | location = Bakı | ref = harv }} * {{cite book | last = Бернандт | first = Г. | title = Словарь опер, впервые поставленных или изданных в дореволюционной России и в СССР, 1736-1959 | location = М. | publisher = Советский композитор | year = 1962 | pages = 554 səh | ref = harv }} * {{Cite web |title=Şahverdiyev A.B. Azərbaycan mətbuatı tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2006 – 248 səh. |url=http://anl.az/el/a/238045.pdf |access-date=2018-07-05 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305010104/http://anl.az/el/a/238045.pdf |url-status=live }} {{refend}} == Əlavə oxu == {{refbegin|2}} * Alan, S. (2023). AZERBAYCAN TÜRKÇESİ DEYİMLERİNDE SAYGI VE SAYGINLIK ELDE ETME (ESKİ TÜRKÇE PARALELİNDE) . Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13 (1), 24–54 . DOI: 10.55179/dusbed.1104042 * Büyükokutan Töret, A. (2017). AZERBAYCAN TÜRKLERİ ATASÖZLERİNİN SOSYAL KONTROL MEKANİZMASINI SAĞLAMA İŞLEVİ . Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (1), 197–208 . DOI: 10.17218/hititsosbil.293023 * Yakar, Ü. (2018). 1920–1930 Yıllarında Azerbaycan’ın Milli ve Manevi Değerlerine Karşı Sovyet Rusya Tarafından Yürütülen Asimilasyon Siyaseti . Vakanüvis — Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 306–325 . DOI: 10.24186/vakanuvis.415885 * Ceri-Booms, M. (2014). "Cross-Cultural Comparison of Work Ethics in Azerbaijan, Turkey and Russia". In The Value of Work in Contemporary Society. Leiden, The Netherlands: Brill. {{refend}} {{Azərbaycan mədəniyyəti}} {{Azərbaycan dəyərləri və ənənələri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan cəmiyyəti]] [[Kateqoriya:Azərbaycan mədəniyyəti]] [[Kateqoriya:Dövlət ideologiyaları]] 46jwz84tkyw8sr27avyjcu01899aogl 0 805864 7864786 7648133 2024-11-26T14:04:59Z White Demon 75303 7864786 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu|nömrəsi=9|indiki klubu={{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]}} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY|ref=false}}) – sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya]] futbolçusu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır. == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir. Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] 1dmh0zta0i50wuz2wfjpcwlf6hw4mxn 7864787 7864786 2024-11-26T14:06:29Z White Demon 75303 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] əlavə olundu 7864787 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu|nömrəsi=9|indiki klubu={{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]}} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY|ref=false}}) – sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya]] futbolçusu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır. == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir. Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] td5hs8gqu7cy74qtklp6s76r66dolog 7864791 7864787 2024-11-26T14:14:59Z White Demon 75303 7864791 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |nömrəsi=9 |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]| |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|38 (5) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY|ref=false}}) – sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya]] futbolçusu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] puj7nmu5wqbzs6ip24f4loj7365jjza 7864793 7864791 2024-11-26T14:15:45Z White Demon 75303 7864793 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |nömrəsi=9 |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|38 (5) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY|ref=false}}) – sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya]] futbolçusu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] lkydz160twt6ejmvtfckaemjflc0xk5 7864928 7864793 2024-11-26T17:42:13Z Sura Shukurlu 169201 7864928 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |nömrəsi=9 |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|38 (5) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY|ref=false}}) – sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya|braziliyalı]] futbolçu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] fy3atng5cinoohtxkcvk1y36a7amc9o 7864931 7864928 2024-11-26T17:44:59Z Sura Shukurlu 169201 şablonda sadəcə yerli liqa matçlarının göstəriciləri qeyd edilir 7864931 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |nömrəsi=9 |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2018-2019|{{icarə}} {{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Sprinqs Sviçbeks FK|Kolorado Sprinqs Sviçbeks]] (icarə)| 2 (0) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|32 (4) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY|ref=false}}) – sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya|braziliyalı]] futbolçu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] cf8nqz3st86ogviahvt5xu56u000uf8 7864937 7864931 2024-11-26T17:51:38Z Sura Shukurlu 169201 7864937 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |nömrəsi=9 |gənclər klubları = {{futbol karyerası |2014|{{bayraq|ABŞ}} Monverd Akademi| 26 (18) |2014–2018|{{bayraq|ABŞ}} Denver Payonirs| 83 (51) }} |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2018-2019|{{icarə}} {{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Sprinqs Sviçbeks FK|Kolorado Sprinqs Sviçbeks]] (icarə)| 2 (0) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|32 (4) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY|ref=false}}) – sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya|braziliyalı]] futbolçu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] g3dj5kxtznqkbm62kjwl1115b5jnl7c 7864944 7864937 2024-11-26T17:55:59Z Sura Shukurlu 169201 7864944 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |nömrəsi=9 |gənclər klubları = {{futbol karyerası |2014|{{bayraq|ABŞ}} Monverd Akademi| 26 (18) |2014–2018|{{bayraq|ABŞ}} Denver Payonirs| 83 (51) }} |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2018-2019|{{icarə}} {{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Sprinqs Sviçbeks FK|Kolorado Sprinqs Sviçbeks]] (icarə)| 2 (0) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|32 (4) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY}}) — sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya|braziliyalı]] futbolçu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] j75j28962iki8qh1t15kbdefqpdpaji 7864945 7864944 2024-11-26T17:57:13Z Sura Shukurlu 169201 7864945 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |indiki klubu = |nömrəsi = |gənclər klubları = {{futbol karyerası |2014|{{bayraq|ABŞ}} Monverd Akademi| 26 (18) |2014–2018|{{bayraq|ABŞ}} Denver Payonirs| 83 (51) }} |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2018-2019|{{icarə}} {{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Sprinqs Sviçbeks FK|Kolorado Sprinqs Sviçbeks]] (icarə)| 2 (0) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|32 (4) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY}}) — sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya|braziliyalı]] futbolçu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klubdan ayrılmışdır.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] lrc2khl8exiz09o7ev1bfpoxbqj0nfc 7864950 7864945 2024-11-26T18:01:38Z Sura Shukurlu 169201 7864950 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |indiki klubu = |nömrəsi = |gənclər klubları = {{futbol karyerası |2014|{{bayraq|ABŞ}} Monverd Akademi| 26 (18) |2014–2018|{{bayraq|ABŞ}} Denver Payonirs| 83 (51) }} |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2018-2019|{{icarə}} {{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Sprinqs Sviçbeks FK|Kolorado Sprinqs Sviçbeks]] (icarə)| 2 (0) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|32 (4) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY}}) — sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya|braziliyalı]] futbolçu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klub ilə müqaviləsinə qarşılıqlı razılıq əsasında xitam verilmişdir.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] kopxbqf1luuk5rrf0h9kvn38rpfxmzr 7864986 7864950 2024-11-26T19:02:31Z Sura Shukurlu 169201 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864986 wikitext text/x-wiki {{Futbolçu |indiki klubu = |nömrəsi = |gənclər klubları = {{futbol karyerası |2014|{{bayraq|ABŞ}} Monverd Akademi| |2014–2018|{{bayraq|ABŞ}} Denver Payonirs| 83 (51) }} |klublar = {{futbol karyerası |2017–2017|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids U-23]]| 26 (18) |2019-2022|{{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Rapids FK|Kolorado Rapids]]| 86 (16) |2018-2019|{{icarə}} {{bayraq|ABŞ}} [[Kolorado Sprinqs Sviçbeks FK|Kolorado Sprinqs Sviçbeks]] (icarə)| 2 (0) |2022–2023|{{bayraq|ABŞ}} [[Şarlotta FK|Şarlotta]]|26 (6) |2023–2024|{{bayraq|Azərbaycan}} [[Neftçi PFK|Neftçi]]|32 (4) }} }} '''Andre Şinyaşiki''' ({{DVTY}}) — sonuncu dəfə "[[Neftçi PFK|Neftçi]]"də çıxış etmiş [[Braziliya|braziliyalı]] futbolçu. == Karyerası == Şinyaşiki peşəkar karyerasına 2017-ci ildə [[ABŞ]]-nin "[[Kolorado Rapids U-23]]" komandasında başlamışdır.<ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/18968552|title=Andre Shinyashiki – 2017 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.uslleaguetwo.com/roster_players/24955985?subseason=482928|title=Andre Shinyashiki – 2018 Colorado Rapids U-23 statistics|website=USLLeagueTwo.com|publisher=[[Premier Development League]]|access-date=26 noyabr 2024}}</ref> 2019-cu ildə əsas komandaya keçmiş və 2 mart 2019-cu ildə "[[Portlend Timbers]]" klubuna qarşı oyunun 94-cü dəqiqəsində ilk qolunu vurmuşdur.<ref>{{cite web |last=Boehm |first=Charles |title=Rapids' Andre Shinyashiki dominates 2019's first AT&T Goal of the Week vote |url=https://www.mlssoccer.com/post/2019/03/08/rapids-andre-shinyashiki-dominates-2019s-first-att-goal-week-vote |website=[[Major League Soccer]] |access-date=26 noyabr 2024 |date=8 March 2019}}</ref> 2019-cu ildə MLS-də İlin Gənc Oyunçusu seçilmişdir. 2022-ci ilin mayında "[[Şarlotta FK|Şarlotta]]" klubuna transfer olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Official: Charlotte FC acquire forward Andre Shinyashiki from Colorado Rapids |url=https://www.mlssoccer.com/news/sources-charlotte-fc-agree-in-principle-to-acquire-andre-shinyashiki-from-colora |access-date=26 noyabr 2024 |website=MLSSoccer.com |language=en}}</ref> Klubda keçirdiyi 26 oyunda 6 qol vurmuşdur. 2023-cü ilin mayında Azərbaycanın "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" klubuna keçmişdir. Klubda keçirdiyi 38 oyunda 5 qol vurmuşdur. 26 noyabr 2024-cü ildə klub ilə müqaviləsinə qarşılıqlı razılıq əsasında xitam verilmişdir.<ref>{{cite web|title="Neftçi"dən ayrılan futbolçu: "Azərbaycanın ən böyük klubunda oynamaq çox xoş idi"|url=https://report.az/futbol-xeberleri/neftci-den-ayrilan-futbolcu-azerbaycanin-en-boyuk-klubunda-oynamaq-xos-idi/|website=Report.az|access-date=26 noyabr 2024|date=26 noyabr 2024}}</ref> == Şəxsi həyatı == Şinyaşiki ata tərəfdən [[Braziliya yaponları|yaponəsilli]], ana tərəfdən italyanəsillidir.<ref name="8 fevral 2019">{{cite web|title=Novo brasileiro na MLS detém recorde absurdo na escola e é filho de um dos maiores palestrantes do país|url=https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|website=ESPN|access-date=26 noyabr 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20230411061038/https://www.espn.com.br/blogs/gustavohofman/764245_novo-brasileiro-na-mls-detem-recorde-absurdo-na-escola-e-e-filho-de-um-dos-maiores-palestrantes-do-pais|archive-date=11 aprel 2023|language=ispanca}}</ref> Atası [[Robert Şinyaşiki]] braziliyalı psixiatr və müəllifdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.mlssoccer.com/news/bogert-who-andre-shinyashiki-colorados-rookie-sensation-opens|title=Bogert: Who is Andre Shinyashiki? Colorado's rookie sensation opens up &#124; MLSSoccer.com|website=mlssoccer}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Neftçi PFK oyunçuları]] [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası oyunçuları]] [[Kateqoriya:Braziliya yaponları]] [[Kateqoriya:Braziliya futbolçuları]] [[Kateqoriya:Braziliyanın kişi futbolçuları]] [[Kateqoriya:Futbol hücumçuları]] azc62ddlv75uyp9pkgbehol22g1hzn8 3 806212 7864948 7861767 2024-11-26T18:00:35Z Nilufar.J 276138 /* Rəssamlar */ Cavab 7864948 wikitext text/x-wiki {{xg}} — [[İstifadəçi:Patriot Kor|Patriot Kor]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Patriot Kor|müzakirə]]) 12:21, 4 avqust 2023 (UTC) == Sizin üçün bir ulduz! == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Fayl:Copyeditor Barnstar Hires.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Redaktəçi ulduzu''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Son zamanlar orfoqrafik və qrammatik düzəlişlər etdiyinizi və vikiləşdirmə işində göstərdiyiniz aktivliyi nəzərə alaraq sizi "Redaktəçi ulduzu" ilə təltif edirəm. Fəaliyyətinizdə uğurlar. [[İstifadəçi:Patriot Kor|Patriot Kor]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Patriot Kor|müzakirə]]) 10:53, 23 avqust 2023 (UTC) |} :Çox təşəkkürlər, minnətdaram qiymətləndirdiyiniz üçün. Daha da faydalı olmağa cəhd edəcəyəm. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 12:33, 23 avqust 2023 (UTC) == Sizin üçün bir ulduz! == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Fayl:Editors Barnstar Hires.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Redaktor ulduzu''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | AzVikiyə verdiyiniz dəyərli töhvələrə görə təşəkkürlər. Uğurlar — [[İstifadəçi:Aaiitacc|Aaiitacc]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Aaiitacc|müzakirə]]) 15:57, 3 sentyabr 2023 (UTC) |} :Çox təşəkkürlər , minnətdaram qiymətləndirdiyiniz üçün. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 17:24, 3 sentyabr 2023 (UTC) == Sizin üçün yeni bir ulduz! == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Fayl:307Star.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''307-ci Otaq Ulduzu''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Son zamanlar aktiv fəaliyyətiniz üçün təşəkkür edirəm və [[İstifadəçi:Qraf061/307-ci Otaq Ulduzu| '''307-ci Otaq Ulduzu''']]nu sizə təqdim edirəm. Fəaliyyətinizdə uğurlar -- [[İstifadəçi:Qraf|<span style="font-family:Segoe print; color:#036442; text-shadow:#234675 0.1em 0.1em 0.1em;">'''☞QRAF☜'''</span>]] &nbsp; ([[İstifadəçi müzakirəsi:Qraf|✉ → ♕]]) 18:46, 11 oktyabr 2023 (UTC) |} :Çox təşəkkürlər minnətdaram [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 16:54, 13 oktyabr 2023 (UTC) == Adlandırmalar == salam. vikipediyaya verdiyiniz töhfələrə görə təşəkkür edirəm. lütfən redaktələr zamanı xarici adları azərbaycancaya uyğunlaşdırmağı nəzərə alın. misal üçün: Ceyms. [[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Atakhanli|müzakirə]]) 21:16, 23 fevral 2024 (UTC) :Salam. Təşəkkürlər məsləhətiniz üçün [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 15:26, 27 fevral 2024 (UTC) ::Yeni yaratdığınız məqalələr maşın tərcüməsidir. Xahiş edirəm mətni Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırın. Əks halda məqaləniz silinəcək. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 17:15, 9 mart 2024 (UTC) :::Toplam 7-8 məqalədir yenidən hər birinin üzərindən keçib düzəldirəm. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 17:40, 9 mart 2024 (UTC) == Rəssamlar == Salam. Zəhmət olmasa rəssamlar haqqında yaratdığınız məqalələrə fikir verəsiniz. Azərbaycan dilinə düzgün tərcümə edin (transliterasiyadan istifadə). Həmçinin məqalə tərtibi haqqında məlumatlanın. Suallarınız olsa kömək edə bilərəm. Uğurlar. [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 18:16, 24 noyabr 2024 (UTC) :Salam. Sualım olarsa, ünvanlayaram sizə. Kömək təklifinizə görə çox təşəkkürlər, minnətdaram. Məqalələrə diqqət yetirib fikirlərinizi və məsləhətinizi bölüşdüyünüz üçün də təşəkkür edirəm. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 18:00, 26 noyabr 2024 (UTC) jtww5odww5f9xo65efz2f03ecikk429 7864949 7864948 2024-11-26T18:01:25Z Nilufar.J 276138 /* Rəssamlar */ 7864949 wikitext text/x-wiki {{xg}} — [[İstifadəçi:Patriot Kor|Patriot Kor]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Patriot Kor|müzakirə]]) 12:21, 4 avqust 2023 (UTC) == Sizin üçün bir ulduz! == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Fayl:Copyeditor Barnstar Hires.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Redaktəçi ulduzu''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Son zamanlar orfoqrafik və qrammatik düzəlişlər etdiyinizi və vikiləşdirmə işində göstərdiyiniz aktivliyi nəzərə alaraq sizi "Redaktəçi ulduzu" ilə təltif edirəm. Fəaliyyətinizdə uğurlar. [[İstifadəçi:Patriot Kor|Patriot Kor]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Patriot Kor|müzakirə]]) 10:53, 23 avqust 2023 (UTC) |} :Çox təşəkkürlər, minnətdaram qiymətləndirdiyiniz üçün. Daha da faydalı olmağa cəhd edəcəyəm. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 12:33, 23 avqust 2023 (UTC) == Sizin üçün bir ulduz! == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Fayl:Editors Barnstar Hires.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''Redaktor ulduzu''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | AzVikiyə verdiyiniz dəyərli töhvələrə görə təşəkkürlər. Uğurlar — [[İstifadəçi:Aaiitacc|Aaiitacc]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Aaiitacc|müzakirə]]) 15:57, 3 sentyabr 2023 (UTC) |} :Çox təşəkkürlər , minnətdaram qiymətləndirdiyiniz üçün. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 17:24, 3 sentyabr 2023 (UTC) == Sizin üçün yeni bir ulduz! == {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[Fayl:307Star.png|100px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" | '''307-ci Otaq Ulduzu''' |- |style="vertical-align: middle; padding: 3px;" | Son zamanlar aktiv fəaliyyətiniz üçün təşəkkür edirəm və [[İstifadəçi:Qraf061/307-ci Otaq Ulduzu| '''307-ci Otaq Ulduzu''']]nu sizə təqdim edirəm. Fəaliyyətinizdə uğurlar -- [[İstifadəçi:Qraf|<span style="font-family:Segoe print; color:#036442; text-shadow:#234675 0.1em 0.1em 0.1em;">'''☞QRAF☜'''</span>]] &nbsp; ([[İstifadəçi müzakirəsi:Qraf|✉ → ♕]]) 18:46, 11 oktyabr 2023 (UTC) |} :Çox təşəkkürlər minnətdaram [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 16:54, 13 oktyabr 2023 (UTC) == Adlandırmalar == salam. vikipediyaya verdiyiniz töhfələrə görə təşəkkür edirəm. lütfən redaktələr zamanı xarici adları azərbaycancaya uyğunlaşdırmağı nəzərə alın. misal üçün: Ceyms. [[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Atakhanli|müzakirə]]) 21:16, 23 fevral 2024 (UTC) :Salam. Təşəkkürlər məsləhətiniz üçün [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 15:26, 27 fevral 2024 (UTC) ::Yeni yaratdığınız məqalələr maşın tərcüməsidir. Xahiş edirəm mətni Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırın. Əks halda məqaləniz silinəcək. [[İstifadəçi:Araz Yaquboglu|Araz Yaquboglu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Araz Yaquboglu|müzakirə]]) 17:15, 9 mart 2024 (UTC) :::Toplam 7-8 məqalədir yenidən hər birinin üzərindən keçib düzəldirəm. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 17:40, 9 mart 2024 (UTC) == Rəssamlar == Salam. Zəhmət olmasa rəssamlar haqqında yaratdığınız məqalələrə fikir verəsiniz. Azərbaycan dilinə düzgün tərcümə edin (transliterasiyadan istifadə). Həmçinin məqalə tərtibi haqqında məlumatlanın. Suallarınız olsa kömək edə bilərəm. Uğurlar. [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 18:16, 24 noyabr 2024 (UTC) :Salam. Sualım olarsa, ünvanlayaram sizə. Kömək təklifinizə görə çox təşəkkürlər, minnətdaram. Məqalələrə diqqət yetirib fikirlərinizi və məsləhətinizi bölüşdüyünüz üçün də təşəkkür edirəm. Dediklərinizi düzəltməyə cəhd edərəm. [[İstifadəçi:Nilufar.J|Nilufar.J]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nilufar.J|müzakirə]]) 18:00, 26 noyabr 2024 (UTC) jb14yltl2rrqpx0h57rwxyhv0bq3a0d 0 807367 7864935 7802556 2024-11-26T17:48:44Z Mirkazım Bəy 303341 7864935 wikitext text/x-wiki '''Batinilik''' və ya '''Batiniyyə''' ( {{Dil|ar|'''الباطنية'''}} , ''Əl-Batiniyyeh'' ); İslamda [[Quran]] [[Ayə|ayələrinin]] zahiri mənalarından daha dərin həqiqi mənalar daşıdığına inanan və ayələri ona uyğun təfsir edən cərəyana ''“Batini”'', bu fikri mənimsəyənə isə ''“Batin”'' deyilir. [[Şiəlik|Şiəlikdə]] belə hesab edilir ki, bu mənaları ancaq [[Tanrı|Allaha]] aid olan və [[Əli|Əlinin]] nəslindən olan məsum [[On iki imam|On iki İmam]] bilə bilər. ''Batini'' sözü ərəbcə Bâtın sözündən götürülmüşdür. Batin, gizli həqiqət, bir şeyin içi, daxili mənası deməkdir. O, həm də [[İslam]] anlayışında [[İslamda tanrının adları|Allahın 99 adından]] biridir. Bu termini İranlı [[Əbu Hamid əl-Qəzali|Qəzali]] kimi [[Sünnilər|sünni]] alimləri bu fikirləri qəbul edənlərə ittihamedici məna verərək işlətmişlər. Tarixdə ən məşhur batinilər [[İsmaililər|ismaililərdir]] . Əl-Kirmani və [[Nasir Xosrov]] kimi [[Fatimilər xilafəti|Fatimi]] - [[İsmaililər|İsmaili]] yazıçıları bunun əksini irəli sürsələr də, [[Qəzali]] və bəzi digər sünni alimlərinə görə, bu qruplar dini mətnlərin, [[İbadət (islam)|ibadət]] və qaydaların zahiri mənalarını rədd edirlər. [[Kateqoriya:Ezoterik məktəblər]] [[Kateqoriya:İsmaililər]] [[Kateqoriya:İslam təriqətləri]] [[Kateqoriya:İslam dini etiqad məzhəbləri]] p9n0cz2wd5tvzegeurwkrkhnvzta596 0 811668 7865276 7838484 2024-11-27T04:43:51Z InternetArchiveBot 179784 0 mənbə arxivləşdirildi və 1 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865276 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = Şükrü Sökmensüer |orijinal adı = [[Türk dili|Türkcə:]]''İbrahim Şükrü Sökmensüer'' |şəkil = İbrahim Şükrü Sökmensüer.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = 1890 |doğum yeri = [[Skopye]], [[Osmanlı imperiyası]] |vəfat tarixi = 18 oktyabr 1978 |vəfat yeri = [[Ankara]], [[Türkiyə]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |dəfn tarixi = |vətəndaşlığı = Osmanlı imperiyası <br>Türkiyə Respublikası |milliyyəti = Türk |dini = İslam |ixtisası = Hərbçi |təhsili = Hərb Məktəbi |fəaliyyəti = [[Hərbi qulluqçu|Hərbçi]] və [[siyasətçi]] |fəaliyyət illəri = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |partiyası = |tanınır = |mükafatları = [["İstiqlal" medalı (Türkiyə)|"İstiqlal" medalı]] |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Şükrü Sökmensüer''' və ya '''İbrahim Şükrü Sökmensüer''' (d. [[Skopye]], [[Osmanlı imperiyası]]; 1890 - ö. [[Ankara]], [[Türkiyə]]; 18 oktyabr 1978) - türkiyəli siyasətçi və köhnə daxili işlər naziri.<ref>{{cite web |url = https://acikerisim.kku.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12587/15711 |archiveurl = |archivedate = |title = Tek Parti Dönemi'nde bir asker, devlet adamı ve siyasetçi: İbrahim Şükrü Sökmensüer |author = |date = |work = |publisher = acikerisim.kku.edu.tr |accessdate = 7 sentyabr 2023 |language = }}{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == Həyatı == 1890-cı ildə Osmanlı imperiyasının [[Balkan yarımadası|Balkan]] bölgəsində yerləşən şəhəri olan Skopyedə dünyaya gəlmiş və Ərkanı Hərbiyyədən məzun olmuşdur. === Hərbi karyerası === Osmanlı ordusundakı xidməti zamanı IV Ordu korpusunun IV Ağır topçu alayının birinci taborunun III batareyasında, [[Çatalca]] VIII Topçu alayında, XX Ordu korpusunun baş qərərgahında, II Firqənin V Ordu korpusunun I şöbəsində zabit kimi xidmət etmiş, sonradan XV Firqənin ərkani hərbiyyə rəisliyini etmişdir. === Türkiyə Respublikasındakı fəaliyyəti === Respublikanın qurulmasından etibarən mühüm vəzifələrdə çalışmışdır. Bu vəzifələr bunlardır: Məskunlaşdırma İdarəsi, Asayiş İdarəsi müdürlüyü, Təhlükəsizlik İşləri müdürünün müavini, [[Trakya]] Ümummüfəttişliyinin baş müşavirliyi, Təhlükəsizlik Ümümmüdürlüyünün rəhbəri, Hatay Suverenlik Cəmiyyətinin baş katibliyi, [[Hatay ili|Hatay]] valiliyi, Ticarət Vəkaləti İaşə vəkilliyi, Türk Hava Qurumu başqanlığı, Uşaq Yetişdirmı Qurumu İdarə Heyəti üzvlüyü, Köhnə Döyüşçülər Cəmiyyəti Heysiyyət Divanı başqanlığı. SÖkmensüer Hatayın Türkiyəyə birləşdirilməsində mühüm rol oynamış, bu proses zamanı bir neçə vacib vəzifəni yerinə yetirmişdir.{{sfn|Keskin|2018|p=577-592}} Bundan başqa, Sökmensüer bir neçə dəfə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]-ə də seçilmişdir. O. VI çağırış (ara dönəm) və VII çağırış [[Ərzincan]]dan, VIII çağırış [[Gümüşxanə ili|Gümüşxanə]]dən TBMM-ə üzv seçilmişdir. Bundan başqa, o, VII Milli Müdaifə Şurasının rəisliyini yerinə yetirmiş və 1946-cı ilin 7 avqustundan 5 sentyabr 1947-ci ilə qədər [[Rəcəb Pekər]] hökumət kabinetində Türkiyənin daxili işlər naziri olmuşdur. Nazirliyi dövründə ölkədəki təriqətlərə və dini cərəyanlara qarşı kəskin mübarizə aparılmışdır.<ref>{{cite web |url = https://www5.tbmm.gov.tr/TBMM_Album/Cilt1/Cilt1.pdf |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160206090417/https://www5.tbmm.gov.tr/TBMM_Album/Cilt1/Cilt1.pdf |archivedate = 10 avqust 2023 |title = TBMM Albümü |author = |date = 6 fevral 2016 |work = |publisher = TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü |accessdate = 7 sentyabr 2023 |language = }}</ref><ref>{{cite web |url = https://www.biyografya.com/biyografi/3045 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220123145902/https://www.biyografya.com/biyografi/3045 |archivedate = 2022-01-23 |title = Şükrü Sökmensüer |author = |date = |work = |publisher = www.biyografya.com/ |accessdate = 7 sentyabr 2023 |language = |url-status = live }}</ref> Hərb, Gümüş Ləyaqət və qırmızı lentli [["İstiqlal" medalı (Türkiyə)|"İstiqlal" medalı]] ilə mükafatlandırılmışdır. Evli və üç uşaq atası olmuşdur. 18 oktyabr 1978-ci ildə Ankarada vəfat etmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{kitab3 | müəllif = Ömer Ali Keskin | başlıq = HATAY SORUNU VE İBRAHİM ŞÜKRÜ SÖKMENSÜER’İN FAALİYETLERİÖmer Ali KESKİN | link = https://dergipark.org.tr/tr/pub/kusbd/issue/38953/435542 | cavabdeh = | yer = | nəşriyyat = Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi | il = 2018 | cild = | səhifə = | səhifələr = | isbn = | doi = | ref = Keskin }} [[Kateqoriya:Türkiyənin daxili işlər nazirləri]] [[Kateqoriya:1890-cı ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Skopyedə doğulanlar]] [[Kateqoriya:1978-ci ildə vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:TBMM VIII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:TBMM VII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Cümhuriyyət Xalq Partiyasının üzvləri]] [[Kateqoriya:"İstiqlal" medalı ilə təltif olunanlar (Türkiyə)]] gk9aprys0j3f4zlektj2zm1vlwk7ot2 0 814601 7864832 7833299 2024-11-26T15:48:03Z 78.81.151.189 7864832 wikitext text/x-wiki {{Seçkilər |seçki adı = Gürcüstanda prezident seçkiləri |seçki tarixi = 14 dekabr 2024 |əvvəlki = Gürcüstanda prezident seçkiləri (2018) |əvvəlki il = 2018 |növbəti = Gürcüstanda növbəti prezident seçkiləri |növbəti il = Növbəti |ölkə = Gürcüstan |seçicilərin fəallığı = |xəritə = |xəritənin eni = |xəritənin mətni = |xəritənin imzası = |nəticə = }} '''Gürcüstanda prezident seçkiləri''' — [[Gürcüstan]]ın seçki qanunvericiliyinə əsasən, 2024-cü ilin oktyabrında gözlənilən prezident seçkiləri.<ref>{{Cite web |url=https://www.france24.com/en/tv-shows/talking-europe/20240503-georgia-s-next-election-will-be-referendum-for-or-against-europe-president-zourabichvili |title=Georgia's next election will be referendum for or against Europe: President Zourabichvili |access-date=2024-07-02 |archive-date=2024-07-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240701192019/https://www.france24.com/en/tv-shows/talking-europe/20240503-georgia-s-next-election-will-be-referendum-for-or-against-europe-president-zourabichvili |url-status=live }}</ref> Bu, Gürcüstanın 1991-ci ildə müstəqilliyini elan etməsindən sonra doqquzuncu prezident seçkiləri olacaq. Prezident 5 il müddətinə seçilir. 2017-ci ildə qəbul edilən və prezidentin səlahiyyətlərini azaldan Konstitusiyaya əsasən, bundan əvvəlki seçkilər sonuncu birbaşa prezident seçkiləri olub.<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://civil.ge/ru/archives/271327|title=Новая Конституция Грузии вступила в силу|website=Civil.ge|date=2018-12-17|access-date=2021-10-20|archive-date=2021-10-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20211020192000/https://civil.ge/ru/archives/271327|deadlink=no}}</ref> Artıq bu seçkilərdə parlamentin yarısından və eyni sayda regional nümayəndədən ibarət [[Seçicilər kollegiyası|Seçicilər Kollegiyası]]nın 300 üzvü səs verəcək. Ən azı 15 il Gürcüstanda yaşayan 40 yaşdan yuxarı Gürcüstan vətəndaşı prezident seçilə bilər ("seçkilərə qədər son üç il ərzində ölkədə yaşamaq tələbi" götürülüb).<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://civil.ge/ru/archives/218667|title=Основные пункты новой Конституции Грузии|website=Civil.ge|date=2017-09-27|access-date=2021-10-20|archive-date=2021-10-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20211020192316/https://civil.ge/ru/archives/218667|deadlink=no}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Gürcüstanda prezident seçkiləri]] [[Kateqoriya:2024-cü ildə seçkilər]] [[Kateqoriya:2024-cü ildə Gürcüstan]] [[Kateqoriya:Gələcək seçkilər]] d4r1ug0a25keherd0kfciixiulac1h5 14 815719 7865749 7266129 2024-11-27T10:46:00Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865749 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Ağır atletika üzrə çempionlar]] 5fexuymijdj2r5oju66mmtttc1oirsu 14 816247 7865750 7273263 2024-11-27T10:46:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865750 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə çempionlar]] f5f627gy0wn62act2r7r9bzvv7zsfgb 7865755 7865750 2024-11-27T10:48:22Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:Boks üzrə Dünya çempionları]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:Boks üzrə dünya çempionları]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7865750 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Boks üzrə çempionlar]] f5f627gy0wn62act2r7r9bzvv7zsfgb 14 816659 7865752 7292011 2024-11-27T10:46:36Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865752 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Pauerliftinq üzrə çempionlar|D]] [[Kateqoriya:Pauerliftinq üzrə Dünya Çempionatının medalçıları]] [[Kateqoriya:Beynəlxalq idman yarışlarında qızıl medal qazananlar]] 2qgcpm1esl5lxi8mbbhi9suuz9tuh8y 0 819000 7865737 7752203 2024-11-27T10:39:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Gimnastika üzrə milli çempionlar]] → [[Kateqoriya:İdman gimnastikası üzrə Azərbaycan çempionları]] 7865737 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |adı = Mixail Malkin |piktoqram = batut gimnastikası |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |tam adı = Mixail Malkin |vətəndaşlıq = |doğum tarixi = |doğum yeri = |boyu = |idman növü = Batut gimnastikası |məşqçisi = |medallar = {{Medal yarışları|[[Batut gimnastikası üzrə Dünya Çempionatı|Dünya çempionatı]]}} {{Gümüşmedal|[[2021 Batut gimnastikası üzrə Dünya Çempionatı|2021 Azərbaycan]]|Tamblinq}} {{Qızılmedal|[[2023 Batut gimnastikası üzrə Dünya Çempionatı|2023 Birləşmiş Krallıq]]|Komanda}} {{Qızılmedal|[[2023 Batut gimnastikası üzrə Dünya Çempionatı|2023 Birləşmiş Krallıq]]|Tamblinq}} {{Medal yarışları|[[Batut gimnastikası üzrə Avropa Çempionatı|Avropa çempionatı]]}} {{Qızılmedal|[[2018 Batut gimnastikası üzrə Avropa Çempionatı|2018 Azərbaycan]]|Tamblinq}} {{Bürüncmedal|[[2021 Batut gimnastikası üzrə Avropa Çempionatı|2021 Rusiya]]|Tamblinq}} {{Bürüncmedal|[[2022 Batut gimnastikası üzrə Avropa Çempionatı|2022 İtaliya]]|Komanda}} {{Gümüşmedal|[[2022 Batut gimnastikası üzrə Avropa Çempionatı|2022 İtaliya]]|Tamblinq}} }} '''Mixail Malkin''' ({{DVTY}}) — [[Azərbaycan]]ı təmsil edən batut gimnastı, dünya (2023)<ref>{{Cite web |url=https://azertag.az/xeber/azerbaycan_gimnasti_dunya_chempionatinda_qizil_medal_qazanib-2821435 |title=Azərbaycan gimnastı dünya çempionatında qızıl medal qazanıb |access-date=2023-11-18 |archive-date=2023-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231111223928/http://azertag.az/xeber/azerbaycan_gimnasti_dunya_chempionatinda_qizil_medal_qazanib-2821435 |url-status=live }}</ref> və Avropa (2018) çempionatlarının qalibi. == Karyerası == Mixail Malkin 30 iyul 1996-cı ildə [[Biləcəri]]də anadan olub.<ref name="mal">{{cite web|url=https://olimpnews.az/post/9530/mixail-malkin-genc-ve-perspektivli-gimnastlardandir-9530|title=Mixail Malkin gənc və perspektivli gimnastlardandır|website=Olimpnews.az|accessdate=2024-01-13|5=|archive-date=2024-01-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20240113182734/https://olimpnews.az/post/9530/mixail-malkin-genc-ve-perspektivli-gimnastlardandir-9530|url-status=live}}</ref> Milliyətcə [[Azərbaycan rusları|rus]]dur. Malkin 2011 və 2012-ci illərdə [[tamblinq]] üzrə Azərbaycan Çempionatlarının qalibi oldu. 2017-ci ildə FIG World Cup beynəlxalq turnirinin [[Portuqaliya]] mərhələsini qızıl, [[Azərbaycan]] mərhələsini gümüş, [[İspaniya]] mərhələsini isə bürünc medallarla başa vuran Mixail Malkin 2018-ci ildə tamblinq üzrə Avropa Çempionatının qalibi oldu. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://agf.az/az/database/person/malkin-mikhail-33/tra/gymnast Mixail Malkin] * [https://www.gymnastics.sport/site/athletes/bio_detail.php?id=24650 Mikhail Malkin] {{ref-en}} {{Azərbaycan milli batut gimnastikası komandası}} [[Kateqoriya:Azərbaycanın batut gimnastları]] [[Kateqoriya:İdman gimnastikası üzrə Azərbaycan çempionları]] [[Kateqoriya:Rusəsilli azərbaycanlılar]] 967ph6ggta7y8qjat28gvkkil9c29rc 14 820040 7865736 7327568 2024-11-27T10:39:03Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:Gimnastika üzrə milli çempionlar]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:İdman gimnastikası üzrə Azərbaycan çempionları]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7327568 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Gimnastika üzrə çempionlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda gimnastika]] [[Kateqoriya:milli çempionlar]] miwd2iun9slrpog6u0j8twtmz9yz0my 7865739 7865736 2024-11-27T10:40:11Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Milli çempionlar]] → [[Kateqoriya:Azərbaycan çempionları]] 7865739 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Gimnastika üzrə çempionlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda gimnastika]] [[Kateqoriya:Azərbaycan çempionları]] fpezhvwbyogpowdwmerm9tjqfugaris 7865741 7865739 2024-11-27T10:41:40Z Araz Yaquboglu 17991 7865741 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Gimnastika üzrə çempionlar|Azərbaycan]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda gimnastika]] [[Kateqoriya:Azərbaycan çempionları]] qava9fcty3bbrmt5y2zjngatc0mh6xn 14 820041 7865738 7327569 2024-11-27T10:40:10Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:Milli çempionlar]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:Azərbaycan çempionları]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7327569 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Çempionlar]] ozb08qvowiyfbro7uo79dpftv28vig4 7865777 7865738 2024-11-27T10:56:35Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Çempionlar]] silindi; [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə çempionlar]] əlavə olundu 7865777 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə çempionlar]] 1z46t1bgv9p8sb1rv6h332yevm7yvuj 7865779 7865777 2024-11-27T10:57:22Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Azərbaycan idmançıları]] əlavə olundu 7865779 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə çempionlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan idmançıları]] kjlu3mbbyx2btmhr51woumqmw3oxnwy 0 820270 7865834 7473523 2024-11-27T11:23:02Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi; [[Kateqoriya:İsrail medalları]] əlavə olundu 7865834 wikitext text/x-wiki {{Mükafat|Ad=İsrail Dövləti Prezidentinin ordeni|Orijinal ad=עיטור נשיא מדינת ישראל|Şəkil=[[File:Медаль_президента_Израиля.jpg|200px|Israeli President's Medal]]|Ölkə=[[İsrail]]|Tip=Mülki|Kimə verilir2=İstənilən şəxs və ya təşkilat|Status=Aktiv|Təsis tarixi=[[2012]]|Son təltif=[[2023]]|Təltiflərin sayı=47|Lentin şəkli=Israel President's Medal ribbon.svg}}'''İsrail Prezidentinin Şərəf Medalı - Prezident medalı''' ( {{Dil-he|עיטור נשיא מדינת ישראל}} , ''Itur Nesi Medinat Yisra'el'' ) [[İsrail|İsrail Dövlətinin]] [[İsrail Prezidenti|Prezidenti]] tərəfindən verilən ən yüksək mülki medaldır.<ref>{{Cite web |title=İsrail dövlətinin rəsmi Prezident saytında mükafat haqqında məlumat |url=https://www.president.gov.il/en/awards/ |website=www.president.gov.il |language=en |access-date=2024-02-05 |archive-date=2023-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230925134221/https://www.president.gov.il/en/awards/ |url-status=live }}</ref> == Tarix == Ordenin təltif edilməsi ilk dəfə [[2012|2012-ci]] ildə elan edilmiş və [[İsrail Ali Məhkəməsinin Baş Hakimi|təqaüddə olan Ali Məhkəmənin sədri]] Meir Şamqarın rəhbərlik etdiyi komitənin tövsiyəsi əsasında Prezident [[Şimon Peres]] tərəfindən Prezident Konfransı çərçivəsində beş nəfərə və bir təşkilata verilmişdir. Peresin prezidentlik müddətinin sonuna kimi mükafat 26 dəfə verilib. Prezident [[Reuven Rivlin]] səlahiyyət müddəti ərzində (2014-2021) ordenə kimsə layiq görülməyib. 2022-ci ildə prezident [[İsaak Herzoq|Yitzhak Hersoqun andiçmə mərasimindən sonra]] orden üçün namizədlərin irəli sürülməsi üçün çağırış dərc edildi. Elə həmin il ABŞ prezidenti [[Co Bayden]] 2022-ci ildə İsrailə səfəri zamanı Prezident Medalını aldı. == Meyarlar == * Əsasnaməyə əsasən, orden bir aktda və ya davam edən fəaliyyətdə müəyyən edilmiş standartlardan ən azı birinə cavab verən şəxsə və ya təşkilata veriləcək: Namizəd İsrail Dövləti üçün unikal töhfə verib və ya öz fəaliyyət sahəsində və ya nailiyyətlərində cəmiyyətdə iz qoyubsa. * Namizəd İsrail Dövlətinin imicini yüksəldib və onun dünyadakı imicinə unikal töhfə veribsə.Namizəd [[Təşəbbüskarlıq|sahibkarlıq]], [[innovasiya]], [[yaradıcılıq]] və s nümunəsidirsə. * Orden iki illik müddətə təyin edilən 5-9 ictimai xadimdən ibarət məsləhət komitəsinin təqdimatı əsasında prezident tərəfindən təntənəli şəkildə verilir və bu müddət uzadıla bilər və təyin edən prezidentin səlahiyyət müddətinin sonunda başa çatır. Orden canlı insanlara verilir, lakin mərhumun namizədliyi hələ sağ ikən təqdim olunubsa, ona verilə bilər. Namizədliyi sənədlər və tövsiyələrlə birlikdə İsrail Dövlətinin istənilən sakini və İsraildə fəaliyyət göstərən istənilən təşkilat təklif edə bilər. {| class="wikitable" |+ |[[Fayl:President_Isaac_Herzog_presents_the_Israeli_Presidential_Medal_of_Honor_to_U.S._President_Joe_Biden.jpg|thumb| İsrail Dövlətinin Prezidenti Yitzhak Herzog ABŞ Prezidenti Co Baydenə Prezident Medalını təqdim etdi (2022)|center]] |[[Fayl:Isaac_Herzog_visit_to_the_Czech_Republic,_July_2022_(GPOZAC_6629).jpg|thumb| Prezident Hersoq Çexiyaya səfəri zamanı çexiyalı həmkarı [[Miloş Zeman|Miloş Zemanı]] Prezidentin Sərəncamı ilə təltif edir( 2022)|center]] |} == Dekorasiya dizaynı == İlk bəzək Yossi Matatiyo tərəfindən hazırlanmışdır və yuxarıda [[Qütb ulduzu|Şimal Ulduzu]] və [[Menora|Menorah]] simvolu olan [[Kiçik Ayı (bürc)|kiçik arabanın]] birləşməsindən ibarət yuvarlaq [[qızıl]] [[Medal|medaldan]] ibarətdir. Yuxarıda İsrail Dövləti Prezidentinin dekorasiyasının yazısı, aşağısında isə “yuxarıdan və yuxarıdan” [[2023|2023-cü]] ildə İsrail Dövlətinin 75-ci ildönümü şərəfinə Prezident Evi Prezidentin bəzəyinin yenidən dizayn edilməsinə çağırış etdi. == İsrail Dövlətinin Prezidentinin ordeni ilə təltif olunan tanınmış şəxslər == {| class="wikitable" |+ ![[Barak Obama]] ![[Zubin Mehta]] ![[Henri Kissincer]] |- |[[Bill Klinton]] |[[Eli Vizel]] |[[Stiven Spilberq]] |- |[[Lia van Leer]] |[[Angela Merkel]] |[[Corco Napolitano]] |- |[[Nikos Anastasiadis]] |[[Co Bayden]] |[[Miloş Zeman]] |} == İstinadlar == [[Kateqoriya:İsrail medalları]] 5wvala2qgn2x2ywtba8aojaw6h66dde 0 820965 7864561 7629037 2024-11-26T12:09:03Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Kilsə binalarının növləri]] silindi; [[Kateqoriya:XII əsrdə tamamlanmış kilsələr]] əlavə olundu 7864561 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə|Ad=Tülü kilsəsi|şəkil=[[File:Tülü kilsəsi.jpg|thumb|Tülü kilsəsi]]|ölkə=Azərbaycan|şəhər=Balakən|yerləşir=Tülü kəndi|aidiyyatı=Alban kilsəsi|tikilmə_tarixi=V-XII|nişanlama1_nömrəsi=4149|nişanlama2_nömrəsi=}} '''Tülü kilsəsi—''' Abidə [[Balakən rayonu]] Tülü kəndi ərazisində kənd sakini Elşad Dabaxovun həyət yanı sahəsində yerləşir. İlk orta əsrlərə aid inventar nömrəsi 4149 olan, V-IX əsrlərə aid yerli əhəmiyyətli türbənin ətrafında [[Qafqaz Albaniyası]] Xristian Abidələrinin Arxeoloji Tədqiqi Ekspedisiyası tərəfindən 2017-ci ildən başlayaraq 2021-ci ilə qədər ümumilikdə 6 ay müddətində arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində bu türbənin Qafqaz Albaniyasının xristianlıq dövrünə aid bir nefli kilsənin zəng qülləsi və ya aynabəndi olduğu müəyyən edilmişdir. 2017-2018-ci illər ərzində aparılan arxeoloji tədqiqat nəticəsində kilsənin bişmiş kərpiclərdə döşənmiş ibadət zalı 2-2,5 m. dərinliyində 150 m² ərazidə tam tədqiqi edilmişdir. Altar hissədə Alban xaç altlığının yeri müəyyən edilmişdir.<ref name=":0">{{Cite web |title=Tülü kilsəsi |url=https://www.youtube.com/watch?v=YeBGyGoy3wk |website=Arxeologiya Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutu |access-date=2024-02-23 |archive-date=2024-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240223081004/https://www.youtube.com/watch?v=YeBGyGoy3wk |url-status=live }}</ref> == Tarixi == Kompleksin memarlıq xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla üçnefli kilsə V-VI əsrlərə, birnefli kilsə IX-X əsrlərə və bir zallı kilsənin şimal və qərb girişində Arran memarlıq elementlərinə malik aynabəndlər (narteks) isə X-XII əsrlərə aid edilə bilər.<ref name=":0" /> == Memarlıq xüsusiyyəti == Zəng qülləsi döşəmə səviyyəsinə qədər qarışıq təbəqədən təmizlənmişdir. Burada yaşayış yerini özündə əks etdirən mühüm tapıntılardan biri zəng qülləsi və ya aynabəndin şimal-şərq və cənub-şərq tağlarında ocaq yerlərinin müəyyən edilməsi olmuşdur. Kilsənin şimal divarında izlənən qapı yerinin dəqiq konturlarının müəyyən edilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatlarla şimal girişi də dörd sütun üzərində inşa edilmiş və döşəməsinin bişmiş kərpiclərdən döşənməsi müəyyən edilmişdir. Aşkar edilmiş döşəmədə tədqiqatlar zamanı üç yerdən şərq–qərb istiqamətində söküldüyü müəyyənləşmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı döşəmənin sökülmüş hissələrində iki ədəd daş qutu, bir ədəd isə torpaq qəbir abidəsini olduğu müəyyən edilmişdir. Daş qutu qəbirlərdə təkrar dəfn izlərinə rast gəlinmişdir. Bir nömrəli qəbirdə birinci skeletin az miqdarda sümüklərinə rast gəlinmiş, ikinci sarkofaqda birinci skeletin ikincinin ayaq hissəsinə toplandığı müəyyən edilmişdir. Üç qəbirdən aşkar olunan 6 skelet nümunələri antropoloji tədqiqatların aparılması ilə əlaqədar Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən Antropologiya mərkəzinə təqdim edilmişdir. Ümumilikdə 250-300 m², ərazidə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində şirsiz keramika nümunələrinə, kirəmitlərə və s. tikinti materiallarına rast gəlinmişdir.<ref>{{Cite web |title=Qafqaz Albaniyası Xristian Abidələrinin Arxeoloji Tədqiqi Ekspedisiyası |url=https://www.youtube.com/watch?v=xBUffdE9Qik |website=AMEA Arxeologiya Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutu |access-date=2024-02-23 |archive-date=2024-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240223081005/https://www.youtube.com/watch?v=xBUffdE9Qik |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Tülü kilsəsinin narteksi.jpg|left|thumb]] 2019-cu ildə ekspedisiya tərəfindən abidənin memarlıq nöqteyi-nəzərdən tədqiqatı 70 faiz yekunlaşmış, lakin kilsənin dəqiq inşa tarixi müəyyən etmək əvvəlki tədqiqat ilində mümkün olmamışdır. Lakin bu ilki araşdırmalarımız fərqli mənzərə ortaya qoymuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, ötən tədqiqat mövsümündə aşkar edilmiş alban xristian abidəsi daha qədim özüllər üzərində inşa olunmuşdur. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində abidədə mövcud olan üçüncü tikinti qatı aşkarlanmışdır. Bu qatın dəqiq konturlarının müəyyən edilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edildi ki, Tülü kilsəsi uzunluğu 14,70 m., eni 10,5 m., olan daha qədim dini ictimai tikili üzərində inşa edilmişdir. Aşkar olunan bu tikili qatının kompleks olaraq tədqiqi üçün kilsənin qərb girişinin daxili araşdırılmış və dini ictimai binanın şimal divarının torpaq altında qalan hissəsi təmizlənmişdir. Daha qədim dövrə aid dini ictimai binanın şərq divarının mövcudluğunun müəyyən edilməsi istiqamətində kilsənin altar hissəsinin cənub divarının bayır üzünə yoxlama qazıntısı qoyulmuşdur. Bu qazıntı nəticəsində şərq divarının kilsənin altarının alt hissəsində yerləşdiyi müəyyən edilmişdir. Burada aparılan qazıntı işləri nəticəsində xristian dəfn adətinə uyğun 24 qəbir izləmək mümkün olmuşdur ki, bu qəbirlər bəzilərində təkrar dəfn həyata keçirilmişdi. Aşkarlanan qəbirlərin əksəriyyəti uşağa, yeniyetməyə və yetkin insana məxsus olması müəyyən edilmişdir. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində abidə ərazisində ilk dəmir dövründən orta əsrlərə aid keramika nümunələrinə, kirəmit fraqmentlərinə, dəndaşı, şüşə qolbaq hissələrinə, pasta muncuq, tuncdan asma bəzək, ritual əşyalara və xristianlığın əsas simvolu sayılan xaç nümunəsi aşkar olunmuşdu.<ref name=":1">{{Cite news |title=Balakəndə Qafqaz Albaniyasına məxsus qədim abidədə qəbirlər aşkarlanıb |url=https://ona.az/az/sosial/zaqatala-tbilisi-magistrali-uzerinde-yerlesen-qedim-abidede-qebirler-askarlanib-12210 |access-date=2024-02-23 |archive-date=2024-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240223081006/https://ona.az/az/sosial/zaqatala-tbilisi-magistrali-uzerinde-yerlesen-qedim-abidede-qebirler-askarlanib-12210 |url-status=live }}</ref> 2020-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında ümumilikdə bir ay ərzində tədqiqatlar davam etdirildi. Aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində 2019-cu ildə aşkar edilmiş üç zallı olması güman edilən uzunluğu 14,70 m, eni, 10,50 m olan kilsənin giriş qapılarında birinin cənub divarında olduğu müəyyən edildi. Memarlıq nöqteyi-nəzərən alt qatda yerləşən üç zallı abidə xristianlığın Suriya, üst qatda yerləşən abidə isə Bizans memarlığına yaxınlığı ilə xarakterizə edilir. Son üç ildə bir zallı və üç zallı kilsənin xarici divarları boyunca aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində çoxlu sayda maddi mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı xristian dəfn ənənəsinə uyğun bütöv şəkildə 40 insan skeleti və pərakəndə halda 30-dan artıq insana məxsus sümük fraqmentləri Antropoloji mərkəzə tədqiqat üçün təqdim edilib. Xristian dəfn ənənəsində əlin qoyuluş formasının fərqli xüsusiyyətləri, ilk xristianlıq dövrü üçün xarakterik qəbirlər və dəfn olunma prosesinin kilsə ətrafında intensivliyi buranın uzun müddətli fəaliyyətinin göstəricisi kimi qəbul olunur.<ref name=":1" /> 2021-ci avqust-sentyabr aylarında kilsə ətrafında tədqiqatlar davam etdirilmişdir. Tədqiqatlarla müəyyən edilib ki, üçnefli (nef – sütunlarla haşiyələnmiş kilsənin interyeri) kilsənin şərq divarının cənub-şərq və şimal-şərq divarları qismən sökülüb, altar (mehrab) hissəni əhatə edən mərkəzi divar tamamilə dağılıb. Bir zallı kilsənin fəaliyyəti dövründə üst qatda aparılan inşaat və zamanla kilsə ətrafında davam edən dəfn prosesləri bu hissədə tam dağılmanı sürətləndirən amil olub. Tədqiqatın nəticəsinə əsasən söyləmək olar ki, dini-memarlıq nümunəsində tarixin müxtəlif dövrlərini əhatə edən üç inşaat mərhələsi mövcud olub. Memarlıq nöqteyi-nəzərən üç zallı abidənin düzbucaq daxilində inşa olunan altarı xristianlığın Suriya, altarı xaricində olan bir zallı kilsə isə Bizans memarlıq məktəbinə aiddir. Son üç ildə birnefli və üçnefli kilsənin xarici və daxili divarları boyunca aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində xristian dəfn ənənəsinə uyğun tam şəkildə 61 insan skeleti və təkrar dəfnlər zamanı pərakəndə halda 300-dən artıq sümük fraqmentləri tədqiq olunub. Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Tülü kilsəsinin ilkin mərhələsindən ərazidə kilsə qəbiristanlığı salınıb. Kilsə qəbiristanlığında tədqiq olnumuş dəfnlər sadə torpaq, daş qutu, üzəri plitələrlə bağlanan daş qutu və kirəcdən tökülmüş plitələrdə hazırlanan qəbir tiplərindən ibarət olub. Qəbirlərdə ölü ilə birlikdə qoyulmuş şüşə və metal qolbaqlar, muncuqlar və digər asma bəzəklər müxtəlifliyi ilə seçilir. Qeyd edək ki, uzunluğu 16,30 m, eni 10,50 m olan üçnefli kilsənin tağvari örtüyünü saxlayan sütunlarının özülləri hələlik müəyyən edilməyib. Buna səbəb kilsənin növbəti inşaat mərhələsində üst qatda yerləşən birnefli alban xristian abidəsinin nisbətən kiçik ölçüdə inşasıdır.<ref>{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=q21i6he4nyc |title=Tarixi abidə baxımsızlıqdan dağılmaq üzrədir |author=İctimai TV |date=21.02.2024 |work= |publisher=[http://youtube.com Youtube.com] |accessdate=2024-02-22 |language=az |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222174155/https://www.youtube.com/watch?v=q21i6he4nyc |url-status=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Pipan bazilikası]] * [[Buxovlu kilsəsi]] * [[Qədim Pipan bazilikası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=xBUffdE9Qik Qafqaz Albaniyası Xristian Abidələrinin Arxeoloji Tədqiqi Ekspedisiyası / Arxeologiya, Etnoqrafiya, Antropologiya İnstitutu] * [https://www.youtube.com/watch?v=tF8mh0Nhcyc Balakənin Tülü kəndində qədim tarixi abidə / ATV News] [[Kateqoriya:Kilsə memarlığı]] [[Kateqoriya:XII əsrdə tamamlanmış kilsələr]] [[Kateqoriya:Alban kilsələri]] [[Kateqoriya:Balakən abidələri]] bmd38yqs21ur5ru5t9nks38wcsb5xjt 7864562 7864561 2024-11-26T12:09:35Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:XII əsrdə tamamlanmış kilsələr]] silindi; [[Kateqoriya:XII əsrə aid kilsələr]] əlavə olundu 7864562 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə|Ad=Tülü kilsəsi|şəkil=[[File:Tülü kilsəsi.jpg|thumb|Tülü kilsəsi]]|ölkə=Azərbaycan|şəhər=Balakən|yerləşir=Tülü kəndi|aidiyyatı=Alban kilsəsi|tikilmə_tarixi=V-XII|nişanlama1_nömrəsi=4149|nişanlama2_nömrəsi=}} '''Tülü kilsəsi—''' Abidə [[Balakən rayonu]] Tülü kəndi ərazisində kənd sakini Elşad Dabaxovun həyət yanı sahəsində yerləşir. İlk orta əsrlərə aid inventar nömrəsi 4149 olan, V-IX əsrlərə aid yerli əhəmiyyətli türbənin ətrafında [[Qafqaz Albaniyası]] Xristian Abidələrinin Arxeoloji Tədqiqi Ekspedisiyası tərəfindən 2017-ci ildən başlayaraq 2021-ci ilə qədər ümumilikdə 6 ay müddətində arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində bu türbənin Qafqaz Albaniyasının xristianlıq dövrünə aid bir nefli kilsənin zəng qülləsi və ya aynabəndi olduğu müəyyən edilmişdir. 2017-2018-ci illər ərzində aparılan arxeoloji tədqiqat nəticəsində kilsənin bişmiş kərpiclərdə döşənmiş ibadət zalı 2-2,5 m. dərinliyində 150 m² ərazidə tam tədqiqi edilmişdir. Altar hissədə Alban xaç altlığının yeri müəyyən edilmişdir.<ref name=":0">{{Cite web |title=Tülü kilsəsi |url=https://www.youtube.com/watch?v=YeBGyGoy3wk |website=Arxeologiya Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutu |access-date=2024-02-23 |archive-date=2024-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240223081004/https://www.youtube.com/watch?v=YeBGyGoy3wk |url-status=live }}</ref> == Tarixi == Kompleksin memarlıq xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla üçnefli kilsə V-VI əsrlərə, birnefli kilsə IX-X əsrlərə və bir zallı kilsənin şimal və qərb girişində Arran memarlıq elementlərinə malik aynabəndlər (narteks) isə X-XII əsrlərə aid edilə bilər.<ref name=":0" /> == Memarlıq xüsusiyyəti == Zəng qülləsi döşəmə səviyyəsinə qədər qarışıq təbəqədən təmizlənmişdir. Burada yaşayış yerini özündə əks etdirən mühüm tapıntılardan biri zəng qülləsi və ya aynabəndin şimal-şərq və cənub-şərq tağlarında ocaq yerlərinin müəyyən edilməsi olmuşdur. Kilsənin şimal divarında izlənən qapı yerinin dəqiq konturlarının müəyyən edilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatlarla şimal girişi də dörd sütun üzərində inşa edilmiş və döşəməsinin bişmiş kərpiclərdən döşənməsi müəyyən edilmişdir. Aşkar edilmiş döşəmədə tədqiqatlar zamanı üç yerdən şərq–qərb istiqamətində söküldüyü müəyyənləşmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı döşəmənin sökülmüş hissələrində iki ədəd daş qutu, bir ədəd isə torpaq qəbir abidəsini olduğu müəyyən edilmişdir. Daş qutu qəbirlərdə təkrar dəfn izlərinə rast gəlinmişdir. Bir nömrəli qəbirdə birinci skeletin az miqdarda sümüklərinə rast gəlinmiş, ikinci sarkofaqda birinci skeletin ikincinin ayaq hissəsinə toplandığı müəyyən edilmişdir. Üç qəbirdən aşkar olunan 6 skelet nümunələri antropoloji tədqiqatların aparılması ilə əlaqədar Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən Antropologiya mərkəzinə təqdim edilmişdir. Ümumilikdə 250-300 m², ərazidə aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində şirsiz keramika nümunələrinə, kirəmitlərə və s. tikinti materiallarına rast gəlinmişdir.<ref>{{Cite web |title=Qafqaz Albaniyası Xristian Abidələrinin Arxeoloji Tədqiqi Ekspedisiyası |url=https://www.youtube.com/watch?v=xBUffdE9Qik |website=AMEA Arxeologiya Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutu |access-date=2024-02-23 |archive-date=2024-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240223081005/https://www.youtube.com/watch?v=xBUffdE9Qik |url-status=live }}</ref> [[Fayl:Tülü kilsəsinin narteksi.jpg|left|thumb]] 2019-cu ildə ekspedisiya tərəfindən abidənin memarlıq nöqteyi-nəzərdən tədqiqatı 70 faiz yekunlaşmış, lakin kilsənin dəqiq inşa tarixi müəyyən etmək əvvəlki tədqiqat ilində mümkün olmamışdır. Lakin bu ilki araşdırmalarımız fərqli mənzərə ortaya qoymuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, ötən tədqiqat mövsümündə aşkar edilmiş alban xristian abidəsi daha qədim özüllər üzərində inşa olunmuşdur. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində abidədə mövcud olan üçüncü tikinti qatı aşkarlanmışdır. Bu qatın dəqiq konturlarının müəyyən edilməsi istiqamətində aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edildi ki, Tülü kilsəsi uzunluğu 14,70 m., eni 10,5 m., olan daha qədim dini ictimai tikili üzərində inşa edilmişdir. Aşkar olunan bu tikili qatının kompleks olaraq tədqiqi üçün kilsənin qərb girişinin daxili araşdırılmış və dini ictimai binanın şimal divarının torpaq altında qalan hissəsi təmizlənmişdir. Daha qədim dövrə aid dini ictimai binanın şərq divarının mövcudluğunun müəyyən edilməsi istiqamətində kilsənin altar hissəsinin cənub divarının bayır üzünə yoxlama qazıntısı qoyulmuşdur. Bu qazıntı nəticəsində şərq divarının kilsənin altarının alt hissəsində yerləşdiyi müəyyən edilmişdir. Burada aparılan qazıntı işləri nəticəsində xristian dəfn adətinə uyğun 24 qəbir izləmək mümkün olmuşdur ki, bu qəbirlər bəzilərində təkrar dəfn həyata keçirilmişdi. Aşkarlanan qəbirlərin əksəriyyəti uşağa, yeniyetməyə və yetkin insana məxsus olması müəyyən edilmişdir. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində abidə ərazisində ilk dəmir dövründən orta əsrlərə aid keramika nümunələrinə, kirəmit fraqmentlərinə, dəndaşı, şüşə qolbaq hissələrinə, pasta muncuq, tuncdan asma bəzək, ritual əşyalara və xristianlığın əsas simvolu sayılan xaç nümunəsi aşkar olunmuşdu.<ref name=":1">{{Cite news |title=Balakəndə Qafqaz Albaniyasına məxsus qədim abidədə qəbirlər aşkarlanıb |url=https://ona.az/az/sosial/zaqatala-tbilisi-magistrali-uzerinde-yerlesen-qedim-abidede-qebirler-askarlanib-12210 |access-date=2024-02-23 |archive-date=2024-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240223081006/https://ona.az/az/sosial/zaqatala-tbilisi-magistrali-uzerinde-yerlesen-qedim-abidede-qebirler-askarlanib-12210 |url-status=live }}</ref> 2020-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında ümumilikdə bir ay ərzində tədqiqatlar davam etdirildi. Aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində 2019-cu ildə aşkar edilmiş üç zallı olması güman edilən uzunluğu 14,70 m, eni, 10,50 m olan kilsənin giriş qapılarında birinin cənub divarında olduğu müəyyən edildi. Memarlıq nöqteyi-nəzərən alt qatda yerləşən üç zallı abidə xristianlığın Suriya, üst qatda yerləşən abidə isə Bizans memarlığına yaxınlığı ilə xarakterizə edilir. Son üç ildə bir zallı və üç zallı kilsənin xarici divarları boyunca aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində çoxlu sayda maddi mədəniyyət nümunələri ilə yanaşı xristian dəfn ənənəsinə uyğun bütöv şəkildə 40 insan skeleti və pərakəndə halda 30-dan artıq insana məxsus sümük fraqmentləri Antropoloji mərkəzə tədqiqat üçün təqdim edilib. Xristian dəfn ənənəsində əlin qoyuluş formasının fərqli xüsusiyyətləri, ilk xristianlıq dövrü üçün xarakterik qəbirlər və dəfn olunma prosesinin kilsə ətrafında intensivliyi buranın uzun müddətli fəaliyyətinin göstəricisi kimi qəbul olunur.<ref name=":1" /> 2021-ci avqust-sentyabr aylarında kilsə ətrafında tədqiqatlar davam etdirilmişdir. Tədqiqatlarla müəyyən edilib ki, üçnefli (nef – sütunlarla haşiyələnmiş kilsənin interyeri) kilsənin şərq divarının cənub-şərq və şimal-şərq divarları qismən sökülüb, altar (mehrab) hissəni əhatə edən mərkəzi divar tamamilə dağılıb. Bir zallı kilsənin fəaliyyəti dövründə üst qatda aparılan inşaat və zamanla kilsə ətrafında davam edən dəfn prosesləri bu hissədə tam dağılmanı sürətləndirən amil olub. Tədqiqatın nəticəsinə əsasən söyləmək olar ki, dini-memarlıq nümunəsində tarixin müxtəlif dövrlərini əhatə edən üç inşaat mərhələsi mövcud olub. Memarlıq nöqteyi-nəzərən üç zallı abidənin düzbucaq daxilində inşa olunan altarı xristianlığın Suriya, altarı xaricində olan bir zallı kilsə isə Bizans memarlıq məktəbinə aiddir. Son üç ildə birnefli və üçnefli kilsənin xarici və daxili divarları boyunca aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində xristian dəfn ənənəsinə uyğun tam şəkildə 61 insan skeleti və təkrar dəfnlər zamanı pərakəndə halda 300-dən artıq sümük fraqmentləri tədqiq olunub. Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Tülü kilsəsinin ilkin mərhələsindən ərazidə kilsə qəbiristanlığı salınıb. Kilsə qəbiristanlığında tədqiq olnumuş dəfnlər sadə torpaq, daş qutu, üzəri plitələrlə bağlanan daş qutu və kirəcdən tökülmüş plitələrdə hazırlanan qəbir tiplərindən ibarət olub. Qəbirlərdə ölü ilə birlikdə qoyulmuş şüşə və metal qolbaqlar, muncuqlar və digər asma bəzəklər müxtəlifliyi ilə seçilir. Qeyd edək ki, uzunluğu 16,30 m, eni 10,50 m olan üçnefli kilsənin tağvari örtüyünü saxlayan sütunlarının özülləri hələlik müəyyən edilməyib. Buna səbəb kilsənin növbəti inşaat mərhələsində üst qatda yerləşən birnefli alban xristian abidəsinin nisbətən kiçik ölçüdə inşasıdır.<ref>{{cite web |url=https://www.youtube.com/watch?v=q21i6he4nyc |title=Tarixi abidə baxımsızlıqdan dağılmaq üzrədir |author=İctimai TV |date=21.02.2024 |work= |publisher=[http://youtube.com Youtube.com] |accessdate=2024-02-22 |language=az |archive-date=2024-02-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222174155/https://www.youtube.com/watch?v=q21i6he4nyc |url-status=live }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Pipan bazilikası]] * [[Buxovlu kilsəsi]] * [[Qədim Pipan bazilikası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/watch?v=xBUffdE9Qik Qafqaz Albaniyası Xristian Abidələrinin Arxeoloji Tədqiqi Ekspedisiyası / Arxeologiya, Etnoqrafiya, Antropologiya İnstitutu] * [https://www.youtube.com/watch?v=tF8mh0Nhcyc Balakənin Tülü kəndində qədim tarixi abidə / ATV News] [[Kateqoriya:Kilsə memarlığı]] [[Kateqoriya:XII əsrə aid kilsələr]] [[Kateqoriya:Alban kilsələri]] [[Kateqoriya:Balakən abidələri]] 72yyznostspmtmrbdvdf8oygi24iweq 0 821163 7865881 7348834 2024-11-27T11:40:04Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ mükafatları]] əlavə olundu 7865881 wikitext text/x-wiki '''SSRİ-nin ən yüksək fərqlənmə dərəcələri [[Sovet İttifaqı]]<nowiki/>nın''' [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|kommunist]] [[Kommunizm|quruculuğunda]], sosialist Vətəninin müdafiəsində xüsusi xidmətlərinə, habelə dövlət və cəmiyyət qarşısındakı digər xüsusi xidmətlərinə görə təltif etmək üçün nəzərdə tutulmuş dövlət mükafatlarıdır. SSRİ-nin dövlət mükafatlarına yüksək fərqlənmə dərəcələri ilə yanaşı, [[SSRİ-nin sifarişlərinin siyahısı|20 ordeni]], [[SSRİ medalları|55 medalı]],[[SSRİ-nin fəxri adları|19 SSRİ-nin fəxri adı]] daxildir. {{Sfn|Сборник актов|1987}} == Əsas müddəalar == SSRİ Konstitusiyasının 121-ci maddəsinin 9-cu bəndində göstərilirdi ki, SSRİ-nin bütün növ dövlət mükafatlarını və fəxri adlarını yalnız [[SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti]] təsis edə, verə və verə bilər {{Sfn|Сборник актов|1987}} . 1979-cu il iyulun 3-də SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti “SSRİ-nin ordenləri, medalları və fəxri adları haqqında ümumi Əsasnamə”ni <ref>{{Məqalə|url=}}</ref> təsdiq etdi, burada II fəsildə “Ali fərqlənmə dərəcələri” (8-13-cü maddələr) nəzərdə tutulur. ) Sovet İttifaqının ən yüksək fərqlənmə dərəcələrinə həsr edilmişdir {{Sfn|Сборник актов|1987}} . SSRİ-də aşağıdakı ən yüksək fərqlənmə dərəcələri müəyyən edilmişdir.{{Sfn|Сборник актов|1987}} * ''[[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]]'' * ''[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]]'' * ''" [[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman Şəhər]] ", " [[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman qalası]]'' * ''[[Qəhrəman ana|"Qəhrəman ana" adı]] .'' Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” və ya “[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]]” adına layiq görülən şəxs: SSRİ-nin ən yüksək mükafatı – [["Lenin" ordeni|Lenin ordeni]], xüsusi fərqlənmə əlaməti – [["Qızıl ulduz" medalı (SSRİ)|“Qızıl Ulduz” medalı]] və [["Oraq və çəkic" medalı|ya "Çəkic və Oraq" qızıl medalı]], SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Sertifikatı. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı və Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adları haqqında müddəalar bu adların dəfələrlə verilməsinə imkan verirdi. Ən yüksək fərqlənmə dərəcəsi yenidən təyin olunduğu halda, qəhrəmanların vətənində bürünc büstü qoyulmuşdur. Hər iki tituldan məhrumetmə yalnız SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən həyata keçirilirdi. {{Sfn|Сборник актов|1987}} On və daha çox uşaq dünyaya gətirən və böyüdən analar təltif edilərkən onlar “Qəhrəman ana” ordeni və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilirdilər. Qəhrəmanın anasının dünyasını dəyişdikdə bütün bu mükafatlar ailədə qaldı.<gallery> Fayl:Anatoly_Vasilyevich_Lyapidevskiy.jpg|link=Файл:Anatoly_Vasilyevich_Lyapidevskiy.jpg|alt=Анатолий Васильевич Ляпидевский — Герой Советского Союза №1| [[Anatoli Lapidevski|Anatoli Vasilyeviç Lyapidevski]]- 1 Saylı Məsləhət İttifaqı Qəhrəmanı Fayl:Solodkov_L_M.jpg|link=Файл:Solodkov_L_M.jpg|alt=Леонид Михайлович Солодков — последний Герой Советского Союза| [[Solodkov, Leonid Mixayloviç|Leonid Mixayloviç Solodkov]]- Sonuncu Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Fayl:CroppedStalin1943.jpg|link=Файл:CroppedStalin1943.jpg|alt=Иосиф Виссарионович Сталин — первый Герой Социалистического Труда| [[İosif Stalin|İosif Vissarionoviç Stalin]]- İlk Sosialist Əməyi Qəhrəmanı </gallery>“[[Qəhrəman şəhər]]” və “[[Qəhrəman qala]]” titullarına layiq görülmüş şəhərlər SSRİ-nin ali mükafatı - Lenin ordeni, Qızıl Ulduz medalı və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə təltif edilmişdir. şəhər Xalq Deputatları Sovetinin icraiyyə komitəsi. Şəhərin pankartında Lenin ordeni və Qızıl Ulduz medalının təsvirləri vardı və şəhərin özündə Lenin ordeni, Qızıl Ulduz medalının təsviri və Ali Sovetin Fərmanının mətni olan obelisk ucaldılmışdı.{{Sfn|Сборник актов|1987}} .{{Sfn|Сборник актов|1987}} <gallery> Fayl:IvanSmelov-VOSSTANIYA.jpg|link=Файл:IvanSmelov-VOSSTANIYA.jpg|alt=Стела города-героя Ленинграда|[[Sankt-Peterburq|Leninqrad]]<nowiki/>ın Qəhrəman Şəhərinin Stelası Fayl:Minsk_the_hero_city.jpg|link=Файл:Minsk_the_hero_city.jpg|alt=Обелиск города-героя Минска|Qəhrəman [[Minsk]] şəhərinin obeliski Fayl:Brest_Brest_Fortress_Monument_Courage_8924_2150.jpg|link=Файл:Brest_Brest_Fortress_Monument_Courage_8924_2150.jpg|alt=Монумент Брестской крепости-героя|[[Brest]] Qəhrəman qalasına abidə Fayl:Обеліск_на_честь_міста-героя_Києва_Київ_Перемоги_пл.,_1.JPG|link=Файл:Обеліск_на_честь_міста-героя_Києва_Київ_Перемоги_пл.,_1.JPG|alt=Монумент города-героя Киева|Qəhrəman [[Kiyev]] şəhərinin abidəsi Fayl:Arcadia,_Odessa,_Odessa_Oblast,_Ukraine_-_panoramio_-_Дмитрий_Ванькевич_(8).jpg|link=Файл:Arcadia,_Odessa,_Odessa_Oblast,_Ukraine_-_panoramio_-_Дмитрий_Ванькевич_(8).jpg|alt=Монумент города-героя Одессы|Qəhrəman [[Odessa]] şəhərinin abidəsi Fayl:Sevastopol_Obelisk_Bayonet-sail_IMG_3982_1725.jpg|link=Файл:Sevastopol_Obelisk_Bayonet-sail_IMG_3982_1725.jpg|alt=Стела Города-Героя Севастополя|Qəhrəman [[Sevastopol]] şəhərinin steli Fayl:Стела_с_указом_о_присвоении_городу_Волгограду_звания_города-героя.JPG|link=Файл:Стела_с_указом_о_присвоении_городу_Волгограду_звания_города-героя.JPG|alt=Монумент с Указом о присвоении звания города-героя Волгограду|[[Volqoqrad]]<nowiki/>a Qəhrəman Şəhər adının verilməsi haqqında Fərmanla abidə </gallery> == Siyahı == {| class="standard" style="text-align:center" !Adı !Yaradılma tarixi !{{Nobr|Qəbul tarixləri}}<br /><br /><br /><br />dəyişikliklər !Sayı<br /><br /><br /><br />mükafatlar !Fərqlənmə nişanı !Təqdim olunan mükafat |- |[[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]] |{{Nobr|16 aprel 1934-cü il}} |{{Nobr|29 iyul 1936-cı il}} 1 avqust 1939-cu il16 oktyabr 1939-cu il14 may 1973-cü il18 iyul 1980 |{{Ədəd|12777}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] |27 dekabr 1938-ci il |22 may 1940 14 may 1973-cü il |{{Ədəd|20613}} |[[Fayl:Złoty_Medal_Sierp_i_Młot_(ZSRR).png|link=Файл:Złoty_Medal_Sierp_i_Młot_(ZSRR).png|132x132px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |«[[Qəhrəman ana|Ana qəhrəman]]» |8 iyul 1944 |18 avqust 1944 |haqqında {{Ədəd|431000}} | |[[Fayl:MotherHeroine.jpg|link=Файл:MotherHeroine.jpg|116x116px]] |- |[[Qəhrəman şəhər]] |8 may 1965 |13 iyul 1980 |{{Ədəd|12}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |[[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman qalası]] |8 may 1965 | |{{Ədəd|1}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |} == Ədəbiyyat == * Володин А. Н., Мерлай Н. М. Медали СССР. — СПб.: Печатный двор, 1997. — 301 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 5-7062-0111-0</nowiki>. * {{Kitab3|title=Русские и Советские боевые награды|url=|publisher=Внешторгиздат}} == Linklər == * {{Cite web |last=Кузнецов А., Пак И., Кауфман В. |date=2000—2012 |title=SSRİ-nin sərəncamları |url=http://mondvor.narod.ru |archive-url=https://web.archive.org/web/20170111161421/http://mondvor.narod.ru/ |archive-date=2017-01-11 |access-date=2017-09-27 |website= |publisher=SSRİ-nin orden və medalları}} {{SSRİ medalları}} [[Kateqoriya:SSRİ-nin ən yüksək fərqlənmə dərəcələri]] [[Kateqoriya:Fərqlənmə nişanları]] [[Kateqoriya:SSRİ mükafatları]] [[Kateqoriya:Medallar]] [[Kateqoriya:Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı]] [[Kateqoriya:Yoxlanılmamış tərcümə ehtiva edən səhifələr]] qrnmao8k1005xvppptf41y6cxm9s09d 7865882 7865881 2024-11-27T11:40:13Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi; [[Kateqoriya:SSRİ medalları]] əlavə olundu 7865882 wikitext text/x-wiki '''SSRİ-nin ən yüksək fərqlənmə dərəcələri [[Sovet İttifaqı]]<nowiki/>nın''' [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|kommunist]] [[Kommunizm|quruculuğunda]], sosialist Vətəninin müdafiəsində xüsusi xidmətlərinə, habelə dövlət və cəmiyyət qarşısındakı digər xüsusi xidmətlərinə görə təltif etmək üçün nəzərdə tutulmuş dövlət mükafatlarıdır. SSRİ-nin dövlət mükafatlarına yüksək fərqlənmə dərəcələri ilə yanaşı, [[SSRİ-nin sifarişlərinin siyahısı|20 ordeni]], [[SSRİ medalları|55 medalı]],[[SSRİ-nin fəxri adları|19 SSRİ-nin fəxri adı]] daxildir. {{Sfn|Сборник актов|1987}} == Əsas müddəalar == SSRİ Konstitusiyasının 121-ci maddəsinin 9-cu bəndində göstərilirdi ki, SSRİ-nin bütün növ dövlət mükafatlarını və fəxri adlarını yalnız [[SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti]] təsis edə, verə və verə bilər {{Sfn|Сборник актов|1987}} . 1979-cu il iyulun 3-də SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti “SSRİ-nin ordenləri, medalları və fəxri adları haqqında ümumi Əsasnamə”ni <ref>{{Məqalə|url=}}</ref> təsdiq etdi, burada II fəsildə “Ali fərqlənmə dərəcələri” (8-13-cü maddələr) nəzərdə tutulur. ) Sovet İttifaqının ən yüksək fərqlənmə dərəcələrinə həsr edilmişdir {{Sfn|Сборник актов|1987}} . SSRİ-də aşağıdakı ən yüksək fərqlənmə dərəcələri müəyyən edilmişdir.{{Sfn|Сборник актов|1987}} * ''[[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]]'' * ''[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]]'' * ''" [[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman Şəhər]] ", " [[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman qalası]]'' * ''[[Qəhrəman ana|"Qəhrəman ana" adı]] .'' Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” və ya “[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]]” adına layiq görülən şəxs: SSRİ-nin ən yüksək mükafatı – [["Lenin" ordeni|Lenin ordeni]], xüsusi fərqlənmə əlaməti – [["Qızıl ulduz" medalı (SSRİ)|“Qızıl Ulduz” medalı]] və [["Oraq və çəkic" medalı|ya "Çəkic və Oraq" qızıl medalı]], SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Sertifikatı. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı və Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adları haqqında müddəalar bu adların dəfələrlə verilməsinə imkan verirdi. Ən yüksək fərqlənmə dərəcəsi yenidən təyin olunduğu halda, qəhrəmanların vətənində bürünc büstü qoyulmuşdur. Hər iki tituldan məhrumetmə yalnız SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən həyata keçirilirdi. {{Sfn|Сборник актов|1987}} On və daha çox uşaq dünyaya gətirən və böyüdən analar təltif edilərkən onlar “Qəhrəman ana” ordeni və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilirdilər. Qəhrəmanın anasının dünyasını dəyişdikdə bütün bu mükafatlar ailədə qaldı.<gallery> Fayl:Anatoly_Vasilyevich_Lyapidevskiy.jpg|link=Файл:Anatoly_Vasilyevich_Lyapidevskiy.jpg|alt=Анатолий Васильевич Ляпидевский — Герой Советского Союза №1| [[Anatoli Lapidevski|Anatoli Vasilyeviç Lyapidevski]]- 1 Saylı Məsləhət İttifaqı Qəhrəmanı Fayl:Solodkov_L_M.jpg|link=Файл:Solodkov_L_M.jpg|alt=Леонид Михайлович Солодков — последний Герой Советского Союза| [[Solodkov, Leonid Mixayloviç|Leonid Mixayloviç Solodkov]]- Sonuncu Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Fayl:CroppedStalin1943.jpg|link=Файл:CroppedStalin1943.jpg|alt=Иосиф Виссарионович Сталин — первый Герой Социалистического Труда| [[İosif Stalin|İosif Vissarionoviç Stalin]]- İlk Sosialist Əməyi Qəhrəmanı </gallery>“[[Qəhrəman şəhər]]” və “[[Qəhrəman qala]]” titullarına layiq görülmüş şəhərlər SSRİ-nin ali mükafatı - Lenin ordeni, Qızıl Ulduz medalı və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə təltif edilmişdir. şəhər Xalq Deputatları Sovetinin icraiyyə komitəsi. Şəhərin pankartında Lenin ordeni və Qızıl Ulduz medalının təsvirləri vardı və şəhərin özündə Lenin ordeni, Qızıl Ulduz medalının təsviri və Ali Sovetin Fərmanının mətni olan obelisk ucaldılmışdı.{{Sfn|Сборник актов|1987}} .{{Sfn|Сборник актов|1987}} <gallery> Fayl:IvanSmelov-VOSSTANIYA.jpg|link=Файл:IvanSmelov-VOSSTANIYA.jpg|alt=Стела города-героя Ленинграда|[[Sankt-Peterburq|Leninqrad]]<nowiki/>ın Qəhrəman Şəhərinin Stelası Fayl:Minsk_the_hero_city.jpg|link=Файл:Minsk_the_hero_city.jpg|alt=Обелиск города-героя Минска|Qəhrəman [[Minsk]] şəhərinin obeliski Fayl:Brest_Brest_Fortress_Monument_Courage_8924_2150.jpg|link=Файл:Brest_Brest_Fortress_Monument_Courage_8924_2150.jpg|alt=Монумент Брестской крепости-героя|[[Brest]] Qəhrəman qalasına abidə Fayl:Обеліск_на_честь_міста-героя_Києва_Київ_Перемоги_пл.,_1.JPG|link=Файл:Обеліск_на_честь_міста-героя_Києва_Київ_Перемоги_пл.,_1.JPG|alt=Монумент города-героя Киева|Qəhrəman [[Kiyev]] şəhərinin abidəsi Fayl:Arcadia,_Odessa,_Odessa_Oblast,_Ukraine_-_panoramio_-_Дмитрий_Ванькевич_(8).jpg|link=Файл:Arcadia,_Odessa,_Odessa_Oblast,_Ukraine_-_panoramio_-_Дмитрий_Ванькевич_(8).jpg|alt=Монумент города-героя Одессы|Qəhrəman [[Odessa]] şəhərinin abidəsi Fayl:Sevastopol_Obelisk_Bayonet-sail_IMG_3982_1725.jpg|link=Файл:Sevastopol_Obelisk_Bayonet-sail_IMG_3982_1725.jpg|alt=Стела Города-Героя Севастополя|Qəhrəman [[Sevastopol]] şəhərinin steli Fayl:Стела_с_указом_о_присвоении_городу_Волгограду_звания_города-героя.JPG|link=Файл:Стела_с_указом_о_присвоении_городу_Волгограду_звания_города-героя.JPG|alt=Монумент с Указом о присвоении звания города-героя Волгограду|[[Volqoqrad]]<nowiki/>a Qəhrəman Şəhər adının verilməsi haqqında Fərmanla abidə </gallery> == Siyahı == {| class="standard" style="text-align:center" !Adı !Yaradılma tarixi !{{Nobr|Qəbul tarixləri}}<br /><br /><br /><br />dəyişikliklər !Sayı<br /><br /><br /><br />mükafatlar !Fərqlənmə nişanı !Təqdim olunan mükafat |- |[[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]] |{{Nobr|16 aprel 1934-cü il}} |{{Nobr|29 iyul 1936-cı il}} 1 avqust 1939-cu il16 oktyabr 1939-cu il14 may 1973-cü il18 iyul 1980 |{{Ədəd|12777}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] |27 dekabr 1938-ci il |22 may 1940 14 may 1973-cü il |{{Ədəd|20613}} |[[Fayl:Złoty_Medal_Sierp_i_Młot_(ZSRR).png|link=Файл:Złoty_Medal_Sierp_i_Młot_(ZSRR).png|132x132px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |«[[Qəhrəman ana|Ana qəhrəman]]» |8 iyul 1944 |18 avqust 1944 |haqqında {{Ədəd|431000}} | |[[Fayl:MotherHeroine.jpg|link=Файл:MotherHeroine.jpg|116x116px]] |- |[[Qəhrəman şəhər]] |8 may 1965 |13 iyul 1980 |{{Ədəd|12}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |[[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman qalası]] |8 may 1965 | |{{Ədəd|1}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |} == Ədəbiyyat == * Володин А. Н., Мерлай Н. М. Медали СССР. — СПб.: Печатный двор, 1997. — 301 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 5-7062-0111-0</nowiki>. * {{Kitab3|title=Русские и Советские боевые награды|url=|publisher=Внешторгиздат}} == Linklər == * {{Cite web |last=Кузнецов А., Пак И., Кауфман В. |date=2000—2012 |title=SSRİ-nin sərəncamları |url=http://mondvor.narod.ru |archive-url=https://web.archive.org/web/20170111161421/http://mondvor.narod.ru/ |archive-date=2017-01-11 |access-date=2017-09-27 |website= |publisher=SSRİ-nin orden və medalları}} {{SSRİ medalları}} [[Kateqoriya:SSRİ-nin ən yüksək fərqlənmə dərəcələri]] [[Kateqoriya:Fərqlənmə nişanları]] [[Kateqoriya:SSRİ mükafatları]] [[Kateqoriya:SSRİ medalları]] [[Kateqoriya:Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı]] [[Kateqoriya:Yoxlanılmamış tərcümə ehtiva edən səhifələr]] 5fia2alcwrhvcqtqyhaxlkr1i8cf4bw 7865884 7865882 2024-11-27T11:40:29Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı]] silindi 7865884 wikitext text/x-wiki '''SSRİ-nin ən yüksək fərqlənmə dərəcələri [[Sovet İttifaqı]]<nowiki/>nın''' [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|kommunist]] [[Kommunizm|quruculuğunda]], sosialist Vətəninin müdafiəsində xüsusi xidmətlərinə, habelə dövlət və cəmiyyət qarşısındakı digər xüsusi xidmətlərinə görə təltif etmək üçün nəzərdə tutulmuş dövlət mükafatlarıdır. SSRİ-nin dövlət mükafatlarına yüksək fərqlənmə dərəcələri ilə yanaşı, [[SSRİ-nin sifarişlərinin siyahısı|20 ordeni]], [[SSRİ medalları|55 medalı]],[[SSRİ-nin fəxri adları|19 SSRİ-nin fəxri adı]] daxildir. {{Sfn|Сборник актов|1987}} == Əsas müddəalar == SSRİ Konstitusiyasının 121-ci maddəsinin 9-cu bəndində göstərilirdi ki, SSRİ-nin bütün növ dövlət mükafatlarını və fəxri adlarını yalnız [[SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti]] təsis edə, verə və verə bilər {{Sfn|Сборник актов|1987}} . 1979-cu il iyulun 3-də SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti “SSRİ-nin ordenləri, medalları və fəxri adları haqqında ümumi Əsasnamə”ni <ref>{{Məqalə|url=}}</ref> təsdiq etdi, burada II fəsildə “Ali fərqlənmə dərəcələri” (8-13-cü maddələr) nəzərdə tutulur. ) Sovet İttifaqının ən yüksək fərqlənmə dərəcələrinə həsr edilmişdir {{Sfn|Сборник актов|1987}} . SSRİ-də aşağıdakı ən yüksək fərqlənmə dərəcələri müəyyən edilmişdir.{{Sfn|Сборник актов|1987}} * ''[[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]]'' * ''[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]]'' * ''" [[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman Şəhər]] ", " [[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman qalası]]'' * ''[[Qəhrəman ana|"Qəhrəman ana" adı]] .'' Sovet İttifaqı Qəhrəmanı” və ya “[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]]” adına layiq görülən şəxs: SSRİ-nin ən yüksək mükafatı – [["Lenin" ordeni|Lenin ordeni]], xüsusi fərqlənmə əlaməti – [["Qızıl ulduz" medalı (SSRİ)|“Qızıl Ulduz” medalı]] və [["Oraq və çəkic" medalı|ya "Çəkic və Oraq" qızıl medalı]], SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Sertifikatı. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı və Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adları haqqında müddəalar bu adların dəfələrlə verilməsinə imkan verirdi. Ən yüksək fərqlənmə dərəcəsi yenidən təyin olunduğu halda, qəhrəmanların vətənində bürünc büstü qoyulmuşdur. Hər iki tituldan məhrumetmə yalnız SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən həyata keçirilirdi. {{Sfn|Сборник актов|1987}} On və daha çox uşaq dünyaya gətirən və böyüdən analar təltif edilərkən onlar “Qəhrəman ana” ordeni və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilirdilər. Qəhrəmanın anasının dünyasını dəyişdikdə bütün bu mükafatlar ailədə qaldı.<gallery> Fayl:Anatoly_Vasilyevich_Lyapidevskiy.jpg|link=Файл:Anatoly_Vasilyevich_Lyapidevskiy.jpg|alt=Анатолий Васильевич Ляпидевский — Герой Советского Союза №1| [[Anatoli Lapidevski|Anatoli Vasilyeviç Lyapidevski]]- 1 Saylı Məsləhət İttifaqı Qəhrəmanı Fayl:Solodkov_L_M.jpg|link=Файл:Solodkov_L_M.jpg|alt=Леонид Михайлович Солодков — последний Герой Советского Союза| [[Solodkov, Leonid Mixayloviç|Leonid Mixayloviç Solodkov]]- Sonuncu Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Fayl:CroppedStalin1943.jpg|link=Файл:CroppedStalin1943.jpg|alt=Иосиф Виссарионович Сталин — первый Герой Социалистического Труда| [[İosif Stalin|İosif Vissarionoviç Stalin]]- İlk Sosialist Əməyi Qəhrəmanı </gallery>“[[Qəhrəman şəhər]]” və “[[Qəhrəman qala]]” titullarına layiq görülmüş şəhərlər SSRİ-nin ali mükafatı - Lenin ordeni, Qızıl Ulduz medalı və SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə təltif edilmişdir. şəhər Xalq Deputatları Sovetinin icraiyyə komitəsi. Şəhərin pankartında Lenin ordeni və Qızıl Ulduz medalının təsvirləri vardı və şəhərin özündə Lenin ordeni, Qızıl Ulduz medalının təsviri və Ali Sovetin Fərmanının mətni olan obelisk ucaldılmışdı.{{Sfn|Сборник актов|1987}} .{{Sfn|Сборник актов|1987}} <gallery> Fayl:IvanSmelov-VOSSTANIYA.jpg|link=Файл:IvanSmelov-VOSSTANIYA.jpg|alt=Стела города-героя Ленинграда|[[Sankt-Peterburq|Leninqrad]]<nowiki/>ın Qəhrəman Şəhərinin Stelası Fayl:Minsk_the_hero_city.jpg|link=Файл:Minsk_the_hero_city.jpg|alt=Обелиск города-героя Минска|Qəhrəman [[Minsk]] şəhərinin obeliski Fayl:Brest_Brest_Fortress_Monument_Courage_8924_2150.jpg|link=Файл:Brest_Brest_Fortress_Monument_Courage_8924_2150.jpg|alt=Монумент Брестской крепости-героя|[[Brest]] Qəhrəman qalasına abidə Fayl:Обеліск_на_честь_міста-героя_Києва_Київ_Перемоги_пл.,_1.JPG|link=Файл:Обеліск_на_честь_міста-героя_Києва_Київ_Перемоги_пл.,_1.JPG|alt=Монумент города-героя Киева|Qəhrəman [[Kiyev]] şəhərinin abidəsi Fayl:Arcadia,_Odessa,_Odessa_Oblast,_Ukraine_-_panoramio_-_Дмитрий_Ванькевич_(8).jpg|link=Файл:Arcadia,_Odessa,_Odessa_Oblast,_Ukraine_-_panoramio_-_Дмитрий_Ванькевич_(8).jpg|alt=Монумент города-героя Одессы|Qəhrəman [[Odessa]] şəhərinin abidəsi Fayl:Sevastopol_Obelisk_Bayonet-sail_IMG_3982_1725.jpg|link=Файл:Sevastopol_Obelisk_Bayonet-sail_IMG_3982_1725.jpg|alt=Стела Города-Героя Севастополя|Qəhrəman [[Sevastopol]] şəhərinin steli Fayl:Стела_с_указом_о_присвоении_городу_Волгограду_звания_города-героя.JPG|link=Файл:Стела_с_указом_о_присвоении_городу_Волгограду_звания_города-героя.JPG|alt=Монумент с Указом о присвоении звания города-героя Волгограду|[[Volqoqrad]]<nowiki/>a Qəhrəman Şəhər adının verilməsi haqqında Fərmanla abidə </gallery> == Siyahı == {| class="standard" style="text-align:center" !Adı !Yaradılma tarixi !{{Nobr|Qəbul tarixləri}}<br /><br /><br /><br />dəyişikliklər !Sayı<br /><br /><br /><br />mükafatlar !Fərqlənmə nişanı !Təqdim olunan mükafat |- |[[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]] |{{Nobr|16 aprel 1934-cü il}} |{{Nobr|29 iyul 1936-cı il}} 1 avqust 1939-cu il16 oktyabr 1939-cu il14 may 1973-cü il18 iyul 1980 |{{Ədəd|12777}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |[[Sosialist Əməyi Qəhrəmanı]] |27 dekabr 1938-ci il |22 may 1940 14 may 1973-cü il |{{Ədəd|20613}} |[[Fayl:Złoty_Medal_Sierp_i_Młot_(ZSRR).png|link=Файл:Złoty_Medal_Sierp_i_Młot_(ZSRR).png|132x132px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |«[[Qəhrəman ana|Ana qəhrəman]]» |8 iyul 1944 |18 avqust 1944 |haqqında {{Ədəd|431000}} | |[[Fayl:MotherHeroine.jpg|link=Файл:MotherHeroine.jpg|116x116px]] |- |[[Qəhrəman şəhər]] |8 may 1965 |13 iyul 1980 |{{Ədəd|12}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |- |[[Qəhrəman şəhər|Qəhrəman qalası]] |8 may 1965 | |{{Ədəd|1}} |[[Fayl:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|link=Файл:Hero_of_the_Soviet_Union_medal.png|137x137px]] |[[Fayl:Order_of_Lenin.png|link=Файл:Order_of_Lenin.png|143x143px]] |} == Ədəbiyyat == * Володин А. Н., Мерлай Н. М. Медали СССР. — СПб.: Печатный двор, 1997. — 301 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 5-7062-0111-0</nowiki>. * {{Kitab3|title=Русские и Советские боевые награды|url=|publisher=Внешторгиздат}} == Linklər == * {{Cite web |last=Кузнецов А., Пак И., Кауфман В. |date=2000—2012 |title=SSRİ-nin sərəncamları |url=http://mondvor.narod.ru |archive-url=https://web.archive.org/web/20170111161421/http://mondvor.narod.ru/ |archive-date=2017-01-11 |access-date=2017-09-27 |website= |publisher=SSRİ-nin orden və medalları}} {{SSRİ medalları}} [[Kateqoriya:SSRİ-nin ən yüksək fərqlənmə dərəcələri]] [[Kateqoriya:Fərqlənmə nişanları]] [[Kateqoriya:SSRİ mükafatları]] [[Kateqoriya:SSRİ medalları]] [[Kateqoriya:Yoxlanılmamış tərcümə ehtiva edən səhifələr]] d41fb8d98282asj9qk28tjywuu1wkdb 0 821355 7865850 7374889 2024-11-27T11:26:21Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Medallar]] silindi 7865850 wikitext text/x-wiki {{Mükafat}} '''"İctimai asayişin mükəmməl mühafizəsinə görə"''' medalı [[Ermənistan Respublikası]]nın dövlət mükafatıdır.<ref>{{Cite web | title = Ermənistan Respublikasının dövlət mükafatı | url = https://www.president.am/ru/medals/ | access-date = 2023-12-04 | archive-date = 2023-12-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20231204000115/https://www.president.am/ru/medals/ | url-status = live }}</ref> == Mükafat proseduru == Medal aşağıdakı kriteryalara görə verilir: * Qanunun və asayişin təşviqində nümayiş etdirilən cəsarət və ya fədakarlıq, * İctimai asayişin qorunmasında nümayiş etdirilən cəsarət və ya fədakarlıq, * Cinayətlə mübarizədə göstərilən cəsarət və ya fədakarlıq, * Xidməti vəzifələrini yerinə yetirərkən cəsarət nümayiş etdirmiş, * vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirərkən şücaət göstərmiş, * Xüsusi tapşırıqların nümunəvi yerinə yetirilməsinə görə. == Geyinmək qaydası (Hərbi üsul) == Medal döş qəfəsinin sol tərəfinə taxılır, əgər "Hərbi xidmətlərə görə" medalı varsa — ondan sonra == Medal ilə təltif olunanlar == Ermənistan prezidenti [[Serj Sarkisyan|S. Sarkisyanın]] hakimiyyəti dövründə (9 aprel 2008-ci ildən) 2-si ölümündən sonra olmaqla 65 nəfər medala layiq görülüb. == Keçidlər == * [http://www.president.am/ru/medals/14/%7C Медаль "За отличную охрану общественного порядка" на официальном сайте Президента Армении] [[Kateqoriya:Ermənistan medalları]] [[Kateqoriya:Ordenlər, mükafatlar və medallar]] [[Kateqoriya:Ermənistan]] 7s56s5e5vy6g6al50a3qxu4ikphc8y7 7865851 7865850 2024-11-27T11:26:26Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ermənistan]] silindi 7865851 wikitext text/x-wiki {{Mükafat}} '''"İctimai asayişin mükəmməl mühafizəsinə görə"''' medalı [[Ermənistan Respublikası]]nın dövlət mükafatıdır.<ref>{{Cite web | title = Ermənistan Respublikasının dövlət mükafatı | url = https://www.president.am/ru/medals/ | access-date = 2023-12-04 | archive-date = 2023-12-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20231204000115/https://www.president.am/ru/medals/ | url-status = live }}</ref> == Mükafat proseduru == Medal aşağıdakı kriteryalara görə verilir: * Qanunun və asayişin təşviqində nümayiş etdirilən cəsarət və ya fədakarlıq, * İctimai asayişin qorunmasında nümayiş etdirilən cəsarət və ya fədakarlıq, * Cinayətlə mübarizədə göstərilən cəsarət və ya fədakarlıq, * Xidməti vəzifələrini yerinə yetirərkən cəsarət nümayiş etdirmiş, * vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirərkən şücaət göstərmiş, * Xüsusi tapşırıqların nümunəvi yerinə yetirilməsinə görə. == Geyinmək qaydası (Hərbi üsul) == Medal döş qəfəsinin sol tərəfinə taxılır, əgər "Hərbi xidmətlərə görə" medalı varsa — ondan sonra == Medal ilə təltif olunanlar == Ermənistan prezidenti [[Serj Sarkisyan|S. Sarkisyanın]] hakimiyyəti dövründə (9 aprel 2008-ci ildən) 2-si ölümündən sonra olmaqla 65 nəfər medala layiq görülüb. == Keçidlər == * [http://www.president.am/ru/medals/14/%7C Медаль "За отличную охрану общественного порядка" на официальном сайте Президента Армении] [[Kateqoriya:Ermənistan medalları]] [[Kateqoriya:Ordenlər, mükafatlar və medallar]] 1fhadvs47stwwcaipui5ubm2qzs6kqv 0 821711 7864636 7558593 2024-11-26T12:30:13Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanında yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] 7864636 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə}} '''Əhər Cümə məscidi''' — [[Səlcuqlar dövləti|Səlcuqlar]] və [[Eldənizlər|Atabəylər]] dövründə tikilmiş və [[Əhər]]<nowiki/>də yerləşən məscid. == Haqqında == Əhər Cümə məscidi Səlcuqlar və Atabəylər dövründə tikilib.<ref name=":0">{{Cite web |title=مسجد جامع اهر |url=https://www.kojaro.com/attraction/7202-ahar-jame-mosque/ |access-date=2024-04-03 |website=kojaro.com |archive-date=2022-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220811232406/https://www.kojaro.com/attraction/7202-ahar-jame-mosque/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |title=مسجد جامع اهر؛ یادگار دوره سلجوقی |url=https://tabriz.iqna.ir/fa/news/4014824/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%87%D8%B1-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C |access-date=2024-04-03 |website=tabriz.iqna.ir |archive-date=2024-01-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240117211507/https://tabriz.iqna.ir/fa/news/4014824/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%87%D8%B1-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C |url-status=live }}</ref> Müxtəlif dövrlərdə əlavə olunmuş 21 günbəzi var.<ref>{{Cite web |title=معرفی مسجد جامع اهر یکی از بی نظیرترین جاذبه های تاریخی {{!}} مجله آنی‌جا |url=https://anyja.ir/magazineDetail/1228 |access-date=2024-04-03 |website=anyja.ir |archive-date=2024-04-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240403064203/https://anyja.ir/magazineDetail/1228 |url-status=live }}</ref> Məscidin böyük sütunlu nefi var.<ref>{{Cite web |date=2011-03-20 |title=مسجد جامع اهر |url=https://www.musalla.ir/news/36/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%87%D8%B1 |access-date=2024-04-03 |website=مصلی |language=fa |archive-date=2017-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171122045336/http://www.musalla.ir/news/36/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%87%D8%B1 |url-status=live }}</ref> Həyətinin uzunluğu 10.31 metr eni isə 5.28 metrdir.<ref name=":0" /> Abidə 2001-ci il oktyabrın 7-də İranın milli abidələr siyahısına daxil edilib. Siyahıda nömrəsi 6153-dür.<ref>{{Cite web |last=خان |first=امیر |title=مسجد جامع اهر |url=https://sanajou.ir/ap/37 |access-date=2024-04-03 |website=امیر ثناجو{{!}} Amir Sanajou |language=fa-ir |archive-date=2024-04-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240403064047/https://sanajou.ir/ap/37 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |date=2021-04-17 |title=عکس/ معماری دیدنی مسجد جامع اهر |url=https://www.mashreghnews.ir/photo/1204806/%D8%B9%DA%A9%D8%B3-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%87%D8%B1 |access-date=2024-04-03 |website=مشرق نیوز |language=fa |archive-date=2021-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210922064759/https://www.mashreghnews.ir/photo/1204806/%D8%B9%DA%A9%D8%B3-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A7%D9%87%D8%B1 |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} [[Kateqoriya:İran məscidləri]] [[Kateqoriya:Günbəzli məscidlər]] [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] m0e7qp6hvzb43fu1qzb429b7qnnyeeh 0 826208 7864564 7629045 2024-11-26T12:10:01Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Kilsə binalarının növləri]] silindi; [[Kateqoriya:V əsrə aid kilsələr]] əlavə olundu 7864564 wikitext text/x-wiki {{Tarixi abidə|Adı=Qurcaani kilsəsi|aidiyyatı=Alban kilsəsi|yerləşir=Qurcaani|ölkə=Gürcüstan Respublikası|tikilmə_tarixi=IV-V əsrlər|plan=M-Z120Gurdschani2.jpg|şəhər=Qurcaani|şəkil=IG 301 t(Kvelatsminda-VIII-02.jpg}} '''Qurcaani kilsəsi''' — Qurcaani [[kilsə]]si indiki [[Gürcüstan Respublikası]]nın [[Kaxeti]] bölgəsində [[Gürcaani bələdiyyəsi|Qurcaani]] rayonunda yerləşir. Qurcaani məbədini Albaniyanın digər xristian məbədlərindən fərqləndirən xüsusi cəhət iki mərtəbəli inşa edilməsidir. Məbəd uzunsov, düzbucaqlı formaya malik olub, üç nefli bazılika üslubunda tikilmişdir. Məbədin qərb tərəfində düzbucaqlı narteks inşa edilmiş, buraya cənubdan və qərbdən 2 giriş olmuşdur. Narteksin qərb girişi ibadət zalının qərb divarındakı qapı yeri ilə üzbəüz qərar tutmadığı üçün xaricdən ibadət zalının içərisini görmək mümkün deylldir.<ref name=":0">{{Cite book |last=Xəlilov M.C |title=Albaniyanın Xristian Abidələri (IV-X əsrlər) |publisher=AFPoliqrAF |year=2011 |location=Bakı |pages=184-185 |language=az}}</ref> == Tarixi == Qurcaani məbədi IV–V əsrlərə aid kilsələr sırasına daxil edilmişdir.<ref name=":0" /> == Memarlıq xüsusiyyətləri == Birinci mərtəbədəki ibadət zalının interyeri 3 cüt pilon və şərq tərəfdəki 1 cüt pilyastrla 3 nefə bölünmüşdür. Orta nef yan neflərdən daha enlidir və şərqdə məbədin düzbucaqlı çərçivəsindən kənara çıxmayan nal formalı mehrab apsidası ilə tamamlanır. Apsidanın hər iki tərəfində düzbucaqlı pastoforilər yerləşmişdir. Bunlardan şimal-şərq küncündəki protezis daha iri ölçülüdür və şimal divarından bir qədər kənara çıxmışdır. Onun şərq divarında bir pilyastr, cənub divarında mehrab apsidasına açılan giriş, qərb divarında onu şimaldakı yan neflə əlaqələndirən qapı yeri vardır. Məbədin cənub-şərq küncündəki dyakonikin mehrab apsidası ilə birbaşa əlaqəsi olmasa da, qərb divarındakı qapı yeri onu cənubdakı yan neflə əlaqələndirir. Məbədin şərq divarında birinci və ikinci mərtəbələr boyunca 4 pilyastr ucaldılmışdır. Kilsənin birinci mərtəbəsinin şərq divarında yanyana 3, cənub divarında daha iri 1 pəncərə vardır. Pəncərələr içəriyə doğru getdikcə genişlənir. Şərq divarındakı pəncərələr pilyastrlar arasında yerləşməklə müvafiq olaraq pastoforilərə və mehrab apsidasına açılır.<ref name=":1" /> [[Fayl:Kvelatsminda church of Gurjaani (Photo A. Muhranoff).jpg|left|thumb]] İkinci mərtəbəyə şimaldan 1, cənubdan 4 giriş olmuşdur. İbadət zalı iki parallel divarla 3 nefə ayrılmışdır. Yan neflərdən daha enli olan orta nef şərqdə nal formalı mehrab apsidası ilə tamamlanır. Bu apsida düzbucaqlı çərçivə içərisində yerləşərək kənara çıxmır. Mehrab apsidasının hər iki tərəfində nal formalı kiçik apsidaya malik olan düzbucaqlı pastoforilər yerləşmişdir. Bu pastoforilərin mehrab apsidası ilə birbaşa əlaqəsi olmamışdır. Onların qərb divarındakı qapısı müvafiq yan neflərə açılmışdır. İkinci mərtəbədəki üç pəncərə yeri yan-yana şimal divarında açılmışdır. Bu pəncərələr də içəriyə doğru getdikcə genişlənir. Arakəsmə divarların yan neflərə tərəf baxan hər üzündə 6 ədəd olmaqla bir-birindən müəyyən məsafədə cəmi 12 pilyastr, orta nefə baxan üzlərində isə hər tərəfdə 3 ədəd olmaqla qarşıqarşıya cəmi 6 pilyastr ucaldılmışdır. Arakəsmə divarların hər birinin qərb tərəfində yerləşən, yan neflərə baxan son pilyastrı ilə ikinci mərtəbənin qərb divarındakı üzbəüz pilyastr arasında hər üç nefi bir-biri ilə əlaqələndirən iki keçid düzəldilmişdir. Bundan başqa arakəsmə divarların qərb tərəfində yerləşən, lakin orta nefə baxan sonuncu üzbəüz iki pilyastr arasında düzbucaqlı bir sütun ucaltmaqla məbədin memarı ibadət zalına qərb tərəfdən iki giriş yaratmışdır. Beləliklə, yan neflər ikinci mərtəbənin qərb divarı qarşısındakı sahə ilə birlikdə ibadət zalının ətrafındakı dəhliz funksiyasını yerinə yetirmişlər.<ref name=":1">{{Cite book |last=Рамишвили Р.М |title=Грузия в епоху раннего средневековья (IV-VIII вв) |publisher=Наука |year=2003 |location=Москва |pages=403 |language=ru}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Ninotsminda kilsəsi]] * [[Poxoraulebi kilsəsi]] == Ədəbiyyat == * Xəlilov M. C., Albaniyanın Xristian Abidələri (IV–X əsrlər). Bakı — 2011, s.341 * Рамишвили Р.М., Грузия в епоху раннего средневековья (IV–VIII вв) / Крым, Северо — Восточное Причерномерье и Закавказье в епоху средневековья (IV–XIII века). Москва: Наука, 2003 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:V əsrə aid kilsələr]] [[Kateqoriya:Kilsə memarlığı]] [[Kateqoriya:Alban kilsələri]] [[Kateqoriya:Alban Həvari kilsəsi]] ftlp7m80cpyn03awnvhawtey9e2v87g 7864566 7864564 2024-11-26T12:11:46Z Araz Yaquboglu 17991 7864566 wikitext text/x-wiki {{təkrarlanan məqalə|Gurcaani Kvelatsminda kilsəsi}} {{Tarixi abidə|Adı=Qurcaani kilsəsi|aidiyyatı=Alban kilsəsi|yerləşir=Qurcaani|ölkə=Gürcüstan Respublikası|tikilmə_tarixi=IV-V əsrlər|plan=M-Z120Gurdschani2.jpg|şəhər=Qurcaani|şəkil=IG 301 t(Kvelatsminda-VIII-02.jpg}} '''Qurcaani kilsəsi''' — Qurcaani [[kilsə]]si indiki [[Gürcüstan Respublikası]]nın [[Kaxeti]] bölgəsində [[Gürcaani bələdiyyəsi|Qurcaani]] rayonunda yerləşir. Qurcaani məbədini Albaniyanın digər xristian məbədlərindən fərqləndirən xüsusi cəhət iki mərtəbəli inşa edilməsidir. Məbəd uzunsov, düzbucaqlı formaya malik olub, üç nefli bazılika üslubunda tikilmişdir. Məbədin qərb tərəfində düzbucaqlı narteks inşa edilmiş, buraya cənubdan və qərbdən 2 giriş olmuşdur. Narteksin qərb girişi ibadət zalının qərb divarındakı qapı yeri ilə üzbəüz qərar tutmadığı üçün xaricdən ibadət zalının içərisini görmək mümkün deylldir.<ref name=":0">{{Cite book |last=Xəlilov M.C |title=Albaniyanın Xristian Abidələri (IV-X əsrlər) |publisher=AFPoliqrAF |year=2011 |location=Bakı |pages=184-185 |language=az}}</ref> == Tarixi == Qurcaani məbədi IV–V əsrlərə aid kilsələr sırasına daxil edilmişdir.<ref name=":0" /> == Memarlıq xüsusiyyətləri == Birinci mərtəbədəki ibadət zalının interyeri 3 cüt pilon və şərq tərəfdəki 1 cüt pilyastrla 3 nefə bölünmüşdür. Orta nef yan neflərdən daha enlidir və şərqdə məbədin düzbucaqlı çərçivəsindən kənara çıxmayan nal formalı mehrab apsidası ilə tamamlanır. Apsidanın hər iki tərəfində düzbucaqlı pastoforilər yerləşmişdir. Bunlardan şimal-şərq küncündəki protezis daha iri ölçülüdür və şimal divarından bir qədər kənara çıxmışdır. Onun şərq divarında bir pilyastr, cənub divarında mehrab apsidasına açılan giriş, qərb divarında onu şimaldakı yan neflə əlaqələndirən qapı yeri vardır. Məbədin cənub-şərq küncündəki dyakonikin mehrab apsidası ilə birbaşa əlaqəsi olmasa da, qərb divarındakı qapı yeri onu cənubdakı yan neflə əlaqələndirir. Məbədin şərq divarında birinci və ikinci mərtəbələr boyunca 4 pilyastr ucaldılmışdır. Kilsənin birinci mərtəbəsinin şərq divarında yanyana 3, cənub divarında daha iri 1 pəncərə vardır. Pəncərələr içəriyə doğru getdikcə genişlənir. Şərq divarındakı pəncərələr pilyastrlar arasında yerləşməklə müvafiq olaraq pastoforilərə və mehrab apsidasına açılır.<ref name=":1" /> [[Fayl:Kvelatsminda church of Gurjaani (Photo A. Muhranoff).jpg|left|thumb]] İkinci mərtəbəyə şimaldan 1, cənubdan 4 giriş olmuşdur. İbadət zalı iki parallel divarla 3 nefə ayrılmışdır. Yan neflərdən daha enli olan orta nef şərqdə nal formalı mehrab apsidası ilə tamamlanır. Bu apsida düzbucaqlı çərçivə içərisində yerləşərək kənara çıxmır. Mehrab apsidasının hər iki tərəfində nal formalı kiçik apsidaya malik olan düzbucaqlı pastoforilər yerləşmişdir. Bu pastoforilərin mehrab apsidası ilə birbaşa əlaqəsi olmamışdır. Onların qərb divarındakı qapısı müvafiq yan neflərə açılmışdır. İkinci mərtəbədəki üç pəncərə yeri yan-yana şimal divarında açılmışdır. Bu pəncərələr də içəriyə doğru getdikcə genişlənir. Arakəsmə divarların yan neflərə tərəf baxan hər üzündə 6 ədəd olmaqla bir-birindən müəyyən məsafədə cəmi 12 pilyastr, orta nefə baxan üzlərində isə hər tərəfdə 3 ədəd olmaqla qarşıqarşıya cəmi 6 pilyastr ucaldılmışdır. Arakəsmə divarların hər birinin qərb tərəfində yerləşən, yan neflərə baxan son pilyastrı ilə ikinci mərtəbənin qərb divarındakı üzbəüz pilyastr arasında hər üç nefi bir-biri ilə əlaqələndirən iki keçid düzəldilmişdir. Bundan başqa arakəsmə divarların qərb tərəfində yerləşən, lakin orta nefə baxan sonuncu üzbəüz iki pilyastr arasında düzbucaqlı bir sütun ucaltmaqla məbədin memarı ibadət zalına qərb tərəfdən iki giriş yaratmışdır. Beləliklə, yan neflər ikinci mərtəbənin qərb divarı qarşısındakı sahə ilə birlikdə ibadət zalının ətrafındakı dəhliz funksiyasını yerinə yetirmişlər.<ref name=":1">{{Cite book |last=Рамишвили Р.М |title=Грузия в епоху раннего средневековья (IV-VIII вв) |publisher=Наука |year=2003 |location=Москва |pages=403 |language=ru}}</ref> == Həmçinin bax == * [[Ninotsminda kilsəsi]] * [[Poxoraulebi kilsəsi]] == Ədəbiyyat == * Xəlilov M. C., Albaniyanın Xristian Abidələri (IV–X əsrlər). Bakı — 2011, s.341 * Рамишвили Р.М., Грузия в епоху раннего средневековья (IV–VIII вв) / Крым, Северо — Восточное Причерномерье и Закавказье в епоху средневековья (IV–XIII века). Москва: Наука, 2003 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:V əsrə aid kilsələr]] [[Kateqoriya:Kilsə memarlığı]] [[Kateqoriya:Alban kilsələri]] [[Kateqoriya:Alban Həvari kilsəsi]] 04he0ltzj7zt6tvo6u6lsrh8xdqvjk3 0 828250 7865923 7436440 2024-11-27T11:50:51Z Xəzərli 81347 7865923 wikitext text/x-wiki [[Fayl:TomographyPrinciple_Illustration.png|right|thumb| Üçölçülü obyektlər qrupunun tomoqramları (S₁, S₂) və onların proyeksiyası (P)]] '''Tomoqrafiya''' ({{Dil-grc|τομή}} - bölmək, ayırmaq və {{Dil-grc2|γράφω}} - yazıram) — obyektin daxili strukturunun qatlar şəklində təsvirinin əldə edilməsi. == Tomoqrafiyanın növləri == === Anatomik tomoqrafiya === Anatomik və ya dağıdıcı tomoqrafiya (biotomiya) tədqiq olunan [[Orqanizm|orqanizmin]] hissələrinin kimyəvi maddələrdən istifadə edərək sonrakı fiksasiyası ilə fiziki kəsiminə əsaslanır. Anatomik tomoqrafiyanın klassik nümunələri [[Nikolay Piroqov|Piroqov]] kəsimləri və [[Histologiya|histoloji]] [[Bioloji preparatlar|preparatların]] təsvirləridir. Kəsimlər həyata keçirilərkən orqanizmin formasını qorumaq üçün orqanizm, məsələn, dondurulmaq yolu ilə fikasasiya olunur. === Rekonstruktiv tomoqrafiya === Rekonstruktiv və ya qeyri-dağıdıcı tomoqrafiya — obyekti məhv etmədən onun aşağı ölçülü proyeksiyalarından daha yüksək ölçülü obyektdə maraq parametrinin paylanması haqqında bu və ya digər şəkildə məlumat əldə etmək; anatomik tomoqrafiyanın [[Antonim|antonimidir]]. Konsepsiyanın əhatə dairəsinə analoq rekonstruktiv tomoqrafiya və [[kompüter tomoqrafiyası]] daxildir. Analoq rekonstruktiv tomoqrafiya — obyekt parametrinin paylanmasını bərpa etmək üçün rəqəmsal deyil, analoq hesablama cihazlarından (məsələn, optik) istifadə edən rekonstruktiv tomoqrafiyadır. == Həmçinin bax == *[[Kompüter tomoqrafiyası]] [[Kateqoriya:Tibb]] [[Kateqoriya:Tomoqrafiya]] 32z51ben71chwzrw2rij36nmlkvzjxt 0 829761 7864921 7633429 2024-11-26T17:18:07Z Penaber49 194259 7864921 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Tülay Hatimoğulları Oruç |şəkil = Tulay Hatimogulari.jpg |şəklin ölçüsü = 240px |vəzifə_1 = [[Xalqların Bərabərlik və Demokratiya Partiyası|Xalqların Bərabərliyi və Demokratiya Partiyası]]nın həmsədri |başlanğıc_1 = 15 noyabr 2023 |əvvəlki_1 = Çiğdem Kılıçgün & İbrahim Ahın |vəzifə_2 = [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nin 27 və 28-ci çağırışlarının deputatı |başlanğıc_2 = 7 iyul 2018 |seçki dairəsi_2 = [[Türkiyədə parlament seçkiləri (2018)|2018]] — [[Adana ili|Adana]] <br> [[Türkiyədə parlament seçkiləri (2023)|2023]] — [[Adana ili|Adana]] |vətəndaşlığı = {{Bayraq|TUR}} [[Türkiyə]] }} '''Tülay Hatimoğulları Oruç''' ({{DVTY}}) — siyasətçi; [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nin 27 və 28-ci çağırışlarının deputatı, [[Xalqların Bərabərlik və Demokratiya Partiyası|HEDEP]]-in həmsədri.<ref name=":PR">{{cite news|title=Tulay HATIMOĞULLARI ORUÇ|author=[[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]|newspaper=www.tbmm.gov.tr|date=10.01.2024|url=https://www.tbmm.gov.tr/milletvekili/milletvekilidetay?DonemId=134155f0-c3d6-4d24-893b-f3a2ef695ae7&Id=f72877c2-da07-037b-e050-007f01005610|accessdate=10.01.2024|language=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240128154437/https://www.tbmm.gov.tr/milletvekili/milletvekilidetay?DonemId=134155f0-c3d6-4d24-893b-f3a2ef695ae7&Id=f72877c2-da07-037b-e050-007f01005610|archivedate=2024-01-10|url-status=live}}</ref> == Həyatı == Tülay Hatimoğulları Oruç 1977-ci ildə [[Hatay ili]]nin Samandağ ilçəsində anadan olub. [[Ərəblər|Ərəb]]-[[Ələvilik|Ələvi]]dir. [[Anadolu Universiteti]] İqtisadiyyat Bölməsindən məzun olub.<ref name=":PR" /> Ərəb mədəniyyətinin və [[Ərəb dili|ərəb dili]]nin dirçəlişi üçün tədqiqatlar aparıb. 1995-ci ildə ərəb musiqisi və teatr fəaliyyətini də aparan Müasir İncəsənət Atölyesinin qurucularından biri olub. 2015-ci ildə Yaxın Şərq Ərəb Xalqları Araşdırma İnstitutunun yaradılmasında və idarə olunmasında yer alıb. [[Feminizm]] sahəsində də işlər aparıb. 2000-ci ildə AMARGİ Qadınlar İnstitutunun, 2007-ci ildə isə Qadın Əməyi İttifaqının yaradılmasında və idarə olunmasında yer alıb. Kürd probleminə həll yolu tapmaq üçün çalışan vətəndaş təşəbbüsü olan Barış Məclisində çalışıb. 2011-ci ildə [[Xalqların Demokratik Konqresi|Xalqların Konqresinin (HDK)]] yaradılmasında yer alıb. 2013-cü ildə [[Sosialist Yenidənqurma Partiyası|Sosialist Yenidənqurma Partiyasının (SYKP)]] qurucularından biri olub. SYKP İdarə Heyətinin üzvü olub. 2016-cı ilin iyununda Ahmet Kaya ilə birgə [[Sosialist Yenidənqurma Partiyası|Sosialist Yenidənqurma Partiyasının (SYKP)]] həmsədri seçilib. 2018-ci ilin noyabrından bu vəzifədən istefa verib.<ref name=":PR" /> 24 iyun 2018-ci ildə [[Xalqların Demokratik Partiyası (Türkiyə)|HDP]]-nin namizədi olaraq [[Adana ili]]ndən [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nin 27-ci çağırışının deputatı seçilib. TBMM Xarici İşlər Komissiyasının üzvü vəzifəsində təmsil olunub.<ref name=":PR" /> 3 iyul 2022-ci ildə [[Xalqların Demokratik Partiyası (Türkiyə)|HDP]]-nin qurultayında İdarə Heyətinin üzvü seçilib. HDP həmsədrinin müavini olub.<ref name=":PR" /> 2023-cü il mayın 14-də [[Xalqların Bərabərlik və Demokratiya Partiyası|Yaşıl Sol Partiyası]]nın namizədi olaraq [[Adana ili]]ndən [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nin 28-ci çağırışının deputatı seçilib.<ref name=":PR" /> 15 noyabr 2023-cü ildə qurultayda [[Xalqların Bərabərlik və Demokratiya Partiyası|HEDEP]]-in həmsədri seçilib.<ref name=":PR" /> [[Ərəb dili|Ərəbcə]] bilir. Evlidir.<ref name=":PR" /> == İstinadlar == {{İstinadlar}} [[Kateqoriya:TBMM XXVII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:TBMM XXVIII çağırış deputatları]] [[Kateqoriya:Türkiyənin qadın deputatları]] [[Kateqoriya:Türk feministlər]] pig3cre3d6a242ydos1dgn6tas1qvma 0 831878 7864917 7498967 2024-11-26T17:13:12Z Adulors 233130 7864917 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |adı = Mahmut Arıkan |şəkil = Mahmut Arıkan 2023.jpg |şəklin ölçüsü = 220px |vəzifə = [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nin 28-ci çağırışının deputatı |başlanğıc = 2 iyun 2023 |seçki dairəsi = [[Türkiyədə parlament seçkiləri (2023)|2023]] — [[Kayseri ili|Kayseri]] |vətəndaşlığı = {{Bayraq|TUR}} [[Türkiyə]] }} '''Mahmut Arıkan''' ({{DVTY}}) — inşaat mühəndisi və siyasətçi; [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nin 28-ci çağırışının deputatı.<ref name=":PR">{{cite news|title=Mahmut ARIKAN|author=[[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]|newspaper=www.tbmm.gov.tr|date=10.01.2024|url=https://www.tbmm.gov.tr/milletvekili/milletvekilidetay?DonemId=134155f0-c3d6-4d24-893b-f3a2ef695ae7&Id=7474e03b-0769-4231-adbc-0188709a91f5|accessdate=10.01.2024|language=tr|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240203221038/https://www.tbmm.gov.tr/milletvekili/milletvekilidetay?DonemId=134155f0-c3d6-4d24-893b-f3a2ef695ae7&Id=7474e03b-0769-4231-adbc-0188709a91f5|archivedate=2024-02-02|url-status=live}}</ref> == Həyatı == Mahmut Arıkan 1977-ci ildə [[Kayseri ili]]ndə anadan olub. İbtidai və orta təhsilini [[Kayseri]]də alıb. Kayseri İmam-Hatip Liseyini bitirib. [[Ərciyəs Universiteti]] İnşaat Mühəndisliyi Bölməsindən məzun olub.<ref name=":PR" /> Mühəndis olaraq çalışıb və ticarətlə məşğul olub.<ref name=":PR" /> [[MÜSİAD|Müstəqil Sənayeçi və İş Adamları Dərnəyində (MÜSİAD)]], Anadolu Aslanları İş adamları Dərnəyində (ASKON), İnşaat Mühəndisləri Palatasında (İMO), Cansuyu Yardımlaşma və Dayanışma Dərnəyində, Anadolu Gənclər Dərnəyəində (AGD) və Milli Gənclər Fondunda (MGV) çalışıb. [[Səadət Partiyası]] yarandığı gündən gənclər qanadının sədri, ilçə şöbəsinin sədri və il şöbəsinin sədri vəzifələrində çalışıb. 2019-cu ildən [[Səadət Partiyası]] İdarə Heyətinin üzvü və [[Səadət Partiyası]] sədrinin müavini vəzifəsində çalışır.<ref name=":PR" /> 2023-cü il mayın 14-də [[Səadət Partiyası]]nın namizədi olaraq [[Cümhuriyyət Xalq Partiyası]]nın siyahısından [[Kayseri ili]]ndən [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nin 28-ci çağırışının deputatı seçilib. TBMM Rəqəmsal Media Komissiyasının üzvü vəzifəsində təmsil olunub.<ref name=":PR" /> [[İngilis dili|İngiliscə]] bilir. Evli və 3 uşaq atasıdır.<ref name=":PR" /> == İstinadlar == {{İstinadlar}} [[Kateqoriya:TBMM XXVIII çağırış deputatları]] 07uj0qxz7bvdphffimh4l2nakwhjicc 0 833957 7865170 7471897 2024-11-26T21:41:41Z Gadir 136647 "[[Sifət (nitq hissəsi)]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: istiqamətləndirmədir 7471897 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Sifət (qrammatika)]] j7r0rsidf8bagwvlbriu7c6hgv875q9 0 836509 7865496 7764536 2024-11-27T07:40:08Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeoloqlar]] silindi; [[Kateqoriya:Azərbaycan arxeoloqları]] əlavə olundu 7865496 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |dəfn tarixi = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |partiyası = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Susan Evelyn Bulmer -''' ({{DVTY}}), Sue Bulmer kimi tanınan, Papua Yeni Qvineya və Yeni Zelandiyada işləyən qabaqcıl Amerika arxeoloqu idi. O, 1959–1960 və 1967–1973-cü illərdə Yeni Qvineya dağlarında qazıntılar aparan ilk arxeoloq idi. == Həyatı == Bulmer 1933-cü ildə Nyu-Yorkun İthaka şəhərində anadan olub.<ref name=":37">{{Cite journal|last=Golson|first=Jack|date=2016|title=Susan Bulmer, an archaeological pioneer|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5117|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=11–18|doi=10.1002/arco.5117|issn=1834-4453|access-date=2024-02-26|archive-date=2022-10-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20221024111955/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5117|url-status=live}}</ref> Valideynləri Freddie və Adeline Hirsch, hər ikisi Kornell Universitetində tələbə olarkən tanış olublar. 1937-ci ildə ailə Pasadena, Kaliforniyaya köçdü, burada atası Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda tədqiqatçı idi.<ref name=":5">{{Cite book |last=Bulmer |first=Susan |title=Digging into history: 50 years of the New Zealand Archaeological Association |publisher=New Zealand Archaeological Association |year=2004 |editor-last=Campbell |editor-first=Matthew |location=Dunedin |pages=58–61 |chapter=A New York Yankee in Aotearoa |issn=0113-7832 |oclc=156739392}}</ref> == Təhsil == Bulmer 1954-cü ildə Kornell Universitetinin bakalavr pilləsini antropologiya ixtisası üzrə bitirmişdir. 1956-cı ildə Havay Universitetinin magistr pilləsini sosiologiya ixtisası üzrə bitirmişdir; onun dissertasiya mövzusu Amerika Samoa diasporu ilə əlaqəli idi.<ref name=":37"/> 1956-cı ildə o, tədqiqatını Yeni Zelandiyada davam etdirmək üçün təqaüdə layiq görüldü.<ref>{{Cite web |title=US Graduate Student Alumni |url=https://www.fulbright.org.nz/grantees-alumni/alumni/usgraduate/ |access-date=2020-09-07 |website=www.fulbright.org.nz |language=en-US |archive-date=2020-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200929050124/https://www.fulbright.org.nz/grantees-alumni/alumni/usgraduate/ |url-status=live }}</ref> Havaydan Fransız Polineziyasından keçən dörd aylıq yaxta səfəri onu arxeologiya sahəsi ilə tanış etdi. Bulmer 1957-ci ilin yanvarında Auklendə gəldi. Həmin ilin sonunda o, Samoaya çöl səfərinə getdi. Bulmer Auklend Universitetindən iki arxeoloq, Jack Golson və Wal Ambrose Samoada apardığı qazıntıya qoşuldu. Bu təcrübə onun arxeologiyaya olan ömürlük həvəsini alovlandırdı.<ref name=":37"/> Yeni Zelandiyaya qayıdandan sonra Bulmer Coromandel və Canterbury qazıntılarına qoşuldu. O, 1958-ci ildə Auklend Universitetində arxeologiya ixtisası üzrə ikinci magistr təhsili almağa başladı.<ref name=":37"/> Papua Yeni Qvineyada aparılan sahə işləri onun dissertasiyasının əsasını təşkil etdi və o, 1966-cı ildə magistr təhsilini (Arxeologiya) bitirdi. 1978-ci ildə Bulmer Papua Yeni Qvineya Universitetində fəlsəfə doktoru dərəcəsi almışdır. Onun dissertasiya mövzusu Port Moresbi bölgəsində tarixdən əvvəlki mədəniyyət dəyişikliyi idi.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Bulmer|first=Alice|date=2016|title=Dr Susan Bulmer – A bibliography, 1956–2009|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=19–22|doi=10.1002/arco.5112|issn=1834-4453|access-date=2024-02-26|archive-date=2022-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20221023074403/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|url-status=live}}</ref> == Karyera == 1959–1960 və 1967–1973-cü illərdə Bulmer Papua Yeni Qvineyada çöl tədqiqatları, o cümlədən Port Moresbi ərazisində və Yeni Qvineya dağlıq ərazilərində, o cümlədən Wanlek, Yuku və Kiovada qazıntılar apardı.<ref name=":22">{{Cite journal|last=Denham|first=Tim|date=2016|title=Revisiting the past: Sue Bulmer's contribution to the archaeology of Papua New Guinea|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=5–10|doi=10.1002/arco.5115|issn=1834-4453|doi-access=}}</ref> 1970–72-ci illərdə o, Papua Yeni Qvineya Milli Muzeyinin idarə heyətinin üzvü, sonralar Papua Yeni Qvineyanın baş naziri olan Maykl Somare ilə birlikdə idarə heyətində idi. Bulmer 1973-cü ildə Yeni Zelandiyaya qayıtdı. O, namizədlik dissertasiyasını tamamlayarkən universitet tələbələrindən istifadə edərək saytda qeydlər aparmağa başladı, bu təşəbbüs Tarixi Yerlərə Dəyişiklik Aktının (1975) həyata keçirilməsi ilə nəticələnib.1970-ci illərin sonlarından Yeni Zelandiya Tarixi Yerlər Trestində (2019-cu ildən Yeni Zellandiya İrsi kimi tanınır) Şimal Bölgə Arxeoloqu kimi çalışmışdır. O, 20-dən çox arxeoloq və müqavilə işçisi olan arxeologiya bölməsi yaradıb, bir çox tələbə işlə təmin olunub. 1990-cı ildə Tarixi Yerlər Tresti yeni yaradılmış Mühafizə Departamentinə daxil edildikdə, o, Tarixi Yerlər Tresti üçün başlayan işi davam etdirərək Mühafizə Departamentinin alimi oldu.[1]1994-cü ildə Mühafizə Departamentindən təqaüdə çıxdıqdan sonra o, Yeni Qvineya tədqiqat layihələrinə qayıtdı. == Araşdırma == 1964-cü ildə Bulmer həyat yoldaşı Ralf Bulmer ilə birgə Yeni Qvineya dağlıqlarının tarixə qədərki tarixinə dair bir neçə fənndən dəlillərə əsaslanan ilk məqaləni hazırladılar.<ref>{{Cite journal|last1=Bulmer|first1=Susan|last2=Bulmer|first2=Ralph|date=1964|title=The Prehistory of the Australian New Guinea Highlands|journal=American Anthropologist|volume=66|issue=4|pages=39–76|via=JSTOR}}</ref> Bulmerin Yeni Qvineya arxeologiyasına verdiyi töhfə 2016-cı ildə Okeaniyada Arxeologiya jurnalının xüsusi cildində qeyd edilmişdir.<ref name=":0">{{Cite journal|date=2016|editor-last=Denham|editor-first=Tim|editor2-last=White|editor2-first=Peter|title=Renewing the past: Sue Bulmer's contribution to the archaeology of Papua New Guinea|journal=Archaeology in Oceania|volume=51|issue=S1|pages=1–103}}</ref> Bu cildə Bulmerin həm Yeni Qvineya, həm də Yeni Zelandiyadakı işlərini əhatə edən nəşrlərinin biblioqrafiyası daxildir.<ref name=":12">{{Cite journal|last=Bulmer|first=Alice|date=2016|title=Dr Susan Bulmer – A bibliography, 1956–2009|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=19–22|doi=10.1002/arco.5112|issn=1834-4453|access-date=2024-02-26|archive-date=2022-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20221023074403/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|url-status=live}}</ref> Onun Papua Yeni Qvineyadakı işi üç sahədə tanınır: Dağlarda arxeologiyanın qabaqcıllarından biri kimi; sahilyanı dulusçuluğu və onun mədəni birliklərini və ticarət şəbəkələrini təsnifatlandırmaq üçün; erkən əkinçilik təcrübələrinə dair tədqiqatlar üçün.<ref name=":22"/> Bulmerin geniş tədqiqat maraqlarına Yeni Zelandiyada yerli kənd təsərrüfatı<ref>{{Cite book |last=Bulmer |first=Susan |url=https://www.worldcat.org/oclc/35115048 |title=A history of the garden in New Zealand |publisher=Viking |year=1995 |isbn=0-670-86466-8 |editor-last=Bradbury |editor-first=Matthew |location=Auckland, N.Z. |pages=16–37 |chapter=Ngā Marā: traditional Māori gardens |oclc=35115048}}</ref> və Yeni Qvineyada yayılan qədim it cinsi daxil idi.<ref>{{Cite journal|last1=Koler-Matznick|first1=J.|last2=Yates|first2=B.C.|last3=Bulmer|first3=S.|last4=Brisbin|first4=I.L. Jr.|date=2007|title=The New Guinea singing dog: its status and scientific importance|url=http://www.publish.csiro.au/?paper=AM07005|journal=Australian Mammalogy|language=en|volume=29|issue=1|pages=47|doi=10.1071/AM07005|issn=0310-0049|access-date=2024-02-26|archive-date=2016-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20160527064722/http://www.publish.csiro.au/?paper=AM07005|url-status=live}}</ref> Bulmer 1990-cı ildə xəzinədar vəzifəsində çalışaraq Dünya Arxeologiya Konqresində fəal idi.<ref>{{Cite journal|last=Fowler|first=P. J.|date=1990|title=World Archaeological Congress 2|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/world-archaeological-congress-2/F6FE299B0257AE4E3BBBD35574BB4305|journal=Antiquity|language=en|volume=64|issue=245|pages=829|doi=10.1017/S0003598X00078911|s2cid=163328974|issn=0003-598X|access-date=2024-02-26|archive-date=2020-03-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20200324192511/https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/world-archaeological-congress-2/F6FE299B0257AE4E3BBBD35574BB4305|url-status=live}}</ref> == Şəxsi həyatı == Bulmer 1959-cu ildə sosial antropoloq və etnobioloq Ralf Bulmerlə evləndi.<ref>{{Cite web |last=Pawley |first=Andrew |date=1991 |title=Notes on a large small game hunter |url=http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Memoirs_(Additional)/No._48:_Man_and_a_half:_essays_in_Pacific_anthropology_and_ethnobiology_in_honour_of_Ralph_Bulmer/p1 |access-date=2020-09-08 |website=Journal of the Polynesian Society: No. 48: Man And A Half: Essays In Pacific Anthropology And Ethnobiology In Honour Of Ralph Bulmer |page=3 |archive-date=2021-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211208030901/http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Memoirs_%28Additional%29/No._48%3A_Man_and_a_half%3A_essays_in_Pacific_anthropology_and_ethnobiology_in_honour_of_Ralph_Bulmer/p1 |url-status= }}</ref> Onların üç övladı olub və 1979-cu ildə boşanıblar.1985-ci ildə Pasadenada orta məktəb günlərindən dostu olan psixiatr Terens (Terri) O'Meara ilə evləndi. Evlilik 2010-cu ildə ölümünə qədər davam etdi.<ref name=":37"/> == Həmçinin bax == [[Arxeologiya]] [[Antropologiya]] [[Flavio Biondo]] [[Edvin Hamilton Devis]] == İstinadlar == {{istinadlar|2}} [[Kateqoriya:Arxeologiya]] [[Kateqoriya:1933-cü ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan arxeoloqları]] 1aoktp8gz4eu00mpm1qddu2rc9ai2kp 7865497 7865496 2024-11-27T07:40:45Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Arxeologiya]] silindi 7865497 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |adı = |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |digər adı = |ləqəbi = |doğum tarixi = |doğum yeri = |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |dəfn tarixi = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = |dini = |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = |fəaliyyət illəri = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |partiyası = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''Susan Evelyn Bulmer -''' ({{DVTY}}), Sue Bulmer kimi tanınan, Papua Yeni Qvineya və Yeni Zelandiyada işləyən qabaqcıl Amerika arxeoloqu idi. O, 1959–1960 və 1967–1973-cü illərdə Yeni Qvineya dağlarında qazıntılar aparan ilk arxeoloq idi. == Həyatı == Bulmer 1933-cü ildə Nyu-Yorkun İthaka şəhərində anadan olub.<ref name=":37">{{Cite journal|last=Golson|first=Jack|date=2016|title=Susan Bulmer, an archaeological pioneer|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5117|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=11–18|doi=10.1002/arco.5117|issn=1834-4453|access-date=2024-02-26|archive-date=2022-10-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20221024111955/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5117|url-status=live}}</ref> Valideynləri Freddie və Adeline Hirsch, hər ikisi Kornell Universitetində tələbə olarkən tanış olublar. 1937-ci ildə ailə Pasadena, Kaliforniyaya köçdü, burada atası Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda tədqiqatçı idi.<ref name=":5">{{Cite book |last=Bulmer |first=Susan |title=Digging into history: 50 years of the New Zealand Archaeological Association |publisher=New Zealand Archaeological Association |year=2004 |editor-last=Campbell |editor-first=Matthew |location=Dunedin |pages=58–61 |chapter=A New York Yankee in Aotearoa |issn=0113-7832 |oclc=156739392}}</ref> == Təhsil == Bulmer 1954-cü ildə Kornell Universitetinin bakalavr pilləsini antropologiya ixtisası üzrə bitirmişdir. 1956-cı ildə Havay Universitetinin magistr pilləsini sosiologiya ixtisası üzrə bitirmişdir; onun dissertasiya mövzusu Amerika Samoa diasporu ilə əlaqəli idi.<ref name=":37"/> 1956-cı ildə o, tədqiqatını Yeni Zelandiyada davam etdirmək üçün təqaüdə layiq görüldü.<ref>{{Cite web |title=US Graduate Student Alumni |url=https://www.fulbright.org.nz/grantees-alumni/alumni/usgraduate/ |access-date=2020-09-07 |website=www.fulbright.org.nz |language=en-US |archive-date=2020-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200929050124/https://www.fulbright.org.nz/grantees-alumni/alumni/usgraduate/ |url-status=live }}</ref> Havaydan Fransız Polineziyasından keçən dörd aylıq yaxta səfəri onu arxeologiya sahəsi ilə tanış etdi. Bulmer 1957-ci ilin yanvarında Auklendə gəldi. Həmin ilin sonunda o, Samoaya çöl səfərinə getdi. Bulmer Auklend Universitetindən iki arxeoloq, Jack Golson və Wal Ambrose Samoada apardığı qazıntıya qoşuldu. Bu təcrübə onun arxeologiyaya olan ömürlük həvəsini alovlandırdı.<ref name=":37"/> Yeni Zelandiyaya qayıdandan sonra Bulmer Coromandel və Canterbury qazıntılarına qoşuldu. O, 1958-ci ildə Auklend Universitetində arxeologiya ixtisası üzrə ikinci magistr təhsili almağa başladı.<ref name=":37"/> Papua Yeni Qvineyada aparılan sahə işləri onun dissertasiyasının əsasını təşkil etdi və o, 1966-cı ildə magistr təhsilini (Arxeologiya) bitirdi. 1978-ci ildə Bulmer Papua Yeni Qvineya Universitetində fəlsəfə doktoru dərəcəsi almışdır. Onun dissertasiya mövzusu Port Moresbi bölgəsində tarixdən əvvəlki mədəniyyət dəyişikliyi idi.<ref name=":1">{{Cite journal|last=Bulmer|first=Alice|date=2016|title=Dr Susan Bulmer – A bibliography, 1956–2009|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=19–22|doi=10.1002/arco.5112|issn=1834-4453|access-date=2024-02-26|archive-date=2022-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20221023074403/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|url-status=live}}</ref> == Karyera == 1959–1960 və 1967–1973-cü illərdə Bulmer Papua Yeni Qvineyada çöl tədqiqatları, o cümlədən Port Moresbi ərazisində və Yeni Qvineya dağlıq ərazilərində, o cümlədən Wanlek, Yuku və Kiovada qazıntılar apardı.<ref name=":22">{{Cite journal|last=Denham|first=Tim|date=2016|title=Revisiting the past: Sue Bulmer's contribution to the archaeology of Papua New Guinea|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=5–10|doi=10.1002/arco.5115|issn=1834-4453|doi-access=}}</ref> 1970–72-ci illərdə o, Papua Yeni Qvineya Milli Muzeyinin idarə heyətinin üzvü, sonralar Papua Yeni Qvineyanın baş naziri olan Maykl Somare ilə birlikdə idarə heyətində idi. Bulmer 1973-cü ildə Yeni Zelandiyaya qayıtdı. O, namizədlik dissertasiyasını tamamlayarkən universitet tələbələrindən istifadə edərək saytda qeydlər aparmağa başladı, bu təşəbbüs Tarixi Yerlərə Dəyişiklik Aktının (1975) həyata keçirilməsi ilə nəticələnib.1970-ci illərin sonlarından Yeni Zelandiya Tarixi Yerlər Trestində (2019-cu ildən Yeni Zellandiya İrsi kimi tanınır) Şimal Bölgə Arxeoloqu kimi çalışmışdır. O, 20-dən çox arxeoloq və müqavilə işçisi olan arxeologiya bölməsi yaradıb, bir çox tələbə işlə təmin olunub. 1990-cı ildə Tarixi Yerlər Tresti yeni yaradılmış Mühafizə Departamentinə daxil edildikdə, o, Tarixi Yerlər Tresti üçün başlayan işi davam etdirərək Mühafizə Departamentinin alimi oldu.[1]1994-cü ildə Mühafizə Departamentindən təqaüdə çıxdıqdan sonra o, Yeni Qvineya tədqiqat layihələrinə qayıtdı. == Araşdırma == 1964-cü ildə Bulmer həyat yoldaşı Ralf Bulmer ilə birgə Yeni Qvineya dağlıqlarının tarixə qədərki tarixinə dair bir neçə fənndən dəlillərə əsaslanan ilk məqaləni hazırladılar.<ref>{{Cite journal|last1=Bulmer|first1=Susan|last2=Bulmer|first2=Ralph|date=1964|title=The Prehistory of the Australian New Guinea Highlands|journal=American Anthropologist|volume=66|issue=4|pages=39–76|via=JSTOR}}</ref> Bulmerin Yeni Qvineya arxeologiyasına verdiyi töhfə 2016-cı ildə Okeaniyada Arxeologiya jurnalının xüsusi cildində qeyd edilmişdir.<ref name=":0">{{Cite journal|date=2016|editor-last=Denham|editor-first=Tim|editor2-last=White|editor2-first=Peter|title=Renewing the past: Sue Bulmer's contribution to the archaeology of Papua New Guinea|journal=Archaeology in Oceania|volume=51|issue=S1|pages=1–103}}</ref> Bu cildə Bulmerin həm Yeni Qvineya, həm də Yeni Zelandiyadakı işlərini əhatə edən nəşrlərinin biblioqrafiyası daxildir.<ref name=":12">{{Cite journal|last=Bulmer|first=Alice|date=2016|title=Dr Susan Bulmer – A bibliography, 1956–2009|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|journal=Archaeology in Oceania|language=en|volume=51|issue=S1|pages=19–22|doi=10.1002/arco.5112|issn=1834-4453|access-date=2024-02-26|archive-date=2022-10-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20221023074403/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/arco.5112|url-status=live}}</ref> Onun Papua Yeni Qvineyadakı işi üç sahədə tanınır: Dağlarda arxeologiyanın qabaqcıllarından biri kimi; sahilyanı dulusçuluğu və onun mədəni birliklərini və ticarət şəbəkələrini təsnifatlandırmaq üçün; erkən əkinçilik təcrübələrinə dair tədqiqatlar üçün.<ref name=":22"/> Bulmerin geniş tədqiqat maraqlarına Yeni Zelandiyada yerli kənd təsərrüfatı<ref>{{Cite book |last=Bulmer |first=Susan |url=https://www.worldcat.org/oclc/35115048 |title=A history of the garden in New Zealand |publisher=Viking |year=1995 |isbn=0-670-86466-8 |editor-last=Bradbury |editor-first=Matthew |location=Auckland, N.Z. |pages=16–37 |chapter=Ngā Marā: traditional Māori gardens |oclc=35115048}}</ref> və Yeni Qvineyada yayılan qədim it cinsi daxil idi.<ref>{{Cite journal|last1=Koler-Matznick|first1=J.|last2=Yates|first2=B.C.|last3=Bulmer|first3=S.|last4=Brisbin|first4=I.L. Jr.|date=2007|title=The New Guinea singing dog: its status and scientific importance|url=http://www.publish.csiro.au/?paper=AM07005|journal=Australian Mammalogy|language=en|volume=29|issue=1|pages=47|doi=10.1071/AM07005|issn=0310-0049|access-date=2024-02-26|archive-date=2016-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20160527064722/http://www.publish.csiro.au/?paper=AM07005|url-status=live}}</ref> Bulmer 1990-cı ildə xəzinədar vəzifəsində çalışaraq Dünya Arxeologiya Konqresində fəal idi.<ref>{{Cite journal|last=Fowler|first=P. J.|date=1990|title=World Archaeological Congress 2|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/world-archaeological-congress-2/F6FE299B0257AE4E3BBBD35574BB4305|journal=Antiquity|language=en|volume=64|issue=245|pages=829|doi=10.1017/S0003598X00078911|s2cid=163328974|issn=0003-598X|access-date=2024-02-26|archive-date=2020-03-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20200324192511/https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/world-archaeological-congress-2/F6FE299B0257AE4E3BBBD35574BB4305|url-status=live}}</ref> == Şəxsi həyatı == Bulmer 1959-cu ildə sosial antropoloq və etnobioloq Ralf Bulmerlə evləndi.<ref>{{Cite web |last=Pawley |first=Andrew |date=1991 |title=Notes on a large small game hunter |url=http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Memoirs_(Additional)/No._48:_Man_and_a_half:_essays_in_Pacific_anthropology_and_ethnobiology_in_honour_of_Ralph_Bulmer/p1 |access-date=2020-09-08 |website=Journal of the Polynesian Society: No. 48: Man And A Half: Essays In Pacific Anthropology And Ethnobiology In Honour Of Ralph Bulmer |page=3 |archive-date=2021-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211208030901/http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Memoirs_%28Additional%29/No._48%3A_Man_and_a_half%3A_essays_in_Pacific_anthropology_and_ethnobiology_in_honour_of_Ralph_Bulmer/p1 |url-status= }}</ref> Onların üç övladı olub və 1979-cu ildə boşanıblar.1985-ci ildə Pasadenada orta məktəb günlərindən dostu olan psixiatr Terens (Terri) O'Meara ilə evləndi. Evlilik 2010-cu ildə ölümünə qədər davam etdi.<ref name=":37"/> == Həmçinin bax == [[Arxeologiya]] [[Antropologiya]] [[Flavio Biondo]] [[Edvin Hamilton Devis]] == İstinadlar == {{istinadlar|2}} [[Kateqoriya:1933-cü ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan arxeoloqları]] 1qt6l1deojgs2it3kusyufy20ogrsar 2 839871 7865151 7863881 2024-11-26T20:48:18Z Gadir 136647 7865151 javascript text/javascript var summaryButtons = { hideDefaultButtons: true // Defolt düymələri gizlət }; // Qısa məzmun düyməsi mw.hook('summaryButtons').add(function () { addSummaryButton('viki', 'vikiləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('test', 'test', 'group1'); addSummaryButton('qram', 'qrammatika', 'group1'); addSummaryButton('tərt', 'tərtibat', 'group1'); addSummaryButton('təkmil', 'təkmilləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('arxiv', 'arxivləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('vizual', 'vizual', 'group1'); addSummaryButton('düz', 'düzəliş', 'group1'); addSummaryButton('kat', 'kateqoriya', 'group1'); addSummaryButton('sil', 'silinməyə namizəd', 'group1'); addSummaryButton('ist', 'istinad', 'group1'); addSummaryButton('dəqiq', 'dəqiqləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('orfo', 'orfoqrafiya', 'group1'); addSummaryButton('xəta', 'xəta', 'group1'); addSummaryButton('punkt', 'punktasiya', 'group1'); addSummaryButton('əlavə', 'əlavələr', 'group1'); addSummaryButton('yeni', 'yeniləmə', 'group1'); addSummaryButton('dəstək', 'dəstək', 'group1'); addSummaryButton('qarşı', 'qarşı', 'group1'); addSummaryButton('neytral', 'neytral', 'group1'); addSummaryButton('qəbul edilmədi', 'qəbul edilmədi', 'group1'); addSummaryButton('qəbul edildi', 'qəbul edildi', 'group1'); addSummaryButton('qəbul edilmədi', 'qəbul edilmədi', 'group1'); addSummaryButton('sual', 'sual', 'group1'); addSummaryButton('cavab', 'cavab', 'group1'); addSummaryButton('şərh', 'şərh', 'group1'); }); // Qısa məzmun düyməsi mw.hook('summaryButtons').add(function () { addSummaryButton('test', 'test məqsədli dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('mənbəsiz', '[[VP:Yoxlanıla bilmə|mənbəyə ehtiyac olan dəyişiklik]]', 'group2'); addSummaryButton('reklam', 'reklam məqsədli dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('silmə', 'səbəbsiz məzmun silinməsi', 'group2'); addSummaryButton('MHP', 'müəlliflik hüquqları pozuntusu', 'group2'); addSummaryButton('destruktiv', 'qeyri-konstruktiv dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('vandalizm', '[[VP:Vandalizm|vandalizm]]', 'group2'); addSummaryButton('stil', 'stil kitabçasının pozulması', 'group2'); addSummaryButton('tərəfli', 'tərəfli məzmun', 'group2'); addSummaryButton('üslub', 'ensiklopedik olmayan üslubda məzmun', 'group2'); }); rb7fs2dtybd6w6sm3an7npckrt339sc 7865152 7865151 2024-11-26T20:48:51Z Gadir 136647 7865152 javascript text/javascript var summaryButtons = { hideDefaultButtons: true // Defolt düymələri gizlət }; // Qısa məzmun düyməsi mw.hook('summaryButtons').add(function () { addSummaryButton('viki', 'vikiləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('test', 'test', 'group1'); addSummaryButton('qram', 'qrammatika', 'group1'); addSummaryButton('tərt', 'tərtibat', 'group1'); addSummaryButton('təkmil', 'təkmilləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('arxiv', 'arxivləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('vizual', 'vizual', 'group1'); addSummaryButton('düz', 'düzəliş', 'group1'); addSummaryButton('kat', 'kateqoriya', 'group1'); addSummaryButton('sil', 'silinməyə namizəd', 'group1'); addSummaryButton('ist', 'istinad', 'group1'); addSummaryButton('dəqiq', 'dəqiqləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('orfo', 'orfoqrafiya', 'group1'); addSummaryButton('xəta', 'xəta', 'group1'); addSummaryButton('punkt', 'punktasiya', 'group1'); addSummaryButton('əlavə', 'əlavələr', 'group1'); addSummaryButton('yeni', 'yeniləmə', 'group1'); addSummaryButton('dəstək', 'dəstək', 'group1'); addSummaryButton('qarşı', 'qarşı', 'group1'); addSummaryButton('neytral', 'neytral', 'group1'); addSummaryButton('qəbul edildi', 'qəbul edildi', 'group1'); addSummaryButton('qəbul edilmədi', 'qəbul edilmədi', 'group1'); addSummaryButton('sual', 'sual', 'group1'); addSummaryButton('cavab', 'cavab', 'group1'); addSummaryButton('şərh', 'şərh', 'group1'); }); // Qısa məzmun düyməsi mw.hook('summaryButtons').add(function () { addSummaryButton('test', 'test məqsədli dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('mənbəsiz', '[[VP:Yoxlanıla bilmə|mənbəyə ehtiyac olan dəyişiklik]]', 'group2'); addSummaryButton('reklam', 'reklam məqsədli dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('silmə', 'səbəbsiz məzmun silinməsi', 'group2'); addSummaryButton('MHP', 'müəlliflik hüquqları pozuntusu', 'group2'); addSummaryButton('destruktiv', 'qeyri-konstruktiv dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('vandalizm', '[[VP:Vandalizm|vandalizm]]', 'group2'); addSummaryButton('stil', 'stil kitabçasının pozulması', 'group2'); addSummaryButton('tərəfli', 'tərəfli məzmun', 'group2'); addSummaryButton('üslub', 'ensiklopedik olmayan üslubda məzmun', 'group2'); }); m8if44yqtg181un6tequcgw9nwhv398 7865167 7865152 2024-11-26T21:19:47Z Gadir 136647 7865167 javascript text/javascript var summaryButtons = { hideDefaultButtons: true // Defolt düymələri gizlət }; // Qısa məzmun düyməsi mw.hook('summaryButtons').add(function () { addSummaryButton('viki', 'vikiləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('test', 'test', 'group1'); addSummaryButton('qram', 'qrammatika', 'group1'); addSummaryButton('tərt', 'tərtibat', 'group1'); addSummaryButton('təkmil', 'təkmilləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('arxiv', 'arxivləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('vizual', 'vizual', 'group1'); addSummaryButton('düz', 'düzəliş', 'group1'); addSummaryButton('kat', 'kateqoriya', 'group1'); addSummaryButton('sil', 'silinməyə namizəd', 'group1'); addSummaryButton('ist', 'istinad', 'group1'); addSummaryButton('dəqiq', 'dəqiqləşdirmə', 'group1'); addSummaryButton('orfo', 'orfoqrafiya', 'group1'); addSummaryButton('xəta', 'xəta', 'group1'); addSummaryButton('texnik', 'texniki düzəliş', 'group1'); addSummaryButton('punkt', 'punktasiya', 'group1'); addSummaryButton('əlavə', 'əlavələr', 'group1'); addSummaryButton('yeni', 'yeniləmə', 'group1'); addSummaryButton('dəstək', 'dəstək', 'group1'); addSummaryButton('qarşı', 'qarşı', 'group1'); addSummaryButton('neytral', 'neytral', 'group1'); addSummaryButton('qəbul edildi', 'qəbul edildi', 'group1'); addSummaryButton('qəbul edilmədi', 'qəbul edilmədi', 'group1'); addSummaryButton('sual', 'sual', 'group1'); addSummaryButton('cavab', 'cavab', 'group1'); addSummaryButton('şərh', 'şərh', 'group1'); }); // Qısa məzmun düyməsi mw.hook('summaryButtons').add(function () { addSummaryButton('test', 'test məqsədli dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('mənbəsiz', '[[VP:Yoxlanıla bilmə|mənbəyə ehtiyac olan dəyişiklik]]', 'group2'); addSummaryButton('reklam', 'reklam məqsədli dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('silmə', 'səbəbsiz məzmun silinməsi', 'group2'); addSummaryButton('MHP', 'müəlliflik hüquqları pozuntusu', 'group2'); addSummaryButton('destruktiv', 'qeyri-konstruktiv dəyişiklik', 'group2'); addSummaryButton('vandalizm', '[[VP:Vandalizm|vandalizm]]', 'group2'); addSummaryButton('stil', 'stil kitabçasının pozulması', 'group2'); addSummaryButton('tərəfli', 'tərəfli məzmun', 'group2'); addSummaryButton('üslub', 'ensiklopedik olmayan üslubda məzmun', 'group2'); }); 2so4srij23wwykn05d3fufz28q0w5h6 0 841175 7865583 7553494 2024-11-27T08:41:03Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Tənqidçilər]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya tənqidçiləri]] əlavə olundu 7865583 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Dmitri Vladimiroviç Filosofov''' ({{dil-ru|Дми́трий Влади́мирович Филосо́фов}}; {{DVTY}}) — [[Ruslar|rus]] [[yazıçı]]sı, esseist, [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], dini mütəfəkkir, qəzet [[redaktor]]u və [[Siyasətçi|siyasi fəal]] idi. 1900-cü illərin əvvəllərində nüfuzlu Mir İskusstva çevrəsindəki rolu və kvazi-dini Troyebratstvo (Üçlərin Qardaşlığı) bir hissəsi, iki ən yaxın dostu və mənəvi müttəfiqi [[Dmitri Merejkovski]] və [[Zinaida Gippius]] ilə məşhurdur.<ref name="russian sources">{{cite web | author = | date = | url = http://www.russianresources.lt/archive/Filo/Filo_0.html | title = Dmitry Filosofov | publisher = www.russianresources.lt | accessdate = 2010-08-13 | archive-date = 2009-02-26 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090226031507/http://www.russianresources.lt/archive/Filo/Filo_0.html | url-status = dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] [[Kateqoriya:Rusiya tənqidçiləri]] jch4cd0xfgyuivrglgi9j51w8nvm8aa 7865584 7865583 2024-11-27T08:41:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Ədəbiyyatşünaslar]] silindi; [[Kateqoriya:Rusiya ədəbiyyatşünasları]] əlavə olundu 7865584 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Dmitri Vladimiroviç Filosofov''' ({{dil-ru|Дми́трий Влади́мирович Филосо́фов}}; {{DVTY}}) — [[Ruslar|rus]] [[yazıçı]]sı, esseist, [[Ədəbiyyatşünaslıq|ədəbiyyatşünas]], dini mütəfəkkir, qəzet [[redaktor]]u və [[Siyasətçi|siyasi fəal]] idi. 1900-cü illərin əvvəllərində nüfuzlu Mir İskusstva çevrəsindəki rolu və kvazi-dini Troyebratstvo (Üçlərin Qardaşlığı) bir hissəsi, iki ən yaxın dostu və mənəvi müttəfiqi [[Dmitri Merejkovski]] və [[Zinaida Gippius]] ilə məşhurdur.<ref name="russian sources">{{cite web | author = | date = | url = http://www.russianresources.lt/archive/Filo/Filo_0.html | title = Dmitry Filosofov | publisher = www.russianresources.lt | accessdate = 2010-08-13 | archive-date = 2009-02-26 | archive-url = https://web.archive.org/web/20090226031507/http://www.russianresources.lt/archive/Filo/Filo_0.html | url-status = dead }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Rus yazıçılar]] [[Kateqoriya:Rusiya ədəbiyyatşünasları]] [[Kateqoriya:Rusiya tənqidçiləri]] 2e4z5pwpy5gkmz2miwhm5v18supalkf 14 841610 7864621 7558572 2024-11-26T12:24:08Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Məscidlər]] silindi; [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı]] əlavə olundu 7864621 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı]] p68bwb2f67xz8hgu6qdigbxm0u8i8tu 7864623 7864621 2024-11-26T12:24:16Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:İran məscidləri]] əlavə olundu 7864623 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı]] [[Kateqoriya:İran məscidləri]] lsau4zffphyi1pl1di4nx0tdjysa2dd 7864634 7864623 2024-11-26T12:30:05Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanında yerləşən məscidlər]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7864623 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı]] [[Kateqoriya:İran məscidləri]] lsau4zffphyi1pl1di4nx0tdjysa2dd 14 841611 7864625 7558582 2024-11-26T12:25:08Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:Təbrizdə yerləşən məscidlər]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:Təbriz məscidləri]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7558582 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Təbriz]] [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanında yerləşən məscidlər]] in9c6pyt13i4nvjzgn4jpq4stvckzjh 7864632 7864625 2024-11-26T12:26:43Z Araz Yaquboglu 17991 7864632 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Şəhərlərinə görə İran məscidləri]] [[Kateqoriya:Təbrizdəki binalar və tikililər]] [[Kateqoriya:Təbrizdə din|Məscid]] [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanında yerləşən məscidlər]] 82ysq55tzwc7wcir4p9caqt8zcmk3mo 7864638 7864632 2024-11-26T12:30:21Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanında yerləşən məscidlər]] → [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] 7864638 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Şəhərlərinə görə İran məscidləri]] [[Kateqoriya:Təbrizdəki binalar və tikililər]] [[Kateqoriya:Təbrizdə din|Məscid]] [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] 022wejwb71jecexpgb5m4uwpuh011f1 7864640 7864638 2024-11-26T12:32:36Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Təbrizdəki binalar və tikililər]] silindi; [[Kateqoriya:Təbriz tikililəri]] əlavə olundu 7864640 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Şəhərlərinə görə İran məscidləri]] [[Kateqoriya:Təbriz tikililəri]] [[Kateqoriya:Təbrizdə din|Məscid]] [[Kateqoriya:Şərqi Azərbaycan ostanı məscidləri]] 2ungnw4vfld3830xhrf3dvszjxm7jtx 14 845829 7865763 7595394 2024-11-27T10:51:29Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə çempionlar]] silindi; [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] əlavə olundu 7865763 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə dünya çempionları]] [[Kateqoriya:Sambo üzrə çempionlar]] 91ujz011ysgzevt0tjh9it29thg27i2 0 849503 7865096 7837222 2024-11-26T20:17:20Z Sura Shukurlu 169201 /* 1–26-cı turun matçları */ 7865096 wikitext text/x-wiki {{Futbol liqası sezonu |tam adı= Azərbaycan İkinci Liqası |loqo= |şəkil= |pixels=190 |alt= |imza= |turnir= |sezon= 2024/2025 |tarix=1 sentyabr 2024 - 21 may 2025 |çempion= |gümüş medalçı= |bürünc medalçı= |yuxarı liqaya qalxanlar= |aşağı liqaya dusənlər= |matç sayı=63 |ümumi qol sayı=219 |orta qol sayı=3.48 |matçlar= |oyunlar= |komanda sayı=14 |bombardirlər= |yüksək hesablı ev qələbəsi=[[Göygöl FK|Göygöl]] 9 - 0 [[Füzuli FK|Füzuli]] (18 oktyabr 2024) |yüksək hesablı səfər qələbəsi= [[Lerik PFK|Lerik]] 0 - 7 [[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] (7 oktyabr 2024) |ən qollu matç=Hypers Quba 8 - 1 [[Füzuli FK|Füzuli]] (2 oktyabr 2024), [[Göygöl FK|Göygöl]] 9 - 0 [[Füzuli FK|Füzuli]] (18 oktyabr 2024), [[Kür-Araz FK]] 6 - 3 [[Şəmkir PFK]] (6 noyabr 2024) |ən uzun qələbə seriyası=[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]], (9 oyun) |ən uzun məğlubiyyətsizlik seriyası=[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]], [[Şəfa FK|Şəfa]] (9 oyun) |ən uzun qələbəsizlik seriyası=[[Ağdaş FK|Ağdaş]], [[Şəki Siti FK|Şəki City]] (8 oyun) |ən uzuQulubiyyət seriyası= |yüksək tamaşaçı sayı= |aşağı tamaşaçı sayı= |ümumi tamaşaçı sayı= |orta tamaşaçı sayı= |ən çox qol vuran=Vidadi Cəfərov ([[Şəmkir PFK|Şəmkir ]]) - 13 qol |asistt edən= |əvvəlki sezon=[[Azərbaycan İkinci Liqası 2023/2024|2023-24]] |sonrakı sezon=[[Azərbaycan İkinci Liqası 2025/2026|2025-26]] |ən uzun məğlubiyyət seriyası=[[Füzuli FK|Füzuli]] (6 oyun)|Orta hesabla qol sayı/oyun=3.4}} '''Azərbaycan İkinci Liqası 2024/2025 — [[Azərbaycan Peşəkar Futbol Liqası]]''' tərəfindən təşkil olunan, [[Azərbaycan]]ın ən yüksək 3-cü futbol liqası olan '''[[Azərbaycan İkinci Liqası]]nın''' ikinci mövsümü. II Liqa 2024-cü ilin 1 sentyabrında start götürmüşdür. == Komandalar == Azərbaycan İkinci Liqasında 2024/2025 mövsümündə 14 komanda mübarizə aparır.<ref>{{Cite web |title=Liqa 2 |url=https://liqa2.pfl.az/klublar |access-date=2024-10-08 |website=liqa2.pfl.az |archive-date=2024-10-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241007103504/https://liqa2.pfl.az/klublar |url-status=live }}</ref> # [[Ağdaş FK]] # [[Araz Saatlı FK]] # Dinamo (Bakı) # [[Füzuli FK]] # [[Göygöl FK]] # Hypers FC # Kür-Araz (İmişli) # [[Lerik PFK]] # [[Qusar FK]] # [[Şəki Siti FK|Sheki City FK]] # [[Şahdağ Qusar FK]] # [[Şəfa FK]] # [[Şəmkir PFK]] # [[Şimal FK]] Liqanın püşkatma mərasimi 13 avqust tarixində AFFA-nın inzibati binasında baş tutub. == Turnir cədvəli == {{yenilənib|6 noyabr 2024}} <onlyinclude>{{#invoke:Sports table|main|style=WDL |source=[https://liqa2.pfl.az/turnir-c%C9%99dv%C9%99li Azərbaycan İkinici Liqası] <!--Update team positions here--> <!--Update team qualifications here (defined below)--> |team1=ŞHQ |team2=ŞƏF |team3=ŞİM |team4=HYP |team5=KÜR |team6=ŞƏM |team7=DİN |team8=GÖY |team9=ARS |team10=LER |team11=AĞD |team12=QUS |team13=ŞƏK |team14=FÜZ |result1=CL1Q |result2=ECL2Q |result13=ECL3Q |result14=REL <!--Update team results here and then (if needed) positions above. Don't forget to update the date (update parameter)--> |update= 6 noyabr 2024 |win_AĞD=1 |draw_AĞD=4 |loss_AĞD=4 |gf_AĞD=3 |ga_AĞD=16 <!-- Ağdaş --> |win_ARS=3 |draw_ARS=1 |loss_ARS=5 |gf_ARS=13 |ga_ARS=12 <!-- Araz Saatlı --> |win_DİN=4 |draw_DİN=1 |loss_DİN=4 |gf_DİN=13 |ga_DİN=15 <!-- Dinamo --> |win_FÜZ=1 |draw_FÜZ=1 |loss_FÜZ=7 |gf_FÜZ=10 |ga_FÜZ=34 <!-- Füzuli --> |win_GÖY=3 |draw_GÖY=2 |loss_GÖY=4 |gf_GÖY=17 |ga_GÖY=17 <!-- Göygöl --> |win_HYP=6 |draw_HYP= |loss_HYP=3 |gf_HYP=28 |ga_HYP=12 <!-- Hypers --> |win_KÜR=4 |draw_KÜR=3 |loss_KÜR=2 |gf_KÜR=19 |ga_KÜR=13 <!-- Kür-Araz --> |win_LER=2 |draw_LER=1 |loss_LER=6 |gf_LER=5 |ga_LER=25 <!-- Lerik --> |win_QUS=1 |draw_QUS=2 |loss_QUS=6 |gf_QUS=6 |ga_QUS=24 <!-- Qusar --> |win_ŞƏK=1 |draw_ŞƏK=1 |loss_ŞƏK=7 |gf_ŞƏK=4 |ga_ŞƏK=21 <!-- Şəki Siti --> |win_ŞHQ=9 |draw_ŞHQ= |loss_ŞHQ= |gf_ŞHQ=32 |ga_ŞHQ=3 <!--Şahdağ Qusar--> |win_ŞƏF=8 |draw_ŞƏF=1 |loss_ŞƏF= |gf_ŞƏF=24 |ga_ŞƏF=4 <!-- Şəfa --> |win_ŞƏM=4 |draw_ŞƏM=1 |loss_ŞƏM=4 |gf_ŞƏM=19 |ga_ŞƏM=16 <!-- Şəmkir --> |win_ŞİM=7 |draw_ŞİM= |loss_ŞİM=2 |gf_ŞİM=26 |ga_ŞİM=7 <!-- Şimal --> <!--Status--> <!--Team definitions (wikilinks in table)--> |name_AĞD=[[Ağdaş FK|Ağdaş]] |name_ARS=[[Araz Saatlı FK|Araz Saatlı]] |name_DİN= Dinamo (Bakı) |name_FÜZ= [[Füzuli FK|Füzuli]] |name_GÖY= [[Göygöl FK|Göygöl]] |name_HYP= Hypers (Quba) |name_KÜR= Kür-Araz (İmişli) |name_LER= [[Lerik PFK|Lerik]] |name_QUS=[[Qusar FK|Qusar]] |name_ŞƏK=[[Şəki Siti FK|Şəki Siti]] |name_ŞHQ=[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |name_ŞƏF=[[Şəfa FK|Şəfa]] (Bakı) |name_ŞƏM= [[Şəmkir PFK|Şəmkir]] |name_ŞİM= [[Şimal FK|Şimal]] <!--Table settings and rules--> |show_limit=5 |class_rules=II Liqa yarışı 2023/2024 mövsümündən etibarən keçirilir. II Liqada 14 komanda 2 dövrə üzrə mübarizə aparır. Qalibin müəyyən olunması, həmçinin komandaların tutduqları yerlər toplanmış xallara görə müəyyən edilir. Qələbəyə görə 3, heç-heçəyə 1 xal verilir, məğlubiyyətə görə xal verilmir. Yarışlarda iki və daha artıq komandanın topladığı xalların sayı bərabər olarsa, qalib aşağıdakı göstəricilərə müvafiq olaraq müəyyən edilir[https://liqa2.pfl.az/statement]: 1) mövsüm ərzində ən çox qələbə qazanmış komanda; 2) bütün oyunlarda vurulmuş və buraxılmış topların fərqinə görə; 3) bütün görüşlərdə vurulmuş topların sayına görə; 4) komandaların öz aralarında keçirdikləri oyunların nəticələrinə görə; 5) komandaların öz aralarında keçirdikləri oyunlarda top fərqi (səfər qolu nəzərə alınmır); 6) ən az rəsmi xəbərdarlığa görə (sarı və qırmızı vərəqələr); 7) püşkün nəticəsinə görə. <!--Qualification and relegation column definitions--> |res_col_header=Q |col_CL1Q=green1 |text_CL1Q={{nobr|[[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Azərbaycan Birinci Liqası]]na vəsiqə}} |col_ECL2Q=yellow2 |text_ECL2Q={{nobr|[[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Azərbaycan Birinci Liqası]]na yüksəlmə pley-off oynayır}} |col_REL=red1 |col_ECL3Q=yellow2 |text_ECL3Q={{nobr|[[Azərbaycan Region Liqası 2023/2024|Azərbaycan Region Liqası]]na düşmə pley-off oynayır}} |text_REL= [[Azərbaycan Region Liqası 2023/2024|Azərbaycan Region Liqası]]na düşmə }} == Nəticələr == Klublar bir-biri ilə 2 dəfə, ümumilikdə 26 matç keçirib. === 1–26-cı turun matçları === {{#invoke:İdman nəticələri|main|source=[https://liqa2.pfl.az/t%C9%99qvim]/II Liqada 2023/2024-cü illər mövsümünün təqvimi |update= 26 noyabr 2024 |a_note=|matches_style=FBR|solid_cell=grey |team1=ŞHQ |team2=ŞƏF |team3=ŞİM |team4=HYP |team5=KÜR |team6=ŞƏM |team7=DİN |team8=GÖY |team9=ARS |team10=LER |team11=AĞD |team12=QUS |team13=ŞƏK |team14=FÜZ |name_AĞD=[[Ağdaş FK]] |name_ARS=[[Araz Saatlı]] |name_DİN=[[Bakı FK|Dinamo]] |name_FÜZ=[[Füzuli FK]] |name_GÖY=[[Göygöl FK]] |name_HYP=[[Hypers Quba]] |name_KÜR=[[Kür-Araz FK]] |name_LER=[[Lerik PFK]] |name_QUS=[[Qusar FK|Qusar FK]] |name_ŞƏK=[[Şəki Siti FK|Şəki City FK]] |name_ŞHQ=[[Şahdağ Qusar FK]] |name_ŞƏF=[[Şəfa FK]] |name_ŞƏM=[[Şəmkir PFK]] |name_ŞİM=[[Şimal FK]] |match_GÖY_ŞİM=2-3 |match_HYP_ARS=0-3* |match_LER_FÜZ=1-0 |match_ŞƏK_ŞƏM=0-3* |match_ŞHQ_DİN=3-0 |match_ŞƏF_QUS=3-0 |match_AĞD_KÜR=1-1 |match_LER_ŞƏK=2-1 |match_FÜZ_QUS=2-2 |match_ŞİM_AĞD=8-0 |match_ŞƏM_HYP=2-3 |match_DİN_ŞƏF=1-3 |match_ARS_GÖY=2-2 |match_KÜR_ŞHQ=1-2 |match_QUS_DİN=0-2 |match_ŞƏK_FÜZ=1-3 |match_GÖY_ŞƏM=0-3 |match_AĞD_ARS=0-1 |match_ŞHQ_ŞİM=2-1 |match_HYP_LER=6-0 |match_ŞƏF_KÜR=1-1 |match_FÜZ_DİN=2-4 |match_KÜR_QUS=2-2 |match_ARS_ŞHQ=0-2 |match_ŞİM_ŞƏF=0-2 |match_ŞƏM_AĞD=2-0 |match_LER_GÖY=1-2 |match_ŞƏK_HYP=0-2 |match_QUS_ŞİM=0-3 |match_DİN_KÜR=0-2 |match_ŞHQ_ŞƏM=5-0 |match_ŞƏF_ARS=3-1 |match_AĞD_LER=0-0 |match_HYP_FÜZ=8-1 |match_GÖY_ŞƏK=2-1 |match_FÜZ_KÜR=1-4 |match_ŞƏM_ŞƏF=0-2 |match_LER_ŞHQ=0-7 |match_ARS_QUS=5-0 |match_ŞİM_DİN=4-1 |match_ŞƏK_AĞD=0-0 |match_HYP_GÖY=4-0 |match_GÖY_FÜZ=9-0 |match_ŞHQ_ŞƏK=5-0 |match_DİN_ARS=1-0 |match_QUS_ŞƏM=0-6 |match_KÜR_ŞİM=0-2 |match_AĞD_HYP=0-3 |match_ŞƏF_LER=3-0* |match_LER_QUS=0-2 |match_FÜZ_ŞİM=0-3 |match_ARS_KÜR=1-2 |match_ŞƏM_DİN=0-0 |match_ŞƏK_ŞƏF=0-4 |match_GÖY_AĞD=0-0 |match_HYP_ŞHQ=1-3 |match_DİN_LER=4-1 |match_QUS_ŞƏK=0-1 |match_ŞƏF_QUB=3-1 |match_ŞİM_ARS=2-0 |match_AĞD_FÜZ=2-1 |match_ŞHQ_GÖY=3-0 |match_KÜR_ŞƏM=6-3 |match_FÜZ_ARS=2-3 |match_LER_KÜR=1-5 |match_ŞƏK_DİN=1-0 |match_ŞƏM_ŞİM=0-1 }} 31 avqust 2024-cü ildə II Liqanın I turunun "Hypers Guba" – "Saatlı-Araz" oyununda "Hypers Guba" komandasının heyətində protokolda adı olmayan 99 nömrəli futbolçu Hakan Həsənov oyuna daxil olduğuna görə "Hypers Guba" komandasına 0:3 hesablı texniki məğlubiyyət verilir, "Hypers Guba" komandası 400 manat cərimə edilir (maddə 61.5); 2 sentyabr 2024-cü ildə II Liqanın I turunun "Sheki City" – "Şəmkir" oyununun 84-cü dəqiqəsində "Sheki City" komandasının heyətində protokolda adı olmayan 77 nömrəli futbolçu Ramin Məmmədov oyuna daxil olduğuna görə "Sheki City" komandasına 0:3 hesablı texniki məğlubiyyət verilir, "Sheki City" komandası 400 manat cərimə edilir (maddə 61.5); 17 oktyabr 2024-cü il tarixində II Liqada VII turun “Şəfa” – “Lerik” oyunu “Lerik” komandasının görüşə gəlməməsi səbəbindən baş tutmadığına görə “Lerik” komandasına 0:3 hesablı texniki məğlubiyyət verilir, “Lerik” komandası 300 manat cərimə edilir (maddə 61.4); == Futbolçular üzrə göstəricilər == === Bombardirlər === {{Yeniləndi|6 noyabr 2024}}<ref>{{Cite web |url=https://liqa2.pfl.az/bombardirl%C9%99r |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-10-06 |archive-date=2024-10-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241007102857/https://liqa2.pfl.az/bombardirl%C9%99r |url-status=live }}</ref> {| class="wikitable" style="font-size:95%" | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|#}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Futbolçu}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Komanda}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Qol}}'''</center> |- |1 |{{Bayraq|AZE}} [[Vidadi Cəfərov]] |[[Şəmkir FK|Şəmkir]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''13'''</center> |- |2 |{{Bayraq|AZE}} [[Famil Camalov]] |[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''11'''</center> |- |3 |{{Bayraq|AZE}} [[Nurlan Novruzov]] |Hypers Quba |rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''9'''</center> |- |4 |{{Bayraq|AZE}} [[Cavid İmamverdiyev (futbolçu)|Cavid İmamverdiyev]] |Hypers Quba |- |5 |{{Bayraq|AZE}} [[Tural Qurbatov]] |[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''8'''</center> |- |6 |{{Bayraq|AZE}} [[Samir Məmmədov (futbolçu)|Samir Məmmədov]] |[[Göygöl FK|Göygöl]] |rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''7'''</center> |- |7 |{{Bayraq|AZE}} [[Elxan Məmmədov (futbolçu)|Elxan Məmmədov]] |[[Kür-Araz FK|Kür-Araz]] |- |8 |{{Bayraq|AZE}} [[Pərviz Azadov]] |[[Şimal FK|Şimal]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''6'''</center> |- |9 |{{Bayraq|AZE}} [[Elariz Xəlilli]] |[[Araz Saatlı FK|Araz Saatlı]] |- |10 |{{Bayraq|AZE}} [[Elvin Nəsibov]] |[[Şəfa FK|Şəfa]] |rowspan="3" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''5'''</center> |- |11 |{{Bayraq|AZE}} [[Ədilxan Qərəhmədov]] |[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |- |12 |{{Bayraq|AZE}} [[Ramazan Abbasov]] |[[Kür-Araz FK|Kür-Araz]] |} == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025]] * [[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025]] * [[2024/2025 Azərbaycan Kuboku]] == İstinadlar == [[Kateqoriya:2024/2025 mövsümündə Azərbaycanda futbol]] 042vhu2yefw65zoqr8k5t5argy4b6u3 7865119 7865096 2024-11-26T20:28:31Z Sura Shukurlu 169201 /* Turnir cədvəli */ 7865119 wikitext text/x-wiki {{Futbol liqası sezonu |tam adı= Azərbaycan İkinci Liqası |loqo= |şəkil= |pixels=190 |alt= |imza= |turnir= |sezon= 2024/2025 |tarix=1 sentyabr 2024 - 21 may 2025 |çempion= |gümüş medalçı= |bürünc medalçı= |yuxarı liqaya qalxanlar= |aşağı liqaya dusənlər= |matç sayı=63 |ümumi qol sayı=219 |orta qol sayı=3.48 |matçlar= |oyunlar= |komanda sayı=14 |bombardirlər= |yüksək hesablı ev qələbəsi=[[Göygöl FK|Göygöl]] 9 - 0 [[Füzuli FK|Füzuli]] (18 oktyabr 2024) |yüksək hesablı səfər qələbəsi= [[Lerik PFK|Lerik]] 0 - 7 [[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] (7 oktyabr 2024) |ən qollu matç=Hypers Quba 8 - 1 [[Füzuli FK|Füzuli]] (2 oktyabr 2024), [[Göygöl FK|Göygöl]] 9 - 0 [[Füzuli FK|Füzuli]] (18 oktyabr 2024), [[Kür-Araz FK]] 6 - 3 [[Şəmkir PFK]] (6 noyabr 2024) |ən uzun qələbə seriyası=[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]], (9 oyun) |ən uzun məğlubiyyətsizlik seriyası=[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]], [[Şəfa FK|Şəfa]] (9 oyun) |ən uzun qələbəsizlik seriyası=[[Ağdaş FK|Ağdaş]], [[Şəki Siti FK|Şəki City]] (8 oyun) |ən uzuQulubiyyət seriyası= |yüksək tamaşaçı sayı= |aşağı tamaşaçı sayı= |ümumi tamaşaçı sayı= |orta tamaşaçı sayı= |ən çox qol vuran=Vidadi Cəfərov ([[Şəmkir PFK|Şəmkir ]]) - 13 qol |asistt edən= |əvvəlki sezon=[[Azərbaycan İkinci Liqası 2023/2024|2023-24]] |sonrakı sezon=[[Azərbaycan İkinci Liqası 2025/2026|2025-26]] |ən uzun məğlubiyyət seriyası=[[Füzuli FK|Füzuli]] (6 oyun)|Orta hesabla qol sayı/oyun=3.4}} '''Azərbaycan İkinci Liqası 2024/2025 — [[Azərbaycan Peşəkar Futbol Liqası]]''' tərəfindən təşkil olunan, [[Azərbaycan]]ın ən yüksək 3-cü futbol liqası olan '''[[Azərbaycan İkinci Liqası]]nın''' ikinci mövsümü. II Liqa 2024-cü ilin 1 sentyabrında start götürmüşdür. == Komandalar == Azərbaycan İkinci Liqasında 2024/2025 mövsümündə 14 komanda mübarizə aparır.<ref>{{Cite web |title=Liqa 2 |url=https://liqa2.pfl.az/klublar |access-date=2024-10-08 |website=liqa2.pfl.az |archive-date=2024-10-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241007103504/https://liqa2.pfl.az/klublar |url-status=live }}</ref> # [[Ağdaş FK]] # [[Araz Saatlı FK]] # Dinamo (Bakı) # [[Füzuli FK]] # [[Göygöl FK]] # Hypers FC # Kür-Araz (İmişli) # [[Lerik PFK]] # [[Qusar FK]] # [[Şəki Siti FK|Sheki City FK]] # [[Şahdağ Qusar FK]] # [[Şəfa FK]] # [[Şəmkir PFK]] # [[Şimal FK]] Liqanın püşkatma mərasimi 13 avqust tarixində AFFA-nın inzibati binasında baş tutub. == Turnir cədvəli == {{yenilənib|26 noyabr 2024}} <onlyinclude>{{#invoke:Sports table|main|style=WDL |source=[https://liqa2.pfl.az/turnir-c%C9%99dv%C9%99li Azərbaycan İkinici Liqası] <!--Update team positions here--> <!--Update team qualifications here (defined below)--> |team1=ŞHQ |team2=ŞƏF |team3=ŞİM |team4=HYP |team5=KÜR |team6=DİN |team7=ŞƏM |team8=ARS |team9=GÖY |team10=LER |team11=AĞD |team12=ŞƏK |team13=QUS |team14=FÜZ |result1=CL1Q |result2=ECL2Q |result13=ECL3Q |result14=REL <!--Update team results here and then (if needed) positions above. Don't forget to update the date (update parameter)--> |update= 26 noyabr 2024 |win_AĞD=1 |draw_AĞD=4 |loss_AĞD=4 |gf_AĞD=3 |ga_AĞD=16 <!-- Ağdaş --> |win_ARS=4 |draw_ARS=1 |loss_ARS=5 |gf_ARS=16 |ga_ARS=14 <!-- Araz Saatlı --> |win_DİN=4 |draw_DİN=1 |loss_DİN=5 |gf_DİN=13 |ga_DİN=16 <!-- Dinamo --> |win_FÜZ=1 |draw_FÜZ=1 |loss_FÜZ=8 |gf_FÜZ=12 |ga_FÜZ=37 <!-- Füzuli --> |win_GÖY=3 |draw_GÖY=2 |loss_GÖY=4 |gf_GÖY=17 |ga_GÖY=17 <!-- Göygöl --> |win_HYP=6 |draw_HYP= |loss_HYP=3 |gf_HYP=28 |ga_HYP=12 <!-- Hypers --> |win_KÜR=5 |draw_KÜR=3 |loss_KÜR=2 |gf_KÜR=24 |ga_KÜR=14 <!-- Kür-Araz --> |win_LER=2 |draw_LER=1 |loss_LER=7 |gf_LER=6 |ga_LER=30 <!-- Lerik --> |win_QUS=1 |draw_QUS=2 |loss_QUS=6 |gf_QUS=6 |ga_QUS=24 <!-- Qusar --> |win_ŞƏK=2 |draw_ŞƏK=1 |loss_ŞƏK=7 |gf_ŞƏK=5 |ga_ŞƏK=21 <!-- Şəki Siti --> |win_ŞHQ=9 |draw_ŞHQ= |loss_ŞHQ= |gf_ŞHQ=32 |ga_ŞHQ=3 <!--Şahdağ Qusar--> |win_ŞƏF=8 |draw_ŞƏF=1 |loss_ŞƏF= |gf_ŞƏF=24 |ga_ŞƏF=4 <!-- Şəfa --> |win_ŞƏM=4 |draw_ŞƏM=1 |loss_ŞƏM=5 |gf_ŞƏM=19 |ga_ŞƏM=17 <!-- Şəmkir --> |win_ŞİM=8 |draw_ŞİM= |loss_ŞİM=2 |gf_ŞİM=27 |ga_ŞİM=7 <!-- Şimal --> <!--Status--> <!--Team definitions (wikilinks in table)--> |name_AĞD=[[Ağdaş FK|Ağdaş]] |name_ARS=[[Araz Saatlı FK|Araz Saatlı]] |name_DİN= Dinamo (Bakı) |name_FÜZ= [[Füzuli FK|Füzuli]] |name_GÖY= [[Göygöl FK|Göygöl]] |name_HYP= Hypers (Quba) |name_KÜR= Kür-Araz (İmişli) |name_LER= [[Lerik PFK|Lerik]] |name_QUS=[[Qusar FK|Qusar]] |name_ŞƏK=[[Şəki Siti FK|Şəki Siti]] |name_ŞHQ=[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |name_ŞƏF=[[Şəfa FK|Şəfa]] (Bakı) |name_ŞƏM= [[Şəmkir PFK|Şəmkir]] |name_ŞİM= [[Şimal FK|Şimal]] <!--Table settings and rules--> |show_limit=5 |class_rules=II Liqa yarışı 2023/2024 mövsümündən etibarən keçirilir. II Liqada 14 komanda 2 dövrə üzrə mübarizə aparır. Qalibin müəyyən olunması, həmçinin komandaların tutduqları yerlər toplanmış xallara görə müəyyən edilir. Qələbəyə görə 3, heç-heçəyə 1 xal verilir, məğlubiyyətə görə xal verilmir. Yarışlarda iki və daha artıq komandanın topladığı xalların sayı bərabər olarsa, qalib aşağıdakı göstəricilərə müvafiq olaraq müəyyən edilir[https://liqa2.pfl.az/statement]: 1) mövsüm ərzində ən çox qələbə qazanmış komanda; 2) bütün oyunlarda vurulmuş və buraxılmış topların fərqinə görə; 3) bütün görüşlərdə vurulmuş topların sayına görə; 4) komandaların öz aralarında keçirdikləri oyunların nəticələrinə görə; 5) komandaların öz aralarında keçirdikləri oyunlarda top fərqi (səfər qolu nəzərə alınmır); 6) ən az rəsmi xəbərdarlığa görə (sarı və qırmızı vərəqələr); 7) püşkün nəticəsinə görə. <!--Qualification and relegation column definitions--> |res_col_header=Q |col_CL1Q=green1 |text_CL1Q={{nobr|[[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Azərbaycan Birinci Liqası]]na vəsiqə}} |col_ECL2Q=yellow2 |text_ECL2Q={{nobr|[[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Azərbaycan Birinci Liqası]]na yüksəlmə pley-off oynayır}} |col_REL=red1 |col_ECL3Q=yellow2 |text_ECL3Q={{nobr|[[Azərbaycan Region Liqası 2023/2024|Azərbaycan Region Liqası]]na düşmə pley-off oynayır}} |text_REL= [[Azərbaycan Region Liqası 2023/2024|Azərbaycan Region Liqası]]na düşmə }} == Nəticələr == Klublar bir-biri ilə 2 dəfə, ümumilikdə 26 matç keçirib. === 1–26-cı turun matçları === {{#invoke:İdman nəticələri|main|source=[https://liqa2.pfl.az/t%C9%99qvim]/II Liqada 2023/2024-cü illər mövsümünün təqvimi |update= 26 noyabr 2024 |a_note=|matches_style=FBR|solid_cell=grey |team1=ŞHQ |team2=ŞƏF |team3=ŞİM |team4=HYP |team5=KÜR |team6=ŞƏM |team7=DİN |team8=GÖY |team9=ARS |team10=LER |team11=AĞD |team12=QUS |team13=ŞƏK |team14=FÜZ |name_AĞD=[[Ağdaş FK]] |name_ARS=[[Araz Saatlı]] |name_DİN=[[Bakı FK|Dinamo]] |name_FÜZ=[[Füzuli FK]] |name_GÖY=[[Göygöl FK]] |name_HYP=[[Hypers Quba]] |name_KÜR=[[Kür-Araz FK]] |name_LER=[[Lerik PFK]] |name_QUS=[[Qusar FK|Qusar FK]] |name_ŞƏK=[[Şəki Siti FK|Şəki City FK]] |name_ŞHQ=[[Şahdağ Qusar FK]] |name_ŞƏF=[[Şəfa FK]] |name_ŞƏM=[[Şəmkir PFK]] |name_ŞİM=[[Şimal FK]] |match_GÖY_ŞİM=2-3 |match_HYP_ARS=0-3* |match_LER_FÜZ=1-0 |match_ŞƏK_ŞƏM=0-3* |match_ŞHQ_DİN=3-0 |match_ŞƏF_QUS=3-0 |match_AĞD_KÜR=1-1 |match_LER_ŞƏK=2-1 |match_FÜZ_QUS=2-2 |match_ŞİM_AĞD=8-0 |match_ŞƏM_HYP=2-3 |match_DİN_ŞƏF=1-3 |match_ARS_GÖY=2-2 |match_KÜR_ŞHQ=1-2 |match_QUS_DİN=0-2 |match_ŞƏK_FÜZ=1-3 |match_GÖY_ŞƏM=0-3 |match_AĞD_ARS=0-1 |match_ŞHQ_ŞİM=2-1 |match_HYP_LER=6-0 |match_ŞƏF_KÜR=1-1 |match_FÜZ_DİN=2-4 |match_KÜR_QUS=2-2 |match_ARS_ŞHQ=0-2 |match_ŞİM_ŞƏF=0-2 |match_ŞƏM_AĞD=2-0 |match_LER_GÖY=1-2 |match_ŞƏK_HYP=0-2 |match_QUS_ŞİM=0-3 |match_DİN_KÜR=0-2 |match_ŞHQ_ŞƏM=5-0 |match_ŞƏF_ARS=3-1 |match_AĞD_LER=0-0 |match_HYP_FÜZ=8-1 |match_GÖY_ŞƏK=2-1 |match_FÜZ_KÜR=1-4 |match_ŞƏM_ŞƏF=0-2 |match_LER_ŞHQ=0-7 |match_ARS_QUS=5-0 |match_ŞİM_DİN=4-1 |match_ŞƏK_AĞD=0-0 |match_HYP_GÖY=4-0 |match_GÖY_FÜZ=9-0 |match_ŞHQ_ŞƏK=5-0 |match_DİN_ARS=1-0 |match_QUS_ŞƏM=0-6 |match_KÜR_ŞİM=0-2 |match_AĞD_HYP=0-3 |match_ŞƏF_LER=3-0* |match_LER_QUS=0-2 |match_FÜZ_ŞİM=0-3 |match_ARS_KÜR=1-2 |match_ŞƏM_DİN=0-0 |match_ŞƏK_ŞƏF=0-4 |match_GÖY_AĞD=0-0 |match_HYP_ŞHQ=1-3 |match_DİN_LER=4-1 |match_QUS_ŞƏK=0-1 |match_ŞƏF_QUB=3-1 |match_ŞİM_ARS=2-0 |match_AĞD_FÜZ=2-1 |match_ŞHQ_GÖY=3-0 |match_KÜR_ŞƏM=6-3 |match_FÜZ_ARS=2-3 |match_LER_KÜR=1-5 |match_ŞƏK_DİN=1-0 |match_ŞƏM_ŞİM=0-1 }} 31 avqust 2024-cü ildə II Liqanın I turunun "Hypers Guba" – "Saatlı-Araz" oyununda "Hypers Guba" komandasının heyətində protokolda adı olmayan 99 nömrəli futbolçu Hakan Həsənov oyuna daxil olduğuna görə "Hypers Guba" komandasına 0:3 hesablı texniki məğlubiyyət verilir, "Hypers Guba" komandası 400 manat cərimə edilir (maddə 61.5); 2 sentyabr 2024-cü ildə II Liqanın I turunun "Sheki City" – "Şəmkir" oyununun 84-cü dəqiqəsində "Sheki City" komandasının heyətində protokolda adı olmayan 77 nömrəli futbolçu Ramin Məmmədov oyuna daxil olduğuna görə "Sheki City" komandasına 0:3 hesablı texniki məğlubiyyət verilir, "Sheki City" komandası 400 manat cərimə edilir (maddə 61.5); 17 oktyabr 2024-cü il tarixində II Liqada VII turun “Şəfa” – “Lerik” oyunu “Lerik” komandasının görüşə gəlməməsi səbəbindən baş tutmadığına görə “Lerik” komandasına 0:3 hesablı texniki məğlubiyyət verilir, “Lerik” komandası 300 manat cərimə edilir (maddə 61.4); == Futbolçular üzrə göstəricilər == === Bombardirlər === {{Yeniləndi|6 noyabr 2024}}<ref>{{Cite web |url=https://liqa2.pfl.az/bombardirl%C9%99r |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-10-06 |archive-date=2024-10-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241007102857/https://liqa2.pfl.az/bombardirl%C9%99r |url-status=live }}</ref> {| class="wikitable" style="font-size:95%" | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|#}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Futbolçu}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Komanda}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Qol}}'''</center> |- |1 |{{Bayraq|AZE}} [[Vidadi Cəfərov]] |[[Şəmkir FK|Şəmkir]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''13'''</center> |- |2 |{{Bayraq|AZE}} [[Famil Camalov]] |[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''11'''</center> |- |3 |{{Bayraq|AZE}} [[Nurlan Novruzov]] |Hypers Quba |rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''9'''</center> |- |4 |{{Bayraq|AZE}} [[Cavid İmamverdiyev (futbolçu)|Cavid İmamverdiyev]] |Hypers Quba |- |5 |{{Bayraq|AZE}} [[Tural Qurbatov]] |[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''8'''</center> |- |6 |{{Bayraq|AZE}} [[Samir Məmmədov (futbolçu)|Samir Məmmədov]] |[[Göygöl FK|Göygöl]] |rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''7'''</center> |- |7 |{{Bayraq|AZE}} [[Elxan Məmmədov (futbolçu)|Elxan Məmmədov]] |[[Kür-Araz FK|Kür-Araz]] |- |8 |{{Bayraq|AZE}} [[Pərviz Azadov]] |[[Şimal FK|Şimal]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''6'''</center> |- |9 |{{Bayraq|AZE}} [[Elariz Xəlilli]] |[[Araz Saatlı FK|Araz Saatlı]] |- |10 |{{Bayraq|AZE}} [[Elvin Nəsibov]] |[[Şəfa FK|Şəfa]] |rowspan="3" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''5'''</center> |- |11 |{{Bayraq|AZE}} [[Ədilxan Qərəhmədov]] |[[Şahdağ Qusar FK|Şahdağ Qusar]] |- |12 |{{Bayraq|AZE}} [[Ramazan Abbasov]] |[[Kür-Araz FK|Kür-Araz]] |} == Həmçinin bax == * [[Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025]] * [[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025]] * [[2024/2025 Azərbaycan Kuboku]] == İstinadlar == [[Kateqoriya:2024/2025 mövsümündə Azərbaycanda futbol]] ci6j0otueek79pv2rllsq2o5zmm7ln1 14 850769 7865257 7629937 2024-11-27T03:29:07Z Gadir 136647 alt səhifəsi var. 7865257 wikitext text/x-wiki __NOGALLERY__ __HIDDENCAT__ [[Kateqoriya:Mühafizə edilmiş səhifələr|Genişləndirilmiş mühafizə]] 3zjoibrjbsjuond6pu1zltwtzigu9qm 4 854334 7865209 7654744 2024-11-26T23:42:53Z Gadir 136647 "[[Vikipediya:Məqalə namizədləri/Yoxlayanlar]]" səhifəsinin mühafizəsi kənarlaşdırıldı: istiqamətləndirmədir 7654744 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Vikipediya:Məqalə namizədləri/Yoxlayıcılar]] jgzrkmanyoryabcmvqg0844vqjqq2hy 0 856755 7865156 7838113 2024-11-26T20:54:13Z Gadir 136647 /* Hakimiyyəti */ qrammatika 7865156 wikitext text/x-wiki {{Yaxşı məqalə namizədi}} {{Vəzifəli şəxs |vəzifə = {{ubl|[[Xan]]-ı Gərmiyan|[[Sultan]]{{efn|Sultan əl-Gərmiyaniyyə Çələbi əl-Əzəm əzzamallahu qədrəhu{{sfn|Uzunçarşılı|1969|pp=43–44}}}}}} |başlanğıc = {{circa|1300}} |son = 1340 |sonrakı = [[Mehmed Gərmiyanoğlu|Mehmed Çaxşadan]] |uşağı = {{ubl|Mehmed Çaxşadan|Musa}} |dini = [[İslam|islam]] |milliyyəti = [[Anadolu türkləri|Anadolu türkü]] |atası = Kəriməddin Əlişir }} '''I Yaqub bəy Gərmiyanoğlu''', həmçinin '''Yaqub bin Əlişir bin Müzəffərdin bin Əlişir''' ({{Dil-tr|Yakub bin Ali Şir bin Muzaffereddin bin Alişîr}}) və ya '''Karmanos Alisurios''' ({{Dil-el|Κάρμανος Αλισύριος}}; {{DVTY}}) — [[Kiçik Asiya|Anadolunun]] qərbində, [[Kütahya]] ətrafında yerləşən [[Gərmiyanoğulları bəyliyi|Gərmiyan]] [[Anadolu bəylikləri|bəyliyinin]] qurucusu. Gərmiyanın [[II Məsud]]a (1284–1297, 1303–1308) qarşı üsyan etməsinə baxmayaraq, Yaqub çox keçməmiş, [[Rum sultanlığı|Rum sultanı]] [[III Əlaəddin Keyqubad|III Keyqubadın]] (1298–1302) boyunduruğunu qəbul etmişdir. Rum sultanlığı qısa müddət sonra süqut etmişdir. Həmin vaxt Yaqubun səltənəti şərqdə [[Ankara]]ya qədər uzanmış, [[Bizans imperiyası]]ndan və [[Katalon Şərq Kompaniyası]]ndan alınan müxtəlif şəhərləri özündə birləşdirmişdir. Yaqubun qonşu dövlətləri ona tabe idi və onun hakimiyyəti müasir tarixçilər tərəfindən "iqtisadi cəhətdən çiçəklənən" kimi təsvir edilmişdir. Onun yerinə "Çaxşadan" ləqəbli oğlu [[Mehmed Gərmiyanoğlu|Mehmed]] keçmişdir. == Zəmin == XI əsrdə [[Ön Asiya|Qərbi Asiyanın]] çox hissəsi [[Böyük Səlcuq imperiyası|Səlcuqlu dövlətinin]] hakimiyyətinə tabe idi. [[Səlcuqilər|Səlcuqlar sülaləsinin]] bir qolu [[Kiçik Asiya|Anadoluda]] XII əsrin sonlarından 1237-ci ilə qədər yüksəliş dövrünü yaşamış islam dövləti olan [[Rum sultanlığı]]nı yaratmışdır.{{sfn|Peacock|2000}} Gərmiyan ilk dəfə 1239-cu ildə Rum sultanlığından [[II Qiyasəddin Keyxosrov|II Keyxosrovun]] hakimiyyəti altında meydana çıxdı. I Yaqubun ata tərəfdən babası Müzəffərəddin{{sfn|Uzunçarşılı|1969|p=54}} [[Malatya]] ətrafındakı ərazidə [[Baba İshaq]]ın üsyanını yatırmaq tapşırığı almışdı.{{sfn|Mélikoff|1965}} II Keyxosrov 1243-cü ildə [[Monqol imperiyası]] ilə [[Kösedağ döyüşü|Kösə dağ döyüşündə]] böyükmiqyaslı məğlubiyyətə uğramışdı. Bu, Rum sultanlığının vassallaşması ilə nəticələnmiş və dövlət monqollara hər il böyük həcmdə vergi ödəməyə məcbur olmuşdur. [[Monqol imperiyasının parçalanması]] ilə Anadolu [[Hülakü xan]]ın (1256–1265) əsasını qoyduğu [[Elxanilər dövləti]]nin hakimiyyəti altına düşmüşdür. 1277-ci ildə [[Misir]]in [[Məmlük dövləti|Məmlük sultanı]] [[I Baybars|Baybarsın]] Anadoluya yürüşü nəticəsində yaranan xaos zamanı Səlcuqlu irsinin iddiaçısı olan və [[Cimri]] kimi tanınan Ələddin Siyavuş monqollara qarşı üsyan qaldırmışdı.{{sfn|Peacock|2000}} Gərmiyanoğulları sülaləsinin üzvü Hüsaməddin{{Efn|Hüsaməddin İsmayıl Haqqı Uzunçarşılıya görə, I Yaqubun qardaşı idi.{{sfn|Uzunçarşılı|1969|p=54}}}} Qərbi Anadoluda Cimri və [[Qaramanoğulları bəyliyi|Qaramanoğulları]] bəyi [[Qaramanoğlu Mehmed bəy|Mehmed]] ilə vuruşmuşdu.{{sfn|Mélikoff|1965}} Cimri və Mehmed aradan qaldırılmışdı, lakin Qaramanoğullarının Anadoludakı varlığı davam etmiş və bu, Səlcuqların süqutunun əlaməti kimi regionda daha çox bölünməyə işarə etmişdir.{{sfn|Peacock|2000}} == Hakimiyyəti == 1283-cü ildə atası [[III Qiyasəddin Keyxosrov|III Keyxosrov]] monqollar tərəfindən edam edildikdən sonra [[II Məsud]] [[sultan]] olmuş, ardınca Gərmiyanoğulları Rum sultanlığından müstəqillik elan etməyə cəhd göstərmişdir. Gərmiyanoğulları və Səlcuqlar arasında qarşıdurma II Məsudun ölümündən sonra sakitləşmişdir və Yaqub yeni hökmdar [[III Əlaəddin Keyqubad|III Keyqubadın]] vassalı olmağa razı qalmışdır. O zaman Yaqubun səltənəti şərqdə [[Ankara]]ya qədər uzanırdı. [[Nikifor Qriqora]]ya görə, onun ərazisi [[Dənizli]] və [[Afyonqarahisar|Qarahisar]], [[Georgi Paximer]]ə görə isə [[Tripolis (Türkiyə)|Tripolisi]] özündə birləşdirirdi.{{sfn|Mélikoff|1965}} {{Yer xəritəsi+|Türkiyə|width=300|caption=Anadoluda yaşayış məntəqələrinin yeri.|relief=yes |places={{Yer xəritəsi~ | Türkiyə | marksize = 10 | label = Ankara | position = right | lat_deg = 39 | lat_min = 55 | lat_dir = N | lon_deg = 32 | lon_min = 51 | lon_dir = E }} {{Yer xəritəsi~ | Türkiyə | marksize = 10 | label = Malatya | position = right | lat_deg = 38 | lat_min = 20 | lat_dir = N | lon_deg = 38 | lon_min = 19 | lon_dir = E }} {{Yer xəritəsi~ | Türkiyə | marksize = 10 | label = Denizli | position = left | lat_deg = 37 | lat_min = 47 | lat_dir = N | lon_deg = 29 | lon_min = 05 | lon_dir = E }} {{Yer xəritəsi~ | Türkiyə | marksize = 10 | label = Afyonkarahisar | position = right | lat_deg = 38 | lat_min = 45 | lat_dir = N | lon_deg = 30 | lon_min = 32 | lon_dir = E }} {{Yer xəritəsi~ | Türkiyə | marksize = 10 | label = Simav | position = left | lat_deg = 39 | lat_min = 05 | lat_dir = N | lon_deg = 28 | lon_min = 59 | lon_dir = E }} {{Yer xəritəsi~ | Türkiyə | marksize = 10 | label = Kula | position = left | lat_deg = 38 | lat_min = 32 | lat_dir = N | lon_deg = 28 | lon_min = 38 | lon_dir = E }} {{Yer xəritəsi~ | Türkiyə | marksize = 10 | label = Kütahya | position = top | lat_deg = 39 | lat_min = 25 | lat_dir = N | lon_deg = 29 | lon_min = 59 | lon_dir = E }}}} [[İbn Fəzlullah Öməri|Öməri]] Yaqubun ən güclü türk [[əmir]]i olduğunu, bir çox qonşularının onun tabeliyində olduğunu və [[Bizans imperiyası]]nın ona hər il 100,000 [[qızıl]] pul ödədiyini qeyd etmişdir.{{sfn|Mélikoff|1965}} Öməri, həmçinin səyyahlar Heydər Öryan və Balabanın müşahidələrinə əsasən, Yaqubun ərazilərinə 700-ə yaxın yaşayış məntəqəsinin daxil olduğu bildirilmişdir. Bu mənbəyə görə, Yaqub 40,000 süvariyə sahib idi və müharibə dövründə 200,000 qoşun toplamağa qadir idi. Buna baxmayaraq, müasir [[Türkiyə]] tarixçisi Varlık bu rəqəmi şişirdilmiş hesab edir.{{sfn|Varlık|1996|pp=33–35}} Yaqub nəhayət, [[Simav]] və [[Kula (Manisa)|Kula]] regionlarını fəth etmişdir, lakin bu ərazilər sonradan [[Katalon Şərq Kompaniyası]] tərəfindən geri qaytarılmışdır. Eynilə onun əvvəllər ələ keçirdiyi Filadelfiya (sonralar [[Alaşehir]] kimi tanınır) 1304-cü ilin yazında katalonlar tərəfindən tutulmuşdur, lakin şəhər 1314-cü ildən ona [[cizyə]] ödəməyə başlamışdır.{{sfn|Mélikoff|1965}} Yaqub [[Osmanlı imperiyası|Osmanlı dövləti]] ilə düşmən münasibətdə olmuş, 1313-cü ildə [[İnönü (Əskişəhər)|Karacahisar]] yaxınlığında onlara hücum etməsi üçün [[Çavdar tatarları]]nı təxribata çəkmişdir. 1325-ci ildə [[Həmidoğulları bəyliyi|Həmidoğulları]] və [[Əşrəfoğulları bəyliyi|Əşrəfoğulları]] bəylərini darmadağın etdikdən sonra Elxanilərin Anadolu valisi [[Əmir Dəmirdaş Sulduz|Dəmirdaş]] Qərbi Anadolu hökmdarları üzərində hakimiyyət qurmağa, Gərmiyan, Filadelfiya, Dənizli və Menteşe ərazilərini ələ keçirməyə cəhd göstərmişdir. Yaqubun kürəkəni Dəmirdaşın tabeliyində olan sərkərdə, həmçinin [[Afyonqarahisar]] bəyi idi. Ona [[Sultan Ərətna bəy Uyğur|Ərətnanı]] ələ keçirmək vəzifəsi verilmişdi, lakin o, uğursuzluqdan sonra [[Kütahya]]ya qaçmışdı. Yaqub Ərətna ilə döyüşə girmək üzrə olanda 1327-ci ildə Dəmirdaş Yaqubun kürəkənini geri çağırmışdır.{{sfn|Varlık|1996|pp=33–35}} Yaqubun hakimiyyəti altında olan region iqtisadi cəhətdən çiçəklənirdi,{{sfn|Mélikoff|1965}} burada ədəbi və elmi himayədarlığın artması müşahidə olunurdu.{{sfn|Varlık|2013|p=279}} [[Mövlana Cəlaləddin Rumi|Ruminin]] nəvəsi Ulu Arif Çələbi 1312-ci ilə qədər regiona səfər etmiş və Yaqub üzərində mənəvi avtoriteti qorumuşdur.{{sfn|Varlık|1996|pp=33–35}} [[Fayl:Kütahya_hisar-üçler_tepesinden.jpg|left|thumb| Kütahya və qalasının görünüşü.]] Yaqub öz padşahlığının sonlarında bir növ sikkə zərb etmişdir.{{sfn|Foss|2022|p=210}} 1307-ci ildə zərb edilən "''Xan-ı Gərmiyan''" titulundan bəhs edən və mənsubiyyəti açıqlanmayan bir sikkə I Yaqubla eyniləşdirilir. O, sonralar [[Sandıqlı (Afyonkarahisar)|Sandıqlı]] qalasının yaxınlıqdakı bulağa köçürülən kitabələrdə "''Sultan əl-Gərmiyaniyyə Çələbi əl-Əzəm əzzamallahu qədrəhu''" kimi xatırlanır. Bundan başqa, Yaqub Qarahisar [[Mövləvilik|mövləvixanası]] üçün bir [[Vəqf (islam)|vəqf]] sahibi idi. [[İsmail Haqqı Uzunçarşılı|İsmayıl Haqqı Uzunçarşılının]] yazdıqlarına görə, onun [[Uşak]] yaxınlığındakı Hacım kəndinin [[Zaviyə (ibadətgah)|zaviyəsində]] 1321-ci ilə aid olan başqa bir vəqfinin də olduğu ehtimal edilir, lakin orada vəqf sahibinin atasının adı Mehmed olaraq qeyd edilmişdir.{{sfn|Uzunçarşılı|1969|pp=43–44}} Yaqubun 1340-cı ildə [[Məmlük dövləti|Məmlük sultanlığı]] ilə məktub mübadiləsi apardığı məlumdur. Bunlar onun həyatının ən son məlum qeydləridir və ölümünün dəqiq ili məlum deyil.{{sfn|Varlık|1996|pp=33–35}} Yaqubun ölümündən üç əsr sonra fəaliyyətə başlamış [[Övliya Çələbi]]nin yazdığına görə, o, Kütahya yaxınlığındakı Hıdırlıq təpəsində dəfn edilmişdir.{{sfn|Varlık|2013|p=279}} Yaqubun "Çaxşadan" ləqəbli, [[Mehmed Gərmiyanoğlu|Mehmed]] adında bir oğlu var idi. Mehmed onun varisi idi və o öldükdən sonra taxt-tacda onun yerinə keçmişdir.{{sfn|Varlık|1996|pp=33–35}} == Ailəsi == Yaqubun atası Əlişirin nəvəsi, Müzəffərəddin Əlişirin oğlu Kəriməddin Əlişir idi. Yaqubun Hüsaməddin adlı bir qardaşı, həmçinin Bədrəddin Murad adlı bir oğlu olduğu məlum olan bir bacısı var idi. Yaqubun iki qızı var idi.{{sfn|Uzunçarşılı|1969|p=54}} 1363-cü il tarixli sənədə əsasən, Yaqubun Musa adlı başqa bir oğlu da var idi.{{sfn|Varlık|1996|pp=33–35}}{{Clear}} == Qeydlər == {{Qeyd siyahısı}} == Mənbə == === İstinadlar === {{sfn whitelist|CITEREFPeacock2000}} {{reflist}} === Ədəbiyyat === {{sfn whitelist|CITEREFMélikoff1965|CITEREFVarlık1996|CITEREFVarlık2013}} * {{Cite book |last=Foss |first=Clive |title=The Beginnings of the Ottoman Empire |date=2022 |publisher=Oxford University Press |isbn=9780198865438 |series=Oxford Studies in Byzantium}} * Mélikoff, I. (1965). "Germiyān-Og̲h̲ullari̊̊". In Lewis, B.; Pellat, Ch. & Schacht, J. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume II: C–G. Leiden: E. J. Brill. OCLC 495469475. * Peacock, Andrew Christian Spencer (2000). "Saljuqs iii. Saljuqs of Rum". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. Retrieved 2 March 2024. * {{Cite book |last=Uzunçarşılı |first=İsmail Hakkı |url=https://archive.org/details/IsmailHakkUzuncarsl.AnadoluBeylikleriVeAkkoyunluKarakoyunluDevletleri1969/page/n27/mode/2up |title=Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri |date=1969 |publisher=Turkish Historical Society Press |isbn=9751624576 |language=tr |trans-title=Anatolian Beyliks and Aq Qoyunlu, Qara Qoyunlu States |oclc=563553149 |author-link=İsmail Hakkı Uzunçarşılı |access-date=8 January 2024}} * Varlık, Mustafa Çetin (1996). "Germiyanoğulları". TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 14 (Gelibolu – Haddesenâ) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. pp. 33–35. <nowiki>ISBN 978-975-389-441-8</nowiki>. * Varlık, Mustafa Çetin (2013). "Yâkub Bey". TDV Encyclopedia of Islam, Vol. 43 (Vekâlet – Yûsî) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies. pp. 278–279. <nowiki>ISBN 978-975-389-754-9</nowiki>. {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Gərmiyanoğulları bəyliyi]] 4xott7kcekabxb2kfu1ensnzds71d5p 0 856784 7865013 7863316 2024-11-26T19:37:01Z Sura Shukurlu 169201 /* 1-18 ci turun matçları */ 7865013 wikitext text/x-wiki {{Futbol liqası sezonu | şəkil = Azərbaycan Premyer Liqasının loqosu (2020-2022).png | pixels = 320px | tarix = 2 avqust 2024 | imza = | sezon = 2024/2025 | çempion = | yuxarı liqaya qalxanlar = | aşağı liqaya düşənlər = | Kontinental kubok1 = | kontinental kubok1 gedən = | Kontinental kubok2 = | kontinental kubok2 gedən = | matç sayı = 180 | ümumi qol sayı = | orta qol sayı = | komanda sayı = 10 | bombardirlər = | yüksək hesablı ev qələbəsi = | yüksək hesablı səfər qələbəsi = | ən qollu matç = | ən uzun qələbə seriyası = | ən uzun məğlubiyyətsizlik seriyası = | ən uzun qələbəsizlik seriyası = | ən uzun məğlubiyyət seriyası = | yüksək tamaşaçı sayı = | aşağı tamaşaçı sayı = | ümumi tamaşaçı sayı = | orta tamaşaçı sayı = | ən çox qol vuran = | ən çox asist edən = | əvvəlki sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024]] | sonrakı sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2025/2026|2025/2026]] }} '''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' — futbol üzrə [[Azərbaycan Premyer Liqası]]nın 33-cü mövsümüdür. [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024-cü illər mövsümü]]ndə turniri sonuncu - 10-cu pillədə baş vuran [[Qəbələ FK|"Qəbələ"]] Premyer Liqadan [[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Birinci Liqa]]ya yuvarlandı. Son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası 2023/2024|Birinci Liqanın]] çempionu olan [[Şamaxı FK|"Şamaxı"]] isə Premyer Liqaya vəsiqə qazandı. Azərbaycan Premyer Liqasında 2024/2025 mövsümünün püşkatma mərasimi 16 iyul tarixində baş tutdu. Yeni mövsüm avqustun 2-də start götürüb.<ref>{{Cite web |url=https://www.pfl.az/news/13976/ |title=Azərbaycan Premyer Liqasının püşkatma mərasimi keçiriləcək |access-date=2024-06-27 |archive-date=2024-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240627195348/https://www.pfl.az/news/13976 |url-status=live }}</ref> == Komandalar və məşqçiləri == * <small>'''BD''' — [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]</small> * <small>'''PL''' — [[Azərbaycan Premyer Liqası]]</small> Azərbaycan Premyer Liqasının 2024/2025-ci illər mövsümündə 10 futbol klubu mübarizə apardı. Onlardan doqquzu son mövsümdə [[Azərbaycan Premyer Liqası 2022/2023|Premyer Liqa]]da, digər biri isə son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]da mübarizə aparmışdı. {| class="wikitable" style="font-size:90%" ! colspan="2" rowspan="2" |Komanda ! colspan="2" |2023/2024 ! colspan="2" rowspan="2" |Rəhbər ! rowspan="2" |Məşqçi ! rowspan="2" |Yaş ! rowspan="2" |Təyinat ! rowspan="2" |Göndərilməsi ! rowspan="2" |Səbəb |- !Liqa !Yer |- | {{rəng qutusu|#BC2023}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] | PL | 8 | Prezident<ref name=":PR01">{{Cite news |last=[[Araz-Naxçıvan PFK]] |date=15.02.2024 |title=ARAZ NAXÇIVAN PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.arazpfc.az |url=https://arazpfk.com/rehber.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191234/https://arazpfk.com/rehber.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> | Ramin Axundov<ref name=":PR02">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=Zaur Axundovun qardaşı Araz-Naxçıvanın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191233/https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elmar Baxşiyev]] |44 | 08.04.2024<ref>{{Cite web |title=“Araz-Naxçıvan”ın baş məşqçisi rəsmən açıqlandı |url=https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240408131148/https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |archive-date=2024-04-08 |access-date=8 aprel 2024 |website=Qol.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#00519E}}{{rəng qutusu|#FFFF00}} | rowspan="2" | [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 9 | rowspan="2" | İH sədri<ref name=":PR03">{{Cite news |last=[[Kəpəz PFK]] |date=15.02.2024 |title=KƏPƏZ PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=Kapazpfc.az |url=https://www.kapazpfc.az/az/management |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191427/https://www.kapazpfc.az/az/management |archive-date=2024-03-23}}</ref> | rowspan="2" | İlqar Nadiri<ref name=":PR04">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=İlqar Nadiri "Kəpəz"in İdarə Heyətinin sədri seçilib |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191426/https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Adil Şükürov]] |48 |12.11.2023<ref name=":MS05">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Kəpəz” yeni baş məşqçisinin adını rəsmən açıqlayıb |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322200349/https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |archive-date=2024-03-22}}</ref> | 29.08.2024<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Premyer Liqa klubu baş məşqçisini istefaya göndərdi |url=https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240829093922/https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |archive-date=2024-08-29 |access-date=29 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azər Bağırov]] |40 | 01.09.2024<ref>{{Cite web |title=“Kəpəz”ə yeni baş məşqçi təyin edildi |url=https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240901112738/https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |archive-date=2024-09-01 |access-date=1 sentyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#FFFFFF}}{{rəng qutusu|#000000}} | rowspan="2" | [[Neftçi PFK|Neftçi]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 5 | rowspan="2" | Baş icraçı direktor<ref>{{Cite web |title=Rəhbərlik |url=https://neftchi.az/az/club/management |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2022-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220814122228/https://neftchi.az/az/club/management |url-status=live }}</ref> | rowspan="2" | [[Cenk Sümər]]<ref>{{Cite web |title=“Neftçi” PFK-ya yeni baş icraçı direktor təyin edilib {{!}} Neftçi pfk |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-06-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240625083233/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |url-status=live }}</ref> |{{Bayraq|Ukrayna}} [[Roman Qriqorçuk]] |59 |26.06.2024<ref>{{Cite web |date=26 iyun 2024 |title=Roman Qriqorçuk "Neftçi"də - RƏSMİ |url=https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211844/https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=Komanda.az |language=az}}</ref> |07.10.2024<ref>{{Cite web |title=Təşəkkürlər, Roman Qriqorçuk! |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-10-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241009004344/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |url-status=live }}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Neftçi”nin yeni baş məşqçisidir |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-14-152722 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0000FF}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |PL |1 |Prezident<ref name=":PR07">{{Cite news |last=[[Qarabağ FK]] |date=15.02.2024 |title=QARABAĞ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.qarabagh.com |url=https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192011/https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> |[[Tahir Gözəl]]<ref name=":PR08">{{Cite news |last=Azerisport.com |date=15.02.2024 |title=Tahir Gözəl Qarabağın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.azerisport.com |url=https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192025/https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Qurban Qurbanov]] |52 |04.08.2008<ref name=":MS09">{{Cite news |last=[[Trend İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title="Qarabağ" "Neftçi"nin sabiq baş məşqçisi ilə müqavilə bağlayıb |language={{ref-az}} |work=www.trend.az |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171113222238/https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |archive-date=2024-11-11}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | {{rəng qutusu|#FF0000}}{{rəng qutusu|#000000}} | [[Şamaxı FK|Şamaxı]] | BD | 1 | Prezident<ref name=":PR09">{{Cite news |last=[[Qəbələ FK]] |date=15.02.2024 |title=QƏBƏLƏ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.gabalafc.az |url=https://gabalafc.az/az/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192237/https://gabalafc.az/az/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> | [[Fariz Nəcəfov]]<ref name=":PR10">{{Cite news |last=[[Modern Media Qrupu|Modern.az]] |date=15.02.2024 |title=“Qəbələ”nin yeni prezidenti Fariz Nəcəfov oldu |language={{ref-az}} |work=www.modern.az |url=https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192308/https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Ayxan Abbasov]] |42 |13.06.2024<ref>{{Cite web |title=Ayxan Abbasov rəsmən “Şamaxı”da |url=https://futbolpress.az/ayxan-abbasov-rəsmən-samaxida/ |access-date=2 avqust 2024 |website=futbolpress.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#02428A}}{{rəng qutusu|#EA87C7}} | rowspan="2" | [[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 3 | rowspan="2" | Prezident | rowspan="2" | Maqsud Adıgözəlov |{{Bayraq|Croatia}} [[Krunoslav Renduliç]] |51 |05.03.2024<ref name=":MS16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sabah" yeni baş məşqçisini açıqladı |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |access-date=15.02.2024 |archive-date=2024-02-15 |urlhttps://qol.az/news/198197-sabah-yeni-bas-mesqcisini-aciqladi}}</ref> | 25.11.2024 | Qarşılıqlı razılıq əsasında<ref>{{cite web|title="Sabah" baş məşqçisini istefaya göndərdi|url=https://qol.az/news/207350-sabah-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> |- |{{Bayraq|Rusiya}} [[Vasili Berezutski]] |42 |25.11.2024<ref>{{cite web|title=“Sabah”a yeni baş məşqçi təyin olundu - Rəsmi+Şəkillər|url=https://qol.az/news/207359-sabaha-yeni-bas-mesqci-teyin-olundu-resmisekiller|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="3" | {{rəng qutusu|#343C60}}{{rəng qutusu|#70D0F6}} | rowspan="3" | [[Səbail FK|Səbail]] | rowspan="3" | PL | rowspan="3" | 6 | rowspan="3" | | rowspan="3" | |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Şahin Diniyev]] |58 |28.12.2022<ref name=":M17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Şahin Diniyev "Səbail"in baş məşqçisi olub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240317130821/https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |archive-date=2024-02-02}}</ref> |03.11.2024<ref>{{Cite web |title=Şahin Diniyev istefa verdi |url=https://qol.az/news/206557-sahin-diniyev-istefa-verdi |access-date=3 noyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |Vəzifəsindən istefa verib |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elvin Məmmədov]] ''(müvəqqəti)'' |36 |06.11.2024<ref>{{Cite web |date=6 noyabr 2024 |title="Səbail"in müvəqqəti baş məşqçisi bəlli olub |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |access-date=10 noyabr 2024 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241110080000/https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |url-status=live }}</ref> |12.11.2024 |müvəqqəti təyinat |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Cavid Hüseynov]] |36 |12.11.2024<ref>{{cite web|title=“Səbail" yeni baş məşqçisini rəsmən elan etdi|url=https://qol.az/news/206887-cavid-huseynov-sebailin-bas-mesqcisi-teyin-edildi-resmi|website=qol.az|access-date=13 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#8A2BE2}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | rowspan="2" | [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 4 | rowspan="2" | Prezident<ref name=":PR15">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Sumqayıt”ın yeni prezidenti açıqlandı |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125745/https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |archive-date=2024-03-24}}</ref> | rowspan="2" | Riad Rəfiyev<ref name=":PR16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sumqayıt"da yeni prezident - rəsmi |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125642/https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 |29.09.2022<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Sumqayıt”ın baş məşqçii oldu |url=https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240607114607/https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |archive-date=2024-06-07 |access-date=7 iyun 2024 |website=www.cempion.az}}</ref> |14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi Samir Abasovla yollar ayrılıb |url=https://www.sfc.az/news/post/158 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> |Məşqçinin şəxsi istəyi |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Vaqif Cavadov]] (''müvəqqəti'') |35 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi postu Vaqif Cavadova həvalə olunub |url=https://www.sfc.az/news/post/159 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0887B2}}{{rəng qutusu|#EF092F}} |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |PL |7 |İH sədri<ref name=":PR13">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Turan Tovuz”un İdarə Heyətinə yeni sədr seçildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124816/https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |archive-date=2024-03-24}}</ref> |Ehtiram Quliyev<ref name=":PR14">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Turan Tovuz"da yeni rəhbər |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125017/https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Türkmənistan}} [[Qurban Berdiyev]] |71 |25.06.2024<ref>{{Cite web |title="Turan Tovuz" Kurban Berdıyevin təyinatını rəsmən açıqladı |url=https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211814/https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0298F6}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Zirə FK|Zirə]] |PL |2 |Prezident<ref name=":PR11">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezident təyin edildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210117112411/https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |archive-date=2021-01-17}}</ref> |[[Taleh Nəsibov]]<ref name=":PR12">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezidenti müəyyənləşdi |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124434/https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Rəşad Sadıqov]] |42 |17.07.2020<ref name=":MS17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Rəşad Sadıqov "Zirə"nin baş məşqçisi təyin olunub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125220/https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |} {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan|float=right|width=330|caption='''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' mövsümündə iştirak edən komandalarının xəritədə yerləri.<br/>Adları ''kursiv'' ilə yazılmış komandalar [[Dağlıq Qarabağ münaqişəsi|Qarabağ münaqişəsi]] zonasında yerləşir və ev oyunlarını [[Bakı|Bakı şəhərində]] oynamalı olur.|places= <!--BAKI KLUBLARI--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=49.9 |label=[[Neftçi PFK|Neftçi]]<br/>[[Sabah FK|Sabah]]<br/>[[Səbail FK|Səbail]]}} <!--DİGƏR KLUBLAR--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.59 |long=49.67 |label=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.38 |long=48.38 |label=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=39.993 |long=46.9305 |label=''[[Qarabağ FK|Qarabağ]]''}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=50.3 |label=[[Zirə FK|Zirə]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.706111 |long=46.361944 |label=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.992222 |long=45.625556 |label=[[Turan Tovuz FK|Turan-Tovuz]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat_deg=39|lat_min=12|lon_deg=45|lon_min=24|label=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]}} }} == Stadionlar == {| class="wikitable" style="font-size:95%" !Komanda !Stadion !Şəhər !Tutumu !Oyun sayı |- |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |[[Liv Bona Dea Arena]] (Dalğa Arena){{Efn|23 fevral 2024-cü il tarixində [[Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası]] və “Liv Bona Dea Hospital” arasında arasında sponsorluq müqaviləsi imzalanıb. Sponsorluq müqaviləsinə əsasən, “Dalğa Arena” bundan sonra 4 il ərzində “Liv Bona Dea Arena” adlandırılacaq.<ref name=":08">{{cite news|title="Dalğa Arena"nın adı dəyişdirildi|author=Qol.az|newspaper=www.qol.az|date=15.02.2024|url=https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|accessdate=15.02.2024|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240321204229/https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|archivedate=2024-03-21|url-status=live}}</ref>}} |[[Xəzər rayonu]] |6.700 | |- |[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |[[Gəncə şəhər stadionu]] |[[Gəncə]] | — | |- |[[Neftçi PFK|Neftçi]] |[[Neftçi Arena]] |[[Bakı]] |11.000 | |- | rowspan="2" |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |[[Azersun Arena]] | rowspan="2" |[[Bakı]] |5.800 | |- |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|Tofiq Bəhramov adına Stadion]] |31.200 | |- |[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |[[Şamaxı şəhər stadionu]] |[[Şamaxı]] |2.200 | |- |[[Sabah FK|Sabah]] |[[Bank Respublika Arena]] |[[Xırdalan]] |13.000 | |- |[[Səbail FK|Səbail]] |[[ASCO Arena]] |[[Səbail rayonu]] |3.000 | |- | rowspan="2" |[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |[[Kapital Bank Arena]] | rowspan="2" |[[Sumqayıt]] |1.400 | |- |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]] |9.502 | |- |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |[[Tovuz şəhər stadionu]] |[[Tovuz]] |7.000 | |- |[[Zirə FK|Zirə]] |[[Zirə İdman Kompleksi|Zirə qəsəbə stadionu]] |[[Xəzər rayonu]] |1.500 | |} {| class="wikitable" |+ | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Dalga Arena.jpg|252x252px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center></center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:İlham Əliyev Bakıda “8 KM” stadionunun açılışında iştirak etmişdir (1).jpg|228x228px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:National Stadium named after Tofig Bahramov after major overhaul and reconstruction.jpg|244x244px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Şamaxı_şəhər_stadionu_01.jpg|244x244px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Liv Bona Dea Arena|<span style="color:white">'''Liv Bona Dea Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Gəncə şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Gəncə şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Neftçi Arena|<span style="color:white">'''Neftçi Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|<span style="color:white">'''Tofiq Bəhramov adına stadion'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Şamaxı şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Şamaxı şəhər stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 6.700 |'''Tutumu:''' — |'''Tutumu:''' 11.000 |'''Tutumu:''' 31.200 |'''Tutumu:''' 2.200 |- |'''Komanda:''' [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |'''Komanda:''' [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |'''Komanda:''' [[Neftçi PFK|Neftçi]] |'''Komanda:''' [[Qarabağ FK|Qarabağ]] |'''Komanda:''' [[Şamaxı FK|Şamaxı]] |- | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Bank Respubika Arena.jpg|236x236px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:ASCO Arena.jpg|210x210px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Ilham Aliyev viewed conditions created in Mehdi Huseynzade Sumgayit City Stadium 09.jpg|224x224px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Tovuz şəhər stadionu.jpg|256x256px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Zirə qəsəbə stadionu.jpg|256x256px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Bank Respublika Arena|<span style="color:white">'''Bank Respublika Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[ASCO Arena|<span style="color:white">'''ASCO Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Mehdi Hüseynzadə stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tovuz şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Tovuz şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Zirə İdman Kompleksi|<span style="color:white">'''Zirə qəsəbə stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 13.000 |'''Tutumu:''' 3.000 |'''Tutumu:''' 9.502 |'''Tutumu:''' 7.000 |'''Tutumu:''' 1.500 |- |'''Komanda:''' [[Sabah FK|Sabah]] |'''Komanda:''' [[Səbail FK|Səbail]] |'''Komanda:''' [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |'''Komanda:''' [[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |'''Komanda:''' [[Zirə FK|Zirə]] |} == Turnir cədvəli == {{yeniləndi|23 noyabr 2024}} <onlyinclude>{{#invoke:Sports table|main|style=WDL |source=<ref>{{cite web |url=https://www.pfl.az/cat2/21 |title=Misli Premyer Liqası / Turnir cədvəli |publisher=Azərbaycan Peşəkar Futbol Liqası |access-date=28 sentyabr 2024 |archive-date=21 sentyabr 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240921165844/https://www.pfl.az/cat2/21 |url-status=live }}</ref> <!--Update team positions here--> |team1=QAR |team2=ARA |team3=TUR |team4=ZIR |team5=SAB |team6=SHM |team7=SUM |team8=NEF |team9=SEB |team10=KAP <!--Update team qualifications here (defined below)--> |result1=CL1Q |result2=ECL2Q |result3=ECL2Q |result10=REL <!--Update team results here and then (if needed) positions above. Don't forget to update the date (update parameter)--> |update=23 noyabr 2024 |win_QAR=11 |draw_QAR=1 |loss_QAR=1 |gf_QAR=35 |ga_QAR=6 <!-- Qarabağ --> |win_TUR=7 |draw_TUR=5 |loss_TUR=1 |gf_TUR=19 |ga_TUR=10 <!-- Turan-Tovuz --> |win_ARA=10 |draw_ARA=3 |loss_ARA=1 |gf_ARA=18 |ga_ARA=10 <!-- Araz-Naxçıvan --> |win_SAB=4|draw_SAB=6 |loss_SAB=3 |gf_SAB=22 |ga_SAB=19 <!-- Sabah --> |win_SHM=3 |draw_SHM=4 |loss_SHM=5 |gf_SHM=10 |ga_SHM=15 <!-- Shamakhi --> |win_ZIR=6 |draw_ZIR=2 |loss_ZIR=6 |gf_ZIR=19 |ga_ZIR=15 <!-- Zira --> |win_SUM=4 |draw_SUM=1 |loss_SUM=8 |gf_SUM=10 |ga_SUM=16 <!-- Sumgayit --> |win_SEB=2 |draw_SEB=2 |loss_SEB=10 |gf_SEB=16 |ga_SEB=26 <!-- Sabail --> |win_NEF=2 |draw_NEF=7 |loss_NEF=5 |gf_NEF=13 |ga_NEF=20 <!-- Neftçi --> |win_KAP=2 |draw_KAP=1 |loss_KAP=11 |gf_KAP=10 |ga_KAP=35 <!-- Kapaz --> <!--Status--> <!--Team definitions (wikilinks in table)--> |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_ARA=[[Araz Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] <!--Table settings and rules--> |show_limit=5 |class_rules=1) Xal; 2) Şəxsi görüşlərdə qazanılan xal; 3) Şəxsi görüşlərdə qol fərqi; 4) Şəxsi görüşlərdə atılan qol; 5) İki komanda olduğu təqdirdə şəxsi görüşlərdə səfərdə ən çox qol atan; 6) Qol ortalaması; 7) Atılan qol <!--Qualification and relegation column definitions--> |res_col_header=Q |col_CL1Q=green1 |text_CL1Q={{nobr|[[UEFA Çempionlar Liqası]] birinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_ECL2Q=yellow1 |text_ECL2Q={{nobr|[[UEFA Avropa Konfrans Liqası]] ikinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_REL=red1 |text_REL= [[Azərbaycan Birinci Liqası]]na düşmə }}</onlyinclude> == Nəticələr == Klublar bir-biri ilə 4 dəfə, ümumilikdə 36 matç keçirir. === 1-18 ci turun matçları === {{Yeniləndi|26 noyabr 2024}} {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = 1-0 | match_ARA_KAP = 1-0 | match_ARA_NEF = 1-1 | match_ARA_QAR = 1-4 | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = 3-2 | match_ARA_SUM = 1-0 | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = 1-1 | match_KAP_ARA = 2-0 | match_KAP_SHM = 0-2 | match_KAP_NEF = 4-3 | match_KAP_QAR = 0-5 | match_KAP_SAB = 2-3 | match_KAP_SEB = 1-0 | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = 0-3 | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = 0-1 | match_NEF_SHM = 2-2 | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = 0-2 | match_NEF_SEB = 3-1 | match_NEF_SUM = 1-1 | match_NEF_TUR = 0-0 | match_NEF_ZIR = 2-1 | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = 3-0 | match_QAR_KAP = 3-0 | match_QAR_NEF = 4-0 | match_QAR_SAB = 3-2 | match_QAR_SEB = 2-1 | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = 0-1 | match_QAR_ZIR = 4-0 | match_SAB_ARA = 1-1 | match_SAB_SHM = 2-2 | match_SAB_KAP = 2-2 | match_SAB_NEF = 0-0 | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = 3-1 | match_SAB_TUR = 2-2 | match_SAB_ZIR = 0-2 | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = 2-0 | match_SEB_KAP = 4-0 | match_SEB_NEF = 1-1 | match_SEB_QAR = 0-3 | match_SEB_SAB = 2-4 | match_SEB_SUM = 0-1 | match_SEB_TUR = 1-1 | match_SEB_ZIR = | match_SHM_ARA = 0-1 | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = 0-0 | match_SHM_QAR = * | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = 1-0 | match_SHM_TUR = 2-2 | match_SHM_ZIR = 0-2 | match_SUM_ARA = 0-1 | match_SUM_SHM = 2-1 | match_SUM_KAP = 2-0 | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = 0-1 | match_SUM_SAB = 1-0 | match_SUM_SEB = 2-1 | match_SUM_TUR = 2-4 | match_SUM_ZIR = 0-2 | match_TUR_ARA = 1-2 | match_TUR_SHM = 2-2 | match_TUR_KAP = 2-1 | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = 0-0 | match_TUR_SAB = 1-1 | match_TUR_SEB = 1-0 | match_TUR_SUM = 1-0 | match_TUR_ZIR = 1-0 | match_ZIR_ARA = * | match_ZIR_SHM = 0-1 | match_ZIR_KAP = 3-0 | match_ZIR_NEF = 2-0 | match_ZIR_QAR = 1-3 | match_ZIR_SAB = 1-1 | match_ZIR_SEB = 4-1 | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} === 19–36 cı turun matçları === {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = | match_ARA_KAP = | match_ARA_NEF = | match_ARA_QAR = | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = | match_ARA_SUM = | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = | match_SHM_ARA = | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = | match_SHM_QAR = | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = | match_SHM_TUR = | match_SHM_ZIR = | match_KAP_ARA = | match_KAP_SHM = | match_KAP_NEF = | match_KAP_QAR = | match_KAP_SAB = | match_KAP_SEB = | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = | match_NEF_SHM = | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = | match_NEF_SEB = | match_NEF_SUM = | match_NEF_TUR = | match_NEF_ZIR = | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = | match_QAR_KAP = | match_QAR_NEF = | match_QAR_SAB = | match_QAR_SEB = | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = | match_QAR_ZIR = | match_SAB_ARA = | match_SAB_SHM = | match_SAB_KAP = | match_SAB_NEF = | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = | match_SAB_TUR = | match_SAB_ZIR = | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = | match_SEB_KAP = | match_SEB_NEF = | match_SEB_QAR = | match_SEB_SAB = | match_SEB_SUM = | match_SEB_TUR = | match_SEB_ZIR = | match_SUM_ARA = | match_SUM_SHM = | match_SUM_KAP = | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = | match_SUM_SAB = | match_SUM_SEB = | match_SUM_TUR = | match_SUM_ZIR = | match_TUR_ARA = | match_TUR_SHM = | match_TUR_KAP = | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = | match_TUR_SAB = | match_TUR_SEB = | match_TUR_SUM = | match_TUR_ZIR = | match_ZIR_ARA = | match_ZIR_SHM = | match_ZIR_KAP = | match_ZIR_NEF = | match_ZIR_QAR = | match_ZIR_SAB = | match_ZIR_SEB = | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} == Statistikalar == == Rekordlar == 2024/25 mövsümündə "[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]]" oynadığı ilk 5 matçda heç bir qol buraxmayaraq ölkə çempionatlarının 32 illik tarixində bunu edən 7-ci komanda olub. Belə ki, klubun "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" ilə matçı 0:0 hesabı ilə bitib və onlar ardınca "[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]", "[[Qarabağ FK|Qarabağ]]" və "[[Səbail FK|Səbail]]"i bir, "[[Kəpəz PFK|Kəpəz]]"i isə üç cavabsız qolla məğlub ediblər. Bu rekordu ən son [[Azərbaycan Premyer Liqası 2016/2017|2016/17 mövsümündə]] "[[Qəbələ FK|Qəbələ]]" təkrarlamışdır.<ref name=":0">{{Cite news |title=Tarixdə 7-ci: İkinci legioner |url=https://www.pfl.az/news/14112/ |date=2025-09-02|publisher=Azərbaycan Premyer Liqası}}</ref> "Turan Tovuz"un qapıçısı [[İvan Konozalov]] isə 2016/17 mövsümündə "Qəbələ"nin qapıçısı olmuş [[Dmitri Bezotosnı]]dan sonra ölkə çempionatları tarixində ilk 5 matçda qapını təmiz saxlamış ikinci legioner qapıçı olub.<ref name=":0" /> "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" 32 ildə ikinci dəfə olaraq oynadığı ilk 9 matçda qələbə qazana bilməyib. Onlar "Turan Tovuz" və "[[Şamaxı]]" ilə matçlarını qolsuz yekunlaşdırmış, "Səbail" və "[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]"la isə 1:1 hesablı heç-heçə etmişdirlər. Klub ilk dəfə yeddi il əvvəl, [[Azərbaycan Premyer Liqası 2017/2018|2017/18 mövsümündə]] ilk 5 matçında qələbə qazana bilməyib, həmin mövsüm bu qələbəsizlik seriyası 6 oyun davam edib və yalnız 7-ci matçda qırılıb.<ref>{{Cite news |title=32 ildə ikinci dəfə |url=https://www.pfl.az/news/14111/ |date=2024-09-02 |publisher=Azərbaycan Premyer Liqası |access-date=2024-09-02 |archive-date=2024-09-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240902071403/https://www.pfl.az/news/14111 |url-status=live }}</ref> 20 sentyabrda, 7-ci turun "Qarabağ" və "Neftçi"nin qarşılaşdığı matçında "Neftçi"nin futbolçusu [[Robert Bauer]] öz qapılarına qol vuraraq mövsümün ilk avtoqolunun müəllifi olub. Bu, ölkə çempionatları tarixində 234-cü avtoqol olmaqla birlikdə, klubun öz qapısına vurduğu 25-ci avtoqol olub ki, bu da turnirin tarixində antirekorddur. Bu qol ilə həmçinin "Qarabağ" öz tarixində 34-cü dəfə rəqib qoluna sevinib ki, bununla da sahib olduğu rekordu yeniləyib.<ref>{{Cite web |date=2024-09-21 |title=Azərbaycan Premyer Liqasının cari mövsümündə ilk avtoqol qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-03 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240922014720/https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> Mövsümün azarkeş sayı rekordu IX turda keçirilən "Sumqayıt" – "Qarabağ" (0:1) qarşılaşmasında qeydə alınmış, [[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]]nda keçirilən matçı 7000 azarkeş izləmişdir.<ref>{{Cite web |date=2024-10-07 |title="Sumqayıt" - "Qarabağ" qarşılaşmasında mövsümün azarkeş rekordu qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-25 |website=Report İnformasiya Agentliyi |archive-date=2024-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241008230954/https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> == Futbolçular üzrə göstəricilər == === Bombardirlər === {{yenilənib|23 noyabr 2024-cü il}} {| class="wikitable" style="font-size:95%" | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|#}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Futbolçu}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Komanda}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Qol}}'''</center> |- |1 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Felipe Santos]] |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''7'''</center> |- |2 |{{Bayraq|Nigeriya}} [[Cesse Sekidika]] |[[Sabah FK|Sabah]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''6'''</center> |- | rowspan="2"|3 |{{Bayraq|Almaniya}} [[Coy-Lens Mikels]] |[[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''5'''</center> |- |{{Bayraq|Portuqaliya}} [[Leandro Andrade]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |- | rowspan="4" |4 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Rafael Utziq]] |[[Zirə FK|Zirə]] | rowspan="4" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''4'''</center> |- |{{Bayraq|Gürcüstan}} [[Davit Volkov]] |[[Zirə FK|Zirə]] |- |{{Bayraq|Slovakiya}} [[Pavol Safranko]] |[[Sabah FK|Sabah]] |- |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Toral Bayramov]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |- | rowspan="2" |5 |{{Bayraq|İspaniya}} [[Qorka Laruçça]] |[[Səbail FK|Səbail]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" | <center>'''3'''</center> |- |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Ramil Şeydayev]] |[[Neftçi FK|Neftçi]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası mövsümləri]] [[Kateqoriya:2024/2025 mövsümündə Azərbaycanda futbol]] 78ysywqrnrm5jqazwaqupasw3n8p6ly 7865016 7865013 2024-11-26T19:39:12Z Sura Shukurlu 169201 /* Turnir cədvəli */ 7865016 wikitext text/x-wiki {{Futbol liqası sezonu | şəkil = Azərbaycan Premyer Liqasının loqosu (2020-2022).png | pixels = 320px | tarix = 2 avqust 2024 | imza = | sezon = 2024/2025 | çempion = | yuxarı liqaya qalxanlar = | aşağı liqaya düşənlər = | Kontinental kubok1 = | kontinental kubok1 gedən = | Kontinental kubok2 = | kontinental kubok2 gedən = | matç sayı = 180 | ümumi qol sayı = | orta qol sayı = | komanda sayı = 10 | bombardirlər = | yüksək hesablı ev qələbəsi = | yüksək hesablı səfər qələbəsi = | ən qollu matç = | ən uzun qələbə seriyası = | ən uzun məğlubiyyətsizlik seriyası = | ən uzun qələbəsizlik seriyası = | ən uzun məğlubiyyət seriyası = | yüksək tamaşaçı sayı = | aşağı tamaşaçı sayı = | ümumi tamaşaçı sayı = | orta tamaşaçı sayı = | ən çox qol vuran = | ən çox asist edən = | əvvəlki sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024]] | sonrakı sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2025/2026|2025/2026]] }} '''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' — futbol üzrə [[Azərbaycan Premyer Liqası]]nın 33-cü mövsümüdür. [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024-cü illər mövsümü]]ndə turniri sonuncu - 10-cu pillədə baş vuran [[Qəbələ FK|"Qəbələ"]] Premyer Liqadan [[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Birinci Liqa]]ya yuvarlandı. Son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası 2023/2024|Birinci Liqanın]] çempionu olan [[Şamaxı FK|"Şamaxı"]] isə Premyer Liqaya vəsiqə qazandı. Azərbaycan Premyer Liqasında 2024/2025 mövsümünün püşkatma mərasimi 16 iyul tarixində baş tutdu. Yeni mövsüm avqustun 2-də start götürüb.<ref>{{Cite web |url=https://www.pfl.az/news/13976/ |title=Azərbaycan Premyer Liqasının püşkatma mərasimi keçiriləcək |access-date=2024-06-27 |archive-date=2024-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240627195348/https://www.pfl.az/news/13976 |url-status=live }}</ref> == Komandalar və məşqçiləri == * <small>'''BD''' — [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]</small> * <small>'''PL''' — [[Azərbaycan Premyer Liqası]]</small> Azərbaycan Premyer Liqasının 2024/2025-ci illər mövsümündə 10 futbol klubu mübarizə apardı. Onlardan doqquzu son mövsümdə [[Azərbaycan Premyer Liqası 2022/2023|Premyer Liqa]]da, digər biri isə son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]da mübarizə aparmışdı. {| class="wikitable" style="font-size:90%" ! colspan="2" rowspan="2" |Komanda ! colspan="2" |2023/2024 ! colspan="2" rowspan="2" |Rəhbər ! rowspan="2" |Məşqçi ! rowspan="2" |Yaş ! rowspan="2" |Təyinat ! rowspan="2" |Göndərilməsi ! rowspan="2" |Səbəb |- !Liqa !Yer |- | {{rəng qutusu|#BC2023}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] | PL | 8 | Prezident<ref name=":PR01">{{Cite news |last=[[Araz-Naxçıvan PFK]] |date=15.02.2024 |title=ARAZ NAXÇIVAN PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.arazpfc.az |url=https://arazpfk.com/rehber.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191234/https://arazpfk.com/rehber.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> | Ramin Axundov<ref name=":PR02">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=Zaur Axundovun qardaşı Araz-Naxçıvanın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191233/https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elmar Baxşiyev]] |44 | 08.04.2024<ref>{{Cite web |title=“Araz-Naxçıvan”ın baş məşqçisi rəsmən açıqlandı |url=https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240408131148/https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |archive-date=2024-04-08 |access-date=8 aprel 2024 |website=Qol.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#00519E}}{{rəng qutusu|#FFFF00}} | rowspan="2" | [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 9 | rowspan="2" | İH sədri<ref name=":PR03">{{Cite news |last=[[Kəpəz PFK]] |date=15.02.2024 |title=KƏPƏZ PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=Kapazpfc.az |url=https://www.kapazpfc.az/az/management |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191427/https://www.kapazpfc.az/az/management |archive-date=2024-03-23}}</ref> | rowspan="2" | İlqar Nadiri<ref name=":PR04">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=İlqar Nadiri "Kəpəz"in İdarə Heyətinin sədri seçilib |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191426/https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Adil Şükürov]] |48 |12.11.2023<ref name=":MS05">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Kəpəz” yeni baş məşqçisinin adını rəsmən açıqlayıb |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322200349/https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |archive-date=2024-03-22}}</ref> | 29.08.2024<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Premyer Liqa klubu baş məşqçisini istefaya göndərdi |url=https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240829093922/https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |archive-date=2024-08-29 |access-date=29 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azər Bağırov]] |40 | 01.09.2024<ref>{{Cite web |title=“Kəpəz”ə yeni baş məşqçi təyin edildi |url=https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240901112738/https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |archive-date=2024-09-01 |access-date=1 sentyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#FFFFFF}}{{rəng qutusu|#000000}} | rowspan="2" | [[Neftçi PFK|Neftçi]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 5 | rowspan="2" | Baş icraçı direktor<ref>{{Cite web |title=Rəhbərlik |url=https://neftchi.az/az/club/management |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2022-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220814122228/https://neftchi.az/az/club/management |url-status=live }}</ref> | rowspan="2" | [[Cenk Sümər]]<ref>{{Cite web |title=“Neftçi” PFK-ya yeni baş icraçı direktor təyin edilib {{!}} Neftçi pfk |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-06-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240625083233/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |url-status=live }}</ref> |{{Bayraq|Ukrayna}} [[Roman Qriqorçuk]] |59 |26.06.2024<ref>{{Cite web |date=26 iyun 2024 |title=Roman Qriqorçuk "Neftçi"də - RƏSMİ |url=https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211844/https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=Komanda.az |language=az}}</ref> |07.10.2024<ref>{{Cite web |title=Təşəkkürlər, Roman Qriqorçuk! |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-10-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241009004344/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |url-status=live }}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Neftçi”nin yeni baş məşqçisidir |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-14-152722 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0000FF}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |PL |1 |Prezident<ref name=":PR07">{{Cite news |last=[[Qarabağ FK]] |date=15.02.2024 |title=QARABAĞ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.qarabagh.com |url=https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192011/https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> |[[Tahir Gözəl]]<ref name=":PR08">{{Cite news |last=Azerisport.com |date=15.02.2024 |title=Tahir Gözəl Qarabağın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.azerisport.com |url=https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192025/https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Qurban Qurbanov]] |52 |04.08.2008<ref name=":MS09">{{Cite news |last=[[Trend İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title="Qarabağ" "Neftçi"nin sabiq baş məşqçisi ilə müqavilə bağlayıb |language={{ref-az}} |work=www.trend.az |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171113222238/https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |archive-date=2024-11-11}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | {{rəng qutusu|#FF0000}}{{rəng qutusu|#000000}} | [[Şamaxı FK|Şamaxı]] | BD | 1 | Prezident<ref name=":PR09">{{Cite news |last=[[Qəbələ FK]] |date=15.02.2024 |title=QƏBƏLƏ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.gabalafc.az |url=https://gabalafc.az/az/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192237/https://gabalafc.az/az/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> | [[Fariz Nəcəfov]]<ref name=":PR10">{{Cite news |last=[[Modern Media Qrupu|Modern.az]] |date=15.02.2024 |title=“Qəbələ”nin yeni prezidenti Fariz Nəcəfov oldu |language={{ref-az}} |work=www.modern.az |url=https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192308/https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Ayxan Abbasov]] |42 |13.06.2024<ref>{{Cite web |title=Ayxan Abbasov rəsmən “Şamaxı”da |url=https://futbolpress.az/ayxan-abbasov-rəsmən-samaxida/ |access-date=2 avqust 2024 |website=futbolpress.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#02428A}}{{rəng qutusu|#EA87C7}} | rowspan="2" | [[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 3 | rowspan="2" | Prezident | rowspan="2" | Maqsud Adıgözəlov |{{Bayraq|Croatia}} [[Krunoslav Renduliç]] |51 |05.03.2024<ref name=":MS16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sabah" yeni baş məşqçisini açıqladı |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |access-date=15.02.2024 |archive-date=2024-02-15 |urlhttps://qol.az/news/198197-sabah-yeni-bas-mesqcisini-aciqladi}}</ref> | 25.11.2024 | Qarşılıqlı razılıq əsasında<ref>{{cite web|title="Sabah" baş məşqçisini istefaya göndərdi|url=https://qol.az/news/207350-sabah-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> |- |{{Bayraq|Rusiya}} [[Vasili Berezutski]] |42 |25.11.2024<ref>{{cite web|title=“Sabah”a yeni baş məşqçi təyin olundu - Rəsmi+Şəkillər|url=https://qol.az/news/207359-sabaha-yeni-bas-mesqci-teyin-olundu-resmisekiller|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="3" | {{rəng qutusu|#343C60}}{{rəng qutusu|#70D0F6}} | rowspan="3" | [[Səbail FK|Səbail]] | rowspan="3" | PL | rowspan="3" | 6 | rowspan="3" | | rowspan="3" | |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Şahin Diniyev]] |58 |28.12.2022<ref name=":M17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Şahin Diniyev "Səbail"in baş məşqçisi olub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240317130821/https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |archive-date=2024-02-02}}</ref> |03.11.2024<ref>{{Cite web |title=Şahin Diniyev istefa verdi |url=https://qol.az/news/206557-sahin-diniyev-istefa-verdi |access-date=3 noyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |Vəzifəsindən istefa verib |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elvin Məmmədov]] ''(müvəqqəti)'' |36 |06.11.2024<ref>{{Cite web |date=6 noyabr 2024 |title="Səbail"in müvəqqəti baş məşqçisi bəlli olub |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |access-date=10 noyabr 2024 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241110080000/https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |url-status=live }}</ref> |12.11.2024 |müvəqqəti təyinat |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Cavid Hüseynov]] |36 |12.11.2024<ref>{{cite web|title=“Səbail" yeni baş məşqçisini rəsmən elan etdi|url=https://qol.az/news/206887-cavid-huseynov-sebailin-bas-mesqcisi-teyin-edildi-resmi|website=qol.az|access-date=13 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#8A2BE2}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | rowspan="2" | [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 4 | rowspan="2" | Prezident<ref name=":PR15">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Sumqayıt”ın yeni prezidenti açıqlandı |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125745/https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |archive-date=2024-03-24}}</ref> | rowspan="2" | Riad Rəfiyev<ref name=":PR16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sumqayıt"da yeni prezident - rəsmi |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125642/https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 |29.09.2022<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Sumqayıt”ın baş məşqçii oldu |url=https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240607114607/https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |archive-date=2024-06-07 |access-date=7 iyun 2024 |website=www.cempion.az}}</ref> |14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi Samir Abasovla yollar ayrılıb |url=https://www.sfc.az/news/post/158 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> |Məşqçinin şəxsi istəyi |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Vaqif Cavadov]] (''müvəqqəti'') |35 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi postu Vaqif Cavadova həvalə olunub |url=https://www.sfc.az/news/post/159 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0887B2}}{{rəng qutusu|#EF092F}} |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |PL |7 |İH sədri<ref name=":PR13">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Turan Tovuz”un İdarə Heyətinə yeni sədr seçildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124816/https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |archive-date=2024-03-24}}</ref> |Ehtiram Quliyev<ref name=":PR14">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Turan Tovuz"da yeni rəhbər |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125017/https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Türkmənistan}} [[Qurban Berdiyev]] |71 |25.06.2024<ref>{{Cite web |title="Turan Tovuz" Kurban Berdıyevin təyinatını rəsmən açıqladı |url=https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211814/https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0298F6}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Zirə FK|Zirə]] |PL |2 |Prezident<ref name=":PR11">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezident təyin edildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210117112411/https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |archive-date=2021-01-17}}</ref> |[[Taleh Nəsibov]]<ref name=":PR12">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezidenti müəyyənləşdi |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124434/https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Rəşad Sadıqov]] |42 |17.07.2020<ref name=":MS17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Rəşad Sadıqov "Zirə"nin baş məşqçisi təyin olunub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125220/https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |} {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan|float=right|width=330|caption='''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' mövsümündə iştirak edən komandalarının xəritədə yerləri.<br/>Adları ''kursiv'' ilə yazılmış komandalar [[Dağlıq Qarabağ münaqişəsi|Qarabağ münaqişəsi]] zonasında yerləşir və ev oyunlarını [[Bakı|Bakı şəhərində]] oynamalı olur.|places= <!--BAKI KLUBLARI--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=49.9 |label=[[Neftçi PFK|Neftçi]]<br/>[[Sabah FK|Sabah]]<br/>[[Səbail FK|Səbail]]}} <!--DİGƏR KLUBLAR--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.59 |long=49.67 |label=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.38 |long=48.38 |label=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=39.993 |long=46.9305 |label=''[[Qarabağ FK|Qarabağ]]''}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=50.3 |label=[[Zirə FK|Zirə]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.706111 |long=46.361944 |label=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.992222 |long=45.625556 |label=[[Turan Tovuz FK|Turan-Tovuz]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat_deg=39|lat_min=12|lon_deg=45|lon_min=24|label=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]}} }} == Stadionlar == {| class="wikitable" style="font-size:95%" !Komanda !Stadion !Şəhər !Tutumu !Oyun sayı |- |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |[[Liv Bona Dea Arena]] (Dalğa Arena){{Efn|23 fevral 2024-cü il tarixində [[Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası]] və “Liv Bona Dea Hospital” arasında arasında sponsorluq müqaviləsi imzalanıb. Sponsorluq müqaviləsinə əsasən, “Dalğa Arena” bundan sonra 4 il ərzində “Liv Bona Dea Arena” adlandırılacaq.<ref name=":08">{{cite news|title="Dalğa Arena"nın adı dəyişdirildi|author=Qol.az|newspaper=www.qol.az|date=15.02.2024|url=https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|accessdate=15.02.2024|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240321204229/https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|archivedate=2024-03-21|url-status=live}}</ref>}} |[[Xəzər rayonu]] |6.700 | |- |[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |[[Gəncə şəhər stadionu]] |[[Gəncə]] | — | |- |[[Neftçi PFK|Neftçi]] |[[Neftçi Arena]] |[[Bakı]] |11.000 | |- | rowspan="2" |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |[[Azersun Arena]] | rowspan="2" |[[Bakı]] |5.800 | |- |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|Tofiq Bəhramov adına Stadion]] |31.200 | |- |[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |[[Şamaxı şəhər stadionu]] |[[Şamaxı]] |2.200 | |- |[[Sabah FK|Sabah]] |[[Bank Respublika Arena]] |[[Xırdalan]] |13.000 | |- |[[Səbail FK|Səbail]] |[[ASCO Arena]] |[[Səbail rayonu]] |3.000 | |- | rowspan="2" |[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |[[Kapital Bank Arena]] | rowspan="2" |[[Sumqayıt]] |1.400 | |- |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]] |9.502 | |- |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |[[Tovuz şəhər stadionu]] |[[Tovuz]] |7.000 | |- |[[Zirə FK|Zirə]] |[[Zirə İdman Kompleksi|Zirə qəsəbə stadionu]] |[[Xəzər rayonu]] |1.500 | |} {| class="wikitable" |+ | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Dalga Arena.jpg|252x252px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center></center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:İlham Əliyev Bakıda “8 KM” stadionunun açılışında iştirak etmişdir (1).jpg|228x228px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:National Stadium named after Tofig Bahramov after major overhaul and reconstruction.jpg|244x244px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Şamaxı_şəhər_stadionu_01.jpg|244x244px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Liv Bona Dea Arena|<span style="color:white">'''Liv Bona Dea Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Gəncə şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Gəncə şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Neftçi Arena|<span style="color:white">'''Neftçi Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|<span style="color:white">'''Tofiq Bəhramov adına stadion'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Şamaxı şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Şamaxı şəhər stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 6.700 |'''Tutumu:''' — |'''Tutumu:''' 11.000 |'''Tutumu:''' 31.200 |'''Tutumu:''' 2.200 |- |'''Komanda:''' [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |'''Komanda:''' [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |'''Komanda:''' [[Neftçi PFK|Neftçi]] |'''Komanda:''' [[Qarabağ FK|Qarabağ]] |'''Komanda:''' [[Şamaxı FK|Şamaxı]] |- | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Bank Respubika Arena.jpg|236x236px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:ASCO Arena.jpg|210x210px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Ilham Aliyev viewed conditions created in Mehdi Huseynzade Sumgayit City Stadium 09.jpg|224x224px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Tovuz şəhər stadionu.jpg|256x256px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Zirə qəsəbə stadionu.jpg|256x256px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Bank Respublika Arena|<span style="color:white">'''Bank Respublika Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[ASCO Arena|<span style="color:white">'''ASCO Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Mehdi Hüseynzadə stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tovuz şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Tovuz şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Zirə İdman Kompleksi|<span style="color:white">'''Zirə qəsəbə stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 13.000 |'''Tutumu:''' 3.000 |'''Tutumu:''' 9.502 |'''Tutumu:''' 7.000 |'''Tutumu:''' 1.500 |- |'''Komanda:''' [[Sabah FK|Sabah]] |'''Komanda:''' [[Səbail FK|Səbail]] |'''Komanda:''' [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |'''Komanda:''' [[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |'''Komanda:''' [[Zirə FK|Zirə]] |} == Turnir cədvəli == {{yeniləndi|26 noyabr 2024}} <onlyinclude>{{#invoke:Sports table|main|style=WDL |source=<ref>{{cite web |url=https://www.pfl.az/cat2/21 |title=Misli Premyer Liqası / Turnir cədvəli |publisher=Azərbaycan Peşəkar Futbol Liqası |access-date=28 sentyabr 2024 |archive-date=21 sentyabr 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240921165844/https://www.pfl.az/cat2/21 |url-status=live }}</ref> <!--Update team positions here--> |team1=QAR |team2=ARA |team3=TUR |team4=ZIR |team5=SAB |team6=SHM |team7=SUM |team8=NEF |team9=SEB |team10=KAP <!--Update team qualifications here (defined below)--> |result1=CL1Q |result2=ECL2Q |result3=ECL2Q |result10=REL <!--Update team results here and then (if needed) positions above. Don't forget to update the date (update parameter)--> |update=26 noyabr 2024 |win_QAR=11 |draw_QAR=1 |loss_QAR=1 |gf_QAR=35 |ga_QAR=6 <!-- Qarabağ --> |win_TUR=7 |draw_TUR=6 |loss_TUR=1 |gf_TUR=20 |ga_TUR=11 <!-- Turan-Tovuz --> |win_ARA=10 |draw_ARA=3 |loss_ARA=1 |gf_ARA=18 |ga_ARA=10 <!-- Araz-Naxçıvan --> |win_SAB=4|draw_SAB=7 |loss_SAB=3 |gf_SAB=23 |ga_SAB=20 <!-- Sabah --> |win_SHM=3 |draw_SHM=4 |loss_SHM=6 |gf_SHM=11 |ga_SHM=17 <!-- Shamakhi --> |win_ZIR=6 |draw_ZIR=2 |loss_ZIR=6 |gf_ZIR=19 |ga_ZIR=15 <!-- Zira --> |win_SUM=5 |draw_SUM=1 |loss_SUM=8 |gf_SUM=12 |ga_SUM=17 <!-- Sumgayit --> |win_SEB=2 |draw_SEB=2 |loss_SEB=10 |gf_SEB=16 |ga_SEB=26 <!-- Sabail --> |win_NEF=2 |draw_NEF=7 |loss_NEF=5 |gf_NEF=13 |ga_NEF=20 <!-- Neftçi --> |win_KAP=2 |draw_KAP=1 |loss_KAP=11 |gf_KAP=10 |ga_KAP=35 <!-- Kapaz --> <!--Status--> <!--Team definitions (wikilinks in table)--> |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_ARA=[[Araz Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] <!--Table settings and rules--> |show_limit=5 |class_rules=1) Xal; 2) Şəxsi görüşlərdə qazanılan xal; 3) Şəxsi görüşlərdə qol fərqi; 4) Şəxsi görüşlərdə atılan qol; 5) İki komanda olduğu təqdirdə şəxsi görüşlərdə səfərdə ən çox qol atan; 6) Qol ortalaması; 7) Atılan qol <!--Qualification and relegation column definitions--> |res_col_header=Q |col_CL1Q=green1 |text_CL1Q={{nobr|[[UEFA Çempionlar Liqası]] birinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_ECL2Q=yellow1 |text_ECL2Q={{nobr|[[UEFA Avropa Konfrans Liqası]] ikinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_REL=red1 |text_REL= [[Azərbaycan Birinci Liqası]]na düşmə }}</onlyinclude> == Nəticələr == Klublar bir-biri ilə 4 dəfə, ümumilikdə 36 matç keçirir. === 1-18 ci turun matçları === {{Yeniləndi|26 noyabr 2024}} {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = 1-0 | match_ARA_KAP = 1-0 | match_ARA_NEF = 1-1 | match_ARA_QAR = 1-4 | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = 3-2 | match_ARA_SUM = 1-0 | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = 1-1 | match_KAP_ARA = 2-0 | match_KAP_SHM = 0-2 | match_KAP_NEF = 4-3 | match_KAP_QAR = 0-5 | match_KAP_SAB = 2-3 | match_KAP_SEB = 1-0 | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = 0-3 | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = 0-1 | match_NEF_SHM = 2-2 | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = 0-2 | match_NEF_SEB = 3-1 | match_NEF_SUM = 1-1 | match_NEF_TUR = 0-0 | match_NEF_ZIR = 2-1 | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = 3-0 | match_QAR_KAP = 3-0 | match_QAR_NEF = 4-0 | match_QAR_SAB = 3-2 | match_QAR_SEB = 2-1 | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = 0-1 | match_QAR_ZIR = 4-0 | match_SAB_ARA = 1-1 | match_SAB_SHM = 2-2 | match_SAB_KAP = 2-2 | match_SAB_NEF = 0-0 | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = 3-1 | match_SAB_TUR = 2-2 | match_SAB_ZIR = 0-2 | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = 2-0 | match_SEB_KAP = 4-0 | match_SEB_NEF = 1-1 | match_SEB_QAR = 0-3 | match_SEB_SAB = 2-4 | match_SEB_SUM = 0-1 | match_SEB_TUR = 1-1 | match_SEB_ZIR = | match_SHM_ARA = 0-1 | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = 0-0 | match_SHM_QAR = * | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = 1-0 | match_SHM_TUR = 2-2 | match_SHM_ZIR = 0-2 | match_SUM_ARA = 0-1 | match_SUM_SHM = 2-1 | match_SUM_KAP = 2-0 | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = 0-1 | match_SUM_SAB = 1-0 | match_SUM_SEB = 2-1 | match_SUM_TUR = 2-4 | match_SUM_ZIR = 0-2 | match_TUR_ARA = 1-2 | match_TUR_SHM = 2-2 | match_TUR_KAP = 2-1 | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = 0-0 | match_TUR_SAB = 1-1 | match_TUR_SEB = 1-0 | match_TUR_SUM = 1-0 | match_TUR_ZIR = 1-0 | match_ZIR_ARA = * | match_ZIR_SHM = 0-1 | match_ZIR_KAP = 3-0 | match_ZIR_NEF = 2-0 | match_ZIR_QAR = 1-3 | match_ZIR_SAB = 1-1 | match_ZIR_SEB = 4-1 | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} === 19–36 cı turun matçları === {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = | match_ARA_KAP = | match_ARA_NEF = | match_ARA_QAR = | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = | match_ARA_SUM = | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = | match_SHM_ARA = | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = | match_SHM_QAR = | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = | match_SHM_TUR = | match_SHM_ZIR = | match_KAP_ARA = | match_KAP_SHM = | match_KAP_NEF = | match_KAP_QAR = | match_KAP_SAB = | match_KAP_SEB = | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = | match_NEF_SHM = | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = | match_NEF_SEB = | match_NEF_SUM = | match_NEF_TUR = | match_NEF_ZIR = | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = | match_QAR_KAP = | match_QAR_NEF = | match_QAR_SAB = | match_QAR_SEB = | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = | match_QAR_ZIR = | match_SAB_ARA = | match_SAB_SHM = | match_SAB_KAP = | match_SAB_NEF = | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = | match_SAB_TUR = | match_SAB_ZIR = | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = | match_SEB_KAP = | match_SEB_NEF = | match_SEB_QAR = | match_SEB_SAB = | match_SEB_SUM = | match_SEB_TUR = | match_SEB_ZIR = | match_SUM_ARA = | match_SUM_SHM = | match_SUM_KAP = | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = | match_SUM_SAB = | match_SUM_SEB = | match_SUM_TUR = | match_SUM_ZIR = | match_TUR_ARA = | match_TUR_SHM = | match_TUR_KAP = | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = | match_TUR_SAB = | match_TUR_SEB = | match_TUR_SUM = | match_TUR_ZIR = | match_ZIR_ARA = | match_ZIR_SHM = | match_ZIR_KAP = | match_ZIR_NEF = | match_ZIR_QAR = | match_ZIR_SAB = | match_ZIR_SEB = | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} == Statistikalar == == Rekordlar == 2024/25 mövsümündə "[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]]" oynadığı ilk 5 matçda heç bir qol buraxmayaraq ölkə çempionatlarının 32 illik tarixində bunu edən 7-ci komanda olub. Belə ki, klubun "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" ilə matçı 0:0 hesabı ilə bitib və onlar ardınca "[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]", "[[Qarabağ FK|Qarabağ]]" və "[[Səbail FK|Səbail]]"i bir, "[[Kəpəz PFK|Kəpəz]]"i isə üç cavabsız qolla məğlub ediblər. Bu rekordu ən son [[Azərbaycan Premyer Liqası 2016/2017|2016/17 mövsümündə]] "[[Qəbələ FK|Qəbələ]]" təkrarlamışdır.<ref name=":0">{{Cite news |title=Tarixdə 7-ci: İkinci legioner |url=https://www.pfl.az/news/14112/ |date=2025-09-02|publisher=Azərbaycan Premyer Liqası}}</ref> "Turan Tovuz"un qapıçısı [[İvan Konozalov]] isə 2016/17 mövsümündə "Qəbələ"nin qapıçısı olmuş [[Dmitri Bezotosnı]]dan sonra ölkə çempionatları tarixində ilk 5 matçda qapını təmiz saxlamış ikinci legioner qapıçı olub.<ref name=":0" /> "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" 32 ildə ikinci dəfə olaraq oynadığı ilk 9 matçda qələbə qazana bilməyib. Onlar "Turan Tovuz" və "[[Şamaxı]]" ilə matçlarını qolsuz yekunlaşdırmış, "Səbail" və "[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]"la isə 1:1 hesablı heç-heçə etmişdirlər. Klub ilk dəfə yeddi il əvvəl, [[Azərbaycan Premyer Liqası 2017/2018|2017/18 mövsümündə]] ilk 5 matçında qələbə qazana bilməyib, həmin mövsüm bu qələbəsizlik seriyası 6 oyun davam edib və yalnız 7-ci matçda qırılıb.<ref>{{Cite news |title=32 ildə ikinci dəfə |url=https://www.pfl.az/news/14111/ |date=2024-09-02 |publisher=Azərbaycan Premyer Liqası |access-date=2024-09-02 |archive-date=2024-09-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240902071403/https://www.pfl.az/news/14111 |url-status=live }}</ref> 20 sentyabrda, 7-ci turun "Qarabağ" və "Neftçi"nin qarşılaşdığı matçında "Neftçi"nin futbolçusu [[Robert Bauer]] öz qapılarına qol vuraraq mövsümün ilk avtoqolunun müəllifi olub. Bu, ölkə çempionatları tarixində 234-cü avtoqol olmaqla birlikdə, klubun öz qapısına vurduğu 25-ci avtoqol olub ki, bu da turnirin tarixində antirekorddur. Bu qol ilə həmçinin "Qarabağ" öz tarixində 34-cü dəfə rəqib qoluna sevinib ki, bununla da sahib olduğu rekordu yeniləyib.<ref>{{Cite web |date=2024-09-21 |title=Azərbaycan Premyer Liqasının cari mövsümündə ilk avtoqol qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-03 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240922014720/https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> Mövsümün azarkeş sayı rekordu IX turda keçirilən "Sumqayıt" – "Qarabağ" (0:1) qarşılaşmasında qeydə alınmış, [[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]]nda keçirilən matçı 7000 azarkeş izləmişdir.<ref>{{Cite web |date=2024-10-07 |title="Sumqayıt" - "Qarabağ" qarşılaşmasında mövsümün azarkeş rekordu qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-25 |website=Report İnformasiya Agentliyi |archive-date=2024-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241008230954/https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> == Futbolçular üzrə göstəricilər == === Bombardirlər === {{yenilənib|23 noyabr 2024-cü il}} {| class="wikitable" style="font-size:95%" | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|#}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Futbolçu}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Komanda}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Qol}}'''</center> |- |1 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Felipe Santos]] |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''7'''</center> |- |2 |{{Bayraq|Nigeriya}} [[Cesse Sekidika]] |[[Sabah FK|Sabah]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''6'''</center> |- | rowspan="2"|3 |{{Bayraq|Almaniya}} [[Coy-Lens Mikels]] |[[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''5'''</center> |- |{{Bayraq|Portuqaliya}} [[Leandro Andrade]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |- | rowspan="4" |4 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Rafael Utziq]] |[[Zirə FK|Zirə]] | rowspan="4" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''4'''</center> |- |{{Bayraq|Gürcüstan}} [[Davit Volkov]] |[[Zirə FK|Zirə]] |- |{{Bayraq|Slovakiya}} [[Pavol Safranko]] |[[Sabah FK|Sabah]] |- |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Toral Bayramov]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |- | rowspan="2" |5 |{{Bayraq|İspaniya}} [[Qorka Laruçça]] |[[Səbail FK|Səbail]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" | <center>'''3'''</center> |- |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Ramil Şeydayev]] |[[Neftçi FK|Neftçi]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası mövsümləri]] [[Kateqoriya:2024/2025 mövsümündə Azərbaycanda futbol]] k3hcima07bvs3jr7rr15e1fa1fj26y6 7865017 7865016 2024-11-26T19:39:47Z Sura Shukurlu 169201 /* Futbolçular üzrə göstəricilər */ 7865017 wikitext text/x-wiki {{Futbol liqası sezonu | şəkil = Azərbaycan Premyer Liqasının loqosu (2020-2022).png | pixels = 320px | tarix = 2 avqust 2024 | imza = | sezon = 2024/2025 | çempion = | yuxarı liqaya qalxanlar = | aşağı liqaya düşənlər = | Kontinental kubok1 = | kontinental kubok1 gedən = | Kontinental kubok2 = | kontinental kubok2 gedən = | matç sayı = 180 | ümumi qol sayı = | orta qol sayı = | komanda sayı = 10 | bombardirlər = | yüksək hesablı ev qələbəsi = | yüksək hesablı səfər qələbəsi = | ən qollu matç = | ən uzun qələbə seriyası = | ən uzun məğlubiyyətsizlik seriyası = | ən uzun qələbəsizlik seriyası = | ən uzun məğlubiyyət seriyası = | yüksək tamaşaçı sayı = | aşağı tamaşaçı sayı = | ümumi tamaşaçı sayı = | orta tamaşaçı sayı = | ən çox qol vuran = | ən çox asist edən = | əvvəlki sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024]] | sonrakı sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2025/2026|2025/2026]] }} '''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' — futbol üzrə [[Azərbaycan Premyer Liqası]]nın 33-cü mövsümüdür. [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024-cü illər mövsümü]]ndə turniri sonuncu - 10-cu pillədə baş vuran [[Qəbələ FK|"Qəbələ"]] Premyer Liqadan [[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Birinci Liqa]]ya yuvarlandı. Son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası 2023/2024|Birinci Liqanın]] çempionu olan [[Şamaxı FK|"Şamaxı"]] isə Premyer Liqaya vəsiqə qazandı. Azərbaycan Premyer Liqasında 2024/2025 mövsümünün püşkatma mərasimi 16 iyul tarixində baş tutdu. Yeni mövsüm avqustun 2-də start götürüb.<ref>{{Cite web |url=https://www.pfl.az/news/13976/ |title=Azərbaycan Premyer Liqasının püşkatma mərasimi keçiriləcək |access-date=2024-06-27 |archive-date=2024-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240627195348/https://www.pfl.az/news/13976 |url-status=live }}</ref> == Komandalar və məşqçiləri == * <small>'''BD''' — [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]</small> * <small>'''PL''' — [[Azərbaycan Premyer Liqası]]</small> Azərbaycan Premyer Liqasının 2024/2025-ci illər mövsümündə 10 futbol klubu mübarizə apardı. Onlardan doqquzu son mövsümdə [[Azərbaycan Premyer Liqası 2022/2023|Premyer Liqa]]da, digər biri isə son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]da mübarizə aparmışdı. {| class="wikitable" style="font-size:90%" ! colspan="2" rowspan="2" |Komanda ! colspan="2" |2023/2024 ! colspan="2" rowspan="2" |Rəhbər ! rowspan="2" |Məşqçi ! rowspan="2" |Yaş ! rowspan="2" |Təyinat ! rowspan="2" |Göndərilməsi ! rowspan="2" |Səbəb |- !Liqa !Yer |- | {{rəng qutusu|#BC2023}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] | PL | 8 | Prezident<ref name=":PR01">{{Cite news |last=[[Araz-Naxçıvan PFK]] |date=15.02.2024 |title=ARAZ NAXÇIVAN PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.arazpfc.az |url=https://arazpfk.com/rehber.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191234/https://arazpfk.com/rehber.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> | Ramin Axundov<ref name=":PR02">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=Zaur Axundovun qardaşı Araz-Naxçıvanın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191233/https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elmar Baxşiyev]] |44 | 08.04.2024<ref>{{Cite web |title=“Araz-Naxçıvan”ın baş məşqçisi rəsmən açıqlandı |url=https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240408131148/https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |archive-date=2024-04-08 |access-date=8 aprel 2024 |website=Qol.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#00519E}}{{rəng qutusu|#FFFF00}} | rowspan="2" | [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 9 | rowspan="2" | İH sədri<ref name=":PR03">{{Cite news |last=[[Kəpəz PFK]] |date=15.02.2024 |title=KƏPƏZ PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=Kapazpfc.az |url=https://www.kapazpfc.az/az/management |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191427/https://www.kapazpfc.az/az/management |archive-date=2024-03-23}}</ref> | rowspan="2" | İlqar Nadiri<ref name=":PR04">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=İlqar Nadiri "Kəpəz"in İdarə Heyətinin sədri seçilib |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191426/https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Adil Şükürov]] |48 |12.11.2023<ref name=":MS05">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Kəpəz” yeni baş məşqçisinin adını rəsmən açıqlayıb |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322200349/https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |archive-date=2024-03-22}}</ref> | 29.08.2024<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Premyer Liqa klubu baş məşqçisini istefaya göndərdi |url=https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240829093922/https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |archive-date=2024-08-29 |access-date=29 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azər Bağırov]] |40 | 01.09.2024<ref>{{Cite web |title=“Kəpəz”ə yeni baş məşqçi təyin edildi |url=https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240901112738/https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |archive-date=2024-09-01 |access-date=1 sentyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#FFFFFF}}{{rəng qutusu|#000000}} | rowspan="2" | [[Neftçi PFK|Neftçi]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 5 | rowspan="2" | Baş icraçı direktor<ref>{{Cite web |title=Rəhbərlik |url=https://neftchi.az/az/club/management |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2022-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220814122228/https://neftchi.az/az/club/management |url-status=live }}</ref> | rowspan="2" | [[Cenk Sümər]]<ref>{{Cite web |title=“Neftçi” PFK-ya yeni baş icraçı direktor təyin edilib {{!}} Neftçi pfk |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-06-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240625083233/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |url-status=live }}</ref> |{{Bayraq|Ukrayna}} [[Roman Qriqorçuk]] |59 |26.06.2024<ref>{{Cite web |date=26 iyun 2024 |title=Roman Qriqorçuk "Neftçi"də - RƏSMİ |url=https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211844/https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=Komanda.az |language=az}}</ref> |07.10.2024<ref>{{Cite web |title=Təşəkkürlər, Roman Qriqorçuk! |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-10-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241009004344/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |url-status=live }}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Neftçi”nin yeni baş məşqçisidir |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-14-152722 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0000FF}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |PL |1 |Prezident<ref name=":PR07">{{Cite news |last=[[Qarabağ FK]] |date=15.02.2024 |title=QARABAĞ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.qarabagh.com |url=https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192011/https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> |[[Tahir Gözəl]]<ref name=":PR08">{{Cite news |last=Azerisport.com |date=15.02.2024 |title=Tahir Gözəl Qarabağın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.azerisport.com |url=https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192025/https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Qurban Qurbanov]] |52 |04.08.2008<ref name=":MS09">{{Cite news |last=[[Trend İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title="Qarabağ" "Neftçi"nin sabiq baş məşqçisi ilə müqavilə bağlayıb |language={{ref-az}} |work=www.trend.az |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171113222238/https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |archive-date=2024-11-11}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | {{rəng qutusu|#FF0000}}{{rəng qutusu|#000000}} | [[Şamaxı FK|Şamaxı]] | BD | 1 | Prezident<ref name=":PR09">{{Cite news |last=[[Qəbələ FK]] |date=15.02.2024 |title=QƏBƏLƏ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.gabalafc.az |url=https://gabalafc.az/az/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192237/https://gabalafc.az/az/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> | [[Fariz Nəcəfov]]<ref name=":PR10">{{Cite news |last=[[Modern Media Qrupu|Modern.az]] |date=15.02.2024 |title=“Qəbələ”nin yeni prezidenti Fariz Nəcəfov oldu |language={{ref-az}} |work=www.modern.az |url=https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192308/https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Ayxan Abbasov]] |42 |13.06.2024<ref>{{Cite web |title=Ayxan Abbasov rəsmən “Şamaxı”da |url=https://futbolpress.az/ayxan-abbasov-rəsmən-samaxida/ |access-date=2 avqust 2024 |website=futbolpress.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#02428A}}{{rəng qutusu|#EA87C7}} | rowspan="2" | [[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 3 | rowspan="2" | Prezident | rowspan="2" | Maqsud Adıgözəlov |{{Bayraq|Croatia}} [[Krunoslav Renduliç]] |51 |05.03.2024<ref name=":MS16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sabah" yeni baş məşqçisini açıqladı |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |access-date=15.02.2024 |archive-date=2024-02-15 |urlhttps://qol.az/news/198197-sabah-yeni-bas-mesqcisini-aciqladi}}</ref> | 25.11.2024 | Qarşılıqlı razılıq əsasında<ref>{{cite web|title="Sabah" baş məşqçisini istefaya göndərdi|url=https://qol.az/news/207350-sabah-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> |- |{{Bayraq|Rusiya}} [[Vasili Berezutski]] |42 |25.11.2024<ref>{{cite web|title=“Sabah”a yeni baş məşqçi təyin olundu - Rəsmi+Şəkillər|url=https://qol.az/news/207359-sabaha-yeni-bas-mesqci-teyin-olundu-resmisekiller|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="3" | {{rəng qutusu|#343C60}}{{rəng qutusu|#70D0F6}} | rowspan="3" | [[Səbail FK|Səbail]] | rowspan="3" | PL | rowspan="3" | 6 | rowspan="3" | | rowspan="3" | |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Şahin Diniyev]] |58 |28.12.2022<ref name=":M17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Şahin Diniyev "Səbail"in baş məşqçisi olub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240317130821/https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |archive-date=2024-02-02}}</ref> |03.11.2024<ref>{{Cite web |title=Şahin Diniyev istefa verdi |url=https://qol.az/news/206557-sahin-diniyev-istefa-verdi |access-date=3 noyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |Vəzifəsindən istefa verib |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elvin Məmmədov]] ''(müvəqqəti)'' |36 |06.11.2024<ref>{{Cite web |date=6 noyabr 2024 |title="Səbail"in müvəqqəti baş məşqçisi bəlli olub |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |access-date=10 noyabr 2024 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241110080000/https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |url-status=live }}</ref> |12.11.2024 |müvəqqəti təyinat |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Cavid Hüseynov]] |36 |12.11.2024<ref>{{cite web|title=“Səbail" yeni baş məşqçisini rəsmən elan etdi|url=https://qol.az/news/206887-cavid-huseynov-sebailin-bas-mesqcisi-teyin-edildi-resmi|website=qol.az|access-date=13 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#8A2BE2}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | rowspan="2" | [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 4 | rowspan="2" | Prezident<ref name=":PR15">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Sumqayıt”ın yeni prezidenti açıqlandı |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125745/https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |archive-date=2024-03-24}}</ref> | rowspan="2" | Riad Rəfiyev<ref name=":PR16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sumqayıt"da yeni prezident - rəsmi |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125642/https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 |29.09.2022<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Sumqayıt”ın baş məşqçii oldu |url=https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240607114607/https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |archive-date=2024-06-07 |access-date=7 iyun 2024 |website=www.cempion.az}}</ref> |14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi Samir Abasovla yollar ayrılıb |url=https://www.sfc.az/news/post/158 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> |Məşqçinin şəxsi istəyi |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Vaqif Cavadov]] (''müvəqqəti'') |35 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi postu Vaqif Cavadova həvalə olunub |url=https://www.sfc.az/news/post/159 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0887B2}}{{rəng qutusu|#EF092F}} |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |PL |7 |İH sədri<ref name=":PR13">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Turan Tovuz”un İdarə Heyətinə yeni sədr seçildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124816/https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |archive-date=2024-03-24}}</ref> |Ehtiram Quliyev<ref name=":PR14">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Turan Tovuz"da yeni rəhbər |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125017/https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Türkmənistan}} [[Qurban Berdiyev]] |71 |25.06.2024<ref>{{Cite web |title="Turan Tovuz" Kurban Berdıyevin təyinatını rəsmən açıqladı |url=https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211814/https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0298F6}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Zirə FK|Zirə]] |PL |2 |Prezident<ref name=":PR11">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezident təyin edildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210117112411/https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |archive-date=2021-01-17}}</ref> |[[Taleh Nəsibov]]<ref name=":PR12">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezidenti müəyyənləşdi |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124434/https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Rəşad Sadıqov]] |42 |17.07.2020<ref name=":MS17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Rəşad Sadıqov "Zirə"nin baş məşqçisi təyin olunub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125220/https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |} {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan|float=right|width=330|caption='''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' mövsümündə iştirak edən komandalarının xəritədə yerləri.<br/>Adları ''kursiv'' ilə yazılmış komandalar [[Dağlıq Qarabağ münaqişəsi|Qarabağ münaqişəsi]] zonasında yerləşir və ev oyunlarını [[Bakı|Bakı şəhərində]] oynamalı olur.|places= <!--BAKI KLUBLARI--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=49.9 |label=[[Neftçi PFK|Neftçi]]<br/>[[Sabah FK|Sabah]]<br/>[[Səbail FK|Səbail]]}} <!--DİGƏR KLUBLAR--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.59 |long=49.67 |label=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.38 |long=48.38 |label=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=39.993 |long=46.9305 |label=''[[Qarabağ FK|Qarabağ]]''}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=50.3 |label=[[Zirə FK|Zirə]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.706111 |long=46.361944 |label=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.992222 |long=45.625556 |label=[[Turan Tovuz FK|Turan-Tovuz]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat_deg=39|lat_min=12|lon_deg=45|lon_min=24|label=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]}} }} == Stadionlar == {| class="wikitable" style="font-size:95%" !Komanda !Stadion !Şəhər !Tutumu !Oyun sayı |- |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |[[Liv Bona Dea Arena]] (Dalğa Arena){{Efn|23 fevral 2024-cü il tarixində [[Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası]] və “Liv Bona Dea Hospital” arasında arasında sponsorluq müqaviləsi imzalanıb. Sponsorluq müqaviləsinə əsasən, “Dalğa Arena” bundan sonra 4 il ərzində “Liv Bona Dea Arena” adlandırılacaq.<ref name=":08">{{cite news|title="Dalğa Arena"nın adı dəyişdirildi|author=Qol.az|newspaper=www.qol.az|date=15.02.2024|url=https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|accessdate=15.02.2024|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240321204229/https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|archivedate=2024-03-21|url-status=live}}</ref>}} |[[Xəzər rayonu]] |6.700 | |- |[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |[[Gəncə şəhər stadionu]] |[[Gəncə]] | — | |- |[[Neftçi PFK|Neftçi]] |[[Neftçi Arena]] |[[Bakı]] |11.000 | |- | rowspan="2" |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |[[Azersun Arena]] | rowspan="2" |[[Bakı]] |5.800 | |- |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|Tofiq Bəhramov adına Stadion]] |31.200 | |- |[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |[[Şamaxı şəhər stadionu]] |[[Şamaxı]] |2.200 | |- |[[Sabah FK|Sabah]] |[[Bank Respublika Arena]] |[[Xırdalan]] |13.000 | |- |[[Səbail FK|Səbail]] |[[ASCO Arena]] |[[Səbail rayonu]] |3.000 | |- | rowspan="2" |[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |[[Kapital Bank Arena]] | rowspan="2" |[[Sumqayıt]] |1.400 | |- |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]] |9.502 | |- |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |[[Tovuz şəhər stadionu]] |[[Tovuz]] |7.000 | |- |[[Zirə FK|Zirə]] |[[Zirə İdman Kompleksi|Zirə qəsəbə stadionu]] |[[Xəzər rayonu]] |1.500 | |} {| class="wikitable" |+ | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Dalga Arena.jpg|252x252px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center></center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:İlham Əliyev Bakıda “8 KM” stadionunun açılışında iştirak etmişdir (1).jpg|228x228px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:National Stadium named after Tofig Bahramov after major overhaul and reconstruction.jpg|244x244px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Şamaxı_şəhər_stadionu_01.jpg|244x244px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Liv Bona Dea Arena|<span style="color:white">'''Liv Bona Dea Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Gəncə şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Gəncə şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Neftçi Arena|<span style="color:white">'''Neftçi Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|<span style="color:white">'''Tofiq Bəhramov adına stadion'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Şamaxı şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Şamaxı şəhər stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 6.700 |'''Tutumu:''' — |'''Tutumu:''' 11.000 |'''Tutumu:''' 31.200 |'''Tutumu:''' 2.200 |- |'''Komanda:''' [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |'''Komanda:''' [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |'''Komanda:''' [[Neftçi PFK|Neftçi]] |'''Komanda:''' [[Qarabağ FK|Qarabağ]] |'''Komanda:''' [[Şamaxı FK|Şamaxı]] |- | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Bank Respubika Arena.jpg|236x236px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:ASCO Arena.jpg|210x210px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Ilham Aliyev viewed conditions created in Mehdi Huseynzade Sumgayit City Stadium 09.jpg|224x224px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Tovuz şəhər stadionu.jpg|256x256px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Zirə qəsəbə stadionu.jpg|256x256px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Bank Respublika Arena|<span style="color:white">'''Bank Respublika Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[ASCO Arena|<span style="color:white">'''ASCO Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Mehdi Hüseynzadə stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tovuz şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Tovuz şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Zirə İdman Kompleksi|<span style="color:white">'''Zirə qəsəbə stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 13.000 |'''Tutumu:''' 3.000 |'''Tutumu:''' 9.502 |'''Tutumu:''' 7.000 |'''Tutumu:''' 1.500 |- |'''Komanda:''' [[Sabah FK|Sabah]] |'''Komanda:''' [[Səbail FK|Səbail]] |'''Komanda:''' [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |'''Komanda:''' [[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |'''Komanda:''' [[Zirə FK|Zirə]] |} == Turnir cədvəli == {{yeniləndi|26 noyabr 2024}} <onlyinclude>{{#invoke:Sports table|main|style=WDL |source=<ref>{{cite web |url=https://www.pfl.az/cat2/21 |title=Misli Premyer Liqası / Turnir cədvəli |publisher=Azərbaycan Peşəkar Futbol Liqası |access-date=28 sentyabr 2024 |archive-date=21 sentyabr 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240921165844/https://www.pfl.az/cat2/21 |url-status=live }}</ref> <!--Update team positions here--> |team1=QAR |team2=ARA |team3=TUR |team4=ZIR |team5=SAB |team6=SHM |team7=SUM |team8=NEF |team9=SEB |team10=KAP <!--Update team qualifications here (defined below)--> |result1=CL1Q |result2=ECL2Q |result3=ECL2Q |result10=REL <!--Update team results here and then (if needed) positions above. Don't forget to update the date (update parameter)--> |update=26 noyabr 2024 |win_QAR=11 |draw_QAR=1 |loss_QAR=1 |gf_QAR=35 |ga_QAR=6 <!-- Qarabağ --> |win_TUR=7 |draw_TUR=6 |loss_TUR=1 |gf_TUR=20 |ga_TUR=11 <!-- Turan-Tovuz --> |win_ARA=10 |draw_ARA=3 |loss_ARA=1 |gf_ARA=18 |ga_ARA=10 <!-- Araz-Naxçıvan --> |win_SAB=4|draw_SAB=7 |loss_SAB=3 |gf_SAB=23 |ga_SAB=20 <!-- Sabah --> |win_SHM=3 |draw_SHM=4 |loss_SHM=6 |gf_SHM=11 |ga_SHM=17 <!-- Shamakhi --> |win_ZIR=6 |draw_ZIR=2 |loss_ZIR=6 |gf_ZIR=19 |ga_ZIR=15 <!-- Zira --> |win_SUM=5 |draw_SUM=1 |loss_SUM=8 |gf_SUM=12 |ga_SUM=17 <!-- Sumgayit --> |win_SEB=2 |draw_SEB=2 |loss_SEB=10 |gf_SEB=16 |ga_SEB=26 <!-- Sabail --> |win_NEF=2 |draw_NEF=7 |loss_NEF=5 |gf_NEF=13 |ga_NEF=20 <!-- Neftçi --> |win_KAP=2 |draw_KAP=1 |loss_KAP=11 |gf_KAP=10 |ga_KAP=35 <!-- Kapaz --> <!--Status--> <!--Team definitions (wikilinks in table)--> |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_ARA=[[Araz Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] <!--Table settings and rules--> |show_limit=5 |class_rules=1) Xal; 2) Şəxsi görüşlərdə qazanılan xal; 3) Şəxsi görüşlərdə qol fərqi; 4) Şəxsi görüşlərdə atılan qol; 5) İki komanda olduğu təqdirdə şəxsi görüşlərdə səfərdə ən çox qol atan; 6) Qol ortalaması; 7) Atılan qol <!--Qualification and relegation column definitions--> |res_col_header=Q |col_CL1Q=green1 |text_CL1Q={{nobr|[[UEFA Çempionlar Liqası]] birinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_ECL2Q=yellow1 |text_ECL2Q={{nobr|[[UEFA Avropa Konfrans Liqası]] ikinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_REL=red1 |text_REL= [[Azərbaycan Birinci Liqası]]na düşmə }}</onlyinclude> == Nəticələr == Klublar bir-biri ilə 4 dəfə, ümumilikdə 36 matç keçirir. === 1-18 ci turun matçları === {{Yeniləndi|26 noyabr 2024}} {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = 1-0 | match_ARA_KAP = 1-0 | match_ARA_NEF = 1-1 | match_ARA_QAR = 1-4 | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = 3-2 | match_ARA_SUM = 1-0 | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = 1-1 | match_KAP_ARA = 2-0 | match_KAP_SHM = 0-2 | match_KAP_NEF = 4-3 | match_KAP_QAR = 0-5 | match_KAP_SAB = 2-3 | match_KAP_SEB = 1-0 | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = 0-3 | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = 0-1 | match_NEF_SHM = 2-2 | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = 0-2 | match_NEF_SEB = 3-1 | match_NEF_SUM = 1-1 | match_NEF_TUR = 0-0 | match_NEF_ZIR = 2-1 | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = 3-0 | match_QAR_KAP = 3-0 | match_QAR_NEF = 4-0 | match_QAR_SAB = 3-2 | match_QAR_SEB = 2-1 | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = 0-1 | match_QAR_ZIR = 4-0 | match_SAB_ARA = 1-1 | match_SAB_SHM = 2-2 | match_SAB_KAP = 2-2 | match_SAB_NEF = 0-0 | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = 3-1 | match_SAB_TUR = 2-2 | match_SAB_ZIR = 0-2 | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = 2-0 | match_SEB_KAP = 4-0 | match_SEB_NEF = 1-1 | match_SEB_QAR = 0-3 | match_SEB_SAB = 2-4 | match_SEB_SUM = 0-1 | match_SEB_TUR = 1-1 | match_SEB_ZIR = | match_SHM_ARA = 0-1 | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = 0-0 | match_SHM_QAR = * | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = 1-0 | match_SHM_TUR = 2-2 | match_SHM_ZIR = 0-2 | match_SUM_ARA = 0-1 | match_SUM_SHM = 2-1 | match_SUM_KAP = 2-0 | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = 0-1 | match_SUM_SAB = 1-0 | match_SUM_SEB = 2-1 | match_SUM_TUR = 2-4 | match_SUM_ZIR = 0-2 | match_TUR_ARA = 1-2 | match_TUR_SHM = 2-2 | match_TUR_KAP = 2-1 | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = 0-0 | match_TUR_SAB = 1-1 | match_TUR_SEB = 1-0 | match_TUR_SUM = 1-0 | match_TUR_ZIR = 1-0 | match_ZIR_ARA = * | match_ZIR_SHM = 0-1 | match_ZIR_KAP = 3-0 | match_ZIR_NEF = 2-0 | match_ZIR_QAR = 1-3 | match_ZIR_SAB = 1-1 | match_ZIR_SEB = 4-1 | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} === 19–36 cı turun matçları === {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = | match_ARA_KAP = | match_ARA_NEF = | match_ARA_QAR = | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = | match_ARA_SUM = | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = | match_SHM_ARA = | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = | match_SHM_QAR = | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = | match_SHM_TUR = | match_SHM_ZIR = | match_KAP_ARA = | match_KAP_SHM = | match_KAP_NEF = | match_KAP_QAR = | match_KAP_SAB = | match_KAP_SEB = | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = | match_NEF_SHM = | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = | match_NEF_SEB = | match_NEF_SUM = | match_NEF_TUR = | match_NEF_ZIR = | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = | match_QAR_KAP = | match_QAR_NEF = | match_QAR_SAB = | match_QAR_SEB = | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = | match_QAR_ZIR = | match_SAB_ARA = | match_SAB_SHM = | match_SAB_KAP = | match_SAB_NEF = | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = | match_SAB_TUR = | match_SAB_ZIR = | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = | match_SEB_KAP = | match_SEB_NEF = | match_SEB_QAR = | match_SEB_SAB = | match_SEB_SUM = | match_SEB_TUR = | match_SEB_ZIR = | match_SUM_ARA = | match_SUM_SHM = | match_SUM_KAP = | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = | match_SUM_SAB = | match_SUM_SEB = | match_SUM_TUR = | match_SUM_ZIR = | match_TUR_ARA = | match_TUR_SHM = | match_TUR_KAP = | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = | match_TUR_SAB = | match_TUR_SEB = | match_TUR_SUM = | match_TUR_ZIR = | match_ZIR_ARA = | match_ZIR_SHM = | match_ZIR_KAP = | match_ZIR_NEF = | match_ZIR_QAR = | match_ZIR_SAB = | match_ZIR_SEB = | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} == Statistikalar == == Rekordlar == 2024/25 mövsümündə "[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]]" oynadığı ilk 5 matçda heç bir qol buraxmayaraq ölkə çempionatlarının 32 illik tarixində bunu edən 7-ci komanda olub. Belə ki, klubun "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" ilə matçı 0:0 hesabı ilə bitib və onlar ardınca "[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]", "[[Qarabağ FK|Qarabağ]]" və "[[Səbail FK|Səbail]]"i bir, "[[Kəpəz PFK|Kəpəz]]"i isə üç cavabsız qolla məğlub ediblər. Bu rekordu ən son [[Azərbaycan Premyer Liqası 2016/2017|2016/17 mövsümündə]] "[[Qəbələ FK|Qəbələ]]" təkrarlamışdır.<ref name=":0">{{Cite news |title=Tarixdə 7-ci: İkinci legioner |url=https://www.pfl.az/news/14112/ |date=2025-09-02|publisher=Azərbaycan Premyer Liqası}}</ref> "Turan Tovuz"un qapıçısı [[İvan Konozalov]] isə 2016/17 mövsümündə "Qəbələ"nin qapıçısı olmuş [[Dmitri Bezotosnı]]dan sonra ölkə çempionatları tarixində ilk 5 matçda qapını təmiz saxlamış ikinci legioner qapıçı olub.<ref name=":0" /> "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" 32 ildə ikinci dəfə olaraq oynadığı ilk 9 matçda qələbə qazana bilməyib. Onlar "Turan Tovuz" və "[[Şamaxı]]" ilə matçlarını qolsuz yekunlaşdırmış, "Səbail" və "[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]"la isə 1:1 hesablı heç-heçə etmişdirlər. Klub ilk dəfə yeddi il əvvəl, [[Azərbaycan Premyer Liqası 2017/2018|2017/18 mövsümündə]] ilk 5 matçında qələbə qazana bilməyib, həmin mövsüm bu qələbəsizlik seriyası 6 oyun davam edib və yalnız 7-ci matçda qırılıb.<ref>{{Cite news |title=32 ildə ikinci dəfə |url=https://www.pfl.az/news/14111/ |date=2024-09-02 |publisher=Azərbaycan Premyer Liqası |access-date=2024-09-02 |archive-date=2024-09-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240902071403/https://www.pfl.az/news/14111 |url-status=live }}</ref> 20 sentyabrda, 7-ci turun "Qarabağ" və "Neftçi"nin qarşılaşdığı matçında "Neftçi"nin futbolçusu [[Robert Bauer]] öz qapılarına qol vuraraq mövsümün ilk avtoqolunun müəllifi olub. Bu, ölkə çempionatları tarixində 234-cü avtoqol olmaqla birlikdə, klubun öz qapısına vurduğu 25-ci avtoqol olub ki, bu da turnirin tarixində antirekorddur. Bu qol ilə həmçinin "Qarabağ" öz tarixində 34-cü dəfə rəqib qoluna sevinib ki, bununla da sahib olduğu rekordu yeniləyib.<ref>{{Cite web |date=2024-09-21 |title=Azərbaycan Premyer Liqasının cari mövsümündə ilk avtoqol qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-03 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240922014720/https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> Mövsümün azarkeş sayı rekordu IX turda keçirilən "Sumqayıt" – "Qarabağ" (0:1) qarşılaşmasında qeydə alınmış, [[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]]nda keçirilən matçı 7000 azarkeş izləmişdir.<ref>{{Cite web |date=2024-10-07 |title="Sumqayıt" - "Qarabağ" qarşılaşmasında mövsümün azarkeş rekordu qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-25 |website=Report İnformasiya Agentliyi |archive-date=2024-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241008230954/https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> == Futbolçular üzrə göstəricilər == === Bombardirlər === {{yenilənib|23 noyabr 2024-cü il}} {| class="wikitable" style="font-size:95%" | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|#}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Futbolçu}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Komanda}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Qol}}'''</center> |- |1 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Felipe Santos]] |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''7'''</center> |- |2 |{{Bayraq|Nigeriya}} [[Cesse Sekidika]] |[[Sabah FK|Sabah]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''6'''</center> |- | rowspan="2"|3 |{{Bayraq|Almaniya}} [[Coy-Lens Mikels]] |[[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''5'''</center> |- |{{Bayraq|Portuqaliya}} [[Leandro Andrade]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |- | rowspan="4" |4 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Rafael Utziq]] |[[Zirə FK|Zirə]] | rowspan="4" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''4'''</center> |- |{{Bayraq|Gürcüstan}} [[Davit Volkov]] |[[Zirə FK|Zirə]] |- |{{Bayraq|Slovakiya}} [[Pavol Safranko]] |[[Sabah FK|Sabah]] |- |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Toral Bayramov]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası mövsümləri]] [[Kateqoriya:2024/2025 mövsümündə Azərbaycanda futbol]] 5tdtzqbf4p3b1uo3h9b85wxilmnbcjz 7865046 7865017 2024-11-26T20:08:27Z Sura Shukurlu 169201 /* Turnir cədvəli */ 7865046 wikitext text/x-wiki {{Futbol liqası sezonu | şəkil = Azərbaycan Premyer Liqasının loqosu (2020-2022).png | pixels = 320px | tarix = 2 avqust 2024 | imza = | sezon = 2024/2025 | çempion = | yuxarı liqaya qalxanlar = | aşağı liqaya düşənlər = | Kontinental kubok1 = | kontinental kubok1 gedən = | Kontinental kubok2 = | kontinental kubok2 gedən = | matç sayı = 180 | ümumi qol sayı = | orta qol sayı = | komanda sayı = 10 | bombardirlər = | yüksək hesablı ev qələbəsi = | yüksək hesablı səfər qələbəsi = | ən qollu matç = | ən uzun qələbə seriyası = | ən uzun məğlubiyyətsizlik seriyası = | ən uzun qələbəsizlik seriyası = | ən uzun məğlubiyyət seriyası = | yüksək tamaşaçı sayı = | aşağı tamaşaçı sayı = | ümumi tamaşaçı sayı = | orta tamaşaçı sayı = | ən çox qol vuran = | ən çox asist edən = | əvvəlki sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024]] | sonrakı sezon = [[Azərbaycan Premyer Liqası 2025/2026|2025/2026]] }} '''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' — futbol üzrə [[Azərbaycan Premyer Liqası]]nın 33-cü mövsümüdür. [[Azərbaycan Premyer Liqası 2023/2024|2023/2024-cü illər mövsümü]]ndə turniri sonuncu - 10-cu pillədə baş vuran [[Qəbələ FK|"Qəbələ"]] Premyer Liqadan [[Azərbaycan Birinci Liqası 2024/2025|Birinci Liqa]]ya yuvarlandı. Son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası 2023/2024|Birinci Liqanın]] çempionu olan [[Şamaxı FK|"Şamaxı"]] isə Premyer Liqaya vəsiqə qazandı. Azərbaycan Premyer Liqasında 2024/2025 mövsümünün püşkatma mərasimi 16 iyul tarixində baş tutdu. Yeni mövsüm avqustun 2-də start götürüb.<ref>{{Cite web |url=https://www.pfl.az/news/13976/ |title=Azərbaycan Premyer Liqasının püşkatma mərasimi keçiriləcək |access-date=2024-06-27 |archive-date=2024-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240627195348/https://www.pfl.az/news/13976 |url-status=live }}</ref> == Komandalar və məşqçiləri == * <small>'''BD''' — [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]</small> * <small>'''PL''' — [[Azərbaycan Premyer Liqası]]</small> Azərbaycan Premyer Liqasının 2024/2025-ci illər mövsümündə 10 futbol klubu mübarizə apardı. Onlardan doqquzu son mövsümdə [[Azərbaycan Premyer Liqası 2022/2023|Premyer Liqa]]da, digər biri isə son mövsümdə [[Azərbaycan Birinci Liqası|Birinci Divizon]]da mübarizə aparmışdı. {| class="wikitable" style="font-size:90%" ! colspan="2" rowspan="2" |Komanda ! colspan="2" |2023/2024 ! colspan="2" rowspan="2" |Rəhbər ! rowspan="2" |Məşqçi ! rowspan="2" |Yaş ! rowspan="2" |Təyinat ! rowspan="2" |Göndərilməsi ! rowspan="2" |Səbəb |- !Liqa !Yer |- | {{rəng qutusu|#BC2023}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] | PL | 8 | Prezident<ref name=":PR01">{{Cite news |last=[[Araz-Naxçıvan PFK]] |date=15.02.2024 |title=ARAZ NAXÇIVAN PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.arazpfc.az |url=https://arazpfk.com/rehber.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191234/https://arazpfk.com/rehber.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> | Ramin Axundov<ref name=":PR02">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=Zaur Axundovun qardaşı Araz-Naxçıvanın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191233/https://qafqazinfo.az/news/detail/zaur-axundovun-qardasi-premyer-liqa-klubunun-prezidenti-oldu-406236 |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elmar Baxşiyev]] |44 | 08.04.2024<ref>{{Cite web |title=“Araz-Naxçıvan”ın baş məşqçisi rəsmən açıqlandı |url=https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240408131148/https://qol.az/news/199349-araz-naxcivanin-bas-mesqcisi-resmen-aciqlandi |archive-date=2024-04-08 |access-date=8 aprel 2024 |website=Qol.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#00519E}}{{rəng qutusu|#FFFF00}} | rowspan="2" | [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 9 | rowspan="2" | İH sədri<ref name=":PR03">{{Cite news |last=[[Kəpəz PFK]] |date=15.02.2024 |title=KƏPƏZ PFK-NİN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=Kapazpfc.az |url=https://www.kapazpfc.az/az/management |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191427/https://www.kapazpfc.az/az/management |archive-date=2024-03-23}}</ref> | rowspan="2" | İlqar Nadiri<ref name=":PR04">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=İlqar Nadiri "Kəpəz"in İdarə Heyətinin sədri seçilib |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323191426/https://report.az/futbol-xeberleri/ilqar-nadiri-kepez-in-idare-heyetinin-sedri-secilib/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Adil Şükürov]] |48 |12.11.2023<ref name=":MS05">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Kəpəz” yeni baş məşqçisinin adını rəsmən açıqlayıb |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322200349/https://report.az/futbol-xeberleri/kepez-yeni-bas-mesqcisinin-adini-resmen-aciqlayib/ |archive-date=2024-03-22}}</ref> | 29.08.2024<ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Premyer Liqa klubu baş məşqçisini istefaya göndərdi |url=https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240829093922/https://qol.az/news/204291-azerbaycan-premyer-liqa-klubu-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi |archive-date=2024-08-29 |access-date=29 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Azər Bağırov]] |40 | 01.09.2024<ref>{{Cite web |title=“Kəpəz”ə yeni baş məşqçi təyin edildi |url=https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240901112738/https://qol.az/news/204386-kepeze-yeni-bas-mesqci-teyin-edildi |archive-date=2024-09-01 |access-date=1 sentyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#FFFFFF}}{{rəng qutusu|#000000}} | rowspan="2" | [[Neftçi PFK|Neftçi]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 5 | rowspan="2" | Baş icraçı direktor<ref>{{Cite web |title=Rəhbərlik |url=https://neftchi.az/az/club/management |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2022-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220814122228/https://neftchi.az/az/club/management |url-status=live }}</ref> | rowspan="2" | [[Cenk Sümər]]<ref>{{Cite web |title=“Neftçi” PFK-ya yeni baş icraçı direktor təyin edilib {{!}} Neftçi pfk |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-06-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240625083233/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-06-25-103507 |url-status=live }}</ref> |{{Bayraq|Ukrayna}} [[Roman Qriqorçuk]] |59 |26.06.2024<ref>{{Cite web |date=26 iyun 2024 |title=Roman Qriqorçuk "Neftçi"də - RƏSMİ |url=https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211844/https://komanda.az/roman-qriqorcuk-neftcid%C9%99-resmi/ |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=Komanda.az |language=az}}</ref> |07.10.2024<ref>{{Cite web |title=Təşəkkürlər, Roman Qriqorçuk! |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az |archive-date=2024-10-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241009004344/https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-07-195802 |url-status=live }}</ref> | Qarşılıqlı razılaşma əsasında |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Neftçi”nin yeni baş məşqçisidir |url=https://neftchi.az/az/news/neftchi-news-2024-10-14-152722 |access-date=3 noyabr 2024 |website=neftchi.az |language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0000FF}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |PL |1 |Prezident<ref name=":PR07">{{Cite news |last=[[Qarabağ FK]] |date=15.02.2024 |title=QARABAĞ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.qarabagh.com |url=https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192011/https://qarabagh.com/az/staff/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> |[[Tahir Gözəl]]<ref name=":PR08">{{Cite news |last=Azerisport.com |date=15.02.2024 |title=Tahir Gözəl Qarabağın prezidenti oldu |language={{ref-az}} |work=www.azerisport.com |url=https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192025/https://www.azerisport.com/football/20150921143933052.html |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Qurban Qurbanov]] |52 |04.08.2008<ref name=":MS09">{{Cite news |last=[[Trend İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title="Qarabağ" "Neftçi"nin sabiq baş məşqçisi ilə müqavilə bağlayıb |language={{ref-az}} |work=www.trend.az |url=https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171113222238/https://az.trend.az/azerbaijan/society/1261830.html |archive-date=2024-11-11}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | {{rəng qutusu|#FF0000}}{{rəng qutusu|#000000}} | [[Şamaxı FK|Şamaxı]] | BD | 1 | Prezident<ref name=":PR09">{{Cite news |last=[[Qəbələ FK]] |date=15.02.2024 |title=QƏBƏLƏ FK-NIN RƏHBƏRLİYİ |language={{ref-az}} |work=www.gabalafc.az |url=https://gabalafc.az/az/rehberlik |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192237/https://gabalafc.az/az/rehberlik |archive-date=2024-03-23}}</ref> | [[Fariz Nəcəfov]]<ref name=":PR10">{{Cite news |last=[[Modern Media Qrupu|Modern.az]] |date=15.02.2024 |title=“Qəbələ”nin yeni prezidenti Fariz Nəcəfov oldu |language={{ref-az}} |work=www.modern.az |url=https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240323192308/https://modern.az/aktual/198232/qebelenin-yeni-prezidenti-fariz-necefov-oldu/ |archive-date=2024-03-23}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Ayxan Abbasov]] |42 |13.06.2024<ref>{{Cite web |title=Ayxan Abbasov rəsmən “Şamaxı”da |url=https://futbolpress.az/ayxan-abbasov-rəsmən-samaxida/ |access-date=2 avqust 2024 |website=futbolpress.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#02428A}}{{rəng qutusu|#EA87C7}} | rowspan="2" | [[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 3 | rowspan="2" | Prezident | rowspan="2" | Maqsud Adıgözəlov |{{Bayraq|Croatia}} [[Krunoslav Renduliç]] |51 |05.03.2024<ref name=":MS16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sabah" yeni baş məşqçisini açıqladı |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |access-date=15.02.2024 |archive-date=2024-02-15 |urlhttps://qol.az/news/198197-sabah-yeni-bas-mesqcisini-aciqladi}}</ref> | 25.11.2024 | Qarşılıqlı razılıq əsasında<ref>{{cite web|title="Sabah" baş məşqçisini istefaya göndərdi|url=https://qol.az/news/207350-sabah-bas-mesqcisini-istefaya-gonderdi|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> |- |{{Bayraq|Rusiya}} [[Vasili Berezutski]] |42 |25.11.2024<ref>{{cite web|title=“Sabah”a yeni baş məşqçi təyin olundu - Rəsmi+Şəkillər|url=https://qol.az/news/207359-sabaha-yeni-bas-mesqci-teyin-olundu-resmisekiller|website=qol.az|access-date=25 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="3" | {{rəng qutusu|#343C60}}{{rəng qutusu|#70D0F6}} | rowspan="3" | [[Səbail FK|Səbail]] | rowspan="3" | PL | rowspan="3" | 6 | rowspan="3" | | rowspan="3" | |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Şahin Diniyev]] |58 |28.12.2022<ref name=":M17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Şahin Diniyev "Səbail"in baş məşqçisi olub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240317130821/https://report.az/futbol-xeberleri/sahin-diniyev-sebail-in-bas-mesqcisi-olub/ |archive-date=2024-02-02}}</ref> |03.11.2024<ref>{{Cite web |title=Şahin Diniyev istefa verdi |url=https://qol.az/news/206557-sahin-diniyev-istefa-verdi |access-date=3 noyabr 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |Vəzifəsindən istefa verib |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Elvin Məmmədov]] ''(müvəqqəti)'' |36 |06.11.2024<ref>{{Cite web |date=6 noyabr 2024 |title="Səbail"in müvəqqəti baş məşqçisi bəlli olub |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |access-date=10 noyabr 2024 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241110080000/https://report.az/futbol-xeberleri/sebail-in-muveqqeti-bas-mesqcisi-aciqlanib/ |url-status=live }}</ref> |12.11.2024 |müvəqqəti təyinat |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Cavid Hüseynov]] |36 |12.11.2024<ref>{{cite web|title=“Səbail" yeni baş məşqçisini rəsmən elan etdi|url=https://qol.az/news/206887-cavid-huseynov-sebailin-bas-mesqcisi-teyin-edildi-resmi|website=qol.az|access-date=13 noyabr 2024|language=az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- | rowspan="2" | {{rəng qutusu|#8A2BE2}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} | rowspan="2" | [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] | rowspan="2" | PL | rowspan="2" | 4 | rowspan="2" | Prezident<ref name=":PR15">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Sumqayıt”ın yeni prezidenti açıqlandı |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125745/https://qafqazinfo.az/news/detail/sumqayitin-yeni-prezidenti-aciqlandi-213152 |archive-date=2024-03-24}}</ref> | rowspan="2" | Riad Rəfiyev<ref name=":PR16">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Sumqayıt"da yeni prezident - rəsmi |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125642/https://qol.az/news/117978-sumqayitda-yeni-prezident-resmi |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Samir Abbasov]] |46 |29.09.2022<ref>{{Cite web |title=Samir Abasov “Sumqayıt”ın baş məşqçii oldu |url=https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240607114607/https://www.cempion.az/az/newscontent/znewscontent/59753/samir-abasov-sumqayitin-bas-mesqcii-oldu |archive-date=2024-06-07 |access-date=7 iyun 2024 |website=www.cempion.az}}</ref> |14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi Samir Abasovla yollar ayrılıb |url=https://www.sfc.az/news/post/158 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> |Məşqçinin şəxsi istəyi |- |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Vaqif Cavadov]] (''müvəqqəti'') |35 | 14.10.2024<ref>{{Cite web |title=Baş məşqçi postu Vaqif Cavadova həvalə olunub |url=https://www.sfc.az/news/post/159 |access-date=3 noyabr 2024 |website=www.sfc.az}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0887B2}}{{rəng qutusu|#EF092F}} |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |PL |7 |İH sədri<ref name=":PR13">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Turan Tovuz”un İdarə Heyətinə yeni sədr seçildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124816/https://qafqazinfo.az/news/detail/turan-tovuzun-idare-heyetine-yeni-sedr-secildi-405888 |archive-date=2024-03-24}}</ref> |Ehtiram Quliyev<ref name=":PR14">{{Cite news |last=Qol.az |date=15.02.2024 |title="Turan Tovuz"da yeni rəhbər |language={{ref-az}} |work=www.qol.az |url=https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125017/https://qol.az/news/189671-turan-tovuzda-yeni-teyinat |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Türkmənistan}} [[Qurban Berdiyev]] |71 |25.06.2024<ref>{{Cite web |title="Turan Tovuz" Kurban Berdıyevin təyinatını rəsmən açıqladı |url=https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240802211814/https://qol.az/news/201965-turan-tovuz-kurban-berdiyevin-teyinatini-resmen-aciqladi |archive-date=2024-08-02 |access-date=2 avqust 2024 |website=qol.az |language=az}}</ref> |colspan="2" |<center>—</center> |- |{{rəng qutusu|#0298F6}}{{rəng qutusu|#FFFFFF}} |[[Zirə FK|Zirə]] |PL |2 |Prezident<ref name=":PR11">{{Cite news |last=[[Qafqazinfo.az]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezident təyin edildi |language={{ref-az}} |work=www.qafqazinfo.az |url=https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210117112411/https://qafqazinfo.az/news/detail/zire-klubuna-yeni-prezident-teyin-edildi-294486 |archive-date=2021-01-17}}</ref> |[[Taleh Nəsibov]]<ref name=":PR12">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=“Zirə” Futbol Klubuna yeni prezidenti müəyyənləşdi |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324124434/https://report.az/futbol-xeberleri/zire-nin-yeni-prezidenti-mueyyenlesdi/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> |{{Bayraq|Azerbaijan}} [[Rəşad Sadıqov]] |42 |17.07.2020<ref name=":MS17">{{Cite news |last=[[Report İnformasiya Agentliyi]] |date=15.02.2024 |title=Rəşad Sadıqov "Zirə"nin baş məşqçisi təyin olunub |language={{ref-az}} |work=www.report.az |url=https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |url-status=live |access-date=15.02.2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240324125220/https://report.az/futbol-xeberleri/resad-sadiqov-zire-nin-bas-mesqcisi-teyin-olunub/ |archive-date=2024-03-24}}</ref> | colspan="2" |<center>—</center> |} {{Yer xəritəsi+|Azərbaycan|float=right|width=330|caption='''Azərbaycan Premyer Liqası 2024/2025''' mövsümündə iştirak edən komandalarının xəritədə yerləri.<br/>Adları ''kursiv'' ilə yazılmış komandalar [[Dağlıq Qarabağ münaqişəsi|Qarabağ münaqişəsi]] zonasında yerləşir və ev oyunlarını [[Bakı|Bakı şəhərində]] oynamalı olur.|places= <!--BAKI KLUBLARI--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=49.9 |label=[[Neftçi PFK|Neftçi]]<br/>[[Sabah FK|Sabah]]<br/>[[Səbail FK|Səbail]]}} <!--DİGƏR KLUBLAR--> {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.59 |long=49.67 |label=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.38 |long=48.38 |label=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=39.993 |long=46.9305 |label=''[[Qarabağ FK|Qarabağ]]''}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.4 |long=50.3 |label=[[Zirə FK|Zirə]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.706111 |long=46.361944 |label=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |position=bottom}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat=40.992222 |long=45.625556 |label=[[Turan Tovuz FK|Turan-Tovuz]]}} {{Yer xəritəsi~|Azərbaycan|lat_deg=39|lat_min=12|lon_deg=45|lon_min=24|label=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]}} }} == Stadionlar == {| class="wikitable" style="font-size:95%" !Komanda !Stadion !Şəhər !Tutumu !Oyun sayı |- |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |[[Liv Bona Dea Arena]] (Dalğa Arena){{Efn|23 fevral 2024-cü il tarixində [[Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası]] və “Liv Bona Dea Hospital” arasında arasında sponsorluq müqaviləsi imzalanıb. Sponsorluq müqaviləsinə əsasən, “Dalğa Arena” bundan sonra 4 il ərzində “Liv Bona Dea Arena” adlandırılacaq.<ref name=":08">{{cite news|title="Dalğa Arena"nın adı dəyişdirildi|author=Qol.az|newspaper=www.qol.az|date=15.02.2024|url=https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|accessdate=15.02.2024|language={{ref-az}}|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240321204229/https://qol.az/news/197859-dalga-arenanin-adi-deyisdirildi|archivedate=2024-03-21|url-status=live}}</ref>}} |[[Xəzər rayonu]] |6.700 | |- |[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |[[Gəncə şəhər stadionu]] |[[Gəncə]] | — | |- |[[Neftçi PFK|Neftçi]] |[[Neftçi Arena]] |[[Bakı]] |11.000 | |- | rowspan="2" |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |[[Azersun Arena]] | rowspan="2" |[[Bakı]] |5.800 | |- |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|Tofiq Bəhramov adına Stadion]] |31.200 | |- |[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |[[Şamaxı şəhər stadionu]] |[[Şamaxı]] |2.200 | |- |[[Sabah FK|Sabah]] |[[Bank Respublika Arena]] |[[Xırdalan]] |13.000 | |- |[[Səbail FK|Səbail]] |[[ASCO Arena]] |[[Səbail rayonu]] |3.000 | |- | rowspan="2" |[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |[[Kapital Bank Arena]] | rowspan="2" |[[Sumqayıt]] |1.400 | |- |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]] |9.502 | |- |[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |[[Tovuz şəhər stadionu]] |[[Tovuz]] |7.000 | |- |[[Zirə FK|Zirə]] |[[Zirə İdman Kompleksi|Zirə qəsəbə stadionu]] |[[Xəzər rayonu]] |1.500 | |} {| class="wikitable" |+ | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Dalga Arena.jpg|252x252px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center></center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:İlham Əliyev Bakıda “8 KM” stadionunun açılışında iştirak etmişdir (1).jpg|228x228px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:National Stadium named after Tofig Bahramov after major overhaul and reconstruction.jpg|244x244px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Şamaxı_şəhər_stadionu_01.jpg|244x244px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Liv Bona Dea Arena|<span style="color:white">'''Liv Bona Dea Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Gəncə şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Gəncə şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Neftçi Arena|<span style="color:white">'''Neftçi Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu|<span style="color:white">'''Tofiq Bəhramov adına stadion'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Şamaxı şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Şamaxı şəhər stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 6.700 |'''Tutumu:''' — |'''Tutumu:''' 11.000 |'''Tutumu:''' 31.200 |'''Tutumu:''' 2.200 |- |'''Komanda:''' [[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |'''Komanda:''' [[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |'''Komanda:''' [[Neftçi PFK|Neftçi]] |'''Komanda:''' [[Qarabağ FK|Qarabağ]] |'''Komanda:''' [[Şamaxı FK|Şamaxı]] |- | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Bank Respubika Arena.jpg|236x236px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:ASCO Arena.jpg|210x210px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Ilham Aliyev viewed conditions created in Mehdi Huseynzade Sumgayit City Stadium 09.jpg|224x224px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Tovuz şəhər stadionu.jpg|256x256px]]</center> | bgcolor="#DCDCDC" |<center>[[Fayl:Zirə qəsəbə stadionu.jpg|256x256px]]</center> |- | bgcolor="#0000CD" |[[Bank Respublika Arena|<span style="color:white">'''Bank Respublika Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[ASCO Arena|<span style="color:white">'''ASCO Arena'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Mehdi Hüseynzadə stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Tovuz şəhər stadionu|<span style="color:white">'''Tovuz şəhər stadionu'''</span>]] | bgcolor="#0000CD" |[[Zirə İdman Kompleksi|<span style="color:white">'''Zirə qəsəbə stadionu'''</span>]] |- |'''Tutumu:''' 13.000 |'''Tutumu:''' 3.000 |'''Tutumu:''' 9.502 |'''Tutumu:''' 7.000 |'''Tutumu:''' 1.500 |- |'''Komanda:''' [[Sabah FK|Sabah]] |'''Komanda:''' [[Səbail FK|Səbail]] |'''Komanda:''' [[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |'''Komanda:''' [[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |'''Komanda:''' [[Zirə FK|Zirə]] |} == Turnir cədvəli == {{yeniləndi|26 noyabr 2024}} <onlyinclude>{{#invoke:Sports table|main|style=WDL |source=<ref>{{cite web |url=https://www.pfl.az/cat2/21 |title=Misli Premyer Liqası / Turnir cədvəli |publisher=Azərbaycan Peşəkar Futbol Liqası |access-date=28 sentyabr 2024 |archive-date=21 sentyabr 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240921165844/https://www.pfl.az/cat2/21 |url-status=live }}</ref> <!--Update team positions here--> |team1=QAR |team2=ARA |team3=TUR |team4=ZIR |team5=SAB |team6=SUM |team7=SHM |team8=NEF |team9=SEB |team10=KAP <!--Update team qualifications here (defined below)--> |result1=CL1Q |result2=ECL2Q |result3=ECL2Q |result10=REL <!--Update team results here and then (if needed) positions above. Don't forget to update the date (update parameter)--> |update=26 noyabr 2024 |win_QAR=11 |draw_QAR=1 |loss_QAR=1 |gf_QAR=35 |ga_QAR=6 <!-- Qarabağ --> |win_TUR=7 |draw_TUR=6 |loss_TUR=1 |gf_TUR=20 |ga_TUR=11 <!-- Turan-Tovuz --> |win_ARA=10 |draw_ARA=3 |loss_ARA=1 |gf_ARA=18 |ga_ARA=10 <!-- Araz-Naxçıvan --> |win_SAB=4|draw_SAB=7 |loss_SAB=3 |gf_SAB=23 |ga_SAB=20 <!-- Sabah --> |win_SHM=3 |draw_SHM=4 |loss_SHM=6 |gf_SHM=11 |ga_SHM=17 <!-- Shamakhi --> |win_ZIR=6 |draw_ZIR=2 |loss_ZIR=6 |gf_ZIR=19 |ga_ZIR=15 <!-- Zira --> |win_SUM=5 |draw_SUM=1 |loss_SUM=8 |gf_SUM=12 |ga_SUM=17 <!-- Sumgayit --> |win_SEB=2 |draw_SEB=2 |loss_SEB=10 |gf_SEB=16 |ga_SEB=26 <!-- Sabail --> |win_NEF=2 |draw_NEF=7 |loss_NEF=5 |gf_NEF=13 |ga_NEF=20 <!-- Neftçi --> |win_KAP=2 |draw_KAP=1 |loss_KAP=11 |gf_KAP=10 |ga_KAP=35 <!-- Kapaz --> <!--Status--> <!--Team definitions (wikilinks in table)--> |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_ARA=[[Araz Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] <!--Table settings and rules--> |show_limit=5 |class_rules=1) Xal; 2) Şəxsi görüşlərdə qazanılan xal; 3) Şəxsi görüşlərdə qol fərqi; 4) Şəxsi görüşlərdə atılan qol; 5) İki komanda olduğu təqdirdə şəxsi görüşlərdə səfərdə ən çox qol atan; 6) Qol ortalaması; 7) Atılan qol <!--Qualification and relegation column definitions--> |res_col_header=Q |col_CL1Q=green1 |text_CL1Q={{nobr|[[UEFA Çempionlar Liqası]] birinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_ECL2Q=yellow1 |text_ECL2Q={{nobr|[[UEFA Avropa Konfrans Liqası]] ikinci təsnifat mərhələsinə vəsiqə}} |col_REL=red1 |text_REL= [[Azərbaycan Birinci Liqası]]na düşmə }}</onlyinclude> == Nəticələr == Klublar bir-biri ilə 4 dəfə, ümumilikdə 36 matç keçirir. === 1-18 ci turun matçları === {{Yeniləndi|26 noyabr 2024}} {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = 1-0 | match_ARA_KAP = 1-0 | match_ARA_NEF = 1-1 | match_ARA_QAR = 1-4 | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = 3-2 | match_ARA_SUM = 1-0 | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = 1-1 | match_KAP_ARA = 2-0 | match_KAP_SHM = 0-2 | match_KAP_NEF = 4-3 | match_KAP_QAR = 0-5 | match_KAP_SAB = 2-3 | match_KAP_SEB = 1-0 | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = 0-3 | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = 0-1 | match_NEF_SHM = 2-2 | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = 0-2 | match_NEF_SEB = 3-1 | match_NEF_SUM = 1-1 | match_NEF_TUR = 0-0 | match_NEF_ZIR = 2-1 | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = 3-0 | match_QAR_KAP = 3-0 | match_QAR_NEF = 4-0 | match_QAR_SAB = 3-2 | match_QAR_SEB = 2-1 | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = 0-1 | match_QAR_ZIR = 4-0 | match_SAB_ARA = 1-1 | match_SAB_SHM = 2-2 | match_SAB_KAP = 2-2 | match_SAB_NEF = 0-0 | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = 3-1 | match_SAB_TUR = 2-2 | match_SAB_ZIR = 0-2 | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = 2-0 | match_SEB_KAP = 4-0 | match_SEB_NEF = 1-1 | match_SEB_QAR = 0-3 | match_SEB_SAB = 2-4 | match_SEB_SUM = 0-1 | match_SEB_TUR = 1-1 | match_SEB_ZIR = | match_SHM_ARA = 0-1 | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = 0-0 | match_SHM_QAR = * | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = 1-0 | match_SHM_TUR = 2-2 | match_SHM_ZIR = 0-2 | match_SUM_ARA = 0-1 | match_SUM_SHM = 2-1 | match_SUM_KAP = 2-0 | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = 0-1 | match_SUM_SAB = 1-0 | match_SUM_SEB = 2-1 | match_SUM_TUR = 2-4 | match_SUM_ZIR = 0-2 | match_TUR_ARA = 1-2 | match_TUR_SHM = 2-2 | match_TUR_KAP = 2-1 | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = 0-0 | match_TUR_SAB = 1-1 | match_TUR_SEB = 1-0 | match_TUR_SUM = 1-0 | match_TUR_ZIR = 1-0 | match_ZIR_ARA = * | match_ZIR_SHM = 0-1 | match_ZIR_KAP = 3-0 | match_ZIR_NEF = 2-0 | match_ZIR_QAR = 1-3 | match_ZIR_SAB = 1-1 | match_ZIR_SEB = 4-1 | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} === 19–36 cı turun matçları === {{#invoke:İdman nəticələri|main | source = [https://int.soccerway.com/national/azerbaijan/premyer-liqa/20242025/regular-season/r82292/ soccerway.com] | update = Preseason | a_note = | matches_style = FBR | solid_cell = grey | team1=ARA | team2=SHM | team3=KAP | team4=NEF | team5=QAR | team6=SAB | team7=SEB | team8=SUM | team9=TUR | team10=ZIR |name_ARA=[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |name_SHM=[[Şamaxı FK|Şamaxı]] |name_KAP=[[Kəpəz PFK|Kəpəz]] |name_NEF=[[Neftçi PFK|Neftçi]] |name_QAR=[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |name_SAB=[[Sabah FK|Sabah]] |name_SEB=[[Səbail FK|Səbail]] |name_SUM=[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]] |name_TUR=[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]] |name_ZIR=[[Zirə FK|Zirə]] | match_ARA_SHM = | match_ARA_KAP = | match_ARA_NEF = | match_ARA_QAR = | match_ARA_SAB = | match_ARA_SEB = | match_ARA_SUM = | match_ARA_TUR = | match_ARA_ZIR = | match_SHM_ARA = | match_SHM_KAP = | match_SHM_NEF = | match_SHM_QAR = | match_SHM_SAB = | match_SHM_SEB = | match_SHM_SUM = | match_SHM_TUR = | match_SHM_ZIR = | match_KAP_ARA = | match_KAP_SHM = | match_KAP_NEF = | match_KAP_QAR = | match_KAP_SAB = | match_KAP_SEB = | match_KAP_SUM = | match_KAP_TUR = | match_KAP_ZIR = | match_NEF_ARA = | match_NEF_SHM = | match_NEF_KAP = | match_NEF_QAR = | match_NEF_SAB = | match_NEF_SEB = | match_NEF_SUM = | match_NEF_TUR = | match_NEF_ZIR = | match_QAR_ARA = | match_QAR_SHM = | match_QAR_KAP = | match_QAR_NEF = | match_QAR_SAB = | match_QAR_SEB = | match_QAR_SUM = | match_QAR_TUR = | match_QAR_ZIR = | match_SAB_ARA = | match_SAB_SHM = | match_SAB_KAP = | match_SAB_NEF = | match_SAB_QAR = | match_SAB_SEB = | match_SAB_SUM = | match_SAB_TUR = | match_SAB_ZIR = | match_SEB_ARA = | match_SEB_SHM = | match_SEB_KAP = | match_SEB_NEF = | match_SEB_QAR = | match_SEB_SAB = | match_SEB_SUM = | match_SEB_TUR = | match_SEB_ZIR = | match_SUM_ARA = | match_SUM_SHM = | match_SUM_KAP = | match_SUM_NEF = | match_SUM_QAR = | match_SUM_SAB = | match_SUM_SEB = | match_SUM_TUR = | match_SUM_ZIR = | match_TUR_ARA = | match_TUR_SHM = | match_TUR_KAP = | match_TUR_NEF = | match_TUR_QAR = | match_TUR_SAB = | match_TUR_SEB = | match_TUR_SUM = | match_TUR_ZIR = | match_ZIR_ARA = | match_ZIR_SHM = | match_ZIR_KAP = | match_ZIR_NEF = | match_ZIR_QAR = | match_ZIR_SAB = | match_ZIR_SEB = | match_ZIR_SUM = | match_ZIR_TUR = }} == Statistikalar == == Rekordlar == 2024/25 mövsümündə "[[Turan Tovuz FK|Turan Tovuz]]" oynadığı ilk 5 matçda heç bir qol buraxmayaraq ölkə çempionatlarının 32 illik tarixində bunu edən 7-ci komanda olub. Belə ki, klubun "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" ilə matçı 0:0 hesabı ilə bitib və onlar ardınca "[[Sumqayıt FK|Sumqayıt]]", "[[Qarabağ FK|Qarabağ]]" və "[[Səbail FK|Səbail]]"i bir, "[[Kəpəz PFK|Kəpəz]]"i isə üç cavabsız qolla məğlub ediblər. Bu rekordu ən son [[Azərbaycan Premyer Liqası 2016/2017|2016/17 mövsümündə]] "[[Qəbələ FK|Qəbələ]]" təkrarlamışdır.<ref name=":0">{{Cite news |title=Tarixdə 7-ci: İkinci legioner |url=https://www.pfl.az/news/14112/ |date=2025-09-02|publisher=Azərbaycan Premyer Liqası}}</ref> "Turan Tovuz"un qapıçısı [[İvan Konozalov]] isə 2016/17 mövsümündə "Qəbələ"nin qapıçısı olmuş [[Dmitri Bezotosnı]]dan sonra ölkə çempionatları tarixində ilk 5 matçda qapını təmiz saxlamış ikinci legioner qapıçı olub.<ref name=":0" /> "[[Neftçi PFK|Neftçi]]" 32 ildə ikinci dəfə olaraq oynadığı ilk 9 matçda qələbə qazana bilməyib. Onlar "Turan Tovuz" və "[[Şamaxı]]" ilə matçlarını qolsuz yekunlaşdırmış, "Səbail" və "[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]]"la isə 1:1 hesablı heç-heçə etmişdirlər. Klub ilk dəfə yeddi il əvvəl, [[Azərbaycan Premyer Liqası 2017/2018|2017/18 mövsümündə]] ilk 5 matçında qələbə qazana bilməyib, həmin mövsüm bu qələbəsizlik seriyası 6 oyun davam edib və yalnız 7-ci matçda qırılıb.<ref>{{Cite news |title=32 ildə ikinci dəfə |url=https://www.pfl.az/news/14111/ |date=2024-09-02 |publisher=Azərbaycan Premyer Liqası |access-date=2024-09-02 |archive-date=2024-09-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240902071403/https://www.pfl.az/news/14111 |url-status=live }}</ref> 20 sentyabrda, 7-ci turun "Qarabağ" və "Neftçi"nin qarşılaşdığı matçında "Neftçi"nin futbolçusu [[Robert Bauer]] öz qapılarına qol vuraraq mövsümün ilk avtoqolunun müəllifi olub. Bu, ölkə çempionatları tarixində 234-cü avtoqol olmaqla birlikdə, klubun öz qapısına vurduğu 25-ci avtoqol olub ki, bu da turnirin tarixində antirekorddur. Bu qol ilə həmçinin "Qarabağ" öz tarixində 34-cü dəfə rəqib qoluna sevinib ki, bununla da sahib olduğu rekordu yeniləyib.<ref>{{Cite web |date=2024-09-21 |title=Azərbaycan Premyer Liqasının cari mövsümündə ilk avtoqol qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-03 |website=Report İnformasiya Agentliyi |language=az |archive-date=2024-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240922014720/https://report.az/futbol-xeberleri/azerbaycan-premyer-liqasinin-cari-movsumunde-ilk-avtoqol-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> Mövsümün azarkeş sayı rekordu IX turda keçirilən "Sumqayıt" – "Qarabağ" (0:1) qarşılaşmasında qeydə alınmış, [[Mehdi Hüseynzadə adına Sumqayıt şəhər stadionu]]nda keçirilən matçı 7000 azarkeş izləmişdir.<ref>{{Cite web |date=2024-10-07 |title="Sumqayıt" - "Qarabağ" qarşılaşmasında mövsümün azarkeş rekordu qeydə alınıb |url=https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |access-date=2024-10-25 |website=Report İnformasiya Agentliyi |archive-date=2024-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241008230954/https://report.az/futbol-xeberleri/sumqayit-qarabag-qarsilasmasinda-movsumun-azarkes-rekordu-qeyde-alinib/ |url-status=live }}</ref> == Futbolçular üzrə göstəricilər == === Bombardirlər === {{yenilənib|23 noyabr 2024-cü il}} {| class="wikitable" style="font-size:95%" | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|#}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Futbolçu}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Komanda}}'''</center> | bgcolor="#708090" |<center>'''{{color|#FFFFFF|Qol}}'''</center> |- |1 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Felipe Santos]] |[[Araz-Naxçıvan PFK|Araz-Naxçıvan]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''7'''</center> |- |2 |{{Bayraq|Nigeriya}} [[Cesse Sekidika]] |[[Sabah FK|Sabah]] |bgcolor="#F0E68C" |<center>'''6'''</center> |- | rowspan="2"|3 |{{Bayraq|Almaniya}} [[Coy-Lens Mikels]] |[[Sabah FK|Sabah]] | rowspan="2" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''5'''</center> |- |{{Bayraq|Portuqaliya}} [[Leandro Andrade]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |- | rowspan="4" |4 |{{Bayraq|Braziliya}} [[Rafael Utziq]] |[[Zirə FK|Zirə]] | rowspan="4" bgcolor="#F0E68C" |<center>'''4'''</center> |- |{{Bayraq|Gürcüstan}} [[Davit Volkov]] |[[Zirə FK|Zirə]] |- |{{Bayraq|Slovakiya}} [[Pavol Safranko]] |[[Sabah FK|Sabah]] |- |{{Bayraq|Azərbaycan}} [[Toral Bayramov]] |[[Qarabağ FK|Qarabağ]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Futbol üzrə Azərbaycan çempionatı}} [[Kateqoriya:Azərbaycan Premyer Liqası mövsümləri]] [[Kateqoriya:2024/2025 mövsümündə Azərbaycanda futbol]] 19qfoe58txelqrk3xs3gvxuuph6vbg3 0 857902 7864680 7863952 2024-11-26T12:51:27Z Abutalub 123311 /* Siyasi nəticələri */ 7864680 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Europe polar stereographic Caucasus Urals boundary.svg|200px|thumb|right|Avropa sərhədləri]] '''Azərbaycanın [[Avropa]] qitəsindəki ərazisi''' — Azərbaycan ərazisinin kiçik bir hissəsini (başlıca olaraq, [[Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu]]) əhatə edir. Ərazi üçün ən kiçik rəqəm 6960 kvadrat kilometrdir (Azərbaycan ərazisinin təqribən 8 faizi). == Ərazinin sərhədləri == Azərbaycanın Avropaya düşən hissələri [[Qusar rayonu]], [[Quba rayonu]]nun ərazisinin çox hissəsi, Şabran və Xaçmazın ərazisinin bir hissəsi, [[Xızı rayonu]]nun ərazisinin yarıdan çoxu, [[Sumqayıt]] şəhəri, [[Novxanı]]dır.<ref name="av1">{{cite news |title=Azərbaycanın hansı rayonları Avropaya düşür? |author= |url=https://oxu.az/cemiyyet/azerbaycanin-hansi-rayonlari-avropaya-dusur |publisher=oxu.az |date=26 SENTYABR, 2013 |accessdate=2024-06-22 |language=az |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240629061312/https://oxu.az/cemiyyet/azerbaycanin-hansi-rayonlari-avropaya-dusur |archivedate=2024-06-29 |url-status=live }}</ref> Avropanın sərhədləri [[Fatmayı]] ilə [[Mehdiabad]]ın arasından keçir, [[Şüvəlan]]ın ərazisinin də bir hissəsi Avropadadır. Avropanın sərhədinin bitdiyi yer təxminən [[Abşeron rayonu]]nun [[Zirə qəsəbəsi]]ndədir. Zirənin yarısı Asiya, yarısı isə Avropadadır. [[Bakı]] tam olaraq Avropada deyil. Bakıda Şüvəlanın çox hissəsi, [[Binəqədi rayonu]], [[Mərdəkan qəsəbəsi]]nin bir hissəsi Avropa sərhədləri içindədir. Bakının mərkəzi hissəsi Asiya, şimal-qərb hissəsi isə Avropaya daxildir.<ref name="av1"/> <gallery mode="packed" heights="140"> Fayl:Altı günbəzli sinaqoq, Quba.jpg|[[Altı günbəz sinaqoqu]]. Qırmızı Qəsəbə (Qəsəbə dünyada mövcud olan son ştetldir.<ref group=qeyd>Ştetl [[Yəhudi soyqırımı]]ndan əvvəl [[Şərqi Avropa]]da mövcud olan, böyük Aşkenazi yəhudi əhalisinə sahib kiçik qəsəbələrə verilən addır.</ref><ref>{{cite web|title=Eating with the Mountain Jews of Azerbaijan|url=https://food52.com/blog/18694-eating-with-the-mountain-jews-of-azerbaijan|website=Food52.com|access-date=12 April 2017|language=en|date=10 January 2017|archive-date=12 April 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170412144228/https://food52.com/blog/18694-eating-with-the-mountain-jews-of-azerbaijan|url-status=live}}</ref><ref name=ToI>{{cite web|title=Jewish shtetl in Azerbaijan survives amid Muslim majority|url=http://www.timesofisrael.com/jewish-shtetl-in-azerbaijan-survives-amid-muslim-majority/|website=The Times of Israel|access-date=12 April 2017|archive-date=8 September 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130908230733/http://www.timesofisrael.com/jewish-shtetl-in-azerbaijan-survives-amid-muslim-majority/|url-status=live}}</ref>) Fayl:20160821T071234 Lat 41 9 48.01728000 N Long 48 7 36.10008000 E.jpg|UNESCO Dünya irsi [[Xınalıq]] Fayl:Shahdag01.jpg|[[Şahdağ Turizm Mərkəzi]] </gallery> == Siyasi nəticələri == Azərbaycanın xarici siyasətində vacib məsələlərdən biri Avropa və Avropa-Atlantik quruluşuna inteqrasiyadır. Azərbaycan Avropa Şurasına üzvdür, Avropa Birliyi ilə yaxşı münasibətləri var, birliyə daxil olmaq üçün müraciət etmək hüququ var. Azərbaycan [[UEFA]]-nın üzvüdür, [[Avroviziya]] müsabiqəsində iştirak edir.<ref name="NSC AZ">{{cite web| title = National Security Concept of the Republic of Azerbaijan| publisher = United Nations| date = 23 May 2007| url = http://www.un.int/azerbaijan/pdf/National_security.pdf| access-date = 23 May 2007| archive-date = 13 January 2014| archive-url = https://web.archive.org/web/20140113172319/http://www.un.int/azerbaijan/pdf/National_security.pdf| url-status = live}}</ref> <center> {| class="wikitable sortable" style="margin:0 1em 0 0; font-size:95%;" |- bgcolor="#cccccc" !Təşkilat və ya tədbir !Daxil olma ili |- |[[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı]] |30 yanvar 1992 |- |[[Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı]] |25 sentyabr 1992 |- |[[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Avropa İqtisadi Komissiyası]] |30 iyul 1993 |- |[[Sülh Naminə Tərəfdaşlıq]] (NATO) |4 may 1994 |- |[[UEFA]] (Avropa Futbol Assosiasiyalarının İttifaqı) |may 1994 |- |[[Avro-Atlantik Tərəfdaşlıq Şurası]] |1997 |- |[[Avropa Şurası]] |25 yanvar 2001 |- |Avropa Mülki Aviasiya konfransı |2002 |- |[[Avropa Yayım İttifaqı]] |2007 ([[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] və [[İctimai Radio]]) |- |[[Avroviziya Mahnı Müsabiqəsi]] |2008 |- |[[Şərq Tərəfdaşlığı]] (Avropa Birliyi) |2009 |- |[[Avropa Siyasi İcması (2022)|Avropa Siyasi İcması]] |2022 |} </center> == Mədəniyyətdə == {{sitat|müəllif=[[Qurban Səid]], ''[[Əli və Nino]]'' {{sfn|Səid|2006|p=8}}|Avropa qitəsinin təbii sərhədləri şimaldan Şimal dənizi, qərbdən Atlantik dənizi, cənubdan Aralıq dənizi ilə sınırianır. Avropanın qərb sərhədi Ural boyunca rus imperiyasından keçib Xəzər dənizini bölür və sonra Cənubi Qafqazdan addayır. Bəzi alimlər Qafqaz sıra dağlarından cənubdakı ərazini Asiyaya aid etdikləri halda, digərləri deyirlər ki, bu yerlərə də Avropanın bir parçası kimi yanaşmaq lazımdır, başlıcası da mədəni inkişaf baxımından. Deməli, müəyyən mənada sizin davranışınızdan asılı olacaq ki, balalarım, şəhərimiz inkişaf etmiş Avropayamı, yoxsa geridə qalmış Asiyayamı aid edilsin.}} {{sitat|müəllif=[[Qurban Səid]], ''[[Əli və Nino]]'' {{sfn|Səid|2006|p=204-205}}|Sən İranda necə bədbəxt idinsə, mən də Parisdə elə bədbəxt olacam. Özümü yad hərkiliyin ağuşuna atılmış hiss edəcəm. Şimrandakı hərəmxananı yadına sal. Sən Asiyaya dözmədiyin kimi, mən də Avropaya dözməyəcəm. Gəl Asiya ilə Avropanın hiss edilmədən çulğalaşdığı Bakıda qalaq. Parisə gedə bilmərəm, orda nə məscid, nə qədim [[Bakı qalası|qala divarı]], nə də Seyid Mustafa var. Mən vaxtaşırı gərək [[Azərbaycan mentaliteti|Asiya mənəviyyatı]]ndan qidalanam, bizə təşrif buyuran saysız əcnəbilərə duruş gətirmək üçün Parisdə səndən zəhləm gedəcək, sənin məhərrəmlikdə məndən zəhlən getdiyi kimi. Bəlkə də belə tezliklə yox, amma haçansa, hansısa karnavaldan, yaxud baldan sonra qəfildən sənə nifrət etməyə başlayacam, məni içinə salmağa məcbur etmək istədiyin aləmə görə. Ona görə də burda qalıram, hər nə baş verməsindən asılı olmayaraq. Mən bu ölkədə doğulmuşam, burda da ölmək istəyirəm.}} == Həmçinin bax == * [[Avropa İttifaqı–Azərbaycan münasibətləri]] * [[Azərbaycan–NATO münasibətləri]] == Qeydlər == {{İstinad siyahısı|group=qeyd}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Ədəbiyyat == * Qurban Səid. Əli və Nino. Bakı, "Qafqaz", 2006. — 252 səh. ISBN 9952-432-49-6 {{Azərbaycan Respublikası əraziləri}} [[Kateqoriya:Azərbaycan coğrafiyası]] [[Kateqoriya:Avropa coğrafiyası]] 2xwy4lutmzdc8ymyssfh7ha4fpan45m 0 858621 7864734 7839000 2024-11-26T13:43:03Z Alfacin 296428 7864734 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı}} '''Daniel Qoleman''' ({{DVTY}}) — Amerikalı [[psixoloq]], yazıçı və jurnalistdir . On iki il ərzində o, ''[[The New York Times|"The New York Times" qəzetinə]]'' beyin və davranış elmləri haqqında yazılar yazıb. Onun 1995-ci ildə yazdığı bir çox ölkədə bestseller olan ''[[Emosional zəka|"Emosional Zəka"]]'' adlı kitabı bir il yarım ərzində "The New York Times" Best Seller siyahısında olub və bütün dünyada 40 dildə çap olunmaqdadır.<ref>{{Cite web |last=Schawbel |first=Dan |title=Daniel Goleman on the Importance of Ecological Intelligence |url=https://www.forbes.com/sites/danschawbel/2012/08/01/daniel-goleman-on-the-importance-of-ecological-intelligence/ |access-date=2020-06-16 |website=Forbes |language=en |archive-date=2020-06-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200617091158/https://www.forbes.com/sites/danschawbel/2012/08/01/daniel-goleman-on-the-importance-of-ecological-intelligence/ |url-status=live }}</ref> [[Emosional zəka]] mövzulu kitabından başqa, Qoleman özünü aldatma, yaradıcılıq, şəffaflıq, meditasiya, sosial və emosional öyrənmə, ekoloji savadlılıq və ekoloji böhran və [[XIV Dalay Lama|Dalay Lamanın]] gələcəyə baxışı kimi mövzularda da kitablar yazıb. == Bioqrafiya == Daniel Qoleman 7 mart 1946-cı ildə [[Yəhudilər|yəhudi]] ailəsində, Sakit Okean Universitetində sosiologiya professoru olan Fey Qolemanın <ref>{{Cite web |title=Goleman was Pacific professor, women's advocate |url=http://www.recordnet.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100926/A_NEWS/9260312 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190406091836/https://www.recordnet.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100926/A_NEWS/9260312 |archive-date=April 6, 2019 |access-date=September 13, 2015 |publisher=The Record}}</ref> və [[Stokton]] Kollecində humanitar elmlər üzrə professor olan İrvinq Qolemanın oğlu kimi[[Stokton (Kaliforniya)|, Kaliforniyanın Stokton]] şəhərində böyüyüb. Qoleman [[Harvard Universiteti]]ndə Klinik Psixologiya üzrə PhD dərəcəsini tamamlamışdır.<ref name=":03">{{Cite web |title=Daniel Goleman: 2023 Centennial Medal Citation {{!}} Graduate School of Arts and Sciences |url=https://gsas.harvard.edu/news/daniel-goleman-2023-centennial-medal-citation |access-date=2023-11-04 |website=gsas.harvard.edu |archive-date=2023-11-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231105181443/https://gsas.harvard.edu/news/daniel-goleman-2023-centennial-medal-citation |url-status=live }}</ref> Goleman [[Harvard Universiteti|Harvardda]] doktorluq dərəcəsindən əvvəl [[Hindistan]]da təhsil alıb və <ref>{{Cite web |title=Krishna Das : Songwriter Interviews |url=http://www.songfacts.com/blog/interviews/krishna_das/ |access-date=April 19, 2018 |website=www.songfacts.com |archive-date=June 12, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612143047/http://www.songfacts.com/blog/interviews/krishna_das/ |url-status=live }}</ref> ilk kitabını [[Hindistan]] və [[Şri-Lanka|Şri Lankaya]] səyahətinə əsaslanaraq yazıb. == Karyera == Qoleman 1996-cı ilə qədər "[[The New York Times|New York Times]]"da psixologiya, duyğular və beyin mövzuları üzrə elmi jurnalisti kimi çalışıb. O, ''Times'' qəzetindəki fəaliyyətinə görə iki dəfə [[Pulitser mükafatı|Pulitzer mükafatına]] namizəd olub.<ref>{{Cite web |title=Goleman, D. Emotional intelligence by Daniel Goleman |url=https://www.penguinrandomhouse.com/books/69105/emotional-intelligence-by-daniel-goleman/9780553804911/readers-guide/ |access-date=2024-07-03 |archive-date=2024-04-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240430040650/https://www.penguinrandomhouse.com/books/69105/emotional-intelligence-by-daniel-goleman/9780553804911/readers-guide/ |url-status=live }}</ref> Orada çalışarkən, ən məşhur əsəri olan "[[Emosional zəka|Emosional Zəka]] (1995) kitabını yazmışdır.<ref>{{Cite web |title=About Daniel Goleman – Daniel Goleman |url=https://www.danielgoleman.info/biography/ |access-date=2023-11-08 |language=en-US |archive-date=2021-11-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211127065212/https://www.danielgoleman.info/biography/ |url-status=live }}</ref> Goleman emosional intellekt sahəsinə verdiyi töhfələrə görə geniş miqyasda tanınıb. Bu anlayış özünü dərk etmək, öz emosiyalarını idarə etmək, empatiya və sosial bacarıqları, mahiyyətcə nə dərəcədə emosiyalarımızı idarə etməyimizi və başqalarının emosiyalarını başa düşdüyümüzü özündə cəmləşdirir. Onun [[Emosional zəka|"Emosional Zəka]]" kitabı "[[Time (jurnal)|TIME]]" jurnalı tərəfindən biznesin idarə edilməsi sahəsində ən vacib 25 kitabdan biri kimi qeyd edilib.<ref name=":03"/> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Yaşayan insanlar]] [[Kateqoriya:1946-cı ildə doğulanlar]] [[Kateqoriya:Psixoloqlar]] [[Kateqoriya:Yazıçılar]] [[Kateqoriya:Yəhudilər]] 1dw2zk7coxru7pub4423kfqmut6hq7y 2 858630 7865796 7719900 2024-11-27T11:03:46Z Rozalinda19 245639 Səhifənin bütün məzmunu silindi 7865796 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 7865838 7865796 2024-11-27T11:24:05Z Rozalinda19 245639 7865838 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 24 avqust 1980 |doğum yeri = Qurbançı, Şamaxı rayonu, Azərbaycan SSR, SSRİ |milliyyəti = Azərbaycanlı |təhsili = Azərbaycan Tibb Universiteti Müalicə-Profilaktika fakültəsi (1997-2003) Akademik M.M.Mirqasımov adına Respublika Klinik xəstəxanasında nevrologiya üzrə internatura (2003-2004) Hannover Tibb Universiteti nevrologiya üzrə doktorantura (2010-2013) |elm sahəsi = tibb |elmi dərəcəsi = tibb üzrə fəlsəfə doktoru }} tb2es60xx89xtep8za39s81d3vr9u98 7865849 7865838 2024-11-27T11:26:13Z Rozalinda19 245639 7865849 wikitext text/x-wiki {{Şəxs |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 24 avqust 1980 |doğum yeri = Qurbançı, Şamaxı rayonu, Azərbaycan SSR, SSRİ |milliyyəti = Azərbaycanlı |təhsili = Azərbaycan Tibb Universiteti (1997-2003) Hannover Tibb Universiteti (2010-2013) |elmi dərəcəsi = tibb üzrə fəlsəfə doktoru }} nxidrxreqoicuk3wn1c4td8lhznwkqf 14 859612 7865258 7691324 2024-11-27T03:29:46Z Gadir 136647 + 7865258 wikitext text/x-wiki {{boş kateqoriya}} Bu səhifə müddətsiz [[Vikipediya:Səhifələrin mühafizəsi#Genişləndirilmiş mühafizə|genişləndirilmiş mühafizə]] edilmiş şablonları ehtiva edir. Bu kateqoriya tam olmaya və bütün səhifələri əhatə etməyə bilər. Cari siyahı üçün [https://az.wikipedia.org/wiki/X%C3%BCsusi:M%C3%BChafiz%C9%99OlunanS%C9%99hif%C9%99l%C9%99r?namespace=10&type=edit&level=extendedconfirmed&size-mode=min&size= bu səhifəyə] baxın. [[Kateqoriya:Vikipediya:Genişləndirilmiş mühafizə edilmiş səhifələr|*]] [[Kateqoriya:Vikipediya şablon kateqoriyaları|Genişləndirilmiş mühafizə]] __HIDDENCAT__ p9cvt5kgk06xi1zhrupff5fl7ewpsfw 2 864803 7865025 7861280 2024-11-26T19:57:44Z Həsən İmanov 162503 "[[:tr:Special:Redirect/revision/32638303|Vakıf_üniversitesi]]" səhifəsinin "__LEAD_SECTION__" bölməsi tərcümə edilərək yaradıldı 7865025 wikitext text/x-wiki == __LEAD_SECTION__ == '''Köhnə fransızca''' ({{Dil-fr|''Ancien français''}}) — [[Roman dilləri]] ailəsinə mənsub Oil dillərinə məxsus olan və müasir [[Fransa]] sərhədləri daxilində danışılmış dil{{sfn|Kinoshita|2006|p=3}}. IX- XIV əsrlər arasında danışılmışdır<ref name="French first attested">{{cite book |last1=Battye |first1=Adrian |last2=Hintze |first2=Marie-Anne |last3=Rowlett |first3=Paul |title=The French Language Today |url=https://books.google.com/books?id=RnUGCAAAQBAJ&dq=History+of+French+language&pg=PP1 |date=2000 |publisher=Routledge |pages=12 |edition=2nd|isbn=978-1-136-90328-1 }}</ref>. Müasir dövrdə istifadə edilməyən köhnə fransız dilinin hal-hazırkı istifadəsi fransız ləhcələrindən ibarətdir<ref>{{Cite web |last1=Hammarström |first1=Harald |last2=Forkel |first2=Robert |last3=Haspelmath |first3=Martin |last4=Bank |first4=Sebastian |date=2022-05-24 |title=Oil |url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221008064016/https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |archive-date=2022-10-08 |access-date=2022-10-07 |website=Glottolog |publisher=Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology}}</ref>. === Əlavə ədəbiyyat === * {{Cite book |last=Ayres-Bennett |first=Wendy |title=A History of the French Language Through Texts |publisher=Routledge |year=1995 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Banniard |first=Michel |title=Du latin aux langues romanes |publisher=Nathan |year=1997 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Cole |first=William |title=First and Otherwise Notable Editions of Old French Texts Printed from 1742 to 1874: A Bibliographical Catalogue of My Collection |publisher=Cole & Contreras |year=2005 |location=Sitges}} * {{Cite book |last=de la Chaussée |first=François |title=Initiation à la morphologie historique de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1977 |isbn=978-2-252-01922-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last1=Delamarre |first1=X. |title=Dictionnaire de la langue gauloise : Une approche linguistique du vieux-celtique continental |last2=P.-Y. Lambert |publisher=Errance |year=2003 |isbn=978-2-87772-237-7 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Einhorn |first=E. |url=https://archive.org/details/oldfrenchconcise0000einh |title=Old French: A Concise Handbook |publisher=Cambridge University Press |year=1974 |isbn=978-0-521-20343-2 |location=Cambridge |url-access=registration}} * Grandgent, Charles Hall (1907). ''An introduction to Vulgar Latin''. Boston: D.C. Heath & Co. * Hall, Robert Anderson (October 1946). "Old French phonemes and orthography". ''Studies in Philology''. Vol. 43, No. 4. 575–585. {{JSTOR|4172774}}. * {{Cite book |last=Kibler |first=William |title=An Introduction to Old French |publisher=Modern Language Association of America |year=1984 |location=New York}} * {{Cite book |last=Kinoshita |first=Sharon |title=Medieval Boundaries: Rethinking Difference in Old French Literature |publisher=University of Pennsylvania Press |year=2006}} * Laborderie, Noëlle (2009). ''Précis de Phonétique Historique''. Paris: Armand Colin. * {{Cite book |last=Lanly |first=André |title=Morphologie historique des verbes français |publisher=Champion |year=2002 |isbn=978-2-7453-0822-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Lodge |first=R. Anthony |title=French: From Dialect to Standard |publisher=Routledge |year=1993 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Milis |first=L. |title=Actes du 101e Congrès nationale des sociétés savantes |year=1978 |location=Paris |at=Section d'histoire moderne et contemporaine (pages 249–262) |chapter=La frontière linguistique dans le comté de Guînes: un problème historique et méthodologique}} * {{Cite book |last=Moignet |first=Gérard |title=Grammaire de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1988 |isbn=9782252015094 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Pope |first=Mildred K. |title=From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology |publisher=Manchester University Press |year=1934 |location=Manchester}} * Rickard, Peter (1989). ''A history of the French language''. London: Unwin Hyman. * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Phonétique historique du français |publisher=PUF |year=1999 |isbn=978-2-13-046471-6 |edition=6th |location=Paris}} * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Morphologie du français médiéval |publisher=PUF |year=1992 |isbn=978-2-13-044766-5 |edition=2nd |location=Paris}} === Xarici keçidlər === {{Xarici keçidlər}} {{Commons category|Old French language}} {{Vikilüğət|Köhnə fransızca}} * ''[https://archive.org/details/anintroductiont05rogegoog An Introduction to Old French]'' by François Frédéric Roget (1887) * [https://lrc.la.utexas.edu/eieol/ofrol Old French Online] by Brigitte L. M. Bauer and Jonathan Slocum, free online lessons at the [https://liberalarts.utexas.edu/lrc Linguistics Research Center] at the University of Texas at Austin * [http://hdl.handle.net/1959.9/536786 Historical French Reader : medieval period] by Paul Studer and E.G.R Waters (1924) * [http://www.atilf.fr/dect DÉCT] (Electronic Dictionary of Chretien de Troyes): complete lexicon and transcriptions of the five romances of this Old French author. University of Ottawa, Le Centre national de la recherche scientifique (CNRS). * {{Cite book |last=Du Bellay |first=Joachim |url=http://www.wdl.org/en/item/4357/ |title=La Défense, et illustration de la langue française |publisher=Arnoul L'Angelier |year=1549 |location=Paris}} == __LEAD_SECTION__ == '''Xomyaklar''' və ya '''Hamsterlər''' — yeddi cinsdə təsnif edilmiş 19 növü əhatə edən [[Siçancıqlar|Cricetidae]] fəsiləsinə mənsub olan gəmiricilər.<ref>{{Cite web |last=Poor |first=Allison |title=Cricetinae (hamsters) |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-date=18 aprel 2015 |access-date=10 noyabr 2021 |website=Animal Diversity Web |language=en}}</ref> Xomyakların hekayəsi 1930-cu ildə Suriya Yəhudi Universitetinin [[zoologiya]] kafedrasının müəllimlərindən biri olan<ref>{{Cite book |last=Fritzsche |first=Peter |url=https://www.worldcat.org/oclc/174138864 |title=Hamsters : everything about selection, care, nutrition, and behavior |date=2008 |publisher=Barron's Educational Series |isbn=978-0-7641-3927-7 |location=Hauppauge, NY |oclc=174138864}}</ref> professor İsrail Aharuninin dişi xomyak və onun 12 körpəsini [[Suriya]] yaxınlığında yerləşən bir şəhərdən tapıb götürməsi ilə başlamışdır. Eyni universitetdə işləyən Dr. Ben Menahem bu balalardan iki dişi və bir erkək götürərək onları cütləşdirmişdir. Beləliklə də, insan əli ilə hazırlanmış olan birinci xomyak balaları əldə edilmişdir. Dr. Menahemə məxsus olan bu xomyak ailəsi müasir dövrdə bütün dünyada mövcud olan əhliləşdirilmiş xomyakların əcdadı hesab olunur<ref name=Barrie>Barrie, Anmarie. 1995. Hamsters as a New Pet. T.F.H. Publications Inc., NJ {{ISBN|0-86622-610-9}}.</ref>. === Yaşayış sahələri === Xomyaklar [[Avropa]] və [[Qərbi Asiya]]da yerləşən [[kənd təsərrüfatı]] sahələrində və ya çöllərdə özlərinin yerin altında qazdıqları mürəkkəb yuvalarında yaşayırlar. Yuvalarında otlarla örtülmüş olan otaqları və qış üçün hazırladıqları qidalarını saxladıqları anbarları vardır. Onlar adətən [[meyvə]], [[tərəvəz]] və [[taxıl]]la qidalandıqları üçün bəzən kənd təsərrüfatı sahələrinə zərər verə bilirlər. Digər tərəfdən, onlar [[bayquş]], [[şahin]], [[qaraquyruq gəlincik]] və [[gəlincik]] kimi heyvanlar tərəfindən və həmçinin də insanlar tərəfindən ovlanırlar<ref>{{cite book|author=Patricia Pope Bartlett|title=The Hamster Handbook|url=https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC|date=2003|publisher=Barron's Educational Series|isbn=978-0-7641-2294-1|page=[https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC&pg=PA113 113]}}</ref>. === Xüsusiyyətləri === Hamsterin dərisi bədəninə tam yapışmamış olub elastik və yumşaq bir struktura malikdir. Onun dərisi adətən bədəni üçün çox böyük olan paltar kimidir. Gözləri parlaq və tam yuvarlaq, ayaqları isə tutmaq və yapışmaq üçün tam müvafiqdir. Buna görə də onlar yaxşı dırmaşmağı bacarırlar. Ön ayaqlarında dörd, arxa ayaqlarında isə beş barmaqları mövcud olur. Quyruğunun uzunluğu 1 sm-dən azdır və kütdür. Uzun tüklü növlərində quyruq tamamilə tüklərin altında gizlənmişdir. Onların uzunluğu 15-20 sm, çəkiləri isə təxminən 200 qram olur. Xomyaklar [[hər şey yeyənlər|hər şeyi yeyən canlılardırlar]]. Bununla belə, əhliləşdirilmiş növləri ümumiyyətlə [[arpa]], [[yulaf]] və [[buğda]] kimi quru qidalarla qidalanırlar. Qızıl xomyaklar üçün gündə təxminən 15 qram qida kifayət etdiyi halda, cırtdan xomyaklar üçün gündə təxminən 8 qram qida kifayət edir. Onlar həmişə verilən yeməyi yemək əvəzinə, bəzən onun bir hissəsini saxlaya bilərlər<ref>{{Cite web| url = https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ | title = Hamster Bakımı Nasıl Yapılır | access-date = 7 yanvar 2021 | date = 13 iyun 2018 | language = tr | work = Hayvanlar Nasıl | last-name = Haziran 13 | last-name2 = 2018 | archive-block= yes |archive-url= https://web.archive.org/web/20210120164936/https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ |archive-date= 20 yanvar 2021 | deadurl = no }}</ref>. === Yaşayış formaları === Xomyaklar təxminən iki il yaşayırlar. Rəngləri görə bilmədikləri kimi, uzağı görmə qabiliyyəti də çox inkişaf etməmişdir: digər tərəfdən, qoxu bilmə qabiliyyətləri və xüsusilə eşitmə hissiyatları çox yaxşı inkişaf etmişdir. Xomyakları digər gəmiricilərdən fərqləndirən ən maraqlı xüsusiyyət isə onların yanaqlarında mövcud olan kisələrdir. Xomyaklar qidalarını bu kisələrə yığır və yuvalarına apararaq saxlayırlar. Bu kisələr yanaqdan başlayır və çiyində bitir. Hər bir xomyak öz kisəsində bədən həcminin yarısı qədər qida daşıya bilər<ref>{{Cite web |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |title=ADW: Cricetinae: INFORMATION<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2020-05-05 |archive-date=2015-04-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |url-status=live }}</ref><ref name="Fox">Fox, Sue. 2006. Hamsters. T.F.H. Publications Inc.</ref>. == __LEAD_SECTION__ == '''Vəqf universiteti''', '''fond universiteti''' və ya '''özəl universitet —''' dövlət dəstəyi və vergi endirimləri kimi güzəştlərdən istifadə etməsinə baxmayaraq dövlət tərəfindən idarə olunmayan universitet. Türkiyənin təhsil sistemində geniş yayılmışdır. 52na1we444iqd12ee5qccx2cz0665y3 7865026 7865025 2024-11-26T19:58:01Z Həsən İmanov 162503 /* __LEAD_SECTION__ */ 7865026 wikitext text/x-wiki == __LEAD_SECTION__ == '''Köhnə fransızca''' ({{Dil-fr|''Ancien français''}}) — [[Roman dilləri]] ailəsinə mənsub Oil dillərinə məxsus olan və müasir [[Fransa]] sərhədləri daxilində danışılmış dil{{sfn|Kinoshita|2006|p=3}}. IX- XIV əsrlər arasında danışılmışdır<ref name="French first attested">{{cite book |last1=Battye |first1=Adrian |last2=Hintze |first2=Marie-Anne |last3=Rowlett |first3=Paul |title=The French Language Today |url=https://books.google.com/books?id=RnUGCAAAQBAJ&dq=History+of+French+language&pg=PP1 |date=2000 |publisher=Routledge |pages=12 |edition=2nd|isbn=978-1-136-90328-1 }}</ref>. Müasir dövrdə istifadə edilməyən köhnə fransız dilinin hal-hazırkı istifadəsi fransız ləhcələrindən ibarətdir<ref>{{Cite web |last1=Hammarström |first1=Harald |last2=Forkel |first2=Robert |last3=Haspelmath |first3=Martin |last4=Bank |first4=Sebastian |date=2022-05-24 |title=Oil |url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221008064016/https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |archive-date=2022-10-08 |access-date=2022-10-07 |website=Glottolog |publisher=Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology}}</ref>. === Əlavə ədəbiyyat === * {{Cite book |last=Ayres-Bennett |first=Wendy |title=A History of the French Language Through Texts |publisher=Routledge |year=1995 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Banniard |first=Michel |title=Du latin aux langues romanes |publisher=Nathan |year=1997 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Cole |first=William |title=First and Otherwise Notable Editions of Old French Texts Printed from 1742 to 1874: A Bibliographical Catalogue of My Collection |publisher=Cole & Contreras |year=2005 |location=Sitges}} * {{Cite book |last=de la Chaussée |first=François |title=Initiation à la morphologie historique de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1977 |isbn=978-2-252-01922-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last1=Delamarre |first1=X. |title=Dictionnaire de la langue gauloise : Une approche linguistique du vieux-celtique continental |last2=P.-Y. Lambert |publisher=Errance |year=2003 |isbn=978-2-87772-237-7 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Einhorn |first=E. |url=https://archive.org/details/oldfrenchconcise0000einh |title=Old French: A Concise Handbook |publisher=Cambridge University Press |year=1974 |isbn=978-0-521-20343-2 |location=Cambridge |url-access=registration}} * Grandgent, Charles Hall (1907). ''An introduction to Vulgar Latin''. Boston: D.C. Heath & Co. * Hall, Robert Anderson (October 1946). "Old French phonemes and orthography". ''Studies in Philology''. Vol. 43, No. 4. 575–585. {{JSTOR|4172774}}. * {{Cite book |last=Kibler |first=William |title=An Introduction to Old French |publisher=Modern Language Association of America |year=1984 |location=New York}} * {{Cite book |last=Kinoshita |first=Sharon |title=Medieval Boundaries: Rethinking Difference in Old French Literature |publisher=University of Pennsylvania Press |year=2006}} * Laborderie, Noëlle (2009). ''Précis de Phonétique Historique''. Paris: Armand Colin. * {{Cite book |last=Lanly |first=André |title=Morphologie historique des verbes français |publisher=Champion |year=2002 |isbn=978-2-7453-0822-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Lodge |first=R. Anthony |title=French: From Dialect to Standard |publisher=Routledge |year=1993 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Milis |first=L. |title=Actes du 101e Congrès nationale des sociétés savantes |year=1978 |location=Paris |at=Section d'histoire moderne et contemporaine (pages 249–262) |chapter=La frontière linguistique dans le comté de Guînes: un problème historique et méthodologique}} * {{Cite book |last=Moignet |first=Gérard |title=Grammaire de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1988 |isbn=9782252015094 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Pope |first=Mildred K. |title=From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology |publisher=Manchester University Press |year=1934 |location=Manchester}} * Rickard, Peter (1989). ''A history of the French language''. London: Unwin Hyman. * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Phonétique historique du français |publisher=PUF |year=1999 |isbn=978-2-13-046471-6 |edition=6th |location=Paris}} * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Morphologie du français médiéval |publisher=PUF |year=1992 |isbn=978-2-13-044766-5 |edition=2nd |location=Paris}} === Xarici keçidlər === {{Xarici keçidlər}} {{Commons category|Old French language}} {{Vikilüğət|Köhnə fransızca}} * ''[https://archive.org/details/anintroductiont05rogegoog An Introduction to Old French]'' by François Frédéric Roget (1887) * [https://lrc.la.utexas.edu/eieol/ofrol Old French Online] by Brigitte L. M. Bauer and Jonathan Slocum, free online lessons at the [https://liberalarts.utexas.edu/lrc Linguistics Research Center] at the University of Texas at Austin * [http://hdl.handle.net/1959.9/536786 Historical French Reader : medieval period] by Paul Studer and E.G.R Waters (1924) * [http://www.atilf.fr/dect DÉCT] (Electronic Dictionary of Chretien de Troyes): complete lexicon and transcriptions of the five romances of this Old French author. University of Ottawa, Le Centre national de la recherche scientifique (CNRS). * {{Cite book |last=Du Bellay |first=Joachim |url=http://www.wdl.org/en/item/4357/ |title=La Défense, et illustration de la langue française |publisher=Arnoul L'Angelier |year=1549 |location=Paris}} == __LEAD_SECTION__ == '''Xomyaklar''' və ya '''Hamsterlər''' — yeddi cinsdə təsnif edilmiş 19 növü əhatə edən [[Siçancıqlar|Cricetidae]] fəsiləsinə mənsub olan gəmiricilər.<ref>{{Cite web |last=Poor |first=Allison |title=Cricetinae (hamsters) |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-date=18 aprel 2015 |access-date=10 noyabr 2021 |website=Animal Diversity Web |language=en}}</ref> Xomyakların hekayəsi 1930-cu ildə Suriya Yəhudi Universitetinin [[zoologiya]] kafedrasının müəllimlərindən biri olan<ref>{{Cite book |last=Fritzsche |first=Peter |url=https://www.worldcat.org/oclc/174138864 |title=Hamsters : everything about selection, care, nutrition, and behavior |date=2008 |publisher=Barron's Educational Series |isbn=978-0-7641-3927-7 |location=Hauppauge, NY |oclc=174138864}}</ref> professor İsrail Aharuninin dişi xomyak və onun 12 körpəsini [[Suriya]] yaxınlığında yerləşən bir şəhərdən tapıb götürməsi ilə başlamışdır. Eyni universitetdə işləyən Dr. Ben Menahem bu balalardan iki dişi və bir erkək götürərək onları cütləşdirmişdir. Beləliklə də, insan əli ilə hazırlanmış olan birinci xomyak balaları əldə edilmişdir. Dr. Menahemə məxsus olan bu xomyak ailəsi müasir dövrdə bütün dünyada mövcud olan əhliləşdirilmiş xomyakların əcdadı hesab olunur<ref name=Barrie>Barrie, Anmarie. 1995. Hamsters as a New Pet. T.F.H. Publications Inc., NJ {{ISBN|0-86622-610-9}}.</ref>. === Yaşayış sahələri === Xomyaklar [[Avropa]] və [[Qərbi Asiya]]da yerləşən [[kənd təsərrüfatı]] sahələrində və ya çöllərdə özlərinin yerin altında qazdıqları mürəkkəb yuvalarında yaşayırlar. Yuvalarında otlarla örtülmüş olan otaqları və qış üçün hazırladıqları qidalarını saxladıqları anbarları vardır. Onlar adətən [[meyvə]], [[tərəvəz]] və [[taxıl]]la qidalandıqları üçün bəzən kənd təsərrüfatı sahələrinə zərər verə bilirlər. Digər tərəfdən, onlar [[bayquş]], [[şahin]], [[qaraquyruq gəlincik]] və [[gəlincik]] kimi heyvanlar tərəfindən və həmçinin də insanlar tərəfindən ovlanırlar<ref>{{cite book|author=Patricia Pope Bartlett|title=The Hamster Handbook|url=https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC|date=2003|publisher=Barron's Educational Series|isbn=978-0-7641-2294-1|page=[https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC&pg=PA113 113]}}</ref>. === Xüsusiyyətləri === Hamsterin dərisi bədəninə tam yapışmamış olub elastik və yumşaq bir struktura malikdir. Onun dərisi adətən bədəni üçün çox böyük olan paltar kimidir. Gözləri parlaq və tam yuvarlaq, ayaqları isə tutmaq və yapışmaq üçün tam müvafiqdir. Buna görə də onlar yaxşı dırmaşmağı bacarırlar. Ön ayaqlarında dörd, arxa ayaqlarında isə beş barmaqları mövcud olur. Quyruğunun uzunluğu 1 sm-dən azdır və kütdür. Uzun tüklü növlərində quyruq tamamilə tüklərin altında gizlənmişdir. Onların uzunluğu 15-20 sm, çəkiləri isə təxminən 200 qram olur. Xomyaklar [[hər şey yeyənlər|hər şeyi yeyən canlılardırlar]]. Bununla belə, əhliləşdirilmiş növləri ümumiyyətlə [[arpa]], [[yulaf]] və [[buğda]] kimi quru qidalarla qidalanırlar. Qızıl xomyaklar üçün gündə təxminən 15 qram qida kifayət etdiyi halda, cırtdan xomyaklar üçün gündə təxminən 8 qram qida kifayət edir. Onlar həmişə verilən yeməyi yemək əvəzinə, bəzən onun bir hissəsini saxlaya bilərlər<ref>{{Cite web| url = https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ | title = Hamster Bakımı Nasıl Yapılır | access-date = 7 yanvar 2021 | date = 13 iyun 2018 | language = tr | work = Hayvanlar Nasıl | last-name = Haziran 13 | last-name2 = 2018 | archive-block= yes |archive-url= https://web.archive.org/web/20210120164936/https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ |archive-date= 20 yanvar 2021 | deadurl = no }}</ref>. === Yaşayış formaları === Xomyaklar təxminən iki il yaşayırlar. Rəngləri görə bilmədikləri kimi, uzağı görmə qabiliyyəti də çox inkişaf etməmişdir: digər tərəfdən, qoxu bilmə qabiliyyətləri və xüsusilə eşitmə hissiyatları çox yaxşı inkişaf etmişdir. Xomyakları digər gəmiricilərdən fərqləndirən ən maraqlı xüsusiyyət isə onların yanaqlarında mövcud olan kisələrdir. Xomyaklar qidalarını bu kisələrə yığır və yuvalarına apararaq saxlayırlar. Bu kisələr yanaqdan başlayır və çiyində bitir. Hər bir xomyak öz kisəsində bədən həcminin yarısı qədər qida daşıya bilər<ref>{{Cite web |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |title=ADW: Cricetinae: INFORMATION<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2020-05-05 |archive-date=2015-04-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |url-status=live }}</ref><ref name="Fox">Fox, Sue. 2006. Hamsters. T.F.H. Publications Inc.</ref>. == __LEAD_SECTION__ == '''Vəqf universiteti''', '''fond universiteti''' və ya '''özəl universitet —''' dövlət dəstəyi və vergi endirimləri kimi güzəştlərdən istifadə etməsinə baxmayaraq dövlət tərəfindən idarə olunmayan universitet. [[Türkiyənin təhsil sistemi]]ndə geniş yayılmışdır. e0ge124jxnka499a7lppbmw7j1do5k8 7865077 7865026 2024-11-26T20:14:10Z Həsən İmanov 162503 "[[:tr:Special:Redirect/revision/30468612|Özel_üniversite]]" səhifəsinin "__LEAD_SECTION__" bölməsi tərcümə edilərək yaradıldı 7865077 wikitext text/x-wiki == __LEAD_SECTION__ == '''Köhnə fransızca''' ({{Dil-fr|''Ancien français''}}) — [[Roman dilləri]] ailəsinə mənsub Oil dillərinə məxsus olan və müasir [[Fransa]] sərhədləri daxilində danışılmış dil{{sfn|Kinoshita|2006|p=3}}. IX- XIV əsrlər arasında danışılmışdır<ref name="French first attested">{{cite book |last1=Battye |first1=Adrian |last2=Hintze |first2=Marie-Anne |last3=Rowlett |first3=Paul |title=The French Language Today |url=https://books.google.com/books?id=RnUGCAAAQBAJ&dq=History+of+French+language&pg=PP1 |date=2000 |publisher=Routledge |pages=12 |edition=2nd|isbn=978-1-136-90328-1 }}</ref>. Müasir dövrdə istifadə edilməyən köhnə fransız dilinin hal-hazırkı istifadəsi fransız ləhcələrindən ibarətdir<ref>{{Cite web |last1=Hammarström |first1=Harald |last2=Forkel |first2=Robert |last3=Haspelmath |first3=Martin |last4=Bank |first4=Sebastian |date=2022-05-24 |title=Oil |url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221008064016/https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |archive-date=2022-10-08 |access-date=2022-10-07 |website=Glottolog |publisher=Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology}}</ref>. === Əlavə ədəbiyyat === * {{Cite book |last=Ayres-Bennett |first=Wendy |title=A History of the French Language Through Texts |publisher=Routledge |year=1995 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Banniard |first=Michel |title=Du latin aux langues romanes |publisher=Nathan |year=1997 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Cole |first=William |title=First and Otherwise Notable Editions of Old French Texts Printed from 1742 to 1874: A Bibliographical Catalogue of My Collection |publisher=Cole & Contreras |year=2005 |location=Sitges}} * {{Cite book |last=de la Chaussée |first=François |title=Initiation à la morphologie historique de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1977 |isbn=978-2-252-01922-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last1=Delamarre |first1=X. |title=Dictionnaire de la langue gauloise : Une approche linguistique du vieux-celtique continental |last2=P.-Y. Lambert |publisher=Errance |year=2003 |isbn=978-2-87772-237-7 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Einhorn |first=E. |url=https://archive.org/details/oldfrenchconcise0000einh |title=Old French: A Concise Handbook |publisher=Cambridge University Press |year=1974 |isbn=978-0-521-20343-2 |location=Cambridge |url-access=registration}} * Grandgent, Charles Hall (1907). ''An introduction to Vulgar Latin''. Boston: D.C. Heath & Co. * Hall, Robert Anderson (October 1946). "Old French phonemes and orthography". ''Studies in Philology''. Vol. 43, No. 4. 575–585. {{JSTOR|4172774}}. * {{Cite book |last=Kibler |first=William |title=An Introduction to Old French |publisher=Modern Language Association of America |year=1984 |location=New York}} * {{Cite book |last=Kinoshita |first=Sharon |title=Medieval Boundaries: Rethinking Difference in Old French Literature |publisher=University of Pennsylvania Press |year=2006}} * Laborderie, Noëlle (2009). ''Précis de Phonétique Historique''. Paris: Armand Colin. * {{Cite book |last=Lanly |first=André |title=Morphologie historique des verbes français |publisher=Champion |year=2002 |isbn=978-2-7453-0822-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Lodge |first=R. Anthony |title=French: From Dialect to Standard |publisher=Routledge |year=1993 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Milis |first=L. |title=Actes du 101e Congrès nationale des sociétés savantes |year=1978 |location=Paris |at=Section d'histoire moderne et contemporaine (pages 249–262) |chapter=La frontière linguistique dans le comté de Guînes: un problème historique et méthodologique}} * {{Cite book |last=Moignet |first=Gérard |title=Grammaire de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1988 |isbn=9782252015094 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Pope |first=Mildred K. |title=From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology |publisher=Manchester University Press |year=1934 |location=Manchester}} * Rickard, Peter (1989). ''A history of the French language''. London: Unwin Hyman. * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Phonétique historique du français |publisher=PUF |year=1999 |isbn=978-2-13-046471-6 |edition=6th |location=Paris}} * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Morphologie du français médiéval |publisher=PUF |year=1992 |isbn=978-2-13-044766-5 |edition=2nd |location=Paris}} === Xarici keçidlər === {{Xarici keçidlər}} {{Commons category|Old French language}} {{Vikilüğət|Köhnə fransızca}} * ''[https://archive.org/details/anintroductiont05rogegoog An Introduction to Old French]'' by François Frédéric Roget (1887) * [https://lrc.la.utexas.edu/eieol/ofrol Old French Online] by Brigitte L. M. Bauer and Jonathan Slocum, free online lessons at the [https://liberalarts.utexas.edu/lrc Linguistics Research Center] at the University of Texas at Austin * [http://hdl.handle.net/1959.9/536786 Historical French Reader : medieval period] by Paul Studer and E.G.R Waters (1924) * [http://www.atilf.fr/dect DÉCT] (Electronic Dictionary of Chretien de Troyes): complete lexicon and transcriptions of the five romances of this Old French author. University of Ottawa, Le Centre national de la recherche scientifique (CNRS). * {{Cite book |last=Du Bellay |first=Joachim |url=http://www.wdl.org/en/item/4357/ |title=La Défense, et illustration de la langue française |publisher=Arnoul L'Angelier |year=1549 |location=Paris}} == __LEAD_SECTION__ == '''Xomyaklar''' və ya '''Hamsterlər''' — yeddi cinsdə təsnif edilmiş 19 növü əhatə edən [[Siçancıqlar|Cricetidae]] fəsiləsinə mənsub olan gəmiricilər.<ref>{{Cite web |last=Poor |first=Allison |title=Cricetinae (hamsters) |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-date=18 aprel 2015 |access-date=10 noyabr 2021 |website=Animal Diversity Web |language=en}}</ref> Xomyakların hekayəsi 1930-cu ildə Suriya Yəhudi Universitetinin [[zoologiya]] kafedrasının müəllimlərindən biri olan<ref>{{Cite book |last=Fritzsche |first=Peter |url=https://www.worldcat.org/oclc/174138864 |title=Hamsters : everything about selection, care, nutrition, and behavior |date=2008 |publisher=Barron's Educational Series |isbn=978-0-7641-3927-7 |location=Hauppauge, NY |oclc=174138864}}</ref> professor İsrail Aharuninin dişi xomyak və onun 12 körpəsini [[Suriya]] yaxınlığında yerləşən bir şəhərdən tapıb götürməsi ilə başlamışdır. Eyni universitetdə işləyən Dr. Ben Menahem bu balalardan iki dişi və bir erkək götürərək onları cütləşdirmişdir. Beləliklə də, insan əli ilə hazırlanmış olan birinci xomyak balaları əldə edilmişdir. Dr. Menahemə məxsus olan bu xomyak ailəsi müasir dövrdə bütün dünyada mövcud olan əhliləşdirilmiş xomyakların əcdadı hesab olunur<ref name=Barrie>Barrie, Anmarie. 1995. Hamsters as a New Pet. T.F.H. Publications Inc., NJ {{ISBN|0-86622-610-9}}.</ref>. === Yaşayış sahələri === Xomyaklar [[Avropa]] və [[Qərbi Asiya]]da yerləşən [[kənd təsərrüfatı]] sahələrində və ya çöllərdə özlərinin yerin altında qazdıqları mürəkkəb yuvalarında yaşayırlar. Yuvalarında otlarla örtülmüş olan otaqları və qış üçün hazırladıqları qidalarını saxladıqları anbarları vardır. Onlar adətən [[meyvə]], [[tərəvəz]] və [[taxıl]]la qidalandıqları üçün bəzən kənd təsərrüfatı sahələrinə zərər verə bilirlər. Digər tərəfdən, onlar [[bayquş]], [[şahin]], [[qaraquyruq gəlincik]] və [[gəlincik]] kimi heyvanlar tərəfindən və həmçinin də insanlar tərəfindən ovlanırlar<ref>{{cite book|author=Patricia Pope Bartlett|title=The Hamster Handbook|url=https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC|date=2003|publisher=Barron's Educational Series|isbn=978-0-7641-2294-1|page=[https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC&pg=PA113 113]}}</ref>. === Xüsusiyyətləri === Hamsterin dərisi bədəninə tam yapışmamış olub elastik və yumşaq bir struktura malikdir. Onun dərisi adətən bədəni üçün çox böyük olan paltar kimidir. Gözləri parlaq və tam yuvarlaq, ayaqları isə tutmaq və yapışmaq üçün tam müvafiqdir. Buna görə də onlar yaxşı dırmaşmağı bacarırlar. Ön ayaqlarında dörd, arxa ayaqlarında isə beş barmaqları mövcud olur. Quyruğunun uzunluğu 1 sm-dən azdır və kütdür. Uzun tüklü növlərində quyruq tamamilə tüklərin altında gizlənmişdir. Onların uzunluğu 15-20 sm, çəkiləri isə təxminən 200 qram olur. Xomyaklar [[hər şey yeyənlər|hər şeyi yeyən canlılardırlar]]. Bununla belə, əhliləşdirilmiş növləri ümumiyyətlə [[arpa]], [[yulaf]] və [[buğda]] kimi quru qidalarla qidalanırlar. Qızıl xomyaklar üçün gündə təxminən 15 qram qida kifayət etdiyi halda, cırtdan xomyaklar üçün gündə təxminən 8 qram qida kifayət edir. Onlar həmişə verilən yeməyi yemək əvəzinə, bəzən onun bir hissəsini saxlaya bilərlər<ref>{{Cite web| url = https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ | title = Hamster Bakımı Nasıl Yapılır | access-date = 7 yanvar 2021 | date = 13 iyun 2018 | language = tr | work = Hayvanlar Nasıl | last-name = Haziran 13 | last-name2 = 2018 | archive-block= yes |archive-url= https://web.archive.org/web/20210120164936/https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ |archive-date= 20 yanvar 2021 | deadurl = no }}</ref>. === Yaşayış formaları === Xomyaklar təxminən iki il yaşayırlar. Rəngləri görə bilmədikləri kimi, uzağı görmə qabiliyyəti də çox inkişaf etməmişdir: digər tərəfdən, qoxu bilmə qabiliyyətləri və xüsusilə eşitmə hissiyatları çox yaxşı inkişaf etmişdir. Xomyakları digər gəmiricilərdən fərqləndirən ən maraqlı xüsusiyyət isə onların yanaqlarında mövcud olan kisələrdir. Xomyaklar qidalarını bu kisələrə yığır və yuvalarına apararaq saxlayırlar. Bu kisələr yanaqdan başlayır və çiyində bitir. Hər bir xomyak öz kisəsində bədən həcminin yarısı qədər qida daşıya bilər<ref>{{Cite web |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |title=ADW: Cricetinae: INFORMATION<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2020-05-05 |archive-date=2015-04-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |url-status=live }}</ref><ref name="Fox">Fox, Sue. 2006. Hamsters. T.F.H. Publications Inc.</ref>. == __LEAD_SECTION__ == '''Vəqf universiteti''', '''fond universiteti''' və ya '''özəl universitet —''' dövlət dəstəyi və vergi endirimləri kimi güzəştlərdən istifadə etməsinə baxmayaraq dövlət tərəfindən idarə olunmayan universitet. [[Türkiyənin təhsil sistemi]]ndə geniş yayılmışdır. == __LEAD_SECTION__ == '''Özəl universitetlər''' və ya '''özəl kolleclər''' — əsasən hökumətlərə məxsus olmayan [[universitet]] və [[kollec]] növüdür. Bu tipli universitetlər vergi güzəştləri, ictimai tələbə kreditləri və [[Qrant|qrantlar]] əldə edə bilirlər və çox zaman da alırlar.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.researchgate.net/figure/Categories-of-private-universities_tbl2_314815829 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220223113821/https://www.researchgate.net/figure/Categories-of-private-universities_tbl2_314815829 |archive-date=23 fevral 2022 |access-date=22 fevral 2022}}</ref> Özəl universitetlər yerləşdikləri yerdən asılı olaraq dövlət qaydalarına da tabe ola bilərlər. Özəl universitetləri [[Dövlət universiteti|dövlət]] və milli universitetlərlə müqayisə etmək mümkündür. Bir çox özəl universitetlər qeyri-kommersiya təşkilatlarıdırlar.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.edmit.me/blog/whats-the-difference-between-a-public-and-private-university?hs_amp=true |archive-url=https://web.archive.org/web/20220222123137/https://www.edmit.me/blog/whats-the-difference-between-a-public-and-private-university?hs_amp=true |archive-date=22 fevral 2022 |access-date=22 fevral 2022}}</ref> <ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.bestcolleges.com/blog/private-vs-public-colleges/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220222160844/https://www.bestcolleges.com/blog/private-vs-public-colleges/ |archive-date=22 fevral 2022 |access-date=22 fevral 2022}}</ref> ntnq7gul7pupss8f2uj0irdlsylfzqq 7865083 7865077 2024-11-26T20:14:46Z Həsən İmanov 162503 /* __LEAD_SECTION__ */ 7865083 wikitext text/x-wiki == __LEAD_SECTION__ == '''Köhnə fransızca''' ({{Dil-fr|''Ancien français''}}) — [[Roman dilləri]] ailəsinə mənsub Oil dillərinə məxsus olan və müasir [[Fransa]] sərhədləri daxilində danışılmış dil{{sfn|Kinoshita|2006|p=3}}. IX- XIV əsrlər arasında danışılmışdır<ref name="French first attested">{{cite book |last1=Battye |first1=Adrian |last2=Hintze |first2=Marie-Anne |last3=Rowlett |first3=Paul |title=The French Language Today |url=https://books.google.com/books?id=RnUGCAAAQBAJ&dq=History+of+French+language&pg=PP1 |date=2000 |publisher=Routledge |pages=12 |edition=2nd|isbn=978-1-136-90328-1 }}</ref>. Müasir dövrdə istifadə edilməyən köhnə fransız dilinin hal-hazırkı istifadəsi fransız ləhcələrindən ibarətdir<ref>{{Cite web |last1=Hammarström |first1=Harald |last2=Forkel |first2=Robert |last3=Haspelmath |first3=Martin |last4=Bank |first4=Sebastian |date=2022-05-24 |title=Oil |url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20221008064016/https://glottolog.org/resource/languoid/id/oila1234 |archive-date=2022-10-08 |access-date=2022-10-07 |website=Glottolog |publisher=Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology}}</ref>. === Əlavə ədəbiyyat === * {{Cite book |last=Ayres-Bennett |first=Wendy |title=A History of the French Language Through Texts |publisher=Routledge |year=1995 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Banniard |first=Michel |title=Du latin aux langues romanes |publisher=Nathan |year=1997 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Cole |first=William |title=First and Otherwise Notable Editions of Old French Texts Printed from 1742 to 1874: A Bibliographical Catalogue of My Collection |publisher=Cole & Contreras |year=2005 |location=Sitges}} * {{Cite book |last=de la Chaussée |first=François |title=Initiation à la morphologie historique de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1977 |isbn=978-2-252-01922-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last1=Delamarre |first1=X. |title=Dictionnaire de la langue gauloise : Une approche linguistique du vieux-celtique continental |last2=P.-Y. Lambert |publisher=Errance |year=2003 |isbn=978-2-87772-237-7 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Einhorn |first=E. |url=https://archive.org/details/oldfrenchconcise0000einh |title=Old French: A Concise Handbook |publisher=Cambridge University Press |year=1974 |isbn=978-0-521-20343-2 |location=Cambridge |url-access=registration}} * Grandgent, Charles Hall (1907). ''An introduction to Vulgar Latin''. Boston: D.C. Heath & Co. * Hall, Robert Anderson (October 1946). "Old French phonemes and orthography". ''Studies in Philology''. Vol. 43, No. 4. 575–585. {{JSTOR|4172774}}. * {{Cite book |last=Kibler |first=William |title=An Introduction to Old French |publisher=Modern Language Association of America |year=1984 |location=New York}} * {{Cite book |last=Kinoshita |first=Sharon |title=Medieval Boundaries: Rethinking Difference in Old French Literature |publisher=University of Pennsylvania Press |year=2006}} * Laborderie, Noëlle (2009). ''Précis de Phonétique Historique''. Paris: Armand Colin. * {{Cite book |last=Lanly |first=André |title=Morphologie historique des verbes français |publisher=Champion |year=2002 |isbn=978-2-7453-0822-1 |location=Paris}} * {{Cite book |last=Lodge |first=R. Anthony |title=French: From Dialect to Standard |publisher=Routledge |year=1993 |location=London/New York}} * {{Cite book |last=Milis |first=L. |title=Actes du 101e Congrès nationale des sociétés savantes |year=1978 |location=Paris |at=Section d'histoire moderne et contemporaine (pages 249–262) |chapter=La frontière linguistique dans le comté de Guînes: un problème historique et méthodologique}} * {{Cite book |last=Moignet |first=Gérard |title=Grammaire de l'ancien français |publisher=Klincksieck |year=1988 |isbn=9782252015094 |edition=2nd |location=Paris}} * {{Cite book |last=Pope |first=Mildred K. |title=From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology |publisher=Manchester University Press |year=1934 |location=Manchester}} * Rickard, Peter (1989). ''A history of the French language''. London: Unwin Hyman. * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Phonétique historique du français |publisher=PUF |year=1999 |isbn=978-2-13-046471-6 |edition=6th |location=Paris}} * {{Cite book |last=Zink |first=Gaston |title=Morphologie du français médiéval |publisher=PUF |year=1992 |isbn=978-2-13-044766-5 |edition=2nd |location=Paris}} === Xarici keçidlər === {{Xarici keçidlər}} {{Commons category|Old French language}} {{Vikilüğət|Köhnə fransızca}} * ''[https://archive.org/details/anintroductiont05rogegoog An Introduction to Old French]'' by François Frédéric Roget (1887) * [https://lrc.la.utexas.edu/eieol/ofrol Old French Online] by Brigitte L. M. Bauer and Jonathan Slocum, free online lessons at the [https://liberalarts.utexas.edu/lrc Linguistics Research Center] at the University of Texas at Austin * [http://hdl.handle.net/1959.9/536786 Historical French Reader : medieval period] by Paul Studer and E.G.R Waters (1924) * [http://www.atilf.fr/dect DÉCT] (Electronic Dictionary of Chretien de Troyes): complete lexicon and transcriptions of the five romances of this Old French author. University of Ottawa, Le Centre national de la recherche scientifique (CNRS). * {{Cite book |last=Du Bellay |first=Joachim |url=http://www.wdl.org/en/item/4357/ |title=La Défense, et illustration de la langue française |publisher=Arnoul L'Angelier |year=1549 |location=Paris}} == __LEAD_SECTION__ == '''Xomyaklar''' və ya '''Hamsterlər''' — yeddi cinsdə təsnif edilmiş 19 növü əhatə edən [[Siçancıqlar|Cricetidae]] fəsiləsinə mənsub olan gəmiricilər.<ref>{{Cite web |last=Poor |first=Allison |title=Cricetinae (hamsters) |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |archive-date=18 aprel 2015 |access-date=10 noyabr 2021 |website=Animal Diversity Web |language=en}}</ref> Xomyakların hekayəsi 1930-cu ildə Suriya Yəhudi Universitetinin [[zoologiya]] kafedrasının müəllimlərindən biri olan<ref>{{Cite book |last=Fritzsche |first=Peter |url=https://www.worldcat.org/oclc/174138864 |title=Hamsters : everything about selection, care, nutrition, and behavior |date=2008 |publisher=Barron's Educational Series |isbn=978-0-7641-3927-7 |location=Hauppauge, NY |oclc=174138864}}</ref> professor İsrail Aharuninin dişi xomyak və onun 12 körpəsini [[Suriya]] yaxınlığında yerləşən bir şəhərdən tapıb götürməsi ilə başlamışdır. Eyni universitetdə işləyən Dr. Ben Menahem bu balalardan iki dişi və bir erkək götürərək onları cütləşdirmişdir. Beləliklə də, insan əli ilə hazırlanmış olan birinci xomyak balaları əldə edilmişdir. Dr. Menahemə məxsus olan bu xomyak ailəsi müasir dövrdə bütün dünyada mövcud olan əhliləşdirilmiş xomyakların əcdadı hesab olunur<ref name=Barrie>Barrie, Anmarie. 1995. Hamsters as a New Pet. T.F.H. Publications Inc., NJ {{ISBN|0-86622-610-9}}.</ref>. === Yaşayış sahələri === Xomyaklar [[Avropa]] və [[Qərbi Asiya]]da yerləşən [[kənd təsərrüfatı]] sahələrində və ya çöllərdə özlərinin yerin altında qazdıqları mürəkkəb yuvalarında yaşayırlar. Yuvalarında otlarla örtülmüş olan otaqları və qış üçün hazırladıqları qidalarını saxladıqları anbarları vardır. Onlar adətən [[meyvə]], [[tərəvəz]] və [[taxıl]]la qidalandıqları üçün bəzən kənd təsərrüfatı sahələrinə zərər verə bilirlər. Digər tərəfdən, onlar [[bayquş]], [[şahin]], [[qaraquyruq gəlincik]] və [[gəlincik]] kimi heyvanlar tərəfindən və həmçinin də insanlar tərəfindən ovlanırlar<ref>{{cite book|author=Patricia Pope Bartlett|title=The Hamster Handbook|url=https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC|date=2003|publisher=Barron's Educational Series|isbn=978-0-7641-2294-1|page=[https://books.google.com/books?id=QVlYZiNiSckC&pg=PA113 113]}}</ref>. === Xüsusiyyətləri === Hamsterin dərisi bədəninə tam yapışmamış olub elastik və yumşaq bir struktura malikdir. Onun dərisi adətən bədəni üçün çox böyük olan paltar kimidir. Gözləri parlaq və tam yuvarlaq, ayaqları isə tutmaq və yapışmaq üçün tam müvafiqdir. Buna görə də onlar yaxşı dırmaşmağı bacarırlar. Ön ayaqlarında dörd, arxa ayaqlarında isə beş barmaqları mövcud olur. Quyruğunun uzunluğu 1 sm-dən azdır və kütdür. Uzun tüklü növlərində quyruq tamamilə tüklərin altında gizlənmişdir. Onların uzunluğu 15-20 sm, çəkiləri isə təxminən 200 qram olur. Xomyaklar [[hər şey yeyənlər|hər şeyi yeyən canlılardırlar]]. Bununla belə, əhliləşdirilmiş növləri ümumiyyətlə [[arpa]], [[yulaf]] və [[buğda]] kimi quru qidalarla qidalanırlar. Qızıl xomyaklar üçün gündə təxminən 15 qram qida kifayət etdiyi halda, cırtdan xomyaklar üçün gündə təxminən 8 qram qida kifayət edir. Onlar həmişə verilən yeməyi yemək əvəzinə, bəzən onun bir hissəsini saxlaya bilərlər<ref>{{Cite web| url = https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ | title = Hamster Bakımı Nasıl Yapılır | access-date = 7 yanvar 2021 | date = 13 iyun 2018 | language = tr | work = Hayvanlar Nasıl | last-name = Haziran 13 | last-name2 = 2018 | archive-block= yes |archive-url= https://web.archive.org/web/20210120164936/https://hayvanlarnasil.com/hamster-bakimi-nasil-yapilir/ |archive-date= 20 yanvar 2021 | deadurl = no }}</ref>. === Yaşayış formaları === Xomyaklar təxminən iki il yaşayırlar. Rəngləri görə bilmədikləri kimi, uzağı görmə qabiliyyəti də çox inkişaf etməmişdir: digər tərəfdən, qoxu bilmə qabiliyyətləri və xüsusilə eşitmə hissiyatları çox yaxşı inkişaf etmişdir. Xomyakları digər gəmiricilərdən fərqləndirən ən maraqlı xüsusiyyət isə onların yanaqlarında mövcud olan kisələrdir. Xomyaklar qidalarını bu kisələrə yığır və yuvalarına apararaq saxlayırlar. Bu kisələr yanaqdan başlayır və çiyində bitir. Hər bir xomyak öz kisəsində bədən həcminin yarısı qədər qida daşıya bilər<ref>{{Cite web |url=https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |title=ADW: Cricetinae: INFORMATION<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2020-05-05 |archive-date=2015-04-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418205251/https://animaldiversity.org/accounts/Cricetinae/ |url-status=live }}</ref><ref name="Fox">Fox, Sue. 2006. Hamsters. T.F.H. Publications Inc.</ref>. == __LEAD_SECTION__ == '''Vəqf universiteti''', '''fond universiteti''' və ya '''özəl universitet —''' dövlət dəstəyi və vergi endirimləri kimi güzəştlərdən istifadə etməsinə baxmayaraq dövlət tərəfindən idarə olunmayan universitet. [[Türkiyənin təhsil sistemi]]ndə geniş yayılmışdır. == __LEAD_SECTION__ == '''Özəl universitet''' və ya '''özəl kollec''' — əsasən hökumətlərə məxsus olmayan [[universitet]] və [[kollec]] növüdür. Bu tipli universitetlər vergi güzəştləri, ictimai tələbə kreditləri və [[qrant]]lar əldə edə bilirlər və çox zaman da alırlar.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.researchgate.net/figure/Categories-of-private-universities_tbl2_314815829 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220223113821/https://www.researchgate.net/figure/Categories-of-private-universities_tbl2_314815829 |archive-date=23 fevral 2022 |access-date=22 fevral 2022}}</ref> Özəl universitetlər yerləşdikləri yerdən asılı olaraq dövlət qaydalarına da tabe ola bilərlər. Özəl universitetləri [[Dövlət universiteti|dövlət]] və milli universitetlərlə müqayisə etmək mümkündür. Bir çox özəl universitetlər qeyri-kommersiya təşkilatlarıdırlar.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.edmit.me/blog/whats-the-difference-between-a-public-and-private-university?hs_amp=true |archive-url=https://web.archive.org/web/20220222123137/https://www.edmit.me/blog/whats-the-difference-between-a-public-and-private-university?hs_amp=true |archive-date=22 fevral 2022 |access-date=22 fevral 2022}}</ref><ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://www.bestcolleges.com/blog/private-vs-public-colleges/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20220222160844/https://www.bestcolleges.com/blog/private-vs-public-colleges/ |archive-date=22 fevral 2022 |access-date=22 fevral 2022}}</ref> 1dbgvafjg5kjwbpo1qmxokppuud5yja 0 865315 7865249 7804091 2024-11-27T03:12:12Z Samral 29509 7865249 wikitext text/x-wiki {{Serial |Tam adı = Adil və Hudhud |Orijinal adı = |Digər adı = |Şəkil = Adil və Hudhud.jpeg |Şəklin eni = |Şəkilaltı yazı =1-ci bölümdən səhnə |Əsaslanır = |İlk baxış tarixləri = 10 aprel 2024 |Rejissor = Simran Ağayev |Operator = |Prodüser = Əli Yunis oğlu |Yaradıcısı = İlqar Əliyev |Ssenarist = İlkin Mustafayev |Rollarda = |Yaş reytinqi = |Şüar = |Bəstəkar = Azər Hacıəsgərli |Montaj = |Rəssam = |İstehsalçı ölkə = [[Azərbaycan]] |İstehsalçı şirkət = Düldül Media |İl = 2024 |Studiya = |Dil = [[Azərbaycanca]] |İlk çıxış tarixi = 10 aprel 2024 |Janr = [[Animasiya]] |Növü = [[3D film|3D]] [[serial]] |Rəng = Rəngli |Mövsüm sayı = 1 |Seriya sayı = 3 |Seriya vaxtı = |Müddəti = 8 dəq. |Telekanal = [[Düldül Media]] YT kanalı və FB səhifəsi |Əlaqəli seriallar = [[Allahla danışan uşaq]] |Əvvəlki = |Sonrakı = |Platforma = [[YouTube]] və [[Facebook]] |Dublyaj = |DublyajAz = |imdb_id = |Format = |Şəkil formatı = |Sayt = }} '''Adil və Hudhud''' — 2024-cü ildə yayımlanmağa başlamış Azərbaycan istehsalı ilk 3D animasiya serialı.<ref>{{Cite web |last= |title=Azərbaycan istehsalı olan ilk 3D animasiya serialı təqdim olunub |url=https://olke.az/cemiyyet/391686/azerbaycan-istehsali-olan-ilk-3d-animasiya-seriali-teqdim-olunub/ |access-date=2024-09-05 |website=olke.az |archive-date=2024-09-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240905112712/https://olke.az/cemiyyet/391686/azerbaycan-istehsali-olan-ilk-3d-animasiya-seriali-teqdim-olunub/ |url-status=live }}</ref> == Yaradıcı heyət == * '''İdea müəllifi''': İlqar Əliyev *'''Baş prodüser''': Əli Yunis oğlu *'''Ssenari müəllifi''': İlkin Mustafayev *'''Rejissor''': Simran Ağayev *'''Səs rejissoru''': [[Nadir Mahmudov]] *'''Bəstəkar''': Azər Hacıəsgərli *'''3D modelləmə''': Kamran İgidəliyev *'''3D animator''': Toğrul Məmmədov *'''3D personaj rig və render''': Simran Ağayev *'''Psixoloq''': Əsmər Məhərrəmova == Səsləndirmə == '''Mətnin səsləndirilməsi''': Rüqəyyə Mehdiyeva ;Personajların səsləndirilməsi '''Ana''': Fatimə Zeynalova '''Hudhud''': Aybəniz Ağazadə '''Fatimə''': Rabiyə Yusifova '''Adil''': Məhəmmədhüseyn Əliyev '''Əli''': Həsən Haşımlı == Sponsorlar == '''Baş sponsor''': Alulbeyt Azərbaycan ;Sponsorlar: * Qələm Təlim və İnkişaf Mərkəzi * İffət Qadın Dərnəyi * AA media * Ziyarət Tour * NAŞİR == Həmçinin bax == * [[Allahla danışan uşaq]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{Cite web |title=Azərbaycanın ilk 3D animasiya serialı yayımlandı |url=https://visiontv.az/article/azerbaycanin-ilk-3d-animasiya-seriali-yayimlandi |access-date=2024-09-02 |website=[[Vision TV (Azərbaycan)|visiontv.az]] |language=az}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/channel/UCwnEGf2ud5Hqm9l4e0Nm9wA Düldül Media] — [[YouTube]] kanalı * [https://www.facebook.com/profile.php?id=61557981371800&mibextid=LQQJ4d Düldül Media] — [[Facebook]] səhifəsi * [https://www.tiktok.com/@duldulmedia Düldül Media] — [[TikTok]] hesabı * [https://www.instagram.com/duldulmedia/ Düldül Media] — [[Instagram]] səhifəsi {{Xarici keçidlər}} 2i2rly1txea2uuy226nfhvvaohla9i7 7865250 7865249 2024-11-27T03:16:25Z Samral 29509 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Azərbaycan animasiyası]] əlavə olundu 7865250 wikitext text/x-wiki {{Serial |Tam adı = Adil və Hudhud |Orijinal adı = |Digər adı = |Şəkil = Adil və Hudhud.jpeg |Şəklin eni = |Şəkilaltı yazı =1-ci bölümdən səhnə |Əsaslanır = |İlk baxış tarixləri = 10 aprel 2024 |Rejissor = Simran Ağayev |Operator = |Prodüser = Əli Yunis oğlu |Yaradıcısı = İlqar Əliyev |Ssenarist = İlkin Mustafayev |Rollarda = |Yaş reytinqi = |Şüar = |Bəstəkar = Azər Hacıəsgərli |Montaj = |Rəssam = |İstehsalçı ölkə = [[Azərbaycan]] |İstehsalçı şirkət = Düldül Media |İl = 2024 |Studiya = |Dil = [[Azərbaycanca]] |İlk çıxış tarixi = 10 aprel 2024 |Janr = [[Animasiya]] |Növü = [[3D film|3D]] [[serial]] |Rəng = Rəngli |Mövsüm sayı = 1 |Seriya sayı = 3 |Seriya vaxtı = |Müddəti = 8 dəq. |Telekanal = [[Düldül Media]] YT kanalı və FB səhifəsi |Əlaqəli seriallar = [[Allahla danışan uşaq]] |Əvvəlki = |Sonrakı = |Platforma = [[YouTube]] və [[Facebook]] |Dublyaj = |DublyajAz = |imdb_id = |Format = |Şəkil formatı = |Sayt = }} '''Adil və Hudhud''' — 2024-cü ildə yayımlanmağa başlamış Azərbaycan istehsalı ilk 3D animasiya serialı.<ref>{{Cite web |last= |title=Azərbaycan istehsalı olan ilk 3D animasiya serialı təqdim olunub |url=https://olke.az/cemiyyet/391686/azerbaycan-istehsali-olan-ilk-3d-animasiya-seriali-teqdim-olunub/ |access-date=2024-09-05 |website=olke.az |archive-date=2024-09-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240905112712/https://olke.az/cemiyyet/391686/azerbaycan-istehsali-olan-ilk-3d-animasiya-seriali-teqdim-olunub/ |url-status=live }}</ref> == Yaradıcı heyət == * '''İdea müəllifi''': İlqar Əliyev *'''Baş prodüser''': Əli Yunis oğlu *'''Ssenari müəllifi''': İlkin Mustafayev *'''Rejissor''': Simran Ağayev *'''Səs rejissoru''': [[Nadir Mahmudov]] *'''Bəstəkar''': Azər Hacıəsgərli *'''3D modelləmə''': Kamran İgidəliyev *'''3D animator''': Toğrul Məmmədov *'''3D personaj rig və render''': Simran Ağayev *'''Psixoloq''': Əsmər Məhərrəmova == Səsləndirmə == '''Mətnin səsləndirilməsi''': Rüqəyyə Mehdiyeva ;Personajların səsləndirilməsi '''Ana''': Fatimə Zeynalova '''Hudhud''': Aybəniz Ağazadə '''Fatimə''': Rabiyə Yusifova '''Adil''': Məhəmmədhüseyn Əliyev '''Əli''': Həsən Haşımlı == Sponsorlar == '''Baş sponsor''': Alulbeyt Azərbaycan ;Sponsorlar: * Qələm Təlim və İnkişaf Mərkəzi * İffət Qadın Dərnəyi * AA media * Ziyarət Tour * NAŞİR == Həmçinin bax == * [[Allahla danışan uşaq]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{Cite web |title=Azərbaycanın ilk 3D animasiya serialı yayımlandı |url=https://visiontv.az/article/azerbaycanin-ilk-3d-animasiya-seriali-yayimlandi |access-date=2024-09-02 |website=[[Vision TV (Azərbaycan)|visiontv.az]] |language=az}} == Xarici keçidlər == * [https://www.youtube.com/channel/UCwnEGf2ud5Hqm9l4e0Nm9wA Düldül Media] — [[YouTube]] kanalı * [https://www.facebook.com/profile.php?id=61557981371800&mibextid=LQQJ4d Düldül Media] — [[Facebook]] səhifəsi * [https://www.tiktok.com/@duldulmedia Düldül Media] — [[TikTok]] hesabı * [https://www.instagram.com/duldulmedia/ Düldül Media] — [[Instagram]] səhifəsi {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Azərbaycan animasiyası]] 6lw4vgxqcsok6fr8oeduknh1tgsgsmw 0 868953 7865784 7776620 2024-11-27T10:59:39Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:KU|KU]]: [[Kateqoriya:İtaliyadan olan Paralimpiya Oyunları çempionları]] → [[Kateqoriya:İtaliyanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] 7865784 wikitext text/x-wiki {{İdmançı |şəklin izahı = 2021-ci ildə İtaliya Prezidenti [[Serco Mattarella]] Kvirinal Sarayında Culiya Tersini təltif edərkən |idman növü = paraüzgüçülük |medallar = {{Medal yarışları|[[Fayl:IPC logo (2019).svg|25x25px]] <br> [[Yay Paralimpiya Oyunları|Paralimpiya Oyunları]]}} {{Qızılmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|100 m., sərbəst, S7}} {{Qızılmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|4×100 m., sərbəst}} {{Qızılmedal|[[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|2024 Paris]]|4×100 m., qarışıq sərbəst, 34pts}} {{Gümüşmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|4×50 m., qarışıq sərbəst}} {{Gümüşmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|400 m., sərbəst, S7}} {{Bürüncmedal|[[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020 Tokio]]|50 m., batterflay, S7}} {{Bürüncmedal|[[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|2024 Paris]]|100 m., sərbəst, S7}} {{Bürüncmedal|[[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|2024 Paris]]|400 m., sərbəst, S7}} {{Bürüncmedal|[[2024 Yay Paralimpiya Oyunları|2024 Paris]]|50 m., batterflay, S7}} {{Medal yarışları|Dünya Çempionatları}} {{Gümüşmedal|2019 London|4×50 m., qarışıq}} {{Gümüşmedal|2022 Madeyra|50 m., batterflay, S7}} {{Gümüşmedal|2022 Madeyra|50 m., sərbəst, S7}} {{Gümüşmedal|2022 Madeyra|100 m., sərbəst, S7}} {{Bürüncmedal|2019 London|50 m., batterflay, S7}} {{Bürüncmedal|2019 London|100 m., sərbəst, S7}} }} '''Culiya Tersi''' ({{dil-it|Giulia Terzi}}; {{DVTY}}) — beynəlxalq səviyyəli yarışlarda iştirak edən [[İtaliya]] paraüzgüçüsü. == Həyatı == Culiya Tersi 14 avqust 1995-ci ildə [[Milan]]da anadan olub. Dörd yaşı olarkən ona anadangəlmə [[skolioz]] diaqnozu qoyulub.<ref>{{cite web|date=2020-07-06|title=Giulia Terzi - IPC Athlete Bio|url=http://ipc.infostradasports.com/asp/lib/TheASP.asp?pageid=8937&sportid=514&personid=1954898&wintergames=-1&refreshauto=1|website=ipc.infostradasports.com|access-date=2024-09-09|archive-date=2020-07-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20200706182844/http://ipc.infostradasports.com/asp/lib/TheASP.asp?pageid=8937&sportid=514&personid=1954898&wintergames=-1&refreshauto=1|url-status=dead}}</ref> Tersi gənclik illərində [[gimnastika]] ilə məşğul olmuşdur. Lakin fiziki qüsuru daha da ağırlaşdığına və sol ayağı ilə əlində problem yarandığına görə paraüzgüçülüyə keçmişdir. O, çıxdığı ilk beynəlxalq yarışda – 2019-cu ildə [[London]]da keçirilən paraüzgüçülük üzrə dünya çempionatında üç medal qazanmışdır.<ref>{{cite web|date=2019-09-14|title=Mondiali Londra, finali day 6: la debuttante Giulia Terzi conquista il suo primo bronze mondiale (in Italian)|url=https://www.finp.it/mondiali-londra-finali-day-6-la-debuttante-giulia-terzi-conquista-il-suo-prino-bronzo-mondiale|website=Federazione Italiana Nuto Paralimpico}}{{Dead link|date=September 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{cite web|date=2019-09-09|title=Nuoto Paralimpico, Simone Barlaam sul tetto del mondo dei 100 stile (in Italian)|url=https://www.swim4lifemagazine.it/2019/09/09/nuoto-paralimpico-simone-barlaam-sul-tetto-del-mondo-dei-100-stile/|website=Swim4Life Magazine|access-date=2024-09-09|archive-date=2024-09-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240909193330/https://www.swim4lifemagazine.it/2019/09/09/nuoto-paralimpico-simone-barlaam-sul-tetto-del-mondo-dei-100-stile/|url-status=live}}</ref> [[2020 Yay Paralimpiya Oyunları|2020-ci il Yay Paralimpiya Oyunları]]nda qadınlar arasında 4×50 qarışıq sərbəst üzgüçülük üzrə iştirak etmiş və gümüş medal qazanmışdır. Qadınlar arasında 50 metr məsafəyə batterflay üsulu ilə S7 üzgüçülük yarışlarında bürünc medala layiq görülmüşdür.<ref>{{cite web|date=2021-08-26|title=Paralympics, 6 more medals for Italy in swimming – Il Tempo|url=https://www.italy24news.com/local/172394.html|access-date=2024-09-09|website=Italy24 News English|language=en-us|archive-date=2021-08-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20210827191906/https://www.italy24news.com/local/172394.html|url-status=dead}}</ref> 20 dekabr 2021-ci ildə [[Roma]]da idman sahəsindəki xidmətlərinə görə İtaliya Milli Olimpiya Komitəsinin qızıl nişanına layiq görülmüşdür.<ref>{{cite web|date=2021-12-20|title=Collari d’Oro al merito sportivo: il Coni premia i bergamaschi Simone Consonni e Giulia Terzi|url=https://www.bergamonews.it/2021/12/20/collari-doro-al-merito-sportivo-il-coni-premia-i-bergamaschi-simone-consonni-e-giulia-terziu/483697/|access-date=2024-09-09|website=Bergamo News|language=it|url-status=live|archive-date=2024-09-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20240909194218/https://www.bergamonews.it/2021/12/20/collari-doro-al-merito-sportivo-il-coni-premia-i-bergamaschi-simone-consonni-e-giulia-terziu/483697/}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:2020 Yay Paralimpiya Oyunlarında üzgüçülər]] [[Kateqoriya:2020 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:2024 Yay Paralimpiya Oyunlarında medal qazananlar]] [[Kateqoriya:İtaliyanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:İtaliya üzgüçüləri]] o0kl775f51yykaaza3ewxu5vx5w711y 14 868956 7865783 7768815 2024-11-27T10:59:38Z Araz Yaquboglu 17991 Araz Yaquboglu [[Kateqoriya:İtaliyadan olan Paralimpiya Oyunları çempionları]] səhifəsinin adını istiqamətləndirmə qoymadan [[Kateqoriya:İtaliyanın Paralimpiya Oyunları çempionları]] olaraq dəyişdi: [[VP:KU|KU]] vasitəsilə redaktə 7768815 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları|İtaliya]] 87fao2d4rsrihl5ba0ubjppgcneiagp 7865789 7865783 2024-11-27T11:01:46Z Araz Yaquboglu 17991 7865789 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] qxdgrlw8ozj4a0m5qbydej8cog2cbgp 7865794 7865789 2024-11-27T11:03:12Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] əlavə olundu 7865794 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] etgv8g43k3c3r789p29ubh71brjxez8 7865798 7865794 2024-11-27T11:04:12Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib İtaliya idmançıları]] əlavə olundu 7865798 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib İtaliya idmançıları]] fpjb43v2okkjt3snn8tobx0ukcib8pt 14 868957 7865808 7768820 2024-11-27T11:09:27Z Araz Yaquboglu 17991 7865808 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları| ]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə çempionlar| ]] 5ffu6oddl2ivx9pm9zpx2mgozicfikk 0 869471 7865891 7777817 2024-11-27T11:41:49Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Mükafatlar]] silindi; [[Kateqoriya:Monqolustan mükafatları]] əlavə olundu 7865891 wikitext text/x-wiki {{Qaralama}} &nbsp; {{Mükafat}} Monqolustan Xalq Respublikasının Qəhrəmanı mükafatı [[Monqolustan Xalq Respublikası|Monqolustan Xalq Cümhuriyyətinin]] ən yüksək mükafatı idi. Mükafat Sovet [[SSRİ|İttifaqının]] ən yüksək mükafatı [[Sovet İttifaqı Qəhrəmanı|olan Sovet İttifaqı Qəhrəmanı]] mükafatı əsasında hazırlanmışdır.<ref>{{Cite web |title=Hero of the Mongolian People's Republic |url=https://en.wikipedia.org/wiki/Hero_of_the_Mongolian_People%27s_Republic |archive-url=https://web.archive.org/web/20190421132556/https://en.wikipedia.org/wiki/Hero_of_the_Mongolian_People%27s_Republic |archive-date=21 Nisan 2019}}</ref><ref>{{Cite web |title=Монгольская Народная Республика - Mongolian People's Republic |url=http://www.zasluga.net/Asia/Mongolia/MPRGoldStar/MPRGoldStar.htm |website=www.zasluga.net/ |language=ru |access-date=2024-09-12 |archive-date=2017-04-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405230118/http://www.zasluga.net/Asia/Mongolia/MPRGoldStar/MPRGoldStar.htm |url-status=unfit }}</ref> == Həmçinin bax == [[Juqderdemidiyn Qurraqça]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Monqolustan mükafatları]] [[Kateqoriya:Articles using infobox templates with no data rows]] k5bikcqcvfxbhfiwcaoy2pp77wgry9c 118 871591 7864702 7863158 2024-11-26T12:58:02Z Əkrəm Cəfər 193474 7864702 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Alim |şəkil = [[File:İ. Abbasov.jpg|300x400px|İdris Abbasov]] |şəklin ölçüsü = |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |doğum tarixi = 1969.03.23 |doğum yeri = [[Qarxun (Şərur)|Qarxun]], [[Şərur rayonu]], [[Naxçıvan MSSR]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |vətəndaşlığı = {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |elm sahəsi = [[dilçilik]] |elmi dərəcəsi = [[filologiya]] [[Elmlər doktoru|elmləri doktoru]] |elmi adı = [[professor]] |iş yeri = [[AMEA]] [[AMEA Dilçilik İnstitutu|Dilçilik İnstitutu]] |üzvlüyü = [[AMEA]] }} '''İdris Əziz oğlu Abbasov''' – şərqşünas, dilçi, filologiya elmləri doktoru, [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası|AMEA]]-nın professoru,<ref>{{Cite web|url=https://science.gov.az/az/forms/professora-nana/3723|2017-ci il — AMEA-nın professorları|year=2017|website=[[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]|quote=Abbasov İdris Əziz oğlu - filologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.science.gov.az/news/open/6034|title=Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti AMEA-nın professoru üzrə seçkilərin nəticələrini təqdim edir|date=6 iyul 2017|website=[[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]}}</ref> [[AMEA Dilçilik İnstitutu]]nun Nəzəri dilçilik şöbəsinin müdiri.<ref>{{Cite web|url=https://dilcilik.az/sobe.php?id=4|title=AMEA Dilçilik İnstitutu}}</ref> == Həyatı == 23 mart 1969-cu ildə [[Şərur rayonu]]nun [[Qarxun (Şərur)|Qarxun]] kəndində anadan olmuş və ibtidai təhsilini də burada kənd məktəbində almışdır.<ref name="Naxçıvan dilçilik məktəbi">{{Cite book|title=Naxçıvan dilçilik məktəbi|last1=Quliyev|first1=Əbülfəz|last2=Sadıqova|first2=Sayalı|date=6 noyabr 2024|publisher=[[Elm və təhsil (nəşriyyat)|Elm və təhsil]]|pages=260–263}}</ref> 1990–1995-ci illərdə [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin [[Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsi|Şərqşünaslıq fakültəsində]] aldığı ali təhsilini ərəb və Azərbaycan dilləri və ədəbiyyatı müəllimi, filoloq, tərcüməçi ixtisası üzrə fərqlənmə diplomu ilə başa vurmuşdur. Azərbaycan dilindən savayı ərəb, fransız və ingilis dillərini bilir. Ailəlidir, iki övladı var. == Elmi fəaliyyəti == 2005-ci ildən [[filologiya]] üzrə [[fəlsəfə doktoru]], 2011-ci ildən [[dosent]], 2013-cü ildən filologiya üzrə [[elmlər doktoru]],<ref name="Naxçıvan dilçilik məktəbi" /> 2017-ci ildən isə AMEA-nın professorudur. Sami dilləri, dil nəzəriyyəsi, roman dilləri, türk dilləri, müqayisəli-tipoloji və müqayisəli-tarixi dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi və dinşünaslıq sahələrində işləri mövcuddur. == Biblioqrafiya == * ''Ərəb dili funksional sintaksisinin problemləri.'' Bakı: Yazıçı, 2007, 223 səhifə * ''Dini-elmi-əxlaqi söhbətlər.'' Naxçıvan: Qızıl Dağ, 2008, 334 səhifə * ''Ərəb dilində sintaktik kateqoriyalar və bəlağət.'' Bakı: Bakı Çap Evi, 2011, 440 səhifə * ''Din təhlükədir, yoxsa cəmiyyət təhlükədədir? (Dinlər və məzhəblər tarixi)'' Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2013, 744 səhifə * ''Ərəbcə-ingiliscə-Azərbaycanca dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti.'' Bakı: Elm və Təhsil, 2016, 140 səhifə (Elnurə Abbasova ilə birgə) * ''Mirzə Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası"nın tərcümə, tədqiq və şərhi. (Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikası)'' Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2017, 1007 səhifə * ''Pietro della Vallenin "Türk dilinin qrammatikası"nın tərcümə, tədqiq və şərhi.'' Bakı: Zərdabi LTD MMC, 2020, 1196 səhifə (Günel Bayramova ilə birgə) * ''Latın dili.'' Bakı: Füyuzat, 2024, 208 səhifə (Günel Bayramova ilə birgə) * ''Dilçiliyin Kitabi-Müqəddəsi: Ümumi və rasional Por-Royal qrammatikası.'' Bakı: Füyuzat, 2024, 496 səhifə * ''Silvestr dö Sasinin "Ümumi qrammatikanın prinsipləri" və Amede Joberin "Türk dili qrammatikasının əsasları"nın fransız dilindən tərcüməsi, nəzəri və müqayisəli dilçilik baxımından tədqiqat və şərhi.'' Bakı: Füyuzat, 2024, 768 səhifə * ''Ümumi dilçilik: dilçiliyin tarixi, nəzəriyyəsi və koqnitiv elmlərin epistemoloji əsasları.'' Bakı: Füyuzat, 2024, 800 səhifə === Tərcümə əsərləri === * [[Vill Dürant]]. ''Fəlsəfə hekayəsi.'' "Şəhriyar" qəzeti, 17–24 sentyabr 1998 * Qazi ət-Tusə. ''İslam ümməti səlib yürüşləri arasında.'' "Şəhriyar" qəzeti, 25 fevral 1999 * Əbdül Əmir əl-Mömin. ''Qurani-Kərimdə elmi metod: köklər və əsaslar.'' "Şəhriyar" qəzeti, 3–10 sentyabr 1998 * Əhməd Bəzvi əl-Qavi. ''Təfsir və təvil.'' "Şəhriyar" qəzeti, 4 mart 1999 == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Qaralama məqalələr]] == Xarici keçidlər == * [https://ek.anl.az/search/query?match_1=MUST&field_1=a&term_1=%C4%B0dris+Abbasov&match_2=PHRASE&field_2=text&match_3=SHOULD&field_3=text&match_4=NOT&field_4=text&theme=e-kataloq Azərbaycan Milli Kitabxanasının elektron kataloqunda "İdris Abbasov"] 6ov30el1h6l6l1edmifl6w0avw8h1f9 0 873460 7865704 7861775 2024-11-27T10:25:26Z Turan Etibaroğlu 97281 /* Mənbə */ 7865704 wikitext text/x-wiki {{Əhəmiyyət|tarix=noyabr 2024}} {{Kino sənətçisi |şəkil = Nadir Mahmudov.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum adı = |digər adı = |doğum tarixi = 21.01.1989 |doğum yeri = [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan]],[[Şərur]], [[Püsyan (Şərur)|Püsyan]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |partnyoru = |atası = |anası = |fəaliyyəti = Səs rejissoru |fəaliyyət illəri = 2014-ci ildən |təhsili = [[Kazan Dövlət Universiteti]] |istiqamət = |tanınır = |boyu = |çəkisi = |üzvlüyü = |iş yeri = |teatr = |mükafatları = |imzası = |sayt = |vikianbar = |imdb_id = nm16670049 }} '''Nadir Şahlar oğlu Mahmudov''' — Səs rejissoru, səs redaktoru, səs dizayneri. == Həyatı == Nadir Şahlar oğlu Mahmudov 21 yanvar 1989-cu ildə [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Şərur rayonu]]nun [[Püsyan (Şərur)|Püsyan kəndində]] anadan olub. O, 1996–2007-ci illərdə [[Bakı]] şəhərindəki [[Yeni Günəşli]] qəsəbəsində yerləşən 275 nömrəli orta məktəbdə təhsil almışdır. 2008–2014-cü illərdə [[Kazan Dövlət Universiteti]]ndə ali təhsil alaraq "[[Logistika]]" üzrə məzun olsa da, sənət və kino sahəsinə olan marağı onu səs rejissoru və səs dizayneri kimi peşəkar karyera qurmağa yönəltmişdir. Peşəkar karyerasına 2014-cü ildən Azərbaycan serial və filmlərinin səs post-prodakşn sahəsində çalışır. O, səs rejissoru, səs redaktoru və səs dizayneri kimi bir çox yerli serial və filmdə fəaliyyət göstərib ([[Azərbaycan Televiziyası|AZTV]], [[İctimai televiziya|ITV]], [[Azad Azərbaycan TV|ATV]], [[ARB TV|ARB]], [[Xəzər TV|XƏZƏR TV]]). İşlədiyi şirkətlər arasında "Oscar Production", "Oksi Media Production", "SFN Production" və "[[Azərbaycanfilm]]" kimi tanınmış prodakşnları var. Sahəsində səs rejissoru kimi çalışaraq müxtəlif filmlərdə və seriallarda səsin keyfiyyətini və texniki mükəmməlliyini artırmaqla əhəmiyyətli töhfələr verib. 2019-cu ildə Xocalı faciəsinin 27-ci ildönümünə çəkilən "Ana harayı" videoçarxının quruluşçu rejissoru və post-production rəhbəri olub.<ref>{{Cite web |title=“Ana harayı” adlı sosial çarxın rejissoru Nadir Mahmudov, ideya müəllifi Orxan Cahangir, operatoru isə Vüsal Cəfərovdur. |url=https://azertag.az/xeber/zulfiyye_qurbanovanin_ana_harayi-1251194 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190823185555/https://azertag.az/xeber/Zulfiyye_Qurbanovanin_Ana_harayi-1251194 |website=azertag.az |access-date=2024-10-29 |archive-date=2019-08-23 |url-status=unfit }}</ref> 2023-cü ildə səs rejissoru olduğu "Baharın oğurlanması", "ANİMAFİLM" Beynəlxalq Animasiya Festivalında ali mükafata layiq görülüb<ref>{{cite web |url = VI “Animafilm” Beynəlxalq Animasiya Festivalı başa çatdı |title = https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263 |author = culture.gov.az |date = 2023-09-11 |work = |publisher = [https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263] |accessdate = 2023-09-11 |language = az |archive-date = 2023-09-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20241008141414/https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263 |url-status = }}</ref> Nadir Mahmudov Azərbaycan kinematoqrafiyasında səs post-prodakşn sahəsində 10 illik peşəkar təcrübəyə malikdir. Onun bacarıqları arasında foley, səs dizaynı, dialoq redaktəsi və səs mastering işləri xüsusi yer tutur. == Filmoqrafiya == {| class="wikitable" |+ !style="background-color: #FFCCCC;|№ !style="background-color: #FFDAB9;|İl !style="background-color: #FFFFE0;"|Filmin adı !style="background-color: #CCFFCC;"|İstehsal edən !style="background-color: #FFCCCC;"|Yayım ! style="background-color: #B3E5FC;"|Filmdə iştirakı !style="background-color: #C3B1E1;"|Filmin növü !style="background-color: #E6E6FA;"|Bölümlərin sayı |- |1 |2014 |[[Nabat (film, 2014)|Nabat]] |[[Elçin Musaoğlu]] |[[YouTube]] |Səs rejissoru, dublyaj |Bədii film |1 |- |2 |2015 |[[Dəfnə ağacı (teleserial, 2016)|Dəfnə ağacı]] |Oscar Production |[[Azad Azərbaycan TV|ATV]] |Səs rejissoru |Serial |89 |- |3 |2016 |[[Günəşim ol (teleserial, 2016)|Günəşim ol]] |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |159 |- |4 |2017 |[[Laləli saray]] |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |157 |- |5 |2018 |O gecə |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |206 |- |6 |2019 |Bir qadın |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |730 |- |7 |2019 |Khojaly(Ana harayı)<ref>{{Cite web |title=“Ana harayı” adlı sosial çarxın rejissoru Nadir Mahmudov, ideya müəllifi Orxan Cahangir, operatoru isə Vüsal Cəfərovdur. |url=https://sia.az/az/news/culture/727423.html |website=sia.az |access-date=2024-11-17 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112222413/https://sia.az/az/news/culture/727423.html |url-status=live }}</ref> |[[Nadir Mahmudov]] |Youtube |Quruluşçu rejissor |Qısametrajlı film |1 |- |8 |2019 |[https://www.youtube.com/watch?v=eZMigcT3ftk&t=18s Half Human] |[[Nadir Mahmudov]] |Youtube |Quruluşçu rejissor |Qısametrajlı film |1 |- |9 |2021 |Yalan həqiqət |Oksi Media |İTV |Səs rejissoru |Serial |24 |- |10 |2021 |İdarə |Oscar Production |ARB |Səs rejissoru |Serial |10 |- |11 |2021 |Jafar |Fantasy Pictures |IMDb |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |12 |2021 |İfşa çətin hədəf |SFN Production |ARB |Səs rejissoru |Serial |10 |- |13 |2022 |Simurq |SFN Production |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |14 |2022 |Xosrov və Şirin |[[Azərbaycanfilm]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |15 |2022 |Vağzalı |[[Şahin Qəhrəman|Şahin Qəhraman]] |YouTube |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |16 |2022 |Son nəfəs |Oksi Media |ARB |Səs rejissoru |Serial |36 |- |17 |2022 |Salam İsa<ref>{{Cite web |title=Главный продюсер, сценарист и режиссер-постановщик - Самед Агаев, сопродюсер - Мурад Шукюрлю, оператор-постановщик - Орхан Мамедов, композитор - Вугар Мамедзаде, художник-постановщик Эльтуран Мамедов, звукорежиссер - Надир Махмудов. |url=https://oxu.az/ru/kultura/film-molodogo-azerbaydzhanskogo-rezhissera-obyavlen-luchshim-na-mezhdunarodnom-festivale-fotovideo |website=oxu.az |access-date=2024-10-27 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112223333/https://oxu.az/ru/kultura/film-molodogo-azerbaydzhanskogo-rezhissera-obyavlen-luchshim-na-mezhdunarodnom-festivale-fotovideo |url-status=live }}</ref> |Səməd Ağayev |IMDb |Səs rejissoru |Qısametrajlı film |1 |- |18 |2023 |Son nəfəs 2 |Oksi Media |ARB |Səs rejissoru |Serial |36 |- |19 |2023 |Simurq 2 |SFN Production |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |20 |2023 |[[Şeyx Sənan (teleserial, 2023)|Şeyx Sənan]] |[[Azərbaycanfilm]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |21 |2023 |[[Baharın oğurlanması]] |[[Azanfilm]] |Filmfreeway |Səs rejissoru |Animasiya filmi |1 |- |22 |2023 |[[Hədis (film)|Hədis]] |Animafilm studio |IMDb |Səs rejissoru |Animasiya filmi |1 |- |23 |2024 |[[Körpünün o tayı]] |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |8 |- |24 |2024 |Əqrəb mövsümü 2 |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |25 |2024 |[[Vətəndaş A]]<ref>{{Cite web |date=22 noyabr 2024 |title="Vətəndaş A"nın səs rejissoru: "Çıxarılan o səhnələrə rejissora etiraz edəcək qədər heyfim gəlir" |url=https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20241122104056/https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 |archive-date=2024-11-22 |website=kulis.az |access-date=2024-11-22 }}</ref> |SFN Production |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İTV]] |Səs rejissoru |Serial |12 |- |26 |2024 |21-ci möcüzə<ref>{{Cite web |title=Rejissor Şahin Qəhrəman dram janrında çəkdiyi "21-ci möcüzə" filmini ictimaiyyətə təqdim edib. |url=https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu |website=redaktor.az |access-date=2024-10-27 |archive-date=2024-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240423050505/https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu |url-status=live }}</ref> |National Media |Metaflix |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |27 |2024 |[[Adil və Hudhud]] |Düldül Media |YouTube |Səs rejissoru |Animasiya serialı |4 |- |28 |2024 |Əlvida xoşbəxtlik |Oscar Production |Metaflix |Səs rejissoru |Serial |160 |} ==Mənbə== {| class="wikitable" |+ !№ !style="background-color: #CCFFCC;"|Başlıq !style="background-color: #FFCCCC;"|Mənbə |- |1 |Müsahibə[https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551] |[https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 kulis.az] |- |2 |[https://sherg.az/medeniyyet/280619 Səssiz kadrları danışdıran ADAM] |[https://sherg.az/medeniyyet/280619 sherg.az] |} ==Müsahibələri== {| class="wikitable" |+ !№ !style="background-color: #CCFFCC;"|Başlıq !style="background-color: #FFCCCC;"|Mənbə |- |1 |[https://www.youtube.com/watch?v=rFZO5ep2uow "Narqız" animasiya filmi dekabrda nümayiş etdiriləcək] |- |2 |[https://www.youtube.com/watch?v=A-p4YIoz8Ao Məşhur rejissor Məsud Pənahi Bakıda | Filmin büdcəsinin məbləği açıqlandı] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == {| class="wikitable" |+ ! style="background-color: #B3E5FC;"|№ ! style="background-color:#FFEB3B;" | Sosial Media Platforması ! style="background-color:#CCFFCC;| link |- |1 | [[File:Instagram_logo_2022.svg|20px]] Şəxsi [[Instagram]] | ndrmhmdv[https://www.instagram.com/ndrmhmdv/] |- |2 | [[File:Instagram_logo_2022.svg|20px]] Studiyanın Instagram səhifəsi | NM Studio[https://www.instagram.com/nationalmediastudio/] |- |3 |[[File:Facebook_f_logo_(2021).svg|20px]] Facebook |Nadir Mahmudov[https://www.facebook.com/nadir.mahmudov.52] |- |4 | [[YouTube]] Film | Half Human[https://www.youtube.com/watch?v=eZMigcT3ftk&t=13s] |- |5 | YouTube Film 2 | Khojaly (Ana harayı)[https://www.youtube.com/watch?v=UocfgSljR9k&t=1s] |}{{Navbox |name = Nadir Mahmudov |title = [[Nadir Mahmudov]]un işləri |state = {{{vəziyyət|autocollapse}}} |aboveclass = hlist |listclass = hlist |above = |group1 = Filmlər |list1 = {{navbox|subgroup |group1 = Qısa |groupwidth = 4em |list1 = * ''[[Salam Isa (film, 2023)|Salam İsa]]'' (2023) * ''[[Hədis (film, 2023)|Hədis]]'' (2023) * ''[[Baharın oğurlanması (film, 2023)|Baharın oğurlanması]]'' (2023) |group2 = Tam |list2 = * ''[[21-ci möcüzə (film, 2024)|21-ci möcüzə]]'' (2024) * ''[[Vağzalı]]'' (2022) * ''[[Jafar (film, 2021)|Jafar]]'' (2021) * ''[[Nabat]]'' (2014) }} | group2 = Seriallar | list2 = * ''[[Körpü (teleserial, 2022)|Körpü]]'' (2022) * ''[[Əqrəb mövsümü]]'' (2022) * ''[[Körpünün o tayı]]'' (2023) * ''[[Vətəndaş A]]'' (2023) * ''[[Adil və Hudhud]]'' (2024) * ''[[Şeyx Sənan]]'' (2023) * ''[[Xosrov və Şirin]]'' (2022) * ''[[İfşa çətin hədəf]]'' (2021) * ''[[Simurq]]'' (2022) * ''[[Simurq 2]]'' (2023) * ''[[Son Nəfəs]]'' (2021) * ''[[İdarə]]'' (2021) * ''[[Yalan Həqiqət]]'' (2021) * ''[[Bir qadın]]'' (2019) * ''[[O gecə]]'' (2018) * ''[[Laləli saray]]'' (2017) * ''[[Günəşim ol]]'' (2016) * ''[[Dəfnə ağacı]]'' (2015) |below = {{icon|Category}} '''[[:Kateqoriya:Nadir Mahmudovun filmləri|Kateqoriya]]''' }}<noinclude> [[Kateqoriya:Film rejissorları naviqasiya şablonları]] </noinclude> p2hq5msmu3qfvrlnfdkgk73rp2m8i9s 7865713 7865704 2024-11-27T10:28:01Z Turan Etibaroğlu 97281 7865713 wikitext text/x-wiki {{Əhəmiyyət|tarix=noyabr 2024}} {{Kino sənətçisi |şəkil = Nadir Mahmudov.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum adı = |digər adı = |doğum tarixi = 21.01.1989 |doğum yeri = [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan]],[[Şərur]], [[Püsyan (Şərur)|Püsyan]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |partnyoru = |atası = |anası = |fəaliyyəti = Səs rejissoru |fəaliyyət illəri = 2014-ci ildən |təhsili = [[Kazan Dövlət Universiteti]] |istiqamət = |tanınır = |boyu = |çəkisi = |üzvlüyü = |iş yeri = |teatr = |mükafatları = |imzası = |sayt = |vikianbar = |imdb_id = nm16670049 }} '''Nadir Şahlar oğlu Mahmudov''' — Səs rejissoru, səs redaktoru, səs dizayneri. == Həyatı == Nadir Şahlar oğlu Mahmudov 21 yanvar 1989-cu ildə [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Şərur rayonu]]nun [[Püsyan (Şərur)|Püsyan kəndində]] anadan olub. O, 1996–2007-ci illərdə [[Bakı]] şəhərindəki [[Yeni Günəşli]] qəsəbəsində yerləşən 275 nömrəli orta məktəbdə təhsil almışdır. 2008–2014-cü illərdə [[Kazan Dövlət Universiteti]]ndə ali təhsil alaraq "[[Logistika]]" üzrə məzun olsa da, sənət və kino sahəsinə olan marağı onu səs rejissoru və səs dizayneri kimi peşəkar karyera qurmağa yönəltmişdir. Peşəkar karyerasına 2014-cü ildən Azərbaycan serial və filmlərinin səs post-prodakşn sahəsində çalışır. O, səs rejissoru, səs redaktoru və səs dizayneri kimi bir çox yerli serial və filmdə fəaliyyət göstərib ([[Azərbaycan Televiziyası|AZTV]], [[İctimai televiziya|ITV]], [[Azad Azərbaycan TV|ATV]], [[ARB TV|ARB]], [[Xəzər TV|XƏZƏR TV]]). İşlədiyi şirkətlər arasında "Oscar Production", "Oksi Media Production", "SFN Production" və "[[Azərbaycanfilm]]" kimi tanınmış prodakşnları var. Sahəsində səs rejissoru kimi çalışaraq müxtəlif filmlərdə və seriallarda səsin keyfiyyətini və texniki mükəmməlliyini artırmaqla əhəmiyyətli töhfələr verib. 2019-cu ildə Xocalı faciəsinin 27-ci ildönümünə çəkilən "Ana harayı" videoçarxının quruluşçu rejissoru və post-production rəhbəri olub.<ref>{{Cite web |title=“Ana harayı” adlı sosial çarxın rejissoru Nadir Mahmudov, ideya müəllifi Orxan Cahangir, operatoru isə Vüsal Cəfərovdur. |url=https://azertag.az/xeber/zulfiyye_qurbanovanin_ana_harayi-1251194 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190823185555/https://azertag.az/xeber/Zulfiyye_Qurbanovanin_Ana_harayi-1251194 |website=azertag.az |access-date=2024-10-29 |archive-date=2019-08-23 |url-status=unfit }}</ref> 2023-cü ildə səs rejissoru olduğu "Baharın oğurlanması", "ANİMAFİLM" Beynəlxalq Animasiya Festivalında ali mükafata layiq görülüb<ref>{{cite web |url = VI “Animafilm” Beynəlxalq Animasiya Festivalı başa çatdı |title = https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263 |author = culture.gov.az |date = 2023-09-11 |work = |publisher = [https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263] |accessdate = 2023-09-11 |language = az |archive-date = 2023-09-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20241008141414/https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263 |url-status = }}</ref> Nadir Mahmudov Azərbaycan kinematoqrafiyasında səs post-prodakşn sahəsində 10 illik peşəkar təcrübəyə malikdir. Onun bacarıqları arasında foley, səs dizaynı, dialoq redaktəsi və səs mastering işləri xüsusi yer tutur. == Filmoqrafiya == {| class="wikitable" |+ !style="background-color: #FFCCCC;|№ !style="background-color: #FFDAB9;|İl !style="background-color: #FFFFE0;"|Filmin adı !style="background-color: #CCFFCC;"|İstehsal edən !style="background-color: #FFCCCC;"|Yayım ! style="background-color: #B3E5FC;"|Filmdə iştirakı !style="background-color: #C3B1E1;"|Filmin növü !style="background-color: #E6E6FA;"|Bölümlərin sayı |- |1 |2014 |[[Nabat (film, 2014)|Nabat]] |[[Elçin Musaoğlu]] |[[YouTube]] |Səs rejissoru, dublyaj |Bədii film |1 |- |2 |2015 |[[Dəfnə ağacı (teleserial, 2016)|Dəfnə ağacı]] |Oscar Production |[[Azad Azərbaycan TV|ATV]] |Səs rejissoru |Serial |89 |- |3 |2016 |[[Günəşim ol (teleserial, 2016)|Günəşim ol]] |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |159 |- |4 |2017 |[[Laləli saray]] |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |157 |- |5 |2018 |O gecə |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |206 |- |6 |2019 |Bir qadın |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |730 |- |7 |2019 |Khojaly(Ana harayı)<ref>{{Cite web |title=“Ana harayı” adlı sosial çarxın rejissoru Nadir Mahmudov, ideya müəllifi Orxan Cahangir, operatoru isə Vüsal Cəfərovdur. |url=https://sia.az/az/news/culture/727423.html |website=sia.az |access-date=2024-11-17 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112222413/https://sia.az/az/news/culture/727423.html |url-status=live }}</ref> |[[Nadir Mahmudov]] |Youtube |Quruluşçu rejissor |Qısametrajlı film |1 |- |8 |2019 |[https://www.youtube.com/watch?v=eZMigcT3ftk&t=18s Half Human] |[[Nadir Mahmudov]] |Youtube |Quruluşçu rejissor |Qısametrajlı film |1 |- |9 |2021 |Yalan həqiqət |Oksi Media |İTV |Səs rejissoru |Serial |24 |- |10 |2021 |İdarə |Oscar Production |ARB |Səs rejissoru |Serial |10 |- |11 |2021 |Jafar |Fantasy Pictures |IMDb |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |12 |2021 |İfşa çətin hədəf |SFN Production |ARB |Səs rejissoru |Serial |10 |- |13 |2022 |Simurq |SFN Production |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |14 |2022 |Xosrov və Şirin |[[Azərbaycanfilm]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |15 |2022 |Vağzalı |[[Şahin Qəhrəman|Şahin Qəhraman]] |YouTube |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |16 |2022 |Son nəfəs |Oksi Media |ARB |Səs rejissoru |Serial |36 |- |17 |2022 |Salam İsa<ref>{{Cite web |title=Главный продюсер, сценарист и режиссер-постановщик - Самед Агаев, сопродюсер - Мурад Шукюрлю, оператор-постановщик - Орхан Мамедов, композитор - Вугар Мамедзаде, художник-постановщик Эльтуран Мамедов, звукорежиссер - Надир Махмудов. |url=https://oxu.az/ru/kultura/film-molodogo-azerbaydzhanskogo-rezhissera-obyavlen-luchshim-na-mezhdunarodnom-festivale-fotovideo |website=oxu.az |access-date=2024-10-27 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112223333/https://oxu.az/ru/kultura/film-molodogo-azerbaydzhanskogo-rezhissera-obyavlen-luchshim-na-mezhdunarodnom-festivale-fotovideo |url-status=live }}</ref> |Səməd Ağayev |IMDb |Səs rejissoru |Qısametrajlı film |1 |- |18 |2023 |Son nəfəs 2 |Oksi Media |ARB |Səs rejissoru |Serial |36 |- |19 |2023 |Simurq 2 |SFN Production |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |20 |2023 |[[Şeyx Sənan (teleserial, 2023)|Şeyx Sənan]] |[[Azərbaycanfilm]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |21 |2023 |[[Baharın oğurlanması]] |[[Azanfilm]] |Filmfreeway |Səs rejissoru |Animasiya filmi |1 |- |22 |2023 |[[Hədis (film)|Hədis]] |Animafilm studio |IMDb |Səs rejissoru |Animasiya filmi |1 |- |23 |2024 |[[Körpünün o tayı]] |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |8 |- |24 |2024 |Əqrəb mövsümü 2 |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |25 |2024 |[[Vətəndaş A]]<ref>{{Cite web |date=22 noyabr 2024 |title="Vətəndaş A"nın səs rejissoru: "Çıxarılan o səhnələrə rejissora etiraz edəcək qədər heyfim gəlir" |url=https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20241122104056/https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 |archive-date=2024-11-22 |website=kulis.az |access-date=2024-11-22 }}</ref> |SFN Production |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İTV]] |Səs rejissoru |Serial |12 |- |26 |2024 |21-ci möcüzə<ref>{{Cite web |title=Rejissor Şahin Qəhrəman dram janrında çəkdiyi "21-ci möcüzə" filmini ictimaiyyətə təqdim edib. |url=https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu |website=redaktor.az |access-date=2024-10-27 |archive-date=2024-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240423050505/https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu |url-status=live }}</ref> |National Media |Metaflix |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |27 |2024 |[[Adil və Hudhud]] |Düldül Media |YouTube |Səs rejissoru |Animasiya serialı |4 |- |28 |2024 |Əlvida xoşbəxtlik |Oscar Production |Metaflix |Səs rejissoru |Serial |160 |} ==Mənbə== {| class="wikitable" |+ !№ !style="background-color: #CCFFCC;"|Başlıq !style="background-color: #FFCCCC;"|Mənbə |- |1 |Müsahibə[https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551] |[https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 kulis.az] |- |2 |[https://sherg.az/medeniyyet/280619 Səssiz kadrları danışdıran ADAM] |[https://sherg.az/medeniyyet/280619 sherg.az] |} ==Müsahibələri== {| class="wikitable" |+ !№ !style="background-color: #CCFFCC;"|Başlıq !style="background-color: #FFCCCC;"|Mənbə |- |1 |[https://www.youtube.com/watch?v=rFZO5ep2uow "Narqız" animasiya filmi dekabrda nümayiş etdiriləcək ] |[https://www.youtube.com/watch?v=rFZO5ep2uow Mədəniyyət tv] |- |2 |[https://www.youtube.com/watch?v=A-p4YIoz8Ao Məşhur rejissor Məsud Pənahi Bakıda | Filmin büdcəsinin məbləği açıqlandı] |[https://www.youtube.com/watch?v=A-p4YIoz8Ao Baku tv] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == {| class="wikitable" |+ ! style="background-color: #B3E5FC;"|№ ! style="background-color:#FFEB3B;" | Sosial Media Platforması ! style="background-color:#CCFFCC;| link |- |1 | [[File:Instagram_logo_2022.svg|20px]] Şəxsi [[Instagram]] | ndrmhmdv[https://www.instagram.com/ndrmhmdv/] |- |2 | [[File:Instagram_logo_2022.svg|20px]] Studiyanın Instagram səhifəsi | NM Studio[https://www.instagram.com/nationalmediastudio/] |- |3 |[[File:Facebook_f_logo_(2021).svg|20px]] Facebook |Nadir Mahmudov[https://www.facebook.com/nadir.mahmudov.52] |- |4 | [[YouTube]] Film | Half Human[https://www.youtube.com/watch?v=eZMigcT3ftk&t=13s] |- |5 | YouTube Film 2 | Khojaly (Ana harayı)[https://www.youtube.com/watch?v=UocfgSljR9k&t=1s] |}{{Navbox |name = Nadir Mahmudov |title = [[Nadir Mahmudov]]un işləri |state = {{{vəziyyət|autocollapse}}} |aboveclass = hlist |listclass = hlist |above = |group1 = Filmlər |list1 = {{navbox|subgroup |group1 = Qısa |groupwidth = 4em |list1 = * ''[[Salam Isa (film, 2023)|Salam İsa]]'' (2023) * ''[[Hədis (film, 2023)|Hədis]]'' (2023) * ''[[Baharın oğurlanması (film, 2023)|Baharın oğurlanması]]'' (2023) |group2 = Tam |list2 = * ''[[21-ci möcüzə (film, 2024)|21-ci möcüzə]]'' (2024) * ''[[Vağzalı]]'' (2022) * ''[[Jafar (film, 2021)|Jafar]]'' (2021) * ''[[Nabat]]'' (2014) }} | group2 = Seriallar | list2 = * ''[[Körpü (teleserial, 2022)|Körpü]]'' (2022) * ''[[Əqrəb mövsümü]]'' (2022) * ''[[Körpünün o tayı]]'' (2023) * ''[[Vətəndaş A]]'' (2023) * ''[[Adil və Hudhud]]'' (2024) * ''[[Şeyx Sənan]]'' (2023) * ''[[Xosrov və Şirin]]'' (2022) * ''[[İfşa çətin hədəf]]'' (2021) * ''[[Simurq]]'' (2022) * ''[[Simurq 2]]'' (2023) * ''[[Son Nəfəs]]'' (2021) * ''[[İdarə]]'' (2021) * ''[[Yalan Həqiqət]]'' (2021) * ''[[Bir qadın]]'' (2019) * ''[[O gecə]]'' (2018) * ''[[Laləli saray]]'' (2017) * ''[[Günəşim ol]]'' (2016) * ''[[Dəfnə ağacı]]'' (2015) |below = {{icon|Category}} '''[[:Kateqoriya:Nadir Mahmudovun filmləri|Kateqoriya]]''' }}<noinclude> [[Kateqoriya:Film rejissorları naviqasiya şablonları]] </noinclude> 275q293vhmm74werhkgopudt4s96gzr 7865724 7865713 2024-11-27T10:30:16Z Turan Etibaroğlu 97281 /* Müsahibələri */ 7865724 wikitext text/x-wiki {{Əhəmiyyət|tarix=noyabr 2024}} {{Kino sənətçisi |şəkil = Nadir Mahmudov.jpg |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum adı = |digər adı = |doğum tarixi = 21.01.1989 |doğum yeri = [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan]],[[Şərur]], [[Püsyan (Şərur)|Püsyan]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{bayraq|Azərbaycan}} [[Azərbaycan]] |həyat yoldaşı = |uşağı = |partnyoru = |atası = |anası = |fəaliyyəti = Səs rejissoru |fəaliyyət illəri = 2014-ci ildən |təhsili = [[Kazan Dövlət Universiteti]] |istiqamət = |tanınır = |boyu = |çəkisi = |üzvlüyü = |iş yeri = |teatr = |mükafatları = |imzası = |sayt = |vikianbar = |imdb_id = nm16670049 }} '''Nadir Şahlar oğlu Mahmudov''' — Səs rejissoru, səs redaktoru, səs dizayneri. == Həyatı == Nadir Şahlar oğlu Mahmudov 21 yanvar 1989-cu ildə [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]]nın [[Şərur rayonu]]nun [[Püsyan (Şərur)|Püsyan kəndində]] anadan olub. O, 1996–2007-ci illərdə [[Bakı]] şəhərindəki [[Yeni Günəşli]] qəsəbəsində yerləşən 275 nömrəli orta məktəbdə təhsil almışdır. 2008–2014-cü illərdə [[Kazan Dövlət Universiteti]]ndə ali təhsil alaraq "[[Logistika]]" üzrə məzun olsa da, sənət və kino sahəsinə olan marağı onu səs rejissoru və səs dizayneri kimi peşəkar karyera qurmağa yönəltmişdir. Peşəkar karyerasına 2014-cü ildən Azərbaycan serial və filmlərinin səs post-prodakşn sahəsində çalışır. O, səs rejissoru, səs redaktoru və səs dizayneri kimi bir çox yerli serial və filmdə fəaliyyət göstərib ([[Azərbaycan Televiziyası|AZTV]], [[İctimai televiziya|ITV]], [[Azad Azərbaycan TV|ATV]], [[ARB TV|ARB]], [[Xəzər TV|XƏZƏR TV]]). İşlədiyi şirkətlər arasında "Oscar Production", "Oksi Media Production", "SFN Production" və "[[Azərbaycanfilm]]" kimi tanınmış prodakşnları var. Sahəsində səs rejissoru kimi çalışaraq müxtəlif filmlərdə və seriallarda səsin keyfiyyətini və texniki mükəmməlliyini artırmaqla əhəmiyyətli töhfələr verib. 2019-cu ildə Xocalı faciəsinin 27-ci ildönümünə çəkilən "Ana harayı" videoçarxının quruluşçu rejissoru və post-production rəhbəri olub.<ref>{{Cite web |title=“Ana harayı” adlı sosial çarxın rejissoru Nadir Mahmudov, ideya müəllifi Orxan Cahangir, operatoru isə Vüsal Cəfərovdur. |url=https://azertag.az/xeber/zulfiyye_qurbanovanin_ana_harayi-1251194 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190823185555/https://azertag.az/xeber/Zulfiyye_Qurbanovanin_Ana_harayi-1251194 |website=azertag.az |access-date=2024-10-29 |archive-date=2019-08-23 |url-status=unfit }}</ref> 2023-cü ildə səs rejissoru olduğu "Baharın oğurlanması", "ANİMAFİLM" Beynəlxalq Animasiya Festivalında ali mükafata layiq görülüb<ref>{{cite web |url = VI “Animafilm” Beynəlxalq Animasiya Festivalı başa çatdı |title = https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263 |author = culture.gov.az |date = 2023-09-11 |work = |publisher = [https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263] |accessdate = 2023-09-11 |language = az |archive-date = 2023-09-11 |archive-url = https://web.archive.org/web/20241008141414/https://www.culture.gov.az/az/heyder-eliyev/15263 |url-status = }}</ref> Nadir Mahmudov Azərbaycan kinematoqrafiyasında səs post-prodakşn sahəsində 10 illik peşəkar təcrübəyə malikdir. Onun bacarıqları arasında foley, səs dizaynı, dialoq redaktəsi və səs mastering işləri xüsusi yer tutur. == Filmoqrafiya == {| class="wikitable" |+ !style="background-color: #FFCCCC;|№ !style="background-color: #FFDAB9;|İl !style="background-color: #FFFFE0;"|Filmin adı !style="background-color: #CCFFCC;"|İstehsal edən !style="background-color: #FFCCCC;"|Yayım ! style="background-color: #B3E5FC;"|Filmdə iştirakı !style="background-color: #C3B1E1;"|Filmin növü !style="background-color: #E6E6FA;"|Bölümlərin sayı |- |1 |2014 |[[Nabat (film, 2014)|Nabat]] |[[Elçin Musaoğlu]] |[[YouTube]] |Səs rejissoru, dublyaj |Bədii film |1 |- |2 |2015 |[[Dəfnə ağacı (teleserial, 2016)|Dəfnə ağacı]] |Oscar Production |[[Azad Azərbaycan TV|ATV]] |Səs rejissoru |Serial |89 |- |3 |2016 |[[Günəşim ol (teleserial, 2016)|Günəşim ol]] |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |159 |- |4 |2017 |[[Laləli saray]] |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |157 |- |5 |2018 |O gecə |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |206 |- |6 |2019 |Bir qadın |Oscar Production |ATV |Səs rejissoru |Serial |730 |- |7 |2019 |Khojaly(Ana harayı)<ref>{{Cite web |title=“Ana harayı” adlı sosial çarxın rejissoru Nadir Mahmudov, ideya müəllifi Orxan Cahangir, operatoru isə Vüsal Cəfərovdur. |url=https://sia.az/az/news/culture/727423.html |website=sia.az |access-date=2024-11-17 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112222413/https://sia.az/az/news/culture/727423.html |url-status=live }}</ref> |[[Nadir Mahmudov]] |Youtube |Quruluşçu rejissor |Qısametrajlı film |1 |- |8 |2019 |[https://www.youtube.com/watch?v=eZMigcT3ftk&t=18s Half Human] |[[Nadir Mahmudov]] |Youtube |Quruluşçu rejissor |Qısametrajlı film |1 |- |9 |2021 |Yalan həqiqət |Oksi Media |İTV |Səs rejissoru |Serial |24 |- |10 |2021 |İdarə |Oscar Production |ARB |Səs rejissoru |Serial |10 |- |11 |2021 |Jafar |Fantasy Pictures |IMDb |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |12 |2021 |İfşa çətin hədəf |SFN Production |ARB |Səs rejissoru |Serial |10 |- |13 |2022 |Simurq |SFN Production |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |14 |2022 |Xosrov və Şirin |[[Azərbaycanfilm]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |15 |2022 |Vağzalı |[[Şahin Qəhrəman|Şahin Qəhraman]] |YouTube |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |16 |2022 |Son nəfəs |Oksi Media |ARB |Səs rejissoru |Serial |36 |- |17 |2022 |Salam İsa<ref>{{Cite web |title=Главный продюсер, сценарист и режиссер-постановщик - Самед Агаев, сопродюсер - Мурад Шукюрлю, оператор-постановщик - Орхан Мамедов, композитор - Вугар Мамедзаде, художник-постановщик Эльтуран Мамедов, звукорежиссер - Надир Махмудов. |url=https://oxu.az/ru/kultura/film-molodogo-azerbaydzhanskogo-rezhissera-obyavlen-luchshim-na-mezhdunarodnom-festivale-fotovideo |website=oxu.az |access-date=2024-10-27 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112223333/https://oxu.az/ru/kultura/film-molodogo-azerbaydzhanskogo-rezhissera-obyavlen-luchshim-na-mezhdunarodnom-festivale-fotovideo |url-status=live }}</ref> |Səməd Ağayev |IMDb |Səs rejissoru |Qısametrajlı film |1 |- |18 |2023 |Son nəfəs 2 |Oksi Media |ARB |Səs rejissoru |Serial |36 |- |19 |2023 |Simurq 2 |SFN Production |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |20 |2023 |[[Şeyx Sənan (teleserial, 2023)|Şeyx Sənan]] |[[Azərbaycanfilm]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |21 |2023 |[[Baharın oğurlanması]] |[[Azanfilm]] |Filmfreeway |Səs rejissoru |Animasiya filmi |1 |- |22 |2023 |[[Hədis (film)|Hədis]] |Animafilm studio |IMDb |Səs rejissoru |Animasiya filmi |1 |- |23 |2024 |[[Körpünün o tayı]] |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |8 |- |24 |2024 |Əqrəb mövsümü 2 |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İctimai TV]] |İTV |Səs rejissoru |Serial |12 |- |25 |2024 |[[Vətəndaş A]]<ref>{{Cite web |date=22 noyabr 2024 |title="Vətəndaş A"nın səs rejissoru: "Çıxarılan o səhnələrə rejissora etiraz edəcək qədər heyfim gəlir" |url=https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20241122104056/https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 |archive-date=2024-11-22 |website=kulis.az |access-date=2024-11-22 }}</ref> |SFN Production |[[İctimai TV (Azərbaycan)|İTV]] |Səs rejissoru |Serial |12 |- |26 |2024 |21-ci möcüzə<ref>{{Cite web |title=Rejissor Şahin Qəhrəman dram janrında çəkdiyi "21-ci möcüzə" filmini ictimaiyyətə təqdim edib. |url=https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu |website=redaktor.az |access-date=2024-10-27 |archive-date=2024-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240423050505/https://redaktor.az/news/culture/232736-21-ci-mocuze-filminin-premyerasi-oldu |url-status=live }}</ref> |National Media |Metaflix |Səs rejissoru |Bədii film |1 |- |27 |2024 |[[Adil və Hudhud]] |Düldül Media |YouTube |Səs rejissoru |Animasiya serialı |4 |- |28 |2024 |Əlvida xoşbəxtlik |Oscar Production |Metaflix |Səs rejissoru |Serial |160 |} ==Mənbə== {| class="wikitable" |+ !№ !style="background-color: #CCFFCC;"|Başlıq !style="background-color: #FFCCCC;"|Mənbə |- |1 |Müsahibə[https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551] |[https://kulis.az/xeber/media/vetendas-anin-ses-rejissoru-cixarilan-o-sehnelere-rejissora-etiraz-edecek-qeder-heyfim-gelir-musahibe-57551 kulis.az] |- |2 |[https://sherg.az/medeniyyet/280619 Səssiz kadrları danışdıran ADAM] |[https://sherg.az/medeniyyet/280619 sherg.az] |} ==Müsahibələri== {| class="wikitable" |+ !№ !style="background-color: #CCFFCC;"|Başlıq !style="background-color: #FFCCCC;"|Mənbə |- |1 |[https://www.youtube.com/watch?v=rFZO5ep2uow "Narqız" animasiya filmi dekabrda nümayiş etdiriləcək ] |[https://www.youtube.com/watch?v=rFZO5ep2uow Mədəniyyət tv] |- |2 |[https://www.youtube.com/watch?v=A-p4YIoz8Ao Məşhur rejissor Məsud Pənahi Bakıda Filmin büdcəsinin məbləği açıqlandı] |[https://www.youtube.com/watch?v=A-p4YIoz8Ao Baku tv] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == {| class="wikitable" |+ ! style="background-color: #B3E5FC;"|№ ! style="background-color:#FFEB3B;" | Sosial Media Platforması ! style="background-color:#CCFFCC;| link |- |1 | [[File:Instagram_logo_2022.svg|20px]] Şəxsi [[Instagram]] | ndrmhmdv[https://www.instagram.com/ndrmhmdv/] |- |2 | [[File:Instagram_logo_2022.svg|20px]] Studiyanın Instagram səhifəsi | NM Studio[https://www.instagram.com/nationalmediastudio/] |- |3 |[[File:Facebook_f_logo_(2021).svg|20px]] Facebook |Nadir Mahmudov[https://www.facebook.com/nadir.mahmudov.52] |- |4 | [[YouTube]] Film | Half Human[https://www.youtube.com/watch?v=eZMigcT3ftk&t=13s] |- |5 | YouTube Film 2 | Khojaly (Ana harayı)[https://www.youtube.com/watch?v=UocfgSljR9k&t=1s] |}{{Navbox |name = Nadir Mahmudov |title = [[Nadir Mahmudov]]un işləri |state = {{{vəziyyət|autocollapse}}} |aboveclass = hlist |listclass = hlist |above = |group1 = Filmlər |list1 = {{navbox|subgroup |group1 = Qısa |groupwidth = 4em |list1 = * ''[[Salam Isa (film, 2023)|Salam İsa]]'' (2023) * ''[[Hədis (film, 2023)|Hədis]]'' (2023) * ''[[Baharın oğurlanması (film, 2023)|Baharın oğurlanması]]'' (2023) |group2 = Tam |list2 = * ''[[21-ci möcüzə (film, 2024)|21-ci möcüzə]]'' (2024) * ''[[Vağzalı]]'' (2022) * ''[[Jafar (film, 2021)|Jafar]]'' (2021) * ''[[Nabat]]'' (2014) }} | group2 = Seriallar | list2 = * ''[[Körpü (teleserial, 2022)|Körpü]]'' (2022) * ''[[Əqrəb mövsümü]]'' (2022) * ''[[Körpünün o tayı]]'' (2023) * ''[[Vətəndaş A]]'' (2023) * ''[[Adil və Hudhud]]'' (2024) * ''[[Şeyx Sənan]]'' (2023) * ''[[Xosrov və Şirin]]'' (2022) * ''[[İfşa çətin hədəf]]'' (2021) * ''[[Simurq]]'' (2022) * ''[[Simurq 2]]'' (2023) * ''[[Son Nəfəs]]'' (2021) * ''[[İdarə]]'' (2021) * ''[[Yalan Həqiqət]]'' (2021) * ''[[Bir qadın]]'' (2019) * ''[[O gecə]]'' (2018) * ''[[Laləli saray]]'' (2017) * ''[[Günəşim ol]]'' (2016) * ''[[Dəfnə ağacı]]'' (2015) |below = {{icon|Category}} '''[[:Kateqoriya:Nadir Mahmudovun filmləri|Kateqoriya]]''' }}<noinclude> [[Kateqoriya:Film rejissorları naviqasiya şablonları]] </noinclude> 4ye17ds9ct4toiecca9gke4i6csa70t 0 874359 7864820 7847763 2024-11-26T15:24:57Z InternetArchiveBot 179784 0 mənbə arxivləşdirildi və 1 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864820 wikitext text/x-wiki {{Dil məlumat qutusu}} [[Şəkil:WIKITONGUES- Manuel speaking Yucatecan.webm|thumb|Gitara ilə oxuyan Yukatek Maya spikeri.]] '''Yukatek Maya dili''' — [[Maya dilləri]] ailəsinin bir üzvüdür və əsasən [[Meksika]]nın [[Yukatan yarımadası]]nda ([[Yukatan Respublikası|Yukatan]], Quintana Roo və Kampeçe ştatları) yaşayan [[Mayya xalqları|Maya xalqı]] tərəfindən danışılır. Bu dil klassik Maya dilinin varisidir və əsrlər boyu bölgədə mühüm rol oynamışdır. Bu gün də təxminən 800 000 nəfər Yukatek Maya dilini ana dili kimi istifadə edir.<ref>{{Cite web |url=http://www.latimes.com/local/california/la-me-mayan-indigenous-languages-20160725-snap-story.html |title=Qədim Mayya dilləri bugünkü immiqrasiya məhkəmələri üçün problemlər yaradır |access-date=2024-10-15 |archive-date=2024-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240518011510/https://www.latimes.com/local/california/la-me-mayan-indigenous-languages-20160725-snap-story.html |url-status=live }}</ref> ==Əsas xüsusiyyətləri== Yukatek dili, Maya dil ailəsinə aiddir və bu ailə [[Mezoamerika]] boyunca geniş yayılan bir dil qrupu təşkil edir. Yukatek Maya dili ilə Kiçe, Qeqçi, Mam kimi digər Maya dilləri arasında müəyyən qohumluq olsa da, hər biri özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir.<ref name="Restall, Matthew 2004">Restall, Metyu, 2004. "Maya Etnogenezi" Latın Amerikası və Karib Antropologiyası Jurnalı, cild. 9</ref> Yukatek Maya dili qlottal dayanma səsləri və aspirasiya (məsələn, "k’", "p’", "t’") kimi bəzi səciyyəvi səslərə malikdir. Dilin [[fonem]] sistemində həm qısa, həm də uzun [[sait]]lər mövcuddur, bu da sözlərin mənasında fərq yaradır.<ref name="profile">{{cite web |title=Düzgün Terminologiya və Orfoqrafiya haqqında şərh verin |url=http://www.osea-cite.org/program/maya_or_mayans.php |access-date=12 March 2017 |website=OSEA-cite.org |archive-date=12 April 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170412221413/http://www.osea-cite.org/program/maya_or_mayans.php |url-status=live }}</ref> ==Morfologiya== Dil aqlütinativ morfologiyaya malikdir, yəni kök sözə müxtəlif şəkilçilər əlavə olunaraq yeni mənalar yaranır. Əsasən fellərə müxtəlif şəkilçilər qoşularaq, [[şəxs]], [[zaman]], cəm və digər qrammatik kateqoriyalar ifadə olunur. Məsələn, [[feil]]lər keçmiş, indiki və gələcək zamanda fərqli formalara malik ola bilər. Yukatek Maya dilində ənənəvi olaraq VSO (fel-obyekt-subyekt) söz sırası istifadə olunur. Bu, Maya dilləri üçün səciyyəvi olan bir quruluşdur. Tarixən Yukatek [[Maya dilləri|Maya dili]] [[Maya qlifləri]] ilə yazılırdı, lakin bu gün [[Latın əlifbası]]na əsaslanan bir yazı sistemi ilə yazılır. Yazı sistemi ispan qrammatikası ilə uyğunlaşsa da, dilin özünəməxsus səslərini əks etdirən xüsusi [[simvol]]lar və işarələr də mövcuddur.<ref>{{Cite report | author=Beliz Statistika İnstitutu | year=2013 | title=Beliz Əhali və mənzil siyahıyaalınması ölkə hesabatı | url=http://sib.org.bz/wp-content/uploads/2017/05/Census_Report_2010.pdf | publisher=Beliz Statistika İnstitutu | page=82 | accessdate=Avqust 16, 2021 | archive-date=2017-10-10 | archive-url=https://web.archive.org/web/20171010005545/http://sib.org.bz/wp-content/uploads/2017/05/Census_Report_2010.pdf | url-status= }}</ref> Dilin leksikası genişdir və əsasən təbiət, [[kənd təsərrüfatı]], [[astronomiya]], dini ayinlər və gündəlik həyatla bağlı ifadələrdən ibarətdir. Maya mədəniyyətinin tarixi baxımdan dərin kökləri olduğu üçün, dil həm də müasir dövrdə maya mədəniyyətinin müxtəlif elementlərini əks etdirir. Yukatek Maya dilində təqvim [[terminologiya]]sı mühüm yer tutur. [[Mayya sivilizasiyası|Maya sivilizasiyası]]nın çox mürəkkəb bir təqvim sisteminə malik olduğu üçün, dil vasitəsilə günlərin adları, il dövrləri və dini ayinlər haqqında məlumatlar verilirdi. Yukatek Maya dili hələ də öz daşıyıcıları tərəfindən istifadə olunur, lakin [[İspan dili]]nin üstünlüyü səbəbindən bəzi bölgələrdə dilin istifadəsi azalır. Bununla belə, dilin bərpası və qorunması üçün müxtəlif səylər göstərilir. Mədəni irsin bir hissəsi kimi, dilin məktəblərdə öyrədilməsi və müxtəlif yerlərdə gündəlik istifadə olunması təbliğ edilir.<ref>[https://belize.com/maya-or-mayan/Ən çox qəbul edilən termin nədir?" (Belize.com)]{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>[http://Maya%20vs.%20Mayan,%20By%20Laura%20Martin,%20Ph.D.“Maya Mayaya qarşı, Laura Martin, Ph.D." (Mayatraditions.org)]</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.naatikmexico.org/maya-or-mayan/ |title=Natik tərəfindən "Maya və ya Mayanlar" (naatikmexico.org) |access-date=2024-10-15 |archive-date=2021-08-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210804021613/https://www.naatikmexico.org/maya-or-mayan/ |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://yucatantoday.com/maya-mayas-or-mayan-clearing-confusion/?lang=en |title=Maya, yoxsa Mayalılar? Qarışıqlığı aradan qaldırmaq" (Yucatantoday.com) |access-date=2024-10-15 |archive-date=2022-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220627103240/https://yucatantoday.com/maya-mayas-or-mayan-clearing-confusion/?lang=en |url-status=live }}</ref> ==Mədəni və tarixi əhəmiyyəti== [[Şəkil:Conflicto Limitrofe Yucatan Campeche Quintana Roo.PNG|thumb|Yukatan yarımadası]] Yukatek Maya dili qədim Maya sivilizasiyasının mühüm bir hissəsi olaraq, mədəni və tarixi irsi qoruyub saxlamağa davam edir. Bu dil qədim Maya yazılarına və mətnlərinə giriş imkanı verir, beləliklə Maya sivilizasiyasının riyaziyyat, astronomiya, memarlıq və incəsənət sahəsindəki irsini daha yaxşı başa düşmək mümkündür.<ref>{{Cite web|url=http://aboutworldlanguages.com/mayan-language-family|title=Maya dil ailəsi|website=aboutworldlanguages.com|access-date=2016-08-02|archive-date=2016-08-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20160802163007/http://aboutworldlanguages.com/Mayan-Language-Family|url-status=live}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Dil]] 8i99jioxgux9dfist2moqfvt88yjfhj 0 874662 7865078 7861710 2024-11-26T20:14:21Z InternetArchiveBot 179784 6 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865078 wikitext text/x-wiki {{Təşkilat}} '''Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası''', abbr. '''UzPFL''' ({{Dil-uz|Oʻzbekiston Professional futbol ligasi / Ўзбекистон профессионал футбол лигаси}}, OʻzPFL, ЎзПФЛ) ölkədə futbol liqalarının bütün sistemini idarə edən və nəzarət edən futbol təşkilatıdır.{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Məqsəd və vəzifələr}}. 2008-ci ildə Asiya Futbol Konfederasiyasının tövsiyəsi ilə Özbəkistan Futbol Federasiyasından ayrıca təşkilat kimi ayrılıb{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Tarix}}. Super Liqa{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Futbol üzrə Özbəkistan çempionatı}}, Pro Liqa{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Özbəkistan Futbol Pro Liqası}}, Birinci Liqa{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Özbəkistan Birinci Liqası}}, Futzal Böyük Liqası{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Futzal üzrə Özbəkistan çempionatı}} və Birinci Liqası{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Futzal üzrə Özbəkistan kuboku}}, [[Futbol üzrə Özbəkistan kuboku|Özbəkistan Kuboku]]{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Özbəkistan Futbol Kuboku}} Liqa Kuboku{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Özbəkistan PFL Futbol Kuboku}}, Özbəkistan Superkuboku{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Futbol üzrə Özbəkistan Superkuboku}}, Özbəkistan Çempionatı U19{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Özbəkistan Futbol Çempionatı (19 yaşadək)}} və U21{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Özbəkistan Futbol Çempionatı (21 yaşadək)}} və s. Futbol klubları arasında yarışlar təşkil edir, onların idman və təşkilati-idarəçilik fəaliyyəti, habelə əlaqələri barədə göstərişlər verir. Özbəkistanın nazirlikləri, idarələri, müəssisə və təşkilatları ilə əməkdaşlıq edərək müxtəlif səviyyələrdə futbol yarışlarının keçirilməsinə kömək edir{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Tərəfdaşlıq şəraitində yarışlar}}. Lisenziyalaşdırma üzrə Asiya qitəsinin aparıcı liqalarından biridir{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Nailiyyətlər}}. 2024-cü ilin martına olan məlumata görə, Özbəkistandakı beş şirkət liqanın rəsmi sponsorudur{{Bax|Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası#Sponsorlar}}. == Tarix == [[1992|1992-ci ildə]] Özbəkistan Futbol Federasiyasının təşkilati strukturunun bir hissəsi idi və Özbəkistanda peşəkar futbol yarışlarının təşkilinə cavabdeh olan bölmə idi. [[2008|2008-ci ilin]] əvvəlində [[Asiya Futbol Konfederasiyası]] Özbəkistan Futbol Federasiyasına PFL-i ayrıca qurum kimi yaratmağı tövsiyə edib. [[2008|2008-ci il]] [[20 iyun|iyunun 20-də]] Özbəkistan Futbol, Futbol Klubları Assosiasiyasının Ümumi Yığıncağında yaradılmış və [[2 iyul|iyulun 2-də]] [[Özbəkistan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi|Özbəkistan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən]] qeydə alınmışdır.<ref>{{Cite web |last= |date=2010-09-23 |title=Sport maktablari faoliyatini hamda sport maktablari trenerlari va mutaxassislari mehnatini moddiy rag‘batlantirish tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida |url=https://lex.uz/docs/-1683015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221108054243/https://lex.uz/docs/-1683015 |archive-date=2022-11-08 |access-date=2023-05-22 |publisher=[[LexUz]]}}</ref> [[10 yanvar|10-yanvar]] [[2023|2023-]]<nowiki/>cü ildə Dünya Peşəkar Futbol Liqaları Assosiasiyasının üzvü oldu.<ref>{{Cite web |title=World Association of Professional Football Leagues |url=https://worldleaguesforum.com/en/members |archive-url=https://web.archive.org/web/20230605032941/https://worldleaguesforum.com/en/members |archive-date=2023-06-05 |access-date=2023-05-22}}</ref><ref>{{Cite web |title=O‘zPFL Jahon Professional futbol ligalari assotsiatsiyasi a’zosiga aylandi |url=https://pfl.uz/uzb/news/detail/15064 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230110155720/https://pfl.uz/uzb/news/detail/15064 |archive-date=2023-01-10 |access-date=2023-05-22}}</ref> == Məqsəd və vəzifələr == Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqasının əsas məqsədi Özbəkistan Respublikasının ərazisində futbol üzrə müvafiq olaraq Super Liqa, Pro Liqa, Birinci Liqa, Böyük Liqa və Birinci Liqada futbol komandaları arasında futbol üzrə peşəkar futbol yarışlarının keçirilməsini əlaqələndirməkdir. Futzal Liqası, Özbəkistan Kuboku, Liqa Kuboku, Özbəkistanın bütün yaş kateqoriyaları üzrə Özbəkistan Superkuboku, futbol klubları arasında yarışların təşkili və keçirilməsi, peşəkar futbol yarışlarının əlaqələndirilməsi, futbol klubları arasında yarışların təşkili və keçirilməsi, o cümlədən onların idman, təşkilati və idarəetmə işlərinə rəhbərlik fəaliyyət və əlaqələr.<ref>{{Cite web |last= |date= |title=PFL Superliga taqvimini o‘zgartirdi va o‘zgarishlarga izoh berdi |url=https://kun.uz/uz/news/2018/03/24/pfl-superliga-takvimini-uzgartirdi-va-uzgarislarga-izo-berdi |publisher=[[kun.uz]] |access-date=2024-10-17 |archive-date=2022-11-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221108044013/https://kun.uz/uz/news/2018/03/24/pfl-superliga-takvimini-uzgartirdi-va-uzgarislarga-izo-berdi |url-status=live }}</ref> == Menecerlər == Özbəkistan PFL-in rəhbəri baş direktordur. 2020-ci ildən baş direktor Diyor Abroroviç İmamxocayevdir. {| class="wikitable sortable" !Ad !Şəkil !təyin edildi !Sərbəst buraxıldı |- |Farxod Abdualievich Maqometov<ref>{{Cite web |last=[[Diyor Imomxoʻjayev]] |title=Omad sizga, Farhod Magomedov |url=https://championat.asia/oz/news/omad-sizga-farhod-magomedov |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240111102424/https://championat.asia/oz/news/omad-sizga-farhod-magomedov |archive-date=2024-01-11 |access-date=2022-07-09 |publisher=[[championat.asia]]}}</ref><ref>{{Cite web |last= |date=2017-10-10 |title=Farhod Magomedov PFL direktorligidan bo‘shatildi |url=https://kun.uz/uz/news/2017/10/10/farod-magomedov-pfl-direktorligidan-busatildi |archive-url=https://web.archive.org/web/20220626114739/https://kun.uz/uz/news/2017/10/10/farod-magomedov-pfl-direktorligidan-busatildi |archive-date=2022-06-26 |access-date=2022-07-09 |publisher=[[kun.uz]]}}</ref> | |09/04/2008 |04.09.2017 |- |Aman Faizullaeviç Qafurov<ref>{{Cite web |title=PFL bosh direktori Omon G‘ofurov iste'foga chiqdi |url=https://kun.uz/uz/news/2019/06/17/pfl-bosh-direktori-omon-gofurov-istefoga-chiqdi |archive-url=https://web.archive.org/web/20220703112420/https://kun.uz/uz/news/2019/06/17/pfl-bosh-direktori-omon-gofurov-istefoga-chiqdi |archive-date=2022-07-03 |access-date=2022-07-09 |publisher=[[kun.uz]]}}</ref> | |04.09.2017 |17.06.2019 |- |Davron Qayratoviç Şakurbanov<ref>{{Cite web |title=Rasman: Davron SHakurbanov O'zPFL bosh direktori vazifasini vaqtincha bajaruvchi etib tayinlandi |url=https://championat.asia/oz/news/rasman-davron-shakurbanov-ozpfl-bosh-direktori-vazifasini-vaqtincha-bajaruvchi-etib-tayinlandi |archive-url=https://web.archive.org/web/20220703112421/https://championat.asia/oz/news/rasman-davron-shakurbanov-ozpfl-bosh-direktori-vazifasini-vaqtincha-bajaruvchi-etib-tayinlandi |archive-date=2022-07-03 |access-date=2022-07-09 |publisher=[[championat.asia]]}}</ref> | |17.06.2019 |26.05.2020 |- |Diyor Abroroviç İmamxocayev<ref>{{Cite web |title=Bukmekerlik idoralari, kelishilgan o‘yinlar va futboldagi korrupsiya. PFL rahbariyati bilan suhbat |url=https://kun.uz/uz/news/2019/02/27/bukmekerlik-idoralari-kelishilgan-oyinlar-va-futboldagi-korrupsiya-pfl-rahbariyati-bilan-suhbat |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240111102308/https://kun.uz/uz/news/2019/02/27/bukmekerlik-idoralari-kelishilgan-oyinlar-va-futboldagi-korrupsiya-pfl-rahbariyati-bilan-suhbat |archive-date=2024-01-11 |access-date=2022-07-09 |publisher=[[kun.uz]]}}</ref> | |26.05.2020 tarixindən |bu günə qədər |} === İcraiyyə Komitəsi === Diyor İmamxocayev, baş direktor.<ref>{{Cite web |title=O‘zbekiston Professional futbol ligasi Ijroiya qo‘mitasi |url=https://pfl.uz/uzb/pfl/staff |archive-url=https://web.archive.org/web/20230315043505/https://pfl.uz/uzb/pfl/staff |archive-date=2023-03-15 |access-date=2023-06-22 |publisher=Профессиональная футбольная лига Узбекистана}}</ref> Odil Əhmədov, İcraiyyə Komitəsinin üzvü, Özbəkistan Futbol Assosiasiyasının vitse-prezidenti. Tələbəq Akramov, İcraiyyə Komitəsinin üzvü, [[Lokomotiv Daşkənd FK|Lokomotiv-Təşkənd]] futbol klubunun vitse-prezidenti. Bahadır Mirzəyev, İcraiyyə Komitəsinin üzvü, AGMK futbol klubunun baş direktoru. Əlişir Yusupov, İcraiyyə Komitəsinin üzvü, Nasaf futbol klubunun meneceri. Oybekhan İbrahimhanov, İcraiyyə Komitəsinin üzvü, Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqasının hüquq məsləhətçisi. == Özbəkistan PFL-in yurisdiksiyasında olan yarışlar == === Futbol üzrə Özbəkistan çempionatı === Coca Cola Super Liqası [[Özbəkistan]]da peşəkar [[Futbol klubu|futbol klublarının]] iştirak etdiyi futbol yarışları sistemində ən yüksək diviziondur. [[1992|1992-ci ildə]] Böyük Liqa kimi təsis edilib. Burada ümumilikdə 14 komanda iştirak edəcək. Çempionat mart-noyabr aylarında keçiriləcək və hər komanda 26 oyun keçirəcək. [[2018|2018-ci ilə qədər]] yarış rəsmi olaraq Böyük Liqa adlanırdı. [[2019|2019-cu ildən]] titul sponsoru ilk olaraq Pepsi Super Liqası, [[2020|2020-ci ildən]] isə Coca Cola Super Liqası olacaq<ref>{{cite web |title=O'zbekistonda Superliga tashkil etiladi |url=https://kun.uz/15166201#!}}</ref>. Özbəkistan çempionatları tarixində ümumilikdə 45 klub iştirak edib və onlardan yalnız 7-si çempionatın fəxri kürsüsünə yüksəlib: [[Paxtakor Daşkənd FK|Paxtakor]] – 14 dəfə, [[Neftçi Fərqanə FK|Neftçi]] – 5 dəfə, [[Bunyodkor FK|Bunyodkor]] – 5 dəfə, [[Lokomotiv Daşkənd FK|Lokomotiv]] - 3 dəfə, Dustlik - 2 dəfə, MHSK - 1 dəfə, Navbahor - 1 dəfə. Müxtəlif illərdə Özbəkistan çempionatında komandaların sayı fərqli idi. İlk illərdə çempionatda 16 komanda iştirak edirdisə, daha sonra müxtəlif illərdə komandaların sayı 14, 18 və 20 idi. [[2018|2018-ci ildə]] çempionat komandalarının sayı 12 olub. 2025-ci ildə çempionat komandalarının sayı bir dəfə 16 olacaq<ref>{{Cite web |last= |date= |title=PFL Superliga taqvimini o‘zgartirdi va o‘zgarishlarga izoh berdi |url=https://kun.uz/uz/news/2018/03/24/pfl-superliga-takvimini-uzgartirdi-va-uzgarislarga-izo-berdi |archive-url=https://web.archive.org/web/20221108044013/https://kun.uz/uz/news/2018/03/24/pfl-superliga-takvimini-uzgartirdi-va-uzgarislarga-izo-berdi |archive-date=2022-11-08 |access-date=2023-05-22 |publisher=[[kun.uz]]}}</ref>. === [[Futbol üzrə Özbəkistan kuboku|Özbəkistan Futbol Kuboku]] === [[Fayl:Uzbekistan_Football_Cup_Logo_4.png|thumb|250x250px|Özbəkistan Futbol Kubokunun loqosu]] Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqasının təşkilatçılığı ilə Milli [[Futbol]] Kuboku. Müsabiqə [[1992|1992-ci]] ildən keçirilir. Kubokun ilk qalibi “Navbahor” klubu olub. Özbəkistan kubokunun qalibləri [[Asiya Futbol Konfederasiyası|AFC Çempionlar Liqasına]] vəsiqə qazanır<ref>{{cite web |title=Кубок Узбекистана |url=https://soccer365.ru/competitions/1365/ |access-date=2024-11-24 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112212138/https://soccer365.ru/competitions/1365/ |url-status=live }}</ref>. [[Paxtakor Daşkənd FK|Paxtakor]] futbol klubu Özbəkistan kubokunda qələbələrin sayına görə (13 dəfə) rekordçu hesab olunur. [[Bunyodkor FK|Bunyodkor]] və Nasaf klubları hərəyə 4 dəfə, Navbahor və [[Lokomotiv Daşkənd FK|Lokomotiv]] hərəyə 3 dəfə, [[Neftçi Fərqanə FK|Neftçi]] 2 dəfə, AGMK, Andican və Dostluq hərəyə 1 dəfə qalib gəliblər<ref>{{Cite web |url=https://t.me/uzpfl/63537 |title=Andijon O’zbekiston kubogiga ega chiqqan 9-klubga aylanishi mumkin |access-date=2024-10-17 |archive-date=2024-10-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241007145023/https://t.me/uzpfl/63537 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |title=O'zbekiston Kubogi. Finallar tarixidan |url=https://championat.asia/oz/news/ozbekiston-kubogi-finallar-tarixidan |publisher=championat.asia |access-date=2024-11-24 |archive-date=2023-11-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231108065007/https://championat.asia/oz/news/ozbekiston-kubogi-finallar-tarixidan |url-status=live }}</ref>. === Futbol üzrə Özbəkistan Kuboku === Özbəkistan Liqa Kuboku kişilər arasında hər il keçirilən [[futbol]] yarışıdır. Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası və Özbəkistan Futbol Assosiasiyası tərəfindən [[2010|2010-cu ildən]] keçirilən yarışlar 2016-2018-ci illərdə keçirilməyib[[2016|.]] Özbəkistan Liqa Kuboku ilk dəfə 2019-cu ildə təşkil olunub. Burada əsasən Özbəkistan klubları ilə yanaşı, UzPFL-in təklifi ilə Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın futbol klubları iştirak edəcək. Yarışın ilk qalibi Daşkəndin [[Paxtakor Daşkənd FK|Paxtakor]] komandası olub<ref>{{cite web |title=arxiv nusxasi |url=https://pfl.uz/uzb/clubs/1 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230610044221/https://pfl.uz/uzb/clubs/1 |archive-date=2023-06-10}}</ref>. === Futbol üzrə Özbəkistan Superkuboku === [[Fayl:2019_Uzbekistan_Super_Cup_4.png|thumb|253x253px|Özbəkistan Super Kuboku 2019]] Özbəkistan kubokunun hazırkı qalibi ilə Özbəkistan Superliqasının hazırkı qalibi arasında bir oyundan ibarət yarış. Bir komanda Kubok və Superliqanı qazanarsa, Super Kubok uğrunda oyunda Superliqada ikinci yeri tutan komanda ilə qarşılaşacaq. Özbəkistan Superkuboku uğrunda oyun ənənəvi olaraq fevralın sonu və ya martın əvvəlində keçirilir və ölkədə yeni futbol mövsümü açılır. Adətən hər iki komanda üçün neytral stadionda keçirilir. PFL rəhbərliyinin [[21 noyabr]] [[2017|2017-]] ci il tarixli qərarına əsasən, [[2018|2018-ci]] il mövsümündən Özbəkistan Birinci Liqası rəsmən Özbəkistanın Pro Liqası adlandırılıb. Liqa 18 komandadan 16 komandaya endirildi<ref>{{cite web |title=Ўзбекистон Суперкубоги - 2024. Сейткамолов, Кошелев, Пишур, Машарипов. Олдинги 8 та ўйинда кимлар майдонга тушган? |url=https://championat.asia/uz/news/367773 |access-date=2024-11-24 |archive-date=2024-10-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241007103328/https://championat.asia/uz/news/367773 |url-status=live }}</ref>. === Özbəkistan Futbol Pro Liqası === PFL rəhbərliyinin [[21 noyabr]] [[2017|2017-]]<nowiki/>ci il tarixli qərarına əsasən, [[2018|2018-ci]] il mövsümündən Özbəkistan Birinci Liqası rəsmən Özbəkistanın Pro Liqası adlandırılıb. Liqa 18 komandadan 16 komandaya endirildi<ref>{{cite web |title=arxiv nusxasi |url=https://pfl.uz/uzb/clubs/1 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230610044221/https://pfl.uz/uzb/clubs/1 |archive-date=2023-06-10 |access-date=2023-01-30}}</ref>. === Özbəkistan Birinci Liqası === [[2010|2010-cu]] ildən aparılır. [[2010|2010-cu]] ildən birinci liqa yarışları iki bölgəyə bölünür: şərq və qərb. Şərq bölgəsinin komandalarına [[Əndican vilayəti|Əndican]], [[Nəməngan vilayəti|Namanqan]], [[Fərqanə vilayəti|Fərqanə]] və [[Daşkənd vilayəti|Daşkənd vilayətlərinin]] futbol klubları daxildir. Qərb bölgəsinin komandalarına Sırdərya, Cizzəx, Nəvai, Səmərqənd, Kaşkədərya, Surxandərya, Buxara, Xorəzm vilayətləri və Qaraqalpaqıstan Respublikasının futbol klubları daxildir. Hər bölgədə iştirak edən komandaların sayı: 12<ref>{{cite web |title=Birinchi liga turnir jadvali |url=https://pfl.uz/tour-table?tournamentId=3&seasonId=1 |access-date=2024-11-24 |archive-date=2024-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241111104738/https://pfl.uz/tour-table?tournamentId=3&seasonId=1 |url-status=live }}</ref>. Özbəkistan Birinci Liqası əvvəllər futbol sistemində kiçik yarış idi. 2018-ci ildə Pro Liqanın yaradılmasından sonra Birinci Liqa 2020-ci ildən yenidən təşkil edilib və hazırda ölkədə üçüncü səviyyəli yarışdır. === Özbəkistan Futbol Çempionatı (21 yaşadək) === Superliqanın gənclərdən ibarət komandalarının [[Özbəkistan]] futbol sistemi ilə çıxış etdiyi yarış. ÖzPFL-in əsasnaməsinə uyğun olaraq, burada yaşı 21-dən yuxarı olmayan futbolçular iştirak edəcək. U-21 Çempionatının oyunları əsas komandaların oyunundan bir gün sonra təşkil olunacaq<ref>{{Cite web |title=Источник |url=https://www.transfermarkt.com/usbekistan-u21/startseite/verein/30418 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230805145423/https://www.transfermarkt.com/usbekistan-u21/startseite/verein/30418 |archive-date=2023-08-05 |access-date=2023-06-22}}</ref>. === Özbəkistan Futbol Çempionatı (19 yaşadək) === 19 yaşadək gənclərdən ibarət yığma komanda gənclər arasında futbol üzrə dünya çempionatında (U-20), [[AFK Asiya Kuboku|Asiya U-19 çempionatında]] (U-19) və digər turnirlərdə Özbəkistanın şərəfini qoruyacaq. Super Liqa və Pro Liqa klublarının 19 yaşadək komandaları arasında yarış. U-19 Çempionatı 2021-ci ildə təsis edilib. Orada iki yüksək divizionun bütün klubları öz yetirmələri ilə qələbə uğrunda mübarizə aparacaqlar. Super Liqa və Pro Liqa klublarının 19 yaşadək komandaları arasında yarış. U-19 Çempionatı [[2021|2021-ci ildə]] təsis edilib. Burada iki yüksək divizionun bütün klubları öz yetirmələri ilə qələbə uğrunda mübarizə aparacaqlar<ref>{{Cite web |title=Источник |url=https://www.transfermarkt.com/usbekistan-u19/startseite/verein/39292 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230624054517/https://www.transfermarkt.com/usbekistan-u19/startseite/verein/39292 |archive-date=2023-06-24 |access-date=2023-07-13}}</ref>. === Futzal üzrə Özbəkistan çempionatı === Futzal üzrə Özbəkistan çempionatının əsas divizionu. Burada ölkənin ən güclü mini-futbol komandaları iştirak edəcək. Yarış UzPFL tərəfindən ayrıca reqlament əsasında keçirilib və qalib komanda son nəticədə Futzal üzrə Asiya Çempionlar Liqasında iştirak etmək hüququ qazanacaq<ref>{{cite web |title=Futzal boʻyicha Oʻzbekiston milliy terma jamoasi |url=https://www.futsalworldranking.com/rank.htm |access-date=2024-10-18 |archive-date=2021-04-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210420224025/https://www.futsalworldranking.com/rank.htm |url-status=live }}</ref>. === Futzal üzrə Özbəkistan kuboku === Özbəkistan Futzal Kuboku Futzal üzrə Ali Liqa və Futzal Birinci Liqa komandalarının iştirak etdiyi illik yarışdır<ref>{{Cite web |title=Futsal World Ranking |url=https://www.futsalworldranking.com/rank.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20210420224025/https://www.futsalworldranking.com/rank.htm |archive-date=2021-04-20 |access-date=2023-07-13}}</ref>. === Birinci Futzal Liqası === Birinci Futzal Liqasında peşəkar və yarımpeşəkar futzal komandaları iştirak edir. Klublar futzal üzrə Birinci Liqaya vəsiqə uğrunda mübarizə aparır<ref>{{cite web |title=Futzal. Birinchi ligada 10 ta jamoa ishtirok etadi |url=https://stadion.uz/uz/news/detail/424068}}</ref>. === U18 futzal çempionatı === U-18 mini-futbol çempionatı [[2022|2022-ci ildə]] təsis edilib. Yarış Futzal Liqası klublarının tərkibində 18 yaşadək futzalçılardan ibarət komandaların iştirakı ilə təşkil olunur və [[Asiya Futbol Konfederasiyası|Asiya Futbol Konfederasiyasının]] Lisenziyalaşdırma Prosesinin şərtlərindən biridir<ref>{{cite web |title=Futzal chempionati |url=https://pfl.uz/uz/tournaments/tournament/64/30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20240402052237/https://pfl.uz/uz/tournaments/tournament/64/30 |archive-date=2024-04-02 |access-date=2022-07-03}}</ref><ref>{{cite web |title=BIRINCHI LIGA 2023-24 |url=https://futsal.uz/tournament/1035933 |access-date=2024-11-24 |archive-date=2024-11-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241112212211/https://futsal.uz/tournament/1035933 |url-status=live }}</ref>. == Tərəfdaşlıq şəraitində yarışlar == [[Fayl:DXX_kubogi.jpg|thumb|Özbəkistan Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti Kubokunun emblemi]] Özbəkistan Respublikasının [[Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti (Özbəkistan)|Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti]], İdman Nazirliyi və Gənclərlə İş üzrə Agentliyi ilə əməkdaşlıq edərək, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti Kuboku yarışlarını keçirir<ref name="kun">{{Cite web |title=DXX raisi kubogining tantanali taqdirlash marosimi bo‘lib o‘tdi |url=https://kun.uz/uz/news/2021/06/16/dxx-raisi-kubogining-tantanali-taqdirlash-marosimi-bolib-otdi |access-date=2024-10-18 |archive-date=2023-07-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230711230503/https://kun.uz/uz/news/2021/06/16/dxx-raisi-kubogining-tantanali-taqdirlash-marosimi-bolib-otdi |url-status=live }}</ref>. O, həmçinin Ali Təhsil, Elm və İnnovasiyalar Nazirliyi, [[Daxili İşlər Nazirliyi (Özbəkistan)|Daxili İşlər Nazirliyi]] və Futbol Assosiasiyası ilə əməkdaşlıq edərək tələbə kuboku yarışlarını keçirir<ref>{{Cite web |title=Poytaxt talabalari o‘rtasida Students cup musobaqasi o‘tkaziladi — PFL |url=https://daryo.uz/2024/04/04/poytaxt-talabalari-ortasida-students-cup-musobaqasi-otkaziladi-pfl |access-date=2024-10-18 |archive-date=2024-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241008130841/https://daryo.uz/2024/04/04/poytaxt-talabalari-ortasida-students-cup-musobaqasi-otkaziladi-pfl |url-status=live }}</ref>. == Sponsorlar == [[2018|2018-ci ildə]] Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası [[Pepsi]] ilə əməkdaşlıq edir. [[2019|2019-]]<nowiki/>cu ildən “Coca-Cola Beverage Uzbekistan” şirkəti Özbəkistan Super Liqasının titul sponsorudur. [[Kütləvi informasiya vasitələri|Mediada]] və rəsmi tədbirlərdə Özbəkistan futbol çempionatının yüksək divizionu Coca-Cola Super Liqası adlanır<ref>{{Cite web |title=Coca-Cola sponsors the 2019 Uzbekistan Super League |url=https://kun.uz/en/news/2019/03/08/coca-cola-sponsors-the-2019-uzbekistan-super-league |archive-url=https://web.archive.org/web/20230404045724/https://kun.uz/en/news/2019/03/08/coca-cola-sponsors-the-2019-uzbekistan-super-league |archive-date=2023-04-04 |access-date=2023-07-13}}</ref>. 2020-ci ildə Apex Insurance sığorta şirkəti ilə əməkdaşlıq qurdu. Şirkət liqada qeydiyyatdan keçmiş 1500-dən çox peşəkar oyunçunu tibbi sığorta ilə təmin edir<ref>{{Cite web |title=BMB Trade group Liga rasmiy homiysiga aylandi |url=https://pfl.uz/uzb/news/detail/15205 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230325172030/https://pfl.uz/uzb/news/detail/15205 |archive-date=2023-03-25 |access-date=2023-07-13}}</ref>. 2021-ci ildən 2022-ci ilə qədər sponsorlar Epsilon, Mədəd İnvest Bank Səhmdar Cəmiyyəti, Turon Eko Sement və Cizzax Akkumulyator Zavodu olmuşdur<ref>{{Cite web |title=Жамоалардан пул оладиган эмас, уларга пул берадиган ташкилотга айланишимиз керак — ЎзПФЛ раҳбари |url=https://www.gazeta.uz/uz/2022/02/05/uzpfl/ |access-date=2024-10-18 |archive-date=2022-05-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220517060331/https://www.gazeta.uz/uz/2022/02/05/uzpfl/ |url-status=live }}</ref>. [[16 mart]] [[2023|2023-cü]] ildə BMB Holdinq şirkəti Super Liqanın rəsmi sponsoru oldu<ref>{{Cite web |title=BMB Trade group Liga rasmiy homiysiga aylandi |url=https://pfl.uz/uzb/news/detail/15205 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20230325172030/https://pfl.uz/uzb/news/detail/15205 |archive-date=2023-03-25 |access-date=2023-07-13}}</ref>. Həmçinin, 2023-cü il ərzində Olcha.uz informasiya portalı və özəl Centrum Air aviaşirkəti Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqasının tərəfdaşı olub. 28 fevral [[2024|2024-cü]] ildə Özbəkistanın məişət texnikası bazarının ən böyük brendi [[Artel]] 2026-cı ilin sonuna kimi Super Liqanın titul sponsoru oldu<ref>{{Cite web |title=Artel O‘zbekiston Professional futbol ligasining titul homiyiga aylandi |url=https://www.gazeta.uz/oz/2024/03/11/artel/}}</ref><ref>{{Cite web |title=Artel 2026 йил якунига қадар Суперлига титул ҳомийсига айланди |url=https://championat.asia/uz/news/artel-2026-yil-yakuniga-qadar-superliga-titul-homiysiga-aylandi}}</ref>. [[12 mart]] 2024-cü ildə [[Uzcard]] Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqasının rəsmi tərəfdaşı oldu<ref>{{Cite web |title=UZCARD O‘zbekiston futbolini rivojlantirish yo‘lida muhim qadam tashladi |url=https://pfl.uz/uzb/news/detail/16525 |url-status=dead }}{{Dead link|date=November 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{Cite web |title=UZCARD O‘FA va PFL rasmiy hamkoriga aylandi |url=https://kun.uz/news/2024/03/16/uzcard-ofa-va-pfl-rasmiy-hamkoriga-aylandi |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20240404020747/https://kun.uz/news/2024/03/16/uzcard-ofa-va-pfl-rasmiy-hamkoriga-aylandi |archive-date=2024-04-04 |access-date=2024-04-29}}</ref>. == Nailiyyətlər == [[Fayl:Abdurauf_Boʻriyev.jpg|thumb|UzPFL 2022 Mükafat Mərasimi]] Özbəkistanın peşəkar futbol liqası Asiya qitəsində lisenziyalaşdırma üzrə liderlərdən biridir. 2021-ci ilin sonunda Özbəkistanın 12 klubu Asiya Futbol Konfederasiyasından lisenziya qazanıb və bu, qitədə 3-cü ən yaxşı nəticə kimi qeydə alınıb. 2021-ci ildə qadınlardan ibarət komandalar arasında Özbəkistanın 2 klubu lisenziyalaşdırmadan uğurla keçən Asiyada birinci olub<ref name="автоссылка1">{{Cite web |last= |date= |title=Litsenziyalash yakunlari: 12 ta klub OFK litsenziyasini, 9 ta klub esa milliy litsenziyani shartli ravishda qo‘lga kiritdi |url=https://pfl.uz/uzb/news/detail/13875 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221027145348/https://pfl.uz/uzb/news/detail/13875 |archive-date=2022-10-27 |access-date=2023-07-13 |publisher=Профессиональная футбольная лига Узбекистана}}</ref>. Özbəkistan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi və Özbəkistan Qeyri-Hökumət Təşkilatları Milli Assosiasiyası [[2021|2021-ci ilin]] yekunlarına əsasən, UzPFL-i “Ən şəffaf 20 ən şəffaf qeyri-hökumət təşkilatı” siyahısına daxil edib<ref name="автоссылка12">{{Cite web |last= |date= |title=Litsenziyalash yakunlari: 12 ta klub OFK litsenziyasini, 9 ta klub esa milliy litsenziyani shartli ravishda qo‘lga kiritdi |url=https://pfl.uz/uzb/news/detail/13875 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221027145348/https://pfl.uz/uzb/news/detail/13875 |archive-date=2022-10-27 |access-date=2023-07-13 |publisher=Профессиональная футбольная лига Узбекистана}}</ref>. Hər ay Özbəkistanın ən yaxşı futbol klubunun, qadınlar/kişilər arasında ən yaxşı oyunçunun, ən yaxşı hakimin və digər nominasiyaların qaliblərini müəyyənləşdirir və ilin sonunda onların mükafatlarını təşkil edir<ref>{{Youtube|mx9m1zyDygM|PROFESSIONAL FUTBOL LIGASI TAQDIRLASH MAROSIMI - 2022|logo=1}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Bağlantılar == * {{YouTube|uzbekistanpfl}} * {{Telegram|uzpfl}} * {{Instagram|uzpfl/}} * {{Facebook|pfluzb/}} * {{Twitter|pfl_uz}} * {{TikTok|uzpfl}} * [https://uz.linkedin.com/company/uzpfl Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası // LinkedIn] * [https://whatsapp.com/channel/0029VaQGMYzDOQIUAYZwTu2P Özbəkistan Peşəkar Futbol Liqası // WhatsApp] [[Kateqoriya:Özbəkistanda futbol]] a7pvefp4ri5w6cncz1ycxpfzobkoxht 0 875271 7864964 7857635 2024-11-26T18:26:34Z Мурад 97 21365 7864964 wikitext text/x-wiki {{Dilçilik}} Dilçilikdə '''preskriptivizm''' dilin necə istifadə edilməli olduğuna dair qaydalar təyin edən yanaşmadır. Bu yanaşmaya əsaslanan dil mütəxəssisləri və ya dil qaydalarını təyin edənlər, dilin "doğru" və ya "səhv" yollarını müəyyən edərək, müəyyən bir dili standartlaşdırmaq və onun düzgün istifadəsini təmin etmək məqsədini güdürlər.<ref>{{cite book|title=Dilçilik və Fonetika Lüğəti|url=https://archive.org/details/dictionarylingui00crys_715|url-access=limited|given=David|surname=Kristal |publisher=Blekvell|edition=6th|year=2008|isbn=978-1-4051-5296-9|page=[https://archive.org/details/dictionarylingui00crys_715/page/n409 384]}}</ref> Preskriptivizm fərdi və ya sosial baxımdan qəbul edilən "düzgün" dil formalarını tərifləyir və istifadəçiləri bu formalarla məhdudlaşdırmağa çalışır. Əsasən qrammatika, tələffüz, leksika və yazılı dildə hansı formaların "düzgün" olduğu ilə bağlı qaydalar verir.<ref>{{cite book|title=Qısa Oksford Dilçilik Lüğəti|given=Piter Hüqo|surname=Metyu|year=2007|page=316|isbn=978-0-19-920272-0}}</ref> Preskriptiv yanaşma dilin qrammatik, sintaktik və üslubi qaydalarını ciddi şəkildə müəyyən edir və onlara uyğun şəkildə dilin istifadə edilməsini tələb edir. Məsələn, müəyyən ifadələr və ya qrammatik strukturlar "yanlış" hesab edilə bilər və "düzgün" formalarla əvəz olunmalıdır. Preskriptivistlər dilin vahid bir standart forması olmalı olduğunu iddia edirlər. Onlar tez-tez dilin standart formalarını müdafiə edir və dialektləri və ya qeyri-standart formaları tənqid edirlər.<ref>{{Cite web|url=https://www.thoughtco.com/purism-language-1691704|title=Dildə Purizm nədir?|access-date=2024-10-21|archive-date=2023-12-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20231228174547/https://www.thoughtco.com/purism-language-1691704|url-status=live}}</ref> Preskriptiv yanaşma dilin zamanla dəyişməsinə qarşı çıxır və ənənəvi olaraq qəbul edilən formaların qorunub saxlanılmasını dəstəkləyir. Onlar dilin "korlanmaması" və ya "dəyişməməsi" üçün qaydalar tətbiq edirlər. Bu yanaşma dilin normativ xarakter daşıdığını və müəyyən qaydalara uyğunlaşdırılmalı olduğunu vurğulayır. Məsələn, məktəblərdə və rəsmi yazışmalarda preskriptiv qaydalarla müəyyən edilmiş düzgün yazı və nitq formaları tədris edilir. == Preskriptivizm və Deskriptivizm arasındakı fərq == Preskriptivizm dilin necə istifadə edilməli olduğuna dair qaydalar verir, dilin "doğru" və ya "yanlış" yollarını müəyyən edir. Deskriptivizm isə dilin necə istifadə edildiyini obyektiv şəkildə təsvir edir və dilin təbii dəyişikliklərinə açıq yanaşır. Deskriptivistlər dilin heç bir formada "səhv" və ya "düzgün" olmadığını, dilin sosial və mədəni kontekstə görə dəyişdiyini qeyd edirlər.<ref>{{cite book|chapter-url=https://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Speech+Culture|chapter=Speech Culture|title=Böyük Sovet Ensiklopediyası|edition=3rd|year=1970–1979|access-date=2024-10-21|archive-date=2024-03-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20240317041228/https://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Speech+Culture|url-status=live}}</ref> == Tənqidləri == Preskriptiv yanaşma dilin təbii inkişafını məhdudlaşdıra bilər və dilin təbii olaraq zamanla dəyişən canlı bir sistem olduğunu nəzərə almaya bilər. Dialektlərin və qeyri-standart dil formalarının bu yanaşma ilə bəzən aşağılanması sosial ədalətsizliklə nəticələnə bilər, çünki dil müxtəlif qrupların kimliklərinin bir hissəsidir. Deskriptivistlərə görə, dilin preskriptiv qaydalarla məhdudlaşdırılması dilin dinamikasını və sosial variasiyasını təhrif edir. Preskriptivizm dilin "düzgün" və "yanlış" istifadəsini təyin etmək və dilin müəyyən qaydalara uyğun olaraq istifadəsini təmin etmək məqsədi güdən bir yanaşmadır. Bu yanaşma tədris və rəsmi dil mühitlərində geniş istifadə olunsa da, dilin təbii inkişafını və müxtəlifliyini məhdudlaşdırdığına dair tənqidlərə də məruz qalır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Dilçilik]] nyksuqv93jutsgqnybhlvmxfvz62z3l 4 877884 7865153 7837910 2024-11-26T20:49:49Z Gadir 136647 dəstək 7865153 wikitext text/x-wiki === [[Yaqub bəy Gərmiyanoğlu]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 7 noyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 15:11, 18 iyun 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 15:08, 7 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> * {{lehinə}} yaxşıdır, tələb olunan şərtləri ödəyir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:49, 26 noyabr 2024 (UTC) akhna5zw296lnd2i8jlurwu0u9afe3r 0 878986 7865470 7859421 2024-11-27T07:26:52Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865470 wikitext text/x-wiki '''Ələşrəf Nuru oğlu Niftiyev''' (21 iyun 1945,[[Masallı]], [[Azərbaycan SSR]]) Azərbaycanın ictimai-siyasi,dövlət xadimi,pedaqoqu və yazıçı-publisistidir.O,uzun illər ərzində bir sıra dövlət vəzifələrində çalışmış,onun dövlət idarəçiliyindəki fəaliyyəti və yazıçı kimi yaradıcılığı ölkənin sosial-mədəni həyatına töhfələr vermişdir.Ələşrəf Niftiyev 1968–1974-cü illərdə Masallı rayon Komsomol Komitəsinin birinci katibi,1993–2009-cu illərdə Masallı Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının müavini kimi dövlət idarəçiliyində fəaliyyət göstərmişdir.Yaradıcılığı əsasən milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və cəmiyyətin sosial-mədəni problemlərinə həsr olunmuşdur. O,2007-ci ildə III dərəcəli [["Vətənə xidmətə görə" ordeni (Azərbaycan)|"Vətənə xidmətə görə"]] ordeni ilə və 2024-cü ildə [["Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı|"Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı"]] ilə təltif edilmişdir.{{Şəxs|ad=Ələşrəf Niftiyev|şəkil=ƏləşrəfNiftiyev.jpg|şəkilin ölçüsü=250px|şəkilin izahı=Ələşrəf Nuru oğlu Niftiyev|doğum tarixi=21 iyun 1945|doğum yeri=Masallı, Azərbaycan SSR, SSRİ|vətəndaşlığı=Azərbaycan|dini=[[İslam]]|ixtisası=Rus dili və ədəbiyyatı üzrə filoloq|peşəsi=pedaqoq|partiyası=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|Mükafatları=|Təltifləri=[["Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı]] [["Vətənə xidmətə görə" ordeni ]] [["Qızıl qələm" mükafatı]]|Fəaliyyəti=dövlət xadimi,pedaqoq,filoloq,yazıçı-publisist, tərcüməçi,ictimai-siyasi xadim}} == Həyatı == Ələşrəf Nuru oğlu Niftiyev 1945-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Masallı şəhərində kolxozçu və Böyük Vətən müharibəsi əlili Nuru kişinin və evdar qadın olan Səfurə xanımın ailəsində anadan olmuşdur.Atası Nuru kişi müharibə əlillərinin qənnadı sexində fəhlə kimi çalışmışdır. Səkkiz oğul atası Niftiyev Nuru Yadulla oğlu Böyük Vətən müharibəsində qəhrəmancasına döyüşmüş,bir neçə orden və medallarla təltif olunmuşdur.Döyüşlərin birində ağır yaralanmış və barmaqlarından bir neçəsini qəlpə aparmışdır. Müharibədən sonra da qətiyyətini və zəhmətsevərliyini qoruyaraq ailəsinin dolanışığını təmin etmək üçün çalışmışdır. Anası Səfurə xanım ailənin mənəvi dayağı olmuşdur.O,uşaqlarının təhsilə,peşə biliklərinə yiyələnməsinə marağını artırmış,əməksevərliyi həyat prinsipi olaraq onlara aşılamağa çalışmışdır.Ələşrəfin valideynləri təkcə ailəsində deyil,həm də yaşadığı kənddə əxlaqı və səmimiyyəti ilə seçilmişdir.Uşaqlığı ata-ana nümunəsi ilə formalaşan Ələşrəf bu keyfiyyətləri özündə əks etdirmişdir.Onun erkən yaşlarından elmə,əməksevərliyə və milli dəyərlərə bağlılığı məhz ailə mühitində qazandığı tərbiyənin nəticəsi olmuşdur. Ələşrəf Niftiyevin uşaqlığı müharibədən sonrakı çətin illərə təsadüf etsə də,bu çətinliklər onun zəhmətə alışmasına və həyat məqsədlərinə sədaqətlə yanaşmasına zəmin yaratmışdır.Gənc yaşlarından milli-mənəvi dəyərləri qorumaq və maarifçilik işlərinə maraq göstərmişdir. == Təhsili == Ələşrəf Niftiyev 1961-ci ildə Masallı şəhər Nəriman Nərimanov adına 2 saylı tam orta məktəbini bitirmişdir.Həmin il Lənkəran Pedaqoji Tenikumuna daxil olmuş və 1963-cü ildə rus dili və ədəbiyyatı üzrə ixtisas almışdır. Daha sonra 1970-ci ildə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Xarici Dillər İnstitutunda təhsilini tamamlamışdır.Bu institutda qazandığı təhsil onun pedaqoji fəaliyyəti və yaradıcılığında geniş bilik və analitik yanaşma qabiliyyəti formalaşdırmışdır.İxtisasca rus dili və ədəbiyyatı üzrə filoloqdur.1970–71-ci illərdə Sovet Ordusu sıralarında hərbi xidmətdə olmuşdur. === İlk İş Təcrübəsi === 1963–68-ci illərdə müxtəlif məktəblərdə pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.Pedaqoji fəaliyyəti dövründə "Metodist müəllim" adı qazanmış,"Maarif əlaçısı","Yaşıllaşdırma əlaçısı" fəxri adlarına layiq görülmüşdür.Respublika Fənn Olimpiadası Komissiyasının üzvü kimi fəaliyyət göstərmişdir. [[Fayl:Müəllimlikilləri.jpg|thumb|Ə.Niftiyev 18 yaşında olarkən Təklə kənd orta məktəbində müəllimlik fəaliyyətinin ilk illəri.]] === Komsomol və Partiya Fəaliyyəti === 1968–74-cü illərdə Masallı rayon Komsomol Komitəsinin təşkilat şöbəsinin müdiri və birinci katibi vəzifəsində çalışmışdır. 1974–76-cı illərdə Masallı rayon Partiya Komitəsində təşkilat şöbəsinin müdiri, 1976–77-ci illərdə isə rayon qəzetində şöbə müdiri olmuşdur. [[Fayl:Komsomolkatibi.jpg|thumb|Ə.Niftiyev Komsomolun I katibi işləyərkən.]] === İcra Hakimiyyətində Fəaliyyəti === 1993-cü ilin noyabrından 2009-cu ilin iyun ayına kimi Masallı rayon İcra Hakimiyyəti başçısının müavini — təhsil, səhiyyə və mədəniyyət məsələləri üzrə şöbə müdiri vəzifəsində işləmişdir. == İctimai Fəaliyyəti == 1994–95-ci illərdə dövlətçiliyə qarşı qəsdən cəhdlər zamanı Masallı ziyalılarının təşəbbüsü əsasında Bakı şəhərində Azadlıq meydanında və KİV-də dövlətçiliyin müdafiəsi, Ulu öndər H. Əliyevin çağırışlarına qoşulmaqda rayon hərakatına rəhbərlik etmişdir. Döyüş bölgələrinə hamilik, məcburi köçkünlərin gündəlik qayğıları, şəhid ailələrinin və əlillərin problemlərinin həllində koordinasiya işlərinə rəhbərlik etmişdir.<ref>{{cite web |author= |date= |title=Müdrik həyatını yaşayan əsl ziyalı |url=https://leqal.az/cemiyyet/19538-mudrik-heyatini-yasayan-esl-ziyali.html |access-date=2024-11-21 |website=Leqal.az |publisher=}}</ref><ref>[https://sia.az/az/news/literature/592988.html Masallıda ona çox inanır və etibar edirlər]</ref><ref>{{cite web |author= |date= |title=Yeni Tefekkür, İyul 2020 |url=https://www.anl.az/down/meqale/yeni_tefekkur/2020/iyul/721049.htm |access-date=22 Noyabr 2024 |website=Azərbaycan Milli Kitabxanası |publisher=}}</ref> [[Fayl:Masallıdagörüşlər.jpg|thumb|Elm,mətbuat və incəsənət xadimləri Masallıda.]] == Mükafatları və Fəxri Fərmanları == Ələşrəf Niftiyev pedaqoji fəaliyyəti zamanı metodist müəllim kimi ali kateqoriyalı "Qabaqcıl Maarif əlaçısı" döş nişanına və müxtəlif mükafatlara layiq görülmüşdür. O,təhsil sahəsində gənc nəslin milli-mənəvi dəyərlərə uyğun tərbiyə edilməsinə xüsusi diqqət ayırmışdır.Fəal işinə görə dəfələrlə ÜİLKGİ MK-nin, Azərbaycan LKGİ-nin, rayon Partiya Komitəsinin fəxri fərmanları və döş nişanları ilə təltif olunmuşdur. == Deputat Fəaliyyəti == Dəfələrlə rayon və şəhər sovetinin deputatı olmuşdur. Şəhər sovetinin deputatı olarkən Viləş çayı üzərində ikinci asma piyada körpüsünün salınmasına nail olmuşdur. Həmin körpüyə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı şəhid Etibar İsmayılovun adı verilmişdir. == Yaradıcılığı == Ələşrəf Niftiyev məktəb illərindən bədii yaradıcılığa həvəs göstərmiş,irihəcmli yüzlərlə məqalə, elmi-publisistik,pedaqoji və ictimai mövzularda yazıların,tərcümələrin,2010-2024-cü illərdə "Elm və təhsil" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "Ömür yolu-nur yolu","Oğul, bu Qurana and iç ki...","Kiçiklərə,böyüklərə və hər kəsə","Haqqın gücü","Həyatımın həqiqətləri","Hər kəs qədrini yaşar","Vur-tut dünyada bir ömrümüz var","Seçilmiş hekayələr","Uşaqlar üçün hekayələr", "Yaxşılığa qoyulmayıb tərəzi","Gərək sevəsən, seviləsən və sevdirəsən"<ref name="anl">{{cite web |author= |date= |title=Mənbə |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=737135&pno=113 |access-date=21 noyabr 2024 |website=ANL |publisher=Azərbaycan Milli Kitabxanası}}</ref> və s. adlı 21 kitabın müəllifidir.<ref name="niftiyev">{{cite web |author= |date= |title=Ə.Niftiyev,Masallı folkloru. |url=https://www.anl.az/down/meqale/az_muellimi/2013/avqust/321022.htm |access-date=21 noyabr 2024 |website=Azərbaycan müəllimi |publisher=}}</ref><ref name="anl2">{{cite web |author= |date= |title=Mənbə |url=http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=vtls000735448 |access-date=21 noyabr 2024 |website=Azərbaycan Milli Kitabxanası |publisher=}}</ref><ref>{{cite web |title=Masallı Rayon Ağsaqqallar Şurasının sədri Ələşrəf Niftiyevin “Yaşayan Xatirələr” kitabının təqdimatı keçirilib |url=https://agsaqqallarsurasi.az/masalli-rayon-agsaqqallar-surasinin-s%c9%99dri-%c9%99l%c9%99sr%c9%99f-niftiyevin-yasayan-xatir%c9%99l%c9%99r-kitabinin-t%c9%99qdimati-kecirilib/ |access-date=2024-11-22 |website=Ağsaqqallar Şurası}}</ref><ref>{{cite web |date= |title=Qocaman yazıçının yeni kitabı |url=https://www.medeniyyet.az/page/news/74250/Qocaman-yazarin-yeni-kitabi.html |accessdate=23 noyabr 2024 |publisher=Mədəniyyət.az |archive-date=2024-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240720054015/https://www.medeniyyet.az/page/news/74250/Qocaman-yazarin-yeni-kitabi.html |url-status=live }}</ref> Rusiya,Ukrayna,Türkiyə və başqa ölkələrin qəzetlərində onun məqalələri, kitabları barədə rəylər dərc olunmuşdur. Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, "Qızıl qələm" və H.B.Zərdabi media mükafatı laureatıdır.Tanınmış ədib və ictimai xadimdir. Yaradıcılığı əsasən sosial problemlərin həllinə çağırış xarakteri daşıyır və gənclər arasında maarifçilik fəaliyyətinin gücləndirilməsinə,milli-mənəvi dəyərlərin təbliğinə yönəlmişdir.<ref>https://agsaqqallarsurasi.az/masalli-rayon-agsaqqallar-surasinin-s%C9%99dri-%C9%99l%C9%99sr%C9%99f-niftiyev-f%C9%99xri-agsaqqal-dos-nisani-il%C9%99-t%C9%99ltif-edilib/</ref><ref>[http://www.masalli-ih.gov.az/az/news/1252.html Masallı Rayon İcra Hakimiyyəti: ''Masallıda yeni kitabların təqdimatı'']</ref><ref>[https://www.medeniyyet.az/page/news/55971/.html?lang=az Mədəniyyət.az: ''Qisas qiyamətə qalmadı'']</ref><ref>[http://masalli-ih.gov.az/az/news/1957.html Masallı Rayon İcra Hakimiyyəti: ''Ağsaqqal yazarın yeni kitabının təqdimatı'']</ref> == İctimai Təşkilatlarda fəaliyyəti == Masallı rayon Ağsaqqallar Şurasının, Veteranlar Şurasının və Ziyalılar Cəmiyyətinin rəhbər heyətində təmsil olunur və fəal iş aparır.O, təmsil etdiyi bölgənin sosial-mədəni inkişafına yönəlmiş layihələrdə fəal iştirak etmişdir.Rayon ziyalılarının təşəbbüsü ilə keçirilən mədəni tədbirlərin təşkilatçısı və təşəbbüskarlarındandır.Masallı Rayon Ziyalılar Cəmiyyətinin ilk sədri olmuşdur.Masallı Rayon Ağsaqqallar Şurasında əvvəl sədr müavini,10 ildən artıqdır ki,təşkilatın sədridir.“Bakı-2015” Birinci Avropa Oyunlarının məşəldarlarından biri olmuşdur.<ref name="Təmiz dünya">[https://agsaqqallarsurasi.az/masalli-rayon-agsaqqallar-surasi-t%C9%99miz-dunya-namin%C9%99-adli-t%C9%99dbir-kecirib/ "Təmiz dünya naminə" tədbiri], Masallı Rayon Ağsaqqallar Şurasının rəsmi saytı, istifadə tarixi: 21 noyabr 2024.</ref><ref name="Konfrans">[http://www.masalli-ih.gov.az/az/news/3773.html Masallı rayon Ağsaqqallar Şurasının konfransı], Masallı Rayon İcra Hakimiyyətinin rəsmi saytı, istifadə tarixi: 21 noyabr 2024.</ref><ref name="Şuşa tədbiri">[https://agsaqqallarsurasi.az/masalli-rayon-agsaqqallar-surasi-susaya-h%C9%99sr-olunmus-t%C9%99dbir-kecirib/ Şuşaya həsr olunmuş tədbir] {{Wayback|url=https://agsaqqallarsurasi.az/masalli-rayon-agsaqqallar-surasi-susaya-h%C9%99sr-olunmus-t%C9%99dbir-kecirib/ |date=20240416234616 }}, Masallı Rayon Ağsaqqallar Şurasının rəsmi saytı, istifadə tarixi: 21 noyabr 2024.</ref><ref name="Zəfər Günü">[https://leqal.az/cemiyyet/12042-masalli-agsaqqallar-surasinda-zefer-gunu-munasibetile-tedbir-kecirilib.html 8 Noyabr - Zəfər Günü tədbiri], Leqal.az, istifadə tarixi: 21 noyabr 2024.</ref><ref>{{cite web |title=Mərkəzi Kitabxanada yazıçı-publisistlə görüş |url=https://lankaran.mct.az/az/view/358/2920/Merkezi_Kitabxanada_yazicipublisistle_gorus |access-date=2024-11-22 |website=Lənkəran Regional Mədəniyyət İdarəsi}}</ref><ref>{{cite web |date= |title=Masallıda “Azərbaycan dövlət quruculuğunda qadınlarımızın rolu və fəaliyyəti” adlı tədbir keçirilib |url=https://cenublu.az/sizi-maraqlandiran/masallida-azarbaycan-dovlat-quruculugunda-qadinlarimizin-rolu-va-faalligi-adli-tadbir-kecirilib/ |accessdate=23 noyabr 2024 |publisher=Cenublu.az}}</ref><ref>{{cite web |date= |title=Masallıda “Gəncləri dini radikalizm və digər zərərli vərdişlərdən qoruyaq” mövzusunda seminar-treninq keçirilib |url=https://www.scara.gov.az/az/xeberler/print/masallida-gencleri-dini-radikalizm-ve-diger-zererli-verdislerden-qoruyaq-movzusunda-seminar-treninq-kecirilib |accessdate=23 noyabr 2024 |publisher=SCARA.gov.az}}</ref><ref>{{cite web |date= |title=Masallı Ağsaqqallarının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyinə həsr olunmuş tədbiri |url=http://masalli-ih.gov.az/az/news/1088.html |accessdate=23 noyabr 2024 |publisher=Masallı Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> [[Fayl:BəxtiyarVahabzadə.jpg|thumb|Bəxtiyar Vahabzadənin 70 illik yubiley gecəsi,Masallı,1995.Fotoda sağdan;Ə.Niftiyev,[[Bəxtiyar Vahabzadə]] və [[Şahmar Əkbərzadə]]]] == Təltifləri == Ələşrəf Niftiyev dövlət qulluğunda uzun müddət səmərəli və qüsursuz fəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 iyun 2007-ci il tarixli sərəncamı ilə "III dərəcəli Vətənə xidmətə görə" ordeni ilə təltif edilmişdir. <ref>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğunda fərqlənən şəxslərin təltif edilməsi haqqında |url=https://frameworks.e-qanun.az/13/f_13509.html |access-date=2024-11-13 |website=frameworks.e-qanun.az}}</ref> Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2024-cü il 2 fevral tarixli 4289 nömrəli Sərəncamı ilə "Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)" yubiley medalı ilə təltif edilmişdir.<ref>[https://wikipedia.org/wiki/Heyd%C9%99r_%C6%8Fliyevin_100_illiyi_(1923%E2%80%932023)_yubiley_medal%C4%B1_il%C9%99_t%C9%99ltif_edil%C9%99nl%C9%99rin_siyah%C4%B1s%C4%B1 ''Heydər Əliyevin 100 illiyi (1923–2023)'' yubiley medalı ilə təltif edilənlərin siyahısı]. Vikipediya.</ref> Masallı Rayon Ağsaqqallar Şurasının sədri Ələşrəf Niftiyev ölkənin ictimai-siyasi həyatında və Masallı Rayon Ağsaqqallar Şurasının sədri olaraq təşkilatın işində uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətinə görə “Fəxri Ağsaqqal” döş nişanı ilə təltif edilib.Respublika Ağsaqqallar Şurasının "Fəxri Ağsaqqalı" dır.<ref>https://agsaqqallarsurasi.az/masalli-rayon-agsaqqallar-surasinin-s%C9%99dri-%C9%99l%C9%99sr%C9%99f-niftiyev-f%C9%99xri-agsaqqal-dos-nisani-il%C9%99-t%C9%99ltif-edilib/</ref> == İstinadlar == <references /> * {{cite web |author= |date= |title=Ə.Niftiyevin hekayələri |url=https://www.anl.az/down/meqale/az_muellimi/2015/iyun/443764.htm |access-date=21 noyabr 2024 |website=Azərbaycan müəllimi |publisher=}} == Şəxsi Həyatı == Ailəlidir, üç qızı və bir oğlu, səkkiz nəvəsi,iki nəticəsi var. d1573hdwtuvwgyzuus94256fxqqdei6 4 879001 7865367 7858379 2024-11-27T06:14:06Z Turkmen 92589 arxivləşdirmə 7865367 wikitext text/x-wiki {{arxiv}} == [[Vikipediya:Yardım masası]] səhifəsinin Ana səhifəyə əlavə olunması == {{qapalı|y}} Salam. Bu səhifəyə KM-dan keçid verilib və yeni gələnləri, həmçinin təcrübəsizləri ora yönləndirir. Təklif edirəm ki, düymə kimi Ana səhifəyə də əlavə edək ki, diqqətləri çəksin və istifadəçilər sadə sualları və mövzular üçün əlavə başlıqlar açaraq KM-ə müraciət etməsinlər, elə özümüz də sadə şeyləri ora qeyd edək, çünki KM layihənin inkişafı barədə başlıqlar üçündür. KM-dakı qeyd yaxşıdır, amma bəs deyil, düşünürəm ki, Ana səhifədə daha gözəçarpan olacaq. Bu səhifə mentor sistemindən daha uğurlu olacaq, məncə. Tək bir səhifə ilə müraciətləri koordinasiya daha uğurlu olacaq azviki üçün. ---- # {{lehinə}} təklifi verən olaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 13:16, 13 noyabr 2024 (UTC) # {{lehinə}} Ana səhifəyə vikidaxili bir keçidin əlavə olunması aləmi qarışdırmaz. Aktivlik olmuyacaq, o başqa problemdi. Yoxlayaq — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:24, 13 noyabr 2024 (UTC) # {{Lehinə}} — Təklifi məndə dəstəkləyirəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 12:32, 17 noyabr 2024 (UTC) === Müzakirə === Ana səhifənin harasına? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 13:24, 13 noyabr 2024 (UTC) :Salam. Məndə o sualı verəcəkdim. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 16:08, 13 noyabr 2024 (UTC) ::Salam. [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Ana_s%C9%99hif%C9%99/Ba%C5%9Fl%C4%B1q&diff=prev&oldid=7823530 Belə] olacaq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:11, 13 noyabr 2024 (UTC) ::: Mentor sistemindən daha yaxşı olmayacaq, konkret mentora ünvanlanmış sual olanda özünü cavablamağa "məcbur" hiss edir.(Daha çox işə düzəlmə ilə bağlı müraciətlə olacaq məni qınama) — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:21, 13 noyabr 2024 (UTC) ::::Yoxlamaq olar, aktivlik də, mentor sisteminin vəziyyəti də ortadadır. Heç olmasa belə olanda ümumi bir səhifədən suallara konkret cavablar vermək mümkün olacaq. İstifadəçiləri konkret qaydalara yönəldə biləcəyik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:24, 13 noyabr 2024 (UTC) :::::Bu arada, @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ilə mentor sisteminin bu səhifə ilə əvəzlənməsi barədə müzakirə aparmışıq. Tətbiq olunsa, istifadəçilər default olaraq mentorlara yox, bura istiqamətləndiriləcək. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:25, 13 noyabr 2024 (UTC) ::::::Amma düşünürəm ki, bu düymə Ana səhifəyə əlavə olunsa, buna çox da ehtiyac qalmayacaq. İstifadəçi birbaşa bu səhifəyə müraciət edəcək, ya da mentordan cavab gəlmədikdən sonra kömək üçün bura gələcək. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:26, 13 noyabr 2024 (UTC) :::::::Ancaq o mentor panelinə qeyd etmək olar ki, "''Mentorlar da sizin kimi könüllü istifadəçilərdir və suallarınıza gec cavab verə bilərlər. Suallarınıza daha cəld cavab ala bilmək üçün [[VP:MASA|yardım masasına]] qeyd edə bilərsiniz.''". Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 22:45, 15 noyabr 2024 (UTC) ---- '''Yekunlaşdırma:''' {{y}} Etiraz və qəbul edilməməsi üçün səbəb yoxdur. Yekdilliklə qəbul edildi. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 22:05, 19 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} == Zəfər günü və Bayraq günü münasibətilə təbriklərimiz == Salam həmkarlar sizləri Zəfər günü və sabah ki, Bayraq günü münasibətilə təbrik edirəm. Bu zəfəri bizə yaşadan Allah cəmi şəhidlərimizi rəhmət eləsin. Qazilərimizə Allah şəfa versin. Bu bayraqımız Azərbaycanın hər bir yerində işğaldan azad olunan yerində əbədi dalğalansın. İnşallah işğal altında qalan 4 kəndimizdə bu bayraq dalğalansın. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 04:18, 8 noyabr 2024 (UTC) :Amin! Təbriklərə qoşuluram. 🖤🫡👑🤘🇦🇿 Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 08:23, 8 noyabr 2024 (UTC) : Təbriklərə qoşuluram — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 08:45, 8 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Mən də təbriklərə qoşuluram, Uca Allahdan qazilərə şəfa, şəhidlərə isə rəhmət diləyirəm. Allah cümlə şəhidlərə rəhmət etsin. Məkanları cənnətdə ən yüksək məqamlara layiq görülsün. Hörmətlə və ən xoş arzularımla [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 10:11, 8 noyabr 2024 (UTC) ::Salam hörmətli həmkarlar. Məncə bu bayram vikipediyadaçıların bayramıdı. Təbriklər. Zamanla tarixə düşəcək.--[[User:Namikilisu|<span style="font-family:Segoe print;;text-shadow:1px 1px 8px #324A6E;"><font color="blue">'''namikilisu'''</font></span>]] 11:48, 8 noyabr 2024 (UTC) == Silinməyə namizəd fayllar ləğv edilsin == Salam həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Görürəm ki, [[Vikipediya:Silinməyə namizəd fayllar]] bölməsinə heç ehtiyac yoxdur. Təklif edirəm bu bölmə ləğv edilsin sonuncu dəfə aprel və may aylarında istifadə edilib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 10:50, 3 noyabr 2024 (UTC) : [[Xüsusi:GoToComment/c-Nemoralis-20240325122100-Müzakirə|Mən demişdim.]] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 10:52, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Tam razıyam indi sizinlə @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] düz demişdiz ehtiyac yox idi. İndi məndə bu fikirlə razıyam ləğv edilsin. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 10:57, 3 noyabr 2024 (UTC) :::Ləğv deyəndə silinəcək yəni? Məncə, qalsın və kim lazım olanda istifadə edər. Onsuz elə də olur. Əlimizə-ayağımıza dolaşmır ki. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 11:02, 3 noyabr 2024 (UTC) : Hazırda istifadəsizdi, razıyam. Twinkle-a da daxil edilib. Lazım olanda istifadə olunar. Şəkillərin silinməsinə hər hansı maneə törətmir. Hazırda silinəsi şəkil yoxdur deyə (və ya biz elə düşünürüksə) və ya indi şəkillərin təftişi ilə məşğul olan adam yoxdu deyə mexinizmi niyə ləğv edirik? — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 11:23, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Razıyam. Qalıb bir qıraqda, ehtiyac olanda istifadə edilər və edilir də. Məcbur istifadə edilsin deyə işlətməyin yeri yoxdu, hələlik maraq da yoxdu, o da ayrı. Amma baltanı kökündən vurmaq lazım deyil bax bu dəfə :) Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 11:27, 3 noyabr 2024 (UTC) :O səhifə təyinatı üzrə 2-3 dəfə istifadə olunub. Onda da səhv)) [[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Atakhanli|müzakirə]]) 15:47, 3 noyabr 2024 (UTC) :Razıyam ki, istifadəsizdir. O vaxt mən də demişdim ki, belə bir sistem yaratmağa ehtiyac yoxdur. Amma hələ ki qalmasında problem görmürəm. Ləğv olunması üçün tezdir və nəsə problem yaratmır. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 15:52, 3 noyabr 2024 (UTC) ::Salam, bu səhifə sıradan bir səhifə deyil ki, ləğv edilsin. Habelə, işlək olmaması arqument sayılmır. İstənilən az-viki təyinatında, yəni aktivliyi zəif templə artan layihənin, hərhansısa səhifələri az-az işlənə bilər. BNS də yaradılanda eyni fikirlər var idi. Amma indi işləkdir. Bəzi müzakirə tipli səhifələr var ki, təyinatına uyğun olaraq KM onun yerini doldura bilər. Amma fayllar önəmlidir və onları gözdən çıxarmaq olmaz. Az-viki Vikipediya layihələri içərisində fayl sayına görə ilk sıralardadır və bu faylların çoxu problemlidir. Sadəcə həll edilmə vaxtını gözləyir. Həmçinin o səhifədəki müzakirələr nəticəsində 3-4 min problemli fayl silinib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 16:26, 3 noyabr 2024 (UTC) == İzləmə siyahısında vacib səsvermələrə keçid vermə == {{qapalı|y}} Salamlar. "[[Xüsusi:İzləməSiyahısı|İzləmə siyahınıza]]" daxil olduqda səhifənin ən başında qarşınıza çıxan [[MediaViki:Watchlist-summary|bu səhifədəki]] yazı ilə bağlı bu başlığı açıram. Açığı, digər vikilərdə belə bir ənənə var ki, ora vacib seçkiləri əlavə edirlər, bizdə isə 2021-ci ildən bu şəkildədir səhifə. İndi bu başlıq ona görə açılıb ki, təklif edirəm ki, ora qaydalarla bağlı vacib səsvermələrin keçidlərini, həmçinin inzibatçı-bürokrat seçkilərini (həmçinin hazırda İHM-də baş tutan interfeys inzibatçıları ilə bağlı müzakirələri də əlavə etmək olar) əlavə edək. Hazırkı, statuslu məqalələrlə bağlı müzakirələr də qala bilər, məncə, problem yoxdur. Yenə də bu barədə də fikirləriniz maraqlıdır. İndiyə qədər həmin səhifələrdə pozuculuq olmamasının səbəbi, yəqin ki, indiyə kimi həmin səhifələrin mühafizədə olması olub (birbaşa mühafizədə olan "Qiymətləndirmə" səhifəsinə yönləndirir). Yaxın vaxtlarda həmin səhifələr Vikipediyanın prinsiplərinə zidd olduğu üçün mühafizədən azad edilib. ('''Qeyd:''' Səsvermələrin əlavəsi yaddan çıxmayacaq, özüm həmin səhifəyə nəzarət edəcəyəm mütəmadi. Həmçinin bu istiqamətdə istifadəçilər müraciət də edirlər və [[VP:İM]] vasitəsilə müraciət də edə bilərlər.) ---- # {{lehinə}} təklifi verən olaraq. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:42, 5 noyabr 2024 (UTC) # {{lehinə}}--[[İstifadəçi:Nicat49|<span style="font-family:Segoe print; color:#800517; text-shadow:#666362 0.2em 0.2em 0.4em;">'''Nicat'''⁴⁹</span>]] &nbsp; [[İstifadəçi müzakirəsi:Nicat49|<span style="color:#000000">^{⋠''müzakirə''⋡}</span>]] 22:39, 5 noyabr 2024 (UTC) # {{lehinə}}--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:15, 6 noyabr 2024 (UTC) # {{lehinə}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 13:21, 6 noyabr 2024 (UTC) # {{lehinə}} — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 18:00, 6 noyabr 2024 (UTC) ---- : {{y}} Yekdilliklə qəbul edildi.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:10, 13 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} == Lüdviq Knit == [[Fayl:Lüdviq Knit - İbrahim xan Əfşarın rəhbərlik etdiyi ordunun Car-Balakən camaatlığı tərəfindən məğlub edilməsi (1738).jpg|280px|thumb|right]] [[Lüdviq Knit]]in ölümündən 70+ il keçib, düşünürəm ki, rəsm əsərlərini Commonsa yükləyə bilərik.@[[İstifadəçi:Cavidaga|Cavidaga]], @[[İstifadəçi:En Merker|En Merker]], @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:Sefer azeri|Sefer azeri]] [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 13:19, 6 noyabr 2024 (UTC) : Ümumiyyətlə belə Azərbaycanlı müəlliflərin kataloqunu hazırlamaq lazımdır ki, müəllif hüquqları müddəti bitdikdə Commonsa yükləyək. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 13:20, 6 noyabr 2024 (UTC) ::Amma bir şey var ki, şəxsin əsəri ərsəyə gətirdiyi tarixin üzərindən o qədər vaxt keçməlidir, məsələn, həmin əsərin üzərindən 70 il, amma ölümündən 50 il keçibsə, uyğun deyil, bir 20 il də gözləmək lazım gəlir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:33, 6 noyabr 2024 (UTC) * Əla fikirdir. Dəstəkləyirəm. --[[İstifadəçi:En Merker|Tarixi Nadir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:En Merker|müzakirə]]) 17:53, 6 noyabr 2024 (UTC) *:[[Şəkil:Symbol support vote.svg|15px|+|link=]] Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:57, 6 noyabr 2024 (UTC) *: Məntiqlidi, əsərlərini hardan tapa biləcəyimiz barədə təsəvvürüm yoxdu — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:59, 6 noyabr 2024 (UTC) *::"Pinterest" dolu olar yəqin ki. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:03, 6 noyabr 2024 (UTC) :Lüdviq Knitin Bakıda anadan olduğunu bilmirdim. utandım bilməməyimə :) təşəkkürlər, yeni şey öyrənmiş olduq [[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Atakhanli|müzakirə]]) 18:30, 6 noyabr 2024 (UTC) == Qaralama şablonu haqqında == Təklif edirəm ki, {{tl|Qaralama}} şablonu ləğv edilsin. Bunun əvəzinə X (məsələn, şəxs)-qaralama tipli şablonlar mövcuddur və daha az vizual yer tuturlar. EnVikidə daha çox bu tipli şablonlardan istifadə edilir. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:43, 8 noyabr 2024 (UTC) :Dəfələrlə təklif etmişəm ki, [[:en:Template:Stub|buradakı kimi]] standart formaya çevirilsin. Silinməsi yox, məhz standartlaşdırılması məqsədəuyğun olar, çünki elə olur mövzu ilə mütənasib qaralama şablonları olmur və o zaman da bundan istifadə olunur. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:26, 9 noyabr 2024 (UTC) == Həsən İmanov və yazdığı məqalələr == {{qapalı|y}} İstifadəçinin fəaliyyətinə nəzər yetirsəniz, görmək olar ki, hamısı maşın tərcüməsidir. Hətta elədir ki, istifadəçi "Content Translation" funksiyasından heç bir dəyişiklik etmədən istifadə edir. Təklifim odur ki, istifadəçi müddətsiz bloklansın və yaratdığı məqalələr nəzərdən keçirilsin. Çoxu silinməlidir, amma bəziləri xırda redaktələrlə saxlanıla bilər. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 15:15, 6 noyabr 2024 (UTC) : Hər dəfə şirin dilə salır keçir — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 17:59, 6 noyabr 2024 (UTC) ::Açığı, son açdığı məqalələrdə dalbadal redaktələr edir, yenə də problemlər müşahidə edirəm amma. Başqa istifadəçilərdə də eyni problem var, məsələn, "Ələddin.Məlikov" adlı istifadəçi. Bu vəziyyətə artıq son verilməlidir, olmaz belə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:02, 6 noyabr 2024 (UTC) :::Hər halda, hər iki istifadəçini bura teq edirəm: @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], @[[İstifadəçi:Ələddin.Məlikov|Ələddin.Məlikov]]. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:10, 6 noyabr 2024 (UTC) ::::Hər birinizi Salamlayıram. Hörmətli @[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] əfəndi. Teq etdiyinizə görə təşəkkür etdirəm. Amma bir neçə nüansı qeyd etməyi özümə borc bilirəm: '''''1.''''' Redaktə etməyə görə və önəmlisi dalbadal redaktə etməyə görə bloklamaq nə deməıkdir?! '''''2.''''' Mən saytlardan istifadə edirdim, bildirdiniz ki, saytlardan istifadə edib istinad verməyin mümkün qədər çünki bu plaqiat sayılır və doğru deyil. İndi daha çox İngilis dilli vikidən istifadə edirəm. Vaxt olduğu qədər tərcüməyə vaxt ayırıram. Maşın tərcüməsi də etmirəm. Bloklanma niyə?! '''''3.''''' Çalışıram digər istifadəçilərin də etdiyi səhvi və ya kiçik nüansları düzəldim, sübutü redaktə etdiklərimdir. '''''4.''''' Mənbəsi olmayan məlumatları az vikipediyaya yazmamağa çalışıram. '''''5.''''' Mümkün qədər faktları və xarici dildə olan səhifələrini Az vikidə yaradıram. Bloklanma niyə?! '''''6.''''' Ümumiyyətlə kim bir xəta və ya səhv edir bildirirsiniz ki, "'''''Ələddin Məlikov''''' da belə edir!". Ayıbdır vallah! Mənim intellektim və səviyyəm bundan artıq icazə vermir yazmağa, amma belə də olmaz. Bəzən müsaid olanda səhifələrə baxıram elə kobud səhvlər və yazıları görürəm ki, siz də redaktə etmisiniz amma heç fikir bildirməmisiniz. Təbii ki, mən gördükçə düzəldirəm. Sizi doğrusu şəxsən tanımıram. Amma şəxsi qərəzliyinizin olmamasına ümid edirəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Ələddin.Məlikov|Ələddin.Məlikov]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Ələddin.Məlikov|müzakirə]]) 18:38, 6 noyabr 2024 (UTC) :::::Mövzudan çox kənarlaşmayacam, amma siz məqalələri düzgün tərtib etmirsiniz. Digər məqalələri nümunə kimi alın, stil kitabçasına uyğunlaşdırın, dil normalarına fikir verin və ən əsası, maşın tərcüməsi istifadə edərkən diqqətli olun, dəfələrlə yazdıqlarınızı oxuyun. Mənim fəaliyyətimdə irad tutmağınız isə qəribədir, nəzərə alın ki, [[VP:SEÇİM|bura könüllü layihədir]], mən hər redaktə etdiyim məqaləni əvvəldən axıracan oxumuram ki. Amma öz yaratdıqlarımda belə səhvlər minimum olur, o da etinasızlıqdan deyil. Qərəzdən söhbət gedə bilməz. Zəhmət olmasa, [[VP:N|nəzakətli]] və [[VP:XNOG|xoşniyyətli]] olun. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:44, 6 noyabr 2024 (UTC) ::::::Ələddin Məlikov ilə bağlı narazılıq nədən ibarətdir? Mən məqalələrində ancaq daxili keçidlər verməməsini görürəm, bir də arada orfoqrafik səhvlər olur. Səhv tərtibat deyəndə nə nəzərdə tutulur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 20:13, 6 noyabr 2024 (UTC) :::::::İstifadəçinin son yaratdığı bir neçə məqaləyə nəzər yetirək: :::::::1. [[Barux Qoldşteyn]]: :::::::Məqalənin preambulasına diqqət yetirmək kifayətdir. "''<u>Amerikada doğulmuş, İsrail vətəndaşı olan yəhudiəsilli həkim, dini ekstremist.</u>''" Bu necə təqdimatdır? İstifadəçinin o qədər fəaliyyəti var, digər məqalələrə və qaydalara heçmi diqqət yetirməyib? "''<u>O, 1994-cü ildə Hebrondakı İbrahim məscidində pulemyot vasitəsi ilə 29 nəfəri öldürən, 150 fələstinlini yaralayan və fələstinlilərə atəş açan kütləvi qatil.</u>''" Cümlə girib bir-birinə. Bu cümlədən nəsə başa düşürsüz? Adicə, bu, hələ yaratdığı qısa məqalələrdəndi. Yazının davamına məqalədən özünüz nəzər yetirin. :::::::2. [[Sibəveyh]]: :::::::Yenə premabuladan ibarət olan məqalənin həmin hissəsinə nəzər yetirək: "''<u>Sibəveyh Şirazi kimi tanınan Əbu Bəşər Əmr bin Osman bin Qənbər Sibəveyhin adının mənası “almaya aid”dir.</u>''" Bu qəliz cümlədən kimsə nəsə başa düşdü? "''<u>İslamdan əvvəl və ilk İslam dövründə bir çox İran adları nisbi - wayh şəkilçisi ilə bitmişdir, məsələn: "Dadowieh", "Zadowieh" və s. Ona görə, avropada Sibaveyh adını Sibaveyh və ya Sibeveyh kimi tələffüz edirlər.</u>''" Lazımi yerlərdə dırnaq yox, durğu işarələri doğru yerlərdə yox. "Avropa" niyə kiçiklə qeyd edilib? :::::::3. [[Cəlaləddin Süyuti]]: :::::::Yenə preambulaya diqqət yetirək: "''<u>Hafiz Cəlaləddin Əbdürrəhman bin Əbu Bəkr Süyuti (849-911 hicri) sünni və Şafii alimlərindən biri və hədis, tarix, təfsir və digər elmlərə dair çoxlu əsərlərin müəllifidir. O, “əd-Durrul-Mənsur fi Təfsiril-Məsur”un mühüm təfsirinin və həmçinin “Əl-İtqan Fi Ulumil-Quran” adlı Quran elmləri haqqında ən əhatəli kitabın müəllifidir.</u>''" Yenə yanlış dırnaqdan istifadə edilib və preambuladakı təqdimat xarakterli ilk cümləyə diqqətlə nəzər yetirin. Ora şəxsin milliyəti kimi ölkəsi və peşələri qeyd olunur. Həmçinin istifadəçilər təqdimatda mövzunu təqdim edən cümləni yanlış qeyd edirlər, izah kimi. Məsələn, doğrusu olmalıdır belə: "ABŞ — Amerika qitəsində ölkə.", onlar qeyd edirlər: "ABŞ — Amerika qitəsində ölkədir." Bu da təbii ki, maşın tərcüməsindən necə gəldi istifadənin və etinasızlığın yaratdığı problemdir. :::::::Səhvlər kiçik olsa, diqqətsizlikdən qaynaqlansa və istifadəçilər yeni olsa, bu qədər problem olmaz. Göründüyü kimi, kiçik səhvlər deyil və belə problemli məqalələri də heç kim mütəmadi izləmək və redaktə etmək məcburiyyətində deyil. Yəni ki, "filan məqalələrdə səhvlər doludur, siz onları da düzəltmirsiniz" arqumenti keçməyəcək. Bu arada, düzdü, bura könüllü olsa da, yenə də mənə maraqlıdır ki, bu iki istifadəçi mütəmadi bir-birinin yaratdığı məqalələri redaktə edir. Demək olar ki, hər iki istifadəçinin fəaliyyətində tərtibat və maşın tərcümələri ilə bağlı ciddi problemlər müşahidə olunur. @[[İstifadəçi:Ələddin.Məlikov|Ələddin.Məlikov]], siz istifadəçi @[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]]u tanımırsınız, ya da əlaqəniz yoxdur ki? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:37, 7 noyabr 2024 (UTC) ::::::::'''Qeyd:''' Məqalələrdə vikiləşdirmə apardım. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 11:10, 7 noyabr 2024 (UTC) ::::Salam hörmətli həmkarlar. Necəsiniz? Məni də bura taq etdiyiniz üçün təşəkkür edirəm sizə hörmətli @[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] bəy. ::::Mən bacardığım qədər redaktələrimdə təbii oxunuşa, cümlələrin təbiiliyinə əhəmiyyət vermişəm. "Content Translation" funksiyasından istifadə edərkən sizi nümunə götürmüşəm hörmətli @[[İstifadəçi:Solavirum|Solavirum]] bəy. Əlimdən gələni edirəm. Ali təhsil səviyyəm mənə ancaq bu qədər kömək edir. Məqalələri yaradarkən təkcə maşın tərcüməsindən yararlanmıram. Bacardığım qədər üzərində redaktələr də edirəm. Məqalələrimdə Vikipediyanın rus, ingilis və türk dillərində olan versiyalarını əsas götürmüşəm. Orada olanları bura köçürmüşəm. Mənə dedikləri kimi, istinadlar vermişəm, kateqoriyalar əlavə etmişəm, stil kitabçasının şərtlərini ödəməyə çalışmışam. ::::Şirin dilə gəlincə hörmətli @[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] bəy. Mən həmişə şirin dilli olmuşam, bacardığım qədər hamı ilə şirin danışmışam. Sərt, acı danışıb qəlb qırmaq asan bir şeydir. İnsanın öz əməllərinə görə cəzalandığını bilirəm. Sərt, acı danışıb cəzalanmaqdansa, şirin dilli olmaq daha yaxşıdır. Mən heç kimi yola verməmişəm. Mənə bildirilən hər bir irada əhəmiyyət vermişəm. ::::Bacardığım qədər Azərbaycan dilində olan vikipediyanı zənginləşdirməyə çalışmışam. Əlimdən gələn budur ancaq. Nə edə bilərəm. İstəsəniz bütün məqalələrimi belə silə bilərsiniz. Nə edə bilərəm? Verəcəyiniz hər bir qərarla razılaşmaqdan başqa çarəm yoxdur. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 19:42, 6 noyabr 2024 (UTC) ::::: Mən uzumüddətli bloku düzgün hesab etmərəm. Yeni istifadəçi deyil. Məqalələr nəzərdən keçirilsin deyirik, kim keçirəcək? Yalan demiyəcəm, mən istifadəçinin yaratdığı məqalələri patrullamıram. Müzakirə səhifəsindəki müraciətlərə baxmaq kifayətdi. Nə cür həll təklif edə bilərəm? Deyəcəm şərt qoyaq, deyəcəksiz könüllü layihədi. Solavirumun bu yazısından sonra yaradılan yeni məqalələri nəzərdən keçirəcəm. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:01, 6 noyabr 2024 (UTC) :::::: Bir az baxdım nə olub. Gördüyüm qədər, istifadəçi artıq bir neçə dəfə bloklanılmışdı bu məsələynən bağlı. Halbuki, onu da nəzərə almaq gərək ki, müsbət istiqamətə doğru bəzi dəyişikləri olub. Məsələn, əvvəl kateqoriyaları əlavə etmirdi, indi isə edir. Buna görə, blokun lap ''müddətsiz'' olmağı ilə razı deyiləm. --[[İstifadəçi:Мурад 97|Мурад 97]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Мурад 97|müzakirə]]) 20:10, 6 noyabr 2024 (UTC) :::::::İstifadəçinin müddətsiz bloklanmasına qarşyam. Doğrudur istifadəçi maşın tərcüməsindən istifadə edərək bir başa məqaləyə əlavələr aparır, ancaq hər hansısa Vandalizm və yaxud Vikipediya üçün böyük zərər vurmaq niyyətində olmadığı açıq göz qarşısındadır. Düşünürəm ki istifadəci üçün müəyyən zaman verilsin əgər bu fəaliyyəti hələ də eyni formada davam edərsə o zaman müəyyən müddət təyin edərək blok təyin edilməsi doğru olar . -- [[İstifadəçi:Qraf|<span style="font-family:Segoe print; color:#036442; text-shadow:#234675 0.1em 0.1em 0.1em;">'''QRAF☠'''</span>]] &nbsp; ([[İstifadəçi müzakirəsi:Qraf|✉ → ♕]]) 09:10, 7 noyabr 2024 (UTC) ::::::::@[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]], yəni ki, vandalizm olmasın, amma buranı maşın tərcüməsi məzmunla doldurmaq olar? Bunun özü elə Vikipediyaya vandalizm qədər zərər vurur ən azı. Söhbət məqalələrin keyfiyyətindən və istifadəçilərin etinasız fəaliyyətindən gedir. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 09:38, 7 noyabr 2024 (UTC) :::::::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] söhbət istifadəçinin niyyətindən gedir. Vikipediyaya zərər vermək düşüncəsində olmadığı qənaətindəyəm. İstifadəçi öz etdiyi səhvlər üzərində işləməlidir -- [[İstifadəçi:Qraf|<span style="font-family:Segoe print; color:#036442; text-shadow:#234675 0.1em 0.1em 0.1em;">'''QRAF☠'''</span>]] &nbsp; ([[İstifadəçi müzakirəsi:Qraf|✉ → ♕]]) 10:35, 7 noyabr 2024 (UTC) ::::::::::@[[İstifadəçi:Qraf|Qraf]], hər iki istifadəçi də bu səbəblərə görə bloklanıb, xüsusilə də başlıqda qeyd olunan istifadəçi dəfələrlə. Gəlin belə edək, [[VP:XNOG|növbəti dəfə xoşniyyətimizi göstərib]] istifadəçilərə "yeni məqalə yaratma" qadağası tətbiq edək. Onlar da tərtib etdikləri əvvəlki məqalələrini gözdən keçirsinlər və qaydasına qoysunlar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 11:05, 7 noyabr 2024 (UTC) :::::::::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] Cox əla fikrdir. yeni məqalə yaratmanı dayandırıb əvvəlki məqalələri üzərində ciddi işlər aparsalar daha əla olar razıyam sizinlə -- [[İstifadəçi:Qraf|<span style="font-family:Segoe print; color:#036442; text-shadow:#234675 0.1em 0.1em 0.1em;">'''QRAF☠'''</span>]] &nbsp; ([[İstifadəçi müzakirəsi:Qraf|✉ → ♕]]) 17:37, 7 noyabr 2024 (UTC) ::::::::::::Salam. Mövzu ilə bağlı məndə öz fikrimi bildirirəm. Mən hər iki istifadəçinin müddətsiz bloklanmağına qarşıyam. Məqalə yaradarkən nəyi bilmirsizsə həmkarlarımıza müraciət edərək onlar sizlərə köməklik göstərsinlər və bu cür hallar baş verməz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 19:02, 7 noyabr 2024 (UTC) {{outdent|20}} Başlıq çox uzanmasın və asan nəticə almaq üçün qeyd etdiyim təklifi alt başlıq şəklində qeyd edirəm, lütfən, imzalarınızı qeyd edin. İstifadəçilərin yeni məqalə yaratmaları qadağan olunur və yaratdığı məqalələrlə maraqlanırlar. İndilik belə edək, davam edərsə, başqa çıxış yolları fikiləşərik. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:59, 7 noyabr 2024 (UTC) :Salam hörmətli @[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]] müəllim. Bu məhdudiyyət nə qədər davam edəcək? [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 09:55, 8 noyabr 2024 (UTC) ::Hər halda, sizə daha uzunmüddətli şamil olunacaq, yaratdığınız məqalə sayı üç mini keçib. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:01, 8 noyabr 2024 (UTC) :::Açığı yaratdığım bütün məqalələrə diqqətlə baxıram, bacardığım qədər redaktələr də edirəm. Əlimdən nə gəlirsə onu da edirəm. Yenə də son qərar sizindir hörmətli həmkar @[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]. Yenə də bundan sonra diqqətli olmağa çalışacam. Ancaq bəzən elə olur ki, bir məqalənin içərisində başqa məqalələrə keçid vermək lazım gəlir. Və yaxud da yeni bir məqalə yaratmaq lazım gəlir. Ona görə də, bir sıra hallarda yeni məqalələr yaratmalı oluram. Bundan sonra bacardığım qədər yenə də diqqətli olmağa çalışaram. Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 10:09, 8 noyabr 2024 (UTC) ::::Son qərarı icma verəcək, mən sadəcə vəziyyətə həll yolu kimi düşündüyüm təklifimi irəli sürmüşəm. Görünür, fəaliyyətinizdə problemlər olduğunu tək mən hiss etmirəm və illərdir sizə müzakirə səhifəniz vasitəsilə bu barədə iradlar bildirilib, bu müddət ərzində fəaliyyətinizə məhdudiyyətlər gətirilib, amma hələ də fəaliyyətiniz tam düzəlməyib. Sonuncu blokdan sonra nisbətən inkişaf etsəniz də, görünür ki, hələ də istənilən nəticəni verə bilməmisiniz. Əslində, bu məhdudiyyət sizə həm şans, həm də redaktə imkanı verəcək. Beləcə, köhnə məqalələrinizə nəzər yetirərək özünüzü inkişaf etdirib və sübut edəcəksiniz. Yəni redaktə imkanlarınız əlinizdən tam alınmayacaq, təbii ki, əgər mənim bu təklifim qəbul olunarsa. Ümid edirəm ki, olunar, indiki vəziyyətdə ən yaxşı çıxış yolu budur hazırda, məncə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 10:15, 8 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Həsən İmanov|Həsən İmanov]], buradakı müzakirə sizə aid deyil? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 11 noyabr 2024 (UTC) * {{şərh}} Təəssüf ki, istifadəçi hələ də problemli məzmun yaratmağa davam edir. Aşağıdakı başlığa münasibət bildirən olmayıb, belə hesab edirəm ki, etiraz edən yoxdur. Zəhmət olmasa, bir neçə gündən sonra (profilaktik olaraq indi də icra edə bilər) müzakirədə iştirak etməyən üçüncü tərəf bir inzibatçı müvafiq proseduru tətbiq etsin. Zənnimcə, iki il yetərli müddətdir, amma qərarı məhdudiyyəti tətbiq edən inzibatçıya buraxıram. Yenə də istifadəçinin müzakirə səhifəsini də gözdən keçirib elə qərar versin. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:15, 11 noyabr 2024 (UTC) *:Salam hörmətli həmkar@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]. Necəsiniz? Sizə cəmi bir sualım var. Yaratdığım sonuncu məqalələrdə konkret olaraq nəyi problem kimi görürsünüz? Deyin, dərhal aradan qaldırım. İstinadlar vermişəm, kateqoriyalar əlavə etmişəm, təbii oxunur. Maşın tərcüməsi deyil, hər bir cümlənin üstündə işləmişəm. Nədə problem görürsünüz? Content Translation funksiyası ilə yazmağımda? Hörmətlə [[İstifadəçi:Həsən İmanov|Tarixçi]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Həsən İmanov|müzakirə]]) 20:15, 11 noyabr 2024 (UTC) *::Mənim qarabaqara sizin fəaliyyətinizi izləmək niyyətim yoxdur, buna heç vaxtım da yoxdur. Axı sizə təklif olunur ki, yeni məqalələr yaratmayıb, köhnə məqalələr də daxil mövcud məqalələrinizin məzmunu təkmilləşdirəsiniz, siz isə heç nə olmamış kimi davam edirsiniz, səbəb kimi də qırmızı keçidi ortaya atırsınız. [https://xtools.wmcloud.org/pages/az.wikipedia.org/H%C9%99s%C9%99n%20%C4%B0manov Buradan] özünüz nəzər yetirə bilərsiniz. Mən bu mövzuda artıq heç nə demiyəcəm, çox güman ki, nəsə qərar çıxmasa növbəti başlığın açılması da gecikməyəcək, o vaxtı da yenə müddətsiz blokunuz təklif olunacaq, çünki artıq bu neçəncidir ki, təklif olunur. Uğurlar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:32, 11 noyabr 2024 (UTC) === İstifadəçilərə məqalə yaratma məhdudiyyəti qoyulması === # {{lehinə}} Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:59, 7 noyabr 2024 (UTC) ---- : '''Yekun:''' {{y}} istifadəçinin yaratdığı məqalələrlə bağlı ümumi narazılığı və həmçinin bir çox istifadəçinin müddətsiz blokun əleyhinə olmasını nəzərə alaraq istifadəçinin məqalə yaratma icazəsi '''3 aylıq''' məhdudlaşdırılır.--[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 13:07, 21 noyabr 2024 (UTC) {{qapalı-son}} == azwikipedia.org - Yeniləmə == Xatırlayırsınızsa, may ayında bu saytla bağlı [[Xüsusi:DaimiKeçid/7679595#azwikipedia.org - Araşdırma|araşdırma]] paylaşmışdım və sonda qeyd etmişdim ki, bunu fonda bildirəcəm. İndi təsadüfən baxanda gördüm ki, sayt yerli-dibli yoxa çıxıb, üstəlik domeni Fond öz adına keçirib ([https://lookup.icann.org/ buradan yoxlayın]). Domenə keçid edəndə fondun rəsmi bloqundakı [https://wikimediafoundation.org/news/2018/08/22/dont-pay-for-wikipedia-articles/ You don’t need to pay for a Wikipedia article] məqaləsinə yönləndirir. {{-:|}} [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 22:17, 11 noyabr 2024 (UTC) : {{u|Nemoralis}}, fonda bildirmişdiz? Yoxsa yazıda sadəcə bildirəcəyinizi qeyd etmişdiniz? --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:29, 25 noyabr 2024 (UTC) ::Bəli bildirmişdim. Domeni alan elə fond olub. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 08:05, 25 noyabr 2024 (UTC) == {{İstifadəçi|Gadir}} tərəfindən aparılan kütləvi mühafizə əməliyyatları == Salam, Gadir tərəfindən şablonlar, alt səhifələr və s. üzərində kütləvi mühafizə təyin edilir. Yarımmühafizə bir tərəfə, səhifə daha yuxarı mühafizə dərəcəsinə, "təcrübəli istifadəçi"lərin redaktə etmə limitinə qaldırılır. Lokal qaydalar olmasa da, digər böyük vikilərdə bununla bağlı müvafiq qaydalar var. Bunlar bir kənara, həmçinin bu az-vikinin müvafiq praktiki vəziyyətinə və "azad ensiklopediya" prinsipinə də əksdir. Belə olmaz. İstifadəçiyə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-White Demon-20241024123800-Mühafizə|burada]] digər istifadəçi, daha sonra isə [[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir#c-Turkmen-20241113133200-Mühafizə 2|mən]] yazmışam. Amma təəssüf ki, başa salmaq olmur və verdiyi cavablar demək olar şəxsi fikirləridir. Məqalələr, seçilmiş məzmun həqiqətən də çoxsaylı vandalizmə uğrayır, amma '''şablon '''və '''alt '''səhifənin mühafizə edilməsinin səbəbini başa düşə bilmirəm. Mühafizə ona görə lazımdır ki, ortada vandalizm olsun və bu da məzmunun qorunmasına səbəb olsun. Yoxsa durduq yerə niyə səhifə mühafizə olunsun ki? Belə olduğu halda yeni istifadəçilər layihəyə necə töhfə verə bilər? * İstifadəçi tərəfindən oktyabrda ümumi '''41 səhifə''' mühafizəyə alınıb, noyabrda isə bu say artıq '''14-dür'''. Sayı bir kənara qoysaq və aşağıdakı əməliyyat səbəblərinə baxsaq ortada anlaşılmaz durum var: ** [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/unblock&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Add%C9%99yi%C5%9Fm%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Yeni_m%C3%BCraci%C9%99t&action=history 2], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi&action=history 3], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:Preload/Bilirsinizmi_%C5%9F%C9%99kil&action=history 4], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 5], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 6], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Yard%C4%B1m_masas%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 7], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/Giri%C5%9F&action=history 8], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:%C5%9Eikay%C9%99t/%C4%B0nzibat%C3%A7%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 9], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:Y%C3%BCkl%C9%99m%C9%99_m%C3%BCraci%C9%99tl%C9%99ri/Giri%C5%9F&action=history 10], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vikipediya:K%C9%99nd_meydan%C4%B1/Giri%C5%9F&action=history 11] və s. bu səhifələrin redaktə limiti niyə '''təcrübəli istifadəçilər''' üçündür? Avtotəsdiqlənmiş istifadəçi niyə redaktə edə bilməz? Məsələn, son qeyd etdiyim 3 giriş səhifəsində hansısa orfoqrafik səhv olsa və biz onu görməsək istənilən istifadəçi bunu düzəldə bilərdi. ** Kritik kimi mühafizəyə alınan şablonlar, amma kritik deyil : [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:%C4%B0x-vandalizm1&action=history 1], [https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eablon:BNS&action=history 2], [[Xüsusi:SəhifəyəKeçidlər/Şablon:Bloku aç|3]] Əgər istifadəçi nəyisə bilmirsə, yaxud qərarsızdırsa bunu sual verə bilər, müzakirə aça bilər. Amma öz fəaliyyətə davam edir, mən belə başa düşürən ki, istifadəçi nəyi düşünürsə və onun üçün doğrudursa deməli bunu edə bilər. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 09:10, 14 noyabr 2024 (UTC) :@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]]lə razıyam, Gadir vandalizm olmayan, kritik əhəmiyyəti olmayan səhifələrə durmadan mühafizə tətbiq edir. İndi baxdım, yenə bəzi Bilirsinizmi namizədi şablonlarına mühafizə tətbiq edib. Heç Bilirsinizmi namizədləri səhifəsinin özündə belə vandalizm halı yaşanmayıb, şablonlarına niyə mühafizə tətbiq olunur? '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:34, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Məsələn, Kənd meydanının giriş şablonu niyə mühafizə altındadı? Bu şablonda illərlədir ki, vandalizm yoxdur, kritik şablon da deyil. Ancaq bir səhifədə istifadə olunur. Mühafizə xətrinə mühafizədir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 12:37, 14 noyabr 2024 (UTC) :::Mən heç bir məqaləni durduq yerə mühafizə etməmişəm. Şablon və alt səhifələrə gəlincə, onlar da bəzi modul və şablonlar kimi mühafizədə olmalıdır. [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template:Village_pump_page_header&action=history&offset=20160707181357%7C728794479 Burada] da vandalizm olmayıb, amma birbaşa KM-ə bağlı şablon olduğu üçün mühafizəyə alınıb, belə çox nümunə göstərə bilərəm. Deyə bilərsiniz ki, enviki aktivliyi ilə azviki aktivliyi bir deyil, amma mən bunu səbəb kimi görmürəm. Məqalə deyil ki, həm zatən təkmil səhifələr olur, anonimlərin redaktəsinə ehtiyac olmur. Yenə də səhv etmiş ola bilərəm, icma deyirsə ki, mühafizə etmə, etmərəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 16:49, 14 noyabr 2024 (UTC) ::::Zatən ara-ara səhifələr mühafizə olunur, yəqin ki, mən bunu davamlı etdiyim üçün diqqət çəkmişəm. Əvvəllər qəbul edilmiş prinsiplər də tam mühafizədə olub, bu barədə müzakirə isə xatırlamıram. Daha sonra həmin mühafizələrin düşürülməsi barədə mən təşəbbüs göstərmişəm. Bu səhifələr müəyyən səhifələrin alt səhifəsi funksiyası daşıdığı üçün mümkün spam və vandalizmə qarşı mühafizə olunur, adicə, məqalələrə edilən redaktələr gözdən qaçır, bu səhifələrə də hansısa edilən redaktə vasitəsilə səhifələrdəki mümkün funksiyalarda xətalar çıxa bilər. Belə çox lazımdırsa, məncə, texniki olaraq imkan yarada bilərik ki, anonimlər müzakirə səhifəsinə dəyişiklik barədə yazsınlar və onları ora yönləndirərik. Bu, mənim təklifimdir, fikirləriniz maraqlıdır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:08, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], təəssüf ki, şərhləriniz mövzudan yayınma ehtiva edir. Çünki biz burada məqalə mühafizəsindən danışmırıq. Şablonların və alt səhifələrin mühafizəsindən danışırıq. Həmçinin qeyd etdiyiniz keçiddəki səhifə belə avtotəsdiqlənmişə redaktə etmə icazəsi verir. Hansı ki, en-vikidəki aktivlikdən bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Siz isə eyni giriş alt səhifəsinin az-vikidəki versiyasını avtotəsdiqlənmişdən belə yuxarı çəkərək , yalnız təcrübəlilərə redaktə şansı vermisiniz. Həmçinin diqqətlə baxsaz görərsiniz ki, keçidini qeyd etdiyiniz səhifədə sizin dediyinizdən fərqli olaraq müxtəlif zamanlarda vandalizm hallara baş verib. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 20:43, 14 noyabr 2024 (UTC) :::::Məsələn, [[Şablon:Preload/Bilirsinizmi|bu şablonun]] mühafizə olunması üçün ortada heç bir səbəb yoxdur. Bu şablonda kimsə vandalizm etsə belə, subst ilə işləyir, yəni vandalizm digər yerlərdə öz əksini tapmayacaq. Yenə deyirəm ki, EnVikiyə ya da başqa vikilərə baxıb mühafizələr tətbiq etmək düzgün deyil. Gərəksiz mühafizələr götürülməlidir. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Unkillable</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Demon King</span>]]''' 06:53, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::Tapacaq, belə tapacaq, sən girib yeni namizədlik vermək istəyəndə artıq ora səhifənin dəyişiklik edilmiş məzmunu əks olunacaq. Birə-bir digər vikilərə görə davranmaq lazım deyil, əlbəttə, amma digər vikilər həmişə nümunə kimi göstərilir, normaldır. Dediyim kimi, mən mühafizələri yanlış hesab etmirəm, həmin səhifələri vandalizm, spam və boş redaktələrdən qorumaq məqsədilə vacib bilirəm. Problem yaranırsa, mühafizə tətbiq etmərəm, okey. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 17:28, 15 noyabr 2024 (UTC) :::::::Məsələn, elə [[Vikipediya:Kütləvi mesaj/Patrullar|bu cür səhifələr]] mühafizədə olmalı deyil? Anonim ora uzağı zərər vuracaq, nə töhfəsi ola bilər axı. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 19:09, 15 noyabr 2024 (UTC) ::::::::etməsə olar, bunu sadəcə müzakirə səhifəsində qaldırmaq olardı. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 23:07, 15 noyabr 2024 (UTC) :Gadir aktiv inzibatçıdır. Amma çox vaxt mənə də elə gəlir ki, Gadir bu alətdən sırf rəqəm artırmaq üçün istifadə edir. Çünki bəzi etdiklərinə mən də izah tapa bilmirəm. Hər bir halda, fəaliyyətində daha diqqətli olub icmanın fikirlərini nəzərə alsa, daha düzgün olar. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:15, 16 noyabr 2024 (UTC) ::Mən belə bir başlığa görə narahat deyiləm. Rəqəmlər heç nə ifadə etmir, inzibatçılıq alətlərdən çox istifadə deyil, düzgün istifadədir, hansı ki, mən yanlış etdiyimi düşünmürəm. İcmanın fikirləri və qəbul etdiyi qaydalar nəzərimdədir, yenə də həmişə daha diqqətli olmağa çalışıram. Təbii ki, yuxarıda çəkdiyim nümunə, nəyinsə nə vaxt necə tətbiq edilməsi də əsas deyil, başlıq mənim müəyyən vaxt intervalında mühafizə tətbiq etdiyim səhifələrə görə açılıb. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:39, 17 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]], bilirsən niyə? Mən həmişə əsas səhifələrin hamıya açıq olmağını düzgün hesab etmişəm. Məsələn, bu yaxına kimi KM, SNS və BNS mühafizə altında idi, təşəbbüs göstərdim o barədə. Əsas səhifələr gözdə olur və onları heç vaxt mühafizə etməmişəm (vandalizm kimi hallardan qısamüddətli mühafizə istisna olmaqla). Çünki ora anonimlər də yaza, soruşa, həmçinin töhfələr verə bilər, elə alt səhifələrlə də bağlı. Amma konkret o səhifələrə qarşı əvvəlcədən qoruma məqsədli mühafizə tətbiq etmişəm, çünki ora hər vaxt daxil olub müntəzəm şəkildə yoxlayan yoxdur, nə isə redaktə olsa, yəqin ki, bir müddət elə qalacaq. Yəni belə səhifələri vandalizm baş vermədən mühafizə etmək məqbuldur deyə düşünürəm. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 14:53, 17 noyabr 2024 (UTC) : Turkmen ilə razıyam. Kritik olmayan şablonları kritik adı ilə mühafizə etmək lazımsız bir şeydir. Kritik olmağını nəyə görə təyin edir? [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 16:44, 24 noyabr 2024 (UTC) :: Çox da ciddi bir mövzu deyil deyə düşünürəm, lakin açılan başlığı da haqlı sayıram. Vandalizm yoxdursa əlavə işdir mühafizə etmək. Ümumiyyələ səbəb olmadan səhifələri mühafizə etmək viki fəlsəfəsinə ziddir. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:23, 25 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Turkmen|Turkmen]], salam. İstəyirsinizsə, bu başlığa yekun vura bilərsiniz, onu da qeyd edim ki, bəli, mən də durduq yerə səhifələrin mühafizəsinə doğru baxmıram və viki fəlsəfəsinə zidd hesab edirəm, ancaq dediyim kimi, bu passivlik səbəbilə azviki üçün tərtib etdiyim xoşniyyətli bir şey idi. Ümid edirəm ki, bu barədə problemlər yaşanmaz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:27, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Gadir|Gadir]], yekunlaşdırılacaq birşey yoxdur əslində. Birazdan arxivləşdirəcəm. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 06:06, 27 noyabr 2024 (UTC) == Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər redaktə edə bilməsinlər == Salam əziz və hörmətli həmkarlar belə bir fikir bildirmək istəyirəm. Qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər (yəni anonim istifadəçilər) redaktə edə bilməsinlər. Çünki məqalələri çoxu bərbad vəziyyətə gətirən qeydiyyatdan keçməmiş istifadəçilər edir bəziləri hətda vandalizmlədə məşğul olurlar. Alınarsa belə bir şey əla olar. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 18:19, 14 noyabr 2024 (UTC) :Alınmaz. Bu, ən başda Vikipediyanın şüarına və yaranma səbəbinə ziddir, onsuz qəbul etməzlər. Vikipediya azad və açıq ensiklopediyadır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 18:23, 14 noyabr 2024 (UTC) ::Həmin IP-lər bəzi hallarda bizim avtopatrul hüququ almış, təcrübəli istifadəçi adını qazanmış, hətta Vikipediya ilə bağlı təlim keçən istifadəçilərimizdən daha yaxşı və faydalı redaktələr edirlər)) Vandalizm hər vikidə olur. Belə hallarla mübarizə aparmaq üçün gərəkli hüquqları boşuna daşıyan istifadəçiləri təşviq etməliyik ki, hüquqları boşuna, ad xətrinə daşımasınlar, götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirsinlər. --[[İstifadəçi:Sura Shukurlu|Sura Shukurlu]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Sura Shukurlu|müzakirə]]) 19:11, 16 noyabr 2024 (UTC) :Aralarında faydalı redaktələr edənlər də az deyil. Qurunun oduna yaş yanmamalıdır. [[İstifadəçi:Verman1|Thunder Storm]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Verman1|müzakirə]]) 14:45, 18 noyabr 2024 (UTC) ::{{n}} Bununla bağlı yenilik gəlir. 2025-ci ilin yayında artıq bütün vikilərdə tətbiq olunacaq. İstənilən ip ilə redaktə etmiş hesaba avtomatik müvəqqəti hesab təyin olunacaq. Bununla da artıq onların fəaliyyəti inzibatçılar tərəfindən nəzarət oluna biləcək. Daha ətraflı '''[https://diff.wikimedia.org/az/2024/11/18/muv%c9%99qq%c9%99ti-hesablara-salam-deyin-daha-yaxsi-m%c9%99xfilik-il%c9%99-sistemd%c9%99n-cixis-etmis-redaktorlarla-daha-asan-%c9%99m%c9%99kdasliq/ buradan]''' oxuya bilərsiniz. Hörmətlə --''[[User: Eldarado |<span style="color:#000000;">eldarado</span>]]''<small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Eldarado|müzakirə]] | [[Xüsusi:Fəaliyyətlər/Eldarado|fəaliyyət]] | [[:m:User:Eldarado|meta səhifəsi]])</small> 05:15, 25 noyabr 2024 (UTC) :::Təşəkkür edirəm. @[[İstifadəçi:Eldarado|Eldarado]] sizə. Ətraflı məlumata görə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Vusalsuvarov1996|Vusalsuvarov1996]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Vusalsuvarov1996|müzakirə]]) 08:25, 25 noyabr 2024 (UTC) == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 noyabr 2024 (UTC) <!-- İstifadəçi:SSethi (WMF)@metawiki tərəfindən https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 siyahısını istifadə edərək göndərilmişdir --> e20kv9mu4j8nxdqh3kom0nq81ipwdct 0 879180 7864581 7864041 2024-11-26T12:15:28Z Turkmen 92589 7864581 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}} *1350-ci ildə Şeyx Həsənin oğlu Elxanın başçılıq etdiyi Cəlairi ordusu Çobani qüvvələrini məğlub edərək Çobanilərin tabeliyində olan Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=islamansiklopedisi.org.tr |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|2013}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} pv7cy6pz6i1zbcq6kov2ui7ilgu953o 7864607 7864581 2024-11-26T12:20:28Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7864607 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}} *Şeyx Həsən 1347-ci ildə Luristanı ələ keçirdi. 1350-ci ildə Şeyx Həsənin oğlu Elxanın başçılıq etdiyi Cəlairi ordusu Çobani qüvvələrini məğlub edərək Çobanilərin tabeliyində olan Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=islamansiklopedisi.org.tr |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|2013}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} 56s4uoz4klnzxe82erikucrmw2f52pl 7864987 7864607 2024-11-26T19:02:36Z Turkmen 92589 7864987 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=islamansiklopedisi.org.tr |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|2013}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} roex1t46yw1onfqxo6y62p62ij2xnmq 7865000 7864987 2024-11-26T19:17:43Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865000 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=islamansiklopedisi.org.tr |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|2013}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} 8btswmuv7z4ptw314dx1lzzq0ehwo4w 7865008 7865000 2024-11-26T19:34:21Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ 7865008 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|2013}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} o8ppolr616whi8mc9kwbivvcd36p792 7865010 7865008 2024-11-26T19:35:09Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ istinadlar, tərtibat 7865010 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} 704n8eafnl6w6h8ss2lobd9zjxl9grc 7865011 7865010 2024-11-26T19:35:21Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ yeniləmə 7865011 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|2013|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=2013|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} t72lqeia9rmneipussup8emdncx4rz7 7865012 7865011 2024-11-26T19:36:28Z Turkmen 92589 dəqiqləşdirmə, istinadlar 7865012 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} 70qkgrmrl3appgep2bhboz5yaztlbif 7865015 7865012 2024-11-26T19:38:41Z Turkmen 92589 yeniləmə, istinadlar 7865015 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} ibc72f4y4ync0whcxcwhgfrclth8iyg 7865023 7865015 2024-11-26T19:50:36Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865023 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} 2dlmsufnq3c4ulq00pmduhtkih8qj01 7865054 7865023 2024-11-26T20:10:10Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ 7865054 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} {{citation |author= Charles Melville |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |publisher=Encyclopædia Iranica |date= |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }} l88m4ossv6kumqiwo2g3dlds6fprbur 7865067 7865054 2024-11-26T20:11:56Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ tərtibat 7865067 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}<ref>{{cite web |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |author=Encyclopædia Iranica |date= |website=https://iranicaonline.org |publisher= Charles Melville |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= }}</ref> *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |publisher=Encyclopædia Iranica |date= |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} hu4qm3sxxpo8kf13hg240gjuyg98rp2 7865073 7865067 2024-11-26T20:13:56Z Turkmen 92589 7865073 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |title=Delšād Ḵātūn |publisher=Encyclopædia Iranica |date= |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} 69bxjua4h4sjfzlquafjnmjrgna8vfz 7865076 7865073 2024-11-26T20:14:05Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ 7865076 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |publisher=Encyclopædia Iranica |date= |language=en |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} rc2kfzl9budbemhzrtsgpnurto2fe2t 7865092 7865076 2024-11-26T20:16:18Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ yeniləmə 7865092 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} f598kfagweiqjem8b13jl0hmd9g6dsw 7865117 7865092 2024-11-26T20:28:05Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ yeniləmə 7865117 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} 666n0w27leqng3oq0g4wew6ciavitfs 7865140 7865117 2024-11-26T20:38:57Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865140 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy Çobanilər üzərinə yürüş təşkil etdi. Çobani hökmdarı Məlik Əşrəf öldürüldü və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi. |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} l33tt35e2ztembd7we41b6r1lnj8k87 7865145 7865140 2024-11-26T20:43:09Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865145 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy Çobanilər üzərinə yürüş təşkil etdi. Çobani hökmdarı Məlik Əşrəf öldürüldü və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Jackson|1986|p=6}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} 5m72t4jbf56vepe48inaoynwcwhqbny 7865147 7865145 2024-11-26T20:43:33Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ yeniləmə 7865147 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy Çobanilər üzərinə yürüş təşkil etdi. Çobani hökmdarı Məlik Əşrəf öldürüldü və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Jackson|1986|p=6}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Jackson | first = Peter | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42}} 7g5eqnn9jsdu2ysob6elaczbslgmwrm 7865379 7865147 2024-11-27T06:21:15Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ 7865379 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy Çobanilər üzərinə yürüş təşkil etdi. Çobani hökmdarı Məlik Əşrəf öldürüldü və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Jackson|1986|p=6}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Jackson | first = Peter | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Jackson|1986}}}} nr6gdpkrmfylx7cnenxbhu9jq2mx5tf 7865380 7865379 2024-11-27T06:22:18Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ tərtibat 7865380 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy Çobanilər üzərinə yürüş təşkil etdi. Çobani hökmdarı Məlik Əşrəf öldürüldü və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Jackson|1986|p=6}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} r3nnl8jzq36o66rwyucgxmkkv814faw 7865381 7865380 2024-11-27T06:22:54Z Turkmen 92589 /* İstinadlar */ tərtibat 7865381 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy Çobanilər üzərinə yürüş təşkil etdi. Çobani hökmdarı Məlik Əşrəf öldürüldü və Təbriz də daxil olmaqla Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} oiiiqhwhm2o4wst7mj0jq8fbqtpb799 7865385 7865381 2024-11-27T06:25:16Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ təkmilləşdirmə 7865385 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} 3ty1ru87z7sot25ng8n7yvcb12ymmrc 7865463 7865385 2024-11-27T07:20:51Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865463 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} lh6y05mbuwth9snpjvdi3puwkpeehpg 7865469 7865463 2024-11-27T07:26:02Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865469 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} * |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} r5duw87nmb0h2fru7ern0j0yk7ldinc 7865493 7865469 2024-11-27T07:37:49Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865493 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana tamamilə nəzarəti ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} * |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} 6mcbfs4lnmc799w0rfvjie26zczgomf 7865500 7865493 2024-11-27T07:42:58Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865500 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana tamamilə nəzarəti ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} d57xl47nsz9jcg0iap2hva3t5nlyt0j 7865504 7865500 2024-11-27T07:44:00Z Turkmen 92589 /* Ədəbiyyat */ 7865504 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana tamamilə nəzarəti ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} 5187x76pvq6h595hm6ciiwukhgobo16 7865507 7865504 2024-11-27T07:44:54Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865507 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana nəzarəti tamamilə ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} nx8pfqpraoaqsu6zwz2yk39of7ebp29 7865580 7865507 2024-11-27T08:38:57Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865580 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana nəzarəti tamamilə ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} *1366-cı ildə Tikrit, Mosul və Mardin Cəlairilər tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} Həmin il Üveys Cəlayır Qaraqoyunlular üzərinə də hərəkət edərək Muş yaxınlığında Bayram xocanı məğlub etdi.{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} Bayram xoca Üveys Cəlayırın hakimiyyətini qəbul etdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} 628v69ok3yh9fujurjy4027gqvyhgfj 7865595 7865580 2024-11-27T08:48:03Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865595 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana nəzarəti tamamilə ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} *1364-cü ildə Müzəffəri hökmdarı Şah Şücaya qarşı üsyan qaldıran qardaşı Şah Mahmud Üveys Cəlayırdan kömək istədi və qarşılığında onun vassalı olacağını vəd etdi. Bu təklifi qəbul edən Üveys Cəlayır əmir Əli İmaqın komandanlığı ilə bölgəyə ordu göndərdi. *1366-cı ildə Tikrit, Mosul və Mardin Cəlairilər tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} Həmin il Üveys Cəlayır Qaraqoyunlular üzərinə də hərəkət edərək Muş yaxınlığında Bayram xocanı məğlub etdi.{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} Bayram xoca Üveys Cəlayırın hakimiyyətini qəbul etdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} 2xp08jhs93b64pfn9yvqmfuegdbbg2o 7865630 7865595 2024-11-27T09:37:03Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865630 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana nəzarəti tamamilə ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} *1364-cü ildə Müzəffəri hökmdarı Şah Şücaya qarşı üsyan qaldıran qardaşı Şah Mahmud Üveys Cəlayırdan kömək istədi və qarşılığında onun vassalı olacağını vəd etdi. Bu təklifi qəbul edən Üveys Cəlayır bölgəyə ordu göndərdi. Şah Şücanı məğlub edən Cəlairi ordusu həmin il Müzəffərilərin paytaxtı Şiraza daxil oldu və Şah Mahmud Müzəffəri sultanı elan edidi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} Lakin bölgə faktiki olaraq əyalət qismində Cəlairi əmirləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu vəziyyət Müzəffəri əyanlarının narazılığına gətirib çıxardı və onlar yenidən Şah Şüca ətrafında birləşməyə başladılar. 1366-cı ildə ordu ilə Şiraza doğru hərəkətə keçən Şah Şüca yenidən hakimiyyətini bərpa etdi və Müzəffərilər Cəlairilərin hakimiyyət sahəsindən çıxdılar.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} *1366-cı ildə Tikrit, Mosul və Mardin Cəlairilər tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} Həmin il Üveys Cəlayır Qaraqoyunlular üzərinə də hərəkət edərək Muş yaxınlığında Bayram xocanı məğlub etdi.{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} Bayram xoca Üveys Cəlayırın hakimiyyətini qəbul etdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} eofweypbz2jz0hxlebis76cqojesee6 7865631 7865630 2024-11-27T09:42:12Z Turkmen 92589 /* Cəlairilərdə hökmdar */ 7865631 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana nəzarəti tamamilə ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} *1364-cü ildə Müzəffəri hökmdarı Şah Şücaya qarşı üsyan qaldıran qardaşı Şah Mahmud Üveys Cəlayırdan kömək istədi və qarşılığında onun vassalı olacağını vəd etdi. Bu təklifi qəbul edən Üveys Cəlayır bölgəyə ordu göndərdi. Şah Şücanı məğlub edən Cəlairi ordusu həmin il Müzəffərilərin paytaxtı Şiraza daxil oldu və Şah Mahmud Müzəffəri sultanı elan edidi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} Lakin bölgə faktiki olaraq əyalət qismində Cəlairi əmirləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu vəziyyət Müzəffəri əyanlarının narazılığına gətirib çıxardı və onlar yenidən Şah Şüca ətrafında birləşməyə başladılar. 1366-cı ildə ordu ilə Şiraza doğru hərəkətə keçən Şah Şüca yenidən hakimiyyətini bərpa etdi və Müzəffərilər Cəlairilərin hakimiyyət sahəsindən çıxdılar.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} *1366-cı ildə Tikrit, Mosul və Mardin Cəlairilər tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} Həmin il Üveys Cəlayır Qaraqoyunlular üzərinə də hərəkət edərək Muş yaxınlığında Bayram xocanı məğlub etdi.{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} Bayram xoca Üveys Cəlayırın hakimiyyətini qəbul etdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} *Sultan Üveys |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} kj4jzgbmo8ms7tn7vboko3gyiq2eesz 7865639 7865631 2024-11-27T09:47:51Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865639 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana nəzarəti tamamilə ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} *1364-cü ildə Müzəffəri hökmdarı Şah Şücaya qarşı üsyan qaldıran qardaşı Şah Mahmud Üveys Cəlayırdan kömək istədi və qarşılığında onun vassalı olacağını vəd etdi. Bu təklifi qəbul edən Üveys Cəlayır bölgəyə ordu göndərdi. Şah Şücanı məğlub edən Cəlairi ordusu həmin il Müzəffərilərin paytaxtı Şiraza daxil oldu və Şah Mahmud Müzəffəri sultanı elan edidi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} Lakin bölgə faktiki olaraq əyalət qismində Cəlairi əmirləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu vəziyyət Müzəffəri əyanlarının narazılığına gətirib çıxardı və onlar yenidən Şah Şüca ətrafında birləşməyə başladılar. 1366-cı ildə ordu ilə Şiraza doğru hərəkətə keçən Şah Şüca yenidən hakimiyyətini bərpa etdi və Müzəffərilər Cəlairilərin hakimiyyət sahəsindən çıxdılar.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} *1366-cı ildə Tikrit, Mosul və Mardin Cəlairilər tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} Həmin il Üveys Cəlayır Qaraqoyunlular üzərinə də hərəkət edərək Muş yaxınlığında Bayram xocanı məğlub etdi.{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} Bayram xoca Üveys Cəlayırın hakimiyyətini qəbul etdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} *Sultan Üveys 1364-cü ildə Şirvanşahlar üzərinə yürüş təşkil etmək istəsə də, həmin dövrdə Bağdad valisi Xoca Murcanın qiyam qaldırması bu planı pozmuşdu. |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} mgw8qp4fjzcqtzit702lmujb93guuy9 7865643 7865639 2024-11-27T09:49:23Z Turkmen 92589 /* Hökmdarların siyahısı */ 7865643 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Cəlairi sultanlarının siyahısı''' — == Cəlairilərdə hökmdar == == Hökmdarların siyahısı == {{clear}} {| class="nowraplinks" cellspacing="0" cellpadding="3" rules="all" style="background:#fbfbfb; border-style: solid; border-width: 1px; font-size:90%; empty-cells:show; border-collapse:collapse" ! colspan="11" |{{legend2|#e5e5e5|Hakimiyyətin banisi|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#b2dfdf|Hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#fffab4|Müvəqqəti hakimiyyət|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend2|#ffff00|Son hökmdar|border=1px solid #AAAAAA}} |- |- style="background:#f6e6ae;" !№ !Tam adı !Titul !Adı !Hakimiyyətin başlanğıcı !Hakimiyyətin sonu !Qeydlər !Sikkə |- |- bgcolor="#e5e5e5" |1 |''Tacüd-dünya vəd-din Şeyx Həsən noyon ibn Hüseyn'' <br>''{{dil-ar|}}'' |[[Noyon]],<br> [[sultan]] |[[Böyük Həsən]] |1340{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |iyul, 1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Əmir Hüseyn Cəlayırın və Arqun xanın qızı Ölcəteyi xatunun oğlu.{{sfn|Bruno De Nicola|2017|p=90-129}} *Şeyx Həsənın bacısı Soyurğatmış xatun Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytu ilə evlənmişdi. Həmçinin özü isə 1323-cü ildə Elxani sarayında güclü mövqedə olan Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunla evlənmişdi.{{sfn|Nilgün Dalkesen|2007|p=67}} Bu səbəbdən həmin dövrdə Elxani sarayında güclü nüfuza sahib idi. Lakin sultan Əbu Səid Bağdad xatuna aşiq oldu və sultanın istəyi ilə Şeyx Həsən Bağdad xatunu boşadı. Bu boşanmadan sonra sultanın gözündə etibar qazandı və Arran, Şirvan, Muğam daxil olmaqla Şimali Azərbaycanın böyük qisminə hakim təyin olundu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}} *1327-ci ildə Əmir Çobanın ölümündən sonra Elxani sarayında Bağdad xatun və vəzir Qiyasəddin Məhəmməd arasında nüfuz mübarizəsi başladı. Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən Bağdad xatun və Şeyx Həsənin sultana sui-qəsd planlanması barədə şayiə yayıldı və beləliklə, 1331-ci ildə Şeyx Həsən Kəmax qalasında həbs edildi.{{sfn|Patrick Wing|2016|p=70}} Lakin 1332-ci ildə günahsızlığı sübut edilikdən sonra, həbsdən azad olundu və Ruma (Anadolu) vali təyin edildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=12}}{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=87}} *1332-ci ildə Əbu Səidin ölümündən sonra Elxanilər arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı. Şeyx Həsən 1336-cı ildə Elxani hökmdarı Musa xanı məğlub etdi və yerinə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirdi. Beləliklə, hakimiyyəti faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=93}} *1337-ci ildə bir qrup Elxani əyanı Çingiz xan nəslindən gələn Toğateymur adlı şəhzadəni sultan elan edərək hakimiyyətə gətirmək istəsələr də, Marağa yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançıların qüvvələri məğlub edildi, üsyan yatılırıldı.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=97}} *Bu dövrdə Əmir Çobanın Misirdə həbsdə olan nəvəsi Kiçik Həsən Misiri tərk edərək Elxani ərazilərinə geri döndü. Oyratlar və digər Elxani əmirləri ilə birləşərək 1339-cu ildə Marağa yaxınlığında Şeyx Həsəni məğlub etdi. Şeyx Həsən İraqa çəkildi və 1340-cı ildə müstəqillik elan edərək, Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=13}}{{sfn|Abdulkadir Yuvalı|1997|p=311-312}} Daha sonra 1341-ci ildə Bağdad yaxınlığında, ikinci qarşıdurmada, Qaraqoyunluların yardımı ilə Kiçik Həsənin qüvvələrini məğlub edərək İraqda hakimiyyətini möhkəmləndirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=110}} *Kiçik Həsən Çobaninin ölümündən sonra hakimiyyətə gələn qardaşı Məlik Əşrəf 1347-ci ildə Şeyx Həsən üzərinə yeni bir yürüş təşkil etsə də, Bağdad yaxınlığında baş vermiş toqquşmada məğlub edildi və Təbrizə geri döndü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=116}}{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} *Şeyx Həsənin qüvvələri 1347-ci ildə Luristanı, 1350-ci ildə isə Çobaniləri məğlub edərək Diyarbəkir, Əxlat və Ərzurumu ələ keçirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=117}} *Şeyx Həsən 1356-cı ildə vəfat etdi və Nəcəfdə dəfn edildi. |[[Fayl:Gold dinar of Hasan Buzurg.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |2 |''Müizəddin sultan Üveys ibn Həsən''<br>''{{dil-ar|معز الدين السلطان أويس بن حسن}}'' |Sultan |[[Üveys Cəlayır]] |1356{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |10 oktyabr, 1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | * Şeyx Həsən Cəlayırın və Çobani şəhzadəsi Dilşad xatunun oğlu. 1356-cı ildə atasının ölümündən sonra taxta çıxmışdır. * Üveys Cəlayırın hakimiyyətinin ilk illərində Çobani Məlik Əşrəf Qızıl Orda hökmdarı Canıbəy tərəfindən öldürüldü və Azərbaycan Qızıl Orda tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Peter Jackson|1986|p=6}} Canıbəy oğlu Berdibəgi şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən Ahi Cuqu öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi. Bölgədəki hakimiyyət boşluğundan istifadə edən sultan Üveys 1358-1359-cu illərdə Azərbaycana yürüş təşkil etdi və Təbrizi ələ keçirdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=14}} Daha sonra irəliləyən Cəlairi ordusu Şirvan istisna olmaqla Azərbaycana nəzarəti tamamilə ələ keçirdi və sultan Üveys paytaxtı Bağdaddan Təbrizə köçürdü.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=129}} *1360-1361-ci ildə sultan Üveys Əxlata yürüş təşkil etdi. Şəhər hakimi Xızır Şah Cəlairilərə tabeliyini bildirdi və ona sığınan Çobani şəhzadəsi Teymurdaşı edam etdirdi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=130}} *1364-cü ildə Müzəffəri hökmdarı Şah Şücaya qarşı üsyan qaldıran qardaşı Şah Mahmud Üveys Cəlayırdan kömək istədi və qarşılığında onun vassalı olacağını vəd etdi. Bu təklifi qəbul edən Üveys Cəlayır bölgəyə ordu göndərdi. Şah Şücanı məğlub edən Cəlairi ordusu həmin il Müzəffərilərin paytaxtı Şiraza daxil oldu və Şah Mahmud Müzəffəri sultanı elan edidi.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} Lakin bölgə faktiki olaraq əyalət qismində Cəlairi əmirləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu vəziyyət Müzəffəri əyanlarının narazılığına gətirib çıxardı və onlar yenidən Şah Şüca ətrafında birləşməyə başladılar. 1366-cı ildə ordu ilə Şiraza doğru hərəkətə keçən Şah Şüca yenidən hakimiyyətini bərpa etdi və Müzəffərilər Cəlairilərin hakimiyyət sahəsindən çıxdılar.{{sfn|Bülent Yılmaz|2002|p=131-135}} *1366-cı ildə Tikrit, Mosul və Mardin Cəlairilər tərəfindən ələ keçirildi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} Həmin il Üveys Cəlayır Qaraqoyunlular üzərinə də hərəkət edərək Muş yaxınlığında Bayram xocanı məğlub etdi.{{sfn|Charles Melville|1994|p=255}} Bayram xoca Üveys Cəlayırın hakimiyyətini qəbul etdi.{{sfn|Fatih Korkmaz|2017|p=15}} *Sultan Üveys 1364-cü ildə Şirvanşahlar üzərinə yürüş təşkil etmək istəsə də, həmin dövrdə Bağdad valisi Xoca Murcanın qiyam qaldırması bu planı pozmuşdu.{{Sfn|Patrick Wing|2016|p=108}} |[[Fayl:Jalayrids, Shaykh Uways I (1356-1374) Baghdad mint Dated AH 762 (AD 1360-1) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |3 |''Cəlaləddin sultan Hüseyn ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|جلال الدين السلطان حسين بن أويس}}'' |Sultan |[[Hüseyn Cəlayır|I Hüseyn Cəlayır]] |1374{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Jalayirids. temp. Jalal al-Din Husayn I Baghdad mint. Dated AH 74(8) (AD 1347-8) (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fffab4" |4 |''Bəyazid ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|بايزيد بن أويس}}'' |Sultan |[[Bəyazid Cəlayır]] |1382 |1384 | | |- bgcolor="#b2dfdf" |5 |''Qiyasəddin sultan Əhməd ibn Üveys''<br>''{{dil-ar|قياس الدين سلطان أحمد بن أويس}}'' |Sultan |[[Əhməd Cəlayır]] |1382{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Coin of Ahmad Jalayir (cropped).jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |6 |''Əlaüd-dünya Şah Vələd ibn [[Şeyx Əli Cəlayır|Şeyx Əli]]''<br>''{{dil-ar|}}'' |Sultan |[[Şah Vələd]] |1410{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |7 |''Şah Mahmud ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|محمود بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Şah Mahmud Cəlayır]] |1411{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1415/1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | | |- bgcolor="#b2dfdf" |8 |''Üveys ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|أويس بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[II Üveys Cəlayır]] |1415{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1421{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Uways II.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#b2dfdf" |9 |''Şah Məhəmməd ibn Şah Vələd''<br>''{{dil-ar|شاه محمد بن شاه ولاد}}'' |Sultan |[[Məhəmməd Cəlayır|Şah Məhəmməd Cəlayır]] |1422{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of Muhammad Jalayir.jpg|100x100px]] |- bgcolor="#fff00" |10 |''Hüseyn ibn Əlaüddövlə''<br>''{{dil-ar|حسين بن علاء الدولة}}'' |Sultan |[[II Hüseyn Cəlayır]] |1425{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} |1432{{sfn|Muzaffer Ürekli|1993|p=264-265}} | |[[Fayl:Silver tanka of II Husayn Jalayir.jpg|100x100px]] |} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Ədəbiyyat == {{siyahı|2| * {{citation|author=Muzaffer Ürekli |title=CELÂYİRLİLER |date=1993|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/celayirliler |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Muzaffer Ürekli|1993}}}} * {{cite book |author=Bülent Yılmaz |date=2002 |title=Celayirliler Kabile-Devlet |url=https://www.atauni.edu.tr/yuklemeler/c8bbefed50ba9f8ce77605da5d022c6c.pdf |url-status=live |location=Ərzurum |publisher= Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü |isbn= |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Bülent Yılmaz|2002}}}} * {{cite book |author= Fatih Korkmaz |date=2017 |title=Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri |url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=RrI-Krk3A-RkF4YfHofuk9X8mwf7UqtSRRBuexhbXjaYIWBFQk8WnvoQ89G4f9z2 |url-status=live |location=Ərzurum |publisher=T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı |isbn= |archive-url=http://web.archive.org/web/20241007104800/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/image/pdfizinli.png |archive-date=07.10.2024 |ref={{SfnRef|Fatih Korkmaz|2017}}}} * {{cite book |author=[[Həsən bəy Rumlu]] <small>(fars dilindən tərcümə və şərhlər : [[Oqtay Əfəndiyev (tarixçi)|Oqtay Əfəndiyev]], [[Namiq Musalı]])</small> |date=2017 |title=Əhsənüt-təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı) |url= https://ia601502.us.archive.org/3/items/AhsanUt-Tawarikh-HasanBegRumluTurkiTarjuma/1732-Ehsenut_Tevarix-Tarixlerin_En_Yaxshisi-1404-1578-Hesenbey_Rumlu-2017-661s.pdf |url-status=live |location= [[Kastamonu]] |publisher= Uzanlar |isbn= 5-8066-0436-5 |archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Həsən bəy Rumlu|2017}}}} * {{Citation|author=Bruno De Nicola |title=Political Involvement and Women's Rule in the Ilkhanate|date=2017|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn.10|work=Women in Mongol Iran|pages=90–129|series=The Khatuns, 1206-1335|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1g09twn.10|isbn=978-1-4744-1547-7|access-date=2021-01-10 |ref= {{SfnRef|Bruno De Nicola|2017}}}} * {{cite book|author=Nilgün Dalkesen |title=Genger Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries|date=2007|url=https://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12608663/index.pdf|volume= |ref= {{SfnRef|Nilgün Dalkesen|2007}}}} * {{cite book|author=Patrick Wing |title=The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East|year=2016|url=https://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1bgzbrm|volume=|pages=|publication-date=2016|publisher=Edinburgh University Press|jstor=10.3366/j.ctt1bgzbrm|isbn=9781474402255 |ref= {{SfnRef|Patrick Wing|2016}}}} * {{citation|author=Abdulkadir Yuvalı |title=HASAN-ı BÜZÜRG |date=1997|url=https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-i-buzurg |volume=VII cild|language= tr |publisher=TDV İslâm Ansiklopedisi |ref= {{SfnRef|Abdulkadir Yuvalı|1997}}}} * {{citation |author= Charles Melville |title=Delšād Ḵātūn |date=1994 |url=https://iranicaonline.org/articles/delsad-katun |volume=VII |language=en |publisher=Encyclopædia Iranica |access-date= 26 noy 2024|archive-url= |archive-date= |ref= {{SfnRef|Charles Melville|1994}}}} * {{Cambridge History of Iran|volume=6 | last = Peter Jackson | first = | authorlink = | chapter = Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars| pages=1–42 |ref= {{SfnRef|Peter Jackson|1986}}}} }} d4js6f1uwaqjmi6wzb3vdbk8gfujriu 0 879243 7864588 7864059 2024-11-26T12:16:27Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864588 wikitext text/x-wiki {{Xalq |adı = Xristian azərbaycanlılar<br>{{dil-ru|Азербайджанцы-христиане}}<br>{{dil-la|Christianus Azerbaijanis}} |şəkil = <table border=0 align="center"> <tr> <td>[[Fayl:Kazembek, Alexander Kasimovich, about 1830-1850s (crop).jpg|140x150px]]</td> <td>[[Fayl:Banin.jpg|140x150px]]</td> <td>[[Fayl:Kazembek.webp|140x150px]]</td> </tr> <tr> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Mirzə Kazım bəy]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Banin]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Aleksandr Kazımbəy (siyasətçi)|Aleksandr Kazımbəy]]</small></td> </table> <table border=0 align="center"> <tr> <td>[[Fayl:Ucal Haqverdiyev.jpg|140x150px]]</td> <td>[[Fayl:Onegin Hacıqasımov.jpg|140x150px]]</td> <td>[[Fayl:Aleksandr Samedov Russia.jpg|140x150px]]</td> </tr> <tr> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Ucal Haqverdiyev]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Onegin Hacıqasımov]]</small></td> <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Aleksandr Səmədov]]</small></td> </table> |şəklin izahı = |özünüadlandırma = |ümumi sayı = təqribən 5 min nəfər<ref name="Day.az"/><ref name="Tehran Radio"/> |ərazi1 = |sayı1 = |ref1 = |ərazi2 = |sayı2 = |ref2 = |ərazi3 = |sayı3 = |ref3 = |dili = Azərbaycan dili, rus dili |dini = |irqi = |daxildir = [[:en:Turkic Christians|Türk xristianlar]] |əhatə edir = |mənşəyi = |qohum xalqlar = |qeyd = }} '''Xristian azərbaycanlılar''' ({{dil-ru|Азербайджанцы-христиане}}, {{dil-la|Christianus Azerbaijanis}} və s.) — xristianlığı qəbul etmiş, etnik mənşəyi [[azərbaycanlılar|azərbaycanlı]] olan şəxslər. == Tarixi == {{Həmçinin bax|Azərbaycanda xristianlıq}} Azərbaycan Respublikasında yaşayan xristian azərbaycanlılar təqribən 5 min nəfərdirlər və əsasən təzəcə dinini dəyişənlərdən ibarətdir.<ref name="Day.az">{{cite web|url=http://news.day.az/society/85160.html|title=5,000 Azerbaijanis adopted Christianity|publisher=Day.az|date=7 July 2007|language=ru|access-date=30 January 2012|archive-date=12 January 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200112173129/https://news.day.az/society/85160.html|url-status=live}}</ref><ref name="Tehran Radio">{{cite web|url=http://azeri.irib.ir/tehliller/item/148029-xristian-missioner-t%C9%99riq%C9%99tl%C9%99r-ar-da-aktivl%C9%99sir?tmpl=component&print=1|title=Christian Missionaries Becoming Active in Azerbaijan|publisher=Tehran Radio|date=19 June 2011|language=az|access-date=12 August 2012|archive-date=25 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141025134350/http://azeri.irib.ir/tehliller/item/148029-xristian-missioner-t%C9%99riq%C9%99tl%C9%99r-ar-da-aktivl%C9%99sir?tmpl=component&print=1|url-status=live}}</ref> Dinin dəyişilməsində qərb dini təşkilatları rol oynamış və bu azərbaycanlılar müxtəlif xristian evangelist məzhəblərinə keçmişdir.<ref>Aras, Bülent (1999). Oil and Geopolitics in the Caspian Sea Region. Greenwood Publishing Group. p. 166. ISBN 9780275963958. ''According to Iranian sources in Baku, Western "religious front associations" have converted some 5,000 Azerbaijanis to various Christian evangelical denominations since 1991''.</ref><ref>Monnier, F. le (2009). Rivista di studi politici internazionali. Facoltà di scienze politiche "Cesare Alfieri. p. 69. ISBN 9780275963958. ''the 1990s these front organizations succeeded in converting some 5,000 Azeris to various Christian evangelical''</ref> 2012-ci ildə katolik [[Vladimir Fekete]] fərqli etnoslar arasındakı evlikliklərdən dünyaya gələn azərbaycanlı şəxslərin bəzilərinin katolik dinini qəbul etdiyini demişdir.<ref>{{cite news |title=Azərbaycanlılar arasında da katolik olanlar var- EKSKLÜZIV |author= |url=https://www.aznews.az/news/cemiyyet/10610.html |publisher= |date= |accessdate=2024-11-12 |language= |archiveurl= |archivedate=2024-11-12 }}</ref> 2022-ci ildə Bakıdakı [[Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı]]nda ilk dəfə Azərbaycan dilində xristian duası oxunmuşdur.<ref>{{cite news |title=Bakıda kilsədə Azərbaycan dilində dua oxundu - VİDEO |author= |url=https://oxu.az/cemiyyet/bakida-kilsede-azerbaycan-dilinde-dua-oxundu-video |publisher= |date= |accessdate=2024-11-12 |language= |archiveurl= |archivedate=2024-11-12 }}</ref> Son illərdə, bəzi [[İran azərbaycanlıları]] xristianlığa keçməyə başlamışdır,<ref>{{cite web|url=http://www.christiantelegraph.com/issue20646.html|title=Three Iranian-Azeri Christians Arrested; Their Fate Unknown|website=www.christiantelegraph.com|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160806034606/http://www.christiantelegraph.com/issue20646.html|archive-date=2016-08-06}}</ref> ancaq bu, İranda qadağandır və buna görə həbs edilə bilərlər.<ref>{{cite web|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/belief/2009/may/09/iran-christianity-conversion|title=The cost of religious conversion in Iran – Theresa Malinowska|first=Theresa|last=Malinowska|date=9 May 2009|website=The Guardian|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161220142203/https://www.theguardian.com/commentisfree/belief/2009/may/09/iran-christianity-conversion|archive-date=20 December 2016}}</ref> == Mədəniyyət == === Azərbaycan mədəniyyətində xristianlığa baxış === {{Həmçinin bax|Azərbaycan təsiri}} Erkən dövr [[Azərbaycan ədəbiyyatı|Azəri türk ənənəsinin]] arxasında duran əsas qüvvələr şiə ideologiyaları və [[Azərbaycan sufizmi|sufi]] hürufi təlimləri idi. Poetik obrazların əsasını təşkil edən hürufilik sufilik və şiəliklə yanaşı, yəhudilik, xristianlıq, zərdüştçülük və [[qnostisizm]] elementlərini də əhatə edən çoxşaxəli bir təlim idi. Azərbaycan türk ənənəsində hürufi və şiə ideyaları "əriyib" qarışmış, xüsusilə [[Şah İsmayıl Xətai]] ədəbiyyatında ən yüksək nöqtəyə çatmışdır.{{sfn|Gasimova|2015|p=119}} Azərbaycanlının xristianla eşq yaşaması mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında mövcuddur. XVI əsr "[[Əsli və Kərəm]]" dastanı, XIX–XX əsrlərə aid "[[Bahadır və Sona (roman)|Bahadır və Sona]]", "[[Əli və Nino]]" əsərləri bu qəbildəndir. Bu mövzudakı "[[Mahmud və Məryəm (film)|Mahmud və Məryəm]]" filmi yazıçı [[Elçin Əfəndiyev|Elçin]]in [[Mahmud və Məryəm (roman)|eyniadlı romanı]] əsasında çəkilmişdir.<ref>Məhəbbət haqqında daha bir əfsanə: [Xalq yazıçısı Elçinin "Mahmud və Məryəm" romanı əsasında çəkilmiş eyniadlı filmin nümayişi haqqında] //Azərbaycan.- 2013.- 1 oktyabr.- S.12.</ref><ref>{{cite web|author1=Elmira Axundova|title=Dünyada bundan qəmli hekayət yoxdu...|url=http://anl.az/down/meqale/525/2014/mart/357046.htm|publisher=525-ci qəzet|accessdate=9 aprel 2016|date=8 mart 2014|archive-date=2019-09-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20190913120608/http://anl.az/down/meqale/525/2014/mart/357046.htm|url-status=live}}</ref> Gürcüstanlı aşıq [[Sayat Nova]] Azərbaycan dilində şeirində özünün xristian kimliyini fəxrlə bəyan etmişdir. O, xristian tamaşaçı üçün Azərbaycan dilində yazılmış şeirlərində [[Vəftizçi İohann]]ın şəhidliyindən və [[İsa]]nın tanrı olmasından bəhs etmişdir.{{sfn|Thomas, Chesworth|2023|p=441}} Sayat Novanın Azərbaycan dilində yazılmış şeirlərində incillərin təsiri nəzərə çarpır.{{sfn|Dowsett|1997|p=179}} Azərbaycan dilinin oynadığı rolu göstərən digər bir nümunə isə Lüteran missioneri [[:en:Karl Gottlieb Pfander|Karl Gottlieb Pfanderin]] Şuşada olduğu müddətdə, sürətli bir şəkildə bu dili öyrənməsidir.<ref>Anderson, Gerald H. (1999). Biographical Dictionary of Christian Missions. Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 532. ISBN 978-0-8028-4680-8.</ref><ref>"Carl Pfander the catalyst: Pietism and mission" (PDF). ktp.isam.org.tr. Retrieved may 15, 2012. Pfander Carl(Karl) Gottlieb, born 3 November 1803 at Waibllngen, Germany. After attending the local Lateinshcule, he started missionary training in Germany.</ref><ref>Powell, Avril Ann (1993). Muslims and Missionaries in Pre-Mutiny India. Routledge. pp. 132–. ISBN 978-0-7007-0210-7.</ref><ref>"PFANDER, pfān'der, KARL GOTTLIEB: Missionary to the Mohammedans". ccel.org. Retrieved may 19, 2012. He married first Sophia Reuss, a German, in Moscow, July 11, 1834, who died in childbed in Shusha, may 12, 1835; second, Emily Swinburne, an Englishwoman, in Calcutta, Jan. 19, 1841, who bore him three boys and three girls, and survived him fifteen years.</ref> Gürcüstanda yaşayan [[kistlər]]in ənənəsi Azərbaycan şiə adətləri ilə gürcü xristianlığını özündə birləşdirir. Bunun sübutu kistlərin qəbirdaşlarının Azərbaycanın Şəhidlər Xiyabanındakı qəbirdaşları ilə bənzərliyidir.<ref>GOULD, REBECCA. "SECULARISM AND BELIEF IN GEORGIA’S PANKISI GORGE." Journal of Islamic Studies, vol. 22, no. 3, 2011, pp. 339–73. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/26200894 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20240223073355/https://www.jstor.org/stable/26200894 |date=2024-02-23 }}. Accessed 23 Feb. 2024. page 359.</ref> <gallery mode="packed" heights="140"> Fayl:Əsli və Kərəm.jpg|[[Əsli və Kərəm]] Fayl:Ali ve Nino gece.jpg|[[Əli və Nino (heykəl)]] Fayl:Sayat Nova by Gazanfar Khaligov.jpg|[[Sayat Nova]]. rəssam [[Qəzənfər Xalıqov]], 1952-ci il. Fayl:Кистинцы (начало века).jpg|[[Kistlər]] </gallery> === Qeyri-ənənəvi xristian icmaları === Azərbaycanda adventistlər, baptistlər və lüteranlar bazar günləri iki ayrı qrup şəklində (rusdillilər və azərbaycandillilər) ibadət edirlər. Bu iki ayrı qrup arasında demək olar ki, əlaqə yoxdur, ya da çox az əlaqə var və qruplar ayrı-ayrı sosial kateqoriyaya aid insanları birləşdirir. Rusdilli qrup daha [[Azərbaycan ekzoqam ailələri|çox etnik qarışığı]] olan və ya slavyan olan şəxslərdən, azərbaycandilli qrup isə daha çox etnik azərbaycanlılardan ibarətdir. [[Türk dili]] də xristianlığın təbliğində rol oynayır.{{sfn|Aliyeva|2021|p=53}} Azərbaycan qeyri-ənənəvi xristian icmalarının özünəməxsus xüsusiyyəti onların [[Azərbaycan milliyyətçiliyi]] vasitəsilə "yerliləşdirilməsi"dir. Xristian icmalarının azərbaycanlı nümayəndələri [[Azərbaycan kimliyi|milli kimlikləri]] ilə fəal yaxınlıqlarını davam etdirir, dövlətçilik hissinin vacibliyini və ona aid olmağı xüsusi olaraq vurğulayırlar.{{sfn|Aliyeva|2021|p=55}} Xristian azərbaycanlılar arasında "günlük milliyyətçilik" özünü "azərbaycanlı olmaq", "azərbaycanlı kimi hərəkət etməy"in [[Azərbaycan mentaliteti|mədəni üsulları]]na və sosial olaraq qəbul edilən gender rollarına çağırışda göstərir.{{sfn|Aliyeva|2021|p=57}} Xristianlığı qəbul edənlər tərəfindən ailə şəbəkələri, qarşılıq dəstək və həmrəylik ilə əlaqələndirilən xristianlıq dəyərləri [[Azərbaycan mentaliteti|Azərbaycan həyat tərzi]]nə uyğun hesab edilmişdir, spirtli içki və siqaretin tərgidilməsi, vulqar dilin və qeyri-ailəvi münasibətlərin qadağan edilməsi isə müsəlman qaydaları ilə eyniləşdirilmişdir. Beləliklə, dinini dəyişmək insanın şəxsi inanc seçimini təsdiq etməyin yaradıcı yollarını və hibrid şəxsiyyət əldə etməklə aidiyyət hissini təsdiqləyən hekayənin yaradılmasını əhatə edir.{{sfn|Aliyeva|2021|p=57}} Azərbaycanda qeyri-ənənəvi xristian icmalarına aid kilsələrdə dini və [[Azərbaycan rəmzləri|milli simvolizm]] birləşir. [[Azərbaycan bayrağı]] buradakı xristianlar tərəfindən emblem olaraq istifadə edilir. Həmçinin, milli, dünyəvi [[Azərbaycanın dövlət bayramları və xüsusi günləri|Azərbaycan bayramları]] xristianlar tərəfindən qeyd edilir. Məsələn, [[Dövlət Bayrağı Günü (Azərbaycan)|Bayraq günü]]ndə Azərbaycan bayrağının kilsədə mərkəzə yerləşdirilməsi, [[Azərbaycan musiqisi|Azərbaycan mahnı]] və [[Azərbaycan rəqsləri|rəqsləri]]nin oxunması halına rast gəlinmişdir.{{sfn|Aliyeva|2021|p=59}} Kilsələrdən birində [[Qarabağ]] və [[Qarabağ münaqişəsi|onun qaytarılması]] üçün dua edilmiş, video internetdə yayılandan sonra Qarabağı işğalda saxlayan ermənilərin narazılığına səbəb olmuşdur.{{sfn|Aliyeva|2021|p=60}} == Məşhur şəxslər == === Özləri xristianlığı qəbul etmiş şəxslər === * [[Mirzə Kazım bəy]]. 1823-cü ildə xristianlığı qəbul etmiş, buna görə atası tərəfindən döyülmüşdür.<ref>Flynn 2017, p. 444.</ref> * [[Banin]]. Katolik dinini qəbul etmişdir.<ref>{{Cite web|title=Montherlant et l'écrivain Banine (1905-1992) convertie au catholicisme, par Henri de Meeûs|url=https://www.montherlant.be/article-047-banine.html|access-date=2022-02-21|website=www.montherlant.be|archive-date=2022-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20220331140624/https://www.montherlant.be/article-047-banine.html|url-status=live}}</ref> * [[Ucal Haqverdiyev]]. 1987-ci ildə pravoslav xristianı olur, xaç suyuna salınaraq "Pyotr" adını alır.<ref name=ucal>{{cite web |url=https://azlogos.eu/ucalsiz-kec%C9%99n-15-il/ |title=Ucalsız keçən 15 il… |last= |first= |date= |website=azlogos.eu |publisher= |access-date=2020-01-30 |quote=}}</ref> * [[Onegin Hacıqasımov]]. 1985-ci ildə pravoslavlığı qəbul edir və 1988-ci ildə [[Moskva vilayəti]]ndəki Optina pustın monastırında "ierosximonax Simon" adını qəbul edir.<ref name="simoni">{{Cite web |url=https://azpost.info/mahnilari-il%C9%99-butun-ssri-ni-titr%C9%99d%C9%99n-az%C9%99rbaycanli-b%C9%99st%C9%99karin-taleyi/ |title=Mahnıları ilə bütün SSRİ-ni titrədən azərbaycanlı bəstəkarın taleyi – Onegin Hacıqasımov necə xristian keşişi olub? (FOTO) |work=azpost.info |publisher=azpost.info |language=az |accessdate=03 may 2021 |archivedate=2 May 2021 |archiveurl=https://archive.today/20210502230309/https://azpost.info/mahnilari-il%C9%99-butun-ssri-ni-titr%C9%99d%C9%99n-az%C9%99rbaycanli-b%C9%99st%C9%99karin-taleyi/ |url-status=live }}</ref> * [[Behbud Mustafayev]]. Roma-Katolik kilsəsi tarixində katolik din xadimi olan ilk azərbaycanlıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.archivioradiovaticana.va/storico/2017/05/03/%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D0%B0_%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%B8%D1%82_%D0%B4%D0%B8%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B0_%D0%B8%D0%B7_%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%BF%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B8/ru-1309860|title=Папа рукоположит диакона из санкт-петербургской духовной семинарии|work=www.archivioradiovaticana.va|accessdate=10 March 2020|trans-title=Pope ordains deacon from St. Petersburg Theological Seminary|date=2017-05-03|language=ru}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.lastampa.it/2017/05/07/vaticaninsider/ita/vaticano/il-papa-i-preti-sono-eletti-non-per-fare-carriera-ma-per-servire-HfCoTbswEMpDxurQyYz5TI/pagina.html|title=Il Papa: "I preti sono eletti non per fare carriera ma per servire"|date=7 May 2017|publisher=www.lastampa.it|trans-title=The Pope: "Priests are elected not to make a career but to serve"|access-date=15 November 2024|archive-date=16 June 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180616103403/http://www.lastampa.it/2017/05/07/vaticaninsider/ita/vaticano/il-papa-i-preti-sono-eletti-non-per-fare-carriera-ma-per-servire-HfCoTbswEMpDxurQyYz5TI/pagina.html|url-status=live}}</ref> * [[Tamilla Abbasova]]. Yarı azərbaycanlı, yarı rusdur. İnanc baxımından [[baptist]]dir.<ref>{{cite web |url=http://www.sovsport.ru/gazeta/article-item/83234 |title=Тамилла Абасова: Мой главный жених – велосипед |author=Дарья Сребницкая |date=31 августа 2002 |work="Советский спорт" |publisher=sovsport.ru |accessdate=2015-04-15 |language=ru |archive-date=2013-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131202234307/http://www.sovsport.ru/gazeta/article-item/83234 |url-status=dead }}</ref> * [[Aleksandr Səmədov]]. Atası azərbaycanlı, anası rusdur. Xristiandır.<ref name=rambler>[http://news.rambler.ru/12450442/ Александр Самедов принял христианство и отказался от места в сборной Азербайджана по футболу] {{Wayback|url=http://news.rambler.ru/12450442/ |date=20150703123041 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150703123041/http://news.rambler.ru/12450442/ |date=3 July 2015 }}</ref> === Əcdadları xristianlığı qəbul etmiş şəxslər === * [[Aleksandr Kazımbəy (siyasətçi)|Aleksandr Kazımbəy]]. Onun ulu babası xristianlığı qəbul etmiş azərbaycanlı idi.<ref>Robert P. Geraci. Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. (Cornell University Press, 2001), 310 (note 3) ISBN 978-0-8014-3422-8, 9780801434228</ref> == Həmçinin bax == * [[Azərbaycanda xristianlıq]] * [[Pravoslav azərbaycanlılar]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|3}} == Ədəbiyyat == {{refbegin|2}} * {{cite book|last=Flynn|first=Thomas O.|chapter=Scottish and Jesuit Missionaries in the North Caucasus and the Imperial Russian Dominions: Karass, Astrakhan, Mozdok, Orenburg, the Crimea and Odessa (1805–30s)|title=The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, c.1760–c.1870|year=2017|publisher=[[Brill Publishers|Brill]]|pages=326–474|isbn=978-9004163997}} * Gasimova, Aida. "Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry." Oriens, vol. 43, no. 1/2, 2015, pp. 101–53. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/24801686. Accessed 10 Feb. 2024. * Thomas, D., & A. Chesworth, J. (Eds.). (27 Feb. 2023). Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History Volume 20. Iran, Afghanistan and the Caucasus (1800–1914). Leiden, The Netherlands: Brill. * Charles Dowsett. [https://www.avetruthbooks.com/charles-dowsett-sayat-nova-an-18th-century-troubadour-1997 Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour. A biographical and literary study]. Lovanii: In Aedibus Peeters, 1997, XVIII+507 p. ISBN 9068317954 * Aliyeva, Y. (2021). Everyday Nationalism and Non-Traditional Christian Communities in Baku. New Diversities, 23(2), 43–63. https://doi.org/10.58002/reev-7n02 {{refend}} == Əlavə ədəbiyyat == * O'Flynn, T. (28 Aug. 2017). [https://brill.com/display/title/11450?language=en The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, c.1760–c.1870]. Leiden, The Netherlands: Brill. * "[https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9780203337370-27/western-missionaries-azerbaijani-society-1835-1914 The Western missionaries in Azerbaijani society (1835–1914)]", in : Robert Gleave, ed., Religion and Society in Qajar Iran. Londres et New York, Routledge Curzon, 2005, pp. 270–292. == Xarici keçidlər == * [[Fayl:YouTube full-color icon (2017).svg|20px|link=YouTube]] [https://www.youtube.com/watch?v=bk9vQExI_1A Bakıda kilsədə dua ilk dəfə azərbaycanca oxundu]. ''AzVision. Az'' [[Kateqoriya:Azərbaycanda xristianlıq]] [[Kateqoriya:İranda xristianlıq]] [[Kateqoriya:Xristian azərbaycanlılar]] 7vnmy4ze5wxh5sqglwecfaxkkgr9jdk 0 879272 7865348 7848739 2024-11-27T06:04:05Z Xəzərli 81347 7865348 wikitext text/x-wiki {{Monarx}} {{nihonqo|'''Şahzadə Mikasa (Yuriko)'''|崇仁親王妃百合子|Takahito Şinnohi Yuriko|{{DVTY}}}} və ya doğum adı ilə {{nihonqo|'''Yuriko Takaqi'''|高木百合子}} — ölümünə qədər [[Yaponiya imperator evi|imperator ailəsinin]] ən yaşlı üzvü və Tayşo dövründə anadan olan sonuncu həyatda qalan üzvü idi. == Həyatı == 4 iyun 1923-cü ildə [[Tokio]]dakı ailə evində [[Vikont]] Masanari Takaqi (1894–1948) və həyat yoldaşı Kuniko İrinin (1901–1988) ikinci qızı olaraq anadan olmuşdur. 29 mart 1941-ci ildə Yurikonun ikinci əmisi oğlu Şahzadə Mikasa Takahito ilə nişanı elan edildi. Nişan mərasimi 3 oktyabr 1941-ci ildə, toy mərasimi isə 22 oktyabr 1941-ci ildə baş tutdu. Evləndikdən sonra Yurikoya ''İmperator Əlahəzrət Şahzadə Mikasa'' adı verildi. 2024-cü il mart ayında Tokiodakı Müqəddəs Luka Beynəlxalq Xəstəxanasına yerləşdirilib. Ona serebral infarkt diaqnozu qoyulub.<ref>{{Cite web |title=Princess Yuriko hospitalized for possible cerebral infarction |url=https://www.japantimes.co.jp/news/2024/03/04/japan/japan-princess-yuriko-hospitalized/ |access-date=2024-11-15 |archive-date=2024-06-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240604113832/https://www.japantimes.co.jp/news/2024/03/04/japan/japan-princess-yuriko-hospitalized/ |url-status=live }}</ref> 15 noyabr 2024-cü ildə vəfat edib.<ref>{{Cite web |title=Yaponiyada imperator ailəsinin ən yaşlı üzvü olan şahzadə vəfat etdi |url=https://oxu.az/cemiyyet/yaponiyada-imperator-ailesinin-en-yasli-uzvu-olan-sahzade-vefat-etdi |access-date=2024-11-15 |website=Oxu.az |language=az}}</ref> Şahzadənin əri, {{tərcüməsiz|Şahzadə Mikasa (Takahito)|Şahzadə Mikasa (Takahito)|en|Takahito, Prince Mikasa}} 2016-cı ildə ölüb. Onlar 75 il evli olublar. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Yaponiya uzunömürlüləri]] [[Kateqoriya:Yaponiyada ağciyər iltihabından vəfat edənlər]] [[Kateqoriya:Yaponiyanın qadın şahzadələri]] 1f8wlz5ed5j1r1ssw4oi46amsgyfsdb 0 879689 7865239 7861751 2024-11-27T02:57:25Z Nilufar.J 276138 /* Yaradıcılığı */ 7865239 wikitext text/x-wiki {{rəssam}} '''Qotvald Frederik''' ({{dil-en|Frederick Gottwald}}; {{DVTY}}) — [[Amerikalılar|Amerikalı]] rəssam.<ref>"GOTTWALD, FREDERICK CARL". Encyclopedia of Cleveland History. Retrieved 2008-12-10</ref> O, Qadınlar üçün Qərb Rezerv Dizayn Məktəbində (sonralar Klivlend İncəsənət İnstitutu adlandırıldı) dərs deyirdi və onun "Klivlendin bədii inkişafına hər kəsdən daha çox töhfə verdiyi" deyilir. == Həyatı == Qotvald 1858-ci il avqustun 15-də [[Avstriya imperiyası|Avstriya İmperiyasında]] dünyaya gəlib. Körpə ikən ailəsi [[Ohayo|Ohayo ştatının]] [[Klivlend]] şəhərinə köçüb.<ref>GOTTWALD, FREDERICK CARL". Encyclopedia of Cleveland History. Retrieved 2008-12-10.</ref> O, 1874-cü ildə Açibald Vilad ilə bərabər rəssamlıq təhsili alıb. == Yaradıcılığı == Qotvald 1876-cı ildə ilk dəfə Vilad ilə bərabər ''Klivlend İncəsənət Klubunu'' qurub. O, Qadınlar üçün ''Qərb Rezerv Dizayn Məktəbində'' (sonradan Klivlend İncəsənət İnstitutu adlandırılıb) dərs deyib və onun "Klivlendin bədii inkişafına hər kəsdən çox töhfə verdiyi" deyilir.<ref>Barrick, James G. Jr. "Student of Frederick Carl Gottwald". Archived from the original on 2011-07-11. Retrieved 2008-12-10.</ref> Daha sonra [[Nyu-York]] ''İncəsənət Tələbələri Liqasında'' təhsilini davam etdirmək üçün Nyu-Yorka köçüb, ardınca [[Münxen|Münxendəki]] ''Kral Akademiyasında'', [[Paris|Parisdəki]] ''Julian Akademiyasında'' və Nyu Yorkda Koper Yunionda təhsil alıb. 1885-ci ilin sentyabrında Klivlendə qayıtdıqdan sonra o, dizayn məktəbinin fakültəsinə qoşulub. Qotvald 1889-1891-ci illərdə direktor vəzifəsini təyin olunub. 41 il ərzində direktor vəzifəsində işləyib. Sonra isə “direktor” vəzifəsindən “müdir” vəzifəsinə təyin olunub. == Həmçinin bax == * [[Henri Taylor]] *[[Levi Varner]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://web.archive.org/web/20110711112854/http://www.gordonbarrick.com/i.frederick.carl.gottwald.html Frederick Carl Gotwald] {{Xarici keçidlər}} ratz2wk56iy014adcve3wvhuq8oteut 7865240 7865239 2024-11-27T02:58:28Z Nilufar.J 276138 /* Yaradıcılığı */ 7865240 wikitext text/x-wiki {{rəssam}} '''Qotvald Frederik''' ({{dil-en|Frederick Gottwald}}; {{DVTY}}) — [[Amerikalılar|Amerikalı]] rəssam.<ref>"GOTTWALD, FREDERICK CARL". Encyclopedia of Cleveland History. Retrieved 2008-12-10</ref> O, Qadınlar üçün Qərb Rezerv Dizayn Məktəbində (sonralar Klivlend İncəsənət İnstitutu adlandırıldı) dərs deyirdi və onun "Klivlendin bədii inkişafına hər kəsdən daha çox töhfə verdiyi" deyilir. == Həyatı == Qotvald 1858-ci il avqustun 15-də [[Avstriya imperiyası|Avstriya İmperiyasında]] dünyaya gəlib. Körpə ikən ailəsi [[Ohayo|Ohayo ştatının]] [[Klivlend]] şəhərinə köçüb.<ref>GOTTWALD, FREDERICK CARL". Encyclopedia of Cleveland History. Retrieved 2008-12-10.</ref> O, 1874-cü ildə Açibald Vilad ilə bərabər rəssamlıq təhsili alıb. == Yaradıcılığı == Qotvald 1876-cı ildə ilk dəfə Vilad ilə bərabər ''Klivlend İncəsənət Klubunu'' qurub. O, Qadınlar üçün ''Qərb Rezerv Dizayn Məktəbində'' (sonradan Klivlend İncəsənət İnstitutu adlandırılıb) dərs deyib və onun "Klivlendin bədii inkişafına hər kəsdən çox töhfə verdiyi" deyilir.<ref>Barrick, James G. Jr. "Student of Frederick Carl Gottwald". Archived from the original on 2011-07-11. Retrieved 2008-12-10.</ref> Daha sonra [[Nyu-York]] ''İncəsənət Tələbələri Liqasında'' təhsilini davam etdirmək üçün Nyu-Yorka köçüb, ardınca [[Münxen|Münxendəki]] ''Kral Akademiyasında'', [[Paris|Parisdəki]] ''Julian Akademiyasında'' və Nyu Yorkda Koper Yunionda təhsil alıb. 1885-ci ilin sentyabrında Klivlendə qayıtdıqdan sonra o, dizayn məktəbinin fakültəsinə qoşulub. Qotvald 1889-1891-ci illərdə direktor vəzifəsini təyin olunub. 41 il ərzində direktor vəzifəsində işləyib. Sonra isə “direktor” vəzifəsindən “müdir” vəzifəsinə təyin olunub.<ref> Haverstock, Mary Sayre (compiled by) (2000). Artists in Ohio, 1787-1900. Kent State University Press. pp. 344–45. ISBN 0-8733 </ref> == Həmçinin bax == * [[Henri Taylor]] *[[Levi Varner]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [https://web.archive.org/web/20110711112854/http://www.gordonbarrick.com/i.frederick.carl.gottwald.html Frederick Carl Gotwald] {{Xarici keçidlər}} 04w1mgfk0u9rmwt29i7unei6w0xpvtk 4 880661 7865337 7856059 2024-11-27T05:54:24Z Gulya S-va 126259 /* Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı */ 7865337 wikitext text/x-wiki === [[Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 21 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 06:08, 29 oktyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:43, 21 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 12:44, 21 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Gulya S-va|'''Gulya S-va''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gulya S-va|'''müzakirə''']]} 09:53, 27 noyabr 2024 (UTC) c5j4u5o1yucjylf1x2jdchdk5yqq02h 0 880703 7865220 7860061 2024-11-27T00:55:04Z InternetArchiveBot 179784 4 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865220 wikitext text/x-wiki {{adaş|İsa (ad)}} {{Şəxs |adı = İsa |orijinal adı = [[Ərəbcə|ərəb.]] عيسى ابن مريم |şəkil = Prophet Isa name.png |şəklin ölçüsü = 180p |şəklin izahı = İslam xəttatlığında İsa'nın adı. |digər adı = İsa ibn Məryəm |ləqəbi = |doğum tarixi = ən tezi [[e.ə. 6]] və ən geci [[e.ə. 4]] |doğum yeri = [[Beytləhm]], [[Roma imperiyası]] |yoxaçıxma tarixi = [[7 aprel]] [[30]] və ya [[3 aprel]] [[33]] |yoxaçıxma yeri = [[Qüds]], [[İudeya]], [[Roma imperiyası]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |dəfn tarixi = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = [[Yəhudilər|Yəhudi]] |dini = [[İslam]] |anası = [[Məryəm]] |ixtisası = |təhsili = |fəaliyyəti = [[vaiz]], [[peyğəmbər]], dülgər, [[Missionerlik|missioner]] |fəaliyyət illəri = |elmi dərəcəsi = |elmi adı = |partiyası = |tanınır = |mükafatları = |imzası = |imzanın ölçüsü = |imzanın izahı = |saytı = |vikianbar = }} '''İsa ibn Məryəm''' ([[Ərəb dili|ərəb.]] عيسى ابن مريم) — İsrailoğullarına göndərilən son [[peyğəmbər]] və eyni zamanda da '''Məsih''''dir. İsrailoğullarına [[Tövrat]]ın qanunlarını ləğv etmədən, [[İncil]]i təbliğ etməyə başlamışdır. İsa, heç evlənməmiş və uşağı olmadan yaşamış və bu halı ilə göyə yüksəldilmişdir. [[Quran]]da 93-cü ayədə "Məryəmin oğlu", "Allahdan bir ruh" ya da "Allahın Kəlamı" ünvanları ilə və ya özünəməxsus adı ilə ümumilikdə 180 dəfə xatırlanmışdır. [[Quran]]da İsanın vəziyyəti [[Adəm peyğəmbər]]in vəziyyəti ilə müqayisə edilərək atasız yaradıldığı vurğulanmışdır. İsanın Allahın izni ilə müxtəlif möcüzələr göstərdiyi qəbul edilir. ==Həyatı== ===Doğumu=== Məryəm oğlu İsa [[Davud]]'un nəslindəndir və anası Məryəmdir. Anası Məryəm anası Hənnə tərəfindən Əl-Əqsa (Süleyman məbədi'nə) ithaf edilmişdir. Onun qaynı [[Zəkəriyyə]] Məryəmə baxmağa həvalə edilmişdi. Məryəm Zəkəriyyənin himayəsində böyüdü. Bir gün Allahın mələyi Cəbrayıl Məryəmin yanına gəldi. Cəbrayıl Məryəmə insan surətində göründü. Cəbrayıl İsanın atasız doğulacağını müjdələdi, baxmayaraq ki, ona heç kim toxunmasa da. Məryəmin hamilə olduğu bəlli olduqdan sonra əhlini qoyub uzaq bir yerə çəkildi. Məryəm getdiyi bu yerdə uşaq dünyaya gətirdi. Bir hədisdə şeytanın doğulan hər uşağa toxunub onu ağlatdığı, yalnız Məryəm və oğlu İsanın bu vəziyyətdən istisna olduğu bildirilir. ===Möcüzələri=== Məryəm körpə İsa ilə öz xalqına qayıdanda, onun bəzi xalqı Məryəmi qınadı və zina yolu ilə uşaq sahibi olmasını nəzərdə tutdu. Meryem körpəyə işarə edərək onunla danışmalı olduqlarına işarə edib. Bundan sonra qucağında olan İsa danışdı və bu cümlələri söylədi: "Həqiqətən, mən Allahın quluyam. Kitabı mənə verdi və məni peyğəmbər etdi. Harada olsam da, məni insanlara faydalı etdi. O, mənə həyatım boyu dua etməyi, namaz qılmağı və sədəqə verməyi əmr etdi. Məni anama itaət etdi. O, məni heç vaxt zorakılıq və ya üsyançı etməyib. Doğulduğum gün, öldüyüm gün və dirildiyim gün Allah mənə sülh və təhlükəsizlik verdi. [[Təbəri]] İsa ilə bağlı iki ehtimalı ifadə edərək, ona kitab verildiyini və körpə ikən peyğəmbər olduğunu söyləyir. Birinci ehtimala görə, İsa körpə ikən peyğəmbər elan edilmiş və ona İncil verilmişdir. İkinci ehtimal odur ki, o, bunların baş verəcəyinə qəti şəkildə inanırdı, ona görə də bu xoş xəbərlərin hələ gerçəkləşməsə də, gerçəkləşdiyini bildirdi. İsa'nın möcüzələrindən bəziləri gil quşlar düzəldir və canlandırır, korları sağaldır, ölüləri dirildir, insanların nə etdiyini və nə gizlətdiklərini bilir. [[Fayl:Sbs-0008 028r Jesus macht die Tonvögelchen lebendig.TIF|thumb|right|İsa oyun yoldaşlarının gil quş oyuncaqlarını canlandırır.]] ===Məhəmməd'in gələcəyini bildirməsi=== Səff surəsi'ndə İsa'nın [[İslam]] [[Peyğəmbər|Peyğəmbəri]] [[Məhəmməd]]'i, Əhməd adı ilə qabağcadan xəbər verdiyi yazılmaqdadır.. Bəzi hədislərdə İsa'nın onun arxasınca gələcək Məhəmməd'in xoş xəbərini verdiyi bildirilir. [[Səyahətnamə (Övliya Çələbi)|Səyahətnamədə]] [[Övliya Çələbi]] İslam dininə görə Məryəm'in oğlu İsa'nın həvarilərindən biri sayılan Şem'un-u Səfanın ([[Xristianlıq|Xristianlıqdaki]] Peter) Nakura yaxınlığındakı məzarında olduğunu bildirir. O, İncil nüsxəsini dəfələrlə oxuduğunu və araşdırdığını və İsaya enən və Məhəmmədi müjdələyən ayənin həmin nüsxədə olduğunu iddia edir. Övliya Çələbinin dediyi kimi, Şəm'un-u Səfanın özü tərəfindən yazılmış bu əlyazma İncil tapılmayıb. ===Xaç hadisəsi=== İsa [[Çarmıxa çəkmə|çarmıxda]] və ya başqa bir surəttdə öldürülməmişdir. Öldürdükləri şəxs onlara İsa kimi görünmüşdür. Ona görə də öldürdükləri şəxsin İsa olduğunu düşünüb "Məryəmin oğlu İsa Məsihi öldürdük" deyə düşünüblər. Təbərinin söylədiyi başqa bir rəvayətdə həvarilərdən biri İsaya xəyanət etməmişdir. Vəhb ibn Münəbbih 'in nəql etdiyi bu rəvayətə görə, yəhudilər İsa'nı öldürmək qərarına gəldikdə, onun olduğu evi mühasirəyə aldılar. Evdə İsa və onun on yeddi həvarisi var idi. İçəri girəndə evdəki hər kəsi İsa kimi gördülər. Bunun üzərinə dedi: "Bizi caduladınız. Onlar dedilər: "Ya İsa'nı verin, ya da hamınızı öldürəcəyik". Daha sonra bayıra çıxıb gözlədilər. İsa şagirdlərinə dedi: "İçinizdən kim Cənnət qarşılığında canını satar?" Həvarilərdən biri "Mən sataram" dedi. Sonra bayıra çıxıb evi mühasirəyə alanların yanına getdi və dedi: "Mən İsayam". Beləliklə, bunun üzərinə onu edam etdilər və İsanı öldürdüklərini düşündülər. Rəvayətçilər arasında Katadə, Süddi, İnbni Cüreyc və Mücahid də oxşar rəvayətlər etmişlər. Bu rəvayətlərdə İsanın şagirdlərindən biri ona xəyanət etmir, əksinə, onun üçün özünü qurban verir və onunla müqayisə edilərək şəhid olur. Bu həvarinin adı Sercis'dir. Evdəkilərin sayısı ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər var. Buna görə, onların sayı on yeddi, on doqquz, on üç və ya on dörd idi. [[Əhmədiyyə]] məzhəbinə görə, [[Çarmıxa çəkmə|çarmıxdan]] qurtulan İsa [[Kəşmir]]'ə getmiş və orada Yuz Asəf adı ilə yaşamış və ölmüşdür. Lakin ümumi [[İslam]] məzhəblərinin və [[Əhli-Sünnə|Əhli-Sünnənin]] rəyi bu istiqamətdə deyil. ==İsa'nın təbiətı== ===Məsihliyi=== [[Fayl:Isa bringing heavenly food.jpg|thumb|right|Məryəm oğlu İsa'nın təsviri şəkli]] İsanın titulu olan Məsih sözü [[Quran|Quran'da]] dəfələrlə işlədilir. Təbəri təfsirinə əsasən, “məsih” sözü “bir şeyi silmək” mənasında olan “silmək” felinin sifət formasıdır. İsa üçün işlədildikdə “günahları silinmiş və pak olan” mənasındadır. Bəzi İslam alimləri Məsih anlayışını Xristianlıqdakı mənasına bənzər şəkildə şərh edirlər:<ref>"...Allah onu (İsa'nı) Özünə yüksəltdi. Allah izzət və hikmət sahibidir. Kitab əhlinin hər biri Şübhəsiz ki, qiyamət günündən əvvəl ona iman gətirər." O gün də onlara şahid olacaqdır."</ref> <blockquote>"Allah İsa peyğəmbəri [[Yəhudilər|Yəhudilərdən]] qorumuş və öldürmələrinə manə olmuşdur. Onu öz hüzuruna qaldırmışdır. Ancaq bunun necə və nə vaxt baş verdiyinə dair fərqli izahatlar və anlayışlar var. Əksəriyyətin fikrincə, Allah öz qüdrəti ilə onu mənəvi səmada xüsusi bir yerə ucaltdı, [[qiyamət]] gününə qədər onu dünyaya qaytaracaq və sonra bütün [[Kitab əhli|kitab əhli]] onun peyğəmbər olduğuna inanacaq və [[Xurafat|xurafatlarından]] qurtulacaqdır. İsa dünyada qaldığı müddətçə [[Quran|Quranı]] idarə edəcək və [[Xaç|xaç]] və [[Donuz|donuzla]] əlaqəli xurafatçı təcrübələrə son qoyacaqdır. Başqa bir anlayışa görə, Allah onu yəhudilərdən qorumuş, ölüm vaxtı gələndə öldürmüş və ruhunu göydəki yerinə yüksəltmişdir. Qiyamətdən öncə gələcək olan da onun ruhudur. [[Kitab əhli]] olanlar, ölümlərindən öncə həqiqəti öyrənib, inanacaqlar, ancaq bunun faydası olmayacaqdır. Bu anlayış [[Ali-İmran surəsi|Ali-İmran surəsinin]] 54-56-cı ayəsində öz əksini tapmışdır.</blockquote> ===Allah olmaması=== Quran Allah'dan başqa ilah olmadığını və Allah'ın uşaq edinmədiyini öyrətməktədir.<ref>Quran, [https://quran.com/112/1-4 112:1-4] {{Wayback|url=https://quran.com/112/1-4 |date=20160713013813 }}</ref> İsa, Allah'ın özü də deyildir.<ref>Quran, [https://quran.com/5/17 5:17] {{Wayback|url=https://quran.com/5/17 |date=20170119003048 }}</ref> Allah üçlüyün bir hissəsi deyildir.<ref>Quran, [https://quran.com/5/73 5:73] {{Wayback|url=https://quran.com/5/73 |date=20170202052339 }}</ref> İsa, heç bir surətdə özünün və anasının Allah olduğunu öyrətməyib.<ref>Quran, [https://quran.com/5/116 5:116] {{Wayback|url=https://quran.com/5/116 |date=20170117163957 }}</ref> ==Həmçinin bax== * [[İsa Xristianlıqda]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:İsa]] [[Kateqoriya:Peyğəmbərlər]] [[Kateqoriya:İslam]] 8xafamj97bfq2owdonnmmcw1og0rtpv 0 881131 7865168 7860181 2024-11-26T21:23:41Z InternetArchiveBot 179784 7 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865168 wikitext text/x-wiki '''İflas turizmi''' ({{dil-en|Bankruptcy Tourism or Forum Shopping}}) — bir şəxsin və ya təşkilatın daha əlverişli iflas qanunvericiliyinə malik olan başqa bir ölkədə və ya yurisdiksiyada iflas elan etmək məqsədilə oraya köçməsi və ya öz fəaliyyətini həmin məkana yönəltməsi praktikasını ifadə edir.<ref>{{Cite web|url = http://www.citizensinformation.ie/en/money_and_tax/personal_finance/debt/personal_insolvency/personal_insolvency_options.html|title = Personal insolvency in Ireland|last = Citizens Information|date = |website = |publisher = |access-date = |archive-date = 2021-07-11|archive-url = https://web.archive.org/web/20210711121642/https://www.citizensinformation.ie/en/money_and_tax/personal_finance/debt/personal_insolvency/personal_insolvency_options.html|url-status = live}}</ref> Əsasən, borc tələblərindən qorunmaq, daha az sərt qaydalarla borcun yenidən təşkilini həyata keçirmək və ya aktivlərin qorunmasını təmin etmək üçün həyata keçirilir.<ref>{{cite news|author=Harry Wallop|url=https://www.telegraph.co.uk/finance/personalfinance/6219396/Tunbridge-Wells-the-debt-capital-of-Europe.html|title=Tunbridge Wells the 'debt capital of Europe'|newspaper=Telegraph|date=22 Sep 2009|access-date=23 November 2024|archive-date=9 July 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709183706/https://www.telegraph.co.uk/finance/personalfinance/6219396/Tunbridge-Wells-the-debt-capital-of-Europe.html|url-status=live}}</ref> İflas turizmi qlobal iqtisadi sistemdə hüquqi boşluqlardan yararlanmaq üçün istifadə olunan bir yanaşmadır. Bu praktika borclulara qısamüddətli fayda gətirsə də, uzunmüddətli perspektivdə hüquqi və etik problemlər yarada bilər. Müxtəlif ölkələrdə qanunvericilikdə dəyişikliklər edilərək bu praktikanın məhdudlaşdırılması üçün tədbirlər görülür.<ref>{{cite news|author=Henry McDonald |url=https://www.theguardian.com/world/2012/may/27/irish-dodge-debts-uk-bankruptcy-tourism |title=Irish dodge debts through UK 'bankruptcy tourism' &#124; World news |newspaper=The Guardian |date=27 May 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120529010811/http://www.guardian.co.uk/world/2012/may/27/irish-dodge-debts-uk-bankruptcy-tourism |archivedate=29 May 2012 |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Müflis şəxslərə və ya müəssisələrə daha yaxşı şərtlər təqdim edən ölkələr seçilir. Borcların daha tez bağışlandığı və ya aktivlərin daha çox qorunduğu yurisdiksiyalar üstünlük təşkil edir.<ref>{{cite news|author=John Walsh|url=http://www.irishexaminer.com/business/shatter-bid-to-stop-bankruptcy-tourism-224025.html|title=Shatter bid to stop 'bankruptcy tourism'|newspaper=Irish Examiner|date=28 February 2013|access-date=23 November 2024|archive-date=11 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160611053715/http://www.irishexaminer.com/business/shatter-bid-to-stop-bankruptcy-tourism-224025.html|url-status=live}}</ref> Şəxs və ya müəssisə, borc öhdəliklərini minimuma endirmək üçün fərqli ölkələrin qanunvericiliyindəki uyğunsuzluqlardan istifadə edə bilər. Çox vaxt bu praktika beynəlxalq miqyasda fəaliyyət göstərən şirkətlər və ya yüksək məbləğdə borcu olan şəxslər arasında yayılmışdır.<ref>{{cite news|author=Anne-Marie Walsh|url=http://www.independent.ie/woman/celeb-news/bankrupt-westlife-star-filan-keeps-38400-wedding-ring-28958249.html|title=Bankrupt Westlife star Filan keeps €38,400 wedding ring|newspaper=Independent.ie|date=14 January 2013|access-date=23 November 2024|archive-date=4 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304130422/http://www.independent.ie/woman/celeb-news/bankrupt-westlife-star-filan-keeps-38400-wedding-ring-28958249.html|url-status=live}}</ref> == Səbəbləri == Hər ölkənin iflas və borc qaydaları fərqlidir.<ref name=":0">{{Cite web|url = http://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef1189en.pdf|title = Household debt advisory services in the European Union|last = Eurofound|date = |website = |publisher = |access-date = 25 May 2016|archive-date = 11 July 2021|archive-url = https://web.archive.org/web/20210711231038/https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef1189en.pdf|url-status = live}}</ref> Bəzi ölkələrdə borcların tez bağışlanması və borcluların daha çox müdafiə edilməsi daha əlverişli olur. Məsələn, [[ABŞ]]-da şəxsi iflas elan etmək borc öhdəliklərindən tez xilas olmağa imkan verir, lakin Avropa Birliyində bəzi ölkələr (məsələn, İngiltərə) borclular üçün daha sərfəlidir. Bəzi ölkələrdə iflas qanunları ilə yanaşı, borclulara vergi güzəştləri də tətbiq edilir. Daha yaxşı hüquqi müdafiə üçün borclu şəxs və ya təşkilat öz aktivlərini müəyyən yurisdiksiyalarda yerləşdirə bilər. Daha əlverişli qaydalarla borcların yenidən təşkil olunması və ya ödəmə planlarının yaradılması.<ref>{{cite news|author=Staff writers|url=http://www.rte.ie/news/2012/0116/310996-quinns/|title=Seán Quinn says IBRC has vendetta against him|newspaper=RTÉ News|date=16 January 2012|access-date=23 November 2024|archive-date=20 September 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240920235107/https://www.rte.ie/news/2012/0116/310996-quinns/|url-status=live}}</ref> == İflas turizminin üstünlükləri və mənfi tərəfləri == Şəxsi və korporativ iflasların daha tez həll olunması səbəbilə ABŞ-a iflas turizmi praktikası müşahidə olunur.<ref>{{cite news|author=Kim Bielenberg|url=http://www.independent.ie/irish-news/bankrupt-builder-who-owed-1bn-back-living-in-his-former-home-28815457.html|title=Bankrupt builder who owed €1bn back living in his former home|newspaper=Independent.ie|date=29 September 2012}}</ref> İngiltərənin daha əlverişli iflas qaydaları səbəbindən bir çox avropalı borclu iflas üçün bu ölkəni seçirdi. Bu, xüsusilə Brexitdən əvvəl yayılmışdı.<ref>{{cite news|author=Staff writers|url=http://www.rte.ie/news/2012/0730/331215-thomas-mcfeely-bankrupt/|title=Thomas McFeely declared bankrupt in Ireland|newspaper=RTÉ News|date=30 July 2012|access-date=23 November 2024|archive-date=11 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210411005037/http://www.rte.ie/news/2012/0730/331215-thomas-mcfeely-bankrupt/|url-status=live}}</ref> {| class="wikitable" ! Üstünlükləri !! Mənfi tərəfləri |- | Daha yumşaq qanunlarla borc öhdəliklərinin azaldılması|| İflas turizmi çox vaxt "hüquq boşluqlarından" sui-istifadə kimi qəbul olunur və mənəvi müzakirələrə səbəb olur |- | Seçilmiş yurisdiksiyada iflas proseduru daha qısa müddətə başa çata bilər|| Bir yurisdiksiyanın qaydalarından istifadə etmək, digər yurisdiksiyalarda problemlər yarada bilər |- | Müəyyən yurisdiksiyalarda borclunun bəzi aktivləri iflas prosesində müsadirə olunmur<ref>{{cite news|author=Mark Hennessy|url=https://www.irishtimes.com/business/sectors/commercial-property-and-construction/judge-questions-facts-of-o-donnells-move-to-london-1.1429|archive-url=https://archive.today/20130411041742/http://www.irishtimes.com/business/sectors/commercial-property-and-construction/judge-questions-facts-of-o-donnells-move-to-london-1.1429|url-status=dead|archive-date=11 April 2013|title=Judge questions facts of O'Donnells' move to London|newspaper=Irish Times|date=7 December 2012}}</ref>|| Kreditorlar, borcların tamamilə və ya qismən ödənilməməsi səbəbilə maliyyə itkiləri ilə üzləşə bilər |- | Aktivlərin qorunması və xilas edilməsi || Fərqli yurisdiksiyalarda eyni vaxtda hüquqi proseslərə səbəb ola bilər |} == Azərbaycan kontekstində iflas turizmi == Azərbaycan qanunvericiliyi iflas prosedurlarını tənzimləsə də, ölkə daha sərt iflas qaydalarına malikdir. Buna görə də, əgər şəxs və ya təşkilat daha əlverişli şərtlərlə iflas proseduru həyata keçirmək istəyirsə, beynəlxalq yurisdiksiyalardan istifadə etməyə üstünlük verə bilər. Ancaq bu praktika az rast gəlinir və əsasən iri şirkətlər və ya fərdi sərmayədarlar tərəfindən tətbiq olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == *[http://abg-law.com/wp-content/uploads/2014/06/Bankruptcy-Tourism-Article-June-2014.pdf For a discussion of how the English courts have sought to tackle the phenomenon of bankruptcy tourism.] {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:İflas]] h03ocez3ywpg26jmi1v4d4fr9f6w1m6 0 881213 7864811 7860358 2024-11-26T15:06:29Z InternetArchiveBot 179784 2 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7864811 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs |mükafatları = + }} '''Yoav Qallant''' ({{dil-he|יוֹאָב גָּלַנְטְ}}; {{DVTY}}) — israilli siyasətçi və 2022–2024-cü illər arasında müdafiə naziri vəzifəsində çalışmış keçmiş hərbçi. Qallant İsrail Hərbi Dəniz Qüvvələrində xidmət edən İsrail Müdafiə Qüvvələrinin Cənub Komandanlığının zabiti idi. 2015-ci ilin yanvarında o, yeni Kulanu partiyasına qoşularaq siyasətə gəldi. [[Knesset]]ə seçildikdən sonra tikinti naziri təyin edildi. 2018-ci ilin sonunda o, Likud partiyasına qoşuldu, qısa müddət sonra Aliya və İnteqrasiya naziri oldu. 2020-ci ildə təhsil naziri, növbəti il isə müdafiə naziri təyin edildi. 5 noyabr 2024-cü ildə Baş nazir [[Benyamin Netanyahu]], 7 noyabrdan etibarən Qallantı vəzifəsindən azad etdiyini və onun yerinə [[İsrail Katz]]ın gəlməsini istədiyini açıqlayıb.<ref>{{cite web |date=5 November 2024 |title=Netanyahu fires Gallant amid US elections as Israel braces for Iran attack |url=https://www.jpost.com/breaking-news/article-827716 |access-date=5 November 2024 |website=The Jerusalem Post |archive-date=5 November 2024 |archive-url=https://archive.today/20241105225233/https://www.jpost.com/breaking-news/article-827716 |url-status=live }}</ref> 21 noyabr 2024-cü ildə [[Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi]] Netanyahu və HƏMAS lideri [[Məhəmməd Deyf]] ilə birlikdə Qallantın [[HƏMAS–İsrail müharibəsi]] zamanı törədilmiş hərbi cinayətlər və insanlığa qarşı cinayətlər ittihamı ilə həbsinə order verib.<ref name="ICC Warrant">{{cite news |last1=Roth |first1=Andrew |last2=Borger |first2=Julian |date=21 November 2021 |title=ICC issues arrest warrant for Benjamin Netanyahu for alleged Gaza war crimes |url=https://www.theguardian.com/world/2024/nov/21/icc-issues-arrest-warrant-for-benjamin-netanyahu-israel |access-date=21 November 2024 |work=[[The Guardian]] |archive-date=21 November 2024 |archive-url=https://archive.today/20241121134627/https://www.theguardian.com/world/2024/nov/21/icc-issues-arrest-warrant-for-benjamin-netanyahu-israel |url-status=live }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:İsrail siyasətçiləri]] [[Kateqoriya:İsrail hərbçiləri]] [[Kateqoriya:İsrail nazirləri]] [[Kateqoriya:İkinci Livan müharibəsi iştirakçıları]] pc00wjr9a1q1hcsh010gdwvto3xtrwl 0 881340 7864927 7860565 2024-11-26T17:41:18Z Ələddin.Məlikov 87736 /* Haqqında */ 7864927 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim}} '''Toşihiko İzutsu''' ({{DVTY}}) — Yapon dilçisi, quranşünas, islamşünas və filosofu. == Haqqında == Onun müqayisəli fəlsəfə və dinlərin müqayisəli tədqiqi sahəsində çoxlu araşdırma və əsərləri var. O Quranı tam formatda yapon dilinə ilk tərcümə edən şəxsdir.<ref name=>{{cite journal|last=Nakamura|first=Kojiro|author-link=Kojiro Nakamura|year=2009|title=The Significance of Toshihiko Izutsu's Legacy for Comparative Religion|url=https://journals.iium.edu.my/intdiscourse/index.php/id/article/view/75/64|journal=Intellectual Discourse|volume=17|issue=2|pages=147–158}}</ref> == Həmçinin bax == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} amshtahd5gl0nadatk4cy1hf23awdqm 7864929 7864927 2024-11-26T17:43:11Z Ələddin.Məlikov 87736 7864929 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Toşihiko İzutsu''' ({{dil-Ja|井筒 俊彦}}{{DVTY}}) — Yapon dilçisi, quranşünas, islamşünas və filosofu. == Haqqında == Onun müqayisəli fəlsəfə və dinlərin müqayisəli tədqiqi sahəsində çoxlu araşdırma və əsərləri var. O Quranı tam formatda yapon dilinə ilk tərcümə edən şəxsdir.<ref name=>{{cite journal|last=Nakamura|first=Kojiro|author-link=Kojiro Nakamura|year=2009|title=The Significance of Toshihiko Izutsu's Legacy for Comparative Religion|url=https://journals.iium.edu.my/intdiscourse/index.php/id/article/view/75/64|journal=Intellectual Discourse|volume=17|issue=2|pages=147–158}}</ref> == Həmçinin bax == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} nhoc80jzexcmuy4gm8airs4au4s75qf 7864932 7864929 2024-11-26T17:45:15Z Ələddin.Məlikov 87736 7864932 wikitext text/x-wiki {{Alim}} '''Toşihiko İzutsu''' ({{dil-ja|井筒 俊彦}}; {{DVTY}}) — Yapon dilçisi, quranşünas, islamşünas və filosofu. == Haqqında == Onun müqayisəli fəlsəfə və dinlərin müqayisəli tədqiqi sahəsində çoxlu araşdırma və əsərləri var. O Quranı tam formatda yapon dilinə ilk tərcümə edən şəxsdir.<ref name=>{{cite journal|last=Nakamura|first=Kojiro|author-link=Kojiro Nakamura|year=2009|title=The Significance of Toshihiko Izutsu's Legacy for Comparative Religion|url=https://journals.iium.edu.my/intdiscourse/index.php/id/article/view/75/64|journal=Intellectual Discourse|volume=17|issue=2|pages=147–158}}</ref> == Həmçinin bax == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} rqji20pq7rplfftc3kwfhawknwyg14m 0 881590 7865019 7864406 2024-11-26T19:44:43Z Bikar 250702 7865019 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş siyahı namizədi}} [[Fayl:Apple logo black.svg|thumb|"Apple" loqosu]] [[Fayl:Apple Headquarters in Cupertino.jpg|thumb|"Apple"ın keçmiş qərargahı]] "[[Apple]]" dünyanın ən böyük [[texnologiya]] [[şirkət|şirkətlərindən]] biri kimi müxtəlif texnologiya və xidmətlər sahəsində innovativ məhsullar yaratmaq üçün bir çox şirkətləri satın almışdır. Bu satınalmalar əsasən texnologiya təkmilləşdirilməsi<ref>{{Cite web|url=http://www.time.com:80/time/80days/760401.html|archive-url= https://web.archive.org/web/20030417194017/http://www.time.com/time/80days/760401.html |url-status=dead |archive-date=April 17, 2003 |title= TIME: 80 Days That Changed the World, April 1, 1976: Apple Computer Boots Up|date=April 17, 2003|access-date=October 20, 2018 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11507451/Apple-celebrates-39th-year-on-April-1.html |title= Apple celebrates 39th year on April 1|last=Williams|first=Rhiannon|journal= Daily Telegraph|date=April 1, 2015|access-date=October 20, 2018|language=en-GB |issn= 0307-1235 }}</ref>, yeni məhsulların inkişafı və mövcud [[Bazar iqtisadiyyatı|bazar mövqeyinin]] gücləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilmişdir.<ref name=businessweek /> "Apple"ın [[proqram]] məhsullarına "[[macOS]]", "[[iOS]]", "[[iPadOS]]", "[[tvOS]]" və "[[watchOS]]" [[Əməliyyat sistemi|əməliyyat sistemləri]], "[[iTunes]]" media pleyeri, "[[Safari (brauzer)|Safari]]" [[Veb-brauzer|veb-brauzeri]] və iLife [[media]] və yaradıcı proqramlar dəsti daxildir. 2024-cü ilin noyabrına olan məlumata görə<ref name=businessweek>{{cite web|access-date=June 26, 2008 |url=http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |title= What to Do with Apple's Cash |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |date=March 1, 2007 |author=Hesseldahl, Arik |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080514121620/http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |archive-date= May 14, 2008 }}</ref>, "Apple" 100-dən çox şirkəti satın alıb. Alışların faktiki sayı yəqin ki, daha yüksəkdir, çünki "Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır. "Apple" iki [[Səhm|yarı-səhmli]] ortaqlıq yaradıb və əvvəllər mövcud olan üç şirkətdə səhm paylarını satın almaq təklifini üç dəfə imtina etmişdir. "Apple" tərəfindən birləşdirilən və satın alınalarının əksəriyyətinin [[maliyyə]] təfərrüatlarını açıqlamır.<ref name="Beats">{{cite web|url=https://www.engadget.com/2014/05/28/apple-acquires-beats-electronics-for-3-billion/ |title=Apple acquires [[Beats Electronics]] for $3 billion |website=[[Engadget]] |date=August 1, 2014 |access-date=August 1, 2014}}</ref> "Apple" tez-tez satınalma barədə detalları açıqlamır və kiçik miqyaslı startapları əldə etməyi üstün tutur. Şirkət texnologiyalarını və məhsul təkliflərini təkmilləşdirmək üçün hər il bir neçə satınalma həyata keçirir.<ref>{{Cite web|url=https://investor.apple.com/investor-relations/faq/ |title= Apple – Frequently Asked Questions|website=investor.apple.com|language=en-US|access-date=October 20, 2018}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/460775/today-in-apple-history-apple-becomes-a-corporation/|title=Today in Apple history: Apple becomes a corporation {{!}} Cult of Mac|date=January 3, 2018|work=Cult of Mac|access-date=October 20, 2018|language=en-US}}</ref> Satınalmalar əsasən [[süni intellekt]], [[Artırılmış reallıq|artırılmış reallıq]] (AR), [[maşın öyrənməsi]], [[Musiqi texnologiyaları|musiqi texnologiyaları]] və istifadəçi təcrübəsinin inkişafına yönəlib. "Apple"ın biznes fəlsəfəsi şirkətin mövcud layihələrinə asanlıqla inteqrasiya oluna bilən kiçik şirkətləri əldə etməkdir. Məsələn, "Apple" 2002-ci ildə "[[Emagic]]" və onun peşəkar musiqi proqramı "[[Logic Pro]]"nu əldə etmişdir. iLife proqram dəstinin ayrılmaz hissəsi olan və hazırda "iOS" və "macOS" üçün aparıcı [[Rəqəmsal audio stansiyası|rəqəmsal audio stansiyalardan]] biri olan "[[GarageBand]]" üçün proqram təminatının yaradılmasına daxil edilmişdir. Şirkət ilk alışını 2 mart 1988-ci ildə şəbəkə innovasiyalarını satın alaraq etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/06/apple-buys-a-company-every-few-weeks-says-ceo-tim-cook.html|title=Apple buys a company every few weeks, says CEO Tim Cook|last=Feiner|first=Lauren|date=2019-05-06|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref> 2013-cü ildə "Apple" on üç şirkət satın aldı. "Apple"ın ən böyük alışı 2014-cü ilin avqustunda 3 milyard dollara Beats Electronics oldu.<ref name=4qresults>{{cite web|access-date=June 26, 2008|url=https://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|title=Apple Reports Fourth Quarter Results |publisher=[[Apple Inc.]]|date=October 22, 2007 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080517125920/http://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|archive-date=May 17, 2008|df= mdy-all }}</ref>"Apple" tərəfindən alınan bütün şirkətlərdən 71-i ABŞ-də yerləşirdi. 2019-cu ilin may ayının əvvəlində "Apple"ın baş direktoru [[Tim Kuk]] [[CNBC]]-yə bildirib ki, "Apple" orta hesabla hər iki-üç həftədən bir şirkət alır və təkcə son altı ayda 20–25 şirkət satın almışdır. == Satınalınanlar == {{Sticky header}} {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header" |- ! ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! data-source-type="number" | Dəyəri ([[Dollar|USD]]) ! class="unsortable" |İstinadlar ! Əldə olunan məhsullar |- |1 | {{dts|1988|3|2}} | Network Innovations | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090417010528/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |url-status=dead |archive-date=April 17, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Network Innovations Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> |Məlumat Giriş Dili (DAL) |- |2 | {{dts|1988|6|7}} | Orion Network Systems | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213913/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Orion Network Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | SNA*ps |- |3 | {{dts|1988|6|27}} | Styleware<ref group="qeyd" name="Claris">Apple törəmə şirkəti "[[Claris]]" tərəfindən alınıb</ref> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212118/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Styleware Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[AppleWorks]] GS, [[iWork]], [[iLife]] |- |4 | {{dts|1988|7|11}} | Nashoba Systems<ref group=qeyd name=Claris /> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215416/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Nashoba Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[FileMaker]] |- |5 | {{dts|1989|1|3}} | Coral Software | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213845/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Coral Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|url= http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20170227195855/http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |url-status=live |archive-date=February 27, 2017 |title=The Long View: Macintosh Common Lisp |publisher=The Long View |access-date=June 23, 2017 |df= mdy-all }}</ref> | [[Macintosh Common Lisp]] |- |6 | {{dts|1997|2|7}} | [[NeXT]] | [[Unix-like]] aparat və proqram platforması | {{USA}} |align="right"| {{nts|404000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213855/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NeXT Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Mac OS X]]/[[macOS]], [[Darwin (operating system)|Darwin]], [[iOS]], [[tvOS]], [[watchOS]], [[audioOS]], [[visionOS]] |- |7 | {{dts|1997|9|2}} | [[Power Computing Corporation]] | [[Macintosh clone]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|110000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212050/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Power Computing-Clone-Making from Power Computing Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2001 |url= https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000091205701544436/a2066171z10-k405.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | align="center"| — |- |8 | {{dts|1999|1|8}} | Xemplar Education | Proqram təminatı | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4926000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215403/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires remaining interest in Xemplar Education Ltd from Morgan Stanley |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |9 | {{dts|1999|11|3}} | Raycer Graphics | Kompüter qrafik çipləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215347/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Raycer Graphics |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |10 | {{dts|2000|1|7}} | NetSelector | Internet proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213901/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NetSelector |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |11 | {{dts|2000|4|11}} | Astarte-DVD Authoring Software<ref group=qeyd>Astarte-dən alınıb</ref> | Proqram təminatı | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212046/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Astarte-DVD Authoring Software from Astarte GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[DVD Studio Pro]], [[iDVD]] |- |12 | {{dts|2000}} (Q4) | [[SoundJam MP]]<ref group="qeyd">"[[Casady & Greene]]" şirkətindən almışdır</ref> | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |title= Apple Acquires SoundJam, Programmer for iMusic |publisher=[[AppleInsider]] |date=January 8, 2001 |access-date=April 23, 2012 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20120119082331/http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |archive-date= January 19, 2012 }}</ref> | [[iTunes]] |- |13 | Early {{dts|2001}} | Bluefish Labs | Məhsuldarlıq proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.bluefishlabs.com |title=We've been acquired! |publisher=Bluefish Labs |access-date=June 4, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20011129200534/http://www.bluefishlabs.com/ |archive-date=November 29, 2001 |url-status=dead |df= mdy-all }}</ref> | [[iWork]] |- |14 | {{dts|2001|5|11}} | bluebuzz | [[İnternet xidmət provayderi]] (İXP) | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212147/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Network Innovations Corp acquires bluebuzz.com Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |15 | {{dts|2001|7|9}} | [[Spruce Technologies]]<ref group=qeyd>Yaponiya Məlumat Emalı Xidmətindən alınıb</ref> | Qrafik proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|14900000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212059/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Spruce Technologies Inc from JBIS Holdings Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2002">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2002|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746902007674/a2096490z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | [[DVD Studio Pro]] |- |16 | {{dts|2001|12|31}} | PowerSchool | Onlayn məlumat sistemləri xidmətləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|66100000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213917/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires PowerSchool Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[PowerSchool]] |- |17 | {{dts|2002|2|1}} | [[Nothing Real]] | Xüsusi effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213906/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Nothing Real LLC |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Shake (software)|Shake]] |- |18 | {{dts|2002|4|4}} | Zayante | [[FireWire]] çipləri və proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|13000000}}<ref group="qeyd">Rəqəm heç kim tərəfindən təsdiqlənməsinə baxmayaraq faktiki birləşmiş qiymət Zayante, Silicon və Prismo şirkətləri üçün 20.000.000 dollardır.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212104/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Zayante Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2003">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]] |date=December 18, 2003|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746903041604/a2124888z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Apple Acquires Zayante|publisher=[[Apple Inc.]]|date=April 4, 2002 |url= https://www.apple.com/pr/library/2002/04/04Apple-Acquires-Zayante.html |access-date= June 2, 2014 }}</ref> | [[IEEE 1394|FireWire]] |- |19 | {{dts|2002|6|11}} | Silicon Grail Corp-Chalice<ref group="qeyd">"[[Silicon Grail]]" şirkətindən almışdır</ref><ref group="qeyd" name="auto">"SEC Filing"-ə görə yalnız "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqları əldə edilmişdir". Bütün şirkət deyil.</ref> | Rəqəmsal effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1">Zayante, Silicon və Prismo-dan "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqlarının" ümumi dəyəri hər bir şirkət üçün deyil, hər üçü üçün birlikdə 20.000.000 ABŞ dolları təşkil etmişdir.</ref> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215352/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Silicon Grail Corp-Chalice from Silicon Grail Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Motion|Motion]] |- |20 | {{dts|2002|6|20}} | Propel Software | Simsiz daşıyıcılar üçün internet və şəbəkə optimallaşdırılması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20081220124355/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |url-status=dead |archive-date=December 20, 2008 |title=Apple Computer Inc acquires Propel Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Safari (brauzer)|Safari]] |- |21 | {{dts|2002|6|21}} | Prismo Graphics<ref group="qeyd" name="auto"/> | Film və video üçün xüsusi effektli başlıq proqramı | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1"/> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web|url=http://www.osnews.com/story/1251|title=Apple Purchases Prismo Graphics|publisher=[[OSNews]]}}</ref> | [[LiveType]] |- |22 | {{dts|2002|7|1}} | [[Emagic]] | Musiqi yaratma proqramı | {{DEU}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213854/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Emagic Soft-und Hardware GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |23 | {{dts|2005|3}} | SchemaSoft | Proqram təminatı | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/Apple-swallows-SchemaSoft/2100-1047_3-5630368.html|title=Apple swallows SchemaSoft|publisher=[[CNET]]|access-date=January 23, 2010}}</ref> | [[iWork]] |- |24 | {{dts|2005|4}} | [[FingerWorks]] | Jest tanıma şirkəti | {{USA}} |align="center"| —<!--25 times revenue.--> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://appleinsider.com/articles/10/01/23/inside_the_multitouch_fingerworks_tech_in_apples_tablet |title= Inside the multitouch FingerWorks tech in Apple's tablet |publisher=[[AppleInsider]] |date= January 23, 2010 |access-date= May 4, 2013 }}</ref><ref>{{cite magazine |url= http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |archive-url= https://archive.today/20140604014433/http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |url-status= dead |archive-date= June 4, 2014 |title= Company Overview of FingerWorks Inc. |journal=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=June 3, 2014 }}</ref> | [[iOS]] |- |25 | {{dts|2006|10|16}} | [[Silicon Color]] | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|title=Apple Computer Inc acquires Silicon Color Inc|publisher=[[Thomson Financial]]|access-date=October 21, 2008|archive-url=https://archive.today/20120225121803/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|archive-date=February 25, 2012|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> | [[Color (proqram təminatı)|Color]] |- |26 | {{dts|2006|12|04}} | [[Proximity Worldwide|Proximity]] | Proqram təminatı | {{AUS}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macobserver.com/article/2006/12/05.2.shtml|title=Apple Acquires Proximity|publisher=Mac Observer|access-date=October 21, 2008}}</ref> | [[Final Cut Server]] |- |27 | {{dts|2008|4|24}} | [[P.A. Semi]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|278000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|title=Apple acquires low-power chip designer PA Semi|publisher=[[CNet]]|access-date=April 9, 2010|archive-date=November 10, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131110194132/http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/features/2016-johny-srouji-apple-chief-chipmaker/|title=The Most Important Apple Executive You've Never Heard Of|website=[[Bloomberg.com]]|access-date=June 18, 2016}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |28 | {{dts|2009|07|7}} | Placebase | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |title= Apple purchased Placebase in July to replace Google Maps? |publisher=[[Computerworld]] |access-date= September 30, 2009 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20091002133826/http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |archive-date= October 2, 2009 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |29 | {{dts|2009|12|04}} | [[Lala (website)|Lala.com]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|17000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2009/12/04/apple-acquires-lala|title=Apple Inc acquires LaLa.com|publisher=[[TechCrunch]]|date=December 4, 2009|access-date=December 4, 2009|df=mdy-all}}</ref> | [[iCloud]], [[iCloud#iTunes Match|iTunes Match]] |- |30 | {{dts|2010|1|5}} | Quattro Wireless | [[Mobil reklam]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|275000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|title=Apple acquires Quattro Wireless|publisher=[[Reuters]]|date=January 5, 2010|access-date=February 19, 2010|archive-date=October 1, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001190948/http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|url-status=dead}}</ref> | [[iAd]] |- |31 | {{dts|2010|4|27}} | [[Intrinsity]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|121000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/04/28/technology/28apple.html|title=Apple Buys Intrinsity|work=[[New York Times]]|date=April 27, 2010|access-date=April 27, 2010|first1=Ashlee|last1=Vance|author-link=Ashlee Vance|first2=Brad|last2=Stone}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |32 | {{dts|2010|4|27}} | [[Siri]] | Səslə idarəetmə proqramı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/venturecapital/2010/04/28/apple-moves-deeper-into-voice-activated-search-with-siri-buy|title=Apple Moves Deeper Into Voice-Activated Search With Siri Buy|work=[[Wall Street Journal]]|date=April 28, 2010 |access-date= April 28, 2010|first=Timothy|last=Hay}}</ref> | [[Siri]] |- |33 | {{dts|2010|5|10}} | Gipsy Moth Studios | Tətbiq regionallaşdırma firması | {{USA}} |align="right"| {{nts|12000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://acquiredby.co/apple-acquisitions/gipsy-moth-studios/2016/|title=Gipsy Moth Studios acquired by Apple {{!}} AcquiredBy|work=AcquiredBy|access-date=August 31, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |34 | {{dts|2010|7|14}} | Poly9 | Veb əsaslı xəritəçəkmə | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/10/07/14/apple_acquires_online_mapping_company_poly9_report.html|title=Apple acquires online mapping company Poly9 – report|publisher=[[AppleInsider]]|date=July 14, 2010|access-date=August 1, 2010}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |35 | {{dts|2010|9|20}} | [[Polar Rose (facial recognition)|Polar Rose]] | [[Üzün tanınması]] | {{SWE}} |align="right"| {{nts|29000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2010/09/20/apple-acquires-face-recognition-firm-polar-rose|title=Apple acquires face-recognition firm Polar Rose|publisher=[[VentureBeat]]|date=September 20, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |36 | {{dts|2010|9|14}} | IMSense | [[Yüksək dinamik diapazonu|Yüksək dinamik diapazon]]lu (HDR) fotoqrafiya | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.silicontap.com/apple_buys_imsense_ltd_/s-0031008.html|title=Apple Buys Imsense Ltd|publisher=Silicon Tap|date=September 14, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |37 | {{dts|2011|8|1}} | C3 Technologies | 3D xəritəçəkmə | {{SWE}} |align="right"| {{nts|267000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2011/10/29/apple-acquired-mind-blowing-3d-mapping-company-c3-technologies-looking-to-take-ios-maps-to-the-next-level|title=Apple acquired mind-blowing 3D mapping company C3 Technologies, looking to take iOS Maps to the next level|publisher=[[9to5Mac]]|date=October 29, 2011|access-date=October 31, 2011}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]] |- |38 | {{dts|2011|12|20}} | [[Anobit]] | [[Fləş-yaddaş]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|500000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.slashgear.com/apple-picks-up-anobit-for-flash-memory-20203562|title=Apple picks up Anobit for Flash Memory|publisher=SlashGear|date=December 20, 2011|access-date=December 20, 2011}}</ref> | [[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |39 | {{dts|2012|2|23}} | [[Chomp (search engine)|Chomp]] | Proqram axtarış maşını | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |title=Apple Is Said to Pay About $50 Million for Search Startup Chomp |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=February 23, 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120225065659/http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |archive-date=February 25, 2012 }}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |40 | {{dts|2012|6|2}} | Redmatica | Audio | {{ITA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2012/06/08/apple-acquired-music-editing-software-firm-redmatica-closes-product-support-will-end-on-12-june|title=Apple-acquired music editing software firm Redmatica closes; product support will end on June 12|date=8 June 2012|publisher=[[The Next Web]]|access-date=June 8, 2012}}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |41 | {{dts|2012|7|27}} | [[AuthenTec]] | PC və mobil təhlükəsizlik məhsulları | {{USA}} |align="right"| {{nts|356000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.theverge.com/2012/7/27/3193078/apple-purchases-authentec-356-million|title=Apple buys patent-rich security firm Authentec for $356 million|date=27 July 2012|publisher=[[The Verge]]|access-date=July 27, 2012}}</ref> | [[Touch ID]] |- |42 | {{dts|2012|9|27}} | Particle | [[HTML5]] Veb proqram firması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57533825-37/apple-snaps-up-celebrity-backed-web-app-firm-particle|title=Apple snaps up celebrity-backed Web app firm Particle|publisher=[[CNet]]|access-date=October 16, 2012}}</ref> | [[iCloud]], [[iAd]] |- |43 | {{dts|2013}} | Novauris Technologies | [[Nitqin tanınması]] | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/04/03/speech-recognition-pioneer-novauris-bought-by-apple-team-now-works-on-siri/|title=Speech Recognition Pioneer Novauris Bought By Apple, Team Now Works On Siri|first=Sarah |last=Perez|website=[[TechCrunch]] |date=April 3, 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2014/04/03/apple-acquires-novauris-speech-recognition/|title=Apple Acquired Speech Recognition Firm Novauris Last Year for Siri Team|first=Juli |last=Clover|website=[[MacRumors]]|date=April 3, 2014}}</ref> | [[Siri]] |- |44 | {{dts|2013}} | OttoCat | [[Axtarış sistemi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2015/04/06/ottocat-apple/|title=Apple Acquired Search Startup Ottocat To Power The 'Explore' Tab In The App Store|first=Ingrid |last=Lunden|website=[[TechCrunch]]|date=April 6, 2015}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |45 | {{dts|2013|3|23}} | WiFiSlam | Daxili yerləşmə | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/digits/2013/03/23/apple-acquires-indoor-location-company-wifislam|title=Apple Acquires Indoor Location Company WifiSLAM|work=[[Wall Street Journal]]|date=23 March 2013|access-date=March 23, 2013|last1=Lessin|first1=Jessica E.}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |46 | {{dts|2013|7|19}} | Locationary | Xəritələr | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20130719/apple-acquires-local-data-outfit-locationary|title=Apple Acquires Local Data Outfit Locationary|publisher=[[All Things Digital]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |47 | {{dts|2013|7|19}} | [[HopStop.com]] | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-07-19/apple-said-to-buy-hopstop-pushing-deeper-into-maps.html|title=Apple Said to Buy HopStop, Pushing Deeper Into Maps|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |48 | {{dts|2013|8|01}} | Passif Semiconductor | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.engadget.com/2013/08/01/apple-acquires-passif-semiconductor|title=Apple acquires wireless chip maker Passif Semiconductor|date=August 2013 |publisher=[[Engadget]]|access-date=August 1, 2013}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |49 | {{dts|2013|8|13}} | Matcha | Media kəşf tətbiqi | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2013/08/13/apple-acquires-matchatv|title=Apple acquires Matcha.tv|publisher=[[VentureBeat]]|date=August 13, 2013|access-date=August 13, 2013}}</ref> | [[Apple TV]] və [[iOS]] üçün [[Apple TV (tətbiqetmə)|TV]] tətbiqetmə |- |50 | {{dts|2013|8|22}} | Embark | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://jessicalessin.com/2013/08/22/exclusive-apple-buys-another-map-app-embark|title=Exclusive: Apple Buys (Another) Map App, Embark|first=Jessica|last=Lessin|date=August 22, 2013|access-date=August 22, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |51 | {{dts|2013|8|28}} | AlgoTrim | Mobil [[verilənlərin sıxlaşdırılması]] | {{SWE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2013/08/28/apple-reportedly-acquires-swedish-firm-algotrim-a-company-that-does-mobile-media-and-data-compression|title=Apple Reportedly Acquires Swedish Firm AlgoTrim, A Company That Does Mobile Media And Data Compression |work=[[TechCrunch]] |first=Darrell|last=Etherington|date=August 28, 2013|access-date=August 28, 2013}}</ref> | [[iOS]] |- |52 | {{dts|2013|10|3}} | [[Cue (search engine)|Cue]] | [[Şəxsi köməkçi]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/13/10/03/rumor-apple-may-have-acquired-personal-assistant-app-cue-for-at-least-35m|title=Apple acquires personal assistant app Cue for at least $35M [u]|publisher=[[AppleInsider]]|date=October 3, 2013 |access-date= October 3, 2013}}</ref> | [[Siri]] |- |53 | {{dts|2013|11|24}} | [[PrimeSense]] | [[3D strukturlaşdırılmış işıq skaneri]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|360000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131124/apple-confirms-acquisition-of-3d-sensor-startup-primesense/|title=Apple Confirms Acquisition of 3-D Sensor Startup PrimeSense|publisher=[[AllThingsD]]|date=November 24, 2013|access-date=November 24, 2013}}</ref> | [[Face ID]], TrueDepth<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/12/iphone-x-basically-has-a-kinect-on-the-front-to-enable-faceid/|title=iPhone X basically has a Kinect on the front to enable Face ID|last=Coldewey|first=Devin|work=[[TechCrunch]] |access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.extremetech.com/mobile/255771-apple-iphone-x-truedepth-camera-works|title=How Apple's iPhone X TrueDepth Camera Works – ExtremeTech|date=September 14, 2017|work=[[ExtremeTech]]|access-date=October 31, 2017|language=en-US}}</ref> |- |54 | {{dts|2013|12|02}} | [[Topsy (analytics)|Topsy]] | [[Analitika]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2013/12/02/apple-acquires-social-analytics-firm-topsy-for-200-million|title=Apple Acquires Social Analytics Firm Topsy for $200 Million|publisher=[[MacRumors]]|date=December 2, 2013|access-date=December 3, 2013}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]], [[Apple Music]], [[iTunes Store]]<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2015/12/15/rip-topsy/|title=Topsy, The Popular Social Analytics Service Bought By Apple, Closes Down|last=Russell|first=Jon|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 23, 2017|language=en}}</ref> |- |55 | {{dts|2013|12|23}} | BroadMap | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital">{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131223/apple-did-indeed-acquire-broadmap-and-catch-earlier-this-year/|title=Apple Did Indeed Acquire BroadMap and Catch Earlier This Year|publisher=[[All Things Digital]]|date=December 23, 2013|access-date=December 23, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |56 | {{dts|2013|12|23}} | Catch.com | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital"/> | [[Siri]] |- |57 | {{dts|2013|12}} | Acunu | Verilənlər bazası analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-25/apple-s-foundationdb-acquisition-builds-on-earlier-database-buy|title=Apple's FoundationDB Acquisition Builds on Earlier Database Buy|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|date=March 25, 2015|access-date=January 28, 2016}}</ref> | [[iCloud]] |- |58 | {{dts|2014|1|04}} | SnappyLabs | Şəkil proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/01/04/snappylabs/|title=Apple Acquires Rapid-Fire Camera App Developer SnappyLabs|publisher=[[TechCrunch]]|date=January 4, 2014|access-date=January 4, 2014}}</ref> | [[IPhone#Camera|Camera]] |- |59 | {{dts|2014|2|21}} | Burstly | [[Proqram təminatı testi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2014/02/21/apple-confirms-acquired-testflight-creator-burstly/|publisher=[[The Next Web]]|date=February 21, 2014|access-date=February 21, 2014|title=Apple confirms that it has acquired TestFlight creator Burstly}}</ref> | [[TestFlight]], [[iOS App Store|App Store]] |- |60 | {{dts|2014|5|2}} | LuxVue Technology | [[MicroLED]] displeylər | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/05/02/apple-acquires-power-efficient-led-tech-company-luxvue/|publisher=[[TechCrunch]]|date=May 2, 2014|title=Apple Acquires Power Efficient LED Tech Company LuxVue}}</ref> | [[MacBook Pro (Apple silicon)]], [[iPad Pro (5th generation)]] |- |61 | {{dts|2014|6|6}} | [[Spotsetter]] | Sosial axtarış motoru | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/06/06/spotsetter-a-social-search-engine-for-places-acquired-by-apple/?ncid=rss |title=Apple Acquires Spotsetter, A Social Search Engine For Places |website=[[Engadget]] |date=June 6, 2014}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |62 | {{dts|2014|6|29}} | [[Swell Radio|Swell]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://money.cnn.com/2014/07/29/technology/innovationnation/apple-swell/index.html?source=yahoo_quote |title=Apple buffs up radio service with string of acquisitions |website=[[CNN Money]] |date=June 29, 2014}}</ref> | [[Apple Music]] |- |63 | {{dts|2014|6|29}} | BookLamp | Kitab analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.fool.com/investing/general/2014/07/29/is-apple-preparing-to-challenge-amazons-book-busin.aspx |title=Is Apple Preparing to Challenge Amazon's Book Business? |website=The Motley Fool |date=June 29, 2014}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2014/07/25/apple-booklamp/|title=Apple Secretly Acquired "Pandora For Books" Startup BookLamp To Battle Amazon|last=Constine|first=Josh|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> | [[Apple Books|iBooks]] |- |64 | {{dts|2014|8|1}} | [[Beats Electronics]] | [[Qulaqlıq]], [[musiqi yayım xidməti]] ([[Beats Music]]) | {{USA}} |align="right"| {{ntsh|3000000000}}3,000,000,000 |align="center"|<ref name="Beats"/> | [[iPhone]], [[iTunes]], [[Apple Music]] |- |65 | {{dts|2014|9|23}} | Prss | Rəqəmsal jurnal | {{NED}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://thenextweb.com/apple/2014/09/24/apple-acquires-digital-magazine-startup-prss/ | title=Apple acquires digital magazine startup Prss | work=[[The Next Web]] | date=September 23, 2014 | access-date=September 24, 2014}}</ref> |[[Apple News]]<ref>{{Cite web|url=http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2017/07/apple-acquired-prss-in-2014-and-today-their-invention-that-became-apple-news-was-published-by-uspto.html|title=Apple Acquired Prss in 2014 and today their Invention that became 'Apple News' was Published by USPTO|website=Patently Apple|access-date=November 23, 2017}}</ref> |- |66 | {{dts|2014}} | Dryft | Ekran klaviaturası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://techcrunch.com/2015/04/08/apple-quietly-bought-dryft-a-keyboard-app/#.hzgvrt:9hQB | title=Apple Quietly Bought Dryft, A Keyboard App | work=[[TechCrunch]] | date=April 8, 2015}}</ref> | [[iOS]] Klaviatura |- |67 | {{dts|2015|1}} | Camel Audio | Audio plaginlər və səs kitabxanaları | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=http://www.businessinsider.in/Apple-has-acquired-London-music-production-software-company-Camel-Audio/articleshow/46355085.cms | title=Apple has acquired London music production software company Camel Audio | website=[[Business Insider]] | date=February 24, 2015}}</ref> | [[Logic Pro]] |- |68 | {{dts|2015|1|21}} | Semetric | Musiqi analitikası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://blogs.wsj.com/digits/2015/01/21/apple-buys-semetric-gearing-up-to-take-on-spotify/ | title=Apple buys the British startup behind music analytics service Musicmetric | work=[[The Wall Street Journal]] | date=January 21, 2015}}</ref><ref>{{Cite news|url = https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11359734/Apple-buys-UK-music-start-up-Semetric.html|title = Apple buys UK music start-up Semetric|work = [[The Daily Telegraph|The Telegraph]] }}</ref> | [[Apple Music]], [[iTunes Store]] |- |69 | {{dts|2015|3|24}} | [[FoundationDB]] | [[Verilənlər bazası]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/03/24/apple-acquires-durable-database-company-foundationdb/ | title=Apple Acquires Durable Database Company FoundationDB | website=[[TechCrunch]] | date=March 24, 2015}}</ref> | [[iMessage]] Bekend |- |70 | {{dts|2015|4|14}} | LinX | [[Kamera]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.wsj.com/articles/apple-buys-israeli-camera-technology-company-linx-1429037790 | title=Apple Buys Israeli Camera-Technology Company LinX | website=[[The Wall Street Journal]] | date=April 14, 2015}}</ref> |[[IPhone#Camera|iPhone Camera]] |- |71 | {{dts|2015|4}} | Coherent Navigation | [[GPS]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.engadget.com/2015/05/17/apple-reportedly-buys-coherent-navigation/??ncid=rss_full | title=Apple bought a company focused on super-accurate GPS | website=[[Engadget]] | date=May 17, 2015}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |72 | {{dts|2015|5}} | [[Metaio GmbH|Metaio]] | Artırılmış reallıq | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/05/28/apple-metaio/#.vulktq:AlFK/ | title=Apple Acquires Augmented Reality Company Metaio | website=[[TechCrunch]] | date=May 28, 2015}}</ref> | [[ARKit]] |- |73 | {{dts|2015|9}} | Mapsense | Xəritəçəkmə vizuallaşdırılması və məlumatların toplanması | {{USA}} |align="right"| {{nts|25000000}}-30,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web |title= Apple acquires mapping visualisation startup Mapsense |url= https://www.zdnet.com/article/apple-acquires-mapping-visualisation-startup-mapsense/ |website=[[ZDNet]] |access-date= September 27, 2015 }}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.eweek.com/mobile/apple-opening-its-first-europe-based-ios-app-development-facility.html |title= Apple Opening Its First Europe-Based iOS App Development Facility |website=[[eWeek]] |access-date= June 3, 2016 }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |74 | {{dts|2015|9}} | VocalIQ | Nitq texnologiyası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/02/apple-enhances-siri-team-with-purchase-of-vocaliq-a-car-focused-british-speech-tech-firm|title=Apple enhances Siri team with purchase of VocalIQ, a car-focused British speech tech firm |date= October 2, 2015|website=[[AppleInsider]]}}</ref> | [[Siri]] |- |75 | {{dts|2015|9}} | Perceptio | [[Machine learning]], [[Kompüter görünüşü]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/05/apple-buys-machine-learning-firm-perceptio-smartphone-ai |title= Apple buys machine learning firm Perceptio, suggests development of imaging AI|website=[[AppleInsider]]|date= 5 October 2015|language=en-US|access-date= November 23, 2017}}</ref> | [[Face ID]], [[Animoji]], Şəkillər |- |76 |{{dts|2015|11}} |Faceshift |Real vaxtda hərəkəti tutma |{{CHE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|title = Apple Has Acquired Faceshift, Maker Of Motion Capture Tech Used In Star Wars|url = https://techcrunch.com/2015/11/24/apple-faceshift/|website =[[TechCrunch]] |access-date = November 25, 2015|first1 = Ingrid|last1 = Lunden|first2 = Natasha|last2 = Lomas| date=25 November 2015 }}</ref><ref>{{Cite web|title = Opinion: Why has Apple bought Faceshift? Six intriguing possibilities …|url = http://9to5mac.com/2015/11/25/opinion-apple-faceshift-reasons/|website =[[9to5Mac]] |date = 25 November 2015|access-date = November 25, 2015}}</ref> |[[Animoji]] |- |77 |{{dts|2016|1|7}} |Emotient |[[Emosiyaların tanınması]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple wants to get better at reading your face |url = http://www.cnet.com/news/apple-wants-to-get-better-at-reading-your-face/ |website=[[CNET]] |access-date = January 25, 2016}}</ref><ref>{{Cite news|title = Apple Buys Artificial-Intelligence Startup Emotient |url = https://www.wsj.com/articles/apple-buys-artificial-intelligence-startup-emotient-1452188715 |newspaper =[[Wall Street Journal]] |access-date = January 25, 2016|issn = 0099-9660|first1 = Rolfe|last1 = Winkler|first2 = Daisuke|last2 = Wakabayashi |first3 = Elizabeth|last3 = Dwoskin}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.yahoo.com/tech/apple-decided-copy-samsung-change-214503672.html |title= Apple decided to copy Samsung for a change |work=[[Yahoo!]] |date= 31 August 2016 |access-date= September 1, 2016 }}</ref> |[[Face ID]], [[Animoji]]<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/09/12/animoji-iphonex-face-sensing-tech|title=The weirdest feature about iPhone X? Animated emojis|last=Kaufman|first=Mark|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> |- |78 |{{dts|2016|1|28}} |LearnSprout |Təhsil texnologiyası |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2016/01/28/apple-acquires-education-startup-learnsprout/|title=Apple Acquires Education Startup LearnSprout|last=Loizos|first=Connie|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/418995/apples-classroom-app-for-ipad-lands-on-app-store/|title=Apple's Classroom app for iPad lands on App Store {{!}} Cult of Mac|date=March 21, 2016|work=[[Cult of Mac]]|access-date=November 23, 2017|language=en-US}}</ref> | Classroom iPad App |- |79 |{{dts|2016|1|29}} |Flyby Media |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple acquires spatial perception startup Flyby Media, reportedly has a secret VR team |url = https://venturebeat.com/2016/01/29/apple-acquires-spatial-perception-startup-flyby-media-reportedly-has-a-secret-vr-team/ |website = [[VentureBeat]] |date = 29 January 2016 |access-date = January 30, 2016 }}</ref> | [[ARKit]] |- |80 |{{dts|2016|2|3}} |LegbaCore |Platformanın təhlükəsizliyi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="g360-legba">{{cite web|title=Apple Buys Security Firm LegbaCore That Exposed Vulnerabilities in OS X |url= http://gadgets.ndtv.com/laptops/news/apple-buys-security-firm-legbacore-that-exposed-vulnerabilities-in-os-x-797979 |website= Gadgets360 |date= 3 February 2016 |publisher=[[NDTV]] |access-date= March 25, 2017 }}</ref> |Apple kompüterlərində ifşa edilmiş proqram təminatı istismarı.<ref name="g360-legba"/> |- |81 |{{dts|2016|8|5}} |[[GraphLab|Turi]] |[[Machine learning]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/05/apple-acquires-turi-a-machine-learning-company/|title=Apple acquires Turi, a machine learning company|last=Kumparak|first=Greg|work=[[TechCrunch]]|date=August 5, 2016|language=en-US|access-date=August 5, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/05/apple-acquires-ai-startup-turi/|title=Apple Acquires Machine Learning and AI Startup Turi |last= Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=5 August 2016 |access-date=August 6, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.geekwire.com/2016/machine-learning-startup-dato-changes-name-turi-trademark-battle/|title=Machine learning startup Dato changes name to Turi after trademark battle|date=July 7, 2016 |language=en-US|access-date=August 6, 2016}}</ref> |[[Xcode]], [[iOS 11|Core ML]] |- |82 |{{dts|2016|8|22}} |Gliimpse |Şəxsi sağlamlıq məlumatlarının toplanması şirkəti |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/22/apple-acquired-gliimpse-a-personal-health-data-startup/|title=Apple acquired Gliimpse, a personal health data startup|last=Crook |first=Jordan|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/22/apple-acquires-gliimpse/|title=Apple Acquires Personal Health Data Recording Platform 'Gliimpse'|last=Broussard|first=Mitchel|date=22 August 2016 |access-date=August 23, 2016}}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.fastcompany.com/3062865/tim-cooks-apple/apple-acquires-personal-health-data-startup-gliimpse|title=Apple Acquires Personal Health Data Startup Gliimpse|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 23, 2016}}</ref> |[[HealthKit]], CareKit, ResearchKit |- |83 |{{dts|2016|9|22}} |Tuplejump |[[Maşın öyrənməsi|Machine learning]] |{{IND}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/09/22/apple-acquires-tumplejump/|title=Apple Acquires Machine Learning Startup Tuplejump|last=Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/09/22/apple-acquires-another-machine-learning-company-tuplejump/|title=Apple acquires another machine learning company: Tuplejump|last=Kumparak|first=Greg|website=[[TechCrunch]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref> | [[Siri]], [[iOS 11|CoreML]] |- |84 |{{dts|2016|12|1}} |Indoor.io |Daxili xəritələmə və naviqasiya |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.businessinsider.de/apple-acquired-finnish-company-indoor-io-help-it-map-indoor-spaces-2016-12 |title=Apple secretly acquired a Finnish company to help it map indoor spaces|access-date=December 9, 2016}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]], [[Apple electric car project|Project Titan]] |- |85 |{{dts|2017|3|23}} |[[Workflow (app)|Workflow]] | Avtomatlaşdırma və skript proqramı |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|last1=Panzarino|first1=Matthew|title=Apple has acquired Workflow, a powerful automation tool for iPad and iPhone|url=https://techcrunch.com/2017/03/22/apple-has-acquired-workflow-a-powerful-automation-tool-for-ipad-and-iphone/|work=[[TechCrunch]] |access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Koetsier|first1=John|title=Siri, Book My Vacation: Apple's 'Workflow' Acquisition Hints At Coming AI Feats|url=https://www.forbes.com/sites/johnkoetsier/2017/03/23/siri-book-my-vacation-apples-workflow-acquisition-hints-at-coming-ai-feats/#adf3b19724f4|work=[[Forbes]]|access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref> | [[Shortcuts (app)|Shortcuts]] |- |86 |{{dts|2017|5|8}} |[[Beddit (company)|Beddit]] |Yuxu izləmə avadanlığı |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2017/05/09/apple-acquires-beddit-sleep-tracking-app.html|title=Apple has acquired a sleep-tracking app called Beddit|work=[[CNBC]]|date=May 9, 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.beddit.com/privacy/|title=Beddit Privacy Policy|date=May 8, 2017|website=[[Beddit]]|archive-url= https://web.archive.org/web/20170510133331/https://www.beddit.com/privacy/ |archive-date=May 10, 2017|url-status=live|access-date=December 10, 2018 |df= mdy-all }}</ref> | [[iOS]], [[watchOS]], [[Apple Watch]] |- |87 |{{dts|2017|5|13}} |Lattice Data |Süni intellekt |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.engadget.com/2017/05/13/apple-acquires-lattice-data/|title=Apple's AI acquisition could help Siri make sense of your data|website=[[Engadget]]|last=Fingas|first=Jon|date=May 13, 2017|access-date=May 15, 2017}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |88 |{{dts|2017|6|16}} |SensoMotoric Instruments |Göz izləmə aparat və proqram təminatı |{{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/06/26/apple-acquires-sensomotoric-instruments/|title=Apple Acquires German Eye Tracking Firm SensoMotoric Instruments|date=June 26, 2017|work=[[MacRumors]]|access-date=June 27, 2017|language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[ARKit]] |- |89 |{{dts|2017|9|22}} |Vrvana |Artırılmış reallıq başlığa quraşdırılmış ekran |{{CAN}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/21/apple-acquires-mixed-reality-headset-startup-vrvana-for-30m/ |title= Apple acquired augmented reality headset startup Vrvana for $30M|last=Matney|first=Lucas|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 22, 2017 |language=en}}</ref> |[[ARKit]] |- |90 |{{dts|2017|9|29}} |Regaind |Kompüter görünüşü |{{FRA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/29/apple-quietly-acquires-computer-vision-startup-regaind/|title=Apple quietly acquired computer vision startup Regaind|last=Dillet|first=Romain|date=September 29, 2017|work=[[TechCrunch]]|access-date=September 29, 2017 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |91 |{{dts|2017|10}} |init.ai |Mesajlaşma köməkçisi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|last=Lunden|first=Ingrid|date=January 19, 2018|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 5, 2018 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Siri]] |- |92 |{{dts|2017|10}} |PowerbyProxi |[[İnduktiv yükləmə]] |{{NZL}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/10/25/apple-wireless-charging-acquisition/|title=Apple just bought out a little-known wireless charging company|last=Lieu|first=Johnny|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.stuff.co.nz/technology/98190457/apple-snaps-up-nzs-powerbyproxi|title=Apple snaps up NZ's PowerbyProxi |website=[[Stuff.co.nz]]|date=25 October 2017 |access-date=November 23, 2017}}</ref> |[[iPhone]], [[AirPower (hardware)|AirPower]] |- |93 |{{dts|2017|11|9}} |[[InVisage Technologies]] |Kvant nöqtə əsaslı görüntü sensorları |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/09/apple-has-acquired-imaging-sensor-startup-invisage-technologies/ |title=Apple has acquired imaging sensor startup InVisage Technologies|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018 |language= en-US }}</ref> |[[iPhone]], [[iPad]] |- |94 |{{dts|2017|12|5}} |Pop Up Archive |Rəqəmsal danışıq sözləri axtarmaq üçün alətlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/05/apple-buys-podcast-search-startup-pop-up-archive/|title=Apple buys podcast search startup Pop Up Archive|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Apple Music]] |- |95 |{{dts|2017|12}} |Spektral |Kompüter görünüşü, real vaxt rejimində redaktə |{{DNK}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://borsen.dk/nyheder/avisen/artikel/11/209358/artikel.html|title=Stiftede dansk it-firma for fire år siden og sælger nu til Apple: Ingeniører scorer 200 mio kr|last=Kronenberg|first=Thomas Zigler og Kasper|date=October 10, 2018|access-date=October 10, 2018|language=da}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/10/10/apple-acquires-danish-startup-spektral/ |title=Apple Has Acquired Danish Startup Spektral, Focused on Real-Time 'Green Screen' Technology|access-date=October 10, 2018 |language=en |work=[[MacRumors]] }}</ref><ref>{{Cite news|url=http://fortune.com/2018/10/10/apple-buys-spektral-startup/|title=Apple Secretly Bought Danish Visual Effects Startup Spektral Last Year|work=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]], [[iOS]] |- |96 |2018 |Laserlike |[[Maşın öyrənməsi]] |{{USA}} |align="center"| — |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|title=Apple Purchases Machine Learning Startup Laserlike|last=Clover|first=Juli|website=[[MacRumors]]|date=13 March 2019 |language=en|archive-url=https://archive.today/20190318225430/https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|archive-date=March 18, 2019|url-status=live|access-date=March 18, 2019|df=mdy-all}}</ref> |Siri, CoreML çərçivəsində |- |97 |<!--Early 2018-->{{dts|2018}} |Silk Labs |Süni intellekt, ev monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://venturebeat.com/2018/11/21/apple-reportedly-bought-silk-labs-a-maker-of-privacy-focused-ai-for-devices/|title=Apple reportedly bought Silk Labs, a maker of privacy-focused AI for devices|date=November 21, 2018|work=[[VentureBeat]] |access-date=December 1, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |98 |<!--Late 2018-->2018 |Tueo Health |Astma monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/24/apple-acquires-asthma-detection-start-up-tueo-health.html|title=Apple bought a start-up that was working on monitoring asthma in children|date=2019-05-24|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=417356793|title=Tueo Health, Inc.: Private Company Information – Bloomberg|website=[[Bloomberg L.P.]]|access-date=2019-05-25}}</ref> |align="center"| — |- |99 |10 dekabr 2017 |Silicon Valley Data Science |Məlumat elmləri, verilənlər mühəndisliyi, analitika |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 6, 2018|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-01-19/apple-brings-on-team-from-consultant-silicon-valley-data-science |title= Apple Brings on Team From Consultant Silicon Valley Data Science|work=[[Bloomberg.com]] |access-date=August 6, 2018 |language= en }}</ref> |Rəqəmsal Reklam |- |100 |{{dts|2018|1|2}} | Buddybuild | [[Davamlı inteqrasiya]], mobil proqramların sazlanması və sınaqdan keçirilməsi. |{{CAN}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web |url= https://www.buddybuild.com/blog/buddybuild-is-now-part-of-apple |title= The buddybuild team is now part of Apple! |website=[[buddybuild]] |language= en |access-date= January 3, 2018 }}</ref><ref>{{Cite news |url= https://techcrunch.com/2018/01/02/apple-buys-app-development-service-buddybuild/ |title= Apple buys app development service Buddybuild |last= Heater |first= Brian |work=[[TechCrunch]] |access-date= January 3, 2018 |language= en }}</ref> |[[Xcode]], [[TestFlight]] |- |101 |{{dts|2018|3|12}} |[[Texture (app)|Texture]] |Rəqəmsal jurnal abunə xidməti |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2018/03/12/apple-buys-texture-a-digital-magazine-subscription-service.html |title= Apple buys Texture, a digital magazine subscription service|last=Balakrishnan|first=Anita|date=March 12, 2018|work=[[CNBC]]|access-date=March 12, 2018}}</ref> |[[Apple News+]] |- |102 |{{dts|2018|8|29}} |[[Akonia Holographics]] |Artırılmış reallıq eynəkləri üçün linzalar |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-acquires-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses/|title=Apple acquires startup focused on lenses for AR glasses|date=August 29, 2018|work=[[CNET]]|access-date=August 30, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-tech/apple-buys-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses-idUSKCN1LE2VS|title=Apple buys startup focused on lenses for AR glasses|last=Nellis|first=Stephen|work=[[Reuters]]|access-date=September 25, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |103 |{{dts|2018|9|24}} |[[Shazam]] |Musiqi və şəkil tanınması |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | {{nts|400000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/11/apple-shazam-deal/|title=Apple to confirm Shazam acquisition today; Snap and Spotify also expressed interest|last=Lunden|first=Ingrid|work=[[TechCrunch]]|access-date=December 11, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/12/11/apple-acquires-shazam/|title=Apple Acquires Shazam|access-date=December 11, 2017|work=[[MacRumors]]|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/apple-acquires-shazam-offering-more-ways-to-discover-and-enjoy-music/|title=Apple acquires Shazam, offering more ways to discover and enjoy music|work=[[Apple Newsroom]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=September 24, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Siri]], [[Apple Music]] |- |104 |{{dts|2018|10|11}} |[[Dialog Semiconductor]] {{small|(hissələr)}} |Çip inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{nts|600000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-buys-chunk-of-chipmaker-thats-key-to-iphones-innards/|title=Apple buys chunk of chipmaker that's key to iPhone's innards|date=October 11, 2018|work=[[CNET]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thetimes.co.uk/article/apple-ticks-the-dialog-box-with-600m-microchip-deal-jx0nt682f|title=Apple ticks the Dialog box with $600m microchip deal|last=Dean|first=James|date=October 12, 2018|work=[[The Times]]|access-date=October 13, 2018 |language= en|issn=0140-0460}}</ref> |[[Apple silicon]] |- |106 |{{dts|2018|12|7}} |Platoon |Rəssamın inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2018/12/7/18130936/apple-platoon-artist-development-startup-acquisition |title= Apple acquires artist development startup Platoon|last=Deahl|first=Dani|date=December 7, 2018|website=[[The Verge]] |access-date= December 10, 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/2018/12/07/apple-buys-british-music-business-platoon/ |title=Apple buys British music business Platoon|last=Cook|first=James|date=December 7, 2018|work=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]] |access-date=December 10, 2018|language=en-GB|issn=0307-1235}}</ref> | align="center" | — |- |107 |15 fevral 2019 |PullString |Nitq texnologiyası |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref name="pull">{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2019/02/15/apple-buys-pullstring-toytalk/ |title=Apple acquires talking Barbie voicetech startup PullString|last=Constine|first=Josh|date=February 16, 2019|website=[[TechCrunch]] |access-date=September 30, 2020}}</ref> | [[Siri]]; Şirkət ToyTalk kimi də tanınır<ref name="pull"/> |- |108 |{{dts|2019|03|21}} |Stamplay | Bekend prosesinin inkişafı |{{ITA}} | align="right" |{{nts|5600000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/apple-acquires-stamplay-2019-3?IR=T |title= Apple reportedly acquires API developer Stamplay for $5.6 million |website= [[Business Insider]] }}</ref> | align="center" | — |- |109 |25 iyun 2019 |[[Drive.ai]] |Avtonom nəqliyyat vasitələri |{{USA}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.ibtimes.com/apple-buys-driveai-what-does-autonomous-vehicle-purchase-mean-apple-2803216|title=Apple Buys Drive.ai: What Does The Autonomous Vehicle Purchase Mean For Apple?|last=Geske|first=Dawn|date=2019-06-26|website=International Business Times|access-date=2019-06-26}}</ref> |align="center"| — |- |110 |25 iyul 2019 |[[Intel|Intel's]] [[Intel XMM modems|smartphone modem business]] |Smartfon modemi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.apple.com/newsroom/2019/07/apple-to-acquire-the-majority-of-intels-smartphone-modem-business/|title=Apple to acquire the majority of Intel's smartphone modem business|website=Apple Newsroom|language=en-US|access-date=2019-07-26}}</ref> |[[Apple silicon|Apple SoC]] |- |111 |3 oktyabr 2019 |IKinema |Hərəkəti tutma |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/10/03/apple-acquisition-ikinema/|title=Apple May Have Acquired Motion Capture Company IKinema|date=3 October 2019 }}</ref> |align="center"| — |- |112 |12 dekabr 2019 |Spectral Edge |Az işıqlı foto çəkilişi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-12-12/apple-buys-u-k-startup-to-improve-iphone-picture-taking|title=Apple Buys U.K. Startup to Improve iPhone Picture Taking|website=[[Bloomberg News]]|date=12 December 2019 }}</ref> |align="center"| iPhone |- |113 |15 yanvar 2020 |Xnor.ai |[[Kənar hesablama]], [[süni intellekt]] |{{USA}} | align="right" |{{nts|200000000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.geekwire.com/2020/exclusive-apple-acquires-xnor-ai-edge-ai-spin-paul-allens-ai2-price-200m-range/|title=Apple acquires Xnor.ai, edge AI spin-out from Paul Allen's AI2, for price in $200M range|date=15 January 2020}}</ref> |align="center"| — |- |114 |2020-ci ildən öncə |Scout FM |Süni intellekt tətbiqi |— |— |<ref>{{Cite web|title=Apple buys podcast app Scout FM amid increased competition from Spotify|url=https://appleinsider.com/articles/20/09/24/apple-buys-podcast-app-scout-fm-amid-increased-competition-from-spotify|access-date=2020-11-10|website=AppleInsider|date=24 September 2020 |language=en}}</ref> |[[Apple Podcasts|Podkast]], [[Apple Music]], [[ITunes]] |- |115 |31 mart 2020 |Dark Sky |Hava proqnozu və tətbiqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2020/03/31/apple-buys-popular-weather-app-dark-sky.html|title=Apple buys popular weather app Dark Sky and plans to shut down Android versions|last=Bursztynsky|first=Jessica|date=2020-03-31|website=CNBC|language=en|access-date=2020-03-31}}</ref> |[[Weather (Apple)]], WeatherKit çərçivəsində |- |116 |3 aprel 2020 |Voysis |Süni intellekt/səs köməkçisi |{{IRL}} | align="center" | — |<ref>{{Cite news|url=https://www.irishtimes.com/business/technology/apple-buys-irish-voice-tech-company-voysis-to-help-improve-siri-1.4221126|title=Apple buys Irish voice tech company Voysis to help improve Siri|last=Taylor|first=Charlie|newspaper=The Irish Times|language=en|access-date=2020-04-04}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uk.pcmag.com/web-sites/125529/apple-snatches-ai-startup-to-smarten-siri|title=Apple Snatches AI Startup to Smarten Siri|last=Herrick|first=Justin|date=2020-04-04|website=PCMag UK|language=en-gb|access-date=2020-04-04}}</ref> | [[Siri]] |- |117 |14 may 2020 |NextVR |Virtual reallıq hadisələri |{{USA}} | align="right"|{{nts|100000000}} | align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.neowin.net/amp/apple-confirms-acquisition-of-nextvr-a-provider-of-virtual-reality-events/|title=Apple confirms the acquisition of Nextvr, a provider of virtual reality events|last=Bonggolto|first=Jay|date=2020-05-14|website=Neowin|access-date=2020-05-15}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |118 |24 iyun 2020 |Fleetsmith |Mobil cihazın idarə edilməsi |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-06-24/apple-buys-fleetsmith-to-help-companies-manage-devices|title=Apple Buys Fleetsmith to Help Companies Manage Devices|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=2020-06-24|access-date=2022-03-16}}</ref><ref>{{Cite web|last=Horwitz|first=Jeremy|date=2020-06-24|title=Apple acquires Fleetsmith, a multi-device deployment and management firm|url=https://venturebeat.com/2020/06/24/apple-acquires-fleetsmith-a-multi-device-deployment-and-management-firm/|access-date=2020-06-24|website=VentureBeat}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-06-24|title=Fleetsmith is now part of Apple|url=https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20210611051242/https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|archive-date=2021-06-11|access-date=2022-03-16|website=Fleetsmith}}</ref> |Apple biznes əsasları |- |119 |31 iyul 2020 |Mobeewave |Ödənişlərin startapı |{{CAN}} |align="right"|{{nts|100000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-08-01/apple-buys-startup-to-turn-iphones-into-payment-terminals|title=Apple Buys Startup to Turn iPhones Into Payment Terminals|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=31 July 2020|access-date=31 July 2020}}</ref> |[[iPhone]] |- |120 |20 avqust 2020 |Camerai |AR | {{ISR}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalistech.com/ctech/articles/0,7340,L-3845818,00.html|title= Apple secretly acquired Israeli photography startup Camerai |last=Calcalist|date=20 August 2020|access-date=20 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |121 |25 avqust 2020 |Spaces |VR startapı |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://9to5mac.com/2020/08/24/apple-reportedly-acquires-vr-startup-spaces/|title= Apple reportedly acquires VR startup Spaces |last=Esposito|first=Filipe|date=24 August 2020|access-date=24 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |122 |15 yanvar 2021 |Curious AI |Əsas süni intellekt başlanğıcı |{{FIN}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last=Tamminen|first=Maija|title=Applen kerrotaan ostaneen kasvuyhtiön Suomesta – Tekoälystartupin sivut katosivat verkosta|url=https://www.talouselama.fi/uutiset/applen-kerrotaan-ostaneen-kasvuyhtion-suomesta-tekoalystartupin-sivut-katosivat-verkosta/a1990bde-68fb-4e6e-ac7b-4f7458cb2c51|access-date=2021-01-18|website=Talouselämä|date=15 January 2021 |language=fi}}</ref> |[[Core ML]] |- |123 |30 avqust 2021 |[[Primephonic]] |Klassik musiqi yayım xidməti |{{NLD}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple acquires classical music streaming service Primephonic|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/08/apple-acquires-classical-music-streaming-service-primephonic/|access-date=2021-08-30|website=Apple Newsroom|language=en-US}}</ref> | [[Apple Music#Apple Music Classical|Apple Music Classical]] |- |124 |7 fevral 2022 |AI Music |[[Musiqi prodüseri]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite news|title=Apple Buys Startup That Makes Music With Artificial Intelligence|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-07/apple-buys-startup-that-makes-music-with-artificial-intelligence?|access-date=2022-09-19|newspaper=Bloomberg.com|date=7 February 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Music]] |- |125 |23 mart 2022 |Credit Kudos |[[Fintech]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | 150,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple buys UK fintech start-up Credit Kudos|url=https://www.cnbc.com/2022/03/23/apple-buys-uk-fintech-start-up-credit-kudos.html|access-date=2022-09-19|website=CNBC|date=23 March 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Card]] |- |126 |{{dts|2023|6|5}} |Mira Labs |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last1=Schiffer|first1=Zoe|last2=Heath|first2=Alex|title=Apple has bought an AR headset startup called Mira|url=https://www.theverge.com/2023/6/6/23751350/apple-mira-ar-headset-startup|access-date=2023-06-06|website=The Verge|date=6 June 2023 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Vision Pro]] |- |127 |{{dts|2023|9|5}} |[[BIS Records]] |Musiqi şirkəti |{{CHE}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Vanian |first=Jonathan |date=September 5, 2023 |title=Apple buys Swedish classical record label |url=https://www.cnbc.com/2023/09/05/apple-buys-swedish-classical-record-label.html |website=CNBC}}</ref><ref>{{Cite web |last=Lunden |first=Ingrid |date=September 5, 2023 |title=Apple's BIS acquisition is a bet on a classical music catalogue, and on building cred in the industry |url=https://techcrunch.com/2023/09/05/apples-bis-acquisition-is-a-bet-on-a-classical-music-catalogue-and-on-building-cred-in-the-industry/ |website=TechCrunch}}</ref> | [[Apple Music]] |- |128 |{{dts|2023|12|17}} |Datakalab |Məlumatların sıxılması və təsvirin təhlili |{{FRA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Morris |first=Chris |date=April 22, 2024 |title=Apple quietly beefs up its AI division with acquisition of French startup |url=https://www.fastcompany.com/91110830/apple-datakalab-acquisition |website=Fast Company}}</ref> | |- |129 |14 mart 2024 |DarwinAI |Süni intellekt |{{CAN}} | |<ref>{{Cite web |last=Mehta |first=Ivan |date=2024-03-15 |title=Apple acquires AI startup specializing in overlooking manufacturing components |url=https://techcrunch.com/2024/03/14/apple-acquires-ai-startup-specializing-in-overlooking-manufacturing-components/ |access-date=2024-03-15 |website=TechCrunch |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |last=Miller |first=Chance |date=2024-03-14 |title=Apple acquires DarwinAI startup ahead of iOS 18's AI push |url=https://9to5mac.com/2024/03/14/apple-acquires-darwinai-startup-ahead-of-ios-18s-ai-push/ |access-date=2024-03-15 |website=9to5Mac |language=en-US |quote=DarwinAI’s systems will help Apple in its efforts to run AI on devices instead of in the cloud. The company also focuses on AI technology for manufacturing and supply chain uses… for visually inspecting components during the manufacturing process…}}</ref> | |- |130 |1 noyabr 2024 |Pixelmator Team |Rəqəmsal incəsənət və şəkil proqramı |{{LTU}} | |<ref>({Cite web|title="A new home for Pixelmator |url=https://www.pixelmator.com/blog/2024/11/01/a-new-home-for-pixelmator/ |access-date=2024-11-01 |website=Pixelmator Blog |language=en-US})</ref> | |} == Məzənnələr == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! Dəyər ([[Dollar|USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |1990 |[[General Magic]] |Planşet kompüterlərin və bulud texnologiyalarının inkişafının ilkin mərhələsi |{{USA}} |— |<ref>{{Cite magazine |last=Levy |first=Steven |title=Bill and Andy's Excellent Adventure II |language=en-US |magazine=Wired |url=https://www.wired.com/1994/04/general-magic/ |access-date=2023-11-04 |issn=1059-1028}}</ref> |- |{{dts|1992}} |[[Kaleida Labs]] |[[AIM alliance]] [[multimedia]] proqramı<ref name="AIM" group="qeyd">İlk olaraq 1991-ci ildə "[[AIM Alliance]]" nəticəsində [[Apple Inc.|Apple]] və [[IBM]] arasında 50% ortaq tərəfdaşlıq kimi yaradılmışdır.</ref> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1992|3|2}} |[[Taligent]] |[[AIM alliance]] əməliyyat sistemi<ref name="AIM" group=qeyd/> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1999|6|1}} |[[Akamai Technologies]] |[[İnternet hostinq xidməti]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|12500000}}<ref group=qeyd>5% səhm alıb</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |title=Apple Computer Inc acquires a minority stake in Akamai Technologies Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215357/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2008|12|18}} |[[Imagination Technologies]] |İnteqral sxem |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4700000}}<ref group=qeyd>3,6% pay alınıb. 2009-cu ilin iyun ayında 9,5%-ə yüksəldi. 2013-cü ilin sonunda 8,67% və ya 23 milyon səhmə sahib oldu.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.itproportal.com/2008/12/21/why-has-apple-invested-imaginations-powervr/ |title=Why Has Apple Invested In Imagination's PowerVR? |publisher=ITProPortal|date=December 21, 2008 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.theguardian.com/business/marketforceslive/2009/jun/26/1 |title=Imagination Technologies up as Apple stake hits 9.5% |work=[[The Guardian]]|date=June 26, 2009 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |title=Annual Report 2013 |publisher=[[Imagination Technologies]] |access-date=June 10, 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20140703042707/http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |archive-date=July 3, 2014 }}</ref> |- |{{dts|2016|5|12}} |[[Didi Chuxing]] |[[Taksi aqreqatoru]] |{{CHN}} |align="right"| {{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-china-idUSKCN0Y404W|title=Apple invests $1 billion in Chinese ride-hailing service Didi Chuxing|date=May 13, 2016|newspaper=[[Reuters]]|access-date=May 13, 2016}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.nytimes.com/2016/05/13/technology/apple-puts-1-billion-in-didi-a-rival-to-uber-in-china.html|title=Apple Puts $1 Billion in Didi, a Rival to Uber in China|last1=Isaac|first1=Mike|date=May 12, 2016|last2=Goel|first2=Vindu|newspaper=[[The New York Times]]|issn=0362-4331|access-date=May 13, 2016}}</ref> |} == Aktivlərin satışı == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Alıcı ! Hədəf şirkət ! Hədəf biznes ! Alıcının ölkəsi/milliyyəti ! Dəyər ([[USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |{{dts|1992|4|22}} |Misys Computer Maintenance |Sign Express Group |Texniki qulluq fəaliyyəti |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|705000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |title=MCM Misys Computer Maintenance acquires Sign Express Group-Maintenance from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212135/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|1996|5|31}} |[[SCI Systems]] |Apple Computer-Manufacturing |Kompüterlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |title=SCI Systems Inc acquires Apple Computer-Manufacturing from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215424/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2006|5|25}} |[[Pearson Education]] |[[Pearson Education#PowerSchool|PowerSchool]] |Tələbə məlumat sistemi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/newsroom/2006/05/25Pearson-to-Acquire-PowerSchool/ |title=Pearson to Acquire PowerSchool |publisher=Apple |access-date=1 April 2020}}</ref> |- |{{dts|2010|4|21}} |[[Google Inc.|Google]] |Agnilux |İnformasiya texnologiyaları xidmətləri |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |url= http://www.alacrastore.com:80/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |publisher=[[Thomson Financial]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522075022/http://www.alacrastore.com/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |url-status=dead|archive-date=May 22, 2011|title=Google Inc acquires Agnilux Inc from Apple Inc - April 21, 2010 - M&A Deal Snapshot - AlacraStore.com|date=May 22, 2011|access-date=September 11, 2018|df= mdy-all }}</ref> |} == "Apple"ın əhəmiyyətli investisiyaları == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! İnvestor ! İnvestor ölkəsi/milliyyəti ! Dəyəri ([[ABŞ dolları|USD]]) ! class="unsortable" | İstinadlar |- | {{dts|link=off|1997|4|2}} | [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] | {{SAU}} |align="right"| {{nts|115000000}}<ref group="qeyd">2000 və 2005-ci illərdə səhmlər bölünməzdən əvvəl 5% pay və ya 6,25 milyon adi səhm əldə etdi. [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] səhmlərini 2005-ci ildə satdı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |title=Investor acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511212130/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref><ref name=ForbesMar05>{{cite news|url=https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/|last=Dolan|first=Kerry A.|title=Prince Alwaleed And The Curious Case Of Kingdom Holding Stock|newspaper=[[Forbes]]|location=New York |date=5 March 2013|access-date=23 August 2017|archive-url= https://web.archive.org/web/20170729090054/https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/ |archive-date=29 July 2017|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|6}} | [[Microsoft]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|150000000}}<ref group="qeyd">5% pay aldı və ya 2003-cü ilə qədər "[[Microsoft]]" seriyalı 150.000 səhm aldı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212140/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |url-status= dead |archive-date= 2009-05-11 |title= Microsoft Corp acquires a minority stake in Apple Computer Inc |date= 1997-08-06 |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date= 2008-10-30 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite news |first= Yoni |last= Heisler |title= What ever became of Microsoft's $150 million investment in Apple? |url= https://www.engadget.com/2014/05/20/what-ever-became-of-microsofts-150-million-investment-in-apple/ |work=[[Engadget]] |date= 2014-05-20 |access-date= 2019-04-06 |df= mdy-all }}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|7}} | [[Grupo Carso]] | {{MEX}} |align="right"| {{nts|60650000}}<ref group=qeyd>2000, 2005 və 2014-cü illərdə səhmlərin bölünməsindən əvvəl 3% pay və ya 3,79 milyon adi səhm əldə etmişdir.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |title=Grupo Carso SA de CV acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215417/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref> |} == İnstitusional mülkiyyət == "Apple" — ictimai şirkət, SEC-də qeydiyyatdan keçmiş səhmdar cəmiyyətidir<ref name=NasdaqInstOwners /><ref name=NasdaqInstOwners>{{cite web |url= https://www.nasdaq.com/symbol/aapl/institutional-holdings |title= Ownership Summary as reported in the most recent 13F filings |publisher=[[Nasdaq, Inc.]] |access-date= 29 March 2019 |df= mdy-all }}</ref><ref name=Yahoo!Funds>{{Cite web |url= https://finance.yahoo.com/quote/AAPL/holders?p=AAPL |title= AAPL Major Holders {{!}} Insider Transactions {{!}} Apple Inc. Stock |website=[[Yahoo! Finance]] |access-date= March 29, 2019 |df= mdy-all }}</ref>. 31 dekabr 2018-ci il tarixinə onun dövriyyədə olan 4,715,280,000 səhmi var idi. Onlar əsasən institusional investorlara və fondlara məxsusdur. 16 ən böyük institusional səhmdar (və 25 milyondan çox səhmi olan səkkiz əlaqəli tanınmış fond) bunlardır:<ref name=Yahoo!Funds /><ref>{{Cite web |url= http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |title= FORM 10-Q |website= shareholder.com |archive-url= https://web.archive.org/web/20180806210713/http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |archive-date= August 6, 2018 |url-status= dead |access-date= August 6, 2018 |df= mdy-all }}</ref> * {{Percentage|338533988|4715280000|2|pad=yes}} (338,533,988): [[The Vanguard Group]] ** {{Percentage|110521153|4715280000|2|pad=yes}} (110,521,153): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Ümumi Fond Bazarı İndeksi Fondu ** {{Percentage|85435882|4715280000|2|pad=yes}} (85,435,882): [[The Vanguard Group|Vanguard]] 500 İndeksi Fondu ** {{Percentage|43783603|4715280000|2|pad=yes}} (43,783,603): [[The Vanguard Group|Vanguard]] [[İnstitutsionizm|İnstitusional]] İndeks Fondu ** {{Percentage|30726434|4715280000|2|pad=yes}} (30,726,434): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Artım İndeksi Fondu * {{Percentage|296598349|4715280000|2|pad=yes}} (296,598,349): [[BlackRock]] ** {{Percentage|30589798|4715280000|2|pad=yes}} (30,589,798): [[iShares|BlackRock iShares Core S&P 500 ETF]] * {{Percentage|249589329|4715280000|2|pad=yes}} (249,589,329): [[Berkshire Hathaway]] * {{Percentage|185419773|4715280000|2|pad=yes}} (185,419,773): [[State Street Corporation]] ** {{Percentage|49752710|4715280000|2|pad=yes}} (49,752,710): [[SPDR S&P 500 Trust ETF]] * {{Percentage|112369787|4715280000|2|pad=yes}} (112,369,787): [[Fidelity Investments|FMR]] MMC ** {{Percentage|33772877|4715280000|2|pad=yes}} (33,772,877): [[Fidelity Investments|Fidelity]] 500 İndeksi Fondu * {{Percentage|59311465|4715280000|2|pad=yes}} (59,311,465): [[Northern Trust]] Corporation * {{Percentage|58414412|4715280000|2|pad=yes}} (58,414,412): [[Geode Capital Management]] MMC * {{Percentage|47548838|4715280000|2|pad=yes}} (47,548,838): [[Norges Bank]] İnvestisiya İdarəetmə daxil edilmişdir * {{Percentage|44444899|4715280000|2|pad=yes}} (44,444,899): [[The Bank of New York Mellon|Bank of New York Mellon Corporation]] * {{Percentage|43431586|4715280000|2|pad=yes}} (43,431,586): [[Invesco|Invesco Ltd.]] ** {{Percentage|37375269|4715280000|2|pad=yes}} (37,375,269): [[Invesco PowerShares|Invesco QQQ Series 1 ETF]] * {{Percentage|39648345|4715280000|2|pad=yes}} (39,648,345): [[Bank of America|Bank of America Corp.]] * {{Percentage|38105167|4715280000|2|pad=yes}} (38,105,167): [[Morgan Stanley]] * {{Percentage|37679873|4715280000|2|pad=yes}} (37,679,873): [[JPMorgan Chase|JP Morgan Chase and Co.]] * {{Percentage|33304696|4715280000|2|pad=yes}} (33,304,696): [[Goldman Sachs Group]] * {{Percentage|27564370|4715280000|2|pad=yes}} (27,564,370): [[T. Rowe Price]] * {{Percentage|25527026|4715280000|2|pad=yes}} (25,527,026): [[Wells Fargo|Wells Fargo & Company]] == Qeydlər == {{Reflist|group=qeyd}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Biblioqrafiya == {{Refbegin}} * {{cite web|access-date=October 31, 2008 |url=http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |title=Apple Inc Mergers and Acquisitions |publisher=[[Thomson Financial]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511211953/http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }} {{Refend}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|www.apple.com|Apple Inc.}} {{Apple}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] [[Kateqoriya:Şirkət siyahıları]] i0t3d3ll2k6dcsvqgiirooptmypw7v4 7865022 7865019 2024-11-26T19:46:21Z Bikar 250702 😑 7865022 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş siyahı namizədi}} [[Fayl:Apple logo black.svg|thumb|"Apple" loqosu]] [[Fayl:Apple Headquarters in Cupertino.jpg|thumb|"Apple"ın keçmiş qərargahı]] "[[Apple]]" dünyanın ən böyük [[texnologiya]] [[şirkət|şirkətlərindən]] biri kimi müxtəlif texnologiya və xidmətlər sahəsində innovativ məhsullar yaratmaq üçün bir çox şirkətləri satın almışdır. Bu satınalmalar əsasən texnologiya təkmilləşdirilməsi<ref>{{Cite web|url=http://www.time.com:80/time/80days/760401.html|archive-url= https://web.archive.org/web/20030417194017/http://www.time.com/time/80days/760401.html |url-status=dead |archive-date=April 17, 2003 |title= TIME: 80 Days That Changed the World, April 1, 1976: Apple Computer Boots Up|date=April 17, 2003|access-date=October 20, 2018 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11507451/Apple-celebrates-39th-year-on-April-1.html |title= Apple celebrates 39th year on April 1|last=Williams|first=Rhiannon|journal= Daily Telegraph|date=April 1, 2015|access-date=October 20, 2018|language=en-GB |issn= 0307-1235 }}</ref>, yeni məhsulların inkişafı və mövcud [[Bazar iqtisadiyyatı|bazar mövqeyinin]] gücləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilmişdir.<ref name=businessweek /> "Apple"ın [[proqram]] məhsullarına "[[macOS]]", "[[iOS]]", "[[iPadOS]]", "[[tvOS]]" və "[[watchOS]]" [[Əməliyyat sistemi|əməliyyat sistemləri]], "[[iTunes]]" media pleyeri, "[[Safari (brauzer)|Safari]]" [[Veb-brauzer|veb-brauzeri]] və iLife [[media]] və yaradıcı proqramlar dəsti daxildir. 2024-cü ilin noyabrına olan məlumata görə<ref name=businessweek>{{cite web|access-date=June 26, 2008 |url=http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |title= What to Do with Apple's Cash |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |date=March 1, 2007 |author=Hesseldahl, Arik |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080514121620/http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |archive-date= May 14, 2008 }}</ref>, "Apple" 100-dən çox şirkəti satın alıb. Alışların faktiki sayı yəqin ki, daha yüksəkdir, çünki "Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır. "Apple" iki [[Səhm|yarı-səhmli]] ortaqlıq yaradıb və əvvəllər mövcud olan üç şirkətdə səhm paylarını satın almaq təklifini üç dəfə imtina etmişdir. "Apple" tərəfindən birləşdirilən və satın alınalarının əksəriyyətinin [[maliyyə]] təfərrüatlarını açıqlamır.<ref name="Beats">{{cite web|url=https://www.engadget.com/2014/05/28/apple-acquires-beats-electronics-for-3-billion/ |title=Apple acquires [[Beats Electronics]] for $3 billion |website=[[Engadget]] |date=August 1, 2014 |access-date=August 1, 2014}}</ref> "Apple" tez-tez satınalma barədə detalları açıqlamır və kiçik miqyaslı startapları əldə etməyi üstün tutur. Şirkət texnologiyalarını və məhsul təkliflərini təkmilləşdirmək üçün hər il bir neçə satınalma həyata keçirir.<ref>{{Cite web|url=https://investor.apple.com/investor-relations/faq/ |title= Apple – Frequently Asked Questions|website=investor.apple.com|language=en-US|access-date=October 20, 2018}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/460775/today-in-apple-history-apple-becomes-a-corporation/|title=Today in Apple history: Apple becomes a corporation {{!}} Cult of Mac|date=January 3, 2018|work=Cult of Mac|access-date=October 20, 2018|language=en-US}}</ref> Satınalmalar əsasən [[süni intellekt]], [[Artırılmış reallıq|artırılmış reallıq]] (AR), [[maşın öyrənməsi]], [[Musiqi texnologiyaları|musiqi texnologiyaları]] və istifadəçi təcrübəsinin inkişafına yönəlib. "Apple"ın biznes fəlsəfəsi şirkətin mövcud layihələrinə asanlıqla inteqrasiya oluna bilən kiçik şirkətləri əldə etməkdir. Məsələn, "Apple" 2002-ci ildə "[[Emagic]]" və onun peşəkar musiqi proqramı "[[Logic Pro]]"nu əldə etmişdir. iLife proqram dəstinin ayrılmaz hissəsi olan və hazırda "iOS" və "macOS" üçün aparıcı [[Rəqəmsal audio stansiyası|rəqəmsal audio stansiyalardan]] biri olan "[[GarageBand]]" üçün proqram təminatının yaradılmasına daxil edilmişdir. Şirkət ilk alışını 2 mart 1988-ci ildə şəbəkə innovasiyalarını satın alaraq etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/06/apple-buys-a-company-every-few-weeks-says-ceo-tim-cook.html|title=Apple buys a company every few weeks, says CEO Tim Cook|last=Feiner|first=Lauren|date=2019-05-06|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref> 2013-cü ildə "Apple" on üç şirkət satın aldı. "Apple"ın ən böyük alışı 2014-cü ilin avqustunda 3 milyard dollara Beats Electronics oldu.<ref name=4qresults>{{cite web|access-date=June 26, 2008|url=https://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|title=Apple Reports Fourth Quarter Results |publisher=[[Apple Inc.]]|date=October 22, 2007 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080517125920/http://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|archive-date=May 17, 2008|df= mdy-all }}</ref>"Apple" tərəfindən alınan bütün şirkətlərdən 71-i ABŞ-də yerləşirdi. 2019-cu ilin may ayının əvvəlində "Apple"ın baş direktoru [[Tim Kuk]] [[CNBC]]-yə bildirib ki, "Apple" orta hesabla hər iki-üç həftədən bir şirkət alır və təkcə son altı ayda 20–25 şirkət satın almışdır. == Satınalınanlar == {{Sticky header}} {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header" |- ! ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! data-source-type="number" | Dəyəri ([[Dollar|USD]]) ! class="unsortable" |İstinadlar ! Əldə olunan məhsullar |- |1 | {{dts|1988|3|2}} | Network Innovations | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090417010528/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |url-status=dead |archive-date=April 17, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Network Innovations Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> |Məlumat Giriş Dili (DAL) |- |2 | {{dts|1988|6|7}} | Orion Network Systems | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213913/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Orion Network Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | SNA*ps |- |3 | {{dts|1988|6|27}} | Styleware<ref group="qeyd" name="Claris">Apple törəmə şirkəti "[[Claris]]" tərəfindən alınıb</ref> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212118/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Styleware Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[AppleWorks]] GS, [[iWork]], [[iLife]] |- |4 | {{dts|1988|7|11}} | Nashoba Systems<ref group=qeyd name=Claris /> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215416/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Nashoba Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[FileMaker]] |- |5 | {{dts|1989|1|3}} | Coral Software | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213845/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Coral Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|url= http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20170227195855/http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |url-status=live |archive-date=February 27, 2017 |title=The Long View: Macintosh Common Lisp |publisher=The Long View |access-date=June 23, 2017 |df= mdy-all }}</ref> | [[Macintosh Common Lisp]] |- |6 | {{dts|1997|2|7}} | [[NeXT]] | [[Unix bənzəri]] aparat və proqram platforması | {{USA}} |align="right"| {{nts|404000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213855/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NeXT Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Mac OS X]]/[[macOS]], [[Darwin (operating system)|Darwin]], [[iOS]], [[tvOS]], [[watchOS]], [[audioOS]], [[visionOS]] |- |7 | {{dts|1997|9|2}} | [[Power Computing Corporation]] | [[Macintosh clone]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|110000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212050/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Power Computing-Clone-Making from Power Computing Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2001 |url= https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000091205701544436/a2066171z10-k405.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | align="center"| — |- |8 | {{dts|1999|1|8}} | Xemplar Education | Proqram təminatı | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4926000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215403/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires remaining interest in Xemplar Education Ltd from Morgan Stanley |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |9 | {{dts|1999|11|3}} | Raycer Graphics | Kompüter qrafik çipləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215347/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Raycer Graphics |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |10 | {{dts|2000|1|7}} | NetSelector | Internet proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213901/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NetSelector |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |11 | {{dts|2000|4|11}} | Astarte-DVD Authoring Software<ref group=qeyd>Astarte-dən alınıb</ref> | Proqram təminatı | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212046/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Astarte-DVD Authoring Software from Astarte GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[DVD Studio Pro]], [[iDVD]] |- |12 | {{dts|2000}} (Q4) | [[SoundJam MP]]<ref group="qeyd">"[[Casady & Greene]]" şirkətindən almışdır</ref> | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |title= Apple Acquires SoundJam, Programmer for iMusic |publisher=[[AppleInsider]] |date=January 8, 2001 |access-date=April 23, 2012 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20120119082331/http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |archive-date= January 19, 2012 }}</ref> | [[iTunes]] |- |13 | Early {{dts|2001}} | Bluefish Labs | Məhsuldarlıq proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.bluefishlabs.com |title=We've been acquired! |publisher=Bluefish Labs |access-date=June 4, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20011129200534/http://www.bluefishlabs.com/ |archive-date=November 29, 2001 |url-status=dead |df= mdy-all }}</ref> | [[iWork]] |- |14 | {{dts|2001|5|11}} | bluebuzz | [[İnternet xidmət provayderi]] (İXP) | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212147/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Network Innovations Corp acquires bluebuzz.com Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |15 | {{dts|2001|7|9}} | [[Spruce Technologies]]<ref group=qeyd>Yaponiya Məlumat Emalı Xidmətindən alınıb</ref> | Qrafik proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|14900000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212059/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Spruce Technologies Inc from JBIS Holdings Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2002">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2002|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746902007674/a2096490z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | [[DVD Studio Pro]] |- |16 | {{dts|2001|12|31}} | PowerSchool | Onlayn məlumat sistemləri xidmətləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|66100000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213917/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires PowerSchool Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[PowerSchool]] |- |17 | {{dts|2002|2|1}} | [[Nothing Real]] | Xüsusi effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213906/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Nothing Real LLC |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Shake (software)|Shake]] |- |18 | {{dts|2002|4|4}} | Zayante | [[FireWire]] çipləri və proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|13000000}}<ref group="qeyd">Rəqəm heç kim tərəfindən təsdiqlənməsinə baxmayaraq faktiki birləşmiş qiymət Zayante, Silicon və Prismo şirkətləri üçün 20.000.000 dollardır.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212104/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Zayante Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2003">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]] |date=December 18, 2003|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746903041604/a2124888z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Apple Acquires Zayante|publisher=[[Apple Inc.]]|date=April 4, 2002 |url= https://www.apple.com/pr/library/2002/04/04Apple-Acquires-Zayante.html |access-date= June 2, 2014 }}</ref> | [[IEEE 1394|FireWire]] |- |19 | {{dts|2002|6|11}} | Silicon Grail Corp-Chalice<ref group="qeyd">"[[Silicon Grail]]" şirkətindən almışdır</ref><ref group="qeyd" name="auto">"SEC Filing"-ə görə yalnız "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqları əldə edilmişdir". Bütün şirkət deyil.</ref> | Rəqəmsal effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1">Zayante, Silicon və Prismo-dan "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqlarının" ümumi dəyəri hər bir şirkət üçün deyil, hər üçü üçün birlikdə 20.000.000 ABŞ dolları təşkil etmişdir.</ref> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215352/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Silicon Grail Corp-Chalice from Silicon Grail Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Motion|Motion]] |- |20 | {{dts|2002|6|20}} | Propel Software | Simsiz daşıyıcılar üçün internet və şəbəkə optimallaşdırılması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20081220124355/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |url-status=dead |archive-date=December 20, 2008 |title=Apple Computer Inc acquires Propel Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Safari (brauzer)|Safari]] |- |21 | {{dts|2002|6|21}} | Prismo Graphics<ref group="qeyd" name="auto"/> | Film və video üçün xüsusi effektli başlıq proqramı | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1"/> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web|url=http://www.osnews.com/story/1251|title=Apple Purchases Prismo Graphics|publisher=[[OSNews]]}}</ref> | [[LiveType]] |- |22 | {{dts|2002|7|1}} | [[Emagic]] | Musiqi yaratma proqramı | {{DEU}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213854/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Emagic Soft-und Hardware GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |23 | {{dts|2005|3}} | SchemaSoft | Proqram təminatı | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/Apple-swallows-SchemaSoft/2100-1047_3-5630368.html|title=Apple swallows SchemaSoft|publisher=[[CNET]]|access-date=January 23, 2010}}</ref> | [[iWork]] |- |24 | {{dts|2005|4}} | [[FingerWorks]] | Jest tanıma şirkəti | {{USA}} |align="center"| —<!--25 times revenue.--> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://appleinsider.com/articles/10/01/23/inside_the_multitouch_fingerworks_tech_in_apples_tablet |title= Inside the multitouch FingerWorks tech in Apple's tablet |publisher=[[AppleInsider]] |date= January 23, 2010 |access-date= May 4, 2013 }}</ref><ref>{{cite magazine |url= http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |archive-url= https://archive.today/20140604014433/http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |url-status= dead |archive-date= June 4, 2014 |title= Company Overview of FingerWorks Inc. |journal=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=June 3, 2014 }}</ref> | [[iOS]] |- |25 | {{dts|2006|10|16}} | [[Silicon Color]] | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|title=Apple Computer Inc acquires Silicon Color Inc|publisher=[[Thomson Financial]]|access-date=October 21, 2008|archive-url=https://archive.today/20120225121803/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|archive-date=February 25, 2012|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> | [[Color (proqram təminatı)|Color]] |- |26 | {{dts|2006|12|04}} | [[Proximity Worldwide|Proximity]] | Proqram təminatı | {{AUS}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macobserver.com/article/2006/12/05.2.shtml|title=Apple Acquires Proximity|publisher=Mac Observer|access-date=October 21, 2008}}</ref> | [[Final Cut Server]] |- |27 | {{dts|2008|4|24}} | [[P.A. Semi]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|278000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|title=Apple acquires low-power chip designer PA Semi|publisher=[[CNet]]|access-date=April 9, 2010|archive-date=November 10, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131110194132/http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/features/2016-johny-srouji-apple-chief-chipmaker/|title=The Most Important Apple Executive You've Never Heard Of|website=[[Bloomberg.com]]|access-date=June 18, 2016}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |28 | {{dts|2009|07|7}} | Placebase | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |title= Apple purchased Placebase in July to replace Google Maps? |publisher=[[Computerworld]] |access-date= September 30, 2009 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20091002133826/http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |archive-date= October 2, 2009 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |29 | {{dts|2009|12|04}} | [[Lala (website)|Lala.com]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|17000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2009/12/04/apple-acquires-lala|title=Apple Inc acquires LaLa.com|publisher=[[TechCrunch]]|date=December 4, 2009|access-date=December 4, 2009|df=mdy-all}}</ref> | [[iCloud]], [[iCloud#iTunes Match|iTunes Match]] |- |30 | {{dts|2010|1|5}} | Quattro Wireless | [[Mobil reklam]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|275000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|title=Apple acquires Quattro Wireless|publisher=[[Reuters]]|date=January 5, 2010|access-date=February 19, 2010|archive-date=October 1, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001190948/http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|url-status=dead}}</ref> | [[iAd]] |- |31 | {{dts|2010|4|27}} | [[Intrinsity]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|121000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/04/28/technology/28apple.html|title=Apple Buys Intrinsity|work=[[New York Times]]|date=April 27, 2010|access-date=April 27, 2010|first1=Ashlee|last1=Vance|author-link=Ashlee Vance|first2=Brad|last2=Stone}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |32 | {{dts|2010|4|27}} | [[Siri]] | Səslə idarəetmə proqramı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/venturecapital/2010/04/28/apple-moves-deeper-into-voice-activated-search-with-siri-buy|title=Apple Moves Deeper Into Voice-Activated Search With Siri Buy|work=[[Wall Street Journal]]|date=April 28, 2010 |access-date= April 28, 2010|first=Timothy|last=Hay}}</ref> | [[Siri]] |- |33 | {{dts|2010|5|10}} | Gipsy Moth Studios | Tətbiq regionallaşdırma firması | {{USA}} |align="right"| {{nts|12000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://acquiredby.co/apple-acquisitions/gipsy-moth-studios/2016/|title=Gipsy Moth Studios acquired by Apple {{!}} AcquiredBy|work=AcquiredBy|access-date=August 31, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |34 | {{dts|2010|7|14}} | Poly9 | Veb əsaslı xəritəçəkmə | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/10/07/14/apple_acquires_online_mapping_company_poly9_report.html|title=Apple acquires online mapping company Poly9 – report|publisher=[[AppleInsider]]|date=July 14, 2010|access-date=August 1, 2010}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |35 | {{dts|2010|9|20}} | [[Polar Rose (facial recognition)|Polar Rose]] | [[Üzün tanınması]] | {{SWE}} |align="right"| {{nts|29000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2010/09/20/apple-acquires-face-recognition-firm-polar-rose|title=Apple acquires face-recognition firm Polar Rose|publisher=[[VentureBeat]]|date=September 20, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |36 | {{dts|2010|9|14}} | IMSense | [[Yüksək dinamik diapazonu|Yüksək dinamik diapazon]]lu (HDR) fotoqrafiya | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.silicontap.com/apple_buys_imsense_ltd_/s-0031008.html|title=Apple Buys Imsense Ltd|publisher=Silicon Tap|date=September 14, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |37 | {{dts|2011|8|1}} | C3 Technologies | 3D xəritəçəkmə | {{SWE}} |align="right"| {{nts|267000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2011/10/29/apple-acquired-mind-blowing-3d-mapping-company-c3-technologies-looking-to-take-ios-maps-to-the-next-level|title=Apple acquired mind-blowing 3D mapping company C3 Technologies, looking to take iOS Maps to the next level|publisher=[[9to5Mac]]|date=October 29, 2011|access-date=October 31, 2011}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]] |- |38 | {{dts|2011|12|20}} | [[Anobit]] | [[Fləş-yaddaş]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|500000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.slashgear.com/apple-picks-up-anobit-for-flash-memory-20203562|title=Apple picks up Anobit for Flash Memory|publisher=SlashGear|date=December 20, 2011|access-date=December 20, 2011}}</ref> | [[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |39 | {{dts|2012|2|23}} | [[Chomp (search engine)|Chomp]] | Proqram axtarış maşını | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |title=Apple Is Said to Pay About $50 Million for Search Startup Chomp |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=February 23, 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120225065659/http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |archive-date=February 25, 2012 }}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |40 | {{dts|2012|6|2}} | Redmatica | Audio | {{ITA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2012/06/08/apple-acquired-music-editing-software-firm-redmatica-closes-product-support-will-end-on-12-june|title=Apple-acquired music editing software firm Redmatica closes; product support will end on June 12|date=8 June 2012|publisher=[[The Next Web]]|access-date=June 8, 2012}}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |41 | {{dts|2012|7|27}} | [[AuthenTec]] | PC və mobil təhlükəsizlik məhsulları | {{USA}} |align="right"| {{nts|356000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.theverge.com/2012/7/27/3193078/apple-purchases-authentec-356-million|title=Apple buys patent-rich security firm Authentec for $356 million|date=27 July 2012|publisher=[[The Verge]]|access-date=July 27, 2012}}</ref> | [[Touch ID]] |- |42 | {{dts|2012|9|27}} | Particle | [[HTML5]] Veb proqram firması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57533825-37/apple-snaps-up-celebrity-backed-web-app-firm-particle|title=Apple snaps up celebrity-backed Web app firm Particle|publisher=[[CNet]]|access-date=October 16, 2012}}</ref> | [[iCloud]], [[iAd]] |- |43 | {{dts|2013}} | Novauris Technologies | [[Nitqin tanınması]] | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/04/03/speech-recognition-pioneer-novauris-bought-by-apple-team-now-works-on-siri/|title=Speech Recognition Pioneer Novauris Bought By Apple, Team Now Works On Siri|first=Sarah |last=Perez|website=[[TechCrunch]] |date=April 3, 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2014/04/03/apple-acquires-novauris-speech-recognition/|title=Apple Acquired Speech Recognition Firm Novauris Last Year for Siri Team|first=Juli |last=Clover|website=[[MacRumors]]|date=April 3, 2014}}</ref> | [[Siri]] |- |44 | {{dts|2013}} | OttoCat | [[Axtarış sistemi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2015/04/06/ottocat-apple/|title=Apple Acquired Search Startup Ottocat To Power The 'Explore' Tab In The App Store|first=Ingrid |last=Lunden|website=[[TechCrunch]]|date=April 6, 2015}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |45 | {{dts|2013|3|23}} | WiFiSlam | Daxili yerləşmə | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/digits/2013/03/23/apple-acquires-indoor-location-company-wifislam|title=Apple Acquires Indoor Location Company WifiSLAM|work=[[Wall Street Journal]]|date=23 March 2013|access-date=March 23, 2013|last1=Lessin|first1=Jessica E.}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |46 | {{dts|2013|7|19}} | Locationary | Xəritələr | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20130719/apple-acquires-local-data-outfit-locationary|title=Apple Acquires Local Data Outfit Locationary|publisher=[[All Things Digital]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |47 | {{dts|2013|7|19}} | [[HopStop.com]] | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-07-19/apple-said-to-buy-hopstop-pushing-deeper-into-maps.html|title=Apple Said to Buy HopStop, Pushing Deeper Into Maps|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |48 | {{dts|2013|8|01}} | Passif Semiconductor | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.engadget.com/2013/08/01/apple-acquires-passif-semiconductor|title=Apple acquires wireless chip maker Passif Semiconductor|date=August 2013 |publisher=[[Engadget]]|access-date=August 1, 2013}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |49 | {{dts|2013|8|13}} | Matcha | Media kəşf tətbiqi | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2013/08/13/apple-acquires-matchatv|title=Apple acquires Matcha.tv|publisher=[[VentureBeat]]|date=August 13, 2013|access-date=August 13, 2013}}</ref> | [[Apple TV]] və [[iOS]] üçün [[Apple TV (tətbiqetmə)|TV]] tətbiqetmə |- |50 | {{dts|2013|8|22}} | Embark | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://jessicalessin.com/2013/08/22/exclusive-apple-buys-another-map-app-embark|title=Exclusive: Apple Buys (Another) Map App, Embark|first=Jessica|last=Lessin|date=August 22, 2013|access-date=August 22, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |51 | {{dts|2013|8|28}} | AlgoTrim | Mobil [[verilənlərin sıxlaşdırılması]] | {{SWE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2013/08/28/apple-reportedly-acquires-swedish-firm-algotrim-a-company-that-does-mobile-media-and-data-compression|title=Apple Reportedly Acquires Swedish Firm AlgoTrim, A Company That Does Mobile Media And Data Compression |work=[[TechCrunch]] |first=Darrell|last=Etherington|date=August 28, 2013|access-date=August 28, 2013}}</ref> | [[iOS]] |- |52 | {{dts|2013|10|3}} | [[Cue (search engine)|Cue]] | [[Şəxsi köməkçi]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/13/10/03/rumor-apple-may-have-acquired-personal-assistant-app-cue-for-at-least-35m|title=Apple acquires personal assistant app Cue for at least $35M [u]|publisher=[[AppleInsider]]|date=October 3, 2013 |access-date= October 3, 2013}}</ref> | [[Siri]] |- |53 | {{dts|2013|11|24}} | [[PrimeSense]] | [[3D strukturlaşdırılmış işıq skaneri]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|360000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131124/apple-confirms-acquisition-of-3d-sensor-startup-primesense/|title=Apple Confirms Acquisition of 3-D Sensor Startup PrimeSense|publisher=[[AllThingsD]]|date=November 24, 2013|access-date=November 24, 2013}}</ref> | [[Face ID]], TrueDepth<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/12/iphone-x-basically-has-a-kinect-on-the-front-to-enable-faceid/|title=iPhone X basically has a Kinect on the front to enable Face ID|last=Coldewey|first=Devin|work=[[TechCrunch]] |access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.extremetech.com/mobile/255771-apple-iphone-x-truedepth-camera-works|title=How Apple's iPhone X TrueDepth Camera Works – ExtremeTech|date=September 14, 2017|work=[[ExtremeTech]]|access-date=October 31, 2017|language=en-US}}</ref> |- |54 | {{dts|2013|12|02}} | [[Topsy (analytics)|Topsy]] | [[Analitika]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2013/12/02/apple-acquires-social-analytics-firm-topsy-for-200-million|title=Apple Acquires Social Analytics Firm Topsy for $200 Million|publisher=[[MacRumors]]|date=December 2, 2013|access-date=December 3, 2013}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]], [[Apple Music]], [[iTunes Store]]<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2015/12/15/rip-topsy/|title=Topsy, The Popular Social Analytics Service Bought By Apple, Closes Down|last=Russell|first=Jon|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 23, 2017|language=en}}</ref> |- |55 | {{dts|2013|12|23}} | BroadMap | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital">{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131223/apple-did-indeed-acquire-broadmap-and-catch-earlier-this-year/|title=Apple Did Indeed Acquire BroadMap and Catch Earlier This Year|publisher=[[All Things Digital]]|date=December 23, 2013|access-date=December 23, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |56 | {{dts|2013|12|23}} | Catch.com | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital"/> | [[Siri]] |- |57 | {{dts|2013|12}} | Acunu | Verilənlər bazası analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-25/apple-s-foundationdb-acquisition-builds-on-earlier-database-buy|title=Apple's FoundationDB Acquisition Builds on Earlier Database Buy|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|date=March 25, 2015|access-date=January 28, 2016}}</ref> | [[iCloud]] |- |58 | {{dts|2014|1|04}} | SnappyLabs | Şəkil proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/01/04/snappylabs/|title=Apple Acquires Rapid-Fire Camera App Developer SnappyLabs|publisher=[[TechCrunch]]|date=January 4, 2014|access-date=January 4, 2014}}</ref> | [[IPhone#Camera|Camera]] |- |59 | {{dts|2014|2|21}} | Burstly | [[Proqram təminatı testi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2014/02/21/apple-confirms-acquired-testflight-creator-burstly/|publisher=[[The Next Web]]|date=February 21, 2014|access-date=February 21, 2014|title=Apple confirms that it has acquired TestFlight creator Burstly}}</ref> | [[TestFlight]], [[iOS App Store|App Store]] |- |60 | {{dts|2014|5|2}} | LuxVue Technology | [[MicroLED]] displeylər | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/05/02/apple-acquires-power-efficient-led-tech-company-luxvue/|publisher=[[TechCrunch]]|date=May 2, 2014|title=Apple Acquires Power Efficient LED Tech Company LuxVue}}</ref> | [[MacBook Pro (Apple silicon)]], [[iPad Pro (5th generation)]] |- |61 | {{dts|2014|6|6}} | [[Spotsetter]] | Sosial axtarış motoru | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/06/06/spotsetter-a-social-search-engine-for-places-acquired-by-apple/?ncid=rss |title=Apple Acquires Spotsetter, A Social Search Engine For Places |website=[[Engadget]] |date=June 6, 2014}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |62 | {{dts|2014|6|29}} | [[Swell Radio|Swell]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://money.cnn.com/2014/07/29/technology/innovationnation/apple-swell/index.html?source=yahoo_quote |title=Apple buffs up radio service with string of acquisitions |website=[[CNN Money]] |date=June 29, 2014}}</ref> | [[Apple Music]] |- |63 | {{dts|2014|6|29}} | BookLamp | Kitab analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.fool.com/investing/general/2014/07/29/is-apple-preparing-to-challenge-amazons-book-busin.aspx |title=Is Apple Preparing to Challenge Amazon's Book Business? |website=The Motley Fool |date=June 29, 2014}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2014/07/25/apple-booklamp/|title=Apple Secretly Acquired "Pandora For Books" Startup BookLamp To Battle Amazon|last=Constine|first=Josh|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> | [[Apple Books|iBooks]] |- |64 | {{dts|2014|8|1}} | [[Beats Electronics]] | [[Qulaqlıq]], [[musiqi yayım xidməti]] ([[Beats Music]]) | {{USA}} |align="right"| {{ntsh|3000000000}}3,000,000,000 |align="center"|<ref name="Beats"/> | [[iPhone]], [[iTunes]], [[Apple Music]] |- |65 | {{dts|2014|9|23}} | Prss | Rəqəmsal jurnal | {{NED}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://thenextweb.com/apple/2014/09/24/apple-acquires-digital-magazine-startup-prss/ | title=Apple acquires digital magazine startup Prss | work=[[The Next Web]] | date=September 23, 2014 | access-date=September 24, 2014}}</ref> |[[Apple News]]<ref>{{Cite web|url=http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2017/07/apple-acquired-prss-in-2014-and-today-their-invention-that-became-apple-news-was-published-by-uspto.html|title=Apple Acquired Prss in 2014 and today their Invention that became 'Apple News' was Published by USPTO|website=Patently Apple|access-date=November 23, 2017}}</ref> |- |66 | {{dts|2014}} | Dryft | Ekran klaviaturası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://techcrunch.com/2015/04/08/apple-quietly-bought-dryft-a-keyboard-app/#.hzgvrt:9hQB | title=Apple Quietly Bought Dryft, A Keyboard App | work=[[TechCrunch]] | date=April 8, 2015}}</ref> | [[iOS]] Klaviatura |- |67 | {{dts|2015|1}} | Camel Audio | Audio plaginlər və səs kitabxanaları | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=http://www.businessinsider.in/Apple-has-acquired-London-music-production-software-company-Camel-Audio/articleshow/46355085.cms | title=Apple has acquired London music production software company Camel Audio | website=[[Business Insider]] | date=February 24, 2015}}</ref> | [[Logic Pro]] |- |68 | {{dts|2015|1|21}} | Semetric | Musiqi analitikası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://blogs.wsj.com/digits/2015/01/21/apple-buys-semetric-gearing-up-to-take-on-spotify/ | title=Apple buys the British startup behind music analytics service Musicmetric | work=[[The Wall Street Journal]] | date=January 21, 2015}}</ref><ref>{{Cite news|url = https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11359734/Apple-buys-UK-music-start-up-Semetric.html|title = Apple buys UK music start-up Semetric|work = [[The Daily Telegraph|The Telegraph]] }}</ref> | [[Apple Music]], [[iTunes Store]] |- |69 | {{dts|2015|3|24}} | [[FoundationDB]] | [[Verilənlər bazası]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/03/24/apple-acquires-durable-database-company-foundationdb/ | title=Apple Acquires Durable Database Company FoundationDB | website=[[TechCrunch]] | date=March 24, 2015}}</ref> | [[iMessage]] Bekend |- |70 | {{dts|2015|4|14}} | LinX | [[Kamera]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.wsj.com/articles/apple-buys-israeli-camera-technology-company-linx-1429037790 | title=Apple Buys Israeli Camera-Technology Company LinX | website=[[The Wall Street Journal]] | date=April 14, 2015}}</ref> |[[IPhone#Camera|iPhone Camera]] |- |71 | {{dts|2015|4}} | Coherent Navigation | [[GPS]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.engadget.com/2015/05/17/apple-reportedly-buys-coherent-navigation/??ncid=rss_full | title=Apple bought a company focused on super-accurate GPS | website=[[Engadget]] | date=May 17, 2015}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |72 | {{dts|2015|5}} | [[Metaio GmbH|Metaio]] | Artırılmış reallıq | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/05/28/apple-metaio/#.vulktq:AlFK/ | title=Apple Acquires Augmented Reality Company Metaio | website=[[TechCrunch]] | date=May 28, 2015}}</ref> | [[ARKit]] |- |73 | {{dts|2015|9}} | Mapsense | Xəritəçəkmə vizuallaşdırılması və məlumatların toplanması | {{USA}} |align="right"| {{nts|25000000}}-30,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web |title= Apple acquires mapping visualisation startup Mapsense |url= https://www.zdnet.com/article/apple-acquires-mapping-visualisation-startup-mapsense/ |website=[[ZDNet]] |access-date= September 27, 2015 }}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.eweek.com/mobile/apple-opening-its-first-europe-based-ios-app-development-facility.html |title= Apple Opening Its First Europe-Based iOS App Development Facility |website=[[eWeek]] |access-date= June 3, 2016 }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |74 | {{dts|2015|9}} | VocalIQ | Nitq texnologiyası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/02/apple-enhances-siri-team-with-purchase-of-vocaliq-a-car-focused-british-speech-tech-firm|title=Apple enhances Siri team with purchase of VocalIQ, a car-focused British speech tech firm |date= October 2, 2015|website=[[AppleInsider]]}}</ref> | [[Siri]] |- |75 | {{dts|2015|9}} | Perceptio | [[Machine learning]], [[Kompüter görünüşü]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/05/apple-buys-machine-learning-firm-perceptio-smartphone-ai |title= Apple buys machine learning firm Perceptio, suggests development of imaging AI|website=[[AppleInsider]]|date= 5 October 2015|language=en-US|access-date= November 23, 2017}}</ref> | [[Face ID]], [[Animoji]], Şəkillər |- |76 |{{dts|2015|11}} |Faceshift |Real vaxtda hərəkəti tutma |{{CHE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|title = Apple Has Acquired Faceshift, Maker Of Motion Capture Tech Used In Star Wars|url = https://techcrunch.com/2015/11/24/apple-faceshift/|website =[[TechCrunch]] |access-date = November 25, 2015|first1 = Ingrid|last1 = Lunden|first2 = Natasha|last2 = Lomas| date=25 November 2015 }}</ref><ref>{{Cite web|title = Opinion: Why has Apple bought Faceshift? Six intriguing possibilities …|url = http://9to5mac.com/2015/11/25/opinion-apple-faceshift-reasons/|website =[[9to5Mac]] |date = 25 November 2015|access-date = November 25, 2015}}</ref> |[[Animoji]] |- |77 |{{dts|2016|1|7}} |Emotient |[[Emosiyaların tanınması]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple wants to get better at reading your face |url = http://www.cnet.com/news/apple-wants-to-get-better-at-reading-your-face/ |website=[[CNET]] |access-date = January 25, 2016}}</ref><ref>{{Cite news|title = Apple Buys Artificial-Intelligence Startup Emotient |url = https://www.wsj.com/articles/apple-buys-artificial-intelligence-startup-emotient-1452188715 |newspaper =[[Wall Street Journal]] |access-date = January 25, 2016|issn = 0099-9660|first1 = Rolfe|last1 = Winkler|first2 = Daisuke|last2 = Wakabayashi |first3 = Elizabeth|last3 = Dwoskin}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.yahoo.com/tech/apple-decided-copy-samsung-change-214503672.html |title= Apple decided to copy Samsung for a change |work=[[Yahoo!]] |date= 31 August 2016 |access-date= September 1, 2016 }}</ref> |[[Face ID]], [[Animoji]]<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/09/12/animoji-iphonex-face-sensing-tech|title=The weirdest feature about iPhone X? Animated emojis|last=Kaufman|first=Mark|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> |- |78 |{{dts|2016|1|28}} |LearnSprout |Təhsil texnologiyası |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2016/01/28/apple-acquires-education-startup-learnsprout/|title=Apple Acquires Education Startup LearnSprout|last=Loizos|first=Connie|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/418995/apples-classroom-app-for-ipad-lands-on-app-store/|title=Apple's Classroom app for iPad lands on App Store {{!}} Cult of Mac|date=March 21, 2016|work=[[Cult of Mac]]|access-date=November 23, 2017|language=en-US}}</ref> | Classroom iPad App |- |79 |{{dts|2016|1|29}} |Flyby Media |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple acquires spatial perception startup Flyby Media, reportedly has a secret VR team |url = https://venturebeat.com/2016/01/29/apple-acquires-spatial-perception-startup-flyby-media-reportedly-has-a-secret-vr-team/ |website = [[VentureBeat]] |date = 29 January 2016 |access-date = January 30, 2016 }}</ref> | [[ARKit]] |- |80 |{{dts|2016|2|3}} |LegbaCore |Platformanın təhlükəsizliyi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="g360-legba">{{cite web|title=Apple Buys Security Firm LegbaCore That Exposed Vulnerabilities in OS X |url= http://gadgets.ndtv.com/laptops/news/apple-buys-security-firm-legbacore-that-exposed-vulnerabilities-in-os-x-797979 |website= Gadgets360 |date= 3 February 2016 |publisher=[[NDTV]] |access-date= March 25, 2017 }}</ref> |Apple kompüterlərində ifşa edilmiş proqram təminatı istismarı.<ref name="g360-legba"/> |- |81 |{{dts|2016|8|5}} |[[GraphLab|Turi]] |[[Machine learning]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/05/apple-acquires-turi-a-machine-learning-company/|title=Apple acquires Turi, a machine learning company|last=Kumparak|first=Greg|work=[[TechCrunch]]|date=August 5, 2016|language=en-US|access-date=August 5, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/05/apple-acquires-ai-startup-turi/|title=Apple Acquires Machine Learning and AI Startup Turi |last= Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=5 August 2016 |access-date=August 6, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.geekwire.com/2016/machine-learning-startup-dato-changes-name-turi-trademark-battle/|title=Machine learning startup Dato changes name to Turi after trademark battle|date=July 7, 2016 |language=en-US|access-date=August 6, 2016}}</ref> |[[Xcode]], [[iOS 11|Core ML]] |- |82 |{{dts|2016|8|22}} |Gliimpse |Şəxsi sağlamlıq məlumatlarının toplanması şirkəti |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/22/apple-acquired-gliimpse-a-personal-health-data-startup/|title=Apple acquired Gliimpse, a personal health data startup|last=Crook |first=Jordan|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/22/apple-acquires-gliimpse/|title=Apple Acquires Personal Health Data Recording Platform 'Gliimpse'|last=Broussard|first=Mitchel|date=22 August 2016 |access-date=August 23, 2016}}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.fastcompany.com/3062865/tim-cooks-apple/apple-acquires-personal-health-data-startup-gliimpse|title=Apple Acquires Personal Health Data Startup Gliimpse|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 23, 2016}}</ref> |[[HealthKit]], CareKit, ResearchKit |- |83 |{{dts|2016|9|22}} |Tuplejump |[[Maşın öyrənməsi|Machine learning]] |{{IND}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/09/22/apple-acquires-tumplejump/|title=Apple Acquires Machine Learning Startup Tuplejump|last=Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/09/22/apple-acquires-another-machine-learning-company-tuplejump/|title=Apple acquires another machine learning company: Tuplejump|last=Kumparak|first=Greg|website=[[TechCrunch]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref> | [[Siri]], [[iOS 11|CoreML]] |- |84 |{{dts|2016|12|1}} |Indoor.io |Daxili xəritələmə və naviqasiya |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.businessinsider.de/apple-acquired-finnish-company-indoor-io-help-it-map-indoor-spaces-2016-12 |title=Apple secretly acquired a Finnish company to help it map indoor spaces|access-date=December 9, 2016}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]], [[Apple electric car project|Project Titan]] |- |85 |{{dts|2017|3|23}} |[[Workflow (app)|Workflow]] | Avtomatlaşdırma və skript proqramı |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|last1=Panzarino|first1=Matthew|title=Apple has acquired Workflow, a powerful automation tool for iPad and iPhone|url=https://techcrunch.com/2017/03/22/apple-has-acquired-workflow-a-powerful-automation-tool-for-ipad-and-iphone/|work=[[TechCrunch]] |access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Koetsier|first1=John|title=Siri, Book My Vacation: Apple's 'Workflow' Acquisition Hints At Coming AI Feats|url=https://www.forbes.com/sites/johnkoetsier/2017/03/23/siri-book-my-vacation-apples-workflow-acquisition-hints-at-coming-ai-feats/#adf3b19724f4|work=[[Forbes]]|access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref> | [[Shortcuts (app)|Shortcuts]] |- |86 |{{dts|2017|5|8}} |[[Beddit (company)|Beddit]] |Yuxu izləmə avadanlığı |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2017/05/09/apple-acquires-beddit-sleep-tracking-app.html|title=Apple has acquired a sleep-tracking app called Beddit|work=[[CNBC]]|date=May 9, 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.beddit.com/privacy/|title=Beddit Privacy Policy|date=May 8, 2017|website=[[Beddit]]|archive-url= https://web.archive.org/web/20170510133331/https://www.beddit.com/privacy/ |archive-date=May 10, 2017|url-status=live|access-date=December 10, 2018 |df= mdy-all }}</ref> | [[iOS]], [[watchOS]], [[Apple Watch]] |- |87 |{{dts|2017|5|13}} |Lattice Data |Süni intellekt |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.engadget.com/2017/05/13/apple-acquires-lattice-data/|title=Apple's AI acquisition could help Siri make sense of your data|website=[[Engadget]]|last=Fingas|first=Jon|date=May 13, 2017|access-date=May 15, 2017}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |88 |{{dts|2017|6|16}} |SensoMotoric Instruments |Göz izləmə aparat və proqram təminatı |{{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/06/26/apple-acquires-sensomotoric-instruments/|title=Apple Acquires German Eye Tracking Firm SensoMotoric Instruments|date=June 26, 2017|work=[[MacRumors]]|access-date=June 27, 2017|language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[ARKit]] |- |89 |{{dts|2017|9|22}} |Vrvana |Artırılmış reallıq başlığa quraşdırılmış ekran |{{CAN}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/21/apple-acquires-mixed-reality-headset-startup-vrvana-for-30m/ |title= Apple acquired augmented reality headset startup Vrvana for $30M|last=Matney|first=Lucas|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 22, 2017 |language=en}}</ref> |[[ARKit]] |- |90 |{{dts|2017|9|29}} |Regaind |Kompüter görünüşü |{{FRA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/29/apple-quietly-acquires-computer-vision-startup-regaind/|title=Apple quietly acquired computer vision startup Regaind|last=Dillet|first=Romain|date=September 29, 2017|work=[[TechCrunch]]|access-date=September 29, 2017 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |91 |{{dts|2017|10}} |init.ai |Mesajlaşma köməkçisi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|last=Lunden|first=Ingrid|date=January 19, 2018|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 5, 2018 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Siri]] |- |92 |{{dts|2017|10}} |PowerbyProxi |[[İnduktiv yükləmə]] |{{NZL}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/10/25/apple-wireless-charging-acquisition/|title=Apple just bought out a little-known wireless charging company|last=Lieu|first=Johnny|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.stuff.co.nz/technology/98190457/apple-snaps-up-nzs-powerbyproxi|title=Apple snaps up NZ's PowerbyProxi |website=[[Stuff.co.nz]]|date=25 October 2017 |access-date=November 23, 2017}}</ref> |[[iPhone]], [[AirPower (hardware)|AirPower]] |- |93 |{{dts|2017|11|9}} |[[InVisage Technologies]] |Kvant nöqtə əsaslı görüntü sensorları |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/09/apple-has-acquired-imaging-sensor-startup-invisage-technologies/ |title=Apple has acquired imaging sensor startup InVisage Technologies|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018 |language= en-US }}</ref> |[[iPhone]], [[iPad]] |- |94 |{{dts|2017|12|5}} |Pop Up Archive |Rəqəmsal danışıq sözləri axtarmaq üçün alətlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/05/apple-buys-podcast-search-startup-pop-up-archive/|title=Apple buys podcast search startup Pop Up Archive|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Apple Music]] |- |95 |{{dts|2017|12}} |Spektral |Kompüter görünüşü, real vaxt rejimində redaktə |{{DNK}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://borsen.dk/nyheder/avisen/artikel/11/209358/artikel.html|title=Stiftede dansk it-firma for fire år siden og sælger nu til Apple: Ingeniører scorer 200 mio kr|last=Kronenberg|first=Thomas Zigler og Kasper|date=October 10, 2018|access-date=October 10, 2018|language=da}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/10/10/apple-acquires-danish-startup-spektral/ |title=Apple Has Acquired Danish Startup Spektral, Focused on Real-Time 'Green Screen' Technology|access-date=October 10, 2018 |language=en |work=[[MacRumors]] }}</ref><ref>{{Cite news|url=http://fortune.com/2018/10/10/apple-buys-spektral-startup/|title=Apple Secretly Bought Danish Visual Effects Startup Spektral Last Year|work=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]], [[iOS]] |- |96 |2018 |Laserlike |[[Maşın öyrənməsi]] |{{USA}} |align="center"| — |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|title=Apple Purchases Machine Learning Startup Laserlike|last=Clover|first=Juli|website=[[MacRumors]]|date=13 March 2019 |language=en|archive-url=https://archive.today/20190318225430/https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|archive-date=March 18, 2019|url-status=live|access-date=March 18, 2019|df=mdy-all}}</ref> |Siri, CoreML çərçivəsində |- |97 |<!--Early 2018-->{{dts|2018}} |Silk Labs |Süni intellekt, ev monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://venturebeat.com/2018/11/21/apple-reportedly-bought-silk-labs-a-maker-of-privacy-focused-ai-for-devices/|title=Apple reportedly bought Silk Labs, a maker of privacy-focused AI for devices|date=November 21, 2018|work=[[VentureBeat]] |access-date=December 1, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |98 |<!--Late 2018-->2018 |Tueo Health |Astma monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/24/apple-acquires-asthma-detection-start-up-tueo-health.html|title=Apple bought a start-up that was working on monitoring asthma in children|date=2019-05-24|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=417356793|title=Tueo Health, Inc.: Private Company Information – Bloomberg|website=[[Bloomberg L.P.]]|access-date=2019-05-25}}</ref> |align="center"| — |- |99 |10 dekabr 2017 |Silicon Valley Data Science |Məlumat elmləri, verilənlər mühəndisliyi, analitika |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 6, 2018|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-01-19/apple-brings-on-team-from-consultant-silicon-valley-data-science |title= Apple Brings on Team From Consultant Silicon Valley Data Science|work=[[Bloomberg.com]] |access-date=August 6, 2018 |language= en }}</ref> |Rəqəmsal Reklam |- |100 |{{dts|2018|1|2}} | Buddybuild | [[Davamlı inteqrasiya]], mobil proqramların sazlanması və sınaqdan keçirilməsi. |{{CAN}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web |url= https://www.buddybuild.com/blog/buddybuild-is-now-part-of-apple |title= The buddybuild team is now part of Apple! |website=[[buddybuild]] |language= en |access-date= January 3, 2018 }}</ref><ref>{{Cite news |url= https://techcrunch.com/2018/01/02/apple-buys-app-development-service-buddybuild/ |title= Apple buys app development service Buddybuild |last= Heater |first= Brian |work=[[TechCrunch]] |access-date= January 3, 2018 |language= en }}</ref> |[[Xcode]], [[TestFlight]] |- |101 |{{dts|2018|3|12}} |[[Texture (app)|Texture]] |Rəqəmsal jurnal abunə xidməti |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2018/03/12/apple-buys-texture-a-digital-magazine-subscription-service.html |title= Apple buys Texture, a digital magazine subscription service|last=Balakrishnan|first=Anita|date=March 12, 2018|work=[[CNBC]]|access-date=March 12, 2018}}</ref> |[[Apple News+]] |- |102 |{{dts|2018|8|29}} |[[Akonia Holographics]] |Artırılmış reallıq eynəkləri üçün linzalar |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-acquires-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses/|title=Apple acquires startup focused on lenses for AR glasses|date=August 29, 2018|work=[[CNET]]|access-date=August 30, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-tech/apple-buys-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses-idUSKCN1LE2VS|title=Apple buys startup focused on lenses for AR glasses|last=Nellis|first=Stephen|work=[[Reuters]]|access-date=September 25, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |103 |{{dts|2018|9|24}} |[[Shazam]] |Musiqi və şəkil tanınması |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | {{nts|400000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/11/apple-shazam-deal/|title=Apple to confirm Shazam acquisition today; Snap and Spotify also expressed interest|last=Lunden|first=Ingrid|work=[[TechCrunch]]|access-date=December 11, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/12/11/apple-acquires-shazam/|title=Apple Acquires Shazam|access-date=December 11, 2017|work=[[MacRumors]]|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/apple-acquires-shazam-offering-more-ways-to-discover-and-enjoy-music/|title=Apple acquires Shazam, offering more ways to discover and enjoy music|work=[[Apple Newsroom]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=September 24, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Siri]], [[Apple Music]] |- |104 |{{dts|2018|10|11}} |[[Dialog Semiconductor]] {{small|(hissələr)}} |Çip inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{nts|600000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-buys-chunk-of-chipmaker-thats-key-to-iphones-innards/|title=Apple buys chunk of chipmaker that's key to iPhone's innards|date=October 11, 2018|work=[[CNET]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thetimes.co.uk/article/apple-ticks-the-dialog-box-with-600m-microchip-deal-jx0nt682f|title=Apple ticks the Dialog box with $600m microchip deal|last=Dean|first=James|date=October 12, 2018|work=[[The Times]]|access-date=October 13, 2018 |language= en|issn=0140-0460}}</ref> |[[Apple silicon]] |- |106 |{{dts|2018|12|7}} |Platoon |Rəssamın inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2018/12/7/18130936/apple-platoon-artist-development-startup-acquisition |title= Apple acquires artist development startup Platoon|last=Deahl|first=Dani|date=December 7, 2018|website=[[The Verge]] |access-date= December 10, 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/2018/12/07/apple-buys-british-music-business-platoon/ |title=Apple buys British music business Platoon|last=Cook|first=James|date=December 7, 2018|work=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]] |access-date=December 10, 2018|language=en-GB|issn=0307-1235}}</ref> | align="center" | — |- |107 |15 fevral 2019 |PullString |Nitq texnologiyası |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref name="pull">{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2019/02/15/apple-buys-pullstring-toytalk/ |title=Apple acquires talking Barbie voicetech startup PullString|last=Constine|first=Josh|date=February 16, 2019|website=[[TechCrunch]] |access-date=September 30, 2020}}</ref> | [[Siri]]; Şirkət ToyTalk kimi də tanınır<ref name="pull"/> |- |108 |{{dts|2019|03|21}} |Stamplay | Bekend prosesinin inkişafı |{{ITA}} | align="right" |{{nts|5600000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/apple-acquires-stamplay-2019-3?IR=T |title= Apple reportedly acquires API developer Stamplay for $5.6 million |website= [[Business Insider]] }}</ref> | align="center" | — |- |109 |25 iyun 2019 |[[Drive.ai]] |Avtonom nəqliyyat vasitələri |{{USA}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.ibtimes.com/apple-buys-driveai-what-does-autonomous-vehicle-purchase-mean-apple-2803216|title=Apple Buys Drive.ai: What Does The Autonomous Vehicle Purchase Mean For Apple?|last=Geske|first=Dawn|date=2019-06-26|website=International Business Times|access-date=2019-06-26}}</ref> |align="center"| — |- |110 |25 iyul 2019 |[[Intel|Intel's]] [[Intel XMM modems|smartphone modem business]] |Smartfon modemi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.apple.com/newsroom/2019/07/apple-to-acquire-the-majority-of-intels-smartphone-modem-business/|title=Apple to acquire the majority of Intel's smartphone modem business|website=Apple Newsroom|language=en-US|access-date=2019-07-26}}</ref> |[[Apple silicon|Apple SoC]] |- |111 |3 oktyabr 2019 |IKinema |Hərəkəti tutma |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/10/03/apple-acquisition-ikinema/|title=Apple May Have Acquired Motion Capture Company IKinema|date=3 October 2019 }}</ref> |align="center"| — |- |112 |12 dekabr 2019 |Spectral Edge |Az işıqlı foto çəkilişi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-12-12/apple-buys-u-k-startup-to-improve-iphone-picture-taking|title=Apple Buys U.K. Startup to Improve iPhone Picture Taking|website=[[Bloomberg News]]|date=12 December 2019 }}</ref> |align="center"| iPhone |- |113 |15 yanvar 2020 |Xnor.ai |[[Kənar hesablama]], [[süni intellekt]] |{{USA}} | align="right" |{{nts|200000000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.geekwire.com/2020/exclusive-apple-acquires-xnor-ai-edge-ai-spin-paul-allens-ai2-price-200m-range/|title=Apple acquires Xnor.ai, edge AI spin-out from Paul Allen's AI2, for price in $200M range|date=15 January 2020}}</ref> |align="center"| — |- |114 |2020-ci ildən öncə |Scout FM |Süni intellekt tətbiqi |— |— |<ref>{{Cite web|title=Apple buys podcast app Scout FM amid increased competition from Spotify|url=https://appleinsider.com/articles/20/09/24/apple-buys-podcast-app-scout-fm-amid-increased-competition-from-spotify|access-date=2020-11-10|website=AppleInsider|date=24 September 2020 |language=en}}</ref> |[[Apple Podcasts|Podkast]], [[Apple Music]], [[ITunes]] |- |115 |31 mart 2020 |Dark Sky |Hava proqnozu və tətbiqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2020/03/31/apple-buys-popular-weather-app-dark-sky.html|title=Apple buys popular weather app Dark Sky and plans to shut down Android versions|last=Bursztynsky|first=Jessica|date=2020-03-31|website=CNBC|language=en|access-date=2020-03-31}}</ref> |[[Weather (Apple)]], WeatherKit çərçivəsində |- |116 |3 aprel 2020 |Voysis |Süni intellekt/səs köməkçisi |{{IRL}} | align="center" | — |<ref>{{Cite news|url=https://www.irishtimes.com/business/technology/apple-buys-irish-voice-tech-company-voysis-to-help-improve-siri-1.4221126|title=Apple buys Irish voice tech company Voysis to help improve Siri|last=Taylor|first=Charlie|newspaper=The Irish Times|language=en|access-date=2020-04-04}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uk.pcmag.com/web-sites/125529/apple-snatches-ai-startup-to-smarten-siri|title=Apple Snatches AI Startup to Smarten Siri|last=Herrick|first=Justin|date=2020-04-04|website=PCMag UK|language=en-gb|access-date=2020-04-04}}</ref> | [[Siri]] |- |117 |14 may 2020 |NextVR |Virtual reallıq hadisələri |{{USA}} | align="right"|{{nts|100000000}} | align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.neowin.net/amp/apple-confirms-acquisition-of-nextvr-a-provider-of-virtual-reality-events/|title=Apple confirms the acquisition of Nextvr, a provider of virtual reality events|last=Bonggolto|first=Jay|date=2020-05-14|website=Neowin|access-date=2020-05-15}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |118 |24 iyun 2020 |Fleetsmith |Mobil cihazın idarə edilməsi |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-06-24/apple-buys-fleetsmith-to-help-companies-manage-devices|title=Apple Buys Fleetsmith to Help Companies Manage Devices|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=2020-06-24|access-date=2022-03-16}}</ref><ref>{{Cite web|last=Horwitz|first=Jeremy|date=2020-06-24|title=Apple acquires Fleetsmith, a multi-device deployment and management firm|url=https://venturebeat.com/2020/06/24/apple-acquires-fleetsmith-a-multi-device-deployment-and-management-firm/|access-date=2020-06-24|website=VentureBeat}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-06-24|title=Fleetsmith is now part of Apple|url=https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20210611051242/https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|archive-date=2021-06-11|access-date=2022-03-16|website=Fleetsmith}}</ref> |Apple biznes əsasları |- |119 |31 iyul 2020 |Mobeewave |Ödənişlərin startapı |{{CAN}} |align="right"|{{nts|100000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-08-01/apple-buys-startup-to-turn-iphones-into-payment-terminals|title=Apple Buys Startup to Turn iPhones Into Payment Terminals|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=31 July 2020|access-date=31 July 2020}}</ref> |[[iPhone]] |- |120 |20 avqust 2020 |Camerai |AR | {{ISR}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalistech.com/ctech/articles/0,7340,L-3845818,00.html|title= Apple secretly acquired Israeli photography startup Camerai |last=Calcalist|date=20 August 2020|access-date=20 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |121 |25 avqust 2020 |Spaces |VR startapı |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://9to5mac.com/2020/08/24/apple-reportedly-acquires-vr-startup-spaces/|title= Apple reportedly acquires VR startup Spaces |last=Esposito|first=Filipe|date=24 August 2020|access-date=24 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |122 |15 yanvar 2021 |Curious AI |Əsas süni intellekt başlanğıcı |{{FIN}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last=Tamminen|first=Maija|title=Applen kerrotaan ostaneen kasvuyhtiön Suomesta – Tekoälystartupin sivut katosivat verkosta|url=https://www.talouselama.fi/uutiset/applen-kerrotaan-ostaneen-kasvuyhtion-suomesta-tekoalystartupin-sivut-katosivat-verkosta/a1990bde-68fb-4e6e-ac7b-4f7458cb2c51|access-date=2021-01-18|website=Talouselämä|date=15 January 2021 |language=fi}}</ref> |[[Core ML]] |- |123 |30 avqust 2021 |[[Primephonic]] |Klassik musiqi yayım xidməti |{{NLD}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple acquires classical music streaming service Primephonic|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/08/apple-acquires-classical-music-streaming-service-primephonic/|access-date=2021-08-30|website=Apple Newsroom|language=en-US}}</ref> | [[Apple Music#Apple Music Classical|Apple Music Classical]] |- |124 |7 fevral 2022 |AI Music |[[Musiqi prodüseri]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite news|title=Apple Buys Startup That Makes Music With Artificial Intelligence|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-07/apple-buys-startup-that-makes-music-with-artificial-intelligence?|access-date=2022-09-19|newspaper=Bloomberg.com|date=7 February 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Music]] |- |125 |23 mart 2022 |Credit Kudos |[[Fintech]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | 150,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple buys UK fintech start-up Credit Kudos|url=https://www.cnbc.com/2022/03/23/apple-buys-uk-fintech-start-up-credit-kudos.html|access-date=2022-09-19|website=CNBC|date=23 March 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Card]] |- |126 |{{dts|2023|6|5}} |Mira Labs |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last1=Schiffer|first1=Zoe|last2=Heath|first2=Alex|title=Apple has bought an AR headset startup called Mira|url=https://www.theverge.com/2023/6/6/23751350/apple-mira-ar-headset-startup|access-date=2023-06-06|website=The Verge|date=6 June 2023 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Vision Pro]] |- |127 |{{dts|2023|9|5}} |[[BIS Records]] |Musiqi şirkəti |{{CHE}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Vanian |first=Jonathan |date=September 5, 2023 |title=Apple buys Swedish classical record label |url=https://www.cnbc.com/2023/09/05/apple-buys-swedish-classical-record-label.html |website=CNBC}}</ref><ref>{{Cite web |last=Lunden |first=Ingrid |date=September 5, 2023 |title=Apple's BIS acquisition is a bet on a classical music catalogue, and on building cred in the industry |url=https://techcrunch.com/2023/09/05/apples-bis-acquisition-is-a-bet-on-a-classical-music-catalogue-and-on-building-cred-in-the-industry/ |website=TechCrunch}}</ref> | [[Apple Music]] |- |128 |{{dts|2023|12|17}} |Datakalab |Məlumatların sıxılması və təsvirin təhlili |{{FRA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Morris |first=Chris |date=April 22, 2024 |title=Apple quietly beefs up its AI division with acquisition of French startup |url=https://www.fastcompany.com/91110830/apple-datakalab-acquisition |website=Fast Company}}</ref> | |- |129 |14 mart 2024 |DarwinAI |Süni intellekt |{{CAN}} | |<ref>{{Cite web |last=Mehta |first=Ivan |date=2024-03-15 |title=Apple acquires AI startup specializing in overlooking manufacturing components |url=https://techcrunch.com/2024/03/14/apple-acquires-ai-startup-specializing-in-overlooking-manufacturing-components/ |access-date=2024-03-15 |website=TechCrunch |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |last=Miller |first=Chance |date=2024-03-14 |title=Apple acquires DarwinAI startup ahead of iOS 18's AI push |url=https://9to5mac.com/2024/03/14/apple-acquires-darwinai-startup-ahead-of-ios-18s-ai-push/ |access-date=2024-03-15 |website=9to5Mac |language=en-US |quote=DarwinAI’s systems will help Apple in its efforts to run AI on devices instead of in the cloud. The company also focuses on AI technology for manufacturing and supply chain uses… for visually inspecting components during the manufacturing process…}}</ref> | |- |130 |1 noyabr 2024 |Pixelmator Team |Rəqəmsal incəsənət və şəkil proqramı |{{LTU}} | |<ref>({Cite web|title="A new home for Pixelmator |url=https://www.pixelmator.com/blog/2024/11/01/a-new-home-for-pixelmator/ |access-date=2024-11-01 |website=Pixelmator Blog |language=en-US})</ref> | |} == Məzənnələr == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! Dəyər ([[Dollar|USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |1990 |[[General Magic]] |Planşet kompüterlərin və bulud texnologiyalarının inkişafının ilkin mərhələsi |{{USA}} |— |<ref>{{Cite magazine |last=Levy |first=Steven |title=Bill and Andy's Excellent Adventure II |language=en-US |magazine=Wired |url=https://www.wired.com/1994/04/general-magic/ |access-date=2023-11-04 |issn=1059-1028}}</ref> |- |{{dts|1992}} |[[Kaleida Labs]] |[[AIM alliance]] [[multimedia]] proqramı<ref name="AIM" group="qeyd">İlk olaraq 1991-ci ildə "[[AIM Alliance]]" nəticəsində [[Apple Inc.|Apple]] və [[IBM]] arasında 50% ortaq tərəfdaşlıq kimi yaradılmışdır.</ref> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1992|3|2}} |[[Taligent]] |[[AIM alliance]] əməliyyat sistemi<ref name="AIM" group=qeyd/> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1999|6|1}} |[[Akamai Technologies]] |[[İnternet hostinq xidməti]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|12500000}}<ref group=qeyd>5% səhm alıb</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |title=Apple Computer Inc acquires a minority stake in Akamai Technologies Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215357/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2008|12|18}} |[[Imagination Technologies]] |İnteqral sxem |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4700000}}<ref group=qeyd>3,6% pay alınıb. 2009-cu ilin iyun ayında 9,5%-ə yüksəldi. 2013-cü ilin sonunda 8,67% və ya 23 milyon səhmə sahib oldu.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.itproportal.com/2008/12/21/why-has-apple-invested-imaginations-powervr/ |title=Why Has Apple Invested In Imagination's PowerVR? |publisher=ITProPortal|date=December 21, 2008 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.theguardian.com/business/marketforceslive/2009/jun/26/1 |title=Imagination Technologies up as Apple stake hits 9.5% |work=[[The Guardian]]|date=June 26, 2009 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |title=Annual Report 2013 |publisher=[[Imagination Technologies]] |access-date=June 10, 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20140703042707/http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |archive-date=July 3, 2014 }}</ref> |- |{{dts|2016|5|12}} |[[Didi Chuxing]] |[[Taksi aqreqatoru]] |{{CHN}} |align="right"| {{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-china-idUSKCN0Y404W|title=Apple invests $1 billion in Chinese ride-hailing service Didi Chuxing|date=May 13, 2016|newspaper=[[Reuters]]|access-date=May 13, 2016}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.nytimes.com/2016/05/13/technology/apple-puts-1-billion-in-didi-a-rival-to-uber-in-china.html|title=Apple Puts $1 Billion in Didi, a Rival to Uber in China|last1=Isaac|first1=Mike|date=May 12, 2016|last2=Goel|first2=Vindu|newspaper=[[The New York Times]]|issn=0362-4331|access-date=May 13, 2016}}</ref> |} == Aktivlərin satışı == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Alıcı ! Hədəf şirkət ! Hədəf biznes ! Alıcının ölkəsi/milliyyəti ! Dəyər ([[USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |{{dts|1992|4|22}} |Misys Computer Maintenance |Sign Express Group |Texniki qulluq fəaliyyəti |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|705000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |title=MCM Misys Computer Maintenance acquires Sign Express Group-Maintenance from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212135/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|1996|5|31}} |[[SCI Systems]] |Apple Computer-Manufacturing |Kompüterlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |title=SCI Systems Inc acquires Apple Computer-Manufacturing from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215424/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2006|5|25}} |[[Pearson Education]] |[[Pearson Education#PowerSchool|PowerSchool]] |Tələbə məlumat sistemi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/newsroom/2006/05/25Pearson-to-Acquire-PowerSchool/ |title=Pearson to Acquire PowerSchool |publisher=Apple |access-date=1 April 2020}}</ref> |- |{{dts|2010|4|21}} |[[Google Inc.|Google]] |Agnilux |İnformasiya texnologiyaları xidmətləri |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |url= http://www.alacrastore.com:80/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |publisher=[[Thomson Financial]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522075022/http://www.alacrastore.com/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |url-status=dead|archive-date=May 22, 2011|title=Google Inc acquires Agnilux Inc from Apple Inc - April 21, 2010 - M&A Deal Snapshot - AlacraStore.com|date=May 22, 2011|access-date=September 11, 2018|df= mdy-all }}</ref> |} == "Apple"ın əhəmiyyətli investisiyaları == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! İnvestor ! İnvestor ölkəsi/milliyyəti ! Dəyəri ([[ABŞ dolları|USD]]) ! class="unsortable" | İstinadlar |- | {{dts|link=off|1997|4|2}} | [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] | {{SAU}} |align="right"| {{nts|115000000}}<ref group="qeyd">2000 və 2005-ci illərdə səhmlər bölünməzdən əvvəl 5% pay və ya 6,25 milyon adi səhm əldə etdi. [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] səhmlərini 2005-ci ildə satdı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |title=Investor acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511212130/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref><ref name=ForbesMar05>{{cite news|url=https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/|last=Dolan|first=Kerry A.|title=Prince Alwaleed And The Curious Case Of Kingdom Holding Stock|newspaper=[[Forbes]]|location=New York |date=5 March 2013|access-date=23 August 2017|archive-url= https://web.archive.org/web/20170729090054/https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/ |archive-date=29 July 2017|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|6}} | [[Microsoft]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|150000000}}<ref group="qeyd">5% pay aldı və ya 2003-cü ilə qədər "[[Microsoft]]" seriyalı 150.000 səhm aldı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212140/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |url-status= dead |archive-date= 2009-05-11 |title= Microsoft Corp acquires a minority stake in Apple Computer Inc |date= 1997-08-06 |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date= 2008-10-30 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite news |first= Yoni |last= Heisler |title= What ever became of Microsoft's $150 million investment in Apple? |url= https://www.engadget.com/2014/05/20/what-ever-became-of-microsofts-150-million-investment-in-apple/ |work=[[Engadget]] |date= 2014-05-20 |access-date= 2019-04-06 |df= mdy-all }}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|7}} | [[Grupo Carso]] | {{MEX}} |align="right"| {{nts|60650000}}<ref group=qeyd>2000, 2005 və 2014-cü illərdə səhmlərin bölünməsindən əvvəl 3% pay və ya 3,79 milyon adi səhm əldə etmişdir.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |title=Grupo Carso SA de CV acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215417/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref> |} == İnstitusional mülkiyyət == "Apple" — ictimai şirkət, SEC-də qeydiyyatdan keçmiş səhmdar cəmiyyətidir<ref name=NasdaqInstOwners /><ref name=NasdaqInstOwners>{{cite web |url= https://www.nasdaq.com/symbol/aapl/institutional-holdings |title= Ownership Summary as reported in the most recent 13F filings |publisher=[[Nasdaq, Inc.]] |access-date= 29 March 2019 |df= mdy-all }}</ref><ref name=Yahoo!Funds>{{Cite web |url= https://finance.yahoo.com/quote/AAPL/holders?p=AAPL |title= AAPL Major Holders {{!}} Insider Transactions {{!}} Apple Inc. Stock |website=[[Yahoo! Finance]] |access-date= March 29, 2019 |df= mdy-all }}</ref>. 31 dekabr 2018-ci il tarixinə onun dövriyyədə olan 4,715,280,000 səhmi var idi. Onlar əsasən institusional investorlara və fondlara məxsusdur. 16 ən böyük institusional səhmdar (və 25 milyondan çox səhmi olan səkkiz əlaqəli tanınmış fond) bunlardır:<ref name=Yahoo!Funds /><ref>{{Cite web |url= http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |title= FORM 10-Q |website= shareholder.com |archive-url= https://web.archive.org/web/20180806210713/http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |archive-date= August 6, 2018 |url-status= dead |access-date= August 6, 2018 |df= mdy-all }}</ref> * {{Percentage|338533988|4715280000|2|pad=yes}} (338,533,988): [[The Vanguard Group]] ** {{Percentage|110521153|4715280000|2|pad=yes}} (110,521,153): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Ümumi Fond Bazarı İndeksi Fondu ** {{Percentage|85435882|4715280000|2|pad=yes}} (85,435,882): [[The Vanguard Group|Vanguard]] 500 İndeksi Fondu ** {{Percentage|43783603|4715280000|2|pad=yes}} (43,783,603): [[The Vanguard Group|Vanguard]] [[İnstitutsionizm|İnstitusional]] İndeks Fondu ** {{Percentage|30726434|4715280000|2|pad=yes}} (30,726,434): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Artım İndeksi Fondu * {{Percentage|296598349|4715280000|2|pad=yes}} (296,598,349): [[BlackRock]] ** {{Percentage|30589798|4715280000|2|pad=yes}} (30,589,798): [[iShares|BlackRock iShares Core S&P 500 ETF]] * {{Percentage|249589329|4715280000|2|pad=yes}} (249,589,329): [[Berkshire Hathaway]] * {{Percentage|185419773|4715280000|2|pad=yes}} (185,419,773): [[State Street Corporation]] ** {{Percentage|49752710|4715280000|2|pad=yes}} (49,752,710): [[SPDR S&P 500 Trust ETF]] * {{Percentage|112369787|4715280000|2|pad=yes}} (112,369,787): [[Fidelity Investments|FMR]] MMC ** {{Percentage|33772877|4715280000|2|pad=yes}} (33,772,877): [[Fidelity Investments|Fidelity]] 500 İndeksi Fondu * {{Percentage|59311465|4715280000|2|pad=yes}} (59,311,465): [[Northern Trust]] Corporation * {{Percentage|58414412|4715280000|2|pad=yes}} (58,414,412): [[Geode Capital Management]] MMC * {{Percentage|47548838|4715280000|2|pad=yes}} (47,548,838): [[Norges Bank]] İnvestisiya İdarəetmə daxil edilmişdir * {{Percentage|44444899|4715280000|2|pad=yes}} (44,444,899): [[The Bank of New York Mellon|Bank of New York Mellon Corporation]] * {{Percentage|43431586|4715280000|2|pad=yes}} (43,431,586): [[Invesco|Invesco Ltd.]] ** {{Percentage|37375269|4715280000|2|pad=yes}} (37,375,269): [[Invesco PowerShares|Invesco QQQ Series 1 ETF]] * {{Percentage|39648345|4715280000|2|pad=yes}} (39,648,345): [[Bank of America|Bank of America Corp.]] * {{Percentage|38105167|4715280000|2|pad=yes}} (38,105,167): [[Morgan Stanley]] * {{Percentage|37679873|4715280000|2|pad=yes}} (37,679,873): [[JPMorgan Chase|JP Morgan Chase and Co.]] * {{Percentage|33304696|4715280000|2|pad=yes}} (33,304,696): [[Goldman Sachs Group]] * {{Percentage|27564370|4715280000|2|pad=yes}} (27,564,370): [[T. Rowe Price]] * {{Percentage|25527026|4715280000|2|pad=yes}} (25,527,026): [[Wells Fargo|Wells Fargo & Company]] == Qeydlər == {{Reflist|group=qeyd}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Biblioqrafiya == {{Refbegin}} * {{cite web|access-date=October 31, 2008 |url=http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |title=Apple Inc Mergers and Acquisitions |publisher=[[Thomson Financial]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511211953/http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }} {{Refend}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|www.apple.com|Apple Inc.}} {{Apple}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] [[Kateqoriya:Şirkət siyahıları]] 42355ezergqj2bda16moucbfxzj2zmg 7865027 7865022 2024-11-26T20:01:30Z Bikar 250702 7865027 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş siyahı namizədi}} [[Fayl:Apple logo black.svg|thumb|"Apple" loqosu]] [[Fayl:Apple Headquarters in Cupertino.jpg|thumb|"Apple"ın keçmiş qərargahı]] "[[Apple]]" dünyanın ən böyük [[texnologiya]] [[şirkət|şirkətlərindən]] biri kimi müxtəlif texnologiya və xidmətlər sahəsində innovativ məhsullar yaratmaq üçün bir çox şirkətləri satın almışdır. Bu satınalmalar əsasən texnologiya təkmilləşdirilməsi<ref>{{Cite web|url=http://www.time.com:80/time/80days/760401.html|archive-url= https://web.archive.org/web/20030417194017/http://www.time.com/time/80days/760401.html |url-status=dead |archive-date=April 17, 2003 |title= TIME: 80 Days That Changed the World, April 1, 1976: Apple Computer Boots Up|date=April 17, 2003|access-date=October 20, 2018 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11507451/Apple-celebrates-39th-year-on-April-1.html |title= Apple celebrates 39th year on April 1|last=Williams|first=Rhiannon|journal= Daily Telegraph|date=April 1, 2015|access-date=October 20, 2018|language=en-GB |issn= 0307-1235 }}</ref>, yeni məhsulların inkişafı və mövcud [[Bazar iqtisadiyyatı|bazar mövqeyinin]] gücləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilmişdir.<ref name=businessweek /> "Apple"ın [[proqram]] məhsullarına "[[macOS]]", "[[iOS]]", "[[iPadOS]]", "[[tvOS]]" və "[[watchOS]]" [[Əməliyyat sistemi|əməliyyat sistemləri]], "[[iTunes]]" media pleyeri, "[[Safari (brauzer)|Safari]]" [[Veb-brauzer|veb-brauzeri]] və iLife [[media]] və yaradıcı proqramlar dəsti daxildir. 2024-cü ilin noyabrına olan məlumata görə<ref name=businessweek>{{cite web|access-date=June 26, 2008 |url=http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |title= What to Do with Apple's Cash |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |date=March 1, 2007 |author=Hesseldahl, Arik |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080514121620/http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |archive-date= May 14, 2008 }}</ref>, "Apple" 100-dən çox şirkəti satın alıb. Alışların faktiki sayı yəqin ki, daha yüksəkdir, çünki "Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır. "Apple" iki [[Səhm|yarı-səhmli]] ortaqlıq yaradıb və əvvəllər mövcud olan üç şirkətdə səhm paylarını satın almaq təklifini üç dəfə imtina etmişdir. "Apple" tərəfindən birləşdirilən və satın alınalarının əksəriyyətinin [[maliyyə]] təfərrüatlarını açıqlamır.<ref name="Beats">{{cite web|url=https://www.engadget.com/2014/05/28/apple-acquires-beats-electronics-for-3-billion/ |title=Apple acquires [[Beats Electronics]] for $3 billion |website=[[Engadget]] |date=August 1, 2014 |access-date=August 1, 2014}}</ref> "Apple" tez-tez satınalma barədə detalları açıqlamır və kiçik miqyaslı startapları əldə etməyi üstün tutur. Şirkət texnologiyalarını və məhsul təkliflərini təkmilləşdirmək üçün hər il bir neçə satınalma həyata keçirir.<ref>{{Cite web|url=https://investor.apple.com/investor-relations/faq/ |title= Apple – Frequently Asked Questions|website=investor.apple.com|language=en-US|access-date=October 20, 2018}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/460775/today-in-apple-history-apple-becomes-a-corporation/|title=Today in Apple history: Apple becomes a corporation {{!}} Cult of Mac|date=January 3, 2018|work=Cult of Mac|access-date=October 20, 2018|language=en-US}}</ref> Satınalmalar əsasən [[süni intellekt]], [[Artırılmış reallıq|artırılmış reallıq]] (AR), [[maşın öyrənməsi]], [[Musiqi texnologiyaları|musiqi texnologiyaları]] və istifadəçi təcrübəsinin inkişafına yönəlib. "Apple"ın biznes fəlsəfəsi şirkətin mövcud layihələrinə asanlıqla inteqrasiya oluna bilən kiçik şirkətləri əldə etməkdir. Məsələn, "Apple" 2002-ci ildə "[[Emagic]]" və onun peşəkar musiqi proqramı "[[Logic Pro]]"nu əldə etmişdir. iLife proqram dəstinin ayrılmaz hissəsi olan və hazırda "iOS" və "macOS" üçün aparıcı [[Rəqəmsal audio stansiyası|rəqəmsal audio stansiyalardan]] biri olan "[[GarageBand]]" üçün proqram təminatının yaradılmasına daxil edilmişdir. Şirkət ilk alışını 2 mart 1988-ci ildə şəbəkə innovasiyalarını satın alaraq etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/06/apple-buys-a-company-every-few-weeks-says-ceo-tim-cook.html|title=Apple buys a company every few weeks, says CEO Tim Cook|last=Feiner|first=Lauren|date=2019-05-06|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref> 2013-cü ildə "Apple" on üç şirkət satın aldı. "Apple"ın ən böyük alışı 2014-cü ilin avqustunda 3 milyard dollara Beats Electronics oldu.<ref name=4qresults>{{cite web|access-date=June 26, 2008|url=https://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|title=Apple Reports Fourth Quarter Results |publisher=[[Apple Inc.]]|date=October 22, 2007 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080517125920/http://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|archive-date=May 17, 2008|df= mdy-all }}</ref>"Apple" tərəfindən alınan bütün şirkətlərdən 71-i ABŞ-də yerləşirdi. 2019-cu ilin may ayının əvvəlində "Apple"ın baş direktoru [[Tim Kuk]] [[CNBC]]-yə bildirib ki, "Apple" orta hesabla hər iki-üç həftədən bir şirkət alır və təkcə son altı ayda 20–25 şirkət satın almışdır. == Satınalınanlar == {{Sticky header}} {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header" |- ! ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! data-source-type="number" | Dəyəri ([[Dollar|USD]]) ! class="unsortable" |İstinadlar ! Əldə olunan məhsullar |- |1 | {{dts|1988|3|2}} | Network Innovations | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090417010528/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |url-status=dead |archive-date=April 17, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Network Innovations Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> |Məlumat Giriş Dili (DAL) |- |2 | {{dts|1988|6|7}} | Orion Network Systems | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213913/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Orion Network Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | SNA*ps |- |3 | {{dts|1988|6|27}} | Styleware<ref group="qeyd" name="Claris">Apple törəmə şirkəti "[[Claris]]" tərəfindən alınıb</ref> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212118/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Styleware Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[AppleWorks]] GS, [[iWork]], [[iLife]] |- |4 | {{dts|1988|7|11}} | Nashoba Systems<ref group=qeyd name=Claris /> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215416/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Nashoba Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[FileMaker]] |- |5 | {{dts|1989|1|3}} | Coral Software | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213845/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Coral Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|url= http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20170227195855/http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |url-status=live |archive-date=February 27, 2017 |title=The Long View: Macintosh Common Lisp |publisher=The Long View |access-date=June 23, 2017 |df= mdy-all }}</ref> | [[Macintosh Common Lisp]] |- |6 | {{dts|1997|2|7}} | [[NeXT]] | [[Unix bənzəri]] aparat və proqram platforması | {{USA}} |align="right"| {{nts|404000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213855/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NeXT Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Mac OS X]]/[[macOS]], [[Darwin (operating system)|Darwin]], [[iOS]], [[tvOS]], [[watchOS]], [[audioOS]], [[visionOS]] |- |7 | {{dts|1997|9|2}} | [[Power Computing Corporation]] | [[Macintosh clone]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|110000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212050/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Power Computing-Clone-Making from Power Computing Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2001 |url= https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000091205701544436/a2066171z10-k405.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | align="center"| — |- |8 | {{dts|1999|1|8}} | Xemplar Education | Proqram təminatı | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4926000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215403/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires remaining interest in Xemplar Education Ltd from Morgan Stanley |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |9 | {{dts|1999|11|3}} | Raycer Graphics | Kompüter qrafik çipləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215347/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Raycer Graphics |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |10 | {{dts|2000|1|7}} | NetSelector | Internet proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213901/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NetSelector |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |11 | {{dts|2000|4|11}} | Astarte-DVD Authoring Software<ref group=qeyd>Astarte-dən alınıb</ref> | Proqram təminatı | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212046/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Astarte-DVD Authoring Software from Astarte GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[DVD Studio Pro]], [[iDVD]] |- |12 | {{dts|2000}} (Q4) | [[SoundJam MP]]<ref group="qeyd">"[[Casady & Greene]]" şirkətindən almışdır</ref> | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |title= Apple Acquires SoundJam, Programmer for iMusic |publisher=[[AppleInsider]] |date=January 8, 2001 |access-date=April 23, 2012 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20120119082331/http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |archive-date= January 19, 2012 }}</ref> | [[iTunes]] |- |13 | Early {{dts|2001}} | Bluefish Labs | Məhsuldarlıq proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.bluefishlabs.com |title=We've been acquired! |publisher=Bluefish Labs |access-date=June 4, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20011129200534/http://www.bluefishlabs.com/ |archive-date=November 29, 2001 |url-status=dead |df= mdy-all }}</ref> | [[iWork]] |- |14 | {{dts|2001|5|11}} | bluebuzz | [[İnternet xidmət provayderi]] (İXP) | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212147/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Network Innovations Corp acquires bluebuzz.com Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |15 | {{dts|2001|7|9}} | [[Spruce Technologies]]<ref group=qeyd>Yaponiya Məlumat Emalı Xidmətindən alınıb</ref> | Qrafik proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|14900000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212059/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Spruce Technologies Inc from JBIS Holdings Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2002">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2002|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746902007674/a2096490z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | [[DVD Studio Pro]] |- |16 | {{dts|2001|12|31}} | PowerSchool | Onlayn məlumat sistemləri xidmətləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|66100000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213917/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires PowerSchool Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[PowerSchool]] |- |17 | {{dts|2002|2|1}} | [[Nothing Real]] | Xüsusi effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213906/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Nothing Real LLC |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Shake (software)|Shake]] |- |18 | {{dts|2002|4|4}} | Zayante | [[FireWire]] çipləri və proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|13000000}}<ref group="qeyd">Rəqəm heç kim tərəfindən təsdiqlənməsinə baxmayaraq faktiki birləşmiş qiymət Zayante, Silicon və Prismo şirkətləri üçün 20.000.000 dollardır.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212104/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Zayante Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2003">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]] |date=December 18, 2003|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746903041604/a2124888z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Apple Acquires Zayante|publisher=[[Apple Inc.]]|date=April 4, 2002 |url= https://www.apple.com/pr/library/2002/04/04Apple-Acquires-Zayante.html |access-date= June 2, 2014 }}</ref> | [[IEEE 1394|FireWire]] |- |19 | {{dts|2002|6|11}} | Silicon Grail Corp-Chalice<ref group="qeyd">"[[Silicon Grail]]" şirkətindən almışdır</ref><ref group="qeyd" name="auto">"SEC Filing"-ə görə yalnız "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqları əldə edilmişdir". Bütün şirkət deyil.</ref> | Rəqəmsal effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1">Zayante, Silicon və Prismo-dan "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqlarının" ümumi dəyəri hər bir şirkət üçün deyil, hər üçü üçün birlikdə 20.000.000 ABŞ dolları təşkil etmişdir.</ref> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215352/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Silicon Grail Corp-Chalice from Silicon Grail Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Motion|Motion]] |- |20 | {{dts|2002|6|20}} | Propel Software | Simsiz daşıyıcılar üçün internet və şəbəkə optimallaşdırılması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20081220124355/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |url-status=dead |archive-date=December 20, 2008 |title=Apple Computer Inc acquires Propel Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Safari (brauzer)|Safari]] |- |21 | {{dts|2002|6|21}} | Prismo Graphics<ref group="qeyd" name="auto"/> | Film və video üçün xüsusi effektli başlıq proqramı | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1"/> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web|url=http://www.osnews.com/story/1251|title=Apple Purchases Prismo Graphics|publisher=[[OSNews]]}}</ref> | [[LiveType]] |- |22 | {{dts|2002|7|1}} | [[Emagic]] | Musiqi yaratma proqramı | {{DEU}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213854/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Emagic Soft-und Hardware GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |23 | {{dts|2005|3}} | SchemaSoft | Proqram təminatı | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/Apple-swallows-SchemaSoft/2100-1047_3-5630368.html|title=Apple swallows SchemaSoft|publisher=[[CNET]]|access-date=January 23, 2010}}</ref> | [[iWork]] |- |24 | {{dts|2005|4}} | [[FingerWorks]] | Jest tanıma şirkəti | {{USA}} |align="center"| —<!--25 times revenue.--> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://appleinsider.com/articles/10/01/23/inside_the_multitouch_fingerworks_tech_in_apples_tablet |title= Inside the multitouch FingerWorks tech in Apple's tablet |publisher=[[AppleInsider]] |date= January 23, 2010 |access-date= May 4, 2013 }}</ref><ref>{{cite magazine |url= http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |archive-url= https://archive.today/20140604014433/http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |url-status= dead |archive-date= June 4, 2014 |title= Company Overview of FingerWorks Inc. |journal=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=June 3, 2014 }}</ref> | [[iOS]] |- |25 | {{dts|2006|10|16}} | [[Silicon Color]] | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|title=Apple Computer Inc acquires Silicon Color Inc|publisher=[[Thomson Financial]]|access-date=October 21, 2008|archive-url=https://archive.today/20120225121803/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|archive-date=February 25, 2012|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> | [[Color (proqram təminatı)|Color]] |- |26 | {{dts|2006|12|04}} | [[Proximity Worldwide|Proximity]] | Proqram təminatı | {{AUS}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macobserver.com/article/2006/12/05.2.shtml|title=Apple Acquires Proximity|publisher=Mac Observer|access-date=October 21, 2008}}</ref> | [[Final Cut Server]] |- |27 | {{dts|2008|4|24}} | [[P.A. Semi]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|278000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|title=Apple acquires low-power chip designer PA Semi|publisher=[[CNet]]|access-date=April 9, 2010|archive-date=November 10, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131110194132/http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/features/2016-johny-srouji-apple-chief-chipmaker/|title=The Most Important Apple Executive You've Never Heard Of|website=[[Bloomberg.com]]|access-date=June 18, 2016}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |28 | {{dts|2009|07|7}} | Placebase | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |title= Apple purchased Placebase in July to replace Google Maps? |publisher=[[Computerworld]] |access-date= September 30, 2009 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20091002133826/http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |archive-date= October 2, 2009 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |29 | {{dts|2009|12|04}} | [[Lala (website)|Lala.com]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|17000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2009/12/04/apple-acquires-lala|title=Apple Inc acquires LaLa.com|publisher=[[TechCrunch]]|date=December 4, 2009|access-date=December 4, 2009|df=mdy-all}}</ref> | [[iCloud]], [[iCloud#iTunes Match|iTunes Match]] |- |30 | {{dts|2010|1|5}} | Quattro Wireless | [[Mobil reklam]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|275000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|title=Apple acquires Quattro Wireless|publisher=[[Reuters]]|date=January 5, 2010|access-date=February 19, 2010|archive-date=October 1, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001190948/http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|url-status=dead}}</ref> | [[iAd]] |- |31 | {{dts|2010|4|27}} | [[Intrinsity]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|121000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/04/28/technology/28apple.html|title=Apple Buys Intrinsity|work=[[New York Times]]|date=April 27, 2010|access-date=April 27, 2010|first1=Ashlee|last1=Vance|author-link=Ashlee Vance|first2=Brad|last2=Stone}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |32 | {{dts|2010|4|27}} | [[Siri]] | Səslə idarəetmə proqramı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/venturecapital/2010/04/28/apple-moves-deeper-into-voice-activated-search-with-siri-buy|title=Apple Moves Deeper Into Voice-Activated Search With Siri Buy|work=[[Wall Street Journal]]|date=April 28, 2010 |access-date= April 28, 2010|first=Timothy|last=Hay}}</ref> | [[Siri]] |- |33 | {{dts|2010|5|10}} | Gipsy Moth Studios | Tətbiq regionallaşdırma firması | {{USA}} |align="right"| {{nts|12000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://acquiredby.co/apple-acquisitions/gipsy-moth-studios/2016/|title=Gipsy Moth Studios acquired by Apple {{!}} AcquiredBy|work=AcquiredBy|access-date=August 31, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |34 | {{dts|2010|7|14}} | Poly9 | Veb əsaslı xəritəçəkmə | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/10/07/14/apple_acquires_online_mapping_company_poly9_report.html|title=Apple acquires online mapping company Poly9 – report|publisher=[[AppleInsider]]|date=July 14, 2010|access-date=August 1, 2010}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |35 | {{dts|2010|9|20}} | [[Polar Rose (facial recognition)|Polar Rose]] | [[Üzün tanınması]] | {{SWE}} |align="right"| {{nts|29000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2010/09/20/apple-acquires-face-recognition-firm-polar-rose|title=Apple acquires face-recognition firm Polar Rose|publisher=[[VentureBeat]]|date=September 20, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |36 | {{dts|2010|9|14}} | IMSense | [[Yüksək dinamik diapazonu|Yüksək dinamik diapazon]]lu (HDR) fotoqrafiya | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.silicontap.com/apple_buys_imsense_ltd_/s-0031008.html|title=Apple Buys Imsense Ltd|publisher=Silicon Tap|date=September 14, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |37 | {{dts|2011|8|1}} | C3 Technologies | 3D xəritəçəkmə | {{SWE}} |align="right"| {{nts|267000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2011/10/29/apple-acquired-mind-blowing-3d-mapping-company-c3-technologies-looking-to-take-ios-maps-to-the-next-level|title=Apple acquired mind-blowing 3D mapping company C3 Technologies, looking to take iOS Maps to the next level|publisher=[[9to5Mac]]|date=October 29, 2011|access-date=October 31, 2011}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]] |- |38 | {{dts|2011|12|20}} | [[Anobit]] | [[Fləş-yaddaş]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|500000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.slashgear.com/apple-picks-up-anobit-for-flash-memory-20203562|title=Apple picks up Anobit for Flash Memory|publisher=SlashGear|date=December 20, 2011|access-date=December 20, 2011}}</ref> | [[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |39 | {{dts|2012|2|23}} | [[Chomp (search engine)|Chomp]] | Proqram axtarış maşını | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |title=Apple Is Said to Pay About $50 Million for Search Startup Chomp |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=February 23, 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120225065659/http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |archive-date=February 25, 2012 }}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |40 | {{dts|2012|6|2}} | Redmatica | Audio | {{ITA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2012/06/08/apple-acquired-music-editing-software-firm-redmatica-closes-product-support-will-end-on-12-june|title=Apple-acquired music editing software firm Redmatica closes; product support will end on June 12|date=8 June 2012|publisher=[[The Next Web]]|access-date=June 8, 2012}}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |41 | {{dts|2012|7|27}} | [[AuthenTec]] | PC və mobil təhlükəsizlik məhsulları | {{USA}} |align="right"| {{nts|356000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.theverge.com/2012/7/27/3193078/apple-purchases-authentec-356-million|title=Apple buys patent-rich security firm Authentec for $356 million|date=27 July 2012|publisher=[[The Verge]]|access-date=July 27, 2012}}</ref> | [[Touch ID]] |- |42 | {{dts|2012|9|27}} | Particle | [[HTML5]] Veb proqram firması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57533825-37/apple-snaps-up-celebrity-backed-web-app-firm-particle|title=Apple snaps up celebrity-backed Web app firm Particle|publisher=[[CNet]]|access-date=October 16, 2012}}</ref> | [[iCloud]], [[iAd]] |- |43 | {{dts|2013}} | Novauris Technologies | [[Nitqin tanınması]] | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/04/03/speech-recognition-pioneer-novauris-bought-by-apple-team-now-works-on-siri/|title=Speech Recognition Pioneer Novauris Bought By Apple, Team Now Works On Siri|first=Sarah |last=Perez|website=[[TechCrunch]] |date=April 3, 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2014/04/03/apple-acquires-novauris-speech-recognition/|title=Apple Acquired Speech Recognition Firm Novauris Last Year for Siri Team|first=Juli |last=Clover|website=[[MacRumors]]|date=April 3, 2014}}</ref> | [[Siri]] |- |44 | {{dts|2013}} | OttoCat | [[Axtarış sistemi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2015/04/06/ottocat-apple/|title=Apple Acquired Search Startup Ottocat To Power The 'Explore' Tab In The App Store|first=Ingrid |last=Lunden|website=[[TechCrunch]]|date=April 6, 2015}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |45 | {{dts|2013|3|23}} | WiFiSlam | Daxili yerləşmə | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/digits/2013/03/23/apple-acquires-indoor-location-company-wifislam|title=Apple Acquires Indoor Location Company WifiSLAM|work=[[Wall Street Journal]]|date=23 March 2013|access-date=March 23, 2013|last1=Lessin|first1=Jessica E.}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |46 | {{dts|2013|7|19}} | Locationary | Xəritələr | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20130719/apple-acquires-local-data-outfit-locationary|title=Apple Acquires Local Data Outfit Locationary|publisher=[[All Things Digital]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |47 | {{dts|2013|7|19}} | [[HopStop.com]] | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-07-19/apple-said-to-buy-hopstop-pushing-deeper-into-maps.html|title=Apple Said to Buy HopStop, Pushing Deeper Into Maps|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |48 | {{dts|2013|8|01}} | Passif Semiconductor | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.engadget.com/2013/08/01/apple-acquires-passif-semiconductor|title=Apple acquires wireless chip maker Passif Semiconductor|date=August 2013 |publisher=[[Engadget]]|access-date=August 1, 2013}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |49 | {{dts|2013|8|13}} | Matcha | Media kəşf tətbiqi | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2013/08/13/apple-acquires-matchatv|title=Apple acquires Matcha.tv|publisher=[[VentureBeat]]|date=August 13, 2013|access-date=August 13, 2013}}</ref> | [[Apple TV]] və [[iOS]] üçün [[Apple TV (tətbiqetmə)|TV]] tətbiqetmə |- |50 | {{dts|2013|8|22}} | Embark | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://jessicalessin.com/2013/08/22/exclusive-apple-buys-another-map-app-embark|title=Exclusive: Apple Buys (Another) Map App, Embark|first=Jessica|last=Lessin|date=August 22, 2013|access-date=August 22, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |51 | {{dts|2013|8|28}} | AlgoTrim | Mobil [[verilənlərin sıxlaşdırılması]] | {{SWE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2013/08/28/apple-reportedly-acquires-swedish-firm-algotrim-a-company-that-does-mobile-media-and-data-compression|title=Apple Reportedly Acquires Swedish Firm AlgoTrim, A Company That Does Mobile Media And Data Compression |work=[[TechCrunch]] |first=Darrell|last=Etherington|date=August 28, 2013|access-date=August 28, 2013}}</ref> | [[iOS]] |- |52 | {{dts|2013|10|3}} | [[Cue (search engine)|Cue]] | [[Şəxsi köməkçi]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/13/10/03/rumor-apple-may-have-acquired-personal-assistant-app-cue-for-at-least-35m|title=Apple acquires personal assistant app Cue for at least $35M [u]|publisher=[[AppleInsider]]|date=October 3, 2013 |access-date= October 3, 2013}}</ref> | [[Siri]] |- |53 | {{dts|2013|11|24}} | [[PrimeSense]] | [[3D strukturlaşdırılmış işıq skaneri]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|360000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131124/apple-confirms-acquisition-of-3d-sensor-startup-primesense/|title=Apple Confirms Acquisition of 3-D Sensor Startup PrimeSense|publisher=[[AllThingsD]]|date=November 24, 2013|access-date=November 24, 2013}}</ref> | [[Face ID]], TrueDepth<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/12/iphone-x-basically-has-a-kinect-on-the-front-to-enable-faceid/|title=iPhone X basically has a Kinect on the front to enable Face ID|last=Coldewey|first=Devin|work=[[TechCrunch]] |access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.extremetech.com/mobile/255771-apple-iphone-x-truedepth-camera-works|title=How Apple's iPhone X TrueDepth Camera Works – ExtremeTech|date=September 14, 2017|work=[[ExtremeTech]]|access-date=October 31, 2017|language=en-US}}</ref> |- |54 | {{dts|2013|12|02}} | [[Topsy (analytics)|Topsy]] | [[Analitika]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2013/12/02/apple-acquires-social-analytics-firm-topsy-for-200-million|title=Apple Acquires Social Analytics Firm Topsy for $200 Million|publisher=[[MacRumors]]|date=December 2, 2013|access-date=December 3, 2013}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]], [[Apple Music]], [[iTunes Store]]<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2015/12/15/rip-topsy/|title=Topsy, The Popular Social Analytics Service Bought By Apple, Closes Down|last=Russell|first=Jon|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 23, 2017|language=en}}</ref> |- |55 | {{dts|2013|12|23}} | BroadMap | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital">{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131223/apple-did-indeed-acquire-broadmap-and-catch-earlier-this-year/|title=Apple Did Indeed Acquire BroadMap and Catch Earlier This Year|publisher=[[All Things Digital]]|date=December 23, 2013|access-date=December 23, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |56 | {{dts|2013|12|23}} | Catch.com | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital"/> | [[Siri]] |- |57 | {{dts|2013|12}} | Acunu | Verilənlər bazası analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-25/apple-s-foundationdb-acquisition-builds-on-earlier-database-buy|title=Apple's FoundationDB Acquisition Builds on Earlier Database Buy|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|date=March 25, 2015|access-date=January 28, 2016}}</ref> | [[iCloud]] |- |58 | {{dts|2014|1|04}} | SnappyLabs | Şəkil proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/01/04/snappylabs/|title=Apple Acquires Rapid-Fire Camera App Developer SnappyLabs|publisher=[[TechCrunch]]|date=January 4, 2014|access-date=January 4, 2014}}</ref> | [[IPhone#Camera|Camera]] |- |59 | {{dts|2014|2|21}} | Burstly | [[Proqram təminatı testi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2014/02/21/apple-confirms-acquired-testflight-creator-burstly/|publisher=[[The Next Web]]|date=February 21, 2014|access-date=February 21, 2014|title=Apple confirms that it has acquired TestFlight creator Burstly}}</ref> | [[TestFlight]], [[iOS App Store|App Store]] |- |60 | {{dts|2014|5|2}} | LuxVue Technology | [[MicroLED]] displeylər | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/05/02/apple-acquires-power-efficient-led-tech-company-luxvue/|publisher=[[TechCrunch]]|date=May 2, 2014|title=Apple Acquires Power Efficient LED Tech Company LuxVue}}</ref> | [[MacBook Pro (Apple silicon)]], [[iPad Pro (5th generation)]] |- |61 | {{dts|2014|6|6}} | [[Spotsetter]] | Sosial axtarış motoru | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/06/06/spotsetter-a-social-search-engine-for-places-acquired-by-apple/?ncid=rss |title=Apple Acquires Spotsetter, A Social Search Engine For Places |website=[[Engadget]] |date=June 6, 2014}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |62 | {{dts|2014|6|29}} | [[Swell Radio|Swell]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://money.cnn.com/2014/07/29/technology/innovationnation/apple-swell/index.html?source=yahoo_quote |title=Apple buffs up radio service with string of acquisitions |website=[[CNN Money]] |date=June 29, 2014}}</ref> | [[Apple Music]] |- |63 | {{dts|2014|6|29}} | BookLamp | Kitab analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.fool.com/investing/general/2014/07/29/is-apple-preparing-to-challenge-amazons-book-busin.aspx |title=Is Apple Preparing to Challenge Amazon's Book Business? |website=The Motley Fool |date=June 29, 2014}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2014/07/25/apple-booklamp/|title=Apple Secretly Acquired "Pandora For Books" Startup BookLamp To Battle Amazon|last=Constine|first=Josh|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> | [[Apple Books|iBooks]] |- |64 | {{dts|2014|8|1}} | [[Beats Electronics]] | [[Qulaqlıq]], [[musiqi yayım xidməti]] ([[Beats Music]]) | {{USA}} |align="right"| {{ntsh|3000000000}}3,000,000,000 |align="center"|<ref name="Beats"/> | [[iPhone]], [[iTunes]], [[Apple Music]] |- |65 | {{dts|2014|9|23}} | Prss | Rəqəmsal jurnal | {{NED}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://thenextweb.com/apple/2014/09/24/apple-acquires-digital-magazine-startup-prss/ | title=Apple acquires digital magazine startup Prss | work=[[The Next Web]] | date=September 23, 2014 | access-date=September 24, 2014}}</ref> |[[Apple News]]<ref>{{Cite web|url=http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2017/07/apple-acquired-prss-in-2014-and-today-their-invention-that-became-apple-news-was-published-by-uspto.html|title=Apple Acquired Prss in 2014 and today their Invention that became 'Apple News' was Published by USPTO|website=Patently Apple|access-date=November 23, 2017}}</ref> |- |66 | {{dts|2014}} | Dryft | Ekran klaviaturası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://techcrunch.com/2015/04/08/apple-quietly-bought-dryft-a-keyboard-app/#.hzgvrt:9hQB | title=Apple Quietly Bought Dryft, A Keyboard App | work=[[TechCrunch]] | date=April 8, 2015}}</ref> | [[iOS]] Klaviatura |- |67 | {{dts|2015|1}} | Camel Audio | Audio plaginlər və səs kitabxanaları | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=http://www.businessinsider.in/Apple-has-acquired-London-music-production-software-company-Camel-Audio/articleshow/46355085.cms | title=Apple has acquired London music production software company Camel Audio | website=[[Business Insider]] | date=February 24, 2015}}</ref> | [[Logic Pro]] |- |68 | {{dts|2015|1|21}} | Semetric | Musiqi analitikası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://blogs.wsj.com/digits/2015/01/21/apple-buys-semetric-gearing-up-to-take-on-spotify/ | title=Apple buys the British startup behind music analytics service Musicmetric | work=[[The Wall Street Journal]] | date=January 21, 2015}}</ref><ref>{{Cite news|url = https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11359734/Apple-buys-UK-music-start-up-Semetric.html|title = Apple buys UK music start-up Semetric|work = [[The Daily Telegraph|The Telegraph]] }}</ref> | [[Apple Music]], [[iTunes Store]] |- |69 | {{dts|2015|3|24}} | [[FoundationDB]] | [[Verilənlər bazası]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/03/24/apple-acquires-durable-database-company-foundationdb/ | title=Apple Acquires Durable Database Company FoundationDB | website=[[TechCrunch]] | date=March 24, 2015}}</ref> | [[iMessage]] Bekend |- |70 | {{dts|2015|4|14}} | LinX | [[Kamera]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.wsj.com/articles/apple-buys-israeli-camera-technology-company-linx-1429037790 | title=Apple Buys Israeli Camera-Technology Company LinX | website=[[The Wall Street Journal]] | date=April 14, 2015}}</ref> |[[IPhone#Camera|iPhone Camera]] |- |71 | {{dts|2015|4}} | Coherent Navigation | [[GPS]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.engadget.com/2015/05/17/apple-reportedly-buys-coherent-navigation/??ncid=rss_full | title=Apple bought a company focused on super-accurate GPS | website=[[Engadget]] | date=May 17, 2015}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |72 | {{dts|2015|5}} | [[Metaio GmbH|Metaio]] | Artırılmış reallıq | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/05/28/apple-metaio/#.vulktq:AlFK/ | title=Apple Acquires Augmented Reality Company Metaio | website=[[TechCrunch]] | date=May 28, 2015}}</ref> | [[ARKit]] |- |73 | {{dts|2015|9}} | Mapsense | Xəritəçəkmə vizuallaşdırılması və məlumatların toplanması | {{USA}} |align="right"| {{nts|25000000}}-30,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web |title= Apple acquires mapping visualisation startup Mapsense |url= https://www.zdnet.com/article/apple-acquires-mapping-visualisation-startup-mapsense/ |website=[[ZDNet]] |access-date= September 27, 2015 }}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.eweek.com/mobile/apple-opening-its-first-europe-based-ios-app-development-facility.html |title= Apple Opening Its First Europe-Based iOS App Development Facility |website=[[eWeek]] |access-date= June 3, 2016 }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |74 | {{dts|2015|9}} | VocalIQ | Nitq texnologiyası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/02/apple-enhances-siri-team-with-purchase-of-vocaliq-a-car-focused-british-speech-tech-firm|title=Apple enhances Siri team with purchase of VocalIQ, a car-focused British speech tech firm |date= October 2, 2015|website=[[AppleInsider]]}}</ref> | [[Siri]] |- |75 | {{dts|2015|9}} | Perceptio | [[Machine learning]], [[Kompüter görünüşü]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/05/apple-buys-machine-learning-firm-perceptio-smartphone-ai |title= Apple buys machine learning firm Perceptio, suggests development of imaging AI|website=[[AppleInsider]]|date= 5 October 2015|language=en-US|access-date= November 23, 2017}}</ref> | [[Face ID]], [[Animoji]], Şəkillər |- |76 |{{dts|2015|11}} |Faceshift |Real vaxtda hərəkəti tutma |{{CHE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|title = Apple Has Acquired Faceshift, Maker Of Motion Capture Tech Used In Star Wars|url = https://techcrunch.com/2015/11/24/apple-faceshift/|website =[[TechCrunch]] |access-date = November 25, 2015|first1 = Ingrid|last1 = Lunden|first2 = Natasha|last2 = Lomas| date=25 November 2015 }}</ref><ref>{{Cite web|title = Opinion: Why has Apple bought Faceshift? Six intriguing possibilities …|url = http://9to5mac.com/2015/11/25/opinion-apple-faceshift-reasons/|website =[[9to5Mac]] |date = 25 November 2015|access-date = November 25, 2015}}</ref> |[[Animoji]] |- |77 |{{dts|2016|1|7}} |Emotient |[[Emosiyaların tanınması]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple wants to get better at reading your face |url = http://www.cnet.com/news/apple-wants-to-get-better-at-reading-your-face/ |website=[[CNET]] |access-date = January 25, 2016}}</ref><ref>{{Cite news|title = Apple Buys Artificial-Intelligence Startup Emotient |url = https://www.wsj.com/articles/apple-buys-artificial-intelligence-startup-emotient-1452188715 |newspaper =[[Wall Street Journal]] |access-date = January 25, 2016|issn = 0099-9660|first1 = Rolfe|last1 = Winkler|first2 = Daisuke|last2 = Wakabayashi |first3 = Elizabeth|last3 = Dwoskin}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.yahoo.com/tech/apple-decided-copy-samsung-change-214503672.html |title= Apple decided to copy Samsung for a change |work=[[Yahoo!]] |date= 31 August 2016 |access-date= September 1, 2016 }}</ref> |[[Face ID]], [[Animoji]]<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/09/12/animoji-iphonex-face-sensing-tech|title=The weirdest feature about iPhone X? Animated emojis|last=Kaufman|first=Mark|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> |- |78 |{{dts|2016|1|28}} |LearnSprout |Təhsil texnologiyası |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2016/01/28/apple-acquires-education-startup-learnsprout/|title=Apple Acquires Education Startup LearnSprout|last=Loizos|first=Connie|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/418995/apples-classroom-app-for-ipad-lands-on-app-store/|title=Apple's Classroom app for iPad lands on App Store {{!}} Cult of Mac|date=March 21, 2016|work=[[Cult of Mac]]|access-date=November 23, 2017|language=en-US}}</ref> | Classroom iPad App |- |79 |{{dts|2016|1|29}} |Flyby Media |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple acquires spatial perception startup Flyby Media, reportedly has a secret VR team |url = https://venturebeat.com/2016/01/29/apple-acquires-spatial-perception-startup-flyby-media-reportedly-has-a-secret-vr-team/ |website = [[VentureBeat]] |date = 29 January 2016 |access-date = January 30, 2016 }}</ref> | [[ARKit]] |- |80 |{{dts|2016|2|3}} |LegbaCore |Platformanın təhlükəsizliyi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="g360-legba">{{cite web|title=Apple Buys Security Firm LegbaCore That Exposed Vulnerabilities in OS X |url= http://gadgets.ndtv.com/laptops/news/apple-buys-security-firm-legbacore-that-exposed-vulnerabilities-in-os-x-797979 |website= Gadgets360 |date= 3 February 2016 |publisher=[[NDTV]] |access-date= March 25, 2017 }}</ref> |Apple kompüterlərində ifşa edilmiş proqram təminatı istismarı.<ref name="g360-legba"/> |- |81 |{{dts|2016|8|5}} |[[GraphLab|Turi]] |[[Machine learning]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/05/apple-acquires-turi-a-machine-learning-company/|title=Apple acquires Turi, a machine learning company|last=Kumparak|first=Greg|work=[[TechCrunch]]|date=August 5, 2016|language=en-US|access-date=August 5, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/05/apple-acquires-ai-startup-turi/|title=Apple Acquires Machine Learning and AI Startup Turi |last= Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=5 August 2016 |access-date=August 6, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.geekwire.com/2016/machine-learning-startup-dato-changes-name-turi-trademark-battle/|title=Machine learning startup Dato changes name to Turi after trademark battle|date=July 7, 2016 |language=en-US|access-date=August 6, 2016}}</ref> |[[Xcode]], [[iOS 11|Core ML]] |- |82 |{{dts|2016|8|22}} |Gliimpse |Şəxsi sağlamlıq məlumatlarının toplanması şirkəti |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/22/apple-acquired-gliimpse-a-personal-health-data-startup/|title=Apple acquired Gliimpse, a personal health data startup|last=Crook |first=Jordan|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/22/apple-acquires-gliimpse/|title=Apple Acquires Personal Health Data Recording Platform 'Gliimpse'|last=Broussard|first=Mitchel|date=22 August 2016 |access-date=August 23, 2016}}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.fastcompany.com/3062865/tim-cooks-apple/apple-acquires-personal-health-data-startup-gliimpse|title=Apple Acquires Personal Health Data Startup Gliimpse|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 23, 2016}}</ref> |[[HealthKit]], CareKit, ResearchKit |- |83 |{{dts|2016|9|22}} |Tuplejump |[[Maşın öyrənməsi|Machine learning]] |{{IND}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/09/22/apple-acquires-tumplejump/|title=Apple Acquires Machine Learning Startup Tuplejump|last=Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/09/22/apple-acquires-another-machine-learning-company-tuplejump/|title=Apple acquires another machine learning company: Tuplejump|last=Kumparak|first=Greg|website=[[TechCrunch]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref> | [[Siri]], [[iOS 11|CoreML]] |- |84 |{{dts|2016|12|1}} |Indoor.io |Daxili xəritələmə və naviqasiya |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.businessinsider.de/apple-acquired-finnish-company-indoor-io-help-it-map-indoor-spaces-2016-12 |title=Apple secretly acquired a Finnish company to help it map indoor spaces|access-date=December 9, 2016}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]], [[Apple electric car project|Project Titan]] |- |85 |{{dts|2017|3|23}} |[[Workflow (app)|Workflow]] | Avtomatlaşdırma və skript proqramı |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|last1=Panzarino|first1=Matthew|title=Apple has acquired Workflow, a powerful automation tool for iPad and iPhone|url=https://techcrunch.com/2017/03/22/apple-has-acquired-workflow-a-powerful-automation-tool-for-ipad-and-iphone/|work=[[TechCrunch]] |access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Koetsier|first1=John|title=Siri, Book My Vacation: Apple's 'Workflow' Acquisition Hints At Coming AI Feats|url=https://www.forbes.com/sites/johnkoetsier/2017/03/23/siri-book-my-vacation-apples-workflow-acquisition-hints-at-coming-ai-feats/#adf3b19724f4|work=[[Forbes]]|access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref> | [[Shortcuts (app)|Shortcuts]] |- |86 |{{dts|2017|5|8}} |[[Beddit (company)|Beddit]] |Yuxu izləmə avadanlığı |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2017/05/09/apple-acquires-beddit-sleep-tracking-app.html|title=Apple has acquired a sleep-tracking app called Beddit|work=[[CNBC]]|date=May 9, 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.beddit.com/privacy/|title=Beddit Privacy Policy|date=May 8, 2017|website=[[Beddit]]|archive-url= https://web.archive.org/web/20170510133331/https://www.beddit.com/privacy/ |archive-date=May 10, 2017|url-status=live|access-date=December 10, 2018 |df= mdy-all }}</ref> | [[iOS]], [[watchOS]], [[Apple Watch]] |- |87 |{{dts|2017|5|13}} |Lattice Data |Süni intellekt |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.engadget.com/2017/05/13/apple-acquires-lattice-data/|title=Apple's AI acquisition could help Siri make sense of your data|website=[[Engadget]]|last=Fingas|first=Jon|date=May 13, 2017|access-date=May 15, 2017}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |88 |{{dts|2017|6|16}} |SensoMotoric Instruments |Göz izləmə aparat və proqram təminatı |{{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/06/26/apple-acquires-sensomotoric-instruments/|title=Apple Acquires German Eye Tracking Firm SensoMotoric Instruments|date=June 26, 2017|work=[[MacRumors]]|access-date=June 27, 2017|language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[ARKit]] |- |89 |{{dts|2017|9|22}} |Vrvana |Artırılmış reallıq başlığa quraşdırılmış ekran |{{CAN}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/21/apple-acquires-mixed-reality-headset-startup-vrvana-for-30m/ |title= Apple acquired augmented reality headset startup Vrvana for $30M|last=Matney|first=Lucas|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 22, 2017 |language=en}}</ref> |[[ARKit]] |- |90 |{{dts|2017|9|29}} |Regaind |Kompüter görünüşü |{{FRA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/29/apple-quietly-acquires-computer-vision-startup-regaind/|title=Apple quietly acquired computer vision startup Regaind|last=Dillet|first=Romain|date=September 29, 2017|work=[[TechCrunch]]|access-date=September 29, 2017 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |91 |{{dts|2017|10}} |init.ai |Mesajlaşma köməkçisi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|last=Lunden|first=Ingrid|date=January 19, 2018|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 5, 2018 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Siri]] |- |92 |{{dts|2017|10}} |PowerbyProxi |[[İnduktiv yükləmə]] |{{NZL}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/10/25/apple-wireless-charging-acquisition/|title=Apple just bought out a little-known wireless charging company|last=Lieu|first=Johnny|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.stuff.co.nz/technology/98190457/apple-snaps-up-nzs-powerbyproxi|title=Apple snaps up NZ's PowerbyProxi |website=[[Stuff.co.nz]]|date=25 October 2017 |access-date=November 23, 2017}}</ref> |[[iPhone]], [[AirPower (hardware)|AirPower]] |- |93 |{{dts|2017|11|9}} |[[InVisage Technologies]] |Kvant nöqtə əsaslı görüntü sensorları |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/09/apple-has-acquired-imaging-sensor-startup-invisage-technologies/ |title=Apple has acquired imaging sensor startup InVisage Technologies|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018 |language= en-US }}</ref> |[[iPhone]], [[iPad]] |- |94 |{{dts|2017|12|5}} |Pop Up Archive |Rəqəmsal danışıq sözləri axtarmaq üçün alətlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/05/apple-buys-podcast-search-startup-pop-up-archive/|title=Apple buys podcast search startup Pop Up Archive|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Apple Music]] |- |95 |{{dts|2017|12}} |Spektral |Kompüter görünüşü, real vaxt rejimində redaktə |{{DNK}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://borsen.dk/nyheder/avisen/artikel/11/209358/artikel.html|title=Stiftede dansk it-firma for fire år siden og sælger nu til Apple: Ingeniører scorer 200 mio kr|last=Kronenberg|first=Thomas Zigler og Kasper|date=October 10, 2018|access-date=October 10, 2018|language=da}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/10/10/apple-acquires-danish-startup-spektral/ |title=Apple Has Acquired Danish Startup Spektral, Focused on Real-Time 'Green Screen' Technology|access-date=October 10, 2018 |language=en |work=[[MacRumors]] }}</ref><ref>{{Cite news|url=http://fortune.com/2018/10/10/apple-buys-spektral-startup/|title=Apple Secretly Bought Danish Visual Effects Startup Spektral Last Year|work=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]], [[iOS]] |- |96 |2018 |Laserlike |[[Maşın öyrənməsi]] |{{USA}} |align="center"| — |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|title=Apple Purchases Machine Learning Startup Laserlike|last=Clover|first=Juli|website=[[MacRumors]]|date=13 March 2019 |language=en|archive-url=https://archive.today/20190318225430/https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|archive-date=March 18, 2019|url-status=live|access-date=March 18, 2019|df=mdy-all}}</ref> |Siri, CoreML çərçivəsində |- |97 |<!--Early 2018-->{{dts|2018}} |Silk Labs |Süni intellekt, ev monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://venturebeat.com/2018/11/21/apple-reportedly-bought-silk-labs-a-maker-of-privacy-focused-ai-for-devices/|title=Apple reportedly bought Silk Labs, a maker of privacy-focused AI for devices|date=November 21, 2018|work=[[VentureBeat]] |access-date=December 1, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |98 |<!--Late 2018-->2018 |Tueo Health |Astma monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/24/apple-acquires-asthma-detection-start-up-tueo-health.html|title=Apple bought a start-up that was working on monitoring asthma in children|date=2019-05-24|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=417356793|title=Tueo Health, Inc.: Private Company Information – Bloomberg|website=[[Bloomberg L.P.]]|access-date=2019-05-25}}</ref> |align="center"| — |- |99 |10 dekabr 2017 |Silicon Valley Data Science |[[Verilənlər elmi]], verilənlər mühəndisliyi, analitika |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 6, 2018|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-01-19/apple-brings-on-team-from-consultant-silicon-valley-data-science |title= Apple Brings on Team From Consultant Silicon Valley Data Science|work=[[Bloomberg.com]] |access-date=August 6, 2018 |language= en }}</ref> |Rəqəmsal Reklam |- |100 |{{dts|2018|1|2}} | Buddybuild | [[Davamlı inteqrasiya]], mobil proqramların sazlanması və sınaqdan keçirilməsi. |{{CAN}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web |url= https://www.buddybuild.com/blog/buddybuild-is-now-part-of-apple |title= The buddybuild team is now part of Apple! |website=[[buddybuild]] |language= en |access-date= January 3, 2018 }}</ref><ref>{{Cite news |url= https://techcrunch.com/2018/01/02/apple-buys-app-development-service-buddybuild/ |title= Apple buys app development service Buddybuild |last= Heater |first= Brian |work=[[TechCrunch]] |access-date= January 3, 2018 |language= en }}</ref> |[[Xcode]], [[TestFlight]] |- |101 |{{dts|2018|3|12}} |[[Texture (app)|Texture]] |Rəqəmsal jurnal abunə xidməti |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2018/03/12/apple-buys-texture-a-digital-magazine-subscription-service.html |title= Apple buys Texture, a digital magazine subscription service|last=Balakrishnan|first=Anita|date=March 12, 2018|work=[[CNBC]]|access-date=March 12, 2018}}</ref> |[[Apple News+]] |- |102 |{{dts|2018|8|29}} |[[Akonia Holographics]] |Artırılmış reallıq eynəkləri üçün linzalar |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-acquires-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses/|title=Apple acquires startup focused on lenses for AR glasses|date=August 29, 2018|work=[[CNET]]|access-date=August 30, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-tech/apple-buys-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses-idUSKCN1LE2VS|title=Apple buys startup focused on lenses for AR glasses|last=Nellis|first=Stephen|work=[[Reuters]]|access-date=September 25, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |103 |{{dts|2018|9|24}} |[[Shazam]] |Musiqi və şəkil tanınması |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | {{nts|400000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/11/apple-shazam-deal/|title=Apple to confirm Shazam acquisition today; Snap and Spotify also expressed interest|last=Lunden|first=Ingrid|work=[[TechCrunch]]|access-date=December 11, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/12/11/apple-acquires-shazam/|title=Apple Acquires Shazam|access-date=December 11, 2017|work=[[MacRumors]]|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/apple-acquires-shazam-offering-more-ways-to-discover-and-enjoy-music/|title=Apple acquires Shazam, offering more ways to discover and enjoy music|work=[[Apple Newsroom]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=September 24, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Siri]], [[Apple Music]] |- |104 |{{dts|2018|10|11}} |[[Dialog Semiconductor]] {{small|(hissələr)}} |Çip inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{nts|600000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-buys-chunk-of-chipmaker-thats-key-to-iphones-innards/|title=Apple buys chunk of chipmaker that's key to iPhone's innards|date=October 11, 2018|work=[[CNET]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thetimes.co.uk/article/apple-ticks-the-dialog-box-with-600m-microchip-deal-jx0nt682f|title=Apple ticks the Dialog box with $600m microchip deal|last=Dean|first=James|date=October 12, 2018|work=[[The Times]]|access-date=October 13, 2018 |language= en|issn=0140-0460}}</ref> |[[Apple silicon]] |- |106 |{{dts|2018|12|7}} |Platoon |Rəssamın inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2018/12/7/18130936/apple-platoon-artist-development-startup-acquisition |title= Apple acquires artist development startup Platoon|last=Deahl|first=Dani|date=December 7, 2018|website=[[The Verge]] |access-date= December 10, 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/2018/12/07/apple-buys-british-music-business-platoon/ |title=Apple buys British music business Platoon|last=Cook|first=James|date=December 7, 2018|work=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]] |access-date=December 10, 2018|language=en-GB|issn=0307-1235}}</ref> | align="center" | — |- |107 |15 fevral 2019 |PullString |Nitq texnologiyası |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref name="pull">{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2019/02/15/apple-buys-pullstring-toytalk/ |title=Apple acquires talking Barbie voicetech startup PullString|last=Constine|first=Josh|date=February 16, 2019|website=[[TechCrunch]] |access-date=September 30, 2020}}</ref> | [[Siri]]; Şirkət ToyTalk kimi də tanınır<ref name="pull"/> |- |108 |{{dts|2019|03|21}} |Stamplay | Bekend prosesinin inkişafı |{{ITA}} | align="right" |{{nts|5600000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/apple-acquires-stamplay-2019-3?IR=T |title= Apple reportedly acquires API developer Stamplay for $5.6 million |website= [[Business Insider]] }}</ref> | align="center" | — |- |109 |25 iyun 2019 |[[Drive.ai]] |Avtonom nəqliyyat vasitələri |{{USA}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.ibtimes.com/apple-buys-driveai-what-does-autonomous-vehicle-purchase-mean-apple-2803216|title=Apple Buys Drive.ai: What Does The Autonomous Vehicle Purchase Mean For Apple?|last=Geske|first=Dawn|date=2019-06-26|website=International Business Times|access-date=2019-06-26}}</ref> |align="center"| — |- |110 |25 iyul 2019 |[[Intel|Intel's]] [[Intel XMM modems|smartphone modem business]] |Smartfon modemi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.apple.com/newsroom/2019/07/apple-to-acquire-the-majority-of-intels-smartphone-modem-business/|title=Apple to acquire the majority of Intel's smartphone modem business|website=Apple Newsroom|language=en-US|access-date=2019-07-26}}</ref> |[[Apple silicon|Apple SoC]] |- |111 |3 oktyabr 2019 |IKinema |Hərəkəti tutma |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/10/03/apple-acquisition-ikinema/|title=Apple May Have Acquired Motion Capture Company IKinema|date=3 October 2019 }}</ref> |align="center"| — |- |112 |12 dekabr 2019 |Spectral Edge |Az işıqlı foto çəkilişi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-12-12/apple-buys-u-k-startup-to-improve-iphone-picture-taking|title=Apple Buys U.K. Startup to Improve iPhone Picture Taking|website=[[Bloomberg News]]|date=12 December 2019 }}</ref> |align="center"| iPhone |- |113 |15 yanvar 2020 |Xnor.ai |[[Kənar hesablama]], [[süni intellekt]] |{{USA}} | align="right" |{{nts|200000000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.geekwire.com/2020/exclusive-apple-acquires-xnor-ai-edge-ai-spin-paul-allens-ai2-price-200m-range/|title=Apple acquires Xnor.ai, edge AI spin-out from Paul Allen's AI2, for price in $200M range|date=15 January 2020}}</ref> |align="center"| — |- |114 |2020-ci ildən öncə |Scout FM |Süni intellekt tətbiqi |— |— |<ref>{{Cite web|title=Apple buys podcast app Scout FM amid increased competition from Spotify|url=https://appleinsider.com/articles/20/09/24/apple-buys-podcast-app-scout-fm-amid-increased-competition-from-spotify|access-date=2020-11-10|website=AppleInsider|date=24 September 2020 |language=en}}</ref> |[[Apple Podcasts|Podkast]], [[Apple Music]], [[ITunes]] |- |115 |31 mart 2020 |Dark Sky |Hava proqnozu və tətbiqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2020/03/31/apple-buys-popular-weather-app-dark-sky.html|title=Apple buys popular weather app Dark Sky and plans to shut down Android versions|last=Bursztynsky|first=Jessica|date=2020-03-31|website=CNBC|language=en|access-date=2020-03-31}}</ref> |[[Weather (Apple)]], WeatherKit çərçivəsində |- |116 |3 aprel 2020 |Voysis |Süni intellekt/səs köməkçisi |{{IRL}} | align="center" | — |<ref>{{Cite news|url=https://www.irishtimes.com/business/technology/apple-buys-irish-voice-tech-company-voysis-to-help-improve-siri-1.4221126|title=Apple buys Irish voice tech company Voysis to help improve Siri|last=Taylor|first=Charlie|newspaper=The Irish Times|language=en|access-date=2020-04-04}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uk.pcmag.com/web-sites/125529/apple-snatches-ai-startup-to-smarten-siri|title=Apple Snatches AI Startup to Smarten Siri|last=Herrick|first=Justin|date=2020-04-04|website=PCMag UK|language=en-gb|access-date=2020-04-04}}</ref> | [[Siri]] |- |117 |14 may 2020 |NextVR |Virtual reallıq hadisələri |{{USA}} | align="right"|{{nts|100000000}} | align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.neowin.net/amp/apple-confirms-acquisition-of-nextvr-a-provider-of-virtual-reality-events/|title=Apple confirms the acquisition of Nextvr, a provider of virtual reality events|last=Bonggolto|first=Jay|date=2020-05-14|website=Neowin|access-date=2020-05-15}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |118 |24 iyun 2020 |Fleetsmith |Mobil cihazın idarə edilməsi |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-06-24/apple-buys-fleetsmith-to-help-companies-manage-devices|title=Apple Buys Fleetsmith to Help Companies Manage Devices|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=2020-06-24|access-date=2022-03-16}}</ref><ref>{{Cite web|last=Horwitz|first=Jeremy|date=2020-06-24|title=Apple acquires Fleetsmith, a multi-device deployment and management firm|url=https://venturebeat.com/2020/06/24/apple-acquires-fleetsmith-a-multi-device-deployment-and-management-firm/|access-date=2020-06-24|website=VentureBeat}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-06-24|title=Fleetsmith is now part of Apple|url=https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20210611051242/https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|archive-date=2021-06-11|access-date=2022-03-16|website=Fleetsmith}}</ref> |Apple biznes əsasları |- |119 |31 iyul 2020 |Mobeewave |Ödənişlərin startapı |{{CAN}} |align="right"|{{nts|100000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-08-01/apple-buys-startup-to-turn-iphones-into-payment-terminals|title=Apple Buys Startup to Turn iPhones Into Payment Terminals|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=31 July 2020|access-date=31 July 2020}}</ref> |[[iPhone]] |- |120 |20 avqust 2020 |Camerai |AR | {{ISR}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalistech.com/ctech/articles/0,7340,L-3845818,00.html|title= Apple secretly acquired Israeli photography startup Camerai |last=Calcalist|date=20 August 2020|access-date=20 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |121 |25 avqust 2020 |Spaces |VR startapı |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://9to5mac.com/2020/08/24/apple-reportedly-acquires-vr-startup-spaces/|title= Apple reportedly acquires VR startup Spaces |last=Esposito|first=Filipe|date=24 August 2020|access-date=24 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |122 |15 yanvar 2021 |Curious AI |Əsas süni intellekt başlanğıcı |{{FIN}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last=Tamminen|first=Maija|title=Applen kerrotaan ostaneen kasvuyhtiön Suomesta – Tekoälystartupin sivut katosivat verkosta|url=https://www.talouselama.fi/uutiset/applen-kerrotaan-ostaneen-kasvuyhtion-suomesta-tekoalystartupin-sivut-katosivat-verkosta/a1990bde-68fb-4e6e-ac7b-4f7458cb2c51|access-date=2021-01-18|website=Talouselämä|date=15 January 2021 |language=fi}}</ref> |[[Core ML]] |- |123 |30 avqust 2021 |[[Primephonic]] |Klassik musiqi yayım xidməti |{{NLD}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple acquires classical music streaming service Primephonic|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/08/apple-acquires-classical-music-streaming-service-primephonic/|access-date=2021-08-30|website=Apple Newsroom|language=en-US}}</ref> | [[Apple Music#Apple Music Classical|Apple Music Classical]] |- |124 |7 fevral 2022 |AI Music |[[Musiqi prodüseri]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite news|title=Apple Buys Startup That Makes Music With Artificial Intelligence|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-07/apple-buys-startup-that-makes-music-with-artificial-intelligence?|access-date=2022-09-19|newspaper=Bloomberg.com|date=7 February 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Music]] |- |125 |23 mart 2022 |Credit Kudos |[[Fintech]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | 150,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple buys UK fintech start-up Credit Kudos|url=https://www.cnbc.com/2022/03/23/apple-buys-uk-fintech-start-up-credit-kudos.html|access-date=2022-09-19|website=CNBC|date=23 March 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Card]] |- |126 |{{dts|2023|6|5}} |Mira Labs |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last1=Schiffer|first1=Zoe|last2=Heath|first2=Alex|title=Apple has bought an AR headset startup called Mira|url=https://www.theverge.com/2023/6/6/23751350/apple-mira-ar-headset-startup|access-date=2023-06-06|website=The Verge|date=6 June 2023 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Vision Pro]] |- |127 |{{dts|2023|9|5}} |[[BIS Records]] |Musiqi şirkəti |{{CHE}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Vanian |first=Jonathan |date=September 5, 2023 |title=Apple buys Swedish classical record label |url=https://www.cnbc.com/2023/09/05/apple-buys-swedish-classical-record-label.html |website=CNBC}}</ref><ref>{{Cite web |last=Lunden |first=Ingrid |date=September 5, 2023 |title=Apple's BIS acquisition is a bet on a classical music catalogue, and on building cred in the industry |url=https://techcrunch.com/2023/09/05/apples-bis-acquisition-is-a-bet-on-a-classical-music-catalogue-and-on-building-cred-in-the-industry/ |website=TechCrunch}}</ref> | [[Apple Music]] |- |128 |{{dts|2023|12|17}} |Datakalab |Məlumatların sıxılması və təsvirin təhlili |{{FRA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Morris |first=Chris |date=April 22, 2024 |title=Apple quietly beefs up its AI division with acquisition of French startup |url=https://www.fastcompany.com/91110830/apple-datakalab-acquisition |website=Fast Company}}</ref> | |- |129 |14 mart 2024 |DarwinAI |Süni intellekt |{{CAN}} | |<ref>{{Cite web |last=Mehta |first=Ivan |date=2024-03-15 |title=Apple acquires AI startup specializing in overlooking manufacturing components |url=https://techcrunch.com/2024/03/14/apple-acquires-ai-startup-specializing-in-overlooking-manufacturing-components/ |access-date=2024-03-15 |website=TechCrunch |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |last=Miller |first=Chance |date=2024-03-14 |title=Apple acquires DarwinAI startup ahead of iOS 18's AI push |url=https://9to5mac.com/2024/03/14/apple-acquires-darwinai-startup-ahead-of-ios-18s-ai-push/ |access-date=2024-03-15 |website=9to5Mac |language=en-US |quote=DarwinAI’s systems will help Apple in its efforts to run AI on devices instead of in the cloud. The company also focuses on AI technology for manufacturing and supply chain uses… for visually inspecting components during the manufacturing process…}}</ref> | |- |130 |1 noyabr 2024 |Pixelmator Team |Rəqəmsal incəsənət və şəkil proqramı |{{LTU}} | |<ref>({Cite web|title="A new home for Pixelmator |url=https://www.pixelmator.com/blog/2024/11/01/a-new-home-for-pixelmator/ |access-date=2024-11-01 |website=Pixelmator Blog |language=en-US})</ref> | |} == Məzənnələr == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! Dəyər ([[Dollar|USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |1990 |[[General Magic]] |Planşet kompüterlərin və bulud texnologiyalarının inkişafının ilkin mərhələsi |{{USA}} |— |<ref>{{Cite magazine |last=Levy |first=Steven |title=Bill and Andy's Excellent Adventure II |language=en-US |magazine=Wired |url=https://www.wired.com/1994/04/general-magic/ |access-date=2023-11-04 |issn=1059-1028}}</ref> |- |{{dts|1992}} |[[Kaleida Labs]] |[[AIM alliance]] [[multimedia]] proqramı<ref name="AIM" group="qeyd">İlk olaraq 1991-ci ildə "[[AIM Alliance]]" nəticəsində [[Apple Inc.|Apple]] və [[IBM]] arasında 50% ortaq tərəfdaşlıq kimi yaradılmışdır.</ref> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1992|3|2}} |[[Taligent]] |[[AIM alliance]] əməliyyat sistemi<ref name="AIM" group=qeyd/> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1999|6|1}} |[[Akamai Technologies]] |[[İnternet hostinq xidməti]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|12500000}}<ref group=qeyd>5% səhm alıb</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |title=Apple Computer Inc acquires a minority stake in Akamai Technologies Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215357/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2008|12|18}} |[[Imagination Technologies]] |İnteqral sxem |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4700000}}<ref group=qeyd>3,6% pay alınıb. 2009-cu ilin iyun ayında 9,5%-ə yüksəldi. 2013-cü ilin sonunda 8,67% və ya 23 milyon səhmə sahib oldu.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.itproportal.com/2008/12/21/why-has-apple-invested-imaginations-powervr/ |title=Why Has Apple Invested In Imagination's PowerVR? |publisher=ITProPortal|date=December 21, 2008 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.theguardian.com/business/marketforceslive/2009/jun/26/1 |title=Imagination Technologies up as Apple stake hits 9.5% |work=[[The Guardian]]|date=June 26, 2009 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |title=Annual Report 2013 |publisher=[[Imagination Technologies]] |access-date=June 10, 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20140703042707/http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |archive-date=July 3, 2014 }}</ref> |- |{{dts|2016|5|12}} |[[Didi Chuxing]] |[[Taksi aqreqatoru]] |{{CHN}} |align="right"| {{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-china-idUSKCN0Y404W|title=Apple invests $1 billion in Chinese ride-hailing service Didi Chuxing|date=May 13, 2016|newspaper=[[Reuters]]|access-date=May 13, 2016}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.nytimes.com/2016/05/13/technology/apple-puts-1-billion-in-didi-a-rival-to-uber-in-china.html|title=Apple Puts $1 Billion in Didi, a Rival to Uber in China|last1=Isaac|first1=Mike|date=May 12, 2016|last2=Goel|first2=Vindu|newspaper=[[The New York Times]]|issn=0362-4331|access-date=May 13, 2016}}</ref> |} == Aktivlərin satışı == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Alıcı ! Hədəf şirkət ! Hədəf biznes ! Alıcının ölkəsi/milliyyəti ! Dəyər ([[USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |{{dts|1992|4|22}} |Misys Computer Maintenance |Sign Express Group |Texniki qulluq fəaliyyəti |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|705000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |title=MCM Misys Computer Maintenance acquires Sign Express Group-Maintenance from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212135/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|1996|5|31}} |[[SCI Systems]] |Apple Computer-Manufacturing |Kompüterlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |title=SCI Systems Inc acquires Apple Computer-Manufacturing from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215424/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2006|5|25}} |[[Pearson Education]] |[[Pearson Education#PowerSchool|PowerSchool]] |Tələbə məlumat sistemi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/newsroom/2006/05/25Pearson-to-Acquire-PowerSchool/ |title=Pearson to Acquire PowerSchool |publisher=Apple |access-date=1 April 2020}}</ref> |- |{{dts|2010|4|21}} |[[Google Inc.|Google]] |Agnilux |İnformasiya texnologiyaları xidmətləri |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |url= http://www.alacrastore.com:80/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |publisher=[[Thomson Financial]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522075022/http://www.alacrastore.com/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |url-status=dead|archive-date=May 22, 2011|title=Google Inc acquires Agnilux Inc from Apple Inc - April 21, 2010 - M&A Deal Snapshot - AlacraStore.com|date=May 22, 2011|access-date=September 11, 2018|df= mdy-all }}</ref> |} == "Apple"ın əhəmiyyətli investisiyaları == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! İnvestor ! İnvestor ölkəsi/milliyyəti ! Dəyəri ([[ABŞ dolları|USD]]) ! class="unsortable" | İstinadlar |- | {{dts|link=off|1997|4|2}} | [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] | {{SAU}} |align="right"| {{nts|115000000}}<ref group="qeyd">2000 və 2005-ci illərdə səhmlər bölünməzdən əvvəl 5% pay və ya 6,25 milyon adi səhm əldə etdi. [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] səhmlərini 2005-ci ildə satdı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |title=Investor acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511212130/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref><ref name=ForbesMar05>{{cite news|url=https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/|last=Dolan|first=Kerry A.|title=Prince Alwaleed And The Curious Case Of Kingdom Holding Stock|newspaper=[[Forbes]]|location=New York |date=5 March 2013|access-date=23 August 2017|archive-url= https://web.archive.org/web/20170729090054/https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/ |archive-date=29 July 2017|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|6}} | [[Microsoft]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|150000000}}<ref group="qeyd">5% pay aldı və ya 2003-cü ilə qədər "[[Microsoft]]" seriyalı 150.000 səhm aldı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212140/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |url-status= dead |archive-date= 2009-05-11 |title= Microsoft Corp acquires a minority stake in Apple Computer Inc |date= 1997-08-06 |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date= 2008-10-30 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite news |first= Yoni |last= Heisler |title= What ever became of Microsoft's $150 million investment in Apple? |url= https://www.engadget.com/2014/05/20/what-ever-became-of-microsofts-150-million-investment-in-apple/ |work=[[Engadget]] |date= 2014-05-20 |access-date= 2019-04-06 |df= mdy-all }}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|7}} | [[Grupo Carso]] | {{MEX}} |align="right"| {{nts|60650000}}<ref group=qeyd>2000, 2005 və 2014-cü illərdə səhmlərin bölünməsindən əvvəl 3% pay və ya 3,79 milyon adi səhm əldə etmişdir.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |title=Grupo Carso SA de CV acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215417/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref> |} == İnstitusional mülkiyyət == "Apple" — ictimai şirkət, SEC-də qeydiyyatdan keçmiş səhmdar cəmiyyətidir<ref name=NasdaqInstOwners /><ref name=NasdaqInstOwners>{{cite web |url= https://www.nasdaq.com/symbol/aapl/institutional-holdings |title= Ownership Summary as reported in the most recent 13F filings |publisher=[[Nasdaq, Inc.]] |access-date= 29 March 2019 |df= mdy-all }}</ref><ref name=Yahoo!Funds>{{Cite web |url= https://finance.yahoo.com/quote/AAPL/holders?p=AAPL |title= AAPL Major Holders {{!}} Insider Transactions {{!}} Apple Inc. Stock |website=[[Yahoo! Finance]] |access-date= March 29, 2019 |df= mdy-all }}</ref>. 31 dekabr 2018-ci il tarixinə onun dövriyyədə olan 4,715,280,000 səhmi var idi. Onlar əsasən institusional investorlara və fondlara məxsusdur. 16 ən böyük institusional səhmdar (və 25 milyondan çox səhmi olan səkkiz əlaqəli tanınmış fond) bunlardır:<ref name=Yahoo!Funds /><ref>{{Cite web |url= http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |title= FORM 10-Q |website= shareholder.com |archive-url= https://web.archive.org/web/20180806210713/http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |archive-date= August 6, 2018 |url-status= dead |access-date= August 6, 2018 |df= mdy-all }}</ref> * {{Percentage|338533988|4715280000|2|pad=yes}} (338,533,988): [[The Vanguard Group]] ** {{Percentage|110521153|4715280000|2|pad=yes}} (110,521,153): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Ümumi Fond Bazarı İndeksi Fondu ** {{Percentage|85435882|4715280000|2|pad=yes}} (85,435,882): [[The Vanguard Group|Vanguard]] 500 İndeksi Fondu ** {{Percentage|43783603|4715280000|2|pad=yes}} (43,783,603): [[The Vanguard Group|Vanguard]] [[İnstitutsionizm|İnstitusional]] İndeks Fondu ** {{Percentage|30726434|4715280000|2|pad=yes}} (30,726,434): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Artım İndeksi Fondu * {{Percentage|296598349|4715280000|2|pad=yes}} (296,598,349): [[BlackRock]] ** {{Percentage|30589798|4715280000|2|pad=yes}} (30,589,798): [[iShares|BlackRock iShares Core S&P 500 ETF]] * {{Percentage|249589329|4715280000|2|pad=yes}} (249,589,329): [[Berkshire Hathaway]] * {{Percentage|185419773|4715280000|2|pad=yes}} (185,419,773): [[State Street Corporation]] ** {{Percentage|49752710|4715280000|2|pad=yes}} (49,752,710): [[SPDR S&P 500 Trust ETF]] * {{Percentage|112369787|4715280000|2|pad=yes}} (112,369,787): [[Fidelity Investments|FMR]] MMC ** {{Percentage|33772877|4715280000|2|pad=yes}} (33,772,877): [[Fidelity Investments|Fidelity]] 500 İndeksi Fondu * {{Percentage|59311465|4715280000|2|pad=yes}} (59,311,465): [[Northern Trust]] Corporation * {{Percentage|58414412|4715280000|2|pad=yes}} (58,414,412): [[Geode Capital Management]] MMC * {{Percentage|47548838|4715280000|2|pad=yes}} (47,548,838): [[Norges Bank]] İnvestisiya İdarəetmə daxil edilmişdir * {{Percentage|44444899|4715280000|2|pad=yes}} (44,444,899): [[The Bank of New York Mellon|Bank of New York Mellon Corporation]] * {{Percentage|43431586|4715280000|2|pad=yes}} (43,431,586): [[Invesco|Invesco Ltd.]] ** {{Percentage|37375269|4715280000|2|pad=yes}} (37,375,269): [[Invesco PowerShares|Invesco QQQ Series 1 ETF]] * {{Percentage|39648345|4715280000|2|pad=yes}} (39,648,345): [[Bank of America|Bank of America Corp.]] * {{Percentage|38105167|4715280000|2|pad=yes}} (38,105,167): [[Morgan Stanley]] * {{Percentage|37679873|4715280000|2|pad=yes}} (37,679,873): [[JPMorgan Chase|JP Morgan Chase and Co.]] * {{Percentage|33304696|4715280000|2|pad=yes}} (33,304,696): [[Goldman Sachs Group]] * {{Percentage|27564370|4715280000|2|pad=yes}} (27,564,370): [[T. Rowe Price]] * {{Percentage|25527026|4715280000|2|pad=yes}} (25,527,026): [[Wells Fargo|Wells Fargo & Company]] == Qeydlər == {{Reflist|group=qeyd}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Biblioqrafiya == {{Refbegin}} * {{cite web|access-date=October 31, 2008 |url=http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |title=Apple Inc Mergers and Acquisitions |publisher=[[Thomson Financial]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511211953/http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }} {{Refend}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|www.apple.com|Apple Inc.}} {{Apple}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] [[Kateqoriya:Şirkət siyahıları]] s14ji69z93k706q88t6tcmod6rru3ty 7865165 7865027 2024-11-26T21:17:29Z Turkmen 92589 7865165 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş siyahı namizədi}} [[Fayl:Apple logo black.svg|thumb|"Apple" loqosu]] [[Fayl:Apple Headquarters in Cupertino.jpg|thumb|"Apple"ın keçmiş qərargahı]] "[[Apple]]" dünyanın ən böyük [[texnologiya]] [[şirkət|şirkətlərindən]] biri kimi müxtəlif texnologiya və xidmətlər sahəsində innovativ məhsullar yaratmaq üçün bir çox şirkətləri satın almışdır. Bu satınalmalar əsasən texnologiya təkmilləşdirilməsi<ref>{{Cite web|url=http://www.time.com:80/time/80days/760401.html|archive-url= https://web.archive.org/web/20030417194017/http://www.time.com/time/80days/760401.html |url-status=dead |archive-date=April 17, 2003 |title= TIME: 80 Days That Changed the World, April 1, 1976: Apple Computer Boots Up|date=April 17, 2003|access-date=October 20, 2018 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11507451/Apple-celebrates-39th-year-on-April-1.html |title= Apple celebrates 39th year on April 1|last=Williams|first=Rhiannon|journal= Daily Telegraph|date=April 1, 2015|access-date=October 20, 2018|language=en-GB |issn= 0307-1235 }}</ref>, yeni məhsulların inkişafı və mövcud [[Bazar iqtisadiyyatı|bazar mövqeyinin]] gücləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilmişdir.<ref name=businessweek /> "Apple"ın [[proqram]] məhsullarına "[[macOS]]", "[[iOS]]", "[[iPadOS]]", "[[tvOS]]" və "[[watchOS]]" [[Əməliyyat sistemi|əməliyyat sistemləri]], "[[iTunes]]" media pleyeri, "[[Safari (brauzer)|Safari]]" [[Veb-brauzer|veb-brauzeri]] və iLife [[media]] və yaradıcı proqramlar dəsti daxildir. 2024-cü ilin noyabrına olan məlumata görə<ref name=businessweek>{{cite web|access-date=June 26, 2008 |url=http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |title= What to Do with Apple's Cash |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |date=March 1, 2007 |author=Hesseldahl, Arik |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080514121620/http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |archive-date= May 14, 2008 }}</ref>, "Apple" 100-dən çox şirkəti satın alıb. Alışların faktiki sayı yəqin ki, daha yüksəkdir, çünki "Apple" satınalmalarının əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır. "Apple" iki [[Səhm|yarı-səhmli]] ortaqlıq yaradıb və əvvəllər mövcud olan üç şirkətdə səhm paylarını satın almaq təklifini üç dəfə imtina etmişdir. "Apple" tərəfindən birləşdirilən və satın alınalarının əksəriyyətinin [[maliyyə]] təfərrüatlarını açıqlamır.<ref name="Beats">{{cite web|url=https://www.engadget.com/2014/05/28/apple-acquires-beats-electronics-for-3-billion/ |title=Apple acquires [[Beats Electronics]] for $3 billion |website=[[Engadget]] |date=August 1, 2014 |access-date=August 1, 2014}}</ref> "Apple" tez-tez satınalma barədə detalları açıqlamır və kiçik miqyaslı startapları əldə etməyi üstün tutur. Şirkət texnologiyalarını və məhsul təkliflərini təkmilləşdirmək üçün hər il bir neçə satınalma həyata keçirir.<ref>{{Cite web|url=https://investor.apple.com/investor-relations/faq/ |title= Apple – Frequently Asked Questions|website=investor.apple.com|language=en-US|access-date=October 20, 2018}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/460775/today-in-apple-history-apple-becomes-a-corporation/|title=Today in Apple history: Apple becomes a corporation {{!}} Cult of Mac|date=January 3, 2018|work=Cult of Mac|access-date=October 20, 2018|language=en-US}}</ref> Satınalmalar əsasən [[süni intellekt]], [[Artırılmış reallıq|artırılmış reallıq]] (AR), [[maşın öyrənməsi]], [[Musiqi texnologiyaları|musiqi texnologiyaları]] və istifadəçi təcrübəsinin inkişafına yönəlib. "Apple"ın biznes fəlsəfəsi şirkətin mövcud layihələrinə asanlıqla inteqrasiya oluna bilən kiçik şirkətləri əldə etməkdir. Məsələn, "Apple" 2002-ci ildə "[[Emagic]]" və onun peşəkar musiqi proqramı "[[Logic Pro]]"nu əldə etmişdir. iLife proqram dəstinin ayrılmaz hissəsi olan və hazırda "iOS" və "macOS" üçün aparıcı [[Rəqəmsal audio stansiyası|rəqəmsal audio stansiyalardan]] biri olan "[[GarageBand]]" üçün proqram təminatının yaradılmasına daxil edilmişdir. Şirkət ilk alışını 2 mart 1988-ci ildə şəbəkə innovasiyalarını satın alaraq etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/06/apple-buys-a-company-every-few-weeks-says-ceo-tim-cook.html|title=Apple buys a company every few weeks, says CEO Tim Cook|last=Feiner|first=Lauren|date=2019-05-06|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref> 2013-cü ildə "Apple" on üç şirkət satın aldı. "Apple"ın ən böyük alışı 2014-cü ilin avqustunda 3 milyard dollara Beats Electronics oldu.<ref name=4qresults>{{cite web|access-date=June 26, 2008|url=https://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|title=Apple Reports Fourth Quarter Results |publisher=[[Apple Inc.]]|date=October 22, 2007 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080517125920/http://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|archive-date=May 17, 2008|df= mdy-all }}</ref>"Apple" tərəfindən alınan bütün şirkətlərdən 71-i ABŞ-də yerləşirdi. 2019-cu ilin may ayının əvvəlində "Apple"ın baş direktoru [[Tim Kuk]] [[CNBC]]-yə bildirib ki, "Apple" orta hesabla hər iki-üç həftədən bir şirkət alır və təkcə son altı ayda 20–25 şirkət satın almışdır. == Satınalınanlar == {{Sticky header}} {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header" |- ! ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! data-source-type="number" | Dəyəri ([[Dollar|USD]]) ! class="unsortable" |İstinadlar ! Əldə olunan məhsullar |- |1 | {{dts|1988|3|2}} | Network Innovations | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090417010528/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |url-status=dead |archive-date=April 17, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Network Innovations Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> |Məlumat Giriş Dili (DAL) |- |2 | {{dts|1988|6|7}} | Orion Network Systems | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213913/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Orion Network Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | SNA*ps |- |3 | {{dts|1988|6|27}} | Styleware<ref group="qeyd" name="Claris">Apple törəmə şirkəti "[[Claris]]" tərəfindən alınıb</ref> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212118/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Styleware Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[AppleWorks]] GS, [[iWork]], [[iLife]] |- |4 | {{dts|1988|7|11}} | Nashoba Systems<ref group=qeyd name=Claris /> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215416/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Nashoba Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[FileMaker]] |- |5 | {{dts|1989|1|3}} | Coral Software | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213845/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Coral Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|url= http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20170227195855/http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |url-status=live |archive-date=February 27, 2017 |title=The Long View: Macintosh Common Lisp |publisher=The Long View |access-date=June 23, 2017 |df= mdy-all }}</ref> | [[Macintosh Common Lisp]] |- |6 | {{dts|1997|2|7}} | [[NeXT]] | [[Unix bənzəri]] aparat və proqram platforması | {{USA}} |align="right"| {{nts|404000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213855/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NeXT Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Mac OS X]]/[[macOS]], [[Darwin (operating system)|Darwin]], [[iOS]], [[tvOS]], [[watchOS]], [[audioOS]], [[visionOS]] |- |7 | {{dts|1997|9|2}} | [[Power Computing Corporation]] | [[Macintosh clone]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|110000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212050/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Power Computing-Clone-Making from Power Computing Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2001 |url= https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000091205701544436/a2066171z10-k405.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | align="center"| — |- |8 | {{dts|1999|1|8}} | Xemplar Education | Proqram təminatı | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4926000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215403/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires remaining interest in Xemplar Education Ltd from Morgan Stanley |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |9 | {{dts|1999|11|3}} | Raycer Graphics | Kompüter qrafik çipləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215347/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Raycer Graphics |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |10 | {{dts|2000|1|7}} | NetSelector | Internet proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213901/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NetSelector |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |11 | {{dts|2000|4|11}} | Astarte-DVD Authoring Software<ref group=qeyd>Astarte-dən alınıb</ref> | Proqram təminatı | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212046/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Astarte-DVD Authoring Software from Astarte GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[DVD Studio Pro]], [[iDVD]] |- |12 | {{dts|2000}} (Q4) | [[SoundJam MP]]<ref group="qeyd">"[[Casady & Greene]]" şirkətindən almışdır</ref> | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |title= Apple Acquires SoundJam, Programmer for iMusic |publisher=[[AppleInsider]] |date=January 8, 2001 |access-date=April 23, 2012 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20120119082331/http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |archive-date= January 19, 2012 }}</ref> | [[iTunes]] |- |13 | Early {{dts|2001}} | Bluefish Labs | Məhsuldarlıq proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.bluefishlabs.com |title=We've been acquired! |publisher=Bluefish Labs |access-date=June 4, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20011129200534/http://www.bluefishlabs.com/ |archive-date=November 29, 2001 |url-status=dead |df= mdy-all }}</ref> | [[iWork]] |- |14 | {{dts|2001|5|11}} | bluebuzz | [[İnternet xidmət provayderi]] (İXP) | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212147/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Network Innovations Corp acquires bluebuzz.com Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |15 | {{dts|2001|7|9}} | [[Spruce Technologies]]<ref group=qeyd>Yaponiya Məlumat Emalı Xidmətindən alınıb</ref> | Qrafik proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|14900000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212059/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Spruce Technologies Inc from JBIS Holdings Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2002">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2002|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746902007674/a2096490z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | [[DVD Studio Pro]] |- |16 | {{dts|2001|12|31}} | PowerSchool | Onlayn məlumat sistemləri xidmətləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|66100000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213917/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires PowerSchool Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[PowerSchool]] |- |17 | {{dts|2002|2|1}} | [[Nothing Real]] | Xüsusi effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213906/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Nothing Real LLC |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Shake (software)|Shake]] |- |18 | {{dts|2002|4|4}} | Zayante | [[FireWire]] çipləri və proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|13000000}}<ref group="qeyd">Rəqəm heç kim tərəfindən təsdiqlənməsinə baxmayaraq faktiki birləşmiş qiymət Zayante, Silicon və Prismo şirkətləri üçün 20.000.000 dollardır.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212104/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Zayante Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2003">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]] |date=December 18, 2003|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746903041604/a2124888z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Apple Acquires Zayante|publisher=[[Apple Inc.]]|date=April 4, 2002 |url= https://www.apple.com/pr/library/2002/04/04Apple-Acquires-Zayante.html |access-date= June 2, 2014 }}</ref> | [[IEEE 1394|FireWire]] |- |19 | {{dts|2002|6|11}} | Silicon Grail Corp-Chalice<ref group="qeyd">"[[Silicon Grail]]" şirkətindən almışdır</ref><ref group="qeyd" name="auto">"SEC Filing"-ə görə yalnız "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqları əldə edilmişdir". Bütün şirkət deyil.</ref> | Rəqəmsal effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1">Zayante, Silicon və Prismo-dan "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqlarının" ümumi dəyəri hər bir şirkət üçün deyil, hər üçü üçün birlikdə 20.000.000 ABŞ dolları təşkil etmişdir.</ref> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215352/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Silicon Grail Corp-Chalice from Silicon Grail Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Motion|Motion]] |- |20 | {{dts|2002|6|20}} | Propel Software | Simsiz daşıyıcılar üçün internet və şəbəkə optimallaşdırılması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20081220124355/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |url-status=dead |archive-date=December 20, 2008 |title=Apple Computer Inc acquires Propel Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Safari (brauzer)|Safari]] |- |21 | {{dts|2002|6|21}} | Prismo Graphics<ref group="qeyd" name="auto"/> | Film və video üçün xüsusi effektli başlıq proqramı | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1"/> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web|url=http://www.osnews.com/story/1251|title=Apple Purchases Prismo Graphics|publisher=[[OSNews]]}}</ref> | [[LiveType]] |- |22 | {{dts|2002|7|1}} | [[Emagic]] | Musiqi yaratma proqramı | {{DEU}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213854/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Emagic Soft-und Hardware GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |23 | {{dts|2005|3}} | SchemaSoft | Proqram təminatı | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/Apple-swallows-SchemaSoft/2100-1047_3-5630368.html|title=Apple swallows SchemaSoft|publisher=[[CNET]]|access-date=January 23, 2010}}</ref> | [[iWork]] |- |24 | {{dts|2005|4}} | [[FingerWorks]] | Jest tanıma şirkəti | {{USA}} |align="center"| —<!--25 times revenue.--> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://appleinsider.com/articles/10/01/23/inside_the_multitouch_fingerworks_tech_in_apples_tablet |title= Inside the multitouch FingerWorks tech in Apple's tablet |publisher=[[AppleInsider]] |date= January 23, 2010 |access-date= May 4, 2013 }}</ref><ref>{{cite magazine |url= http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |archive-url= https://archive.today/20140604014433/http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |url-status= dead |archive-date= June 4, 2014 |title= Company Overview of FingerWorks Inc. |journal=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=June 3, 2014 }}</ref> | [[iOS]] |- |25 | {{dts|2006|10|16}} | [[Silicon Color]] | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|title=Apple Computer Inc acquires Silicon Color Inc|publisher=[[Thomson Financial]]|access-date=October 21, 2008|archive-url=https://archive.today/20120225121803/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|archive-date=February 25, 2012|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> | [[Color (proqram təminatı)|Color]] |- |26 | {{dts|2006|12|04}} | [[Proximity Worldwide|Proximity]] | Proqram təminatı | {{AUS}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macobserver.com/article/2006/12/05.2.shtml|title=Apple Acquires Proximity|publisher=Mac Observer|access-date=October 21, 2008}}</ref> | [[Final Cut Server]] |- |27 | {{dts|2008|4|24}} | [[P.A. Semi]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|278000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|title=Apple acquires low-power chip designer PA Semi|publisher=[[CNet]]|access-date=April 9, 2010|archive-date=November 10, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131110194132/http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/features/2016-johny-srouji-apple-chief-chipmaker/|title=The Most Important Apple Executive You've Never Heard Of|website=[[Bloomberg.com]]|access-date=June 18, 2016}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |28 | {{dts|2009|07|7}} | Placebase | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |title= Apple purchased Placebase in July to replace Google Maps? |publisher=[[Computerworld]] |access-date= September 30, 2009 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20091002133826/http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |archive-date= October 2, 2009 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |29 | {{dts|2009|12|04}} | [[Lala (website)|Lala.com]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|17000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2009/12/04/apple-acquires-lala|title=Apple Inc acquires LaLa.com|publisher=[[TechCrunch]]|date=December 4, 2009|access-date=December 4, 2009|df=mdy-all}}</ref> | [[iCloud]], [[iCloud#iTunes Match|iTunes Match]] |- |30 | {{dts|2010|1|5}} | Quattro Wireless | [[Mobil reklam]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|275000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|title=Apple acquires Quattro Wireless|publisher=[[Reuters]]|date=January 5, 2010|access-date=February 19, 2010|archive-date=October 1, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001190948/http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|url-status=dead}}</ref> | [[iAd]] |- |31 | {{dts|2010|4|27}} | [[Intrinsity]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|121000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/04/28/technology/28apple.html|title=Apple Buys Intrinsity|work=[[New York Times]]|date=April 27, 2010|access-date=April 27, 2010|first1=Ashlee|last1=Vance|author-link=Ashlee Vance|first2=Brad|last2=Stone}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |32 | {{dts|2010|4|27}} | [[Siri]] | Səslə idarəetmə proqramı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/venturecapital/2010/04/28/apple-moves-deeper-into-voice-activated-search-with-siri-buy|title=Apple Moves Deeper Into Voice-Activated Search With Siri Buy|work=[[Wall Street Journal]]|date=April 28, 2010 |access-date= April 28, 2010|first=Timothy|last=Hay}}</ref> | [[Siri]] |- |33 | {{dts|2010|5|10}} | Gipsy Moth Studios | Tətbiq regionallaşdırma firması | {{USA}} |align="right"| {{nts|12000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://acquiredby.co/apple-acquisitions/gipsy-moth-studios/2016/|title=Gipsy Moth Studios acquired by Apple {{!}} AcquiredBy|work=AcquiredBy|access-date=August 31, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |34 | {{dts|2010|7|14}} | Poly9 | Veb əsaslı xəritəçəkmə | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/10/07/14/apple_acquires_online_mapping_company_poly9_report.html|title=Apple acquires online mapping company Poly9 – report|publisher=[[AppleInsider]]|date=July 14, 2010|access-date=August 1, 2010}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |35 | {{dts|2010|9|20}} | [[Polar Rose (facial recognition)|Polar Rose]] | [[Üzün tanınması]] | {{SWE}} |align="right"| {{nts|29000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2010/09/20/apple-acquires-face-recognition-firm-polar-rose|title=Apple acquires face-recognition firm Polar Rose|publisher=[[VentureBeat]]|date=September 20, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |36 | {{dts|2010|9|14}} | IMSense | [[Yüksək dinamik diapazonu|Yüksək dinamik diapazon]]lu (HDR) fotoqrafiya | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.silicontap.com/apple_buys_imsense_ltd_/s-0031008.html|title=Apple Buys Imsense Ltd|publisher=Silicon Tap|date=September 14, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |37 | {{dts|2011|8|1}} | C3 Technologies | 3D xəritəçəkmə | {{SWE}} |align="right"| {{nts|267000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2011/10/29/apple-acquired-mind-blowing-3d-mapping-company-c3-technologies-looking-to-take-ios-maps-to-the-next-level|title=Apple acquired mind-blowing 3D mapping company C3 Technologies, looking to take iOS Maps to the next level|publisher=[[9to5Mac]]|date=October 29, 2011|access-date=October 31, 2011}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]] |- |38 | {{dts|2011|12|20}} | [[Anobit]] | [[Fləş-yaddaş]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|500000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.slashgear.com/apple-picks-up-anobit-for-flash-memory-20203562|title=Apple picks up Anobit for Flash Memory|publisher=SlashGear|date=December 20, 2011|access-date=December 20, 2011}}</ref> | [[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |39 | {{dts|2012|2|23}} | [[Chomp (search engine)|Chomp]] | Proqram axtarış maşını | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |title=Apple Is Said to Pay About $50 Million for Search Startup Chomp |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=February 23, 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120225065659/http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |archive-date=February 25, 2012 }}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |40 | {{dts|2012|6|2}} | Redmatica | Audio | {{ITA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2012/06/08/apple-acquired-music-editing-software-firm-redmatica-closes-product-support-will-end-on-12-june|title=Apple-acquired music editing software firm Redmatica closes; product support will end on June 12|date=8 June 2012|publisher=[[The Next Web]]|access-date=June 8, 2012}}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |41 | {{dts|2012|7|27}} | [[AuthenTec]] | PC və mobil təhlükəsizlik məhsulları | {{USA}} |align="right"| {{nts|356000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.theverge.com/2012/7/27/3193078/apple-purchases-authentec-356-million|title=Apple buys patent-rich security firm Authentec for $356 million|date=27 July 2012|publisher=[[The Verge]]|access-date=July 27, 2012}}</ref> | [[Touch ID]] |- |42 | {{dts|2012|9|27}} | Particle | [[HTML5]] Veb proqram firması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57533825-37/apple-snaps-up-celebrity-backed-web-app-firm-particle|title=Apple snaps up celebrity-backed Web app firm Particle|publisher=[[CNet]]|access-date=October 16, 2012}}</ref> | [[iCloud]], [[iAd]] |- |43 | {{dts|2013}} | Novauris Technologies | [[Nitqin tanınması]] | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/04/03/speech-recognition-pioneer-novauris-bought-by-apple-team-now-works-on-siri/|title=Speech Recognition Pioneer Novauris Bought By Apple, Team Now Works On Siri|first=Sarah |last=Perez|website=[[TechCrunch]] |date=April 3, 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2014/04/03/apple-acquires-novauris-speech-recognition/|title=Apple Acquired Speech Recognition Firm Novauris Last Year for Siri Team|first=Juli |last=Clover|website=[[MacRumors]]|date=April 3, 2014}}</ref> | [[Siri]] |- |44 | {{dts|2013}} | OttoCat | [[Axtarış sistemi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2015/04/06/ottocat-apple/|title=Apple Acquired Search Startup Ottocat To Power The 'Explore' Tab In The App Store|first=Ingrid |last=Lunden|website=[[TechCrunch]]|date=April 6, 2015}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |45 | {{dts|2013|3|23}} | WiFiSlam | Daxili yerləşmə | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/digits/2013/03/23/apple-acquires-indoor-location-company-wifislam|title=Apple Acquires Indoor Location Company WifiSLAM|work=[[Wall Street Journal]]|date=23 March 2013|access-date=March 23, 2013|last1=Lessin|first1=Jessica E.}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |46 | {{dts|2013|7|19}} | Locationary | Xəritələr | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20130719/apple-acquires-local-data-outfit-locationary|title=Apple Acquires Local Data Outfit Locationary|publisher=[[All Things Digital]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |47 | {{dts|2013|7|19}} | [[HopStop.com]] | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-07-19/apple-said-to-buy-hopstop-pushing-deeper-into-maps.html|title=Apple Said to Buy HopStop, Pushing Deeper Into Maps|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |48 | {{dts|2013|8|01}} | Passif Semiconductor | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.engadget.com/2013/08/01/apple-acquires-passif-semiconductor|title=Apple acquires wireless chip maker Passif Semiconductor|date=August 2013 |publisher=[[Engadget]]|access-date=August 1, 2013}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |49 | {{dts|2013|8|13}} | Matcha | Media kəşf tətbiqi | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2013/08/13/apple-acquires-matchatv|title=Apple acquires Matcha.tv|publisher=[[VentureBeat]]|date=August 13, 2013|access-date=August 13, 2013}}</ref> | [[Apple TV]] və [[iOS]] üçün [[Apple TV (tətbiqetmə)|TV]] tətbiqetmə |- |50 | {{dts|2013|8|22}} | Embark | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://jessicalessin.com/2013/08/22/exclusive-apple-buys-another-map-app-embark|title=Exclusive: Apple Buys (Another) Map App, Embark|first=Jessica|last=Lessin|date=August 22, 2013|access-date=August 22, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |51 | {{dts|2013|8|28}} | AlgoTrim | Mobil [[verilənlərin sıxlaşdırılması]] | {{SWE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2013/08/28/apple-reportedly-acquires-swedish-firm-algotrim-a-company-that-does-mobile-media-and-data-compression|title=Apple Reportedly Acquires Swedish Firm AlgoTrim, A Company That Does Mobile Media And Data Compression |work=[[TechCrunch]] |first=Darrell|last=Etherington|date=August 28, 2013|access-date=August 28, 2013}}</ref> | [[iOS]] |- |52 | {{dts|2013|10|3}} | [[Cue (search engine)|Cue]] | [[Şəxsi köməkçi]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/13/10/03/rumor-apple-may-have-acquired-personal-assistant-app-cue-for-at-least-35m|title=Apple acquires personal assistant app Cue for at least $35M [u]|publisher=[[AppleInsider]]|date=October 3, 2013 |access-date= October 3, 2013}}</ref> | [[Siri]] |- |53 | {{dts|2013|11|24}} | [[PrimeSense]] | [[3D strukturlaşdırılmış işıq skaneri]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|360000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131124/apple-confirms-acquisition-of-3d-sensor-startup-primesense/|title=Apple Confirms Acquisition of 3-D Sensor Startup PrimeSense|publisher=[[AllThingsD]]|date=November 24, 2013|access-date=November 24, 2013}}</ref> | [[Face ID]], TrueDepth<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/12/iphone-x-basically-has-a-kinect-on-the-front-to-enable-faceid/|title=iPhone X basically has a Kinect on the front to enable Face ID|last=Coldewey|first=Devin|work=[[TechCrunch]] |access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.extremetech.com/mobile/255771-apple-iphone-x-truedepth-camera-works|title=How Apple's iPhone X TrueDepth Camera Works – ExtremeTech|date=September 14, 2017|work=[[ExtremeTech]]|access-date=October 31, 2017|language=en-US}}</ref> |- |54 | {{dts|2013|12|02}} | [[Topsy (analytics)|Topsy]] | [[Analitika]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2013/12/02/apple-acquires-social-analytics-firm-topsy-for-200-million|title=Apple Acquires Social Analytics Firm Topsy for $200 Million|publisher=[[MacRumors]]|date=December 2, 2013|access-date=December 3, 2013}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]], [[Apple Music]], [[iTunes Store]]<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2015/12/15/rip-topsy/|title=Topsy, The Popular Social Analytics Service Bought By Apple, Closes Down|last=Russell|first=Jon|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 23, 2017|language=en}}</ref> |- |55 | {{dts|2013|12|23}} | BroadMap | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital">{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131223/apple-did-indeed-acquire-broadmap-and-catch-earlier-this-year/|title=Apple Did Indeed Acquire BroadMap and Catch Earlier This Year|publisher=[[All Things Digital]]|date=December 23, 2013|access-date=December 23, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |56 | {{dts|2013|12|23}} | Catch.com | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital"/> | [[Siri]] |- |57 | {{dts|2013|12}} | Acunu | Verilənlər bazası analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-25/apple-s-foundationdb-acquisition-builds-on-earlier-database-buy|title=Apple's FoundationDB Acquisition Builds on Earlier Database Buy|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|date=March 25, 2015|access-date=January 28, 2016}}</ref> | [[iCloud]] |- |58 | {{dts|2014|1|04}} | SnappyLabs | Şəkil proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/01/04/snappylabs/|title=Apple Acquires Rapid-Fire Camera App Developer SnappyLabs|publisher=[[TechCrunch]]|date=January 4, 2014|access-date=January 4, 2014}}</ref> | [[IPhone#Camera|Camera]] |- |59 | {{dts|2014|2|21}} | Burstly | [[Proqram təminatı testi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2014/02/21/apple-confirms-acquired-testflight-creator-burstly/|publisher=[[The Next Web]]|date=February 21, 2014|access-date=February 21, 2014|title=Apple confirms that it has acquired TestFlight creator Burstly}}</ref> | [[TestFlight]], [[iOS App Store|App Store]] |- |60 | {{dts|2014|5|2}} | LuxVue Technology | [[MicroLED]] displeylər | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/05/02/apple-acquires-power-efficient-led-tech-company-luxvue/|publisher=[[TechCrunch]]|date=May 2, 2014|title=Apple Acquires Power Efficient LED Tech Company LuxVue}}</ref> | [[MacBook Pro (Apple silicon)]], [[iPad Pro (5th generation)]] |- |61 | {{dts|2014|6|6}} | [[Spotsetter]] | Sosial axtarış motoru | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/06/06/spotsetter-a-social-search-engine-for-places-acquired-by-apple/?ncid=rss |title=Apple Acquires Spotsetter, A Social Search Engine For Places |website=[[Engadget]] |date=June 6, 2014}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |62 | {{dts|2014|6|29}} | [[Swell Radio|Swell]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://money.cnn.com/2014/07/29/technology/innovationnation/apple-swell/index.html?source=yahoo_quote |title=Apple buffs up radio service with string of acquisitions |website=[[CNN Money]] |date=June 29, 2014}}</ref> | [[Apple Music]] |- |63 | {{dts|2014|6|29}} | BookLamp | Kitab analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.fool.com/investing/general/2014/07/29/is-apple-preparing-to-challenge-amazons-book-busin.aspx |title=Is Apple Preparing to Challenge Amazon's Book Business? |website=The Motley Fool |date=June 29, 2014}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2014/07/25/apple-booklamp/|title=Apple Secretly Acquired "Pandora For Books" Startup BookLamp To Battle Amazon|last=Constine|first=Josh|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> | [[Apple Books|iBooks]] |- |64 | {{dts|2014|8|1}} | [[Beats Electronics]] | [[Qulaqlıq]], [[musiqi yayım xidməti]] ([[Beats Music]]) | {{USA}} |align="right"| {{ntsh|3000000000}}3,000,000,000 |align="center"|<ref name="Beats"/> | [[iPhone]], [[iTunes]], [[Apple Music]] |- |65 | {{dts|2014|9|23}} | Prss | Rəqəmsal jurnal | {{NED}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://thenextweb.com/apple/2014/09/24/apple-acquires-digital-magazine-startup-prss/ | title=Apple acquires digital magazine startup Prss | work=[[The Next Web]] | date=September 23, 2014 | access-date=September 24, 2014}}</ref> |[[Apple News]]<ref>{{Cite web|url=http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2017/07/apple-acquired-prss-in-2014-and-today-their-invention-that-became-apple-news-was-published-by-uspto.html|title=Apple Acquired Prss in 2014 and today their Invention that became 'Apple News' was Published by USPTO|website=Patently Apple|access-date=November 23, 2017}}</ref> |- |66 | {{dts|2014}} | Dryft | Ekran klaviaturası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://techcrunch.com/2015/04/08/apple-quietly-bought-dryft-a-keyboard-app/#.hzgvrt:9hQB | title=Apple Quietly Bought Dryft, A Keyboard App | work=[[TechCrunch]] | date=April 8, 2015}}</ref> | [[iOS]] Klaviatura |- |67 | {{dts|2015|1}} | Camel Audio | Audio plaginlər və səs kitabxanaları | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=http://www.businessinsider.in/Apple-has-acquired-London-music-production-software-company-Camel-Audio/articleshow/46355085.cms | title=Apple has acquired London music production software company Camel Audio | website=[[Business Insider]] | date=February 24, 2015}}</ref> | [[Logic Pro]] |- |68 | {{dts|2015|1|21}} | Semetric | Musiqi analitikası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://blogs.wsj.com/digits/2015/01/21/apple-buys-semetric-gearing-up-to-take-on-spotify/ | title=Apple buys the British startup behind music analytics service Musicmetric | work=[[The Wall Street Journal]] | date=January 21, 2015}}</ref><ref>{{Cite news|url = https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11359734/Apple-buys-UK-music-start-up-Semetric.html|title = Apple buys UK music start-up Semetric|work = [[The Daily Telegraph|The Telegraph]] }}</ref> | [[Apple Music]], [[iTunes Store]] |- |69 | {{dts|2015|3|24}} | [[FoundationDB]] | [[Verilənlər bazası]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/03/24/apple-acquires-durable-database-company-foundationdb/ | title=Apple Acquires Durable Database Company FoundationDB | website=[[TechCrunch]] | date=March 24, 2015}}</ref> | [[iMessage]] Bekend |- |70 | {{dts|2015|4|14}} | LinX | [[Kamera]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.wsj.com/articles/apple-buys-israeli-camera-technology-company-linx-1429037790 | title=Apple Buys Israeli Camera-Technology Company LinX | website=[[The Wall Street Journal]] | date=April 14, 2015}}</ref> |[[IPhone#Camera|iPhone Camera]] |- |71 | {{dts|2015|4}} | Coherent Navigation | [[GPS]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.engadget.com/2015/05/17/apple-reportedly-buys-coherent-navigation/??ncid=rss_full | title=Apple bought a company focused on super-accurate GPS | website=[[Engadget]] | date=May 17, 2015}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |72 | {{dts|2015|5}} | [[Metaio GmbH|Metaio]] | Artırılmış reallıq | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/05/28/apple-metaio/#.vulktq:AlFK/ | title=Apple Acquires Augmented Reality Company Metaio | website=[[TechCrunch]] | date=May 28, 2015}}</ref> | [[ARKit]] |- |73 | {{dts|2015|9}} | Mapsense | Xəritəçəkmə vizuallaşdırılması və məlumatların toplanması | {{USA}} |align="right"| {{nts|25000000}}-30,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web |title= Apple acquires mapping visualisation startup Mapsense |url= https://www.zdnet.com/article/apple-acquires-mapping-visualisation-startup-mapsense/ |website=[[ZDNet]] |access-date= September 27, 2015 }}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.eweek.com/mobile/apple-opening-its-first-europe-based-ios-app-development-facility.html |title= Apple Opening Its First Europe-Based iOS App Development Facility |website=[[eWeek]] |access-date= June 3, 2016 }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |74 | {{dts|2015|9}} | VocalIQ | Nitq texnologiyası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/02/apple-enhances-siri-team-with-purchase-of-vocaliq-a-car-focused-british-speech-tech-firm|title=Apple enhances Siri team with purchase of VocalIQ, a car-focused British speech tech firm |date= October 2, 2015|website=[[AppleInsider]]}}</ref> | [[Siri]] |- |75 | {{dts|2015|9}} | Perceptio | [[Machine learning]], [[Kompüter görünüşü]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/05/apple-buys-machine-learning-firm-perceptio-smartphone-ai |title= Apple buys machine learning firm Perceptio, suggests development of imaging AI|website=[[AppleInsider]]|date= 5 October 2015|language=en-US|access-date= November 23, 2017}}</ref> | [[Face ID]], [[Animoji]], Şəkillər |- |76 |{{dts|2015|11}} |Faceshift |Real vaxtda hərəkəti tutma |{{CHE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|title = Apple Has Acquired Faceshift, Maker Of Motion Capture Tech Used In Star Wars|url = https://techcrunch.com/2015/11/24/apple-faceshift/|website =[[TechCrunch]] |access-date = November 25, 2015|first1 = Ingrid|last1 = Lunden|first2 = Natasha|last2 = Lomas| date=25 November 2015 }}</ref><ref>{{Cite web|title = Opinion: Why has Apple bought Faceshift? Six intriguing possibilities …|url = http://9to5mac.com/2015/11/25/opinion-apple-faceshift-reasons/|website =[[9to5Mac]] |date = 25 November 2015|access-date = November 25, 2015}}</ref> |[[Animoji]] |- |77 |{{dts|2016|1|7}} |Emotient |[[Emosiyaların tanınması]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple wants to get better at reading your face |url = http://www.cnet.com/news/apple-wants-to-get-better-at-reading-your-face/ |website=[[CNET]] |access-date = January 25, 2016}}</ref><ref>{{Cite news|title = Apple Buys Artificial-Intelligence Startup Emotient |url = https://www.wsj.com/articles/apple-buys-artificial-intelligence-startup-emotient-1452188715 |newspaper =[[Wall Street Journal]] |access-date = January 25, 2016|issn = 0099-9660|first1 = Rolfe|last1 = Winkler|first2 = Daisuke|last2 = Wakabayashi |first3 = Elizabeth|last3 = Dwoskin}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.yahoo.com/tech/apple-decided-copy-samsung-change-214503672.html |title= Apple decided to copy Samsung for a change |work=[[Yahoo!]] |date= 31 August 2016 |access-date= September 1, 2016 }}</ref> |[[Face ID]], [[Animoji]]<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/09/12/animoji-iphonex-face-sensing-tech|title=The weirdest feature about iPhone X? Animated emojis|last=Kaufman|first=Mark|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> |- |78 |{{dts|2016|1|28}} |LearnSprout |Təhsil texnologiyası |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2016/01/28/apple-acquires-education-startup-learnsprout/|title=Apple Acquires Education Startup LearnSprout|last=Loizos|first=Connie|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/418995/apples-classroom-app-for-ipad-lands-on-app-store/|title=Apple's Classroom app for iPad lands on App Store {{!}} Cult of Mac|date=March 21, 2016|work=[[Cult of Mac]]|access-date=November 23, 2017|language=en-US}}</ref> | Classroom iPad App |- |79 |{{dts|2016|1|29}} |Flyby Media |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple acquires spatial perception startup Flyby Media, reportedly has a secret VR team |url = https://venturebeat.com/2016/01/29/apple-acquires-spatial-perception-startup-flyby-media-reportedly-has-a-secret-vr-team/ |website = [[VentureBeat]] |date = 29 January 2016 |access-date = January 30, 2016 }}</ref> | [[ARKit]] |- |80 |{{dts|2016|2|3}} |LegbaCore |Platformanın təhlükəsizliyi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="g360-legba">{{cite web|title=Apple Buys Security Firm LegbaCore That Exposed Vulnerabilities in OS X |url= http://gadgets.ndtv.com/laptops/news/apple-buys-security-firm-legbacore-that-exposed-vulnerabilities-in-os-x-797979 |website= Gadgets360 |date= 3 February 2016 |publisher=[[NDTV]] |access-date= March 25, 2017 }}</ref> |Apple kompüterlərində ifşa edilmiş proqram təminatı istismarı.<ref name="g360-legba"/> |- |81 |{{dts|2016|8|5}} |[[GraphLab|Turi]] |[[Machine learning]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/05/apple-acquires-turi-a-machine-learning-company/|title=Apple acquires Turi, a machine learning company|last=Kumparak|first=Greg|work=[[TechCrunch]]|date=August 5, 2016|language=en-US|access-date=August 5, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/05/apple-acquires-ai-startup-turi/|title=Apple Acquires Machine Learning and AI Startup Turi |last= Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=5 August 2016 |access-date=August 6, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.geekwire.com/2016/machine-learning-startup-dato-changes-name-turi-trademark-battle/|title=Machine learning startup Dato changes name to Turi after trademark battle|date=July 7, 2016 |language=en-US|access-date=August 6, 2016}}</ref> |[[Xcode]], [[iOS 11|Core ML]] |- |82 |{{dts|2016|8|22}} |Gliimpse |Şəxsi sağlamlıq məlumatlarının toplanması şirkəti |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/22/apple-acquired-gliimpse-a-personal-health-data-startup/|title=Apple acquired Gliimpse, a personal health data startup|last=Crook |first=Jordan|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/22/apple-acquires-gliimpse/|title=Apple Acquires Personal Health Data Recording Platform 'Gliimpse'|last=Broussard|first=Mitchel|date=22 August 2016 |access-date=August 23, 2016}}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.fastcompany.com/3062865/tim-cooks-apple/apple-acquires-personal-health-data-startup-gliimpse|title=Apple Acquires Personal Health Data Startup Gliimpse|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 23, 2016}}</ref> |[[HealthKit]], CareKit, ResearchKit |- |83 |{{dts|2016|9|22}} |Tuplejump |[[Maşın öyrənməsi|Machine learning]] |{{IND}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/09/22/apple-acquires-tumplejump/|title=Apple Acquires Machine Learning Startup Tuplejump|last=Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/09/22/apple-acquires-another-machine-learning-company-tuplejump/|title=Apple acquires another machine learning company: Tuplejump|last=Kumparak|first=Greg|website=[[TechCrunch]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref> | [[Siri]], [[iOS 11|CoreML]] |- |84 |{{dts|2016|12|1}} |Indoor.io |Daxili xəritələmə və naviqasiya |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.businessinsider.de/apple-acquired-finnish-company-indoor-io-help-it-map-indoor-spaces-2016-12 |title=Apple secretly acquired a Finnish company to help it map indoor spaces|access-date=December 9, 2016}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]], [[Apple electric car project|Project Titan]] |- |85 |{{dts|2017|3|23}} |[[Workflow (app)|Workflow]] | Avtomatlaşdırma və skript proqramı |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|last1=Panzarino|first1=Matthew|title=Apple has acquired Workflow, a powerful automation tool for iPad and iPhone|url=https://techcrunch.com/2017/03/22/apple-has-acquired-workflow-a-powerful-automation-tool-for-ipad-and-iphone/|work=[[TechCrunch]] |access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Koetsier|first1=John|title=Siri, Book My Vacation: Apple's 'Workflow' Acquisition Hints At Coming AI Feats|url=https://www.forbes.com/sites/johnkoetsier/2017/03/23/siri-book-my-vacation-apples-workflow-acquisition-hints-at-coming-ai-feats/#adf3b19724f4|work=[[Forbes]]|access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref> | [[Shortcuts (app)|Shortcuts]] |- |86 |{{dts|2017|5|8}} |[[Beddit (company)|Beddit]] |Yuxu izləmə avadanlığı |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2017/05/09/apple-acquires-beddit-sleep-tracking-app.html|title=Apple has acquired a sleep-tracking app called Beddit|work=[[CNBC]]|date=May 9, 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.beddit.com/privacy/|title=Beddit Privacy Policy|date=May 8, 2017|website=[[Beddit]]|archive-url= https://web.archive.org/web/20170510133331/https://www.beddit.com/privacy/ |archive-date=May 10, 2017|url-status=live|access-date=December 10, 2018 |df= mdy-all }}</ref> | [[iOS]], [[watchOS]], [[Apple Watch]] |- |87 |{{dts|2017|5|13}} |Lattice Data |Süni intellekt |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.engadget.com/2017/05/13/apple-acquires-lattice-data/|title=Apple's AI acquisition could help Siri make sense of your data|website=[[Engadget]]|last=Fingas|first=Jon|date=May 13, 2017|access-date=May 15, 2017}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |88 |{{dts|2017|6|16}} |SensoMotoric Instruments |Göz izləmə aparat və proqram təminatı |{{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/06/26/apple-acquires-sensomotoric-instruments/|title=Apple Acquires German Eye Tracking Firm SensoMotoric Instruments|date=June 26, 2017|work=[[MacRumors]]|access-date=June 27, 2017|language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[ARKit]] |- |89 |{{dts|2017|9|22}} |Vrvana |Artırılmış reallıq başlığa quraşdırılmış ekran |{{CAN}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/21/apple-acquires-mixed-reality-headset-startup-vrvana-for-30m/ |title= Apple acquired augmented reality headset startup Vrvana for $30M|last=Matney|first=Lucas|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 22, 2017 |language=en}}</ref> |[[ARKit]] |- |90 |{{dts|2017|9|29}} |Regaind |Kompüter görünüşü |{{FRA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/29/apple-quietly-acquires-computer-vision-startup-regaind/|title=Apple quietly acquired computer vision startup Regaind|last=Dillet|first=Romain|date=September 29, 2017|work=[[TechCrunch]]|access-date=September 29, 2017 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |91 |{{dts|2017|10}} |init.ai |Mesajlaşma köməkçisi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|last=Lunden|first=Ingrid|date=January 19, 2018|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 5, 2018 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Siri]] |- |92 |{{dts|2017|10}} |PowerbyProxi |[[İnduktiv yükləmə]] |{{NZL}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/10/25/apple-wireless-charging-acquisition/|title=Apple just bought out a little-known wireless charging company|last=Lieu|first=Johnny|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.stuff.co.nz/technology/98190457/apple-snaps-up-nzs-powerbyproxi|title=Apple snaps up NZ's PowerbyProxi |website=[[Stuff.co.nz]]|date=25 October 2017 |access-date=November 23, 2017}}</ref> |[[iPhone]], [[AirPower (hardware)|AirPower]] |- |93 |{{dts|2017|11|9}} |[[InVisage Technologies]] |Kvant nöqtə əsaslı görüntü sensorları |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/09/apple-has-acquired-imaging-sensor-startup-invisage-technologies/ |title=Apple has acquired imaging sensor startup InVisage Technologies|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018 |language= en-US }}</ref> |[[iPhone]], [[iPad]] |- |94 |{{dts|2017|12|5}} |Pop Up Archive |Rəqəmsal danışıq sözləri axtarmaq üçün alətlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/05/apple-buys-podcast-search-startup-pop-up-archive/|title=Apple buys podcast search startup Pop Up Archive|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Apple Music]] |- |95 |{{dts|2017|12}} |Spektral |Kompüter görünüşü, real vaxt rejimində redaktə |{{DNK}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://borsen.dk/nyheder/avisen/artikel/11/209358/artikel.html|title=Stiftede dansk it-firma for fire år siden og sælger nu til Apple: Ingeniører scorer 200 mio kr|last=Kronenberg|first=Thomas Zigler og Kasper|date=October 10, 2018|access-date=October 10, 2018|language=da}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/10/10/apple-acquires-danish-startup-spektral/ |title=Apple Has Acquired Danish Startup Spektral, Focused on Real-Time 'Green Screen' Technology|access-date=October 10, 2018 |language=en |work=[[MacRumors]] }}</ref><ref>{{Cite news|url=http://fortune.com/2018/10/10/apple-buys-spektral-startup/|title=Apple Secretly Bought Danish Visual Effects Startup Spektral Last Year|work=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]], [[iOS]] |- |96 |2018 |Laserlike |[[Maşın öyrənməsi]] |{{USA}} |align="center"| — |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|title=Apple Purchases Machine Learning Startup Laserlike|last=Clover|first=Juli|website=[[MacRumors]]|date=13 March 2019 |language=en|archive-url=https://archive.today/20190318225430/https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|archive-date=March 18, 2019|url-status=live|access-date=March 18, 2019|df=mdy-all}}</ref> |Siri, CoreML çərçivəsində |- |97 |<!--Early 2018-->{{dts|2018}} |Silk Labs |Süni intellekt, ev monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://venturebeat.com/2018/11/21/apple-reportedly-bought-silk-labs-a-maker-of-privacy-focused-ai-for-devices/|title=Apple reportedly bought Silk Labs, a maker of privacy-focused AI for devices|date=November 21, 2018|work=[[VentureBeat]] |access-date=December 1, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |98 |<!--Late 2018-->2018 |Tueo Health |Astma monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/24/apple-acquires-asthma-detection-start-up-tueo-health.html|title=Apple bought a start-up that was working on monitoring asthma in children|date=2019-05-24|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=417356793|title=Tueo Health, Inc.: Private Company Information – Bloomberg|website=[[Bloomberg L.P.]]|access-date=2019-05-25}}</ref> |align="center"| — |- |99 |10 dekabr 2017 |Silicon Valley Data Science |[[Verilənlər elmi]], verilənlər mühəndisliyi, analitika |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 6, 2018|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-01-19/apple-brings-on-team-from-consultant-silicon-valley-data-science |title= Apple Brings on Team From Consultant Silicon Valley Data Science|work=[[Bloomberg.com]] |access-date=August 6, 2018 |language= en }}</ref> |Rəqəmsal Reklam |- |100 |{{dts|2018|1|2}} | Buddybuild | [[Davamlı inteqrasiya]], mobil proqramların sazlanması və sınaqdan keçirilməsi. |{{CAN}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web |url= https://www.buddybuild.com/blog/buddybuild-is-now-part-of-apple |title= The buddybuild team is now part of Apple! |website=[[buddybuild]] |language= en |access-date= January 3, 2018 }}</ref><ref>{{Cite news |url= https://techcrunch.com/2018/01/02/apple-buys-app-development-service-buddybuild/ |title= Apple buys app development service Buddybuild |last= Heater |first= Brian |work=[[TechCrunch]] |access-date= January 3, 2018 |language= en }}</ref> |[[Xcode]], [[TestFlight]] |- |101 |{{dts|2018|3|12}} |[[Texture (app)|Texture]] |Rəqəmsal jurnal abunə xidməti |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2018/03/12/apple-buys-texture-a-digital-magazine-subscription-service.html |title= Apple buys Texture, a digital magazine subscription service|last=Balakrishnan|first=Anita|date=March 12, 2018|work=[[CNBC]]|access-date=March 12, 2018}}</ref> |[[Apple News+]] |- |102 |{{dts|2018|8|29}} |[[Akonia Holographics]] |Artırılmış reallıq eynəkləri üçün linzalar |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-acquires-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses/|title=Apple acquires startup focused on lenses for AR glasses|date=August 29, 2018|work=[[CNET]]|access-date=August 30, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-tech/apple-buys-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses-idUSKCN1LE2VS|title=Apple buys startup focused on lenses for AR glasses|last=Nellis|first=Stephen|work=[[Reuters]]|access-date=September 25, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |103 |{{dts|2018|9|24}} |[[Shazam]] |Musiqi və şəkil tanınması |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | {{nts|400000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/11/apple-shazam-deal/|title=Apple to confirm Shazam acquisition today; Snap and Spotify also expressed interest|last=Lunden|first=Ingrid|work=[[TechCrunch]]|access-date=December 11, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/12/11/apple-acquires-shazam/|title=Apple Acquires Shazam|access-date=December 11, 2017|work=[[MacRumors]]|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/apple-acquires-shazam-offering-more-ways-to-discover-and-enjoy-music/|title=Apple acquires Shazam, offering more ways to discover and enjoy music|work=[[Apple Newsroom]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=September 24, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Siri]], [[Apple Music]] |- |104 |{{dts|2018|10|11}} |[[Dialog Semiconductor]] {{small|(hissələr)}} |Çip inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{nts|600000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-buys-chunk-of-chipmaker-thats-key-to-iphones-innards/|title=Apple buys chunk of chipmaker that's key to iPhone's innards|date=October 11, 2018|work=[[CNET]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thetimes.co.uk/article/apple-ticks-the-dialog-box-with-600m-microchip-deal-jx0nt682f|title=Apple ticks the Dialog box with $600m microchip deal|last=Dean|first=James|date=October 12, 2018|work=[[The Times]]|access-date=October 13, 2018 |language= en|issn=0140-0460}}</ref> |[[Apple silicon]] |- |106 |{{dts|2018|12|7}} |Platoon |Rəssamın inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2018/12/7/18130936/apple-platoon-artist-development-startup-acquisition |title= Apple acquires artist development startup Platoon|last=Deahl|first=Dani|date=December 7, 2018|website=[[The Verge]] |access-date= December 10, 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/2018/12/07/apple-buys-british-music-business-platoon/ |title=Apple buys British music business Platoon|last=Cook|first=James|date=December 7, 2018|work=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]] |access-date=December 10, 2018|language=en-GB|issn=0307-1235}}</ref> | align="center" | — |- |107 |15 fevral 2019 |PullString |Nitq texnologiyası |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref name="pull">{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2019/02/15/apple-buys-pullstring-toytalk/ |title=Apple acquires talking Barbie voicetech startup PullString|last=Constine|first=Josh|date=February 16, 2019|website=[[TechCrunch]] |access-date=September 30, 2020}}</ref> | [[Siri]]; Şirkət ToyTalk kimi də tanınır<ref name="pull"/> |- |108 |{{dts|2019|03|21}} |Stamplay | Bekend prosesinin inkişafı |{{ITA}} | align="right" |{{nts|5600000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/apple-acquires-stamplay-2019-3?IR=T |title= Apple reportedly acquires API developer Stamplay for $5.6 million |website= [[Business Insider]] }}</ref> | align="center" | — |- |109 |25 iyun 2019 |[[Drive.ai]] |Avtonom nəqliyyat vasitələri |{{USA}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.ibtimes.com/apple-buys-driveai-what-does-autonomous-vehicle-purchase-mean-apple-2803216|title=Apple Buys Drive.ai: What Does The Autonomous Vehicle Purchase Mean For Apple?|last=Geske|first=Dawn|date=2019-06-26|website=International Business Times|access-date=2019-06-26}}</ref> |align="center"| — |- |110 |25 iyul 2019 |[[Intel|Intel's]] [[Intel XMM modems|smartphone modem business]] |Smartfon modemi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.apple.com/newsroom/2019/07/apple-to-acquire-the-majority-of-intels-smartphone-modem-business/|title=Apple to acquire the majority of Intel's smartphone modem business|website=Apple Newsroom|language=en-US|access-date=2019-07-26}}</ref> |[[Apple silicon|Apple SoC]] |- |111 |3 oktyabr 2019 |IKinema |Hərəkəti tutma |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/10/03/apple-acquisition-ikinema/|title=Apple May Have Acquired Motion Capture Company IKinema|date=3 October 2019 }}</ref> |align="center"| — |- |112 |12 dekabr 2019 |Spectral Edge |Az işıqlı foto çəkilişi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-12-12/apple-buys-u-k-startup-to-improve-iphone-picture-taking|title=Apple Buys U.K. Startup to Improve iPhone Picture Taking|website=[[Bloomberg News]]|date=12 December 2019 }}</ref> |align="center"| iPhone |- |113 |15 yanvar 2020 |Xnor.ai |[[Kənar hesablama]], [[süni intellekt]] |{{USA}} | align="right" |{{nts|200000000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.geekwire.com/2020/exclusive-apple-acquires-xnor-ai-edge-ai-spin-paul-allens-ai2-price-200m-range/|title=Apple acquires Xnor.ai, edge AI spin-out from Paul Allen's AI2, for price in $200M range|date=15 January 2020}}</ref> |align="center"| — |- |114 |2020-ci ildən öncə |Scout FM |Süni intellekt tətbiqi |— |— |<ref>{{Cite web|title=Apple buys podcast app Scout FM amid increased competition from Spotify|url=https://appleinsider.com/articles/20/09/24/apple-buys-podcast-app-scout-fm-amid-increased-competition-from-spotify|access-date=2020-11-10|website=AppleInsider|date=24 September 2020 |language=en}}</ref> |[[Apple Podcasts|Podkast]], [[Apple Music]], [[ITunes]] |- |115 |31 mart 2020 |Dark Sky |Hava proqnozu və tətbiqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2020/03/31/apple-buys-popular-weather-app-dark-sky.html|title=Apple buys popular weather app Dark Sky and plans to shut down Android versions|last=Bursztynsky|first=Jessica|date=2020-03-31|website=CNBC|language=en|access-date=2020-03-31}}</ref> |[[Weather (Apple)]], WeatherKit çərçivəsində |- |116 |3 aprel 2020 |Voysis |Süni intellekt/səs köməkçisi |{{IRL}} | align="center" | — |<ref>{{Cite news|url=https://www.irishtimes.com/business/technology/apple-buys-irish-voice-tech-company-voysis-to-help-improve-siri-1.4221126|title=Apple buys Irish voice tech company Voysis to help improve Siri|last=Taylor|first=Charlie|newspaper=The Irish Times|language=en|access-date=2020-04-04}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uk.pcmag.com/web-sites/125529/apple-snatches-ai-startup-to-smarten-siri|title=Apple Snatches AI Startup to Smarten Siri|last=Herrick|first=Justin|date=2020-04-04|website=PCMag UK|language=en-gb|access-date=2020-04-04}}</ref> | [[Siri]] |- |117 |14 may 2020 |NextVR |Virtual reallıq hadisələri |{{USA}} | align="right"|{{nts|100000000}} | align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.neowin.net/amp/apple-confirms-acquisition-of-nextvr-a-provider-of-virtual-reality-events/|title=Apple confirms the acquisition of Nextvr, a provider of virtual reality events|last=Bonggolto|first=Jay|date=2020-05-14|website=Neowin|access-date=2020-05-15}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |118 |24 iyun 2020 |Fleetsmith |Mobil cihazın idarə edilməsi |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-06-24/apple-buys-fleetsmith-to-help-companies-manage-devices|title=Apple Buys Fleetsmith to Help Companies Manage Devices|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=2020-06-24|access-date=2022-03-16}}</ref><ref>{{Cite web|last=Horwitz|first=Jeremy|date=2020-06-24|title=Apple acquires Fleetsmith, a multi-device deployment and management firm|url=https://venturebeat.com/2020/06/24/apple-acquires-fleetsmith-a-multi-device-deployment-and-management-firm/|access-date=2020-06-24|website=VentureBeat}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-06-24|title=Fleetsmith is now part of Apple|url=https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20210611051242/https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|archive-date=2021-06-11|access-date=2022-03-16|website=Fleetsmith}}</ref> |Apple biznes əsasları |- |119 |31 iyul 2020 |Mobeewave |Ödənişlərin startapı |{{CAN}} |align="right"|{{nts|100000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-08-01/apple-buys-startup-to-turn-iphones-into-payment-terminals|title=Apple Buys Startup to Turn iPhones Into Payment Terminals|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=31 July 2020|access-date=31 July 2020}}</ref> |[[iPhone]] |- |120 |20 avqust 2020 |Camerai |AR | {{ISR}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalistech.com/ctech/articles/0,7340,L-3845818,00.html|title= Apple secretly acquired Israeli photography startup Camerai |last=Calcalist|date=20 August 2020|access-date=20 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |121 |25 avqust 2020 |Spaces |VR startapı |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://9to5mac.com/2020/08/24/apple-reportedly-acquires-vr-startup-spaces/|title= Apple reportedly acquires VR startup Spaces |last=Esposito|first=Filipe|date=24 August 2020|access-date=24 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |122 |15 yanvar 2021 |Curious AI |Əsas süni intellekt başlanğıcı |{{FIN}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last=Tamminen|first=Maija|title=Applen kerrotaan ostaneen kasvuyhtiön Suomesta – Tekoälystartupin sivut katosivat verkosta|url=https://www.talouselama.fi/uutiset/applen-kerrotaan-ostaneen-kasvuyhtion-suomesta-tekoalystartupin-sivut-katosivat-verkosta/a1990bde-68fb-4e6e-ac7b-4f7458cb2c51|access-date=2021-01-18|website=Talouselämä|date=15 January 2021 |language=fi}}</ref> |[[Core ML]] |- |123 |30 avqust 2021 |[[Primephonic]] |Klassik musiqi yayım xidməti |{{NLD}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple acquires classical music streaming service Primephonic|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/08/apple-acquires-classical-music-streaming-service-primephonic/|access-date=2021-08-30|website=Apple Newsroom|language=en-US}}</ref> | [[Apple Music#Apple Music Classical|Apple Music Classical]] |- |124 |7 fevral 2022 |AI Music |[[Musiqi prodüseri]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite news|title=Apple Buys Startup That Makes Music With Artificial Intelligence|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-07/apple-buys-startup-that-makes-music-with-artificial-intelligence?|access-date=2022-09-19|newspaper=Bloomberg.com|date=7 February 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Music]] |- |125 |23 mart 2022 |Credit Kudos |[[Fintech]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | 150,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple buys UK fintech start-up Credit Kudos|url=https://www.cnbc.com/2022/03/23/apple-buys-uk-fintech-start-up-credit-kudos.html|access-date=2022-09-19|website=CNBC|date=23 March 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Card]] |- |126 |{{dts|2023|6|5}} |Mira Labs |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last1=Schiffer|first1=Zoe|last2=Heath|first2=Alex|title=Apple has bought an AR headset startup called Mira|url=https://www.theverge.com/2023/6/6/23751350/apple-mira-ar-headset-startup|access-date=2023-06-06|website=The Verge|date=6 June 2023 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Vision Pro]] |- |127 |{{dts|2023|9|5}} |[[BIS Records]] |Musiqi şirkəti |{{CHE}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Vanian |first=Jonathan |date=September 5, 2023 |title=Apple buys Swedish classical record label |url=https://www.cnbc.com/2023/09/05/apple-buys-swedish-classical-record-label.html |website=CNBC}}</ref><ref>{{Cite web |last=Lunden |first=Ingrid |date=September 5, 2023 |title=Apple's BIS acquisition is a bet on a classical music catalogue, and on building cred in the industry |url=https://techcrunch.com/2023/09/05/apples-bis-acquisition-is-a-bet-on-a-classical-music-catalogue-and-on-building-cred-in-the-industry/ |website=TechCrunch}}</ref> | [[Apple Music]] |- |128 |{{dts|2023|12|17}} |Datakalab |Məlumatların sıxılması və təsvirin təhlili |{{FRA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Morris |first=Chris |date=April 22, 2024 |title=Apple quietly beefs up its AI division with acquisition of French startup |url=https://www.fastcompany.com/91110830/apple-datakalab-acquisition |website=Fast Company}}</ref> | |- |129 |14 mart 2024 |DarwinAI |Süni intellekt |{{CAN}} | |<ref>{{Cite web |last=Mehta |first=Ivan |date=2024-03-15 |title=Apple acquires AI startup specializing in overlooking manufacturing components |url=https://techcrunch.com/2024/03/14/apple-acquires-ai-startup-specializing-in-overlooking-manufacturing-components/ |access-date=2024-03-15 |website=TechCrunch |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |last=Miller |first=Chance |date=2024-03-14 |title=Apple acquires DarwinAI startup ahead of iOS 18's AI push |url=https://9to5mac.com/2024/03/14/apple-acquires-darwinai-startup-ahead-of-ios-18s-ai-push/ |access-date=2024-03-15 |website=9to5Mac |language=en-US |quote=DarwinAI’s systems will help Apple in its efforts to run AI on devices instead of in the cloud. The company also focuses on AI technology for manufacturing and supply chain uses… for visually inspecting components during the manufacturing process…}}</ref> | |- |130 |1 noyabr 2024 |Pixelmator Team |Rəqəmsal incəsənət və şəkil proqramı |{{LTU}} | |<ref>({Cite web|title="A new home for Pixelmator |url=https://www.pixelmator.com/blog/2024/11/01/a-new-home-for-pixelmator/ |access-date=2024-11-01 |website=Pixelmator Blog |language=en-US})</ref> | |} == Məzənnələr == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! Dəyər ([[Dollar|USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |1990 |[[General Magic]] |Planşet kompüterlərin və bulud texnologiyalarının inkişafının ilkin mərhələsi |{{USA}} |— |<ref>{{Cite magazine |last=Levy |first=Steven |title=Bill and Andy's Excellent Adventure II |language=en-US |magazine=Wired |url=https://www.wired.com/1994/04/general-magic/ |access-date=2023-11-04 |issn=1059-1028}}</ref> |- |{{dts|1992}} |[[Kaleida Labs]] |[[AIM alliance]] [[multimedia]] proqramı<ref name="AIM" group="qeyd">İlk olaraq 1991-ci ildə "[[AIM Alliance]]" nəticəsində [[Apple Inc.|Apple]] və [[IBM]] arasında 50% ortaq tərəfdaşlıq kimi yaradılmışdır.</ref> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1992|3|2}} |[[Taligent]] |[[AIM alliance]] əməliyyat sistemi<ref name="AIM" group=qeyd/> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1999|6|1}} |[[Akamai Technologies]] |[[İnternet hostinq xidməti]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|12500000}}<ref group=qeyd>5% səhm alıb</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |title=Apple Computer Inc acquires a minority stake in Akamai Technologies Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215357/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2008|12|18}} |[[Imagination Technologies]] |İnteqral sxem |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4700000}}<ref group=qeyd>3,6% pay alınıb. 2009-cu ilin iyun ayında 9,5%-ə yüksəldi. 2013-cü ilin sonunda 8,67% və ya 23 milyon səhmə sahib oldu.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.itproportal.com/2008/12/21/why-has-apple-invested-imaginations-powervr/ |title=Why Has Apple Invested In Imagination's PowerVR? |publisher=ITProPortal|date=December 21, 2008 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.theguardian.com/business/marketforceslive/2009/jun/26/1 |title=Imagination Technologies up as Apple stake hits 9.5% |work=[[The Guardian]]|date=June 26, 2009 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |title=Annual Report 2013 |publisher=[[Imagination Technologies]] |access-date=June 10, 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20140703042707/http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |archive-date=July 3, 2014 }}</ref> |- |{{dts|2016|5|12}} |[[Didi Chuxing]] |[[Taksi aqreqatoru]] |{{CHN}} |align="right"| {{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-china-idUSKCN0Y404W|title=Apple invests $1 billion in Chinese ride-hailing service Didi Chuxing|date=May 13, 2016|newspaper=[[Reuters]]|access-date=May 13, 2016}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.nytimes.com/2016/05/13/technology/apple-puts-1-billion-in-didi-a-rival-to-uber-in-china.html|title=Apple Puts $1 Billion in Didi, a Rival to Uber in China|last1=Isaac|first1=Mike|date=May 12, 2016|last2=Goel|first2=Vindu|newspaper=[[The New York Times]]|issn=0362-4331|access-date=May 13, 2016}}</ref> |} == Aktivlərin satışı == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Alıcı ! Hədəf şirkət ! Hədəf biznes ! Alıcının ölkəsi/milliyyəti ! Dəyər ([[USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |{{dts|1992|4|22}} |Misys Computer Maintenance |Sign Express Group |Texniki qulluq fəaliyyəti |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|705000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |title=MCM Misys Computer Maintenance acquires Sign Express Group-Maintenance from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212135/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|1996|5|31}} |[[SCI Systems]] |Apple Computer-Manufacturing |Kompüterlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |title=SCI Systems Inc acquires Apple Computer-Manufacturing from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215424/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2006|5|25}} |[[Pearson Education]] |[[Pearson Education#PowerSchool|PowerSchool]] |Tələbə məlumat sistemi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/newsroom/2006/05/25Pearson-to-Acquire-PowerSchool/ |title=Pearson to Acquire PowerSchool |publisher=Apple |access-date=1 April 2020}}</ref> |- |{{dts|2010|4|21}} |[[Google Inc.|Google]] |Agnilux |İnformasiya texnologiyaları xidmətləri |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |url= http://www.alacrastore.com:80/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |publisher=[[Thomson Financial]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522075022/http://www.alacrastore.com/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |url-status=dead|archive-date=May 22, 2011|title=Google Inc acquires Agnilux Inc from Apple Inc - April 21, 2010 - M&A Deal Snapshot - AlacraStore.com|date=May 22, 2011|access-date=September 11, 2018|df= mdy-all }}</ref> |} == "Apple"ın əhəmiyyətli investisiyaları == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! İnvestor ! İnvestor ölkəsi/milliyyəti ! Dəyəri ([[ABŞ dolları|USD]]) ! class="unsortable" | İstinadlar |- | {{dts|link=off|1997|4|2}} | [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] | {{SAU}} |align="right"| {{nts|115000000}}<ref group="qeyd">2000 və 2005-ci illərdə səhmlər bölünməzdən əvvəl 5% pay və ya 6,25 milyon adi səhm əldə etdi. [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] səhmlərini 2005-ci ildə satdı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |title=Investor acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511212130/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref><ref name=ForbesMar05>{{cite news|url=https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/|last=Dolan|first=Kerry A.|title=Prince Alwaleed And The Curious Case Of Kingdom Holding Stock|newspaper=[[Forbes]]|location=New York |date=5 March 2013|access-date=23 August 2017|archive-url= https://web.archive.org/web/20170729090054/https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/ |archive-date=29 July 2017|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|6}} | [[Microsoft]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|150000000}}<ref group="qeyd">5% pay aldı və ya 2003-cü ilə qədər "[[Microsoft]]" seriyalı 150.000 səhm aldı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212140/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |url-status= dead |archive-date= 2009-05-11 |title= Microsoft Corp acquires a minority stake in Apple Computer Inc |date= 1997-08-06 |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date= 2008-10-30 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite news |first= Yoni |last= Heisler |title= What ever became of Microsoft's $150 million investment in Apple? |url= https://www.engadget.com/2014/05/20/what-ever-became-of-microsofts-150-million-investment-in-apple/ |work=[[Engadget]] |date= 2014-05-20 |access-date= 2019-04-06 |df= mdy-all }}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|7}} | [[Grupo Carso]] | {{MEX}} |align="right"| {{nts|60650000}}<ref group=qeyd>2000, 2005 və 2014-cü illərdə səhmlərin bölünməsindən əvvəl 3% pay və ya 3,79 milyon adi səhm əldə etmişdir.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |title=Grupo Carso SA de CV acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215417/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref> |} == İnstitusional mülkiyyət == "Apple" — ictimai şirkət, SEC-də qeydiyyatdan keçmiş səhmdar cəmiyyətidir<ref name=NasdaqInstOwners /><ref name=NasdaqInstOwners>{{cite web |url= https://www.nasdaq.com/symbol/aapl/institutional-holdings |title= Ownership Summary as reported in the most recent 13F filings |publisher=[[Nasdaq, Inc.]] |access-date= 29 March 2019 |df= mdy-all }}</ref><ref name=Yahoo!Funds>{{Cite web |url= https://finance.yahoo.com/quote/AAPL/holders?p=AAPL |title= AAPL Major Holders {{!}} Insider Transactions {{!}} Apple Inc. Stock |website=[[Yahoo! Finance]] |access-date= March 29, 2019 |df= mdy-all }}</ref>. 31 dekabr 2018-ci il tarixinə onun dövriyyədə olan 4,715,280,000 səhmi var idi. Onlar əsasən institusional investorlara və fondlara məxsusdur. 16 ən böyük institusional səhmdar (və 25 milyondan çox səhmi olan səkkiz əlaqəli tanınmış fond) bunlardır:<ref name=Yahoo!Funds /><ref>{{Cite web |url= http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |title= FORM 10-Q |website= shareholder.com |archive-url= https://web.archive.org/web/20180806210713/http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |archive-date= August 6, 2018 |url-status= dead |access-date= August 6, 2018 |df= mdy-all }}</ref> * {{Percentage|338533988|4715280000|2|pad=yes}} (338,533,988): [[The Vanguard Group]] ** {{Percentage|110521153|4715280000|2|pad=yes}} (110,521,153): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Ümumi Fond Bazarı İndeksi Fondu ** {{Percentage|85435882|4715280000|2|pad=yes}} (85,435,882): [[The Vanguard Group|Vanguard]] 500 İndeksi Fondu ** {{Percentage|43783603|4715280000|2|pad=yes}} (43,783,603): [[The Vanguard Group|Vanguard]] [[İnstitutsionizm|İnstitusional]] İndeks Fondu ** {{Percentage|30726434|4715280000|2|pad=yes}} (30,726,434): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Artım İndeksi Fondu * {{Percentage|296598349|4715280000|2|pad=yes}} (296,598,349): [[BlackRock]] ** {{Percentage|30589798|4715280000|2|pad=yes}} (30,589,798): [[iShares|BlackRock iShares Core S&P 500 ETF]] * {{Percentage|249589329|4715280000|2|pad=yes}} (249,589,329): [[Berkshire Hathaway]] * {{Percentage|185419773|4715280000|2|pad=yes}} (185,419,773): [[State Street Corporation]] ** {{Percentage|49752710|4715280000|2|pad=yes}} (49,752,710): [[SPDR S&P 500 Trust ETF]] * {{Percentage|112369787|4715280000|2|pad=yes}} (112,369,787): [[Fidelity Investments|FMR]] MMC ** {{Percentage|33772877|4715280000|2|pad=yes}} (33,772,877): [[Fidelity Investments|Fidelity]] 500 İndeksi Fondu * {{Percentage|59311465|4715280000|2|pad=yes}} (59,311,465): [[Northern Trust]] Corporation * {{Percentage|58414412|4715280000|2|pad=yes}} (58,414,412): [[Geode Capital Management]] MMC * {{Percentage|47548838|4715280000|2|pad=yes}} (47,548,838): [[Norges Bank]] İnvestisiya İdarəetmə daxil edilmişdir * {{Percentage|44444899|4715280000|2|pad=yes}} (44,444,899): [[The Bank of New York Mellon|Bank of New York Mellon Corporation]] * {{Percentage|43431586|4715280000|2|pad=yes}} (43,431,586): [[Invesco|Invesco Ltd.]] ** {{Percentage|37375269|4715280000|2|pad=yes}} (37,375,269): [[Invesco PowerShares|Invesco QQQ Series 1 ETF]] * {{Percentage|39648345|4715280000|2|pad=yes}} (39,648,345): [[Bank of America|Bank of America Corp.]] * {{Percentage|38105167|4715280000|2|pad=yes}} (38,105,167): [[Morgan Stanley]] * {{Percentage|37679873|4715280000|2|pad=yes}} (37,679,873): [[JPMorgan Chase|JP Morgan Chase and Co.]] * {{Percentage|33304696|4715280000|2|pad=yes}} (33,304,696): [[Goldman Sachs Group]] * {{Percentage|27564370|4715280000|2|pad=yes}} (27,564,370): [[T. Rowe Price]] * {{Percentage|25527026|4715280000|2|pad=yes}} (25,527,026): [[Wells Fargo|Wells Fargo & Company]] == Qeydlər == {{Reflist|group=qeyd}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Biblioqrafiya == {{Refbegin}} * {{cite web|access-date=October 31, 2008 |url=http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |title=Apple Inc Mergers and Acquisitions |publisher=[[Thomson Financial]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511211953/http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }} {{Refend}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|www.apple.com|Apple Inc.}} {{Apple}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] [[Kateqoriya:Şirkət siyahıları]] c0ikkfkvhbva6cgh9bwazh6qbze6n3z 7865455 7865165 2024-11-27T07:12:39Z Turkmen 92589 /* Satınalınanlar */ dəqiqləşdirmə 7865455 wikitext text/x-wiki {{Seçilmiş siyahı namizədi}} [[Fayl:Apple logo black.svg|thumb|"Apple" loqosu]] [[Fayl:Apple Headquarters in Cupertino.jpg|thumb|"Apple"ın keçmiş qərargahı]] "[[Apple]]" dünyanın ən böyük [[texnologiya]] [[şirkət|şirkətlərindən]] biri kimi müxtəlif texnologiya və xidmətlər sahəsində innovativ məhsullar yaratmaq üçün bir çox şirkətləri satın almışdır. Bu satınalmalar əsasən texnologiya təkmilləşdirilməsi<ref>{{Cite web|url=http://www.time.com:80/time/80days/760401.html|archive-url= https://web.archive.org/web/20030417194017/http://www.time.com/time/80days/760401.html |url-status=dead |archive-date=April 17, 2003 |title= TIME: 80 Days That Changed the World, April 1, 1976: Apple Computer Boots Up|date=April 17, 2003|access-date=October 20, 2018 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11507451/Apple-celebrates-39th-year-on-April-1.html |title= Apple celebrates 39th year on April 1|last=Williams|first=Rhiannon|journal= Daily Telegraph|date=April 1, 2015|access-date=October 20, 2018|language=en-GB |issn= 0307-1235 }}</ref>, yeni məhsulların inkişafı və mövcud [[Bazar iqtisadiyyatı|bazar mövqeyinin]] gücləndirilməsi məqsədilə həyata keçirilmişdir.<ref name=businessweek /> "Apple"ın [[proqram]] məhsullarına "[[macOS]]", "[[iOS]]", "[[iPadOS]]", "[[tvOS]]" və "[[watchOS]]" [[Əməliyyat sistemi|əməliyyat sistemləri]], "[[iTunes]]" media pleyeri, "[[Safari (brauzer)|Safari]]" [[Veb-brauzer|veb-brauzeri]] və iLife [[media]] və yaradıcı proqramlar dəsti daxildir. 2024-cü ilin noyabrına olan məlumata görə<ref name=businessweek>{{cite web|access-date=June 26, 2008 |url=http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |title= What to Do with Apple's Cash |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |date=March 1, 2007 |author=Hesseldahl, Arik |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080514121620/http://www.businessweek.com/technology/content/mar2007/tc20070301_402290.htm |archive-date= May 14, 2008 }}</ref>, "Apple" 100-dən çox şirkəti satın alıb. Alışların faktiki sayı yəqin ki, daha yüksəkdir, çünki "Apple" satınalmalarının əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır. "Apple" iki [[Səhm|yarı-səhmli]] ortaqlıq yaradıb və əvvəllər mövcud olan üç şirkətdə səhm paylarını satın almaq təklifini üç dəfə imtina etmişdir. "Apple" tərəfindən birləşdirilən və satın alınalarının əksəriyyətinin [[maliyyə]] təfərrüatlarını açıqlamır.<ref name="Beats">{{cite web|url=https://www.engadget.com/2014/05/28/apple-acquires-beats-electronics-for-3-billion/ |title=Apple acquires [[Beats Electronics]] for $3 billion |website=[[Engadget]] |date=August 1, 2014 |access-date=August 1, 2014}}</ref> "Apple" tez-tez satınalma barədə detalları açıqlamır və kiçik miqyaslı startapları əldə etməyi üstün tutur. Şirkət texnologiyalarını və məhsul təkliflərini təkmilləşdirmək üçün hər il bir neçə satınalma həyata keçirir.<ref>{{Cite web|url=https://investor.apple.com/investor-relations/faq/ |title= Apple – Frequently Asked Questions|website=investor.apple.com|language=en-US|access-date=October 20, 2018}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/460775/today-in-apple-history-apple-becomes-a-corporation/|title=Today in Apple history: Apple becomes a corporation {{!}} Cult of Mac|date=January 3, 2018|work=Cult of Mac|access-date=October 20, 2018|language=en-US}}</ref> Satınalmalar əsasən [[süni intellekt]], [[Artırılmış reallıq|artırılmış reallıq]] (AR), [[maşın öyrənməsi]], [[Musiqi texnologiyaları|musiqi texnologiyaları]] və istifadəçi təcrübəsinin inkişafına yönəlib. "Apple"ın biznes fəlsəfəsi şirkətin mövcud layihələrinə asanlıqla inteqrasiya oluna bilən kiçik şirkətləri əldə etməkdir. Məsələn, "Apple" 2002-ci ildə "[[Emagic]]" və onun peşəkar musiqi proqramı "[[Logic Pro]]"nu əldə etmişdir. iLife proqram dəstinin ayrılmaz hissəsi olan və hazırda "iOS" və "macOS" üçün aparıcı [[Rəqəmsal audio stansiyası|rəqəmsal audio stansiyalardan]] biri olan "[[GarageBand]]" üçün proqram təminatının yaradılmasına daxil edilmişdir. Şirkət ilk alışını 2 mart 1988-ci ildə şəbəkə innovasiyalarını satın alaraq etmişdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/06/apple-buys-a-company-every-few-weeks-says-ceo-tim-cook.html|title=Apple buys a company every few weeks, says CEO Tim Cook|last=Feiner|first=Lauren|date=2019-05-06|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref> 2013-cü ildə "Apple" on üç şirkət satın aldı. "Apple"ın ən böyük alışı 2014-cü ilin avqustunda 3 milyard dollara Beats Electronics oldu.<ref name=4qresults>{{cite web|access-date=June 26, 2008|url=https://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|title=Apple Reports Fourth Quarter Results |publisher=[[Apple Inc.]]|date=October 22, 2007 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20080517125920/http://www.apple.com/pr/library/2007/10/22results.html|archive-date=May 17, 2008|df= mdy-all }}</ref>"Apple" tərəfindən alınan bütün şirkətlərdən 71-i ABŞ-də yerləşirdi. 2019-cu ilin may ayının əvvəlində "Apple"ın baş direktoru [[Tim Kuk]] [[CNBC]]-yə bildirib ki, "Apple" orta hesabla hər iki-üç həftədən bir şirkət alır və təkcə son altı ayda 20–25 şirkət satın almışdır. == Satınalınanlar == {{Sticky header}} {| class="wikitable sortable mw-collapsible sticky-header" |- ! ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! data-source-type="number" | Dəyəri ([[Dollar|USD]]) ! class="unsortable" |İstinadlar ! Əldə olunan məhsullar |- |1 | {{dts|1988|3|2}} | Network Innovations | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090417010528/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Network_Innovations_Corp-21778020 |url-status=dead |archive-date=April 17, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Network Innovations Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> |Məlumat Giriş Dili (DAL) |- |2 | {{dts|1988|6|7}} | Orion Network Systems | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213913/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Orion_Network_Systems_Inc-24111020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Orion Network Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | SNA*ps |- |3 | {{dts|1988|6|27}} | Styleware<ref group="qeyd" name="Claris">Apple törəmə şirkəti "[[Claris]]" tərəfindən alınıb</ref> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212118/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Styleware_Inc-25405020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Styleware Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[AppleWorks]] GS, [[iWork]], [[iLife]] |- |4 | {{dts|1988|7|11}} | Nashoba Systems<ref group=qeyd name=Claris /> | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215416/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Claris_Corp_Apple_Computer_acquires_Nashoba_Systems_Inc-102005020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Claris Corp(Apple Computer) acquires Nashoba Systems Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[FileMaker]] |- |5 | {{dts|1989|1|3}} | Coral Software | Kompüter proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213845/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Coral_Software_Corp-110260020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Coral Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|url= http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20170227195855/http://basalgangster.macgui.com/RetroMacComputing/The_Long_View/Entries/2013/2/17_Macintosh_Common_Lisp.html |url-status=live |archive-date=February 27, 2017 |title=The Long View: Macintosh Common Lisp |publisher=The Long View |access-date=June 23, 2017 |df= mdy-all }}</ref> | [[Macintosh Common Lisp]] |- |6 | {{dts|1997|2|7}} | [[NeXT]] | [[Unix bənzəri]] aparat və proqram platforması | {{USA}} |align="right"| {{nts|404000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213855/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NeXT_Computer_Inc-617821020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NeXT Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Mac OS X]]/[[macOS]], [[Darwin (operating system)|Darwin]], [[iOS]], [[tvOS]], [[watchOS]], [[audioOS]], [[visionOS]] |- |7 | {{dts|1997|9|2}} | [[Power Computing Corporation]] | [[Macintosh clone]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|110000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212050/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Power_Computing_Clone_Making_from_Power_Computing_Corp-692092020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Power Computing-Clone-Making from Power Computing Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2001 |url= https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000091205701544436/a2066171z10-k405.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | align="center"| — |- |8 | {{dts|1999|1|8}} | Xemplar Education | Proqram təminatı | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4926000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215403/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_remaining_interest_in_Xemplar_Education_Ltd_from_Morgan_Stanley-836627040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires remaining interest in Xemplar Education Ltd from Morgan Stanley |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |9 | {{dts|1999|11|3}} | Raycer Graphics | Kompüter qrafik çipləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215347/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Raycer_Graphics-940865020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Raycer Graphics |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |10 | {{dts|2000|1|7}} | NetSelector | Internet proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213901/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_NetSelector-959635020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires NetSelector |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |11 | {{dts|2000|4|11}} | Astarte-DVD Authoring Software<ref group=qeyd>Astarte-dən alınıb</ref> | Proqram təminatı | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212046/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Astarte_DVD_Authoring_Software_from_Astarte_GmbH-995968040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Astarte-DVD Authoring Software from Astarte GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[DVD Studio Pro]], [[iDVD]] |- |12 | {{dts|2000}} (Q4) | [[SoundJam MP]]<ref group="qeyd">"[[Casady & Greene]]" şirkətindən almışdır</ref> | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |title= Apple Acquires SoundJam, Programmer for iMusic |publisher=[[AppleInsider]] |date=January 8, 2001 |access-date=April 23, 2012 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20120119082331/http://www.appleinsider.com/articles/01/01/08/apple_acquires_soundjam_programmer_for_imusic.html |archive-date= January 19, 2012 }}</ref> | [[iTunes]] |- |13 | Early {{dts|2001}} | Bluefish Labs | Məhsuldarlıq proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.bluefishlabs.com |title=We've been acquired! |publisher=Bluefish Labs |access-date=June 4, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20011129200534/http://www.bluefishlabs.com/ |archive-date=November 29, 2001 |url-status=dead |df= mdy-all }}</ref> | [[iWork]] |- |14 | {{dts|2001|5|11}} | bluebuzz | [[İnternet xidmət provayderi]] (İXP) | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212147/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Network_Innovations_Corp_acquires_bluebuzz_com_Inc-1196344020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Network Innovations Corp acquires bluebuzz.com Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | align="center"| — |- |15 | {{dts|2001|7|9}} | [[Spruce Technologies]]<ref group=qeyd>Yaponiya Məlumat Emalı Xidmətindən alınıb</ref> | Qrafik proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|14900000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212059/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Spruce_Technologies_Inc_from_JBIS_Holdings_Inc-1256674020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Spruce Technologies Inc from JBIS Holdings Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2002">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|date=December 19, 2002|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746902007674/a2096490z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref> | [[DVD Studio Pro]] |- |16 | {{dts|2001|12|31}} | PowerSchool | Onlayn məlumat sistemləri xidmətləri | {{USA}} |align="right"| {{nts|66100000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213917/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_PowerSchool_Inc-1165054020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires PowerSchool Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[PowerSchool]] |- |17 | {{dts|2002|2|1}} | [[Nothing Real]] | Xüsusi effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|15000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511213906/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Nothing_Real_LLC-1358348020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Nothing Real LLC |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Shake (software)|Shake]] |- |18 | {{dts|2002|4|4}} | Zayante | [[FireWire]] çipləri və proqram təminatı | {{USA}} |align="right"| {{nts|13000000}}<ref group="qeyd">Rəqəm heç kim tərəfindən təsdiqlənməsinə baxmayaraq faktiki birləşmiş qiymət Zayante, Silicon və Prismo şirkətləri üçün 20.000.000 dollardır.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212104/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Zayante_Inc-1285329020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Zayante Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref><ref name="10K2003">{{cite web|title=Form 10-K|publisher=[[U.S. Securities and Exchange Commission]] |date=December 18, 2003|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/320193/000104746903041604/a2124888z10-k.htm|access-date=June 2, 2014}}</ref><ref>{{cite web|title=Apple Acquires Zayante|publisher=[[Apple Inc.]]|date=April 4, 2002 |url= https://www.apple.com/pr/library/2002/04/04Apple-Acquires-Zayante.html |access-date= June 2, 2014 }}</ref> | [[IEEE 1394|FireWire]] |- |19 | {{dts|2002|6|11}} | Silicon Grail Corp-Chalice<ref group="qeyd">"[[Silicon Grail]]" şirkətindən almışdır</ref><ref group="qeyd" name="auto">"SEC Filing"-ə görə yalnız "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqları əldə edilmişdir". Bütün şirkət deyil.</ref> | Rəqəmsal effektlər üçün proqram | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1">Zayante, Silicon və Prismo-dan "müəyyən texnologiyalar və patent hüquqlarının" ümumi dəyəri hər bir şirkət üçün deyil, hər üçü üçün birlikdə 20.000.000 ABŞ dolları təşkil etmişdir.</ref> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215352/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Grail_Corp_Chalice_from_Silicon_Grail_Corp-1358352020 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Silicon Grail Corp-Chalice from Silicon Grail Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Motion|Motion]] |- |20 | {{dts|2002|6|20}} | Propel Software | Simsiz daşıyıcılar üçün internet və şəbəkə optimallaşdırılması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20081220124355/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Propel_Software_Corp-1329320020 |url-status=dead |archive-date=December 20, 2008 |title=Apple Computer Inc acquires Propel Software Corp |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Safari (brauzer)|Safari]] |- |21 | {{dts|2002|6|21}} | Prismo Graphics<ref group="qeyd" name="auto"/> | Film və video üçün xüsusi effektli başlıq proqramı | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}}<ref group="qeyd" name="auto1"/> |align="center"|<ref name="10K2003"/><ref>{{cite web|url=http://www.osnews.com/story/1251|title=Apple Purchases Prismo Graphics|publisher=[[OSNews]]}}</ref> | [[LiveType]] |- |22 | {{dts|2002|7|1}} | [[Emagic]] | Musiqi yaratma proqramı | {{DEU}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref name="10K2002"/><ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511213854/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_Emagic_Soft_und_Hardware_GmbH-1308969040 |url-status=dead |archive-date=May 11, 2009 |title=Apple Computer Inc acquires Emagic Soft-und Hardware GmbH |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |df= mdy-all }}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |23 | {{dts|2005|3}} | SchemaSoft | Proqram təminatı | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/Apple-swallows-SchemaSoft/2100-1047_3-5630368.html|title=Apple swallows SchemaSoft|publisher=[[CNET]]|access-date=January 23, 2010}}</ref> | [[iWork]] |- |24 | {{dts|2005|4}} | [[FingerWorks]] | Jest tanıma şirkəti | {{USA}} |align="center"| —<!--25 times revenue.--> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://appleinsider.com/articles/10/01/23/inside_the_multitouch_fingerworks_tech_in_apples_tablet |title= Inside the multitouch FingerWorks tech in Apple's tablet |publisher=[[AppleInsider]] |date= January 23, 2010 |access-date= May 4, 2013 }}</ref><ref>{{cite magazine |url= http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |archive-url= https://archive.today/20140604014433/http://investing.businessweek.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=8889073 |url-status= dead |archive-date= June 4, 2014 |title= Company Overview of FingerWorks Inc. |journal=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=June 3, 2014 }}</ref> | [[iOS]] |- |25 | {{dts|2006|10|16}} | [[Silicon Color]] | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|title=Apple Computer Inc acquires Silicon Color Inc|publisher=[[Thomson Financial]]|access-date=October 21, 2008|archive-url=https://archive.today/20120225121803/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_Silicon_Color_Inc-1802481020|archive-date=February 25, 2012|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> | [[Color (proqram təminatı)|Color]] |- |26 | {{dts|2006|12|04}} | [[Proximity Worldwide|Proximity]] | Proqram təminatı | {{AUS}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macobserver.com/article/2006/12/05.2.shtml|title=Apple Acquires Proximity|publisher=Mac Observer|access-date=October 21, 2008}}</ref> | [[Final Cut Server]] |- |27 | {{dts|2008|4|24}} | [[P.A. Semi]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|278000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|title=Apple acquires low-power chip designer PA Semi|publisher=[[CNet]]|access-date=April 9, 2010|archive-date=November 10, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131110194132/http://news.cnet.com/8301-13579_3-9926461-37.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/features/2016-johny-srouji-apple-chief-chipmaker/|title=The Most Important Apple Executive You've Never Heard Of|website=[[Bloomberg.com]]|access-date=June 18, 2016}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |28 | {{dts|2009|07|7}} | Placebase | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |title= Apple purchased Placebase in July to replace Google Maps? |publisher=[[Computerworld]] |access-date= September 30, 2009 |url-status= dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20091002133826/http://blogs.computerworld.com/14835/apple_purchased_mapping_company_in_july_to_replace_google |archive-date= October 2, 2009 |df= mdy-all }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |29 | {{dts|2009|12|04}} | [[Lala (website)|Lala.com]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|17000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2009/12/04/apple-acquires-lala|title=Apple Inc acquires LaLa.com|publisher=[[TechCrunch]]|date=December 4, 2009|access-date=December 4, 2009|df=mdy-all}}</ref> | [[iCloud]], [[iCloud#iTunes Match|iTunes Match]] |- |30 | {{dts|2010|1|5}} | Quattro Wireless | [[Mobil reklam]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|275000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|title=Apple acquires Quattro Wireless|publisher=[[Reuters]]|date=January 5, 2010|access-date=February 19, 2010|archive-date=October 1, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001190948/http://news.cnet.com/8301-13579_3-10425465-37.html|url-status=dead}}</ref> | [[iAd]] |- |31 | {{dts|2010|4|27}} | [[Intrinsity]] | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|121000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2010/04/28/technology/28apple.html|title=Apple Buys Intrinsity|work=[[New York Times]]|date=April 27, 2010|access-date=April 27, 2010|first1=Ashlee|last1=Vance|author-link=Ashlee Vance|first2=Brad|last2=Stone}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |32 | {{dts|2010|4|27}} | [[Siri]] | Səslə idarəetmə proqramı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/venturecapital/2010/04/28/apple-moves-deeper-into-voice-activated-search-with-siri-buy|title=Apple Moves Deeper Into Voice-Activated Search With Siri Buy|work=[[Wall Street Journal]]|date=April 28, 2010 |access-date= April 28, 2010|first=Timothy|last=Hay}}</ref> | [[Siri]] |- |33 | {{dts|2010|5|10}} | Gipsy Moth Studios | Tətbiq regionallaşdırma firması | {{USA}} |align="right"| {{nts|12000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://acquiredby.co/apple-acquisitions/gipsy-moth-studios/2016/|title=Gipsy Moth Studios acquired by Apple {{!}} AcquiredBy|work=AcquiredBy|access-date=August 31, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |34 | {{dts|2010|7|14}} | Poly9 | Veb əsaslı xəritəçəkmə | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.appleinsider.com/articles/10/07/14/apple_acquires_online_mapping_company_poly9_report.html|title=Apple acquires online mapping company Poly9 – report|publisher=[[AppleInsider]]|date=July 14, 2010|access-date=August 1, 2010}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |35 | {{dts|2010|9|20}} | [[Polar Rose (facial recognition)|Polar Rose]] | [[Üzün tanınması]] | {{SWE}} |align="right"| {{nts|29000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2010/09/20/apple-acquires-face-recognition-firm-polar-rose|title=Apple acquires face-recognition firm Polar Rose|publisher=[[VentureBeat]]|date=September 20, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |36 | {{dts|2010|9|14}} | IMSense | [[Yüksək dinamik diapazonu|Yüksək dinamik diapazon]]lu (HDR) fotoqrafiya | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.silicontap.com/apple_buys_imsense_ltd_/s-0031008.html|title=Apple Buys Imsense Ltd|publisher=Silicon Tap|date=September 14, 2010|access-date=October 18, 2011}}</ref> | [[iOS]] |- |37 | {{dts|2011|8|1}} | C3 Technologies | 3D xəritəçəkmə | {{SWE}} |align="right"| {{nts|267000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2011/10/29/apple-acquired-mind-blowing-3d-mapping-company-c3-technologies-looking-to-take-ios-maps-to-the-next-level|title=Apple acquired mind-blowing 3D mapping company C3 Technologies, looking to take iOS Maps to the next level|publisher=[[9to5Mac]]|date=October 29, 2011|access-date=October 31, 2011}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]] |- |38 | {{dts|2011|12|20}} | [[Anobit]] | [[Fləş-yaddaş]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|500000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.slashgear.com/apple-picks-up-anobit-for-flash-memory-20203562|title=Apple picks up Anobit for Flash Memory|publisher=SlashGear|date=December 20, 2011|access-date=December 20, 2011}}</ref> | [[iPod]], [[iPhone]], [[iPad]] |- |39 | {{dts|2012|2|23}} | [[Chomp (search engine)|Chomp]] | Proqram axtarış maşını | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |title=Apple Is Said to Pay About $50 Million for Search Startup Chomp |publisher=[[Bloomberg Businessweek]] |access-date=February 23, 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120225065659/http://www.businessweek.com/news/2012-02-24/apple-is-said-to-pay-about-50-million-for-search-startup-chomp.html |archive-date=February 25, 2012 }}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |40 | {{dts|2012|6|2}} | Redmatica | Audio | {{ITA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2012/06/08/apple-acquired-music-editing-software-firm-redmatica-closes-product-support-will-end-on-12-june|title=Apple-acquired music editing software firm Redmatica closes; product support will end on June 12|date=8 June 2012|publisher=[[The Next Web]]|access-date=June 8, 2012}}</ref> | [[Logic Pro]], [[GarageBand]] |- |41 | {{dts|2012|7|27}} | [[AuthenTec]] | PC və mobil təhlükəsizlik məhsulları | {{USA}} |align="right"| {{nts|356000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.theverge.com/2012/7/27/3193078/apple-purchases-authentec-356-million|title=Apple buys patent-rich security firm Authentec for $356 million|date=27 July 2012|publisher=[[The Verge]]|access-date=July 27, 2012}}</ref> | [[Touch ID]] |- |42 | {{dts|2012|9|27}} | Particle | [[HTML5]] Veb proqram firması | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://news.cnet.com/8301-13579_3-57533825-37/apple-snaps-up-celebrity-backed-web-app-firm-particle|title=Apple snaps up celebrity-backed Web app firm Particle|publisher=[[CNet]]|access-date=October 16, 2012}}</ref> | [[iCloud]], [[iAd]] |- |43 | {{dts|2013}} | Novauris Technologies | [[Nitqin tanınması]] | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/04/03/speech-recognition-pioneer-novauris-bought-by-apple-team-now-works-on-siri/|title=Speech Recognition Pioneer Novauris Bought By Apple, Team Now Works On Siri|first=Sarah |last=Perez|website=[[TechCrunch]] |date=April 3, 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2014/04/03/apple-acquires-novauris-speech-recognition/|title=Apple Acquired Speech Recognition Firm Novauris Last Year for Siri Team|first=Juli |last=Clover|website=[[MacRumors]]|date=April 3, 2014}}</ref> | [[Siri]] |- |44 | {{dts|2013}} | OttoCat | [[Axtarış sistemi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2015/04/06/ottocat-apple/|title=Apple Acquired Search Startup Ottocat To Power The 'Explore' Tab In The App Store|first=Ingrid |last=Lunden|website=[[TechCrunch]]|date=April 6, 2015}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]] |- |45 | {{dts|2013|3|23}} | WiFiSlam | Daxili yerləşmə | {{USA}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite news|url=https://blogs.wsj.com/digits/2013/03/23/apple-acquires-indoor-location-company-wifislam|title=Apple Acquires Indoor Location Company WifiSLAM|work=[[Wall Street Journal]]|date=23 March 2013|access-date=March 23, 2013|last1=Lessin|first1=Jessica E.}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |46 | {{dts|2013|7|19}} | Locationary | Xəritələr | {{CAN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20130719/apple-acquires-local-data-outfit-locationary|title=Apple Acquires Local Data Outfit Locationary|publisher=[[All Things Digital]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |47 | {{dts|2013|7|19}} | [[HopStop.com]] | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/2013-07-19/apple-said-to-buy-hopstop-pushing-deeper-into-maps.html|title=Apple Said to Buy HopStop, Pushing Deeper Into Maps|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|access-date=July 19, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |48 | {{dts|2013|8|01}} | Passif Semiconductor | [[Yarımkeçirici]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.engadget.com/2013/08/01/apple-acquires-passif-semiconductor|title=Apple acquires wireless chip maker Passif Semiconductor|date=August 2013 |publisher=[[Engadget]]|access-date=August 1, 2013}}</ref> | [[Apple silicon|Apple SoC]] |- |49 | {{dts|2013|8|13}} | Matcha | Media kəşf tətbiqi | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://venturebeat.com/2013/08/13/apple-acquires-matchatv|title=Apple acquires Matcha.tv|publisher=[[VentureBeat]]|date=August 13, 2013|access-date=August 13, 2013}}</ref> | [[Apple TV]] və [[iOS]] üçün [[Apple TV (tətbiqetmə)|TV]] tətbiqetmə |- |50 | {{dts|2013|8|22}} | Embark | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://jessicalessin.com/2013/08/22/exclusive-apple-buys-another-map-app-embark|title=Exclusive: Apple Buys (Another) Map App, Embark|first=Jessica|last=Lessin|date=August 22, 2013|access-date=August 22, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |51 | {{dts|2013|8|28}} | AlgoTrim | Mobil [[verilənlərin sıxlaşdırılması]] | {{SWE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2013/08/28/apple-reportedly-acquires-swedish-firm-algotrim-a-company-that-does-mobile-media-and-data-compression|title=Apple Reportedly Acquires Swedish Firm AlgoTrim, A Company That Does Mobile Media And Data Compression |work=[[TechCrunch]] |first=Darrell|last=Etherington|date=August 28, 2013|access-date=August 28, 2013}}</ref> | [[iOS]] |- |52 | {{dts|2013|10|3}} | [[Cue (search engine)|Cue]] | [[Şəxsi köməkçi]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/13/10/03/rumor-apple-may-have-acquired-personal-assistant-app-cue-for-at-least-35m|title=Apple acquires personal assistant app Cue for at least $35M [u]|publisher=[[AppleInsider]]|date=October 3, 2013 |access-date= October 3, 2013}}</ref> | [[Siri]] |- |53 | {{dts|2013|11|24}} | [[PrimeSense]] | [[3D strukturlaşdırılmış işıq skaneri]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|360000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131124/apple-confirms-acquisition-of-3d-sensor-startup-primesense/|title=Apple Confirms Acquisition of 3-D Sensor Startup PrimeSense|publisher=[[AllThingsD]]|date=November 24, 2013|access-date=November 24, 2013}}</ref> | [[Face ID]], TrueDepth<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/12/iphone-x-basically-has-a-kinect-on-the-front-to-enable-faceid/|title=iPhone X basically has a Kinect on the front to enable Face ID|last=Coldewey|first=Devin|work=[[TechCrunch]] |access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.extremetech.com/mobile/255771-apple-iphone-x-truedepth-camera-works|title=How Apple's iPhone X TrueDepth Camera Works – ExtremeTech|date=September 14, 2017|work=[[ExtremeTech]]|access-date=October 31, 2017|language=en-US}}</ref> |- |54 | {{dts|2013|12|02}} | [[Topsy (analytics)|Topsy]] | [[Analitika]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.macrumors.com/2013/12/02/apple-acquires-social-analytics-firm-topsy-for-200-million|title=Apple Acquires Social Analytics Firm Topsy for $200 Million|publisher=[[MacRumors]]|date=December 2, 2013|access-date=December 3, 2013}}</ref> | [[App Store (iOS)|App Store]], [[Apple Music]], [[iTunes Store]]<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2015/12/15/rip-topsy/|title=Topsy, The Popular Social Analytics Service Bought By Apple, Closes Down|last=Russell|first=Jon|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 23, 2017|language=en}}</ref> |- |55 | {{dts|2013|12|23}} | BroadMap | Xəritələr | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital">{{cite web|url=http://allthingsd.com/20131223/apple-did-indeed-acquire-broadmap-and-catch-earlier-this-year/|title=Apple Did Indeed Acquire BroadMap and Catch Earlier This Year|publisher=[[All Things Digital]]|date=December 23, 2013|access-date=December 23, 2013}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |56 | {{dts|2013|12|23}} | Catch.com | Proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="All Things Digital"/> | [[Siri]] |- |57 | {{dts|2013|12}} | Acunu | Verilənlər bazası analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-25/apple-s-foundationdb-acquisition-builds-on-earlier-database-buy|title=Apple's FoundationDB Acquisition Builds on Earlier Database Buy|publisher=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|date=March 25, 2015|access-date=January 28, 2016}}</ref> | [[iCloud]] |- |58 | {{dts|2014|1|04}} | SnappyLabs | Şəkil proqram təminatı | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/01/04/snappylabs/|title=Apple Acquires Rapid-Fire Camera App Developer SnappyLabs|publisher=[[TechCrunch]]|date=January 4, 2014|access-date=January 4, 2014}}</ref> | [[IPhone#Camera|Camera]] |- |59 | {{dts|2014|2|21}} | Burstly | [[Proqram təminatı testi]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://thenextweb.com/apple/2014/02/21/apple-confirms-acquired-testflight-creator-burstly/|publisher=[[The Next Web]]|date=February 21, 2014|access-date=February 21, 2014|title=Apple confirms that it has acquired TestFlight creator Burstly}}</ref> | [[TestFlight]], [[iOS App Store|App Store]] |- |60 | {{dts|2014|5|2}} | LuxVue Technology | [[MicroLED]] displeylər | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/05/02/apple-acquires-power-efficient-led-tech-company-luxvue/|publisher=[[TechCrunch]]|date=May 2, 2014|title=Apple Acquires Power Efficient LED Tech Company LuxVue}}</ref> | [[MacBook Pro (Apple silicon)]], [[iPad Pro (5th generation)]] |- |61 | {{dts|2014|6|6}} | [[Spotsetter]] | Sosial axtarış motoru | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://techcrunch.com/2014/06/06/spotsetter-a-social-search-engine-for-places-acquired-by-apple/?ncid=rss |title=Apple Acquires Spotsetter, A Social Search Engine For Places |website=[[Engadget]] |date=June 6, 2014}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |62 | {{dts|2014|6|29}} | [[Swell Radio|Swell]] | [[Musiqi yayım xidməti]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url=https://money.cnn.com/2014/07/29/technology/innovationnation/apple-swell/index.html?source=yahoo_quote |title=Apple buffs up radio service with string of acquisitions |website=[[CNN Money]] |date=June 29, 2014}}</ref> | [[Apple Music]] |- |63 | {{dts|2014|6|29}} | BookLamp | Kitab analitikası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.fool.com/investing/general/2014/07/29/is-apple-preparing-to-challenge-amazons-book-busin.aspx |title=Is Apple Preparing to Challenge Amazon's Book Business? |website=The Motley Fool |date=June 29, 2014}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2014/07/25/apple-booklamp/|title=Apple Secretly Acquired "Pandora For Books" Startup BookLamp To Battle Amazon|last=Constine|first=Josh|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> | [[Apple Books|iBooks]] |- |64 | {{dts|2014|8|1}} | [[Beats Electronics]] | [[Qulaqlıq]], [[musiqi yayım xidməti]] ([[Beats Music]]) | {{USA}} |align="right"| {{ntsh|3000000000}}3,000,000,000 |align="center"|<ref name="Beats"/> | [[iPhone]], [[iTunes]], [[Apple Music]] |- |65 | {{dts|2014|9|23}} | Prss | Rəqəmsal jurnal | {{NED}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://thenextweb.com/apple/2014/09/24/apple-acquires-digital-magazine-startup-prss/ | title=Apple acquires digital magazine startup Prss | work=[[The Next Web]] | date=September 23, 2014 | access-date=September 24, 2014}}</ref> |[[Apple News]]<ref>{{Cite web|url=http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2017/07/apple-acquired-prss-in-2014-and-today-their-invention-that-became-apple-news-was-published-by-uspto.html|title=Apple Acquired Prss in 2014 and today their Invention that became 'Apple News' was Published by USPTO|website=Patently Apple|access-date=November 23, 2017}}</ref> |- |66 | {{dts|2014}} | Dryft | Ekran klaviaturası | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://techcrunch.com/2015/04/08/apple-quietly-bought-dryft-a-keyboard-app/#.hzgvrt:9hQB | title=Apple Quietly Bought Dryft, A Keyboard App | work=[[TechCrunch]] | date=April 8, 2015}}</ref> | [[iOS]] Klaviatura |- |67 | {{dts|2015|1}} | Camel Audio | Audio plaginlər və səs kitabxanaları | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=http://www.businessinsider.in/Apple-has-acquired-London-music-production-software-company-Camel-Audio/articleshow/46355085.cms | title=Apple has acquired London music production software company Camel Audio | website=[[Business Insider]] | date=February 24, 2015}}</ref> | [[Logic Pro]] |- |68 | {{dts|2015|1|21}} | Semetric | Musiqi analitikası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|50000000}} |align="center"|<ref>{{cite news | url=https://blogs.wsj.com/digits/2015/01/21/apple-buys-semetric-gearing-up-to-take-on-spotify/ | title=Apple buys the British startup behind music analytics service Musicmetric | work=[[The Wall Street Journal]] | date=January 21, 2015}}</ref><ref>{{Cite news|url = https://www.telegraph.co.uk/technology/apple/11359734/Apple-buys-UK-music-start-up-Semetric.html|title = Apple buys UK music start-up Semetric|work = [[The Daily Telegraph|The Telegraph]] }}</ref> | [[Apple Music]], [[iTunes Store]] |- |69 | {{dts|2015|3|24}} | [[FoundationDB]] | [[Verilənlər bazası]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/03/24/apple-acquires-durable-database-company-foundationdb/ | title=Apple Acquires Durable Database Company FoundationDB | website=[[TechCrunch]] | date=March 24, 2015}}</ref> | [[iMessage]] Bekend |- |70 | {{dts|2015|4|14}} | LinX | [[Kamera]] | {{ISR}} |align="right"| {{nts|20000000}} |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.wsj.com/articles/apple-buys-israeli-camera-technology-company-linx-1429037790 | title=Apple Buys Israeli Camera-Technology Company LinX | website=[[The Wall Street Journal]] | date=April 14, 2015}}</ref> |[[IPhone#Camera|iPhone Camera]] |- |71 | {{dts|2015|4}} | Coherent Navigation | [[GPS]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://www.engadget.com/2015/05/17/apple-reportedly-buys-coherent-navigation/??ncid=rss_full | title=Apple bought a company focused on super-accurate GPS | website=[[Engadget]] | date=May 17, 2015}}</ref> | [[Apple Maps]] |- |72 | {{dts|2015|5}} | [[Metaio GmbH|Metaio]] | Artırılmış reallıq | {{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web | url=https://techcrunch.com/2015/05/28/apple-metaio/#.vulktq:AlFK/ | title=Apple Acquires Augmented Reality Company Metaio | website=[[TechCrunch]] | date=May 28, 2015}}</ref> | [[ARKit]] |- |73 | {{dts|2015|9}} | Mapsense | Xəritəçəkmə vizuallaşdırılması və məlumatların toplanması | {{USA}} |align="right"| {{nts|25000000}}-30,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web |title= Apple acquires mapping visualisation startup Mapsense |url= https://www.zdnet.com/article/apple-acquires-mapping-visualisation-startup-mapsense/ |website=[[ZDNet]] |access-date= September 27, 2015 }}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.eweek.com/mobile/apple-opening-its-first-europe-based-ios-app-development-facility.html |title= Apple Opening Its First Europe-Based iOS App Development Facility |website=[[eWeek]] |access-date= June 3, 2016 }}</ref> | [[Apple Maps]] |- |74 | {{dts|2015|9}} | VocalIQ | Nitq texnologiyası | {{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/02/apple-enhances-siri-team-with-purchase-of-vocaliq-a-car-focused-british-speech-tech-firm|title=Apple enhances Siri team with purchase of VocalIQ, a car-focused British speech tech firm |date= October 2, 2015|website=[[AppleInsider]]}}</ref> | [[Siri]] |- |75 | {{dts|2015|9}} | Perceptio | [[Machine learning]], [[Kompüter görünüşü]] | {{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/10/05/apple-buys-machine-learning-firm-perceptio-smartphone-ai |title= Apple buys machine learning firm Perceptio, suggests development of imaging AI|website=[[AppleInsider]]|date= 5 October 2015|language=en-US|access-date= November 23, 2017}}</ref> | [[Face ID]], [[Animoji]], Şəkillər |- |76 |{{dts|2015|11}} |Faceshift |Real vaxtda hərəkəti tutma |{{CHE}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|title = Apple Has Acquired Faceshift, Maker Of Motion Capture Tech Used In Star Wars|url = https://techcrunch.com/2015/11/24/apple-faceshift/|website =[[TechCrunch]] |access-date = November 25, 2015|first1 = Ingrid|last1 = Lunden|first2 = Natasha|last2 = Lomas| date=25 November 2015 }}</ref><ref>{{Cite web|title = Opinion: Why has Apple bought Faceshift? Six intriguing possibilities …|url = http://9to5mac.com/2015/11/25/opinion-apple-faceshift-reasons/|website =[[9to5Mac]] |date = 25 November 2015|access-date = November 25, 2015}}</ref> |[[Animoji]] |- |77 |{{dts|2016|1|7}} |Emotient |[[Emosiyaların tanınması]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple wants to get better at reading your face |url = http://www.cnet.com/news/apple-wants-to-get-better-at-reading-your-face/ |website=[[CNET]] |access-date = January 25, 2016}}</ref><ref>{{Cite news|title = Apple Buys Artificial-Intelligence Startup Emotient |url = https://www.wsj.com/articles/apple-buys-artificial-intelligence-startup-emotient-1452188715 |newspaper =[[Wall Street Journal]] |access-date = January 25, 2016|issn = 0099-9660|first1 = Rolfe|last1 = Winkler|first2 = Daisuke|last2 = Wakabayashi |first3 = Elizabeth|last3 = Dwoskin}}</ref><ref>{{Cite web |url= https://www.yahoo.com/tech/apple-decided-copy-samsung-change-214503672.html |title= Apple decided to copy Samsung for a change |work=[[Yahoo!]] |date= 31 August 2016 |access-date= September 1, 2016 }}</ref> |[[Face ID]], [[Animoji]]<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/09/12/animoji-iphonex-face-sensing-tech|title=The weirdest feature about iPhone X? Animated emojis|last=Kaufman|first=Mark|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref> |- |78 |{{dts|2016|1|28}} |LearnSprout |Təhsil texnologiyası |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2016/01/28/apple-acquires-education-startup-learnsprout/|title=Apple Acquires Education Startup LearnSprout|last=Loizos|first=Connie|work=[[TechCrunch]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.cultofmac.com/418995/apples-classroom-app-for-ipad-lands-on-app-store/|title=Apple's Classroom app for iPad lands on App Store {{!}} Cult of Mac|date=March 21, 2016|work=[[Cult of Mac]]|access-date=November 23, 2017|language=en-US}}</ref> | Classroom iPad App |- |79 |{{dts|2016|1|29}} |Flyby Media |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |title = Apple acquires spatial perception startup Flyby Media, reportedly has a secret VR team |url = https://venturebeat.com/2016/01/29/apple-acquires-spatial-perception-startup-flyby-media-reportedly-has-a-secret-vr-team/ |website = [[VentureBeat]] |date = 29 January 2016 |access-date = January 30, 2016 }}</ref> | [[ARKit]] |- |80 |{{dts|2016|2|3}} |LegbaCore |Platformanın təhlükəsizliyi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref name="g360-legba">{{cite web|title=Apple Buys Security Firm LegbaCore That Exposed Vulnerabilities in OS X |url= http://gadgets.ndtv.com/laptops/news/apple-buys-security-firm-legbacore-that-exposed-vulnerabilities-in-os-x-797979 |website= Gadgets360 |date= 3 February 2016 |publisher=[[NDTV]] |access-date= March 25, 2017 }}</ref> |Apple kompüterlərində ifşa edilmiş proqram təminatı istismarı.<ref name="g360-legba"/> |- |81 |{{dts|2016|8|5}} |[[GraphLab|Turi]] |[[Machine learning]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/05/apple-acquires-turi-a-machine-learning-company/|title=Apple acquires Turi, a machine learning company|last=Kumparak|first=Greg|work=[[TechCrunch]]|date=August 5, 2016|language=en-US|access-date=August 5, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/05/apple-acquires-ai-startup-turi/|title=Apple Acquires Machine Learning and AI Startup Turi |last= Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=5 August 2016 |access-date=August 6, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.geekwire.com/2016/machine-learning-startup-dato-changes-name-turi-trademark-battle/|title=Machine learning startup Dato changes name to Turi after trademark battle|date=July 7, 2016 |language=en-US|access-date=August 6, 2016}}</ref> |[[Xcode]], [[iOS 11|Core ML]] |- |82 |{{dts|2016|8|22}} |Gliimpse |Şəxsi sağlamlıq məlumatlarının toplanması şirkəti |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/08/22/apple-acquired-gliimpse-a-personal-health-data-startup/|title=Apple acquired Gliimpse, a personal health data startup|last=Crook |first=Jordan|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/08/22/apple-acquires-gliimpse/|title=Apple Acquires Personal Health Data Recording Platform 'Gliimpse'|last=Broussard|first=Mitchel|date=22 August 2016 |access-date=August 23, 2016}}</ref><ref>{{Cite web |url= http://www.fastcompany.com/3062865/tim-cooks-apple/apple-acquires-personal-health-data-startup-gliimpse|title=Apple Acquires Personal Health Data Startup Gliimpse|date=August 22, 2016|language=en-US|access-date=August 23, 2016}}</ref> |[[HealthKit]], CareKit, ResearchKit |- |83 |{{dts|2016|9|22}} |Tuplejump |[[Maşın öyrənməsi|Machine learning]] |{{IND}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.macrumors.com/2016/09/22/apple-acquires-tumplejump/|title=Apple Acquires Machine Learning Startup Tuplejump|last=Clover|first=Juli|work=[[MacRumors]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2016/09/22/apple-acquires-another-machine-learning-company-tuplejump/|title=Apple acquires another machine learning company: Tuplejump|last=Kumparak|first=Greg|website=[[TechCrunch]]|date=22 September 2016 |access-date=September 22, 2016}}</ref> | [[Siri]], [[iOS 11|CoreML]] |- |84 |{{dts|2016|12|1}} |Indoor.io |Daxili xəritələmə və naviqasiya |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=http://www.businessinsider.de/apple-acquired-finnish-company-indoor-io-help-it-map-indoor-spaces-2016-12 |title=Apple secretly acquired a Finnish company to help it map indoor spaces|access-date=December 9, 2016}}</ref> | [[Apple Maps|Maps]], [[Apple electric car project|Project Titan]] |- |85 |{{dts|2017|3|23}} |[[Workflow (app)|Workflow]] | Avtomatlaşdırma və skript proqramı |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite news|last1=Panzarino|first1=Matthew|title=Apple has acquired Workflow, a powerful automation tool for iPad and iPhone|url=https://techcrunch.com/2017/03/22/apple-has-acquired-workflow-a-powerful-automation-tool-for-ipad-and-iphone/|work=[[TechCrunch]] |access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref><ref>{{cite news|last1=Koetsier|first1=John|title=Siri, Book My Vacation: Apple's 'Workflow' Acquisition Hints At Coming AI Feats|url=https://www.forbes.com/sites/johnkoetsier/2017/03/23/siri-book-my-vacation-apples-workflow-acquisition-hints-at-coming-ai-feats/#adf3b19724f4|work=[[Forbes]]|access-date=March 24, 2017|date=March 23, 2017}}</ref> | [[Shortcuts (app)|Shortcuts]] |- |86 |{{dts|2017|5|8}} |[[Beddit (company)|Beddit]] |Yuxu izləmə avadanlığı |{{FIN}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2017/05/09/apple-acquires-beddit-sleep-tracking-app.html|title=Apple has acquired a sleep-tracking app called Beddit|work=[[CNBC]]|date=May 9, 2017}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.beddit.com/privacy/|title=Beddit Privacy Policy|date=May 8, 2017|website=[[Beddit]]|archive-url= https://web.archive.org/web/20170510133331/https://www.beddit.com/privacy/ |archive-date=May 10, 2017|url-status=live|access-date=December 10, 2018 |df= mdy-all }}</ref> | [[iOS]], [[watchOS]], [[Apple Watch]] |- |87 |{{dts|2017|5|13}} |Lattice Data |Süni intellekt |{{USA}} |align="right"| {{nts|200000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.engadget.com/2017/05/13/apple-acquires-lattice-data/|title=Apple's AI acquisition could help Siri make sense of your data|website=[[Engadget]]|last=Fingas|first=Jon|date=May 13, 2017|access-date=May 15, 2017}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |88 |{{dts|2017|6|16}} |SensoMotoric Instruments |Göz izləmə aparat və proqram təminatı |{{DEU}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/06/26/apple-acquires-sensomotoric-instruments/|title=Apple Acquires German Eye Tracking Firm SensoMotoric Instruments|date=June 26, 2017|work=[[MacRumors]]|access-date=June 27, 2017|language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[ARKit]] |- |89 |{{dts|2017|9|22}} |Vrvana |Artırılmış reallıq, [[başa taxılan ekran]] |{{CAN}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/21/apple-acquires-mixed-reality-headset-startup-vrvana-for-30m/ |title= Apple acquired augmented reality headset startup Vrvana for $30M|last=Matney|first=Lucas|work=[[TechCrunch]]|access-date=November 22, 2017 |language=en}}</ref> |[[ARKit]] |- |90 |{{dts|2017|9|29}} |Regaind |Kompüter görünüşü |{{FRA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/09/29/apple-quietly-acquires-computer-vision-startup-regaind/|title=Apple quietly acquired computer vision startup Regaind|last=Dillet|first=Romain|date=September 29, 2017|work=[[TechCrunch]]|access-date=September 29, 2017 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]] |- |91 |{{dts|2017|10}} |init.ai |Mesajlaşma köməkçisi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|last=Lunden|first=Ingrid|date=January 19, 2018|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 5, 2018 |language=en|df=mdy-all}}</ref> |[[Siri]] |- |92 |{{dts|2017|10}} |PowerbyProxi |[[İnduktiv yükləmə]] |{{NZL}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=http://mashable.com/2017/10/25/apple-wireless-charging-acquisition/|title=Apple just bought out a little-known wireless charging company|last=Lieu|first=Johnny|work=[[Mashable]]|access-date=October 25, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.stuff.co.nz/technology/98190457/apple-snaps-up-nzs-powerbyproxi|title=Apple snaps up NZ's PowerbyProxi |website=[[Stuff.co.nz]]|date=25 October 2017 |access-date=November 23, 2017}}</ref> |[[iPhone]], [[AirPower (hardware)|AirPower]] |- |93 |{{dts|2017|11|9}} |[[InVisage Technologies]] |Kvant nöqtə əsaslı görüntü sensorları |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/11/09/apple-has-acquired-imaging-sensor-startup-invisage-technologies/ |title=Apple has acquired imaging sensor startup InVisage Technologies|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018 |language= en-US }}</ref> |[[iPhone]], [[iPad]] |- |94 |{{dts|2017|12|5}} |Pop Up Archive |Rəqəmsal danışıq sözləri axtarmaq üçün alətlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/05/apple-buys-podcast-search-startup-pop-up-archive/|title=Apple buys podcast search startup Pop Up Archive|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 17, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Apple Music]] |- |95 |{{dts|2017|12}} |Spektral |Kompüter görünüşü, real vaxt rejimində redaktə |{{DNK}} |align="right"| {{nts|30000000}} |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://borsen.dk/nyheder/avisen/artikel/11/209358/artikel.html|title=Stiftede dansk it-firma for fire år siden og sælger nu til Apple: Ingeniører scorer 200 mio kr|last=Kronenberg|first=Thomas Zigler og Kasper|date=October 10, 2018|access-date=October 10, 2018|language=da}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/10/10/apple-acquires-danish-startup-spektral/ |title=Apple Has Acquired Danish Startup Spektral, Focused on Real-Time 'Green Screen' Technology|access-date=October 10, 2018 |language=en |work=[[MacRumors]] }}</ref><ref>{{Cite news|url=http://fortune.com/2018/10/10/apple-buys-spektral-startup/|title=Apple Secretly Bought Danish Visual Effects Startup Spektral Last Year|work=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref> |[[Photos (Apple)|Photos]], [[iOS]] |- |96 |2018 |Laserlike |[[Maşın öyrənməsi]] |{{USA}} |align="center"| — |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|title=Apple Purchases Machine Learning Startup Laserlike|last=Clover|first=Juli|website=[[MacRumors]]|date=13 March 2019 |language=en|archive-url=https://archive.today/20190318225430/https://www.macrumors.com/2019/03/13/apple-acquires-machine-learning-startup-laserlike/|archive-date=March 18, 2019|url-status=live|access-date=March 18, 2019|df=mdy-all}}</ref> |Siri, CoreML çərçivəsində |- |97 |<!--Early 2018-->{{dts|2018}} |Silk Labs |Süni intellekt, ev monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://venturebeat.com/2018/11/21/apple-reportedly-bought-silk-labs-a-maker-of-privacy-focused-ai-for-devices/|title=Apple reportedly bought Silk Labs, a maker of privacy-focused AI for devices|date=November 21, 2018|work=[[VentureBeat]] |access-date=December 1, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |98 |<!--Late 2018-->2018 |Tueo Health |Astma monitorinqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2019/05/24/apple-acquires-asthma-detection-start-up-tueo-health.html|title=Apple bought a start-up that was working on monitoring asthma in children|date=2019-05-24|website=CNBC|language=en|access-date=2019-05-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/research/stocks/private/snapshot.asp?privcapId=417356793|title=Tueo Health, Inc.: Private Company Information – Bloomberg|website=[[Bloomberg L.P.]]|access-date=2019-05-25}}</ref> |align="center"| — |- |99 |10 dekabr 2017 |Silicon Valley Data Science |[[Verilənlər elmi]], verilənlər mühəndisliyi, analitika |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2018/01/19/apple-has-hired-tech-team-from-data-science-startup-svds/|title=Apple has hired tech team from data science startup SVDS|work=[[TechCrunch]]|access-date=August 6, 2018|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-01-19/apple-brings-on-team-from-consultant-silicon-valley-data-science |title= Apple Brings on Team From Consultant Silicon Valley Data Science|work=[[Bloomberg.com]] |access-date=August 6, 2018 |language= en }}</ref> |Rəqəmsal Reklam |- |100 |{{dts|2018|1|2}} | Buddybuild | [[Davamlı inteqrasiya]], mobil proqramların sazlanması və sınaqdan keçirilməsi. |{{CAN}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web |url= https://www.buddybuild.com/blog/buddybuild-is-now-part-of-apple |title= The buddybuild team is now part of Apple! |website=[[buddybuild]] |language= en |access-date= January 3, 2018 }}</ref><ref>{{Cite news |url= https://techcrunch.com/2018/01/02/apple-buys-app-development-service-buddybuild/ |title= Apple buys app development service Buddybuild |last= Heater |first= Brian |work=[[TechCrunch]] |access-date= January 3, 2018 |language= en }}</ref> |[[Xcode]], [[TestFlight]] |- |101 |{{dts|2018|3|12}} |[[Texture (app)|Texture]] |Rəqəmsal jurnal abunə xidməti |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnbc.com/2018/03/12/apple-buys-texture-a-digital-magazine-subscription-service.html |title= Apple buys Texture, a digital magazine subscription service|last=Balakrishnan|first=Anita|date=March 12, 2018|work=[[CNBC]]|access-date=March 12, 2018}}</ref> |[[Apple News+]] |- |102 |{{dts|2018|8|29}} |[[Akonia Holographics]] |Artırılmış reallıq eynəkləri üçün linzalar |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-acquires-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses/|title=Apple acquires startup focused on lenses for AR glasses|date=August 29, 2018|work=[[CNET]]|access-date=August 30, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-tech/apple-buys-startup-focused-on-lenses-for-ar-glasses-idUSKCN1LE2VS|title=Apple buys startup focused on lenses for AR glasses|last=Nellis|first=Stephen|work=[[Reuters]]|access-date=September 25, 2018|language=en-US}}</ref> | align="center" | — |- |103 |{{dts|2018|9|24}} |[[Shazam]] |Musiqi və şəkil tanınması |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | {{nts|400000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://techcrunch.com/2017/12/11/apple-shazam-deal/|title=Apple to confirm Shazam acquisition today; Snap and Spotify also expressed interest|last=Lunden|first=Ingrid|work=[[TechCrunch]]|access-date=December 11, 2017|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2017/12/11/apple-acquires-shazam/|title=Apple Acquires Shazam|access-date=December 11, 2017|work=[[MacRumors]]|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/apple-acquires-shazam-offering-more-ways-to-discover-and-enjoy-music/|title=Apple acquires Shazam, offering more ways to discover and enjoy music|work=[[Apple Newsroom]]|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=September 24, 2018|language=en-US}}</ref> |[[iTunes]], [[Siri]], [[Apple Music]] |- |104 |{{dts|2018|10|11}} |[[Dialog Semiconductor]] {{small|(hissələr)}} |Çip inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{nts|600000000}} | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/apple-buys-chunk-of-chipmaker-thats-key-to-iphones-innards/|title=Apple buys chunk of chipmaker that's key to iPhone's innards|date=October 11, 2018|work=[[CNET]]|access-date=October 13, 2018|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.thetimes.co.uk/article/apple-ticks-the-dialog-box-with-600m-microchip-deal-jx0nt682f|title=Apple ticks the Dialog box with $600m microchip deal|last=Dean|first=James|date=October 12, 2018|work=[[The Times]]|access-date=October 13, 2018 |language= en|issn=0140-0460}}</ref> |[[Apple silicon]] |- |106 |{{dts|2018|12|7}} |Platoon |Rəssamın inkişafı |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2018/12/7/18130936/apple-platoon-artist-development-startup-acquisition |title= Apple acquires artist development startup Platoon|last=Deahl|first=Dani|date=December 7, 2018|website=[[The Verge]] |access-date= December 10, 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/2018/12/07/apple-buys-british-music-business-platoon/ |title=Apple buys British music business Platoon|last=Cook|first=James|date=December 7, 2018|work=[[The Daily Telegraph|The Telegraph]] |access-date=December 10, 2018|language=en-GB|issn=0307-1235}}</ref> | align="center" | — |- |107 |15 fevral 2019 |PullString |Nitq texnologiyası |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref name="pull">{{Cite web|url=https://techcrunch.com/2019/02/15/apple-buys-pullstring-toytalk/ |title=Apple acquires talking Barbie voicetech startup PullString|last=Constine|first=Josh|date=February 16, 2019|website=[[TechCrunch]] |access-date=September 30, 2020}}</ref> | [[Siri]]; Şirkət ToyTalk kimi də tanınır<ref name="pull"/> |- |108 |{{dts|2019|03|21}} |Stamplay | Bekend prosesinin inkişafı |{{ITA}} | align="right" |{{nts|5600000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/apple-acquires-stamplay-2019-3?IR=T |title= Apple reportedly acquires API developer Stamplay for $5.6 million |website= [[Business Insider]] }}</ref> | align="center" | — |- |109 |25 iyun 2019 |[[Drive.ai]] |Avtonom nəqliyyat vasitələri |{{USA}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.ibtimes.com/apple-buys-driveai-what-does-autonomous-vehicle-purchase-mean-apple-2803216|title=Apple Buys Drive.ai: What Does The Autonomous Vehicle Purchase Mean For Apple?|last=Geske|first=Dawn|date=2019-06-26|website=International Business Times|access-date=2019-06-26}}</ref> |align="center"| — |- |110 |25 iyul 2019 |[[Intel|Intel's]] [[Intel XMM modems|smartphone modem business]] |Smartfon modemi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" |{{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.apple.com/newsroom/2019/07/apple-to-acquire-the-majority-of-intels-smartphone-modem-business/|title=Apple to acquire the majority of Intel's smartphone modem business|website=Apple Newsroom|language=en-US|access-date=2019-07-26}}</ref> |[[Apple silicon|Apple SoC]] |- |111 |3 oktyabr 2019 |IKinema |Hərəkəti tutma |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.macrumors.com/2019/10/03/apple-acquisition-ikinema/|title=Apple May Have Acquired Motion Capture Company IKinema|date=3 October 2019 }}</ref> |align="center"| — |- |112 |12 dekabr 2019 |Spectral Edge |Az işıqlı foto çəkilişi |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="center"| — | align="center" |<ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-12-12/apple-buys-u-k-startup-to-improve-iphone-picture-taking|title=Apple Buys U.K. Startup to Improve iPhone Picture Taking|website=[[Bloomberg News]]|date=12 December 2019 }}</ref> |align="center"| iPhone |- |113 |15 yanvar 2020 |Xnor.ai |[[Kənar hesablama]], [[süni intellekt]] |{{USA}} | align="right" |{{nts|200000000}} | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.geekwire.com/2020/exclusive-apple-acquires-xnor-ai-edge-ai-spin-paul-allens-ai2-price-200m-range/|title=Apple acquires Xnor.ai, edge AI spin-out from Paul Allen's AI2, for price in $200M range|date=15 January 2020}}</ref> |align="center"| — |- |114 |2020-ci ildən öncə |Scout FM |Süni intellekt tətbiqi |— |— |<ref>{{Cite web|title=Apple buys podcast app Scout FM amid increased competition from Spotify|url=https://appleinsider.com/articles/20/09/24/apple-buys-podcast-app-scout-fm-amid-increased-competition-from-spotify|access-date=2020-11-10|website=AppleInsider|date=24 September 2020 |language=en}}</ref> |[[Apple Podcasts|Podkast]], [[Apple Music]], [[ITunes]] |- |115 |31 mart 2020 |Dark Sky |Hava proqnozu və tətbiqi |{{USA}} | align="center" | — | align="center" |<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2020/03/31/apple-buys-popular-weather-app-dark-sky.html|title=Apple buys popular weather app Dark Sky and plans to shut down Android versions|last=Bursztynsky|first=Jessica|date=2020-03-31|website=CNBC|language=en|access-date=2020-03-31}}</ref> |[[Weather (Apple)]], WeatherKit çərçivəsində |- |116 |3 aprel 2020 |Voysis |Süni intellekt/səs köməkçisi |{{IRL}} | align="center" | — |<ref>{{Cite news|url=https://www.irishtimes.com/business/technology/apple-buys-irish-voice-tech-company-voysis-to-help-improve-siri-1.4221126|title=Apple buys Irish voice tech company Voysis to help improve Siri|last=Taylor|first=Charlie|newspaper=The Irish Times|language=en|access-date=2020-04-04}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uk.pcmag.com/web-sites/125529/apple-snatches-ai-startup-to-smarten-siri|title=Apple Snatches AI Startup to Smarten Siri|last=Herrick|first=Justin|date=2020-04-04|website=PCMag UK|language=en-gb|access-date=2020-04-04}}</ref> | [[Siri]] |- |117 |14 may 2020 |NextVR |Virtual reallıq hadisələri |{{USA}} | align="right"|{{nts|100000000}} | align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.neowin.net/amp/apple-confirms-acquisition-of-nextvr-a-provider-of-virtual-reality-events/|title=Apple confirms the acquisition of Nextvr, a provider of virtual reality events|last=Bonggolto|first=Jay|date=2020-05-14|website=Neowin|access-date=2020-05-15}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |118 |24 iyun 2020 |Fleetsmith |Mobil cihazın idarə edilməsi |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-06-24/apple-buys-fleetsmith-to-help-companies-manage-devices|title=Apple Buys Fleetsmith to Help Companies Manage Devices|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=2020-06-24|access-date=2022-03-16}}</ref><ref>{{Cite web|last=Horwitz|first=Jeremy|date=2020-06-24|title=Apple acquires Fleetsmith, a multi-device deployment and management firm|url=https://venturebeat.com/2020/06/24/apple-acquires-fleetsmith-a-multi-device-deployment-and-management-firm/|access-date=2020-06-24|website=VentureBeat}}</ref><ref>{{Cite web|date=2020-06-24|title=Fleetsmith is now part of Apple|url=https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20210611051242/https://www.fleetsmith.com/fleetsmith-acquired-by-apple|archive-date=2021-06-11|access-date=2022-03-16|website=Fleetsmith}}</ref> |Apple biznes əsasları |- |119 |31 iyul 2020 |Mobeewave |Ödənişlərin startapı |{{CAN}} |align="right"|{{nts|100000000}} |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-08-01/apple-buys-startup-to-turn-iphones-into-payment-terminals|title=Apple Buys Startup to Turn iPhones Into Payment Terminals|last=Gurman|first=Mark|website=[[Bloomberg News]]|date=31 July 2020|access-date=31 July 2020}}</ref> |[[iPhone]] |- |120 |20 avqust 2020 |Camerai |AR | {{ISR}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalistech.com/ctech/articles/0,7340,L-3845818,00.html|title= Apple secretly acquired Israeli photography startup Camerai |last=Calcalist|date=20 August 2020|access-date=20 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |121 |25 avqust 2020 |Spaces |VR startapı |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|url=https://9to5mac.com/2020/08/24/apple-reportedly-acquires-vr-startup-spaces/|title= Apple reportedly acquires VR startup Spaces |last=Esposito|first=Filipe|date=24 August 2020|access-date=24 August 2020}}</ref> |[[Apple Vision Pro]] |- |122 |15 yanvar 2021 |Curious AI |Əsas süni intellekt başlanğıcı |{{FIN}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last=Tamminen|first=Maija|title=Applen kerrotaan ostaneen kasvuyhtiön Suomesta – Tekoälystartupin sivut katosivat verkosta|url=https://www.talouselama.fi/uutiset/applen-kerrotaan-ostaneen-kasvuyhtion-suomesta-tekoalystartupin-sivut-katosivat-verkosta/a1990bde-68fb-4e6e-ac7b-4f7458cb2c51|access-date=2021-01-18|website=Talouselämä|date=15 January 2021 |language=fi}}</ref> |[[Core ML]] |- |123 |30 avqust 2021 |[[Primephonic]] |Klassik musiqi yayım xidməti |{{NLD}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple acquires classical music streaming service Primephonic|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/08/apple-acquires-classical-music-streaming-service-primephonic/|access-date=2021-08-30|website=Apple Newsroom|language=en-US}}</ref> | [[Apple Music#Apple Music Classical|Apple Music Classical]] |- |124 |7 fevral 2022 |AI Music |[[Musiqi prodüseri]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite news|title=Apple Buys Startup That Makes Music With Artificial Intelligence|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-07/apple-buys-startup-that-makes-music-with-artificial-intelligence?|access-date=2022-09-19|newspaper=Bloomberg.com|date=7 February 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Music]] |- |125 |23 mart 2022 |Credit Kudos |[[Fintech]] |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} | align="right" | 150,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite web|title=Apple buys UK fintech start-up Credit Kudos|url=https://www.cnbc.com/2022/03/23/apple-buys-uk-fintech-start-up-credit-kudos.html|access-date=2022-09-19|website=CNBC|date=23 March 2022 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Card]] |- |126 |{{dts|2023|6|5}} |Mira Labs |[[Artırılmış reallıq]] |{{USA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web|last1=Schiffer|first1=Zoe|last2=Heath|first2=Alex|title=Apple has bought an AR headset startup called Mira|url=https://www.theverge.com/2023/6/6/23751350/apple-mira-ar-headset-startup|access-date=2023-06-06|website=The Verge|date=6 June 2023 |language=en-US}}</ref> | [[Apple Vision Pro]] |- |127 |{{dts|2023|9|5}} |[[BIS Records]] |Musiqi şirkəti |{{CHE}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Vanian |first=Jonathan |date=September 5, 2023 |title=Apple buys Swedish classical record label |url=https://www.cnbc.com/2023/09/05/apple-buys-swedish-classical-record-label.html |website=CNBC}}</ref><ref>{{Cite web |last=Lunden |first=Ingrid |date=September 5, 2023 |title=Apple's BIS acquisition is a bet on a classical music catalogue, and on building cred in the industry |url=https://techcrunch.com/2023/09/05/apples-bis-acquisition-is-a-bet-on-a-classical-music-catalogue-and-on-building-cred-in-the-industry/ |website=TechCrunch}}</ref> | [[Apple Music]] |- |128 |{{dts|2023|12|17}} |Datakalab |Məlumatların sıxılması və təsvirin təhlili |{{FRA}} | align="center" | — |align="center"|<ref>{{Cite web |last=Morris |first=Chris |date=April 22, 2024 |title=Apple quietly beefs up its AI division with acquisition of French startup |url=https://www.fastcompany.com/91110830/apple-datakalab-acquisition |website=Fast Company}}</ref> | |- |129 |14 mart 2024 |DarwinAI |Süni intellekt |{{CAN}} | |<ref>{{Cite web |last=Mehta |first=Ivan |date=2024-03-15 |title=Apple acquires AI startup specializing in overlooking manufacturing components |url=https://techcrunch.com/2024/03/14/apple-acquires-ai-startup-specializing-in-overlooking-manufacturing-components/ |access-date=2024-03-15 |website=TechCrunch |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |last=Miller |first=Chance |date=2024-03-14 |title=Apple acquires DarwinAI startup ahead of iOS 18's AI push |url=https://9to5mac.com/2024/03/14/apple-acquires-darwinai-startup-ahead-of-ios-18s-ai-push/ |access-date=2024-03-15 |website=9to5Mac |language=en-US |quote=DarwinAI’s systems will help Apple in its efforts to run AI on devices instead of in the cloud. The company also focuses on AI technology for manufacturing and supply chain uses… for visually inspecting components during the manufacturing process…}}</ref> | |- |130 |1 noyabr 2024 |Pixelmator Team |Rəqəmsal incəsənət və şəkil proqramı |{{LTU}} | |<ref>({Cite web|title="A new home for Pixelmator |url=https://www.pixelmator.com/blog/2024/11/01/a-new-home-for-pixelmator/ |access-date=2024-11-01 |website=Pixelmator Blog |language=en-US})</ref> | |} == Məzənnələr == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Şirkət ! Biznes ! Ölkə ! Dəyər ([[Dollar|USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |1990 |[[General Magic]] |Planşet kompüterlərin və bulud texnologiyalarının inkişafının ilkin mərhələsi |{{USA}} |— |<ref>{{Cite magazine |last=Levy |first=Steven |title=Bill and Andy's Excellent Adventure II |language=en-US |magazine=Wired |url=https://www.wired.com/1994/04/general-magic/ |access-date=2023-11-04 |issn=1059-1028}}</ref> |- |{{dts|1992}} |[[Kaleida Labs]] |[[AIM alliance]] [[multimedia]] proqramı<ref name="AIM" group="qeyd">İlk olaraq 1991-ci ildə "[[AIM Alliance]]" nəticəsində [[Apple Inc.|Apple]] və [[IBM]] arasında 50% ortaq tərəfdaşlıq kimi yaradılmışdır.</ref> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1992|3|2}} |[[Taligent]] |[[AIM alliance]] əməliyyat sistemi<ref name="AIM" group=qeyd/> |{{USA}} |align="center"| — | |- |{{dts|1999|6|1}} |[[Akamai Technologies]] |[[İnternet hostinq xidməti]] |{{USA}} |align="right"| {{nts|12500000}}<ref group=qeyd>5% səhm alıb</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |title=Apple Computer Inc acquires a minority stake in Akamai Technologies Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215357/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Apple_Computer_Inc_acquires_a_minority_stake_in_Akamai_Technologies_Inc-1939018020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2008|12|18}} |[[Imagination Technologies]] |İnteqral sxem |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|4700000}}<ref group=qeyd>3,6% pay alınıb. 2009-cu ilin iyun ayında 9,5%-ə yüksəldi. 2013-cü ilin sonunda 8,67% və ya 23 milyon səhmə sahib oldu.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web|url=http://www.itproportal.com/2008/12/21/why-has-apple-invested-imaginations-powervr/ |title=Why Has Apple Invested In Imagination's PowerVR? |publisher=ITProPortal|date=December 21, 2008 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.theguardian.com/business/marketforceslive/2009/jun/26/1 |title=Imagination Technologies up as Apple stake hits 9.5% |work=[[The Guardian]]|date=June 26, 2009 |access-date=June 10, 2014}}</ref><ref>{{cite web |url= http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |title=Annual Report 2013 |publisher=[[Imagination Technologies]] |access-date=June 10, 2014 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20140703042707/http://www.imgtec.com/investors/AnnualReports/IMGAnnualReport2013.pdf |archive-date=July 3, 2014 }}</ref> |- |{{dts|2016|5|12}} |[[Didi Chuxing]] |[[Taksi aqreqatoru]] |{{CHN}} |align="right"| {{ntsh|1000000000}}1,000,000,000 |align="center"|<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-apple-china-idUSKCN0Y404W|title=Apple invests $1 billion in Chinese ride-hailing service Didi Chuxing|date=May 13, 2016|newspaper=[[Reuters]]|access-date=May 13, 2016}}</ref><ref>{{Cite news |url= https://www.nytimes.com/2016/05/13/technology/apple-puts-1-billion-in-didi-a-rival-to-uber-in-china.html|title=Apple Puts $1 Billion in Didi, a Rival to Uber in China|last1=Isaac|first1=Mike|date=May 12, 2016|last2=Goel|first2=Vindu|newspaper=[[The New York Times]]|issn=0362-4331|access-date=May 13, 2016}}</ref> |} == Aktivlərin satışı == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! Alıcı ! Hədəf şirkət ! Hədəf biznes ! Alıcının ölkəsi/milliyyəti ! Dəyər ([[USD]]) !class="unsortable"| İstinadlar |- |{{dts|1992|4|22}} |Misys Computer Maintenance |Sign Express Group |Texniki qulluq fəaliyyəti |{{flaqifikasiya|Böyük Britaniya}} |align="right"| {{nts|705000}} |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |title=MCM Misys Computer Maintenance acquires Sign Express Group-Maintenance from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212135/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/MCM_Misys_Computer_Maintenance_acquires_Sign_Express_Group_Maintenance_from_Apple_Inc-323992040 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|1996|5|31}} |[[SCI Systems]] |Apple Computer-Manufacturing |Kompüterlər |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web|url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |title=SCI Systems Inc acquires Apple Computer-Manufacturing from Apple Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=October 21, 2008 |url-status=dead |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511215424/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/SCI_Systems_Inc_acquires_Apple_Computer_Manufacturing_from_Apple_Inc-547373020 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }}</ref> |- |{{dts|2006|5|25}} |[[Pearson Education]] |[[Pearson Education#PowerSchool|PowerSchool]] |Tələbə məlumat sistemi |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/newsroom/2006/05/25Pearson-to-Acquire-PowerSchool/ |title=Pearson to Acquire PowerSchool |publisher=Apple |access-date=1 April 2020}}</ref> |- |{{dts|2010|4|21}} |[[Google Inc.|Google]] |Agnilux |İnformasiya texnologiyaları xidmətləri |{{USA}} |align="center"| — |align="center"|<ref>{{Cite web |url= http://www.alacrastore.com:80/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |publisher=[[Thomson Financial]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522075022/http://www.alacrastore.com/deal-snapshot/Google_Inc_acquires_Agnilux_Inc_from_Apple_Inc-612643 |url-status=dead|archive-date=May 22, 2011|title=Google Inc acquires Agnilux Inc from Apple Inc - April 21, 2010 - M&A Deal Snapshot - AlacraStore.com|date=May 22, 2011|access-date=September 11, 2018|df= mdy-all }}</ref> |} == "Apple"ın əhəmiyyətli investisiyaları == {| class="wikitable sortable" |- ! Tarix ! İnvestor ! İnvestor ölkəsi/milliyyəti ! Dəyəri ([[ABŞ dolları|USD]]) ! class="unsortable" | İstinadlar |- | {{dts|link=off|1997|4|2}} | [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] | {{SAU}} |align="right"| {{nts|115000000}}<ref group="qeyd">2000 və 2005-ci illərdə səhmlər bölünməzdən əvvəl 5% pay və ya 6,25 milyon adi səhm əldə etdi. [[Əl-Vəlid ibn Təlal]] səhmlərini 2005-ci ildə satdı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |title=Investor acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511212130/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Investor_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-653520020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref><ref name=ForbesMar05>{{cite news|url=https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/|last=Dolan|first=Kerry A.|title=Prince Alwaleed And The Curious Case Of Kingdom Holding Stock|newspaper=[[Forbes]]|location=New York |date=5 March 2013|access-date=23 August 2017|archive-url= https://web.archive.org/web/20170729090054/https://www.forbes.com/sites/kerryadolan/2013/03/05/prince-alwaleed-and-the-curious-case-of-kingdom-holding-stock/ |archive-date=29 July 2017|url-status=live|df=mdy-all}}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|6}} | [[Microsoft]] | {{USA}} |align="right"| {{nts|150000000}}<ref group="qeyd">5% pay aldı və ya 2003-cü ilə qədər "[[Microsoft]]" seriyalı 150.000 səhm aldı.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url= http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20090511212140/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Microsoft_Corp_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-692221020 |url-status= dead |archive-date= 2009-05-11 |title= Microsoft Corp acquires a minority stake in Apple Computer Inc |date= 1997-08-06 |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date= 2008-10-30 |df= mdy-all }}</ref><ref>{{cite news |first= Yoni |last= Heisler |title= What ever became of Microsoft's $150 million investment in Apple? |url= https://www.engadget.com/2014/05/20/what-ever-became-of-microsofts-150-million-investment-in-apple/ |work=[[Engadget]] |date= 2014-05-20 |access-date= 2019-04-06 |df= mdy-all }}</ref> |- | {{dts|link=off|1997|8|7}} | [[Grupo Carso]] | {{MEX}} |align="right"| {{nts|60650000}}<ref group=qeyd>2000, 2005 və 2014-cü illərdə səhmlərin bölünməsindən əvvəl 3% pay və ya 3,79 milyon adi səhm əldə etmişdir.</ref> |align="center"|<ref>{{cite web |url=http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M&A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |title=Grupo Carso SA de CV acquires a minority stake in Apple Computer Inc |publisher=[[Thomson Financial]] |access-date=2008-10-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511215417/http://www.alacrastore.com/storecontent/Thomson_M%26A/Grupo_Carso_SA_de_CV_acquires_a_minority_stake_in_Apple_Computer_Inc-687063020 |archive-date=2009-05-11 |url-status=dead }}</ref> |} == İnstitusional mülkiyyət == "Apple" — ictimai şirkət, SEC-də qeydiyyatdan keçmiş səhmdar cəmiyyətidir<ref name=NasdaqInstOwners /><ref name=NasdaqInstOwners>{{cite web |url= https://www.nasdaq.com/symbol/aapl/institutional-holdings |title= Ownership Summary as reported in the most recent 13F filings |publisher=[[Nasdaq, Inc.]] |access-date= 29 March 2019 |df= mdy-all }}</ref><ref name=Yahoo!Funds>{{Cite web |url= https://finance.yahoo.com/quote/AAPL/holders?p=AAPL |title= AAPL Major Holders {{!}} Insider Transactions {{!}} Apple Inc. Stock |website=[[Yahoo! Finance]] |access-date= March 29, 2019 |df= mdy-all }}</ref>. 31 dekabr 2018-ci il tarixinə onun dövriyyədə olan 4,715,280,000 səhmi var idi. Onlar əsasən institusional investorlara və fondlara məxsusdur. 16 ən böyük institusional səhmdar (və 25 milyondan çox səhmi olan səkkiz əlaqəli tanınmış fond) bunlardır:<ref name=Yahoo!Funds /><ref>{{Cite web |url= http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |title= FORM 10-Q |website= shareholder.com |archive-url= https://web.archive.org/web/20180806210713/http://files.shareholder.com/downloads/AAPL/6291892745x0x983100/D4076051-4AFC-4C16-ADD8-D60BE9A5B8D2/_10-Q_Q3_2018_As-Filed_.pdf |archive-date= August 6, 2018 |url-status= dead |access-date= August 6, 2018 |df= mdy-all }}</ref> * {{Percentage|338533988|4715280000|2|pad=yes}} (338,533,988): [[The Vanguard Group]] ** {{Percentage|110521153|4715280000|2|pad=yes}} (110,521,153): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Ümumi Fond Bazarı İndeksi Fondu ** {{Percentage|85435882|4715280000|2|pad=yes}} (85,435,882): [[The Vanguard Group|Vanguard]] 500 İndeksi Fondu ** {{Percentage|43783603|4715280000|2|pad=yes}} (43,783,603): [[The Vanguard Group|Vanguard]] [[İnstitutsionizm|İnstitusional]] İndeks Fondu ** {{Percentage|30726434|4715280000|2|pad=yes}} (30,726,434): [[The Vanguard Group|Vanguard]] Artım İndeksi Fondu * {{Percentage|296598349|4715280000|2|pad=yes}} (296,598,349): [[BlackRock]] ** {{Percentage|30589798|4715280000|2|pad=yes}} (30,589,798): [[iShares|BlackRock iShares Core S&P 500 ETF]] * {{Percentage|249589329|4715280000|2|pad=yes}} (249,589,329): [[Berkshire Hathaway]] * {{Percentage|185419773|4715280000|2|pad=yes}} (185,419,773): [[State Street Corporation]] ** {{Percentage|49752710|4715280000|2|pad=yes}} (49,752,710): [[SPDR S&P 500 Trust ETF]] * {{Percentage|112369787|4715280000|2|pad=yes}} (112,369,787): [[Fidelity Investments|FMR]] MMC ** {{Percentage|33772877|4715280000|2|pad=yes}} (33,772,877): [[Fidelity Investments|Fidelity]] 500 İndeksi Fondu * {{Percentage|59311465|4715280000|2|pad=yes}} (59,311,465): [[Northern Trust]] Corporation * {{Percentage|58414412|4715280000|2|pad=yes}} (58,414,412): [[Geode Capital Management]] MMC * {{Percentage|47548838|4715280000|2|pad=yes}} (47,548,838): [[Norges Bank]] İnvestisiya İdarəetmə daxil edilmişdir * {{Percentage|44444899|4715280000|2|pad=yes}} (44,444,899): [[The Bank of New York Mellon|Bank of New York Mellon Corporation]] * {{Percentage|43431586|4715280000|2|pad=yes}} (43,431,586): [[Invesco|Invesco Ltd.]] ** {{Percentage|37375269|4715280000|2|pad=yes}} (37,375,269): [[Invesco PowerShares|Invesco QQQ Series 1 ETF]] * {{Percentage|39648345|4715280000|2|pad=yes}} (39,648,345): [[Bank of America|Bank of America Corp.]] * {{Percentage|38105167|4715280000|2|pad=yes}} (38,105,167): [[Morgan Stanley]] * {{Percentage|37679873|4715280000|2|pad=yes}} (37,679,873): [[JPMorgan Chase|JP Morgan Chase and Co.]] * {{Percentage|33304696|4715280000|2|pad=yes}} (33,304,696): [[Goldman Sachs Group]] * {{Percentage|27564370|4715280000|2|pad=yes}} (27,564,370): [[T. Rowe Price]] * {{Percentage|25527026|4715280000|2|pad=yes}} (25,527,026): [[Wells Fargo|Wells Fargo & Company]] == Qeydlər == {{Reflist|group=qeyd}} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Biblioqrafiya == {{Refbegin}} * {{cite web|access-date=October 31, 2008 |url=http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |title=Apple Inc Mergers and Acquisitions |publisher=[[Thomson Financial]] |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090511211953/http://www.alacrastore.com/mergers-acquisitions/Apple_Inc-1001101 |archive-date=May 11, 2009 |df= mdy-all }} {{Refend}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|www.apple.com|Apple Inc.}} {{Apple}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] [[Kateqoriya:Şirkət siyahıları]] s6m0hfiecadx9l0lwwemijrx2ft0wii 0 881649 7864812 7863649 2024-11-26T15:07:08Z Sərvanə Fərəcova 253479 7864812 wikitext text/x-wiki '''Mahir Məhəmməd oğlu Allahquliyev''' ([[10 dekabr|11 iyun]] [[1989|1968]], [[Soru|Xanağabulaq]], [[Lerik rayonu|Cəbrayıl rayonu]] – [[31 oktyabr|24 avqust]] [[2020|1993]], [[Füzuli rayonu|Dağtumas, Cəbrayıl rayonu]]) — könüllü döyüşçü, [[İkinci Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] şəhidi.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> [[Mahir Allahquliyev (şəhid)|Allahquliyev Mahir Məhəmməd oğlu]] 1968-ci ildə iyunun 11-də Cəbrayıl rayonunun Xanağabulaq kəndində anadan olub. Anası Cəbrayıl rayonunun Dağtumas kəndindən olan ibtidai sinif müəllimi Rasta Hüseynova,<ref>{{Cite web |last=Rasta müəllim kimdir? |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> atası aşıq Məhəmməd Allahquliyevdir. Mahir 1975-ci ildə Qazanzəmi kənd orta məktəbinə 1-ci sinfə daxil olur. 1985-ci ildə həmin məktəbi bitirib 1 il sonra hərbi xidmətə yollanır. Hərbi xidmətini Stavrapolskidə başa vurduqdan sonra 1988-ci ildə könüllü olaraq özünümüdafiə dəstəsində döyüşlərə qatılır. 1993-cü ilin 12 aprel tarixində ailə həyatı quran Mahir 1993-cü il avqustun 23-də itkin düşür. 1994-cü ildə oğul övladı Sadiq Allahquliyev dünyaya gəlir. 2-ci Qarabağ müharibəsindən sonra rus jurnalisti sosial şəbəkələrdə bəzi materiallar yayımlayır, bununla da Mahir Allahquliyevin erməni gülləsinə tuş gələrək, şəhid olduğu öz təsdiqini tapır.<ref>{{Cite web |date=2023-06-16 |title=Romanov erməniləri ifşa etdi: Bakı məhkəməyə verir |url=https://axar.az/news/kult/755846.html?fbclid=IwAR1rGW8u3uj3DcpNPIpLfYQ2syaHYj-DOgqtYEIv7_DGSv-tdJeGukmR-PQ |access-date=2024-11-25 |website=Axar.Az |language=az}}</ref> [[Fayl:Mahir_Allahquliyev.jpg|thumb|'''Doğum tarixi''' 11 iyun 1968'''Doğum yeri''' Xanağabulaq, Cəbrayıl '''Vəfat tarixi''' 24 avqust 1993 (25 yaşında)'''Vəfat yeri''' Dağtumas, Cəbrayıl '''Dəfn yeri''' məzarsız'''Vətəndaşlığı''' Azərbaycan '''Döyüş''' 1-ci Qarabağ müharibəsi]] Mahir Allahquliyevin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Biləsuvar rayonunun Cəbrayıl şəhərciyində büstü qoyulub. Şəhidin həyat yolu "Hürriyyət", "Cümhuriyyət", "Şərq" qəzetlərində işıqlandırılıb.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Şərq qəzetində |title=DAĞTUMAS:“oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” |url=https://sherg.az/cemiyyet/221722 |access-date=2024-11-25 |website=sherg.az |language=az}}</ref> == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} 4d8rsfa7fdittgydognocw2ejhdtu6t 7864892 7864812 2024-11-26T16:29:48Z Sərvanə Dağtumas 304128 7864892 wikitext text/x-wiki '''Mahir Məhəmməd oğlu Allahquliyev''' ([[10 dekabr|11 iyun]] [[1989|1968]], [[Soru|Xanağabulaq]], [[Lerik rayonu|Cəbrayıl rayonu]] – [[31 oktyabr|24 avqust]] [[2020|1993]], [[Füzuli rayonu|Dağtumas, Cəbrayıl rayonu]]) — könüllü döyüşçü, [[İkinci Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] şəhidi.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> [[Mahir Allahquliyev (şəhid)|Allahquliyev Mahir Məhəmməd oğlu]] 1968-ci ildə iyunun 11-də Cəbrayıl rayonunun Xanağabulaq kəndində anadan olub. Anası Cəbrayıl rayonunun Dağtumas kəndindən olan ibtidai sinif müəllimi Rasta Hüseynova,<ref>{{Cite web |last=Rasta müəllim kimdir? |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> atası aşıq Məhəmməd Allahquliyevdir. Mahir 1975-ci ildə Qazanzəmi kənd orta məktəbinə 1-ci sinfə daxil olur. 1985-ci ildə həmin məktəbi bitirib 1 il sonra hərbi xidmətə yollanır. Hərbi xidmətini Stavrapolskidə başa vurduqdan sonra 1988-ci ildə könüllü olaraq özünümüdafiə dəstəsində döyüşlərə qatılır. 1993-cü ilin 12 aprel tarixində ailə həyatı quran Mahir 1993-cü il avqustun 23-də itkin düşür. 1994-cü ildə oğul övladı Sadiq Allahquliyev dünyaya gəlir. 2-ci Qarabağ müharibəsindən sonra rus jurnalisti sosial şəbəkələrdə bəzi materiallar yayımlayır, bununla da Mahir Allahquliyevin erməni gülləsinə tuş gələrək, şəhid olduğu öz təsdiqini tapır.<ref>{{Cite web |date=2023-06-16 |title=Romanov erməniləri ifşa etdi: Bakı məhkəməyə verir |url=https://axar.az/news/kult/755846.html?fbclid=IwAR1rGW8u3uj3DcpNPIpLfYQ2syaHYj-DOgqtYEIv7_DGSv-tdJeGukmR-PQ |access-date=2024-11-25 |website=Axar.Az |language=az}}</ref> [[Fayl:Mahir_Allahquliyev.jpg|thumb|'''Doğum tarixi''' 11 iyun 1968 '''Doğum yeri''' Xanağabulaq, Cəbrayıl '''Vəfat tarixi''' 24 avqust 1993 (25 yaşında) '''Vəfat yeri''' Dağtumas, Cəbrayıl '''Dəfn yeri''' məzarsız '''Vətəndaşlığı''' Azərbaycan '''Döyüş''' 1-ci Qarabağ müharibəsi]] Mahir Allahquliyevin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Biləsuvar rayonunun Cəbrayıl şəhərciyində büstü qoyulub. Şəhidin həyat yolu "Hürriyyət", "Cümhuriyyət", "Şərq" qəzetlərində işıqlandırılıb.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Şərq qəzetində |title=DAĞTUMAS:“oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” |url=https://sherg.az/cemiyyet/221722 |access-date=2024-11-25 |website=sherg.az |language=az}}</ref> == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} 0utjta569uba6lj8tgyo95xj571jftq 7864893 7864892 2024-11-26T16:31:34Z Sərvanə Dağtumas 304128 7864893 wikitext text/x-wiki '''Mahir Məhəmməd oğlu Allahquliyev''' ([[10 dekabr|11 iyun]] [[1989|1968]], [[Soru|Xanağabulaq]], [[Lerik rayonu|Cəbrayıl rayonu]] – [[31 oktyabr|24 avqust]] [[2020|1993]], [[Füzuli rayonu|Dağtumas, Cəbrayıl rayonu]]) — könüllü döyüşçü, [[İkinci Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] şəhidi.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> [[Mahir Allahquliyev (şəhid)|Allahquliyev Mahir Məhəmməd oğlu]] 1968-ci ildə iyunun 11-də Cəbrayıl rayonunun Xanağabulaq kəndində anadan olub. Anası Cəbrayıl rayonunun Dağtumas kəndindən olan ibtidai sinif müəllimi Rasta Hüseynova,<ref>{{Cite web |last=Rasta müəllim kimdir? |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> atası aşıq Məhəmməd Allahquliyevdir. Mahir 1975-ci ildə Qazanzəmi kənd orta məktəbinə 1-ci sinfə daxil olur. 1985-ci ildə həmin məktəbi bitirib 1 il sonra hərbi xidmətə yollanır. Hərbi xidmətini Stavrapolskidə başa vurduqdan sonra 1988-ci ildə könüllü olaraq özünümüdafiə dəstəsində döyüşlərə qatılır. 1993-cü ilin 12 aprel tarixində ailə həyatı quran Mahir 1993-cü il avqustun 23-də itkin düşür. 1994-cü ildə oğul övladı Sadiq Allahquliyev dünyaya gəlir. 2-ci Qarabağ müharibəsindən sonra rus jurnalisti sosial şəbəkələrdə bəzi materiallar yayımlayır, bununla da Mahir Allahquliyevin erməni gülləsinə tuş gələrək, şəhid olduğu öz təsdiqini tapır.<ref>{{Cite web |date=2023-06-16 |title=Romanov erməniləri ifşa etdi: Bakı məhkəməyə verir |url=https://axar.az/news/kult/755846.html?fbclid=IwAR1rGW8u3uj3DcpNPIpLfYQ2syaHYj-DOgqtYEIv7_DGSv-tdJeGukmR-PQ |access-date=2024-11-25 |website=Axar.Az |language=az}}</ref> [[Fayl:Mahir_Allahquliyev.jpg|thumb|'''Doğum tarixi''' 11 iyun 1968 '''Doğum yeri''' Xanağabulaq, Cəbrayıl '''Vəfat tarixi''' 24 avqust 1993 (25 yaşında) '''Vəfat yeri''' Dağtumas, Cəbrayıl '''Dəfn yeri''' məzarsız '''Vətəndaşlığı''' Azərbaycan '''Döyüş''' 1-ci Qarabağ müharibəsi]] Mahir Allahquliyevin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Biləsuvar rayonunun Cəbrayıl şəhərciyində büstü qoyulub. Şəhidin həyat yolu "Hürriyyət", "Cümhuriyyət", "Şərq" qəzetlərində işıqlandırılıb.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Şərq qəzetində |title=DAĞTUMAS:“oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” |url=https://sherg.az/cemiyyet/221722 |access-date=2024-11-25 |website=sherg.az |language=az}}</ref> == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} me7z41wbvlhraf7wlzn8simow36sa7h 7864894 7864893 2024-11-26T16:34:40Z Sərvanə Dağtumas 304128 7864894 wikitext text/x-wiki '''Mahir Məhəmməd oğlu Allahquliyev''' ([[10 dekabr|11 iyun]] [[1989|1968]], [[Soru|Xanağabulaq]], [[Lerik rayonu|Cəbrayıl rayonu]] – [[31 oktyabr|24 avqust]] [[2020|1993]], [[Füzuli rayonu|Dağtumas, Cəbrayıl rayonu]]) — könüllü döyüşçü, [[İkinci Qarabağ müharibəsi|Birinci Qarabağ müharibəsi]] şəhidi.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> [[Mahir Allahquliyev (şəhid)|Allahquliyev Mahir Məhəmməd oğlu]] 1968-ci ildə iyunun 11-də Cəbrayıl rayonunun Xanağabulaq kəndində anadan olub. Anası Cəbrayıl rayonunun Dağtumas kəndindən olan ibtidai sinif müəllimi Rasta Hüseynova,<ref>{{Cite web |last=Rasta müəllim kimdir? |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref> atası aşıq Məhəmməd Allahquliyevdir. Mahir 1975-ci ildə Qazanzəmi kənd orta məktəbinə 1-ci sinfə daxil olur. 1985-ci ildə həmin məktəbi bitirib 1 il sonra hərbi xidmətə yollanır. Hərbi xidmətini Stavrapolskidə başa vurduqdan sonra 1988-ci ildə könüllü olaraq özünümüdafiə dəstəsində döyüşlərə qatılır. 1993-cü ilin 12 aprel tarixində ailə həyatı quran Mahir 1993-cü il avqustun 23-də itkin düşür. 1994-cü ildə oğul övladı Sadiq Allahquliyev dünyaya gəlir. 2-ci Qarabağ müharibəsindən sonra rus jurnalisti sosial şəbəkələrdə bəzi materiallar yayımlayır, bununla da Mahir Allahquliyevin erməni gülləsinə tuş gələrək, şəhid olduğu öz təsdiqini tapır.<ref>{{Cite web |date=2023-06-16 |title=Romanov erməniləri ifşa etdi: Bakı məhkəməyə verir |url=https://axar.az/news/kult/755846.html?fbclid=IwAR1rGW8u3uj3DcpNPIpLfYQ2syaHYj-DOgqtYEIv7_DGSv-tdJeGukmR-PQ |access-date=2024-11-25 |website=Axar.Az |language=az}}</ref> [[Fayl:Mahir_Allahquliyev.jpg|thumb|'''Doğum tarixi''' 11 iyun 1968 '''Doğum yeri''' Xanağabulaq, Cəbrayıl '''Vəfat tarixi''' 24 avqust 1993 (25 yaşında) '''Vəfat yeri''' Dağtumas, Cəbrayıl '''Dəfn yeri''' məzarsız '''Vətəndaşlığı''' Azərbaycan '''Döyüş''' 1-ci Qarabağ müharibəsi]] Mahir Allahquliyevin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Biləsuvar rayonunun Cəbrayıl şəhərciyində büstü qoyulub. Şəhidin həyat yolu "Hürriyyət", "Cümhuriyyət", "Şərq", "Olaylar" qəzetlərində işıqlandırılıb.<ref>{{Cite web |last= |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” • Cumhuriyyət |url=https://www.cumhuriyyet.net/sonxeber/190052-dagtumas-ogurlanmis-k%C9%99ndin-tarixc%C9%99si-s%C9%99hidin-v%C9%99-s%C9%99hid-anasinin-arasindaki-sarsilmaz-korpu.html |access-date=2024-11-25 |website=Cumhuriyyət |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |last=Şərq qəzetində |title=DAĞTUMAS:“oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” |url=https://sherg.az/cemiyyet/221722 |access-date=2024-11-25 |website=sherg.az |language=az}}</ref><ref>{{Cite web |date=2023-03-17 |title=DAĞTUMAS: “oğurlanmış” kəndin tarixçəsi. Şəhidin və şəhid anasının arasındakı sarsılmaz “körpü” |url=https://olaylar.az/news/sosial/501978 |access-date=2024-11-26 |website=Olaylar.az |language=az}}</ref> == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} ms4977y2tn3bx9sojq00z1e67s07182 0 881651 7864858 7863648 2024-11-26T16:04:37Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864858 wikitext text/x-wiki {{Musiqiçi |adı = Səidə Dadaşova |orijinal adı = |digər adı = |şəkil = Seide dadashova 2024.jpg |fon rəngi = |doğum adı = Dadaşova Səidə Rafael qızı |doğum tarixi = 26 iyul 1979 |ləqəbi = Səidə |fəaliyyəti = Müğənni, aktrisa |janr = Estrada |musiqi aləti = |səs tembri = |fəaliyyət illəri = 1994-cü ildən günümüzədək |albom şirkəti = |əlaqələri = [[Elmira Rəhimova]], [[Yaşar Səfərov]] |anası = Sədaqət Dadaşova |atası = [[Rafael Dadaşov]] |milliyyəti = [[azərbaycanlı]] |təhsili = Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbi |üzvlüyü = |mükafatları = Qızıl Açar Müsabiqəsi(1996) Gülüstan Sarayında "Qran-Pri" |boyu = |imzası = |YouTube hesabı = [http://www.youtube.com/@seide.dadashova] |vikianbar = }} '''Səidə Rafael qızı Dadaşova''' (26.07.1979) — Azərbaycan Respublikasının incəsənət xadimi, müxtəlif incəsənət müsabiqələrinin qalibi və laureatı. == Həyatı və karyerası == Səidə Dadaşova 27 iyul 1979-cu ildə Bakı şəhərində anadan olub. 3 övladdırlar və Səidə xanım ailənin sonbeşiyidir. Orta təhsilini [[Bakı şəhəri]] 5 nömrəli tam orta məktəbində almış, daha sonra [[Bakı şəhəri]] Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin "[[fortepiano]]" sinfini bitirmişdir. Səidə Dadaşovanın musiqi karyerası 1994-cü ildə başlandı. 1994–1998-ci illərdə Fikrət Əmirov adına Mahnı və Rəqs Ansamblının solisti kimi fəaliyyət göstərmiş və bu illərdən etibarən böyük səhnəyə addımladı. Müəllimləri Azərbaycan Respublikasının xalq artisti [[Elmira Rəhimova]] və [[Azərbaycan SSR əməkdar artisti]] [[Yaşar Səfərov]] olub. 1996-cı ildə hələ yeniyetmə olarkən, 17 yaşında o, [[Azərbaycan Dövlət Televiziyası]]nda keçirilən "Qızıl Açar" müsabiqəsində iştirak etmiş və bədii şuranın qərarı ilə qalib seçilmişdir. Fəaliyyətinin sonrakı illərində, Novruz Aslan kimi tanınan millət vəkili [[Novruzəli Aslanov]]un təşəbbüsü ilə sözləri atası, mərhum xalq artisti [[Rafael Dadaşov]]un, musiqisi elə [[Novruzəli Aslanov]]a məxsus olan 10 mahnı ifa etmişdir. === 2000-ci illərdə === İlk kaset albomu olan "Səni Necə Tapım" isə 2000-ci ildə "Şahin-R" studiyasında səsləndirilmişdir. Faəliyyətinin növbəti illərində də silsilə mahnılar ifa etmiş, onlardan bəziləri dövrünün hitinə çevrilmiş, səs salmış və beləcə sənətçiyə daha da populyarılq gətirmişdir. Dövlət [[Gülüstan Sarayı]]nda təşkil edilən incəsənət "Qran-Pri" mükafatının laureatı olmaqla bərabər müxtəlif uğurlara da imza atmışdır. Dəfələrlə dövlət və özəl təşkilatlardan diplom mükafatları ilə təltif edilmişdir. Hazırda da rəsmi dövlət tədbirlərində incəsənət fəaliyyətini davam etdirir və müxtəlif tədbirlərdə çıxışlar edir. === 2010–2020-ci illərdə === 2017-ci ildə Xalq TV-nin təşkil etdiyi "Xalq TV-nin Dostu" mükafatına layiq görülüb. N saylı Hərbi Hissənin ictimai-siyasi həyatında fəal iştirakına görə Fəxri Fərman ilə təltif olunmuşdur. Faytonçu Nazim, Fərhad Mehrəliyev, Ramil Sədalı və s. müğənnilər ilə duetləri mövcuddur. Ənənəvi üsulla yanaşı sosial medianın inkişafı fonunda sənətçi hazırda sosial şəbəkələrdə də olduqca fəaldır və yeni parçalarını [[YouTube]], [[Spotify]] kimi onlayn platformalar üzərindən yayımlayır. == Ailəsi == Azərbaycan sənət dünyasında adını qızıl hərflərlə yazdıran ailələrdən, soylardan biri də Dadaşovlardır. Səidə xanım bu ailənin ən gənc nümayəndələrindən biridir. Belə ki, onun atası Azərbaycanın görkəmli teatr və kino aktyoru, [[Akademik Milli Dram Teatrı]]nın aparıcı səhnə ustası, [[Azərbaycan Respublikası]]nın xalq artisti (2006) və "Şöhrət" ordeni laureatlı (2019) mərhum [[Rafael Dadaşov]]dur. Ata xətti ilə babası [[Azərbaycan]] teatr və kino aktyoru, [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1974), Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı (1986) olmuş mərhum [[Məlik Dadaşov]]dur. Nənəsi isə, [[Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı]]nın aparıcı aktrisası olmuş, [[Azərbaycan SSR xalq artisti]] (1982) və "Şöhrət" ordeni laureatlı (1996) [[Sofiya Hüseynova]]dır. Anası isə məşhur [[Sevil vokal-instrumental ansamblı]]nın ilk solistlərindən olmuş aktrisa Sədaqət Dadaşovadır. Xalası [[Azərbaycan Respublikasının xalq artisti]] [[Brilliant Dadaşova]]dır.<ref>{{Cite web |title=Dadaşovlar ailəsi |url=https://bizim.media/az/magazin/181420/ |url-status=dead }}</ref> Səidə xanımın hər iki babası — Süleyman və Məlik Dadaşovlar həm də qardaşdır. Ana xətti ilə nənəsi Qızxanım Həsən qızı Dadaşova ölkəmizin ilk qadın [[qarmon]] ustalarından olmuşdur.<ref>{{Cite web |title=Qızxanım Dadaşova |url=https://qarmon.az/az/azerbaycan-qarmonu/ifacilar/heyat-ve-yaradiciliq/74 |url-status=dead }}</ref> Səidə Dadaşova ailəlidir və bir oğlu var.<ref>{{Cite web |title=Səidə Dadaşovanın ailəsi |url=https://www.sonxeber.az/11555/seide-her-kesden-gizlediyi-ovladini-uze-cixartdi-video |url-status=dead }}</ref> == Albomları == [[Fayl:Seide seni nece tapim.jpg|700px|thumb|Albomun ön və arxa fonu, 2000-ci il]] {| class="wikitable" |+ !Tarix !Ad |- |2000 |Səni necə tapım?!…(Novruz Aslanın mahnıları) |} == Klipləri == {| class="wikitable" |+ !Say !Ad |- |01 |Səni necə tapım?! |- |02 |Gecələri |- |03 |Dağlar oğlu |- |04 |Sarı köynək |- |05 |Darıxdım |- |06 |Qədəh |- |07 |Zalım |- |08 |Ömrüm günüm |- |09 |Sonuna Kadar ft. Xəzər Süleymani |- |10 |Əlvida və Nida |- |11 |Neylərsən |- |12 |Məsti xumar |- |13 |Xdojnik |- |14 |Alo-Alo |- |15 |Gəl |- |16 |Azəri Xanımlar |- |17 |Qırmızı Alma |- |18 |Ağ qadın |- |19 |Darıxdım |- |20 |Tək səni… |- |21 |Onsuz dəli |- |22 |Dəli kimiyəm |- |23 |Hələ gec deyil ft. Faytonçu Nazim (2003) |- |24 |O mən idim ft. Fərhad Mehrəliyev (2013) |- |25 |Kaş səni görməyəydim ft. Ramil Sədalı (2018) |- |26 |Şənlik nəğməsi |- |27 |Yadigar sənə qala |- |28 |Getmə-Getmə |- |29 |Mən istərəm |} == Filmoqrafiya == * [[Qonşular (film, 2006)]] teleserialı — Səidə (Münasibətin həyat yoldaşı) rolunda == Sosial media hesabları == * Rəsmi YouTube kanalı — [http://www.youtube.com/@seide.dadashova] * Rəsmi İnstagram hesabı — [http://www.instagram.com/saida_dadashova_rafael] * Rəsmi Tiktok səhifəsi — [https://www.tiktok.com/@saidadadashovarafael] * Rəsmi Facebook profili — [http://www.facebook.com/saida.dadasova] == İstinadlar == {{İstinad stili}} {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.youtube.com/watch?v=dgSb-RLemDI Səidə Dadaşova – "Gecələri"]. Youtube.com ("Gecələri" mahnısına 2023-cü ildə çəkilən videoklip) {{Xarici istinadlar}} [[Kateqoriya:Azərbaycanın qadın müğənniləri]] [[Kateqoriya:Azərbaycanda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Bakıda doğulanlar]] [[Kateqoriya:Azərbaycan incəsənəti]] [[Kateqoriya:Yaşayan insanlar]] lmrukltj93lkgek5g10bh8x6ks024p9 0 881653 7864682 7863319 2024-11-26T12:52:23Z NarminSafarova94 294291 7864682 wikitext text/x-wiki '''Kanserogenlər''' ({{lang-la|cancer}}, {{lang-grc|γεννάω}} sözlərindən götürülmüş doğuş və xərçəng mənalarını verir) insan və ya heyvan [[orqanizm]]inə təsir edərək bədxassəli şişlərin yaranma ehtimalını artıran [[ətraf mühit]] amilləridir. Bu amillər kimyəvi, fiziki (ionlaşdırıcı şüalanma, ultrabənövşəyi şüalar), bəzən də bioloji (onkogen viruslar, bəzi [[bakteriyalar]]) xarakterli ola bilirlər. Onkoloqlar təsdiqləmişdirlər ki, insanda rast gəlinən xərçəng formalarının 80-90%-i belə amillərin təsiri {{sfn|Черенков|2010|с=21}} nəticəsində əmələ gəlirlər. [[Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı]]nın mütəxəssisləri kanserogenlərin fiziki və ya kimyəvi xassələrinə görə, [[gen]]etik aparatın somatik hüceyrələrinə nəzarəti həyata keçirən hissələrində dəyişikliklərə və zədələnmələrə səbəb ola bilən maddələrin olduğunu müəyyən etmişdirlər.{{sfn|Черенков|2010|с=21}} == Təsnifatı == [[Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı]]nın Xərçəng üzrə Beynəlxalq Tədqiqat Agentliyi kanserogen xüsusiyyətlərinə görə maddələri dörd qrupa ayırd etmişdirlər:<ref>{{cite web |url=https://monographs.iarc.fr/agents-classified-by-the-iarc/ |title=Agents Classified by the IARC Monographs |subtitle=Volumes 1–123 |date=2018-11-09 |website=International Agency for Research on Cancer |accessdate=2019-01-26 |lang=en |deadlink=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190906143757/https://monographs.iarc.fr/agents-classified-by-the-iarc/ |archivedate=2019-09-06 }}</ref> # [[İnsan]] üçün kanserogenlər, 120 belə maddə müəyyən edilmişdir. # Kanserogen olduğu ehtimal olunanlar. Bu maddələrin sayı 82 və 311 arasında dəyişir. # [[İnsan]]lar üçün kanserogen hesab edilməyənlər. Belə maddələrin sayı isə 499-dur. Beynəlxalq Xərçəng Araşdırmaları Agentliyi Kaprolaktam adlanan maddəni kanserogenliyi sübuta yetirilməyən yeganə maddə olduğunu qeyd etmişdir.<ref name="Водовозов">''Водовозов, Алексей Валерьевич|Алексей Водовозов.'' {{youtube|JUl1c4k2OJ8|Что опаснее: сигарета или колбаса? Лекция|start=0:40}}</ref> 2019-cu ilə qədər maddələr 4 qrupda təsnif olunmuşdurlar. Lakin, sonradan kanserogen olmayan maddələr qrupu siyahıdan çıxarıldı və Kaprolaktam 3-cü qrupa aid edildi. == Kimyəvi kanserogenlər == Kimyəvi kanserogenlər arasında ən çox yayılanlar aşağıdakılardır: * [[Nitratlar]] və [[nitritlər]]. [[Nitritlər]] bədənə qida ilə daxil olur (onlar dənli bitkilərdə, tərəvəzlərdə və [[ət]] məhsullarında olur). Bədənə daxil olan nitratların əsas mənbəyi azot gübrələrindən həddindən artıq istifadə edilərək yetişdirilən tərəvəzlərdir. Qidaların saxlanılması zamanı və ya birbaşa həzm sistemində bəzi nitratlar nitritlərə çevrilirlər. Mədəyə daxil olduqdan sonra [[nitritlər]] [[mədə]] şirəsinin təsiri altında nitrozaminlərə, yəni uzun müddət kanserogen təsir göstərən maddələrə çevrilə bilirlər.<ref>{{cite web|url=http://prodobavki.com/modules.php?name=articles&article_id=95|title=Нитраты и Нитриты — что это?|publisher=// Сайт ''prodobavki.com''|accessdate=2015-02-13|archive-date=2015-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20150213170423/http://prodobavki.com/modules.php?name=articles&article_id=95|}}</ref><ref>{{статья|автор=Галачиев С. М., Макоева Л. М., Джиоев Ф. К., Хаева Л. Х.&nbsp;|заглавие=Возможности эндогенного образования нитрозаминов в желудочном соке ''in vitro''|ссылка=http://www.ssc.smr.ru/media/journals/izvestia/2011/2011_1_1678_1680.pdf|издание=Известия Самарского научн. центра РАН|том=13, № 1 (7)|год=2011|страницы=1678—1680|archivedate=2015-02-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150213170411/http://www.ssc.smr.ru/media/journals/izvestia/2011/2011_1_1678_1680.pdf}}</ref> * Qida əlavələri. Bəzi qida əlavələri (məsələn: E123-Amaranth, E121-Citrus red 2) sübut olunmuş kanserogendir və bir çox ölkələrdə, o cümlədən [[Rusiya]]da qanunla qadağandır. * Polisiklik aromatik karbohidrogenlər və onların törəmələri məişət tullantılarının yanması, [[neft məhsulları]] və kömürün natamam yanması zamanı əmələ gəlir. Avtomobillərin hərəkəti zamanı yaranan qazlarda, tütün tüstüsünün tərkibində də bu qazlara rast gəlmək olur. Bu maddələrin arasında benzoldan yüzlərlə dəfə təhlükəli olan, həddindən artıq kanserogen maddələr vardır. Siqaret istifadəsi, bitki yağlarının, [[salo]]nun qızdırılması zamanı da bu maddələr əmələ gəlir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Polycyclic aromatic hydrocarbons</ref> * Benzpiren – qidaları qızartma, hisə vermə, siqaret çəkmə zamanı əmələ gələn maddələrdir. [[Tütünçəkmə]] zamanı da əmələ gələn tüstünün tərkibində bu maddələrin çoxuna rast gəlinir. Həmçinin piroliz məhsulları kömür qatranında və bəzi digər üzvi məhsullarda da vardır.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Бензоапирен</ref> * [[Peroksidlər]] - piylərin çürüməsi zamanı,<ref>name=https://docs.cntd.ru_Карциногенное воздействие пероксидов на мелких животных и человека</ref> bitki yağlarını güclü qızardanda, həmçinin bəzi üzvi maddələrin və suyun (hidrogen peroksid) radiolizi zamanı əmələ gəlir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Peroxides</ref> * Aflatoksinlər ölümcül mikotoksinlərdir (poliketidlərin alt sinfi). Bu toksinləri kif göbələkləri - Aspergillus (Aspergillus) cinsinin bir neçə növünün mikromisetləri, xüsusən də Aspergillus flavus (aflatoksinlərin adı buradan gəlir) və Aspergillus parasiticus tərəfindən istehsal olunur. Bütün bioloji yolla istehsal olunan zəhərlər arasında aflatoksinlər bu günə qədər aşkar edilmiş ən güclü hepatokarsinogenlərdir.<ref name="ReferenceA">{{книга|автор=Куценко С. А.&nbsp;|заглавие=Основы токсикологии|место=СПб.|издательство=Фолиант|год=2004|страниц=720|isbn=5-93929-092-2}}</ref> * Dioksinlər məişət tullantılarının yanması zamanı əmələ gələn xlor üzvi birləşmələrdir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Dioxins</ref> * [[Vinilxlorid]] son dərəcə tez alışan və partlayıcı bir maddədir. Onun yanması zamanı zəhərli maddələr meydana gəlir. [[İnsan]] orqanizminə kanserogen, mutagen və teratogen təsirlər göstərir.<ref name="ReferenceA"/><ref>{{cite web |url = http://chemanalytica.com/book/novyy_spravochnik_khimika_i_tekhnologa/11_radioaktivnye_veshchestva_vrednye_veshchestva_gigienicheskie_normativy/5172 |title = Хлорпроизводные непредельных алифатических углеводородов |work = Новый справочник химика и технолога. Радиоактивные вещества. Вредные вещества. Гигиенические нормативы |publisher = ChemAnalitica.com |accessdate = 2009-11-05 |archive-date = 2012-06-04 |archive-url = https://web.archive.org/web/20120604115039/http://chemanalytica.com/book/novyy_spravochnik_khimika_i_tekhnologa/11_radioaktivnye_veshchestva_vrednye_veshchestva_gigienicheskie_normativy/5172 |deadlink = no }}</ref> * [[Benzol]] zəhərli və kanserogen maddədir. Benzol buxarları bütöv dəriyə nüfuz edə bilir. İnsan orqanizmi uzun müddət aşağı konsentrasiyalarda benzolun təsirinə məruz qalanda çox ciddi nəticələr verir. Bu zaman xroniki benzol zəhərlənməsi leykemiya (qan xərçəngi) və anemiyaya (qanda hemoglobin çatışmazlığı) səbəb olur.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Воздействие паров бензола на организм людей</ref> * [[Formaldehid]] zəhərlidir və [[mərkəzi sinir sistemi]]nə güclü mənfi təsir göstərir. Formaldehid GN 1.1.725-98 kanserogen maddələrin siyahısında "ehtimal ki, insanlar üçün kanserogendir" bölməsinə daxil edilmişdir.<ref>[http://www.tehbez.ru/Docum/DocumShow_DocumID_581.html «Перечень веществ, продуктов, производственных процессов, бытовых и природных факторов, канцерогенных для человека»] {{Wayback|url=http://www.tehbez.ru/Docum/DocumShow_DocumID_581.html |date=20111016221942 }}, Приложение 2 к нормативам ГН 1.1.725-98 от 23 декабря 1998 г. № 32]</ref><ref> Bu maddənin heyvanlar üçün kanserogenliyi isə sübut edilmişdir.</ref><ref>{{Cite web |url=http://rpn.tula.ru/monitoring/4.html |title=Территориальное управление Роспотребнадзора по Тульской области |access-date=2010-12-16 |archive-date=2012-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120111144747/http://rpn.tula.ru/monitoring/4.html |deadlink=no }}</ref> * [[Kadmium]] kumulyativ zəhərdir (orqanizmdə sağlamlıq üçün təhlükəli miqdarda toplana bilər).<ref>{{cite web|url=http://www.interfax.ru/society/news.asp?id=139820|title=McDonald’s отзывает 12 млн стаканов из-за примесей кадмия|date=2010-06-04|publisher=Интерфакс|accessdate=2010-06-04|archive-date=2010-06-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608231957/http://www.interfax.ru/society/news.asp?id=139820|deadlink=no}}</ref> Bir çox kadmium <ref>name=www.safework.ru_Влияние кадмия на организм человека</ref> birləşmələri zəhərli hesab edilirlər.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Кадмий</ref> * [[Arsen]] zəhərli və kanserogen maddədir.<ref name="ReferenceA"/> Bütün qeyri-üzvi arsen birləşmələri də zəhərlidirlər (arsenobetain istisna olmaqla).<ref>name=https://docs.cntd.ru_Карциногенное воздействие мышьяка на живые организмы</ref> * Altıvalentli [[xrom]] inhalyasiya zamanı kanserogen təsir göstərir.<ref name=book>«There is ''sufficient evidence'' in humans for the carcinogenicity of chromium[VI] compounds as encountered in the chromate production, chromate pigment production and chromium plating industries» // {{статья |заглавие = Volume 49: Chromium, Nickel, and Welding |ссылка = http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol49/volume49.pdf |год = 5 ноября 1999 |isbn = 92-832-1249-5 |издательство = Международное агентство по изучению рака|International Agency for Research on Cancer |место = Lyon |deadlink = да |archiveurl = https://web.archive.org/web/20081224153750/http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol49/volume49.pdf |archivedate = 2008-12-24 }}</ref> * [[Nikel]] və bir çox nikel birləşmələri zəhərli, kanserogen, allergen, [[mutagenlər]] və ümumi toksikliyə malikdirlər.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Никель</ref> * Asbest kanserogenlər arasında xüsusi bir yer tutur. Onu, bir qayda olaraq, kimyəvi cəhətdən aktiv maddə olan kimyəvi kanserogen kimi təsnif etmək çətindir.<ref name="ReferenceA"/> Asbestin kanserogenliyi, əksinə, canlı orqanizmin bu maddənin mikroskopik, kimyəvi cəhətdən son dərəcə təsirsiz hissəciklərindən xilas ola bilməməsi ilə ifadə edilir. == Kimyəvi kanserogenlərin təsir mexanizmi == Kimyəvi kanserogenlərin əksəriyyəti [[üzvi maddələr]]dir. Çox az sayda [[qeyri-üzvi birləşmə]]lər bu qabiliyyətə malik olurlar. Millerin fikrincə, bütün kanserogenlər, bu və ya digər dərəcədə, nuklein turşularının [[azot əsasları]]nın nukleofil qrupları ilə, xüsusən də DNT ilə asanlıqla qarşılıqlı əlaqədə olan və onlarla güclü kovalent bağlar yaradan elektrofillərdir.<ref>{{книга|автор=Miller E. C.|заглавие=Some current perspectives on chemical carcinogenesis in human and experimental animals: presidential adress. |серия=1978|страницы=p. 1479— 1496}}</ref> Kanserogenlərin mənfi təsirləri nuklein turşusunun kimyəvi modifikasiyasında özünü göstərir. Belə bir modifikasiyanın nəticələri düzgün transkripsiya və DNT replikasiyası proseslərinin qeyri-mümkünlüyündə özünü göstərir. Bunun səbəbi ona kovalent olaraq bağlanmış DNT əlavələrinin meydana gəlməsidir. Məsələn, nukleotidləri kanserogenlə əlaqəli olan, dəyişdirilmiş DNT-nin replikasiyası zamanı DNT polimeraza tərəfindən səhv oxuna bilir və nəticədə [[mutasiya]]lar baş verir. Genomda çoxlu sayda [[mutasiya]]ların toplanması, normal hüceyrənin kanserogenezin əsasını təşkil edən şiş hüceyrəsinə çevrilməsinə gətirib çıxarır. Kimyəvi kanserogenləri iki böyük qrupa bölmək olar: * Genotoksiklər * Qeyri-genotoksiklər Genotoksik kanserogenlər kimyəvi birləşmələrdir, DNT komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqda hüceyrə genomunun zədələnməsinə və mutasiyaya səbəb olurlar. [[Mutasiya]]lar, öz növbəsində, hüceyrə transformasiya proseslərinə, yəni şiş [[hüceyrə]]lərinin meydana gəlməsinə səbəb olurlar. Qeyri-genotoksik kanserogenlər yalnız yüksək konsentrasiyalarda, çox uzun və demək olar ki, davamlı məruz qalma ilə genomun zədələnməsinə səbəb ola bilən kimyəvi maddələrdir. Onlar nəzarətsiz hüceyrə proliferasiyasına səbəb olur, apoptozu maneə törədir və hüceyrələr arasında qarşılıqlı əlaqəni pozurlar (hüceyrə yapışması). Qeyri-genotoksik kanserogenlərin əksəriyyəti kanserogenezin təşviqatçılarıdır, məsələn: orqanik xlor pestisidləri, hormonlar, lifli materiallar, asbest və s. Fəaliyyət üsuluna görə genotoksik kanserogenlər aşağıdakı növlərə bölünürlər: * Birbaşa - DNT ilə birbaşa kovalent əlaqələr əmələ gətirən yüksək reaktivliyə malik maddələr (bunlar alkilləşdirici və asetilləşdirici maddələrdir - N-nitrozil alkil karbamid (NAM), epoksidlər (xüsusilə PAH), etilenimin və onun törəmələri, xloretilamin və s.). * Dolayı - DNT-nin nukleofil qrupları (PAH və onların törəmələri) ilə qarşılıqlı əlaqədə ola bilən, yüksək aktivlikdə elektrofilik metabolitlərin əmələ gəlməsi ilə baş verən, yalnız fermentativ aktivləşmədən sonra DNT ilə kovalent əlaqələr yaradan az aktiv maddələrdir. <gallery widths="180px" heights="120px" perrow="4" caption="Kimyəvi kanserogenlər" Fayl: (–)-Aflatoxin B1 Structural Formulae V.1.svg| Aflatoksin B1 — güclü hepatokarsinogen və ölümcül mikotoksindir <ref>{{cite pmid|19850059}}</ref> Fayl:Benzol.svg| Benzol güclü kanserogendir, aşkar miyelotoksik təsirə malikdir (sümük iliyinə təsir edir). Aplastik anemiya, leykemiya və hematopoez sisteminin digər xəstəliklərinə (hematopoez) səbəb olur<ref>Kasper, Dennis L.''et al.'' (2004) ''Harrison’s Principles of Internal Medicine'', 16th ed., McGraw-Hill Professional, p. 618, ISBN 0071402357.</ref><ref name="Smith 2010 133–48">{{статья |заглавие=Advances in understanding benzene health effects and susceptibility |издание=Ann Rev Pub Health |том=31 |страницы=133–48 |doi=10.1146/annurev.publhealth.012809.103646 |язык=en |тип=journal |автор=Smith, Martyn T. |год=2010}}</ref> Fayl:3-Me-cholanthrene chemical structure.svg| Metilxolantren güclü kanserogendir, insan orqanizmində xolesterin mübadiləsinin pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Prostatın adenokarsinomasına səbəb olur. Fayl:Ethylen Oxide Structural Formula V2.svg|Etilen oksidi DNT molekulunun nukleofil qruplarına güclü alkilləşdirici təsir göstərir və mutasiyaya səbəb olur. Fayl:Vinyl-chloride-2D.png|Vinil xlorid zəhərli və kanserogen bir maddədir. Qaraciyərə (angiosarkomaya səbəb olur), ağciyərlərə, mərkəzi sinir sisteminə, hematopoetik sistemə və immun sisteminə təsir göstərir. Fayl:NDMA2.svg|Dimetilnitrosamin mədə xərçənginə, hepatoselüler karsinomaya <ref>name=https://docs.cntd.ru_Диметилнитрозамин</ref> və qaraciyərin zədələnməsinə səbəb olan, yüksək zəhərli (bütün məməlilər üçün) və ən çox yayılmış nitrozaminlərdən biridir. Fayl:2,3,7,8-tetrachlorodibenzo(b,e)(1,4)dioxine 200.svg|2,3,7,8-Tetraxloridbenzodioxin antropogen mənşəli, zəhərli birləşmələrdən biridir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Диоксины</ref> Güclü kanserogenliyə, mutagenə, teratogenliyə malikdir. Hematopoetik, endokrin, reproduktiv sistemin və immunosupressantların fəaliyyətini azaldır. Qaraciyərin, qanın və döşün bədxassəli yenitörəmələrinə səbəb olur. Fayl:Ethanol-2D-skeletal.svg|Etanol və ya etil spirti kanserogen və mutagen xüsusiyyətlərə malikdir (yüksək konsentrasiyalarda).<ref>name=https://docs.cntd.ru_Ethanol</ref> Narkotik maddə hesab edilir və mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini pozur. Tərkibində yüksək konsentrasiyalarda etanol olan spirtin xroniki istifadəsi mədə-bağırsaq traktının, qan sisteminin, sinir sisteminin və beynin bədxassəli xəstəlikləri riskini artırır. </gallery> == Fiziki kanserogenlər == Ən məşhur fiziki kanserogen ionlaşdırıcı radiasiya (α, β, γ radiasiya, rentgen şüaları, neytron şüaları, proton radiasiyası, klaster radioaktivliyi, ion axını, parçalanma fraqmentləri) hesab olunur. Lakin bu şüalardan xərçəngin müalicəsində də istifadə olunur. [[Ultrabənövşəyi şüalanma]] dəri tərəfindən tamamilə udulur və buna görə də yalnız dəri xərçənginə (melanoma daxil olmaqla) və bəzi bədxassəli göz şişlərinə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, bədənə sərbəst nüfuz edən ionlaşdırıcı şüalanma bədənin istənilən toxuma və orqanlarının radiogen şişlərinə (yüksək həssaslığa görə hematopoetik), sümük toxumasının bədxassəli yenitörəmələrinə, osteogen sarkomaya və Yuing sarkomasına səbəb ola bilir. [[Sümük]] [[toxuma]]sının bədxassəli yenitörəmələri kimyəvi cəhətdən kalsiuma bənzəyən, stronsium-90 və radium-226 kimi bir sıra qələvi torpaq metallarına aid olan radionuklidlərdən əmələ gəlirlər. İonlaşdırıcı radiasiyaya məruz qalma demək olar ki, bütün növ bədxassəli neoplazmalara səbəb olur. Bu cür istisnalara misal olaraq viruslar, prostat vəzi xərçəngi, uşaqlıq boynu xərçəngi, limfositar leykemiya səbəb olduğu limfoqranulomatoz və digər limfomaları göstərmək olar. Bəzi şişlər osteosarkoma kimi əsasən radiogen etiologiyaya malikdir. == Bioloji kanserogenlər == Kanserogenezdə bioloji faktorların rolu kimyəvi və fiziki amillərin rolu qədər böyük olmasa da, bəzi bədxassəli şişlərin yaranmasına səbəb olurlar.{{sfn|Черенков|2010|с=22}} Beləliklə, Asiya və Afrikada ilkin [[hepatosellular xərçəng]]i hallarının 25% -ə qədəri hepatit B virusu ilə yoluxma ilə əlaqədardır. Hər il təxminən 300.000 uşaqlıq boynu xərçəngi və penis xərçənginin əhəmiyyətli bir hissəsi cinsi yolla ötürülən papillomaviruslarla əlaqələndirilir. Hodgkin lenfoma hallarının təxminən 30-50% -i Epstein-Barr virusu ilə insan orqanizminə daxil olur.<ref>{{книга|автор=Gandhi M. K., Tellam J. T., Khanna R. |часть=Epstein-Barr virus-associated Hodgkin's lymphoma|ссылка часть=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2141.2004.04902.x/pdf|заглавие=''British Journal of Haematology'', 2004, '''125''' (3)}} — P. 267—281. — {{DOI|10.1111/j.1365-2141.2004.04902.x}}. — </ref> 1990-cı illərdə mədə xərçənginin əksər növlərinin Helikobakter pulori bakteriyası ilə yoluxma nəticəsində əmələ gəldiyi irəli sürülmüşdür. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{книга|автор=Черенков В. Г.&nbsp;|заглавие=Клиническая онкология. 3-е изд|место=М.|издательство=Медицинская книга|год=2010|страниц=434|isbn=978-5-91894-002-0|ref=Черенков}} == Keçidlər == * [http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=EXP;n=330913 ГН 1.1.725-98 «Перечень веществ, продуктов, производственных процессов, бытовых и природных факторов, канцерогенных для человека»] (утратил силу с 28.06.2008) * [http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=LAW;n=77176 СанПиН 1.2.2353-08 «Канцерогенные факторы и основные требования к профилактике канцерогенной опасности»] {{Wayback|url=http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=LAW;n=77176 |date=20080602105642 }} (вступил в действие с 28.06.2008) [[Kateqoriya:Kanserojenlər]] [[Kateqoriya:Onkologiya]] ej7mphclq45qttmfsno2peh9z1lt4yy 7864855 7864682 2024-11-26T16:03:14Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864855 wikitext text/x-wiki '''Kanserogenlər''' ({{lang-la|cancer}}, {{lang-grc|γεννάω}} sözlərindən götürülmüş doğuş və xərçəng mənalarını verir) insan və ya heyvan [[orqanizm]]inə təsir edərək bədxassəli şişlərin yaranma ehtimalını artıran [[ətraf mühit]] amilləridir. Bu amillər kimyəvi, fiziki (ionlaşdırıcı şüalanma, ultrabənövşəyi şüalar), bəzən də bioloji (onkogen viruslar, bəzi [[bakteriyalar]]) xarakterli ola bilirlər. Onkoloqlar təsdiqləmişdirlər ki, insanda rast gəlinən xərçəng formalarının 80–90%-i belə amillərin təsiri {{sfn|Черенков|2010|с=21}} nəticəsində əmələ gəlirlər. [[Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı]]nın mütəxəssisləri kanserogenlərin fiziki və ya kimyəvi xassələrinə görə, [[gen]]etik aparatın somatik hüceyrələrinə nəzarəti həyata keçirən hissələrində dəyişikliklərə və zədələnmələrə səbəb ola bilən maddələrin olduğunu müəyyən etmişdirlər.{{sfn|Черенков|2010|с=21}} == Təsnifatı == [[Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı]]nın Xərçəng üzrə Beynəlxalq Tədqiqat Agentliyi kanserogen xüsusiyyətlərinə görə maddələri dörd qrupa ayırd etmişdirlər:<ref>{{cite web |url=https://monographs.iarc.fr/agents-classified-by-the-iarc/ |title=Agents Classified by the IARC Monographs |subtitle=Volumes 1–123 |date=2018-11-09 |website=International Agency for Research on Cancer |accessdate=2019-01-26 |lang=en |deadlink=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190906143757/https://monographs.iarc.fr/agents-classified-by-the-iarc/ |archivedate=2019-09-06 }}</ref> # [[İnsan]] üçün kanserogenlər, 120 belə maddə müəyyən edilmişdir. # Kanserogen olduğu ehtimal olunanlar. Bu maddələrin sayı 82 və 311 arasında dəyişir. # [[İnsan]]lar üçün kanserogen hesab edilməyənlər. Belə maddələrin sayı isə 499-dur. Beynəlxalq Xərçəng Araşdırmaları Agentliyi Kaprolaktam adlanan maddəni kanserogenliyi sübuta yetirilməyən yeganə maddə olduğunu qeyd etmişdir.<ref name="Водовозов">''Водовозов, Алексей Валерьевич|Алексей Водовозов.'' {{youtube|JUl1c4k2OJ8|Что опаснее: сигарета или колбаса? Лекция|start=0:40}}</ref> 2019-cu ilə qədər maddələr 4 qrupda təsnif olunmuşdurlar. Lakin, sonradan kanserogen olmayan maddələr qrupu siyahıdan çıxarıldı və Kaprolaktam 3-cü qrupa aid edildi. == Kimyəvi kanserogenlər == Kimyəvi kanserogenlər arasında ən çox yayılanlar aşağıdakılardır: * [[Nitratlar]] və [[nitritlər]]. [[Nitritlər]] bədənə qida ilə daxil olur (onlar dənli bitkilərdə, tərəvəzlərdə və [[ət]] məhsullarında olur). Bədənə daxil olan nitratların əsas mənbəyi azot gübrələrindən həddindən artıq istifadə edilərək yetişdirilən tərəvəzlərdir. Qidaların saxlanılması zamanı və ya birbaşa həzm sistemində bəzi nitratlar nitritlərə çevrilirlər. Mədəyə daxil olduqdan sonra [[nitritlər]] [[mədə]] şirəsinin təsiri altında nitrozaminlərə, yəni uzun müddət kanserogen təsir göstərən maddələrə çevrilə bilirlər.<ref>{{cite web|url=http://prodobavki.com/modules.php?name=articles&article_id=95|title=Нитраты и Нитриты — что это?|publisher=// Сайт ''prodobavki.com''|accessdate=2015-02-13|archive-date=2015-02-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20150213170423/http://prodobavki.com/modules.php?name=articles&article_id=95|}}</ref><ref>{{статья|автор=Галачиев С. М., Макоева Л. М., Джиоев Ф. К., Хаева Л. Х.&nbsp;|заглавие=Возможности эндогенного образования нитрозаминов в желудочном соке ''in vitro''|ссылка=http://www.ssc.smr.ru/media/journals/izvestia/2011/2011_1_1678_1680.pdf|издание=Известия Самарского научн. центра РАН|том=13, № 1 (7)|год=2011|страницы=1678—1680|archivedate=2015-02-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150213170411/http://www.ssc.smr.ru/media/journals/izvestia/2011/2011_1_1678_1680.pdf}}</ref> * Qida əlavələri. Bəzi qida əlavələri (məsələn: E123-Amaranth, E121-Citrus red 2) sübut olunmuş kanserogendir və bir çox ölkələrdə, o cümlədən [[Rusiya]]da qanunla qadağandır. * Polisiklik aromatik karbohidrogenlər və onların törəmələri məişət tullantılarının yanması, [[neft məhsulları]] və kömürün natamam yanması zamanı əmələ gəlir. Avtomobillərin hərəkəti zamanı yaranan qazlarda, tütün tüstüsünün tərkibində də bu qazlara rast gəlmək olur. Bu maddələrin arasında benzoldan yüzlərlə dəfə təhlükəli olan, həddindən artıq kanserogen maddələr vardır. Siqaret istifadəsi, bitki yağlarının, [[salo]]nun qızdırılması zamanı da bu maddələr əmələ gəlir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Polycyclic aromatic hydrocarbons</ref> * Benzpiren – qidaları qızartma, hisə vermə, siqaret çəkmə zamanı əmələ gələn maddələrdir. [[Tütünçəkmə]] zamanı da əmələ gələn tüstünün tərkibində bu maddələrin çoxuna rast gəlinir. Həmçinin piroliz məhsulları kömür qatranında və bəzi digər üzvi məhsullarda da vardır.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Бензоапирен</ref> * [[Peroksidlər]] — piylərin çürüməsi zamanı,<ref>name=https://docs.cntd.ru_Карциногенное воздействие пероксидов на мелких животных и человека</ref> bitki yağlarını güclü qızardanda, həmçinin bəzi üzvi maddələrin və suyun (hidrogen peroksid) radiolizi zamanı əmələ gəlir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Peroxides</ref> * Aflatoksinlər ölümcül mikotoksinlərdir (poliketidlərin alt sinfi). Bu toksinləri kif göbələkləri — Aspergillus (Aspergillus) cinsinin bir neçə növünün mikromisetləri, xüsusən də Aspergillus flavus (aflatoksinlərin adı buradan gəlir) və Aspergillus parasiticus tərəfindən istehsal olunur. Bütün bioloji yolla istehsal olunan zəhərlər arasında aflatoksinlər bu günə qədər aşkar edilmiş ən güclü hepatokarsinogenlərdir.<ref name="ReferenceA">{{книга|автор=Куценко С. А.&nbsp;|заглавие=Основы токсикологии|место=СПб.|издательство=Фолиант|год=2004|страниц=720|isbn=5-93929-092-2}}</ref> * Dioksinlər məişət tullantılarının yanması zamanı əmələ gələn xlor üzvi birləşmələrdir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Dioxins</ref> * [[Vinilxlorid]] son dərəcə tez alışan və partlayıcı bir maddədir. Onun yanması zamanı zəhərli maddələr meydana gəlir. [[İnsan]] orqanizminə kanserogen, mutagen və teratogen təsirlər göstərir.<ref name="ReferenceA"/><ref>{{cite web |url = http://chemanalytica.com/book/novyy_spravochnik_khimika_i_tekhnologa/11_radioaktivnye_veshchestva_vrednye_veshchestva_gigienicheskie_normativy/5172 |title = Хлорпроизводные непредельных алифатических углеводородов |work = Новый справочник химика и технолога. Радиоактивные вещества. Вредные вещества. Гигиенические нормативы |publisher = ChemAnalitica.com |accessdate = 2009-11-05 |archive-date = 2012-06-04 |archive-url = https://web.archive.org/web/20120604115039/http://chemanalytica.com/book/novyy_spravochnik_khimika_i_tekhnologa/11_radioaktivnye_veshchestva_vrednye_veshchestva_gigienicheskie_normativy/5172 |deadlink = no }}</ref> * [[Benzol]] zəhərli və kanserogen maddədir. Benzol buxarları bütöv dəriyə nüfuz edə bilir. İnsan orqanizmi uzun müddət aşağı konsentrasiyalarda benzolun təsirinə məruz qalanda çox ciddi nəticələr verir. Bu zaman xroniki benzol zəhərlənməsi leykemiya (qan xərçəngi) və anemiyaya (qanda hemoglobin çatışmazlığı) səbəb olur.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Воздействие паров бензола на организм людей</ref> * [[Formaldehid]] zəhərlidir və [[mərkəzi sinir sistemi]]nə güclü mənfi təsir göstərir. Formaldehid GN 1.1.725–98 kanserogen maddələrin siyahısında "ehtimal ki, insanlar üçün kanserogendir" bölməsinə daxil edilmişdir.<ref>[http://www.tehbez.ru/Docum/DocumShow_DocumID_581.html "Перечень веществ, продуктов, производственных процессов, бытовых и природных факторов, канцерогенных для человека"] {{Wayback|url=http://www.tehbez.ru/Docum/DocumShow_DocumID_581.html |date=20111016221942 }}, Приложение 2 к нормативам ГН 1.1.725–98 от 23 декабря 1998 г. № 32]</ref><ref> Bu maddənin heyvanlar üçün kanserogenliyi isə sübut edilmişdir.</ref><ref>{{Cite web |url=http://rpn.tula.ru/monitoring/4.html |title=Территориальное управление Роспотребнадзора по Тульской области |access-date=2010-12-16 |archive-date=2012-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120111144747/http://rpn.tula.ru/monitoring/4.html |deadlink=no }}</ref> * [[Kadmium]] kumulyativ zəhərdir (orqanizmdə sağlamlıq üçün təhlükəli miqdarda toplana bilər).<ref>{{cite web|url=http://www.interfax.ru/society/news.asp?id=139820|title=McDonald’s отзывает 12 млн стаканов из-за примесей кадмия|date=2010-06-04|publisher=Интерфакс|accessdate=2010-06-04|archive-date=2010-06-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608231957/http://www.interfax.ru/society/news.asp?id=139820|deadlink=no}}</ref> Bir çox kadmium<ref>name=www.safework.ru_Влияние кадмия на организм человека</ref> birləşmələri zəhərli hesab edilirlər.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Кадмий</ref> * [[Arsen]] zəhərli və kanserogen maddədir.<ref name="ReferenceA"/> Bütün qeyri-üzvi arsen birləşmələri də zəhərlidirlər (arsenobetain istisna olmaqla).<ref>name=https://docs.cntd.ru_Карциногенное воздействие мышьяка на живые организмы</ref> * Altıvalentli [[xrom]] inhalyasiya zamanı kanserogen təsir göstərir.<ref name=book>"There is ''sufficient evidence'' in humans for the carcinogenicity of chromium[VI] compounds as encountered in the chromate production, chromate pigment production and chromium plating industries" // {{статья |заглавие = Volume 49: Chromium, Nickel, and Welding |ссылка = http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol49/volume49.pdf |год = 5 ноября 1999 |isbn = 92-832-1249-5 |издательство = Международное агентство по изучению рака|International Agency for Research on Cancer |место = Lyon |deadlink = да |archiveurl = https://web.archive.org/web/20081224153750/http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol49/volume49.pdf |archivedate = 2008-12-24 }}</ref> * [[Nikel]] və bir çox nikel birləşmələri zəhərli, kanserogen, allergen, [[mutagenlər]] və ümumi toksikliyə malikdirlər.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Никель</ref> * Asbest kanserogenlər arasında xüsusi bir yer tutur. Onu, bir qayda olaraq, kimyəvi cəhətdən aktiv maddə olan kimyəvi kanserogen kimi təsnif etmək çətindir.<ref name="ReferenceA"/> Asbestin kanserogenliyi, əksinə, canlı orqanizmin bu maddənin mikroskopik, kimyəvi cəhətdən son dərəcə təsirsiz hissəciklərindən xilas ola bilməməsi ilə ifadə edilir. == Kimyəvi kanserogenlərin təsir mexanizmi == Kimyəvi kanserogenlərin əksəriyyəti [[üzvi maddələr]]dir. Çox az sayda [[qeyri-üzvi birləşmə]]lər bu qabiliyyətə malik olurlar. Millerin fikrincə, bütün kanserogenlər, bu və ya digər dərəcədə, nuklein turşularının [[azot əsasları]]nın nukleofil qrupları ilə, xüsusən də DNT ilə asanlıqla qarşılıqlı əlaqədə olan və onlarla güclü kovalent bağlar yaradan elektrofillərdir.<ref>{{книга|автор=Miller E. C.|заглавие=Some current perspectives on chemical carcinogenesis in human and experimental animals: presidential adress. |серия=1978|страницы=p. 1479— 1496}}</ref> Kanserogenlərin mənfi təsirləri nuklein turşusunun kimyəvi modifikasiyasında özünü göstərir. Belə bir modifikasiyanın nəticələri düzgün transkripsiya və DNT replikasiyası proseslərinin qeyri-mümkünlüyündə özünü göstərir. Bunun səbəbi ona kovalent olaraq bağlanmış DNT əlavələrinin meydana gəlməsidir. Məsələn, nukleotidləri kanserogenlə əlaqəli olan, dəyişdirilmiş DNT-nin replikasiyası zamanı DNT polimeraza tərəfindən səhv oxuna bilir və nəticədə [[mutasiya]]lar baş verir. Genomda çoxlu sayda [[mutasiya]]ların toplanması, normal hüceyrənin kanserogenezin əsasını təşkil edən şiş hüceyrəsinə çevrilməsinə gətirib çıxarır. Kimyəvi kanserogenləri iki böyük qrupa bölmək olar: * Genotoksiklər * Qeyri-genotoksiklər Genotoksik kanserogenlər kimyəvi birləşmələrdir, DNT komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqda hüceyrə genomunun zədələnməsinə və mutasiyaya səbəb olurlar. [[Mutasiya]]lar, öz növbəsində, hüceyrə transformasiya proseslərinə, yəni şiş [[hüceyrə]]lərinin meydana gəlməsinə səbəb olurlar. Qeyri-genotoksik kanserogenlər yalnız yüksək konsentrasiyalarda, çox uzun və demək olar ki, davamlı məruz qalma ilə genomun zədələnməsinə səbəb ola bilən kimyəvi maddələrdir. Onlar nəzarətsiz hüceyrə proliferasiyasına səbəb olur, apoptozu maneə törədir və hüceyrələr arasında qarşılıqlı əlaqəni pozurlar (hüceyrə yapışması). Qeyri-genotoksik kanserogenlərin əksəriyyəti kanserogenezin təşviqatçılarıdır, məsələn: orqanik xlor pestisidləri, hormonlar, lifli materiallar, asbest və s. Fəaliyyət üsuluna görə genotoksik kanserogenlər aşağıdakı növlərə bölünürlər: * Birbaşa — DNT ilə birbaşa kovalent əlaqələr əmələ gətirən yüksək reaktivliyə malik maddələr (bunlar alkilləşdirici və asetilləşdirici maddələrdir — N-nitrozil alkil karbamid (NAM), epoksidlər (xüsusilə PAH), etilenimin və onun törəmələri, xloretilamin və s.). * Dolayı — DNT-nin nukleofil qrupları (PAH və onların törəmələri) ilə qarşılıqlı əlaqədə ola bilən, yüksək aktivlikdə elektrofilik metabolitlərin əmələ gəlməsi ilə baş verən, yalnız fermentativ aktivləşmədən sonra DNT ilə kovalent əlaqələr yaradan az aktiv maddələrdir. <gallery widths="180px" heights="120px" perrow="4" caption="Kimyəvi kanserogenlər" Fayl: (–)-Aflatoxin B1 Structural Formulae V.1.svg| Aflatoksin B1 — güclü hepatokarsinogen və ölümcül mikotoksindir <ref>{{cite pmid|19850059}}</ref> Fayl:Benzol.svg| Benzol güclü kanserogendir, aşkar miyelotoksik təsirə malikdir (sümük iliyinə təsir edir). Aplastik anemiya, leykemiya və hematopoez sisteminin digər xəstəliklərinə (hematopoez) səbəb olur<ref>Kasper, Dennis L.''et al.'' (2004) ''Harrison’s Principles of Internal Medicine'', 16th ed., McGraw-Hill Professional, p. 618, ISBN 0071402357.</ref><ref name="Smith 2010 133–48">{{статья |заглавие=Advances in understanding benzene health effects and susceptibility |издание=Ann Rev Pub Health |том=31 |страницы=133–48 |doi=10.1146/annurev.publhealth.012809.103646 |язык=en |тип=journal |автор=Smith, Martyn T. |год=2010}}</ref> Fayl:3-Me-cholanthrene chemical structure.svg| Metilxolantren güclü kanserogendir, insan orqanizmində xolesterin mübadiləsinin pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Prostatın adenokarsinomasına səbəb olur. Fayl:Ethylen Oxide Structural Formula V2.svg|Etilen oksidi DNT molekulunun nukleofil qruplarına güclü alkilləşdirici təsir göstərir və mutasiyaya səbəb olur. Fayl:Vinyl-chloride-2D.png|Vinil xlorid zəhərli və kanserogen bir maddədir. Qaraciyərə (angiosarkomaya səbəb olur), ağciyərlərə, mərkəzi sinir sisteminə, hematopoetik sistemə və immun sisteminə təsir göstərir. Fayl:NDMA2.svg|Dimetilnitrosamin mədə xərçənginə, hepatoselüler karsinomaya <ref>name=https://docs.cntd.ru_Диметилнитрозамин</ref> və qaraciyərin zədələnməsinə səbəb olan, yüksək zəhərli (bütün məməlilər üçün) və ən çox yayılmış nitrozaminlərdən biridir. Fayl:2,3,7,8-tetrachlorodibenzo(b,e)(1,4)dioxine 200.svg|2,3,7,8-Tetraxloridbenzodioxin antropogen mənşəli, zəhərli birləşmələrdən biridir.<ref>name=https://docs.cntd.ru_Диоксины</ref> Güclü kanserogenliyə, mutagenə, teratogenliyə malikdir. Hematopoetik, endokrin, reproduktiv sistemin və immunosupressantların fəaliyyətini azaldır. Qaraciyərin, qanın və döşün bədxassəli yenitörəmələrinə səbəb olur. Fayl:Ethanol-2D-skeletal.svg|Etanol və ya etil spirti kanserogen və mutagen xüsusiyyətlərə malikdir (yüksək konsentrasiyalarda).<ref>name=https://docs.cntd.ru_Ethanol</ref> Narkotik maddə hesab edilir və mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini pozur. Tərkibində yüksək konsentrasiyalarda etanol olan spirtin xroniki istifadəsi mədə-bağırsaq traktının, qan sisteminin, sinir sisteminin və beynin bədxassəli xəstəlikləri riskini artırır. </gallery> == Fiziki kanserogenlər == Ən məşhur fiziki kanserogen ionlaşdırıcı radiasiya (α, β, γ radiasiya, rentgen şüaları, neytron şüaları, proton radiasiyası, klaster radioaktivliyi, ion axını, parçalanma fraqmentləri) hesab olunur. Lakin bu şüalardan xərçəngin müalicəsində də istifadə olunur. [[Ultrabənövşəyi şüalanma]] dəri tərəfindən tamamilə udulur və buna görə də yalnız dəri xərçənginə (melanoma daxil olmaqla) və bəzi bədxassəli göz şişlərinə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, bədənə sərbəst nüfuz edən ionlaşdırıcı şüalanma bədənin istənilən toxuma və orqanlarının radiogen şişlərinə (yüksək həssaslığa görə hematopoetik), sümük toxumasının bədxassəli yenitörəmələrinə, osteogen sarkomaya və Yuing sarkomasına səbəb ola bilir. [[Sümük]] [[toxuma]]sının bədxassəli yenitörəmələri kimyəvi cəhətdən kalsiuma bənzəyən, stronsium-90 və radium-226 kimi bir sıra qələvi torpaq metallarına aid olan radionuklidlərdən əmələ gəlirlər. İonlaşdırıcı radiasiyaya məruz qalma demək olar ki, bütün növ bədxassəli neoplazmalara səbəb olur. Bu cür istisnalara misal olaraq viruslar, prostat vəzi xərçəngi, uşaqlıq boynu xərçəngi, limfositar leykemiya səbəb olduğu limfoqranulomatoz və digər limfomaları göstərmək olar. Bəzi şişlər osteosarkoma kimi əsasən radiogen etiologiyaya malikdir. == Bioloji kanserogenlər == Kanserogenezdə bioloji faktorların rolu kimyəvi və fiziki amillərin rolu qədər böyük olmasa da, bəzi bədxassəli şişlərin yaranmasına səbəb olurlar.{{sfn|Черенков|2010|с=22}} Beləliklə, Asiya və Afrikada ilkin [[hepatosellular xərçəng]]i hallarının 25% -ə qədəri hepatit B virusu ilə yoluxma ilə əlaqədardır. Hər il təxminən 300.000 uşaqlıq boynu xərçəngi və penis xərçənginin əhəmiyyətli bir hissəsi cinsi yolla ötürülən papillomaviruslarla əlaqələndirilir. Hodgkin lenfoma hallarının təxminən 30–50% -i Epstein-Barr virusu ilə insan orqanizminə daxil olur.<ref>{{книга|автор=Gandhi M. K., Tellam J. T., Khanna R. |часть=Epstein-Barr virus-associated Hodgkin's lymphoma|ссылка часть=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2141.2004.04902.x/pdf|заглавие=''British Journal of Haematology'', 2004, '''125''' (3)}} — P. 267–281. — {{DOI|10.1111/j.1365-2141.2004.04902.x}}. — </ref> 1990-cı illərdə mədə xərçənginin əksər növlərinin Helikobakter pulori bakteriyası ilə yoluxma nəticəsində əmələ gəldiyi irəli sürülmüşdür. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * {{книга|автор=Черенков В. Г.&nbsp;|заглавие=Клиническая онкология. 3-е изд|место=М.|издательство=Медицинская книга|год=2010|страниц=434|isbn=978-5-91894-002-0|ref=Черенков}} == Keçidlər == * [http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=EXP;n=330913 ГН 1.1.725–98 "Перечень веществ, продуктов, производственных процессов, бытовых и природных факторов, канцерогенных для человека"] (утратил силу с 28.06.2008) * [http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=LAW;n=77176 СанПиН 1.2.2353–08 "Канцерогенные факторы и основные требования к профилактике канцерогенной опасности"] {{Wayback|url=http://www.consultant.ru/online/base/?req=doc;base=LAW;n=77176 |date=20080602105642 }} (вступил в действие с 28.06.2008) [[Kateqoriya:Kanserojenlər]] [[Kateqoriya:Onkologiya]] px9tqj8gmwnvj29ahvqv723wfkltev5 0 881665 7864852 7864214 2024-11-26T16:01:49Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864852 wikitext text/x-wiki {{Xəstəlik | Adı = Holt-Oram sindromu | Şəkil = | DiseasesDB = 5988 | ICD10 = {{ICD10|Q|87|2}} | ICD9 = | ICDO = | OMIM = 142900 | MedlinePlus = | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 2940 | eMedicine_mult = {{eMedicine2|ped|1021}} | MeshID = | Sinonimlər = ürək-əl sindromu }} [[Fayl:Autosomal dominant - en.svg|thumb|Holt-Orama sindromunun autosomal dominant irsi növü]] '''Holt-Orama [[sindrom]]u, ürək-əl sindromu''' ({{lang-en|Holt-Oram syndrome, Heart and Hand syndrome}}) olaraq da tanınır. Bu [[sindrom]] yuxarı ətrafların və ürəyin inkişafına təsir edən irsi [[gen]]etik [[xəstəlik]]dir. TBX5 [[gen]]ində əmələ gəlmiş qüsurdan qaynaqlanır. Xəstəliyin rast gəlinmə ehtimalı 1:100.000-dir. Bu halların 60% -i ailədə qeydə alınır.<ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/sindrom-holt-orama|автор=Цимбалиста О.л, Фоменко Н.н, Мельник Т.м, Шустакевич Е.д, Царук Л.я|заглавие=Синдром Холт — Орама|год=2010|издание=Здоровье ребенка|выпуск=6|страницы=89–91|issn=2224-0551|archivedate=2021-08-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210805014901/https://cyberleninka.ru/article/n/sindrom-holt-orama}}</ref><ref name=":0">{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/mnozhestvennye-malformatsii-serdtsa-u-patsienta-s-sindromom-holta-orama|автор=Сойнов Илья Александрович, Дульцева Дарья Анатольевна, Лейкехман Анастасия Владиславовна, Архипов Алексей Николаевич|заглавие=МНОЖЕСТВЕННЫЕ МАЛЬФОРМАЦИИ СЕРДЦА У ПАЦИЕНТА С СИНДРОМОМ ХОЛТА-ОРАМА|год=2020|издание=Российский вестник перинатологии и педиатрии|том=65|выпуск=5|страницы=83–86|issn=1027-4065|archivedate=2021-08-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210805014858/https://cyberleninka.ru/article/n/mnozhestvennye-malformatsii-serdtsa-u-patsienta-s-sindromom-holta-orama}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/rol-nasledstvennosti-v-proishozhdenii-vrozhdennyh-deformatsiy-grudnoy-kletki-obzor-literatury|автор=Комолкин Игорь Александрович, Афанасьев Ардан Петрович, Щеголев Дмитрий Владимирович|заглавие=Роль наследственности в происхождении врожденных деформаций грудной клетки (обзор литературы)|год=2012|издание=Гений ортопедии|выпуск=2|страницы=152–156|issn=1028-4427|archivedate=2021-08-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210805014904/https://cyberleninka.ru/article/n/rol-nasledstvennosti-v-proishozhdenii-vrozhdennyh-deformatsiy-grudnoy-kletki-obzor-literatury}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|lang=en|url=https://medlineplus.gov/genetics/condition/holt-oram-syndrome/|title=Holt-Oram syndrome: MedlinePlus Genetics|website=medlineplus.gov|access-date=2021-08-05|archive-date=2021-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20210805014900/https://medlineplus.gov/genetics/condition/holt-oram-syndrome/|deadlink=no}}</ref><ref name=":3">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1111/|автор=Deborah A. McDermott, Jamie C. Fong, Craig T. Basson|заглавие=Holt-Oram Syndrome|год=1993|ответственный=Margaret P. Adam, Holly H. Ardinger, Roberta A. Pagon, Stephanie E. Wallace, Lora JH Bean, Ghayda Mirzaa, Anne Amemiya|место=Seattle (WA)|издание=GeneReviews®|издательство=University of Washington, Seattle|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827235604/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1111/}}</ref> Kişilər və qadınlar arasında [[sindrom]]un rast gəlinmə tezliyi eynidir. [[Sindrom]] 1960-cı ildə Meri Holt və Samuel Oramın şərəfinə adlandırılmışdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://heart.bmj.com/content/22/2/236|автор=Mary Holt, Samuel Oram|заглавие=FAMILIAL HEART DISEASE WITH SKELETAL MALFORMATIONS|год=1960-04-01|язык=en|издание=Heart|том=22|выпуск=2|страницы=236–242|issn=1355-6037, 1468-201X|doi=10.1136/hrt.22.2.236|archivedate=2021-08-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210805014906/https://heart.bmj.com/content/22/2/236}}</ref> == Fenotipik əlamətlər == Holt-Orama [[sindrom]]lu xəstələrin 50–95%-də anadangəlmə [[ürək]] qüsurları, kiçik anomaliyalar və yuxarı ətrafların qüsurları müşahidə edilir.<ref name=":1" /> ; Üst ekstremitələrin qüsurları Üst ekstremitələrin qüsurları müxtəlifdir və aşağıdakı anomaliyaları özündə cəmləşdirir: * fokomeli sindromu; * Baş barmağın olmaması; * Uzun baş barmaq; * Qolun ön hissəsində sümüklərin qismən və ya tam olmaması; * İnkişaf etməmiş çiyin və ya körpücük sümüyü və ya kürək sümüyü anomaliyaları; * Birləşdirici toxuma displaziyası. Skelet anomaliyalarına yuxarı ətrafların birində və yaxud hər ikisində rast gəlmək mümkündür. Skelet anomaliyaları yuxarı ətrafların hər ikisində müşahidə edildikdə, adətən, sağ tərəf sol tərəfə nisbətən daha çox təsirlənmiş olur.<ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/semeynyy-analiz-fenotipicheskih-priznakov-sindroma-displazii-soedinitelnoy-tkani|автор=Стрельцова Елена Викторовна, Калмыкова Ангелина Станиславовна|заглавие=Семейный анализ фенотипических признаков синдрома дисплазии соединительной ткани|год=2011|издание=Медицинский вестник Северного Кавказа|том=21|выпуск=1|страницы=36–39|issn=2073-8137|archivedate=2021-08-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210805014903/https://cyberleninka.ru/article/n/semeynyy-analiz-fenotipicheskih-priznakov-sindroma-displazii-soedinitelnoy-tkani}}</ref> ; Ürək qüsurları Bu sindrom zamanı ən çox rast gəlinən ürək qüsurları aşağıdakılardır: * [[Qulaqcıqlararası çəpərin qüsuru]] (44,4%); * [[Mədəciklərarası çəpərin qüsuru]] (29,4%); * Atrioventrikulyar kanal; * [[Fallo tetradası]]; * Hipoplastik sol ürək sindromu; * Aortanın koarktasiyası. Ürək qüsurları ilə yanaşı, xəstələrin 40% -ində anadangəlmə və ya qazanılmış ürək ritm pozğunluqları da müşahidə edilir. Xəstələrdə sinus [[bradikardiya]]sı və sağ budaq blokadasına da rast gəlinə bilər.<ref name=":0" /> == Patogenez == Holt-Orama [[sindrom]]u (əl-ürək sindromu) onurğalılarda doğuşdan əvvəl ürəyin və yuxarı ətrafların yaradılması və inkişafında mühüm rol oynayan TBX5 genindəki qüsurlu mutasiyalar nəticəsində yaranır.<ref name=":0" /><ref name=":2" /> Holt-Orama sindromunun yaranması üçün gendə 70-dən çox [[mutasiya]]nın olması kifayətdir. Bu mutasiyaların çoxu TBox5 zülalının istehsalına mane olur, digərləri isə zülal yaratmaq üçün istifadə olunan amin turşularını dəyişdirir. Bu zülal DNT-nin müəyyən hissələrinə bağlanaraq digər genlərin ifadəsini tənzimləyir. Amin turşusu dəyişiklikləri genin fəaliyyətinə və onun DNT ilə normal əlaqə saxlamasına mane olur.<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://medlineplus.gov/genetics/gene/tbx5/|title=TBX5 gene: MedlinePlus Genetics|website=medlineplus.gov|access-date=2021-08-05|archive-date=2021-08-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20210805014859/https://medlineplus.gov/genetics/gene/tbx5/|deadlink=no}}</ref> == Diaqnozu == Holt-Orama [[sindrom]]u aşağıdakı simptomların olması ilə müəyyən edilə bilər: * Əl sümüklərinin anomaliyaları; * Anadangəlmə ürək qüsurları; * Holt-Orama sindromunun ailədə kimdəsə olması, ona meyillilik. Bəzi hallarda sümük anomaliyaları çox az nəzərə çarpır. Belə hallarda sümüklər rentgen şüaları vasitəsilə təkrar yoxlanılır. Bu yoxlanışdan sonra da diaqnoz qoymaq üçün kifayət qədər nəticə əldə edilmədikdə isə insan gen mutasiyaları üçün genetik testlərdən keçmək tələb olunur.<ref name=":3" /> == Müalicəsi == Ürək qüsurları əsasən antiaritmik preparatlardan istifadə etməklə, farmakoloji yolla müalicə olunur. Ciddi qüsurları olan insalar üçün isə cərrahi müdaxilə tələb olunur. Ağır ürək blokadası olan xəstələrdə [[elektrokardiostimulyator]]un implantasiyası tətbiq edilir.<ref name=":3" /> Qol [[sümük]]lərinin ağır anormallıqlarının müalicəsi yalnız cərrahiyyə yolu ilə mümkündür. Belə ki, bu zaman əsasən [[protez]]lərin quraşdırılması üsulundan istifadə edilir.<ref name=":3" /> Kiçik qüsurları olan xəstələrə isə xüsusi fizioterapiyalar və [[erqoterapiya]]lar təyin edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə xəstəliklər]] [[Kateqoriya:Nadir xəstəliklər]] [[Kateqoriya:Əzələ-skelet sisteminin xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] 0ld431xo995icsl77xjiesr060r1u5i 4 881849 7865175 7864416 2024-11-26T22:05:30Z Kadı 204831 /* Nuridə Atəşi */ Cavab 7865175 wikitext text/x-wiki == [[:Nuridə Atəşi]] == {{Mənbə axtar|Nuridə Atəşi}} * Cross-wiki spam. Şəxsin özü tərəfindən reklam məqsədi ilə yaradılmış avtobioqrafiya məqaləsi. Mənbələr etibarlı və müstəqil deyil, şəxs də diqqətə layiq deyil. Məqaləni silməyi təklif edirəm. [[User:Kadı|<span style="1px 1px 2px #708090;font-size:105%;color:#708090">'''Kadı'''</span>]] [[User talk:Kadı|<span style="1px 1px 2px #003366;color:#003366;">'''<small>Message</small>'''</span>]] 21:57, 25 noyabr 2024 (UTC) * {{qalsın}} Tanınmış yazıçıdır. "Əli və Nino" və Qurban Səid barədə araşdırmaları var, 10 il bundan qabaq mətbuatda adı tez-tez çəkilib bu mövzular ətrafında. Məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. [[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Yousiphh|müzakirə]]) 11:28, 26 noyabr 2024 (UTC) *:@[[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]], Məqalənin diqqətəlayiq olduğunu sübut edən mənbələri əlaqələndirə bilərsinizmi? [[User:Kadı|<span style="1px 1px 2px #708090;font-size:105%;color:#708090">'''Kadı'''</span>]] [[User talk:Kadı|<span style="1px 1px 2px #003366;color:#003366;">'''<small>Message</small>'''</span>]] 22:05, 26 noyabr 2024 (UTC) tgfizx1retsx7j9pw0e3fzbynciwb4g 0 881854 7864850 7863629 2024-11-26T16:00:31Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864850 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Takson}} '''{{latb|Strychnos}}''' ({{dil-la|Strychnos}}) — {{lataz|Plantae|no}} aləminin {{lataz|Gentianales|no}} dəstəsinin {{lataz|Loganiaceae|no}} fəsiləsinə aid bitki cinsi. == Sinonimləri == === Heterotipik sinonimləri === {{SS|3| * {{sinl|Atherstonea|Pappe}} * {{sinl|Brehmia|Harv.}} * {{sinl|Chemnicia|Scop.}} * {{sinl|Curare|Kunth ex Humb.}} * {{sinl|Ignatia|L.f.}} * {{sinl|Ignatiana|Lour.}} * {{sinl|Lasiostoma|Schreb.}} * {{sinl|Narda|Vell.}} * {{sinl|Rouhamon|Aubl.}} * {{sinl|Scyphostrychnos|S.Moore}} * {{sinl|Toxicaria|Schreb.}} * {{sinl|Unguacha|Hochst.}} }} == Növləri == {{SS|3| * {{bt-azlat||Strychnos aculeata|}} Soler. * {{bt-azlat||Strychnos acuta|}} Progel * {{bt-azlat||Strychnos aenea|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos afzelii|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos alvimiana|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos amazonica|}} Krukoff * {{bt-azlat||Strychnos andamanensis|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos angolensis|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos angustiflora|}} Benth. * {{bt-azlat||Strychnos araguaensis|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos asperula|}} Sprague & Sandwith * {{bt-azlat||Strychnos asterantha|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos atlantica|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos axillaris|}} Colebr. * {{bt-azlat||Strychnos bahiensis|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos barnhartiana|}} Krukoff * {{bt-azlat||Strychnos barteri|}} Soler. * {{bt-azlat||Strychnos benthamii|}} C.B.Clarke * {{bt-azlat||Strychnos bicolor|}} Progel * {{bt-azlat||Strychnos bifurcata|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos boonei|}} De Wild. * {{bt-azlat||Strychnos borneensis|}} Leenh. * {{bt-azlat||Strychnos brachiata|}} Ruiz & Pav. * {{bt-azlat||Strychnos brachistantha|}} Standl. * {{bt-azlat||Strychnos brasiliensis|}} (Spreng.) Mart. * {{bt-azlat||Strychnos bredemeyeri|}} (Schult.) Sprague & Sandwith * {{bt-azlat||Strychnos campicola|}} Gilg ex Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos camptoneura|}} Gilg & Busse * {{bt-azlat||Strychnos canthioides|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos castelnaeana|}} Baill. * {{bt-azlat||Strychnos cathayensis|}} Merr. * {{bt-azlat||Strychnos cayennensis|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos cerradoensis|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos chlorantha|}} Progel * {{bt-azlat||Strychnos chromatoxylon|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos chrysophylla|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos cocculoides|}} Baker * {{bt-azlat||Strychnos cogens|}} Benth. * {{bt-azlat||Strychnos colombiensis|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos congolana|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos coriacea|}} Thwaites * {{bt-azlat||Strychnos croatii|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos cuminodora|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos cuniculina|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos curtisii|}} King & Gamble * {{bt-azlat||Strychnos daclacensis|}} C.K.Tran * {{bt-azlat||Strychnos dale|}} De Wild. * {{bt-azlat||Strychnos dalzellii|}} C.B.Clarke * {{bt-azlat||Strychnos dantaensis|}} Manoel, Carrijo & E.F.Guim. * {{bt-azlat||Strychnos darienensis|}} Seem. * {{bt-azlat||Strychnos davidsei|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos decussata|}} (Pappe) Gilg * {{bt-azlat||Strychnos densiflora|}} Baill. * {{bt-azlat||Strychnos diaboli|}} Sandwith * {{bt-azlat||Strychnos dinhensis|}} Pierre ex Dop * {{bt-azlat||Strychnos dinklagei|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos diplotricha|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos divaricans|}} Ducke * {{bt-azlat||Strychnos dolichothyrsa|}} Gilg ex Onochie & Hepper * {{bt-azlat||Strychnos duckei|}} Krukoff & Monach. * {{bt-azlat||Strychnos ecuadoriensis|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos elaeocarpa|}} Gilg ex Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos erichsonii|}} R.H.Schomb. ex Progel * {{bt-azlat||Strychnos eugeniifolia|}} Monach. * {{bt-azlat||Strychnos fallax|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos fendleri|}} Sprague & Sandwith * {{bt-azlat||Strychnos flavescens|}} King & Gamble * {{bt-azlat||Strychnos floribunda|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos froesii|}} Ducke * {{bt-azlat||Strychnos fulvotomentosa|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos gardneri|}} A.DC. * {{bt-azlat||Strychnos gerrardii|}} N.E.Br. * {{bt-azlat||Strychnos glabra|}} Sagot ex Progel * {{bt-azlat||Strychnos gnetifolia|}} Gilg ex Onochie & Hepper * {{bt-azlat||Strychnos goiasensis|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos gossweileri|}} Exell * {{bt-azlat||Strychnos grayi|}} Griseb. * {{bt-azlat||Strychnos gubleri|}} G.Planch. * {{bt-azlat||Strychnos guianensis|}} (Aubl.) Mart. * {{bt-azlat||Strychnos henningsii|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos hirsuta|}} Spruce ex Benth. * {{bt-azlat||Strychnos icaja|}} Baill. * {{bt-azlat||Strychnos ignatii|}} P.J.Bergius * {{bt-azlat||Strychnos innocua|}} Delile * {{bt-azlat||Strychnos jacarepiensis|}} Manoel & E.F.Guim. * {{bt-azlat||Strychnos javariensis|}} Krukoff * {{bt-azlat||Strychnos jobertiana|}} Baill. * {{bt-azlat||Strychnos johnsonii|}} Hutch. & M.B.Moss * {{bt-azlat||Strychnos kasengaensis|}} De Wild. * {{bt-azlat||Strychnos krukoffiana|}} Ducke * {{bt-azlat||Strychnos lanata|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos ledermannii|}} Gilg & Gilg-Ben. * {{bt-azlat||Strychnos leenhoutsii|}} Tirel * {{bt-azlat||Strychnos lobelioides|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos longicaudata|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos lucens|}} Baker * {{bt-azlat||Strychnos lucida|}} R.Br. * {{bt-azlat||Strychnos luzonensis|}} Elmer * {{bt-azlat||Strychnos madagascariensis|}} Poir. * {{bt-azlat||Strychnos maingayi|}} C.B.Clarke * {{bt-azlat||Strychnos malacoclados|}} C.H.Wright * {{bt-azlat||Strychnos malacosperma|}} Ducke & Fróes * {{bt-azlat||Strychnos malchairii|}} De Wild. * {{bt-azlat||Strychnos matopensis|}} S.Moore * {{bt-azlat||Strychnos mattogrossensis|}} S.Moore * {{bt-azlat||Strychnos medeola|}} Sagot ex Progel * {{bt-azlat||Strychnos melanocarpa|}} Gilg & Gilg-Ben. * {{bt-azlat||Strychnos melastomatoides|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos melinoniana|}} Baill. * {{bt-azlat||Strychnos mellodora|}} S.Moore * {{bt-azlat||Strychnos memecyloides|}} S.Moore * {{bt-azlat||Strychnos millepunctata|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos mimfiensis|}} Gilg ex Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos minor|}} Dennst. * {{bt-azlat||Strychnos mitis|}} S.Moore * {{bt-azlat||Strychnos mitscherlichii|}} M.R.Schomb. * {{bt-azlat||Strychnos moandaensis|}} De Wild. * {{bt-azlat||Strychnos mostueoides|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos myrioneura|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos myrtoides|}} Gilg & Busse * {{bt-azlat||Strychnos nana|}} E.S.Brandão * {{bt-azlat||Strychnos narcondamensis|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos ndengensis|}} Pellegr. * {{bt-azlat||Strychnos neglecta|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos ngouniensis|}} Pellegr. * {{bt-azlat||Strychnos nicaraguensis|}} Huft * {{bt-azlat||Strychnos nigricans|}} Progel * {{bt-azlat||Strychnos nigritana|}} Baker * {{bt-azlat||Strychnos nitida|}} G.Don * {{bt-azlat||Strychnos nux-blanda|}} A.W.Hill * {{bt-azlat|Qarğabükən|Strychnos nux-vomica|}} L. * {{bt-azlat||Strychnos odorata|}} A.Chev. * {{bt-azlat||Strychnos oiapocensis|}} Fróes * {{bt-azlat||Strychnos oleifolia|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos ovata|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos pachycarpa|}} Ducke * {{bt-azlat||Strychnos panamensis|}} Seem. * {{bt-azlat||Strychnos panganensis|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos parviflora|}} Spruce ex Benth. * {{bt-azlat||Strychnos parvifolia|}} A.DC. * {{bt-azlat||Strychnos peckii|}} B.L.Rob. * {{bt-azlat||Strychnos penninervis|}} A.Chev. * {{bt-azlat||Strychnos pentantha|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos phaeotricha|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos poeppigii|}} Progel * {{bt-azlat||Strychnos polyantha|}} Pierre ex Dop * {{bt-azlat||Strychnos polytrichantha|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos potatorum|}} L.f. * {{bt-azlat||Strychnos progeliana|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos pseudoquina|}} A.St.-Hil. * {{bt-azlat||Strychnos psilosperma|}} F.Muell. * {{bt-azlat||Strychnos puberula|}} McPherson * {{bt-azlat||Strychnos pubescens|}} C.B.Clarke * {{bt-azlat||Strychnos pubiflora|}} Krukoff * {{bt-azlat||Strychnos pungens|}} Soler. * {{bt-azlat||Strychnos ramentifera|}} Ducke * {{bt-azlat||Strychnos recognita|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos retinervis|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos ridleyi|}} King & Gamble * {{bt-azlat||Strychnos romeu-belenii|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos rondeletioides|}} Spruce ex Benth. * {{bt-azlat||Strychnos rubiginosa|}} A.DC. * {{bt-azlat||Strychnos rufa|}} C.B.Clarke * {{bt-azlat||Strychnos rupicola|}} Pierre ex Dop * {{bt-azlat||Strychnos samba|}} P.A.Duvign. * {{bt-azlat||Strychnos sandwithiana|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos scheffleri|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos schultesiana|}} Krukoff * {{bt-azlat||Strychnos schunkei|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos setosa|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos solerederi|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos solimoesana|}} Krukoff * {{bt-azlat||Strychnos sonlaensis|}} C.K.Tran * {{bt-azlat||Strychnos soubrensis|}} Hutch. & Dalziel * {{bt-azlat||Strychnos spinosa|}} Lam. * {{bt-azlat||Strychnos splendens|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos staudtii|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos subcordata|}} Spruce ex Benth. * {{bt-azlat||Strychnos tabascana|}} Sprague & Sandwith * {{bt-azlat||Strychnos talbotiae|}} S.Moore * {{bt-azlat||Strychnos tarapotensis|}} Sprague & Sandwith * {{bt-azlat||Strychnos tchibangensis|}} Pellegr. * {{bt-azlat||Strychnos ternata|}} Gilg ex Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos tetragona|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos thorelii|}} Pierre ex Dop * {{bt-azlat||Strychnos tomentosa|}} Benth. * {{bt-azlat||Strychnos torresiana|}} Krukoff & Monach. * {{bt-azlat||Strychnos toxifera|}} R.H.Schomb. ex Lindl. * {{bt-azlat||Strychnos tricalysioides|}} Hutch. & M.B.Moss * {{bt-azlat||Strychnos trichocalyx|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos trichoneura|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos trinervis|}} (Vell.) Mart. * {{bt-azlat||Strychnos tseasnum|}} Krukoff & Barneby * {{bt-azlat||Strychnos umbellata|}} (Lour.) Merr. * {{bt-azlat||Strychnos urceolata|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos usambarensis|}} Gilg ex Engl. * {{bt-azlat||Strychnos vanprukii|}} Craib * {{bt-azlat||Strychnos variabilis|}} De Wild. * {{bt-azlat||Strychnos villosa|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos vitiensis|}} A.W.Hill * {{bt-azlat||Strychnos wallichiana|}} Steud. ex A.DC. * {{bt-azlat||Strychnos xantha|}} Leeuwenb. * {{bt-azlat||Strychnos xylophylla|}} Gilg * {{bt-azlat||Strychnos zenkeri|}} Gilg ex Baker }} == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Həmçinin bax == {{Taksonbar}} [[Kateqoriya:Strixnos| ]] mo7b1sn02mglgf05j9jxrk6r8p0e2fg 0 881875 7864966 7863715 2024-11-26T18:31:11Z Samral 29509 7864966 wikitext text/x-wiki * [[Cırtdan]] * [[Cırtdanın nağılı]] * [[Cırtdan (film, 1969)]] * [[Cırtdan (opera)]] * [[Cırtdanın yeni sərgüzəşti]] * [[Cırtdan-"pəhləvan"]] * [[Cırtdan və div]] {{dəqiqləşdirmə}} c8h0rqbi2wn162ok2y70y2vhwomzw6f 7865243 7864966 2024-11-27T03:05:50Z Samral 29509 7865243 wikitext text/x-wiki * [[Cırtdan]] * [[Cırtdanın nağılı]] * [[Cırtdan (film, 1969)]] * [[Cırtdan (opera)]] * [[Cırtdanın yeni sərgüzəşti]] * [[Cırtdan-"pəhləvan"]] * [[Cırtdan və div]] * [[Cırtdan və Təpəgöz]] * [[Cırtdan və sehirli xalat]] * [[Cırtdan və sehirli xalat – 2-ci hissə]] {{dəqiqləşdirmə}} ntvhq242ibfozddhfqo7r1saschlwrh 0 881878 7865232 7864009 2024-11-27T01:34:12Z ToprakBot 198871 7865232 wikitext text/x-wiki '''Kino Tarixi Muzeyi''' — [[Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri]]nin [[Dubay]] şəhərində muzey.<ref>{{cite web | url=http://www.timeoutdubai.com/art/features/44630-the-dubai-museum-of-moving-image | title=The Dubai Moving Image Museum | work=Time Out | location=Dubai | accessdate=22 November 2014 | archive-url=https://web.archive.org/web/20141129044311/http://www.timeoutdubai.com/art/features/44630-the-dubai-museum-of-moving-image | archive-date=29 November 2014 | url-status=dead }}</ref> Muzey Şeyx Məcid bin Məhəmməd bin Rəşid Əl Məktum tərəfindən 14 yanvar 2014-cü ildə açılmışdır.<ref>Shaikh Majid opens a unique Dubai Moving Image Museum. ''Khaleej Times'', 15 October 2014.</ref> Muzeydə kino tarixinə həsr olunmuş daimi sərgi var. Kino Tarixi Muzeyi erkən [[animasiya]] cihazları (praksinoskop, zoetrop, mutoskop və s.) kimi 300-dən çox [[antik]] əşyanın kolleksiyası vasitəsilə vizual əyləncənin inkişafı və təkamülünü əhatə edir.<ref>Entertainment through the ages. ''The National'', 21 August 2013.</ref><ref>Dubai Moving Image Museum (DMIM). ''World Guide''.</ref> == Qallereyası == <gallery> Dutch Peepbox.jpg|Muzeydə XVIII-ci əsrin ortalarına aid eksponat MagicLanterns.jpg|Kino Tarixi Muzeyində nümayiş etdirilən peşəkar fənərlər. KayserPanorama.jpg|Muzey daxilində kayserpanorama. VuesD'optiqueWall.jpg|Kino Tarixi Muzeyinin divarında nümayiş etdirilən "Vues d'Optiques". FlickerWall.jpg|1897-ci ilə aid nadir Gaumont mutoskopu və Fliker oyuncaqlar bölməsi. Shadowspic.jpg|Kölgələr teatrı və Kino Tarixi Muzeyinin içərisindəki kuklalar. BlueMutoscope.jpg|"Hindistan" mutoskopu. StereoscopyWall.jpg|Kino Tarixi Muzeyində mühüm Stereoskopiya bölməsi. ItalianMegalethoscope.jpg|XIX-cu əsrin ortalarına aid İtalyan meqaletoskopu. </gallery> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|https://www.hocmuseum.com/}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Muzeylər]] [[Kateqoriya:Əlifba sırasına görə muzeylər]] 26m8y9qcdfa6a9bp0imachfwc2wgul7 0 881897 7864844 7864035 2024-11-26T15:57:58Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864844 wikitext text/x-wiki {{Dilçilik}} '''İkiqat işarələmə dili''' — [[dilçilik]]də qrammatik münasibətlərin həm başlıqda (məsələn, [[fel]] və ya [[İsim|isim]]) həm də ona tabe olan elementdə (məsələn, [[subyekt]] və [[Obyekt (fəlsəfə)|obyekt]]) işarələndiyi dilləri ifadə edən bir anlayış. Bu [[Terminologiya|termin]], dilin qrammatik strukturlarını təsvir etmək üçün başlıq-tabe nəzəriyyəsində istifadə olunur.<ref>Nikols, İohanna. 1986. Baş işarələmə və asılı işarələmə qrammatikası. Dil 62.1: 56–119.</ref><ref>Nikols, İohanna. 1992. Məkanda və Zamanda Dil Müxtəlifliyi. Çikaqo: Çikaqo Universiteti Mətbuatı.</ref> == İkiqat işarələmə dilinin xüsusiyyətləri == 1. Qrammatik münasibətlərin iki yerdə işarələnməsi: Cümlədə subyekt-fel və obyekt-fel münasibətləri həm fellərin [[Morfologiya (dilçilik)|morfologiyas]]ı, həm də ismin [[şəkilçi]]ləri ilə işarələnir. Məsələn: Subyekt: Şəxs şəkilçisi [[fel]]də işarələnir. Obyekt: Hal şəkilçisi [[İsim|isim]]də işarələnir. 2. Morfoloji uyğunlaşma: Başlıq və tabe elementlər arasında uyğunlaşma tələb olunur (məsələn, [[Say (qrammatika)|say]], şəxs və cins baxımından). == Türk dilləri == [[Cümlə]]də başlıq və tabe elementlər arasında həm [[fel]] üzərində, həm də isim üzərində işarələmə aparılır<ref>Məsələn, bax: Plunqyan, V. A. Qrammatik semantikaya giriş: dünya dillərinin qrammatik mənaları və qrammatik sistemləri. M.: RSUH, 2011. S. 154, 200–204.</ref>: Mən kitabı oxuyuram: "Mən" — subyekt şəxs əvəzliyi olaraq felin şəxs şəkilçisi ilə uyğunlaşır. "Kitabı" — obyekt hallanaraq təsirlik hal şəkilçisi "-ı" alır. "Oxuyuram" — şəxs və zaman şəkilçiləri fel üzərində işarələnir. == Abxaz dili == [[Abxaziya|Abxaz]] dilində də [[subyekt]] və obyekt münasibətləri həm fellərdə şəxs şəkilçiləri vasitəsilə, həm də isimlərdə hallanma ilə işarələnir.<ref>Nichols, Johanna & Bickel, Balthasar. 2011. Markalanma Yeri: Tam Dil Tipologiyası. In: Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin (eds.) The World Atlas of Language Structures Online. Münhen: Maks Plank Rəqəmsal Kitabxanası, fəsil 25. Onlayn olaraq əldə etmək olar http://wals.info/chapter/25 {{Wayback|url=http://wals.info/chapter/25 |date=20131211164848 }}</ref> == İkiqat işarələmə ilə fərqli sistemlər arasındakı fərqlər == Tək işarələmə dilli sistemlər yalnız bir tərəfi (ya başlıq, ya da tabe element) işarələyir. Məsələn, ingilis dili yalnız başlığı (feli) işarələyir: "I read the book" — burada nə subyekt, nə də obyekt hallanır; yalnız fel şəxsə görə dəyişir. Başlıq işarələmə dilləri yalnız başlıqda işarələmə edir, tabe elementdə isə morfoloji dəyişiklik olmur.<ref>Proxorov K. N. Dogon dillərində bir adın tonal morfologiyası // Afrika toplusu. Ed. Vydrina V. F. — 2009. СПб., 2009. С. 214–234.</ref> Tabe işarələmə dilləri yalnız tabe elementlərdə işarələmə aparır, başlıqda heç bir dəyişiklik olmur. == Əhəmiyyəti == İkiqat işarələmə dilləri qrammatik münasibətlərin dəqiqliklə və daha çox redundansla ifadə edilməsini təmin edir. Bu xüsusiyyət dilin mürəkkəb qrammatik strukturunu və qrammatik əlaqələrin təkrarən göstərilməsini vurğulayır.<ref>{{Cite web |url=http://www.tusaalanga.ca/ |title=Splash {{!}} Inuktitut Tusaalanga<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2013-05-19 |archive-date=2010-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101018044408/http://www.tusaalanga.ca/ |deadlink=no }}</ref><ref>Nikols, İohanna. 1986. Baş işarələmə və asılı işarələmə qrammatikası. Dil 62.1: 56–119. S. 105.</ref> == Həmçinin bax == * [[Dilçilik]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} osw1eh1myuozhk2y3m0yssy4ozv8z9j 7865231 7864844 2024-11-27T01:34:11Z ToprakBot 198871 ; Görünməz boşluqlar görünür edildi: [[Ayrılmaz alan|kırılmaz boşluk]] (U+00A0) 7865231 wikitext text/x-wiki {{Dilçilik}} '''İkiqat işarələmə dili''' — [[dilçilik]]də qrammatik münasibətlərin həm başlıqda (məsələn, [[fel]] və ya [[İsim|isim]]) həm də ona tabe olan elementdə (məsələn, [[subyekt]] və [[Obyekt (fəlsəfə)|obyekt]]) işarələndiyi dilləri ifadə edən bir anlayış. Bu [[Terminologiya|termin]], dilin qrammatik strukturlarını təsvir etmək üçün başlıq-tabe nəzəriyyəsində istifadə olunur.<ref>Nikols, İohanna. 1986. Baş işarələmə və asılı işarələmə qrammatikası. Dil 62.1: 56–119.</ref><ref>Nikols, İohanna. 1992. Məkanda və Zamanda Dil Müxtəlifliyi. Çikaqo: Çikaqo Universiteti Mətbuatı.</ref> == İkiqat işarələmə dilinin xüsusiyyətləri == 1. Qrammatik münasibətlərin iki yerdə işarələnməsi: Cümlədə subyekt-fel və obyekt-fel münasibətləri həm fellərin [[Morfologiya (dilçilik)|morfologiyas]]ı, həm də ismin [[şəkilçi]]ləri ilə işarələnir. Məsələn: Subyekt: Şəxs şəkilçisi [[fel]]də işarələnir. Obyekt: Hal şəkilçisi [[İsim|isim]]də işarələnir. 2. Morfoloji uyğunlaşma: Başlıq və tabe elementlər arasında uyğunlaşma tələb olunur (məsələn, [[Say (qrammatika)|say]], şəxs və cins baxımından). == Türk dilləri == [[Cümlə]]də başlıq və tabe elementlər arasında həm [[fel]] üzərində, həm də isim üzərində işarələmə aparılır:<ref>Məsələn, bax: Plunqyan, V. A. Qrammatik semantikaya giriş: dünya dillərinin qrammatik mənaları və qrammatik sistemləri. M.: RSUH, 2011. S. 154, 200–204.</ref> Mən kitabı oxuyuram: "Mən" — subyekt şəxs əvəzliyi olaraq felin şəxs şəkilçisi ilə uyğunlaşır. "Kitabı" — obyekt hallanaraq təsirlik hal şəkilçisi "-ı" alır. "Oxuyuram" — şəxs və zaman şəkilçiləri fel üzərində işarələnir. == Abxaz dili == [[Abxaziya|Abxaz]] dilində də [[subyekt]] və obyekt münasibətləri həm fellərdə şəxs şəkilçiləri vasitəsilə, həm də isimlərdə hallanma ilə işarələnir.<ref>Nichols, Johanna & Bickel, Balthasar. 2011. Markalanma Yeri: Tam Dil Tipologiyası. In: Dryer, Matthew S. & Haspelmath, Martin (eds.) The World Atlas of Language Structures Online. Münhen: Maks Plank Rəqəmsal Kitabxanası, fəsil 25. Onlayn olaraq əldə etmək olar http://wals.info/chapter/25 {{Wayback|url=http://wals.info/chapter/25 |date=20131211164848 }}</ref> == İkiqat işarələmə ilə fərqli sistemlər arasındakı fərqlər == Tək işarələmə dilli sistemlər yalnız bir tərəfi (ya başlıq, ya da tabe element) işarələyir. Məsələn, ingilis dili yalnız başlığı (feli) işarələyir: "I read the book" — burada nə subyekt, nə də obyekt hallanır; yalnız fel şəxsə görə dəyişir. Başlıq işarələmə dilləri yalnız başlıqda işarələmə edir, tabe elementdə isə morfoloji dəyişiklik olmur.<ref>Proxorov K. N. Dogon dillərində bir adın tonal morfologiyası // Afrika toplusu. Ed. Vydrina V. F.&nbsp;— 2009. СПб., 2009. С. 214–234.</ref> Tabe işarələmə dilləri yalnız tabe elementlərdə işarələmə aparır, başlıqda heç bir dəyişiklik olmur. == Əhəmiyyəti == İkiqat işarələmə dilləri qrammatik münasibətlərin dəqiqliklə və daha çox redundansla ifadə edilməsini təmin edir. Bu xüsusiyyət dilin mürəkkəb qrammatik strukturunu və qrammatik əlaqələrin təkrarən göstərilməsini vurğulayır.<ref>{{Cite web |url=http://www.tusaalanga.ca/ |title=Splash {{!}} Inuktitut Tusaalanga<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2013-05-19 |archive-date=2010-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101018044408/http://www.tusaalanga.ca/ |deadlink=no }}</ref><ref>Nikols, İohanna. 1986. Baş işarələmə və asılı işarələmə qrammatikası. Dil 62.1: 56–119. S. 105.</ref> == Həmçinin bax == * [[Dilçilik]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 2qrhdd76zrmy0wk5rnh1srgunt2u12k 0 881898 7864843 7863912 2024-11-26T15:56:49Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]], [[meta:User:JWBTH/CP|Skript]] istifadə edərək kodun səliqəyə salınması 7864843 wikitext text/x-wiki '''Şərqi Ərəbistan səfərləri''' və ya '''Sadiq Xanın Vəhhabilərə Qarşı Kampaniyası''' (''fars'' : '''جنگ قاجار — وهابی ها'''). Müharibə təxminən 1812–1814-cü illərdə [[Qacarlar (sülalə)|Qacarlarla]] Omanlılar arasında [[Vəhhabilik|vəhhabilərə]] qarşı olub.{{Hərbi münaqişə | conflict = | date = | münaqişə = Qacar-Vəhhabi döyüşləri | tarixi = 1812-1814 | yeri = [[Oman]], [[İran körfəzi]] və Şərqi Ərəbistan | nəticəsi = Qacar-Oman qələbəsi | ərazi = [[Maskat]] və [[Bəhreyn]] İran-Türkman-Oman qüvvələrinin nəzarəti altına keçdi | tərəf1 = [[File:Flag of Agha Mohammad Khan.svg|border|24px|]] [[Qacarlar dövləti]]<br>{{flagicon image|Flag of the Omani Empire.svg}} [[Oman imamlığı|Oman imperiyası]] | tərəf2 = {{flagicon image|Flag of the Emirate of Riyadh (1902-1913).svg}} [[Diriyyə əmirliyi]] | komandan1 = [[File:Flag of Agha Mohammad Khan.svg|border|24px|]] [[Fətəli şah Qacar]]<br>[[File:Flag of Agha Mohammad Khan.svg|border|24px|]] Hüseyn Əli Mirzə<br>[[File:Flag of Agha Mohammad Khan.svg|border|24px|]] Sadiq xan Davallu Qacar yada Sə'ədi xan | komandan2 = {{flagicon image|Flag of the Emirate of Riyadh (1902-1913).svg}}Əbdüləziz ibn Məhəmməd əl-Səud<br>{{flagicon image|Flag of the Emirate of Riyadh (1902-1913).svg}} Mutlaq ibn Məhəmməd Əl-Mutairi{{KIA}} | qüvvə1 = ~5.000 | qüvvə2 = Bilinmir | itkilər1 = 3.000-dən çox öldürüldü | itkilər2 = Bilinmir }} == Fon == 1802-ci ildə Vəhhabilər Kəbəlaya hücum edib, buradaki Şiələri qətlə yetirdilər. İmam Hüseynin türbəsinin zərər görməsi Şiələr üçün son nöqtə oldu. Oman sultanı Said ibn Sultan Qacarlardan kömək istədi və uzun çəkən danışıqlardan sonra Fətəli şah Qacar Vəhhabilərə qarşı Omanlılarla birləşməyə razı oldu. == Qacarların Ərəbistana yürüşü == Fəth Əli şahın əmri ilə, Sə'ədi xanın başçılığı altında üç min döyüşçüdən ibarət böyük bir qoşun yığıldı. Bu qüvvə Bərkəyə doğru irəlilədi və hər iki tərəf birləşmiş qüvvələrə komandanlığı Səid ibn Sultanın öz üzərinə götürməsinə razılaşdılar. Səid ibn Sultanla [[Qacarlar (sülalə)|Qacar]] şahının ittifaqının yaratdığı təhlükəni qabaqcadan hiss edən Diriyyə əmiri Səud ibn Əbdüləziz dostluq əlaqələri qurmaq və gözlənilən səfərin qarşısını almaq üçün şaha elçi göndərdi. Buna baxmayaraq, şah Səid ibn Sultanın tərəfində durmaya davam etdi və sərkərdə Sə'ədi xana göstəriş verdi ki, Səid ibn Sultanı üç min qacar süvari ilə geri qayıdarkən müşayiət etsin. Bu qüvvə 1812-ci ilin əvvəllərində Bərkəyə çatdı. Səid ibn Sultan və qoşunu Naxal qalalarını uğurla geri aldı. Vəhhabilərdən Şeyx Məhəmməd bin Nasir əl-Cəbri kömək üçün əl-Bureymidə olan Mutlaq əl-Mutairinin yanına getdi, lakin onun artıq getdiyini gördü. O, Mutlaqı təqib etdi və onu Qacar-Oman ittifaqına qarşı birləşməyə çağırdı. Mutlaq müxtəlif qəbilələri, o cümlədən Omandan olan Bəni Bu Əli qəbiləsini topladı. Bu əsnada Salem ibn Sultanın qüvvələri və Sə'ədi xanın başçılığı ilə Qacarlar İzkiyə toplaşdılar. Döyüş İzki yaxınlığında getdi və Qacar-Oman ittifaqı məğlub oldu. Mütləq əl-Mutairi qüvvələri Samail qalasını tutdu. Mutra talan edildi və Oman Sultanı Diriyyə İmamına illik xərac ödəməyə məcbur edildi. Səudiyyəlilər İzki döyüşündə qalib gəlsələr də, sonradan [[Qacarlar (sülalə)|Qacarlar]] buranı geri ala bildilər. Omanlıların tələbi ilə Qacarlar vəhhabilərin mühasirəsində olan Maskat və Bəhreynə gəlib vəhhabiləri məğlub etdilər. Qacarlar ardıcıl olaraq Omanın vəhhabi hücumlarına qarşı müdafiəsini dəstəklədilər. Onlar Maskat və Bəhreyn kimi əsas nöqtələr üzərində strateji nəzarəti saxladılar. Bu, Qacarlar üçün də böyük əhəmiyyət kəsb edirdi, çünki İran körfəzi üzərində təsirlərini qoruyub saxlamağa kömək edirdi. 1818-ci ildə Osmanlıların Diriyyəni mühasirəyə alması və ələ keçirməsi [[Vəhhabilik|vəhhabilərə]] böyük zərbə vurdu və bu onların ağır siyasi uğursuzluğuna səbəb oldu. 5inx1ufsev5i7fy9yfkw4hzuz0l1283 0 881899 7865176 7864248 2024-11-26T22:10:35Z InternetArchiveBot 179784 2 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865176 wikitext text/x-wiki {{Vəzifəli şəxs}} '''İlqar Akif oğlu Mahmudov''' ({{DVTY}}) — Quba Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı (2023). == Həyatı == 2 iyun 1975-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. 1992-ci ildə Bakı şəhəri Nəsimi rayonu 211 saylı tam orta məktəbi bitirdikdən sonra [[Bakı Dövlət Universiteti]]nin Beynəlxalq Hüquq və Beynəlxalq Əlaqələr fakültəsinə daxil olmuş, 1997-ci ildə həmin fakültəni fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 2001–2003-cü illərdə [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]]ndə Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər və 2007–2010-cu illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültələrində əlavə təhsil almışdır.<ref>{{Cite web |title=İcra hakimiyyətinin başçısı |url=http://quba-ih.gov.az/az/icra-hakimiyyetinin-bascisi.html |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-06-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240613205543/http://quba-ih.gov.az/az/icra-hakimiyyetinin-bascisi.html |url-status=live }}</ref> Əmək fəaliyyətinə 1997-ci ildə [[Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi]]ndə başlamışdır. 1997–2003-cü illərdə nazir köməkçisi, 2003–2016-cı illərdə Bakı Humanitar Kollecinin direktoru, 2016–2018-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Şəki, Oğuz, Qəbələ rayonları üzrə 4 saylı Ərazi Maliyyə Hesablama Mərkəzinin rəisi, 2018–2019-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Ümumi təhsil şöbəsinin müdir müavini, 2019-cu ildən 2023-cü ilin sentyabr ayınadək Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin Daxili Nəzarət şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır. Hüquq elmləri namizədidir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 31 avqust 2023-cü il tarixli Sərəncamı ilə Quba Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin edilmişdir.<ref>{{Cite web |title=İ.A.Mahmudovun Quba Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı |url=https://president.az/az/articles/view/60967 |access-date=2024-11-26 |archive-date=2023-09-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230901125628/https://president.az/az/articles/view/60967 |url-status=live }}</ref> Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür. Ailəlidir iki övladı var. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Quba Rayon İcra Hakimiyyətinin başçıları]] [[Kateqoriya:Bakı Humanitar Kolleci]] exfebmvftu96cgaywe0oscipp7ulgze 0 881913 7864688 7864013 2024-11-26T12:55:05Z Həsən İmanov 162503 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:İngiliscə qara yumor filmləri]] əlavə olundu 7864688 wikitext text/x-wiki {{Film|şəkil=The Art of Self-Defense.jpg|şəklin ölçüsü=210px}} '''Özünümüdafiə sənəti''' ({{dil-en|The Art of Self-Defense}}) — Rayli Sternsin rejissorluğu ilə 2019-cu ildə ekranla çıxan döyüş sənəti-qara komediya janrındakı ABŞ filmi. == Məzmun == Axşam saatlarında küçədə kimliyi bilinməyən motosikletçilər tərəfindən amansızca əzişdirilən Keysi, özünü bərkitmək üçün [[karate]] dərslərinə yazılır. == Rollarda == * Jesse Eisenberg * [[İmocen Puts]] * Alessandro Nivola == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} {{film-qaralama}} [[Kateqoriya:2019-cu ilin ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:2019-cu ilin filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə qara yumor filmləri]] iet71x4lfe20mf5th3f8c0j6dh9e4t6 7864690 7864688 2024-11-26T12:55:22Z Həsən İmanov 162503 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:ABŞ filmləri]] əlavə olundu 7864690 wikitext text/x-wiki {{Film|şəkil=The Art of Self-Defense.jpg|şəklin ölçüsü=210px}} '''Özünümüdafiə sənəti''' ({{dil-en|The Art of Self-Defense}}) — Rayli Sternsin rejissorluğu ilə 2019-cu ildə ekranla çıxan döyüş sənəti-qara komediya janrındakı ABŞ filmi. == Məzmun == Axşam saatlarında küçədə kimliyi bilinməyən motosikletçilər tərəfindən amansızca əzişdirilən Keysi, özünü bərkitmək üçün [[karate]] dərslərinə yazılır. == Rollarda == * Jesse Eisenberg * [[İmocen Puts]] * Alessandro Nivola == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} {{film-qaralama}} [[Kateqoriya:2019-cu ilin ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:2019-cu ilin filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə qara yumor filmləri]] [[Kateqoriya:ABŞ filmləri]] 9be0ps7bglmr0336v5nzvc6ltffw4n9 7864691 7864690 2024-11-26T12:55:36Z Həsən İmanov 162503 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:İngiliscə filmlər]] əlavə olundu 7864691 wikitext text/x-wiki {{Film|şəkil=The Art of Self-Defense.jpg|şəklin ölçüsü=210px}} '''Özünümüdafiə sənəti''' ({{dil-en|The Art of Self-Defense}}) — Rayli Sternsin rejissorluğu ilə 2019-cu ildə ekranla çıxan döyüş sənəti-qara komediya janrındakı ABŞ filmi. == Məzmun == Axşam saatlarında küçədə kimliyi bilinməyən motosikletçilər tərəfindən amansızca əzişdirilən Keysi, özünü bərkitmək üçün [[karate]] dərslərinə yazılır. == Rollarda == * Jesse Eisenberg * [[İmocen Puts]] * Alessandro Nivola == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} {{film-qaralama}} [[Kateqoriya:2019-cu ilin ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:2019-cu ilin filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə qara yumor filmləri]] [[Kateqoriya:ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə filmlər]] aau73eq9g01zquddhhwp9ainu6ijdjy 7864693 7864691 2024-11-26T12:55:55Z Həsən İmanov 162503 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:ABŞ-nin qara yumor filmləri]] əlavə olundu 7864693 wikitext text/x-wiki {{Film|şəkil=The Art of Self-Defense.jpg|şəklin ölçüsü=210px}} '''Özünümüdafiə sənəti''' ({{dil-en|The Art of Self-Defense}}) — Rayli Sternsin rejissorluğu ilə 2019-cu ildə ekranla çıxan döyüş sənəti-qara komediya janrındakı ABŞ filmi. == Məzmun == Axşam saatlarında küçədə kimliyi bilinməyən motosikletçilər tərəfindən amansızca əzişdirilən Keysi, özünü bərkitmək üçün [[karate]] dərslərinə yazılır. == Rollarda == * Jesse Eisenberg * [[İmocen Puts]] * Alessandro Nivola == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} {{film-qaralama}} [[Kateqoriya:2019-cu ilin ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:2019-cu ilin filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə qara yumor filmləri]] [[Kateqoriya:ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə filmlər]] [[Kateqoriya:ABŞ-nin qara yumor filmləri]] 9j9x26ig2c7tbfxjbbh8dwwqmxml0o1 7864695 7864693 2024-11-26T12:56:19Z Həsən İmanov 162503 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] əlavə olundu 7864695 wikitext text/x-wiki {{Film|şəkil=The Art of Self-Defense.jpg|şəklin ölçüsü=210px}} '''Özünümüdafiə sənəti''' ({{dil-en|The Art of Self-Defense}}) — Rayli Sternsin rejissorluğu ilə 2019-cu ildə ekranla çıxan döyüş sənəti-qara komediya janrındakı ABŞ filmi. == Məzmun == Axşam saatlarında küçədə kimliyi bilinməyən motosikletçilər tərəfindən amansızca əzişdirilən Keysi, özünü bərkitmək üçün [[karate]] dərslərinə yazılır. == Rollarda == * Jesse Eisenberg * [[İmocen Puts]] * Alessandro Nivola == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} {{film-qaralama}} [[Kateqoriya:2019-cu ilin ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:2019-cu ilin filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə qara yumor filmləri]] [[Kateqoriya:ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə filmlər]] [[Kateqoriya:ABŞ-nin qara yumor filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] ocm99snfo17dw0yscr4glwxaniu2hcf 7864696 7864695 2024-11-26T12:56:34Z Həsən İmanov 162503 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Qara yumor filmləri]] əlavə olundu 7864696 wikitext text/x-wiki {{Film|şəkil=The Art of Self-Defense.jpg|şəklin ölçüsü=210px}} '''Özünümüdafiə sənəti''' ({{dil-en|The Art of Self-Defense}}) — Rayli Sternsin rejissorluğu ilə 2019-cu ildə ekranla çıxan döyüş sənəti-qara komediya janrındakı ABŞ filmi. == Məzmun == Axşam saatlarında küçədə kimliyi bilinməyən motosikletçilər tərəfindən amansızca əzişdirilən Keysi, özünü bərkitmək üçün [[karate]] dərslərinə yazılır. == Rollarda == * Jesse Eisenberg * [[İmocen Puts]] * Alessandro Nivola == İstinadlar == {{istinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{xarici keçidlər}} {{film-qaralama}} [[Kateqoriya:2019-cu ilin ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:2019-cu ilin filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə qara yumor filmləri]] [[Kateqoriya:ABŞ filmləri]] [[Kateqoriya:İngiliscə filmlər]] [[Kateqoriya:ABŞ-nin qara yumor filmləri]] [[Kateqoriya:Komediya filmləri]] [[Kateqoriya:Qara yumor filmləri]] my1kmuhnd5orpg60jxgcqzo11e42216 0 881914 7864841 7864186 2024-11-26T15:55:12Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864841 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim |piktoqram = |adı = Məmmədsadıq Sadıqov |orijinal adı = Məmmədsadıq Sadıqov Mustafa oğlu |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 13 dekabr 1924 |doğum yeri = [[Nuxa]] (indiki Şəki), {{AzSSR}}, {{ZSFSR}}, {{SSRİ}} |vəfat tarixi = 1994 |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisad |elmi dərəcəsi = elmlər doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]] V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutu, aspirantura |elmi rəhbəri = prof. Q.F.İvanovun |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Xalqlar dostluğu" ordeni}}{{II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni}}{{"Döyüş xidmətlərinə görə" medalı|1945}}{{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}}{{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədsadıq Sadıqov''' (1924–1994) — iqtisad elmləri doktoru, professor. == Elmi fəaliyyəti == == Əmək fəaliyyəti == == Vəfatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1994-cü ildə vəfat etmişdir. dp9lo8n3m4cf5srvu1ghfc7wpoaytcv 7865569 7864841 2024-11-27T08:16:29Z Leylusha03 244113 7865569 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim |piktoqram = |adı = Məmmədsadıq Sadıqov |orijinal adı = Məmmədsadıq Sadıqov Mustafa oğlu |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 13 dekabr 1924 |doğum yeri = [[Nuxa]] (indiki Şəki), {{AzSSR}}, {{ZSFSR}}, {{SSRİ}} |vəfat tarixi = 1994 |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisad |elmi dərəcəsi = elmlər doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]] V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutu, aspirantura |elmi rəhbəri = prof. Q.F.İvanovun |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Xalqlar dostluğu" ordeni}}{{II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni}}{{"Döyüş xidmətlərinə görə" medalı|1945}}{{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}}{{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədsadıq Sadıqov''' (1924–1994) — iqtisad elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1924-cü ildə [[Şəki]]də anadan olmuşdur. 1941-ci ildə 7 saylı orta məktəbi bitirib. 1942-ci ildə könüllü olaraq hərbi xidmətə getmişdir. == Elmi fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə daxil olub, 1952-ci ildə bitirmişdir. Elmi Şuranın qərarına əsasən V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutunun aspiranturasına göndərilmişdir. 1977-ci ildə isə Moskva şəhərində İctimai Elmlər Akademiyasının Elmi Şurasında "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. Məmmədsadıq Sadıqov 70-dək monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, elmi-kütləvi kitab və məqalələrin müəllifidir. == Əmək fəaliyyəti == == Vəfatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1994-cü ildə vəfat etmişdir. sgqtpmqytz63zyf84vlo4fdmtxsxkx8 7865570 7865569 2024-11-27T08:16:57Z Leylusha03 244113 /* Həyatı */ 7865570 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim |piktoqram = |adı = Məmmədsadıq Sadıqov |orijinal adı = Məmmədsadıq Sadıqov Mustafa oğlu |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 13 dekabr 1924 |doğum yeri = [[Nuxa]] (indiki Şəki), {{AzSSR}}, {{ZSFSR}}, {{SSRİ}} |vəfat tarixi = 1994 |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisad |elmi dərəcəsi = elmlər doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]] V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutu, aspirantura |elmi rəhbəri = prof. Q.F.İvanovun |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Xalqlar dostluğu" ordeni}}{{II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni}}{{"Döyüş xidmətlərinə görə" medalı|1945}}{{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}}{{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədsadıq Sadıqov''' (1924–1994) — iqtisad elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1924-cü ildə [[Şəki]]də anadan olmuşdur. 1941-ci ildə 7 saylı orta məktəbi bitirib. 1942-ci ildə könüllü olaraq hərbi xidmətə getmişdir. == Elmi fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə daxil olub, 1952-ci ildə bitirmişdir. Elmi Şuranın qərarına əsasən V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutunun aspiranturasına göndərilmişdir. 1977-ci ildə isə Moskva şəhərində İctimai Elmlər Akademiyasının Elmi Şurasında "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. Məmmədsadıq Sadıqov 70-dək monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, elmi-kütləvi kitab və məqalələrin müəllifidir. == Əmək fəaliyyəti == == Vəfatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1994-cü ildə vəfat etmişdir. 8d6um4jtwnn11dijtqpir183vcoor00 7865572 7865570 2024-11-27T08:18:42Z Leylusha03 244113 /* Elmi fəaliyyəti */ 7865572 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim |piktoqram = |adı = Məmmədsadıq Sadıqov |orijinal adı = Məmmədsadıq Sadıqov Mustafa oğlu |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 13 dekabr 1924 |doğum yeri = [[Nuxa]] (indiki Şəki), {{AzSSR}}, {{ZSFSR}}, {{SSRİ}} |vəfat tarixi = 1994 |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisad |elmi dərəcəsi = elmlər doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]] V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutu, aspirantura |elmi rəhbəri = prof. Q.F.İvanovun |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Xalqlar dostluğu" ordeni}}{{II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni}}{{"Döyüş xidmətlərinə görə" medalı|1945}}{{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}}{{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədsadıq Sadıqov''' (1924–1994) — iqtisad elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1924-cü ildə [[Şəki]]də anadan olmuşdur. 1941-ci ildə 7 saylı orta məktəbi bitirib. 1942-ci ildə könüllü olaraq hərbi xidmətə getmişdir. == Elmi fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə daxil olub, 1952-ci ildə bitirmişdir. Elmi Şuranın qərarına əsasən V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutunun aspiranturasına göndərilmişdir. 1977-ci ildə isə [[Moskva]] şəhərində İctimai Elmlər Akademiyasının Elmi Şurasında "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. Məmmədsadıq Sadıqov 70-dək monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, elmi-kütləvi kitab və məqalələrin müəllifidir. 1961-ci ildə dosent, 1977-ci ildə isə professor adını almışdır. == Əmək fəaliyyəti == == Vəfatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1994-cü ildə vəfat etmişdir. omv7iiofkjdiz9x5rphqdijtwsefokd 7865579 7865572 2024-11-27T08:37:45Z Leylusha03 244113 /* Əmək fəaliyyəti */ 7865579 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim |piktoqram = |adı = Məmmədsadıq Sadıqov |orijinal adı = Məmmədsadıq Sadıqov Mustafa oğlu |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 13 dekabr 1924 |doğum yeri = [[Nuxa]] (indiki Şəki), {{AzSSR}}, {{ZSFSR}}, {{SSRİ}} |vəfat tarixi = 1994 |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisad |elmi dərəcəsi = elmlər doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]] V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutu, aspirantura |elmi rəhbəri = prof. Q.F.İvanovun |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Xalqlar dostluğu" ordeni}}{{II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni}}{{"Döyüş xidmətlərinə görə" medalı|1945}}{{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}}{{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədsadıq Sadıqov''' (1924–1994) — iqtisad elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1924-cü ildə [[Şəki]]də anadan olmuşdur. 1941-ci ildə 7 saylı orta məktəbi bitirib. 1942-ci ildə könüllü olaraq hərbi xidmətə getmişdir. == Elmi fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə daxil olub, 1952-ci ildə bitirmişdir. Elmi Şuranın qərarına əsasən V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutunun aspiranturasına göndərilmişdir. 1977-ci ildə isə [[Moskva]] şəhərində İctimai Elmlər Akademiyasının Elmi Şurasında "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. Məmmədsadıq Sadıqov 70-dək monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, elmi-kütləvi kitab və məqalələrin müəllifidir. 1961-ci ildə dosent, 1977-ci ildə isə professor adını almışdır. == Əmək fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1956-cı ildən Bakı Ali Partiya Məktəbinin siyasi iqtisad kafedrasında baş müəllim, dosent, kafedra müdiri vəzifələrində çalışıb. == Kitabları == * "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" (Azərnəşr, 1968), * Şəhər ilə kənd arasında fərqlərin aradan qaldırılması problemləri (Azərnəşr, 1970), * Siyasi iqtisad (Maarif, 1972); == Vəfatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1994-cü ildə vəfat etmişdir. 3s7zescl6il21pev1c8vzf7p3i1wthv 7865581 7865579 2024-11-27T08:39:28Z Leylusha03 244113 /* Kitabları */ 7865581 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim |piktoqram = |adı = Məmmədsadıq Sadıqov |orijinal adı = Məmmədsadıq Sadıqov Mustafa oğlu |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 13 dekabr 1924 |doğum yeri = [[Nuxa]] (indiki Şəki), {{AzSSR}}, {{ZSFSR}}, {{SSRİ}} |vəfat tarixi = 1994 |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisad |elmi dərəcəsi = elmlər doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]] V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutu, aspirantura |elmi rəhbəri = prof. Q.F.İvanovun |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Xalqlar dostluğu" ordeni}}{{II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni}}{{"Döyüş xidmətlərinə görə" medalı|1945}}{{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}}{{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədsadıq Sadıqov''' (1924–1994) — iqtisad elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1924-cü ildə [[Şəki]]də anadan olmuşdur. 1941-ci ildə 7 saylı orta məktəbi bitirib. 1942-ci ildə könüllü olaraq hərbi xidmətə getmişdir. == Elmi fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə daxil olub, 1952-ci ildə bitirmişdir. Elmi Şuranın qərarına əsasən V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutunun aspiranturasına göndərilmişdir. 1977-ci ildə isə [[Moskva]] şəhərində İctimai Elmlər Akademiyasının Elmi Şurasında "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. Məmmədsadıq Sadıqov 70-dək monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, elmi-kütləvi kitab və məqalələrin müəllifidir. 1961-ci ildə dosent, 1977-ci ildə isə professor adını almışdır. == Əmək fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1956-cı ildən Bakı Ali Partiya Məktəbinin siyasi iqtisad kafedrasında baş müəllim, dosent, kafedra müdiri vəzifələrində çalışıb. == Kitabları == * "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" (Azərnəşr, 1968), * Şəhər ilə kənd arasında fərqlərin aradan qaldırılması problemləri (Azərnəşr, 1970), * Siyasi iqtisad (Maarif, 1972); * Siyasi iqtisad (Maarif, 1975); * Azərbaycan SSR kənd rayonları gənclərinin peşə yönümü və peşə seçiminin müasir vəziyyəti (AzNİİNTİ, 1976); * Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması (Azərnəşr, 1978). == Vəfatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1994-cü ildə vəfat etmişdir. faw1cubbmepfa1vmwf3ynkqyku3vsk5 7865591 7865581 2024-11-27T08:44:31Z Leylusha03 244113 /* Vəfatı */ 7865591 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Alim |piktoqram = |adı = Məmmədsadıq Sadıqov |orijinal adı = Məmmədsadıq Sadıqov Mustafa oğlu |digər adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |doğum tarixi = 13 dekabr 1924 |doğum yeri = [[Nuxa]] (indiki Şəki), {{AzSSR}}, {{ZSFSR}}, {{SSRİ}} |vəfat tarixi = 1994 |vəfat yeri = [[Bakı]] |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = {{SSRİ}}→{{AZE}} |milliyyəti = |həyat yoldaşı = |uşağı = |atası = |anası = |elm sahəsi = iqtisad |elmi dərəcəsi = elmlər doktoru |elmi adı = professor |iş yeri = |alma-mater = |təhsili = [[Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti]] V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutu, aspirantura |elmi rəhbəri = prof. Q.F.İvanovun |tanınmış yetirmələri = |tanınır = <!--Alimə fəaliyyətinə görə verilən ləqəb--> |mühüm layihələri = |üzvlüyü = |mükafatları = {{"Xalqlar dostluğu" ordeni}}{{II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordeni}}{{"Döyüş xidmətlərinə görə" medalı|1945}}{{"Qafqazın müdafiəsinə görə" medalı}}{{"1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə" medalı}} |imzası = |saytı = |vikianbar = }} '''Məmmədsadıq Sadıqov''' (1924–1994) — iqtisad elmləri doktoru, professor. == Həyatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1924-cü ildə [[Şəki]]də anadan olmuşdur. 1941-ci ildə 7 saylı orta məktəbi bitirib. 1942-ci ildə könüllü olaraq hərbi xidmətə getmişdir. == Elmi fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1947-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə daxil olub, 1952-ci ildə bitirmişdir. Elmi Şuranın qərarına əsasən V.Plexanov adına Moskva Dövlət İqtisad İnstitutunun aspiranturasına göndərilmişdir. 1977-ci ildə isə [[Moskva]] şəhərində İctimai Elmlər Akademiyasının Elmi Şurasında "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib. Məmmədsadıq Sadıqov 70-dək monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti, elmi-kütləvi kitab və məqalələrin müəllifidir. 1961-ci ildə dosent, 1977-ci ildə isə professor adını almışdır. == Əmək fəaliyyəti == Məmmədsadıq Sadıqov 1956-cı ildən Bakı Ali Partiya Məktəbinin siyasi iqtisad kafedrasında baş müəllim, dosent, kafedra müdiri vəzifələrində çalışıb. == Kitabları == * "Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması" (Azərnəşr, 1968), * Şəhər ilə kənd arasında fərqlərin aradan qaldırılması problemləri (Azərnəşr, 1970), * Siyasi iqtisad (Maarif, 1972); * Siyasi iqtisad (Maarif, 1975); * Azərbaycan SSR kənd rayonları gənclərinin peşə yönümü və peşə seçiminin müasir vəziyyəti (AzNİİNTİ, 1976); * Şəhər ilə kənd arasında sosial-iqtisadi fərqlərin aradan qaldırılması (Azərnəşr, 1978). == Vəfatı == Məmmədsadıq Sadıqov 1994-cü ildə vəfat etmişdir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ntw631bh0phq90fups4zfxuw7oy4djd 0 881921 7864840 7864251 2024-11-26T15:54:20Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864840 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Şeyx Tidiane Qaye |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 1971 |doğum yeri = Ties, [[Seneqal]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = Seneqallı |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = şair, novellaçı, yazar, essist |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = [[italyan dili]] |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |üzvlüyü = |mükafatları = [[Fayl:Ordre des Arts et des Lettres Commandeur ribbon.svg|35px]] [["İncəsənət və ədəbiyyat" ordeni]] kavaleri |imzası = |saytı = http://www.cheikhtidianegaye.com |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Şeyx Tidiane Qaye''' ({{DVTY}}) — Seneqal-İtalyan yazıçısı, esseist, şair və sülh fəalı.<ref>{{cite web | url=https://www.peacelink.it/pace/a/49954.html | title=Per l'educazione e la promozione per la Pace piantiamo un ulivo | website=peacelink.it}}</ref> == Həyatı == Tidiane Qaye [[İtaliya]]da Monza və Brianza əyalətində yaşayır. Eyni zamanda Arkore şəhərinin poeziya və bədii ədəbiyyatın banisidir.<ref>[https://www.premioletterarioarcore.it/il-premio/ Il Premio], premioletterarioarcore.it</ref> [[Afrika]] ədəbiyyatı və mühacir ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı tədbirlərdə və mədəni fəaliyyətlərdə iştirak edir.<ref name="Creola_MigrazioniNarranti">[https://books.google.com/books?id=w1UCO4_Gq7MC&dq=patrizia+ceola+cheikh+tidiane+gaye&pg=PA175 consultabile anche online]</ref> and immigration literature. He distinguished himself in numerous fields, leaving contributions as a poet, novelist.<ref>https://annali.org/wp-content/uploads/2022/10/AdI_bookshelf-2022-final-10.16.pdf</ref> O, şair, yazıçı və İtalyandilli miqrant ədəbiyyatının tanınmış simalarından biri, bir neçə hekayələr kitabının müəllifi və iki dildə poetik əsərlərin yazarıdır. O, Afrika Neqritudun böyük şairini və [[Seneqal Respublikası]]nın ilk prezidenti [[Leopold Sedar Senqor]] əsərlərini [[İtalyan dili|italyan dili]]nə tərcümə edən ilk afrikalıdır.<ref>{{cite web | url=https://www.words4link.it/w4l-autore/gaye-cheikh-tidiane/ | title=Cheikh Tidiane Gaye | website=words4link.it}}</ref> 2018-ci ildə Kanaga Edizioni nəşriyyatını qurub.<ref>[http://www.kanagaedizioni.com/ www.kanagaedizioni.com]</ref> In 2023 he was elected President of the Léopold Sédar Senghor International Academy.<ref>{{cite web | url=https://www.accademiainternazionalesenghor.com/governance/ | title=Governance |publisher=Accademia Internazionale Leopold Sedar Senghor – APS }}</ref> 2023-cü ildə Leopold Sedar Senqor Beynəlxalq Akademiyasının prezidenti seçilib.<ref>https://www.seneweb.com/news/Culture/le-senegalais-cheikh-tidiane-gaye-nomme-_n_434365.html</ref> O, Avropa Elmlər və İncəsənət Akademiyasının üzvüdür.<ref>{{cite web | url=https://premiointernazionalesenghor.com/il-premio/ | title=Il Premio | date=27 April 2024 }}</ref> O, [[Fransa Respublikası]]nın [["İncəsənət və ədəbiyyat" ordeni|İncəsənət və Ədəbiyyat Ordeni]]nin Cəngavəri mükafatını alıb.<ref>{{cite web | url=https://www.ilgiorno.it/monza-brianza/cultura/gaye-cavaliere-arti-lettere-francia-fybk3a1e/ | title= Gaye, il Cavaliere delle Arti e delle Lettere: gli onori della Francia al poeta della Negritudine | website= www.ilgiorno.it }}</ref> == Üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlar == * Avropa Elm və İncəsənət Akademiyasının üzvü, Salsburq, Avstriya, 2024.<ref>https://members.euro-acad.eu/</ref> * Vikipoeziyanın viki Akademiki – İtalyan poeziyasının ensiklopediyası – aprel 2024.<ref>{{cite web | url=https://www.wikipoesia.it/w/index.php?title=Accademia_di_WikiPoesia&mobileaction=toggle_view_desktop | title=Accademia di WikiPoesia}}</ref> * İncəsənət və Fəlsəfə Elmləri Akademiyası tərəfindən Akademiya Xidmətiləri Cəngavəri, Bari, 2023.ref>{{cite web | url=https://www.accademia-asf.it/riconoscimenti.php?tipo=5 | title= Cavaliere al merito Accademico |publisher=Accademia delle Arti e delle Scienze Filosofiche }}</ref> * Avropa Elm, İncəsənət və Ədəbiyyat Akademiyasının üzvü, Paris, Fransa, 2023. * "Mihai Eminescu" Beynəlxalq Akademiyasının fəxri üzvü, Rumıniya, 2023.<ref>{{cite web | url=https://www.ilcittadinomb.it/news/cronaca/arcore-gaye-entra-a-far-parte-dellaccademia-mihai-eminescu-in-romania/ | title=Arcore, Gaye entra a far parte dell'Accademia Mihai Eminescu in Romania | date=25 June 2022 | website=ilcittadinomb.it}}</ref> * Hispanoamericano de Buenas Letras Akademiyasının Assosiativ Üzvü – Oktyabr 2023.<ref>{{cite web | url=https://hispanoamericanadebuenasletras.org/autoridades-y-miembros | title=Autoridades y Miembros | website=hispanoamericanadebuenasletras.org}}</ref> * İncəsənət və Fəlsəfə Elmləri Akademiyasının fəxri üzvü, Bari, İtaliya, 2022.<ref>{{cite web | url=https://www.accademia-asf.it/snc_premi_speciali_bio.php?id_socio=13 | title=Bio |publisher=Accademia delle Arti e delle Scienze Filosofiche }}</ref> * Full member of the Tomitana Romania Academy – 2022.<ref>{{cite web | url=https://www.cheikhtidianegaye.com/chi-sono/ | title=Chi è |language=it |trans-title=Who is |publisher=Cheikh Tidiane Gaye}}</ref> * Tomitana Rumıniya Akademiyasının həqiqi üzvü – 2022. * Akademik potensialda namizədlik və Asociaţiei Oamenilor de Ştiinţă, Cultură şi Artă Moldavia fəxri üzvü — 2019. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Commons category|Cheikh Tidiane Gaye (writer)}} * [http://www.cheikhtidianegaye.com/ Personal homepage of Cheikh Tidiane Gaye] * [https://www.seneweb.com/news/Culture/le-poete-et-ecrivain-cheikh-tidiane-gaye_n_451709.html - Appointed Knight of Arts and Letters of the French Republic — Le poète et écrivain Cheikh Tidiane Gaye reçoit la médaille de l’Ordre des Chevaliers des Arts et des Lettres de la République Française] * [https://vocal.media/poets/cheikh-tidiane-gaye/ A poet of the negritude By Patrizia Poli] * [https://www.theantonymmag.com/in-praise-of-metissage-cheikh-tidiane-gaye/ In Praise of Métissage: Text extracted from the work Voglia di meticciato and translated by Marie Orton] * [https://www.el-ghibli.org/supplemento-cheik-tidiane-gaye/ Journal of Migrant Literature in Italy El-Ghibli Supllemento Cheik Tidiane Gaye] * [https://writingistestifying.com/2020/11/13/cheikh-tidiane-gaye-mery-principessa-albina/ Cheikh Tidiane Gaye: Mery principessa albina by Loredana De Vita] * [https://www.radioradicale.it/scheda/728104/Eccellenze-afrodiscendenti-intervista-a-cheikh-tidiane-gaye-poeta-e-editore-di-origine Radio Radicale, " Eccellenze Afrodiscendenti" — Interview with Cheikh Tidiane Gaye, poeta e editore di origine senegalese] * [https://riviste.unimi.it/index.php/promoitals/article/view/21955 - Scientific magazine University of Milan — "Italian LinguaDue" Razza e meticciato nella letteratura africana di espressione italiana"] * [https://primamonza.it/attualita/arcore-il-consigliere-comunale-gaye-premiato-a-foggia-per-la-pace/ "Arcore, il consigliere comunale Gaye premiato a Foggia per la pace"]: Winner of the Peace Prize [[:en:Narges Mohammadi]] in Foggia, ''Prima Monza'' newspaper * [https://www.accademia-asf.it/snc_premi_speciali_bio.php?id_socio=13 Honorary Academy — Knight for academic merit — Ambassador for peace of the Academy of Philosophical Arts and Sciences of Bari] {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Seneqal şairləri]] pheaze6a576h7mci9q6344oiqo816o3 7865230 7864840 2024-11-27T01:34:08Z ToprakBot 198871 7865230 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Şeyx Tidiane Qaye |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 1971 |doğum yeri = Ties, [[Seneqal]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = Seneqallı |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = şair, novellaçı, yazar, essist |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = [[italyan dili]] |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |üzvlüyü = |mükafatları = [[Fayl:Ordre des Arts et des Lettres Commandeur ribbon.svg|35px]] [["İncəsənət və ədəbiyyat" ordeni]] kavaleri |imzası = |saytı = http://www.cheikhtidianegaye.com |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Şeyx Tidiane Qaye''' ({{DVTY}}) — Seneqal-İtalyan yazıçısı, esseist, şair və sülh fəalı.<ref>{{cite web | url=https://www.peacelink.it/pace/a/49954.html | title=Per l'educazione e la promozione per la Pace piantiamo un ulivo | website=peacelink.it}}</ref> == Həyatı == Tidiane Qaye [[İtaliya]]da Monza və Brianza əyalətində yaşayır. Eyni zamanda Arkore şəhərinin poeziya və bədii ədəbiyyatın banisidir.<ref>[https://www.premioletterarioarcore.it/il-premio/ Il Premio], premioletterarioarcore.it</ref> [[Afrika]] ədəbiyyatı və mühacir ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı tədbirlərdə və mədəni fəaliyyətlərdə iştirak edir.<ref name="Creola_MigrazioniNarranti">[https://books.google.com/books?id=w1UCO4_Gq7MC&dq=patrizia+ceola+cheikh+tidiane+gaye&pg=PA175 consultabile anche online]</ref> and immigration literature. He distinguished himself in numerous fields, leaving contributions as a poet, novelist.<ref>https://annali.org/wp-content/uploads/2022/10/AdI_bookshelf-2022-final-10.16.pdf</ref> O, şair, yazıçı və İtalyandilli miqrant ədəbiyyatının tanınmış simalarından biri, bir neçə hekayələr kitabının müəllifi və iki dildə poetik əsərlərin yazarıdır. O, Afrika Neqritudun böyük şairini və [[Seneqal Respublikası]]nın ilk prezidenti [[Leopold Sedar Senqor]] əsərlərini [[İtalyan dili|italyan dili]]nə tərcümə edən ilk afrikalıdır.<ref>{{cite web | url=https://www.words4link.it/w4l-autore/gaye-cheikh-tidiane/ | title=Cheikh Tidiane Gaye | website=words4link.it}}</ref> 2018-ci ildə Kanaga Edizioni nəşriyyatını qurub.<ref>[http://www.kanagaedizioni.com/ www.kanagaedizioni.com]</ref> In 2023 he was elected President of the Léopold Sédar Senghor International Academy.<ref>{{cite web | url=https://www.accademiainternazionalesenghor.com/governance/ | title=Governance |publisher=Accademia Internazionale Leopold Sedar Senghor – APS }}</ref> 2023-cü ildə Leopold Sedar Senqor Beynəlxalq Akademiyasının prezidenti seçilib.<ref>https://www.seneweb.com/news/Culture/le-senegalais-cheikh-tidiane-gaye-nomme-_n_434365.html</ref> O, Avropa Elmlər və İncəsənət Akademiyasının üzvüdür.<ref>{{cite web | url=https://premiointernazionalesenghor.com/il-premio/ | title=Il Premio | date=27 April 2024 }}</ref> O, [[Fransa Respublikası]]nın [["İncəsənət və ədəbiyyat" ordeni|İncəsənət və Ədəbiyyat Ordeni]]nin Cəngavəri mükafatını alıb.<ref>{{cite web | url=https://www.ilgiorno.it/monza-brianza/cultura/gaye-cavaliere-arti-lettere-francia-fybk3a1e/ | title= Gaye, il Cavaliere delle Arti e delle Lettere: gli onori della Francia al poeta della Negritudine | website= www.ilgiorno.it }}</ref> == Üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlar == * Avropa Elm və İncəsənət Akademiyasının üzvü, Salsburq, Avstriya, 2024.<ref>https://members.euro-acad.eu/</ref> * Vikipoeziyanın viki Akademiki – İtalyan poeziyasının ensiklopediyası – aprel 2024.<ref>{{cite web | url=https://www.wikipoesia.it/w/index.php?title=Accademia_di_WikiPoesia&mobileaction=toggle_view_desktop | title=Accademia di WikiPoesia}}</ref> * İncəsənət və Fəlsəfə Elmləri Akademiyası tərəfindən Akademiya Xidmətiləri Cəngavəri, Bari, 2023.<ref>{{cite web | url=https://www.accademia-asf.it/riconoscimenti.php?tipo=5 | title= Cavaliere al merito Accademico |publisher=Accademia delle Arti e delle Scienze Filosofiche }}</ref> * Avropa Elm, İncəsənət və Ədəbiyyat Akademiyasının üzvü, Paris, Fransa, 2023. * "Mihai Eminescu" Beynəlxalq Akademiyasının fəxri üzvü, Rumıniya, 2023.<ref>{{cite web | url=https://www.ilcittadinomb.it/news/cronaca/arcore-gaye-entra-a-far-parte-dellaccademia-mihai-eminescu-in-romania/ | title=Arcore, Gaye entra a far parte dell'Accademia Mihai Eminescu in Romania | date=25 June 2022 | website=ilcittadinomb.it}}</ref> * Hispanoamericano de Buenas Letras Akademiyasının Assosiativ Üzvü – Oktyabr 2023.<ref>{{cite web | url=https://hispanoamericanadebuenasletras.org/autoridades-y-miembros | title=Autoridades y Miembros | website=hispanoamericanadebuenasletras.org}}</ref> * İncəsənət və Fəlsəfə Elmləri Akademiyasının fəxri üzvü, Bari, İtaliya, 2022.<ref>{{cite web | url=https://www.accademia-asf.it/snc_premi_speciali_bio.php?id_socio=13 | title=Bio |publisher=Accademia delle Arti e delle Scienze Filosofiche }}</ref> * Full member of the Tomitana Romania Academy – 2022.<ref>{{cite web | url=https://www.cheikhtidianegaye.com/chi-sono/ | title=Chi è |language=it |trans-title=Who is |publisher=Cheikh Tidiane Gaye}}</ref> * Tomitana Rumıniya Akademiyasının həqiqi üzvü – 2022. * Akademik potensialda namizədlik və Asociaţiei Oamenilor de Ştiinţă, Cultură şi Artă Moldavia fəxri üzvü — 2019. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Commons category|Cheikh Tidiane Gaye (writer)}} * [http://www.cheikhtidianegaye.com/ Personal homepage of Cheikh Tidiane Gaye] * [https://www.seneweb.com/news/Culture/le-poete-et-ecrivain-cheikh-tidiane-gaye_n_451709.html - Appointed Knight of Arts and Letters of the French Republic — Le poète et écrivain Cheikh Tidiane Gaye reçoit la médaille de l’Ordre des Chevaliers des Arts et des Lettres de la République Française] * [https://vocal.media/poets/cheikh-tidiane-gaye/ A poet of the negritude By Patrizia Poli] * [https://www.theantonymmag.com/in-praise-of-metissage-cheikh-tidiane-gaye/ In Praise of Métissage: Text extracted from the work Voglia di meticciato and translated by Marie Orton] * [https://www.el-ghibli.org/supplemento-cheik-tidiane-gaye/ Journal of Migrant Literature in Italy El-Ghibli Supllemento Cheik Tidiane Gaye] * [https://writingistestifying.com/2020/11/13/cheikh-tidiane-gaye-mery-principessa-albina/ Cheikh Tidiane Gaye: Mery principessa albina by Loredana De Vita] * [https://www.radioradicale.it/scheda/728104/Eccellenze-afrodiscendenti-intervista-a-cheikh-tidiane-gaye-poeta-e-editore-di-origine Radio Radicale, " Eccellenze Afrodiscendenti" — Interview with Cheikh Tidiane Gaye, poeta e editore di origine senegalese] * [https://riviste.unimi.it/index.php/promoitals/article/view/21955 - Scientific magazine University of Milan — "Italian LinguaDue" Razza e meticciato nella letteratura africana di espressione italiana"] * [https://primamonza.it/attualita/arcore-il-consigliere-comunale-gaye-premiato-a-foggia-per-la-pace/ "Arcore, il consigliere comunale Gaye premiato a Foggia per la pace"]: Winner of the Peace Prize [[:en:Narges Mohammadi]] in Foggia, ''Prima Monza'' newspaper * [https://www.accademia-asf.it/snc_premi_speciali_bio.php?id_socio=13 Honorary Academy — Knight for academic merit — Ambassador for peace of the Academy of Philosophical Arts and Sciences of Bari] {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Seneqal şairləri]] bgvzywmmw1vhm97ojrkwhqnx4fe29l6 7865262 7865230 2024-11-27T03:49:11Z InternetArchiveBot 179784 15 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865262 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Şeyx Tidiane Qaye |orijinal adı = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |doğum tarixi = 1971 |doğum yeri = Ties, [[Seneqal]] |vəfat tarixi = |vəfat yeri = |vəfat səbəbi = |dəfn yeri = |vətəndaşlığı = |milliyyəti = Seneqallı |təhsili = |ixtisası = |fəaliyyəti = şair, novellaçı, yazar, essist |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = [[italyan dili]] |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |üzvlüyü = |mükafatları = [[Fayl:Ordre des Arts et des Lettres Commandeur ribbon.svg|35px]] [["İncəsənət və ədəbiyyat" ordeni]] kavaleri |imzası = |saytı = http://www.cheikhtidianegaye.com |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Şeyx Tidiane Qaye''' ({{DVTY}}) — Seneqal-İtalyan yazıçısı, esseist, şair və sülh fəalı.<ref>{{cite web | url=https://www.peacelink.it/pace/a/49954.html | title=Per l'educazione e la promozione per la Pace piantiamo un ulivo | website=peacelink.it | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-05-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240527160418/https://www.peacelink.it/pace/a/49954.html | url-status=live }}</ref> == Həyatı == Tidiane Qaye [[İtaliya]]da Monza və Brianza əyalətində yaşayır. Eyni zamanda Arkore şəhərinin poeziya və bədii ədəbiyyatın banisidir.<ref>[https://www.premioletterarioarcore.it/il-premio/ Il Premio] {{Wayback|url=https://www.premioletterarioarcore.it/il-premio/ |date=20240623205537 }}, premioletterarioarcore.it</ref> [[Afrika]] ədəbiyyatı və mühacir ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı tədbirlərdə və mədəni fəaliyyətlərdə iştirak edir.<ref name="Creola_MigrazioniNarranti">[https://books.google.com/books?id=w1UCO4_Gq7MC&dq=patrizia+ceola+cheikh+tidiane+gaye&pg=PA175 consultabile anche online]</ref> and immigration literature. He distinguished himself in numerous fields, leaving contributions as a poet, novelist.<ref>{{Cite web |url=https://annali.org/wp-content/uploads/2022/10/AdI_bookshelf-2022-final-10.16.pdf |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240413103307/https://annali.org/wp-content/uploads/2022/10/AdI_bookshelf-2022-final-10.16.pdf |url-status=live }}</ref> O, şair, yazıçı və İtalyandilli miqrant ədəbiyyatının tanınmış simalarından biri, bir neçə hekayələr kitabının müəllifi və iki dildə poetik əsərlərin yazarıdır. O, Afrika Neqritudun böyük şairini və [[Seneqal Respublikası]]nın ilk prezidenti [[Leopold Sedar Senqor]] əsərlərini [[İtalyan dili|italyan dili]]nə tərcümə edən ilk afrikalıdır.<ref>{{cite web | url=https://www.words4link.it/w4l-autore/gaye-cheikh-tidiane/ | title=Cheikh Tidiane Gaye | website=words4link.it | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-06-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240609155421/https://www.words4link.it/w4l-autore/gaye-cheikh-tidiane/ | url-status=live }}</ref> 2018-ci ildə Kanaga Edizioni nəşriyyatını qurub.<ref>{{Cite web |url=http://www.kanagaedizioni.com/ |title=www.kanagaedizioni.com |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-11-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241125034908/https://www.kanagaedizioni.com/ |url-status=live }}</ref> In 2023 he was elected President of the Léopold Sédar Senghor International Academy.<ref>{{cite web | url=https://www.accademiainternazionalesenghor.com/governance/ | title=Governance | publisher=Accademia Internazionale Leopold Sedar Senghor – APS | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-09-13 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240913103845/https://www.accademiainternazionalesenghor.com/governance/ | url-status=live }}</ref> 2023-cü ildə Leopold Sedar Senqor Beynəlxalq Akademiyasının prezidenti seçilib.<ref>{{Cite web |url=https://www.seneweb.com/news/Culture/le-senegalais-cheikh-tidiane-gaye-nomme-_n_434365.html |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-03-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240310163906/https://www.seneweb.com/news/Culture/le-senegalais-cheikh-tidiane-gaye-nomme-_n_434365.html |url-status=live }}</ref> O, Avropa Elmlər və İncəsənət Akademiyasının üzvüdür.<ref>{{cite web | url=https://premiointernazionalesenghor.com/il-premio/ | title=Il Premio | date=27 April 2024 }}</ref> O, [[Fransa Respublikası]]nın [["İncəsənət və ədəbiyyat" ordeni|İncəsənət və Ədəbiyyat Ordeni]]nin Cəngavəri mükafatını alıb.<ref>{{cite web | url= https://www.ilgiorno.it/monza-brianza/cultura/gaye-cavaliere-arti-lettere-francia-fybk3a1e/ | title= Gaye, il Cavaliere delle Arti e delle Lettere: gli onori della Francia al poeta della Negritudine | website= www.ilgiorno.it | access-date= 2024-11-26 | archive-date= 2024-10-08 | archive-url= https://web.archive.org/web/20241008074436/https://www.ilgiorno.it/monza-brianza/cultura/gaye-cavaliere-arti-lettere-francia-fybk3a1e | url-status= live }}</ref> == Üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlar == * Avropa Elm və İncəsənət Akademiyasının üzvü, Salsburq, Avstriya, 2024.<ref>{{Cite web |url=https://members.euro-acad.eu/ |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2024-11-26 |archive-date=2022-03-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308001723/https://members.euro-acad.eu/ |url-status=live }}</ref> * Vikipoeziyanın viki Akademiki – İtalyan poeziyasının ensiklopediyası – aprel 2024.<ref>{{cite web | url=https://www.wikipoesia.it/w/index.php?title=Accademia_di_WikiPoesia&mobileaction=toggle_view_desktop | title=Accademia di WikiPoesia | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-06-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240609155416/https://www.wikipoesia.it/w/index.php?title=Accademia_di_WikiPoesia&mobileaction=toggle_view_desktop | url-status=live }}</ref> * İncəsənət və Fəlsəfə Elmləri Akademiyası tərəfindən Akademiya Xidmətiləri Cəngavəri, Bari, 2023.<ref>{{cite web | url=https://www.accademia-asf.it/riconoscimenti.php?tipo=5 | title=Cavaliere al merito Accademico | publisher=Accademia delle Arti e delle Scienze Filosofiche | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-06-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240609155416/https://www.accademia-asf.it/riconoscimenti.php?tipo=5 | url-status=live }}</ref> * Avropa Elm, İncəsənət və Ədəbiyyat Akademiyasının üzvü, Paris, Fransa, 2023. * "Mihai Eminescu" Beynəlxalq Akademiyasının fəxri üzvü, Rumıniya, 2023.<ref>{{cite web | url=https://www.ilcittadinomb.it/news/cronaca/arcore-gaye-entra-a-far-parte-dellaccademia-mihai-eminescu-in-romania/ | title=Arcore, Gaye entra a far parte dell'Accademia Mihai Eminescu in Romania | date=25 June 2022 | website=ilcittadinomb.it | access-date=26 November 2024 | archive-date=9 June 2024 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240609155416/https://www.ilcittadinomb.it/news/cronaca/arcore-gaye-entra-a-far-parte-dellaccademia-mihai-eminescu-in-romania/ | url-status=live }}</ref> * Hispanoamericano de Buenas Letras Akademiyasının Assosiativ Üzvü – Oktyabr 2023.<ref>{{cite web | url=https://hispanoamericanadebuenasletras.org/autoridades-y-miembros | title=Autoridades y Miembros | website=hispanoamericanadebuenasletras.org | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-06-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240609155416/https://hispanoamericanadebuenasletras.org/autoridades-y-miembros | url-status=live }}</ref> * İncəsənət və Fəlsəfə Elmləri Akademiyasının fəxri üzvü, Bari, İtaliya, 2022.<ref>{{cite web | url=https://www.accademia-asf.it/snc_premi_speciali_bio.php?id_socio=13 | title=Bio | publisher=Accademia delle Arti e delle Scienze Filosofiche | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-06-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240609155418/https://www.accademia-asf.it/snc_premi_speciali_bio.php?id_socio=13 | url-status=live }}</ref> * Full member of the Tomitana Romania Academy – 2022.<ref>{{cite web | url=https://www.cheikhtidianegaye.com/chi-sono/ | title=Chi è | language=it | trans-title=Who is | publisher=Cheikh Tidiane Gaye | access-date=2024-11-26 | archive-date=2024-06-17 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240617200234/https://www.cheikhtidianegaye.com/chi-sono/ | url-status=live }}</ref> * Tomitana Rumıniya Akademiyasının həqiqi üzvü – 2022. * Akademik potensialda namizədlik və Asociaţiei Oamenilor de Ştiinţă, Cultură şi Artă Moldavia fəxri üzvü — 2019. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Commons category|Cheikh Tidiane Gaye (writer)}} * [http://www.cheikhtidianegaye.com/ Personal homepage of Cheikh Tidiane Gaye] * [https://www.seneweb.com/news/Culture/le-poete-et-ecrivain-cheikh-tidiane-gaye_n_451709.html - Appointed Knight of Arts and Letters of the French Republic — Le poète et écrivain Cheikh Tidiane Gaye reçoit la médaille de l’Ordre des Chevaliers des Arts et des Lettres de la République Française] * [https://vocal.media/poets/cheikh-tidiane-gaye/ A poet of the negritude By Patrizia Poli] * [https://www.theantonymmag.com/in-praise-of-metissage-cheikh-tidiane-gaye/ In Praise of Métissage: Text extracted from the work Voglia di meticciato and translated by Marie Orton] * [https://www.el-ghibli.org/supplemento-cheik-tidiane-gaye/ Journal of Migrant Literature in Italy El-Ghibli Supllemento Cheik Tidiane Gaye] * [https://writingistestifying.com/2020/11/13/cheikh-tidiane-gaye-mery-principessa-albina/ Cheikh Tidiane Gaye: Mery principessa albina by Loredana De Vita] * [https://www.radioradicale.it/scheda/728104/Eccellenze-afrodiscendenti-intervista-a-cheikh-tidiane-gaye-poeta-e-editore-di-origine Radio Radicale, " Eccellenze Afrodiscendenti" — Interview with Cheikh Tidiane Gaye, poeta e editore di origine senegalese] * [https://riviste.unimi.it/index.php/promoitals/article/view/21955 - Scientific magazine University of Milan — "Italian LinguaDue" Razza e meticciato nella letteratura africana di espressione italiana"] * [https://primamonza.it/attualita/arcore-il-consigliere-comunale-gaye-premiato-a-foggia-per-la-pace/ "Arcore, il consigliere comunale Gaye premiato a Foggia per la pace"]: Winner of the Peace Prize [[:en:Narges Mohammadi]] in Foggia, ''Prima Monza'' newspaper * [https://www.accademia-asf.it/snc_premi_speciali_bio.php?id_socio=13 Honorary Academy — Knight for academic merit — Ambassador for peace of the Academy of Philosophical Arts and Sciences of Bari] {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Seneqal şairləri]] hr1obqtp8tqorhhlnskbpj6vo764934 0 881922 7864839 7864400 2024-11-26T15:53:42Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864839 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Samaritans marking Sukkot on Mount Gerizim, West Bank - 20051017.jpg||thumb|right|мини|250пкс|Samariyalılar dini izolyatlar hesab edilirlər]] '''İzolyatlar''' ({{lang-en|isolates, isolated}}) qapalı, bağlı, təcrid olunmuş insan [[populyasiya]]ları ({{lang-en|isolated, closed human populations}}) mənasına gəlir.<ref name="newscientist">{{cite web|url= http://www.newscientist.com/article/dn24090-how-many-uncontacted-tribes-are-left-in-the-world.html#.U05kifl_uzM|title= How many uncontacted tribes are left in the world?|publisher= New Scientist|date= 2013-08-22|language= en|access-date= 2014-09-21|archive-date= 2014-09-29|archive-url= https://web.archive.org/web/20140929212517/http://www.newscientist.com/article/dn24090-how-many-uncontacted-tribes-are-left-in-the-world.html#.U05kifl_uzM|deadlink= no}}</ref> Kiçik [[insan]] qrupları mədəni və coğrafi maneələr səbəbindən digər [[nəsil]]lərdən geri qalırlar.<ref>{{cite web|url= http://www.rp.pl/artykul/869527.html|title= Ostatni nomadowie Amazonii|publisher= Rzeczpospolita|date= 2012-05-05|accessdate= 2014-09-21|archiveurl= https://web.archive.org/web/20150118192651/http://www.rp.pl/artykul/869527.html|archivedate= 2015-01-18|deadlink= yes}}</ref><ref>{{cite web|url= http://kopalniawiedzy.pl/plemie-izolacja-Amazonia-kontakt,18688|title= Ponad 100 plemion nie nawiązało kontaktu|date= 2013-08-23|access-date= 2014-09-21|archive-date= 2015-01-18|archive-url= https://web.archive.org/web/20150118182236/http://kopalniawiedzy.pl/plemie-izolacja-Amazonia-kontakt,18688|deadlink= no}}</ref> İzolyatlarda [[populyasiya]]nın çoxalması onların hüdudlarından kənara çıxmır (açıq populyasiyalardan fərqli olaraq), digər [[populyasiya]]lardan gen axınına demək olar ki, rast gəlinmir.<ref name="BBC">{{cite web|url= http://www.survivalinternational.org/news/2191|title= First contact with isolated tribes?|publisher= [[BBC]]|date= 2007-01-25|language= en|access-date= 2014-09-21|archive-date= 2017-07-30|archive-url= https://web.archive.org/web/20170730073348/http://www.survivalinternational.org/news/2191|deadlink= no}}</ref> İzolyatlarda tamamilə təcrid olunmuş qruplar olmur. Əsasən qapalı populyasiyalar təcrid olunmuş hesab olunur.<ref>{{Cite web |url=http://english.vietnamnet.vn/fms/special-reports/114088/the-life-of-the-world-s-most-mysterious-tribe-in-vietnam.html |title=The life of the world’s most mysterious tribe in Vietnam |access-date=2021-10-13 |archive-date=2021-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022221610/http://english.vietnamnet.vn/fms/special-reports/114088/the-life-of-the-world-s-most-mysterious-tribe-in-vietnam.html |deadlink=no }}</ref> Elmi yanaşmalarda daha geniş şəkildə baxanda izolyatlar həm də böyük qruplar və ya populyasiya sistemləri hesab olunur. Bu sistemlərdə izolyasiya prosesləri miqrasiya proseslərindən daha üstün hesab olunur. Beləliklə, adi həyatda izolyatlar hesab olunmayan [[İslandiya]] əhalisi, [[Sardiniya]] və [[Finlandiya]] sakinləri ədəbiyyatda izolyat hesab olunurlar. Milyonlarla insanların yaşadığı [[Sardiniya]] və [[Finlandiya]] "makroizolyat" kimi də qələmə verilir.<ref>{{Cite news|title=Last Uncontacted South American Indians Flee Forest Destruction in Paraguay {{!}} Kim MacQuarrie Author and Filmmaker|first=Kim|last=MacQuarrie|url=http://www.kimmacquarrie.com/last-uncontacted-south-american-indians-flee-forest-destruction-in-paraguay/|work=Kim MacQuarrie Author and Filmmaker|date=2008-11-23|accessdate=2018-06-25|language=en|archivedate=2018-06-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180625190030/http://www.kimmacquarrie.com/last-uncontacted-south-american-indians-flee-forest-destruction-in-paraguay/}}</ref> İzolyasiyanın ən bariz səbəbləri coğrafi maneələrdir. Kiçik bir qurucu qrup çətin əlçatan və əlverişsiz şəraitdə yaşayır və bir neçə nəsil ərzində nəsil artırmağı bacarır. İzolyasiya mədəni və dini səbəblərə görə də baş verə bilir. Bəzən izolyasiya zamanı səbəbləri müəyyən etmək çətin olur. Məsələn, ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olan 2 fərqli insan qrupları bir-birinə yaxın yaşasalar da, həm keçmiş coğrafi səbəblərdən, həm də mədəni maneələrdən təsirlənir və müxtəlif genetik qruplara aid olurlar. İzolyatlar çox vaxt ətraf mühit şəraitinin, genetik quruluşun və davranış təcrübələrini əks etdirirlər. İzolyasiya edilmiş populyasiyalar bir neçə yerə "şaxələnə" və müstəqil şəkildə inkişaf edə bilirlər. Coğrafi yaxınlıq və ümumi mənşə eyni proseslər demək deyildir.<ref>{{cite web|url= http://www.heraldsun.com.au/archive/news/lost-tribe-happy-in-modern-world/story-e6frf7l6-1111112932308|title= Lost tribe happy in modern world|publisher= Herald Sun|date= 2007-02-03|language=en}}</ref> == Təsnifatı == İzolyatları təsnif edərkən [[populyasiya]]ların sayını, populyasiyada qapalı nikahlar sisteminin inkişaf dərəcəsini, qohum nikahlarını və dərəcəsini müəyyən etmək üçün əhalinin artımı, təcrid vaxtı və gen axını kimi meyarlardan istifadə edilə bilər.<ref name="talkorigins">{{Cite web |url=http://www.toarchive.org/faqs/macroevolution.html |title=Macroevolution: Its definition, Philosophy and History |accessdate=2009-01-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090106074918/http://toarchive.org/faqs/macroevolution.html |archivedate=2009-01-06 |deadlink=yes }}</ref> Beləliklə, Avropa populyasiyalarının 24-nün müqayisəsi göstərdi ki, populyasiyaları açıq və təcrid olunmuş yerə bölmək faktiki genomik xüsusiyyətləri nəzərə almaya və heterogenliyi gizlətməyə kömək edir.<ref>{{Cite web |url=https://www.jstor.org/pss/2466778 |title=Leavitt, Robert Botanical Gazette 1909 vol.47 no.1 Jan. A Vegetative Mutant, and the Principle of Homoeosis in Plants |access-date=2017-10-02 |archive-date=2019-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190429082906/https://www.jstor.org/stable/2466778 |deadlink=no }}</ref> Geniş [[tibb]] ensiklopediyasına görə, izolyatlar "çox az bir qismi nikah immiqrasiyasından ibarət olan kiçik [[insan]] populyasiyaları (100–1000 nəfər) " hesab edilir.<ref name="DarMusGeo">{{cite web|publisher=Государственный Дарвиновский музей|work=Доказательства эволюции|url=http://www.darwin.museum.ru/expos/floor3/Evol/geo.htm|title=Биогеографические доказательства|accessdate=2009-11-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110404234918/http://www.darwin.museum.ru/expos/floor3/evol/geo.htm|archivedate=2011-04-04|deadlink=yes}}</ref> Onların nikahdan təcrid olunması ən azı 5–10 nəsil ərzində baş verir. Kifayət qədər tam genealoji materialın mövcud olduğu hallarda izolyasiyaları populyasiyada yüksək qohumluq əmsalı (0,03–0,001) ilə müəyyən etmək olur.<ref>{{Cite web |url=http://www.toarchive.org/indexcc/CB/CB902.html |title=Microevolution vs. macroevolution |accessdate=2009-01-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090131075730/http://toarchive.org/indexcc/CB/CB902.html |archivedate=2009-01-31 |deadlink=yes }}</ref> Bundan əlavə, izolyatların daha dəqiq müəyyən edildiyi təsnifatlar da hazırlanmışdır. Belə ki, bu təsnifatların birində insan sayı 1,5 min nəfərə qədər, qrupdaxili nikahlar 90% -dən çox, xarici genlərin axını 1% -dən az olaraq müəyyən edilmişdir. Başqa bir təsnifatda isə insan sayı 600-dən 1000 nəfərə qədər, qrupdaxili nikahlar 80%-dən çox olaraq təyin edilmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://www.aaas.org/news/press_room/evolution/ |title=Evolution Press Release |accessdate=2009-01-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090120123819/http://www.aaas.org/news/press_room/evolution/ |archivedate=2009-01-20 |deadlink=yes }}</ref> Bəzi müəlliflər heterogen təcridləri daha kiçik mikroizolyatlara və subizolatlara ayırırlar. 1–2 min nəfərlik fərdi [[populyasiya]]lardan ibarət qruplar subizolatlar adlanırlar. Mənşəyinə görə izolyatlar şərti olaraq üç qrupa bölünürlər. Bu qruplar bir-birindən çox fərqlənmirlər: * relikt: [[Neolit]] dövründə Sibirdə, Cənubi Amerikada və Avstraliya yaranmış kiçik bir populyasiya qrupu; * antik dövrdən erkən orta əsrlərə qədər olan dövrdə əhalinin sıxlığı az olan ərazilərdə belə ki, Skandinaviyanın şimalında, [[Dağıstan]]da, Pamirdə, [[Yaponiya]] dağlarında, Rusiyanın Avropa şimalında formalaşmış izolyatlar; * dini: İsrail samariyalıları, ABŞ-də Hutteritlər və Dunkerlər, Litvanın Karaitləri, Cənubi Ərəbistanın yoxa çıxmış Habbani icması.<ref name="Endler1986">{{книга |автор = :en:John Endler|John Endler. |заглавие = Natural Selection in the Wild |ссылка = https://books.google.ru/books?id=MYk1XbelDssC&printsec=frontcover |место = Принстон (Нью-Джерси)|Принстон, Нью-Джерси |издательство = Princeton University Press |год = 1986 |allpages = 336 |isbn = 0-691-00057-3 |lang = en }}{{ref-en}}</ref> İzolyatlar həmçinin ölçüsünə, yarandığı vaxta, erkən demoqrafik tarixinə (miqrasiyasına görə), daha böyük qruplarla əlaqələrinə (daha qədim tarixə malik olan) görə təsnif edilə bilərlər. Bundan əlavə izolyatlar coğrafi, etnik, mədəni, linqvistik növlərinə görə də fərqləndirilə bilərlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.elibrary.ru/item.asp?id=12803397|автор=О.А. Булаев, Т.А. Павлова, К.Б. Булаева|заглавие=Влияние инбридинга на накопление комплексной патологии в изолятах|год=2009|язык=ru|издание=Генетика|том=45|номер=8|страницы=1096—1104|issn=0016-6758}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajmg.b.30073|автор=Kazima B. Bulayeva, Suzanne M. Leal, Tatiana A. Pavlova, Ruslan M. Kurbanov, Stephen J. Glatt, Oleg A. Bulayev, Ming T. Tsuang|заглавие=Mapping genes of complex psychiatric diseases in Daghestan genetic isolates|год=2005-01-05|язык=en|издание=American Journal of Medical Genetics Part B: Neuropsychiatric Genetics|том=132B|выпуск=1|страницы=76–84|issn=1552-4841, 1552-485X|doi=10.1002/ajmg.b.30073|archivedate=2023-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230401123624/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajmg.b.30073}}</ref> Kiçik izolyatlarda baş verən genetik sürüşmələr bəzi allellərin təsadüfi fiksasiyasına və digərlərinin itirilməsi səbəbindən genofondda dəyişikliklərə səbəb olurlar. İzolyatlardakı fərdlərin az saylı olduğuna görə onlarda nikahlar yaxın qohumlar arasında baş verir və bu populyasiyanın müxtəlifliyini (genetik və fenotipik) azaldır. Fərd sayı çox olan təcridlərdə isə bu prosesin baş vermə ehtimalı daha azdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.nature.com/articles/jhg200994|автор=Laura Caciagli and etc|заглавие=The key role of patrilineal inheritance in shaping the genetic variation of Dagestan highlanders|год=2009-12|язык=en|издание=Journal of Human Genetics|том=54|выпуск=12|страницы=689–694|issn=1435-232X|doi=10.1038/jhg.2009.94|archivedate=2023-02-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230213182423/https://www.nature.com/articles/jhg200994}}</ref> Faktorlar izolyatlara müxtəlif cür təsir göstərirlər. 2009-cu ildə bir məqalədə qeyd edilmişdir ki, [[Dağıstan]]da olan izolyatlar üçün genetik təcrid və populyasiyalar arasındakı fərqlər çox güman ki, coğrafi səbəblərə görədir. Linqvistik səbəblər burada rol oynamır (daha öncəki tədqiqatlarda bu nəticəni verirdilər). [[İtalya]]da mövcud olan izolyatlarda geoqrafik və linqvistik fərqlilik mühüm rol oynayırdı.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24607994/|автор=Marco Capocasa and etc|заглавие=Linguistic, geographic and genetic isolation: a collaborative study of Italian populations|год=2014|издание=Journal of anthropological sciences = Rivista di antropologia: JASS|том=92|страницы=201–231|issn=2037-0644|doi=10.4436/JASS.92001|archivedate=2022-11-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221126095244/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24607994/}}</ref> == İzolyasiyadakı genetik nəticələr == İzolyasiyalar [[populyasiya]]nın [[gen]]lərinə çox böyük təsir göstərirlər. Belə ki, izolyasiyalarda nikahlar yaxın qohumlar arasında olur və bu da [[gen]] müxtəlifliyini azaldır. Faktorlar vahid bir sistem halında fəaliyyət göstərirlər. Yaxın qohum evlilikləri səbəbindən izolyatlarda müxtəlif gen xəstəliklərinə rast gəlinir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11252747/|автор=L. Peltonen, A. Palotie, K. Lange|заглавие=Use of population isolates for mapping complex traits|год=2000-12|издание=Nature Reviews. Genetics|том=1|выпуск=3|страницы=182–190|issn=1471-0056|doi=10.1038/35042049|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120815/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11252747/}}</ref> "Qurucular Effekti" – ilk təcrid olunmuş insanlar qrupu olub, əhalinin çox kiçik və təsadüfi olmayan hissəsidir. Az rast gəlinən mutasiyalar böyük və ilkin [[populyasiya]]larda əsasən vacib rol oynamır. Lakin, izolyatların son nümayəndələrinə daha çox təsir göstərə və sağlamlıq üçün təhlükə yarada bilirlər. "Genetik drift"in nəticəsi. Bəzi allellərin təsadüfi fiksasiyası və digərlərinin itməsi səbəbindən mutasiyalar arta bilir. Yaxın qohum münasibətlərinin təsiri. Qohumarası nikahlar [[populyasiya]]da yaxın qohumluğa və resessiv zərərli [[mutasiya]]ların baş vermə ehtimalının artmasına səbəb olur. Nümunələr: Finlər arasında ən çox rast gəlinən Fin irsi [[xəstəlik]]ləri. "Qurucu effekti" və "Genetik drift" çox güman ki, Aşkenazi yəhudilərinin genetik patologiyalarına gətirib çıxardı. Arizonadakı Pima hindularında 1-ci tip diabetin yüksək yayılması müşahidə edilsə də, 2-ci tip diabet demək olar ki, müəyyən edilməmişdir.ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9072044/|автор=L. Peltonen, P. Pekkarinen, J. Aaltonen|заглавие=Messages from an isolate: lessons from the Finnish gene pool|год=1995-12|издание=Biological Chemistry Hoppe-Seyler|том=376|выпуск=12|страницы=697–704|issn=0177-3593|doi=10.1515/bchm3.1995.376.12.697|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120819/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9072044/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/humu.22389|автор=Anne Polvi and etc|заглавие=The Finnish Disease Heritage Database (FinDis) Update-A Database for the Genes Mutated in the Finnish Disease Heritage Brought to the Next-Generation Sequencing Era|год=2013-11|язык=en|издание=Human Mutation|том=34|выпуск=11|страницы=1458–1466|doi=10.1002/humu.22389|archivedate=2023-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230331165900/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/humu.22389}}</ref> İzolyasiyanın təsiri orta əsrlərdə cüzam xəstələri üçün karantin yeri kimi istifadə edilən Xorvatiyanın Mljet adasında Mal de Meleda kimi nadir görünən genetik xəstəliyinə səbəb oldu.<ref name=":0">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4168662/|автор=Konstantinos Hatzikotoulas, Arthur Gilly, Eleftheria Zeggini|заглавие=Using population isolates in genetic association studies|год=2014-9|издание=Briefings in Functional Genomics|том=13|выпуск=5|страницы=371–377|issn=2041-2649|doi=10.1093/bfgp/elu022|archivedate=2023-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230327152846/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4168662/}}</ref> Həmçinin, 2015-ci ilin tədqiqatlarına görə<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1007/s40257-015-0157-1|автор=Caroline Perez, Amor Khachemoune|заглавие=Mal de Meleda: A Focused Review|год=2016-02-01|язык=en|издание=American Journal of Clinical Dermatology|том=17|выпуск=1|страницы=63–70|issn=1179-1888|doi=10.1007/s40257-015-0157-1}}</ref> uzunmüddətli qohumluq əlaqələri populyasiyalarda zərərli mutasiyalara səbəb olmaqla yanaşı, nəslin inkişafına və idrak qabiliyyətlərinə də mənfi<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4576745/|автор=Ozren Polašek|заглавие=Global mobility and the break-up of human population isolates – neglected mechanisms in health, demographics, and anthropology|год=2015-8|издание=Croatian Medical Journal|том=56|выпуск=4|страницы=324–325|issn=0353-9504|doi=10.3325/cmj.2015.56.324|archivedate=2023-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230327152847/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4576745/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4516141/|автор=Peter K. Joshi and etc|заглавие=Directional dominance on stature and cognition in diverse human populations|год=2015-07-23|издание=[[Nature]]|том=523|выпуск=7561|страницы=459–462|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature14618|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120819/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4516141/}}</ref> təsir göstərirlər.<ref name=":1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15516842/|автор=Joel Charrow|заглавие=Ashkenazi Jewish genetic disorders|год=2004|издание=Familial Cancer|том=3|выпуск=3—4|страницы=201–206|issn=1389-9600|doi=10.1007/s10689-004-9545-z|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120818/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15516842/}}</ref> == Coğrafiya və mədəniyyəti izolyasiyaların nəticələri == İzolə edilmiş qrupların ən xüsusi özəlliyi ekoloji və mədəni baxımdan eynicinsli olmalarıdır.<ref name=":0" /> [[Populyasiya]]nın azalmış [[gen]]etik mürəkkəbliyindən əlavə, onun sakinləri pəhriz, fiziki fəaliyyət səviyyələri və digər mədəni vərdişlər də daxil olmaqla oxşar həyat tərzinə malik olurlar. Onlar oxşar ekoloji və sanitar şəraitə, [[xəstəlik]]lərə məruz qalırlar. Ətraf mühit icma üzvlərinin fenotipinə təsir göstərə bilir.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1007/978-3-319-31964-3_1|автор=Kazima Bulayeva, Oleg Bulayev, Stephen Glatt|заглавие=Current Problems of Complex Disease Genes Mapping|год=2016|ответственный=Kazima Bulayeva, Oleg Bulayev, Stephen Glatt|язык=en|место=Cham|издание=Genomic Architecture of Schizophrenia Across Diverse Genetic Isolates: A Study of Dagestan Populations|издательство=Springer International Publishing|страницы=1–19|isbn=978-3-319-31964-3|doi=10.1007/978-3-319-31964-3_1}}</ref> İqlim, su, qida, sığınacaq və digər resurslar təcriddə sağlamlıq problemlərinə böyük təsir göstərir. [[İsveç]] və [[Finlandiya]]nın köçəri Sami xalqı əsasən hisə verilmiş qidalarla qidalanırlar və buna görə də, mədə [[xərçəng]]inə tutulma riskləri yüksəkdir. Afrika və Yaxın Şərqdəki tuareq və bədəvi qəbilələri su qıtlığına, suyun və tez-tez spesifik parazitlər və bakteriyalarla çirklənməsinə uyğunlaşmaq məcburiyyətindədirlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12188018/|автор=S. Hassle, P. Sjölander, M. Barnekow-Bergkvist, A. Kadesjö|заглавие=Cancer risk in the reindeer breeding Saami population of Sweden, 1961-1997|год=2001|издание=European Journal of Epidemiology|том=17|выпуск=10|страницы=969–976|issn=0393-2990|doi=10.1023/a:1016232606232|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12188018/}}</ref> Asiyadakı şerpalar və Avropadakı alp kəndlərinin sakinləri yüksəklikdə yaşayırlar və qida seçimi onlarda çox azdır. Yaşayış yerinin növü də sağlamlığa çox güclü təsir edir. Belə ki, həddindən artıq sıxlığın olması Cənub-Şərqi Asiyada yağışlı mövsümdə uşaqlarda pnevmoniyadan ölüm hallarını artırır. İzolyasiyalar tarixən bir çox [[populyasiya]]ları epidemiyalardan xilas etmiş olsalar da, onlarda immun sisteminin yaranmasına mane olmuş və izolyatları nəsli tükənmək təhlükəsilə üz-üzə qoymuşdurlar. Pasxa adası sakinlərinin, Anqkordakı Kambocalı kxmerlərin, Mərkəzi Amerikadakı Azteklərin yox olmasının başlıca səbəbi də bu səbəb hesab edilir. Ucqar ada sakinlərinin tibbi xidmət və müasir [[cərrahiyyə]] imkanlarının olmaması da onların tələf olmasına səbəb olmuşdur.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2486683/|автор=B. R. Kirkwood, S. Gove, S. Rogers, J. Lob-Levyt, P. Arthur, H. Campbell|заглавие=Potential interventions for the prevention of childhood pneumonia in developing countries: a systematic review.|год=1995|издание=Bulletin of the World Health Organization|том=73|выпуск=6|страницы=793–798|issn=0042-9686|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2486683/}}</ref> İzolyasiya olunmuş icmalar digər qruplarla eyni mühitdə yaşadıqda belə onlar yaşadığı mühitdəki [[insan]]lardan davranışları və şəxsiyyətləri ilə fərqlənirlər. Məsələn, izolyatlardan olan Şapsuqlar evlilik ənənələrini saxlayırlar və çox nadir hallarda Rusiyanın cənubundakı (yeni etnik vəziyyətə zidd olaraq) digər yerli xalqların nümayəndələri ilə evlənirlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277379116302876|автор=Valentí Rull|заглавие=Natural and anthropogenic drivers of cultural change on Easter Island: Review and new insights|год=2016-10-15|язык=en|издание=Quaternary Science Reviews|том=150|страницы=31–41|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2016.08.015}}</ref> Bəzən izolyatların nümayəndələri suyun qaynadılması ehtiyacında, təhsil və tibbi yardım almaqda böyük fərqliliklər göstərirlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.nature.com/articles/nature.2017.21485|автор=Ewen Callaway|заглавие=Collapse of Aztec society linked to catastrophic salmonella outbreak|год=2017-02-01|язык=en|издание=Nature|том=542|выпуск=7642|страницы=404–404|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature.2017.21485|archivedate=2023-02-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230210094638/https://www.nature.com/articles/nature.2017.21485}}</ref> Zorakılıq və ayrı-seçkilik mədəni fərqlərə görə də yarana bilər. Amerikalı samoalılar qida rasionunu Birləşmiş Ştatlardan qəbul etdikdən diabetin göstəricisi 1-ci tipdən 2-ci tipə qədər yüksəldi.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2080445/|автор=Robert Saftić, Matijana Grgić, Barbara Ebling, Bruno Splavski|заглавие=Case-control Study of Risk Factors for Lumbar Intervertebral Disc Herniation in Croatian Island Populations|год=2006-8|издание=Croatian medical journal|том=47|выпуск=4|страницы=593–600|issn=0353-9504|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2080445/}}</ref> [[Yaponiya]]da materikdən fərqlənən pəhriz vərdişləri,<ref>{{Статья|ссылка=http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/library/papers/Pocheshkhova2008b.doc|автор=Э.А. Почешхова|заглавие=Структура миграций и дрейф генов в популяциях адыгов-шапсугов|год=2008|язык=ru|издание=Медицинская генетика|том=7|номер=1|страницы=30—38|archivedate=2022-06-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220603014618/http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/library/papers/Pocheshkhova2008b.doc}}</ref> ehtimal ki, mədə [[xərçəng]]inin geniş yayılmasına səəb olmuşdur.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15489066/|автор=Michel Poulain and etc|заглавие=Identification of a geographic area characterized by extreme longevity in the Sardinia island: the AKEA study|год=2004-09|издание=Experimental Gerontology|том=39|выпуск=9|страницы=1423–1429|issn=0531-5565|doi=10.1016/j.exger.2004.06.016|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15489066/}}</ref> Digər tərəfdən Sardiniya izolyatlarında Aralıq dənizi pəhrizinin tətbiq edilməsi uzunömürlülüyə<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1743301/|автор=M Inoue, S Tsugane|заглавие=Epidemiology of gastric cancer in Japan|год=2005-7|издание=Postgraduate Medical Journal|том=81|выпуск=957|страницы=419–424|issn=0032-5473|doi=10.1136/pgmj.2004.029330|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154737/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1743301/}}</ref> səbəb olmuşdur.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8894472/|автор=W. Y. Fujimoto|заглавие=Overview of non-insulin-dependent diabetes mellitus (NIDDM) in different population groups|год=1996-09|издание=Diabetic Medicine: A Journal of the British Diabetic Association|том=13|выпуск=9 Suppl 6|страницы=S7–10|issn=0742-3071|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8894472/}}</ref> == Populyar mədəniyyətdə == 1985-ci ildə çəkilmiş "Şahid" filmində Pensilvaniyada, Nebraskada və ABŞ-də yaşayan [[amiş]]lər göstərilmişdir. "North Exposure" televiziya serialı [[Alyaska]] səhrasındakı bir şəhərin sakinləri haqqındadır. 2018-ci ildə çəkilmiş "Osmi povjerenik[Xorvat]" filmi ucqar bir [[Xorvatiya]] adasının sakinlərini təsvir edir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Keçidlər == * [http://www.tsumada.ru/ru/text/169 1000 лет одиночества в помощь генетикам] * [https://blogs.biomedcentral.com/on-biology/2017/06/21/piecing-together-genetic-histories-of-isolated-populations/ Изоляты парсов, шерпов и тибетцев]{{ref-en}} * [https://www.science.org/content/article/iceland-s-founding-fathers-underwent-rapid-1000-year-genetic-shift Дрейф генов изменил исландцев за 1000 лет]{{ref-en}} [[Kateqoriya:Ekoloji terminlər]] [[Kateqoriya:Tibbi genetika]] [[Kateqoriya:Əhali]] [[Kateqoriya:Antropologiya]] [[Kateqoriya:Tibb]] 320xq5abbvbh86iesq4vby00rj4ep1s 7865229 7864839 2024-11-27T01:34:07Z ToprakBot 198871 7865229 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Samaritans marking Sukkot on Mount Gerizim, West Bank - 20051017.jpg||thumb|right|мини|250пкс|Samariyalılar dini izolyatlar hesab edilirlər]] '''İzolyatlar''' ({{lang-en|isolates, isolated}}) qapalı, bağlı, təcrid olunmuş insan [[populyasiya]]ları ({{lang-en|isolated, closed human populations}}) mənasına gəlir.<ref name="newscientist">{{cite web|url= http://www.newscientist.com/article/dn24090-how-many-uncontacted-tribes-are-left-in-the-world.html#.U05kifl_uzM|title= How many uncontacted tribes are left in the world?|publisher= New Scientist|date= 2013-08-22|language= en|access-date= 2014-09-21|archive-date= 2014-09-29|archive-url= https://web.archive.org/web/20140929212517/http://www.newscientist.com/article/dn24090-how-many-uncontacted-tribes-are-left-in-the-world.html#.U05kifl_uzM|deadlink= no}}</ref> Kiçik [[insan]] qrupları mədəni və coğrafi maneələr səbəbindən digər [[nəsil]]lərdən geri qalırlar.<ref>{{cite web|url= http://www.rp.pl/artykul/869527.html|title= Ostatni nomadowie Amazonii|publisher= Rzeczpospolita|date= 2012-05-05|accessdate= 2014-09-21|archiveurl= https://web.archive.org/web/20150118192651/http://www.rp.pl/artykul/869527.html|archivedate= 2015-01-18|deadlink= yes}}</ref><ref>{{cite web|url= http://kopalniawiedzy.pl/plemie-izolacja-Amazonia-kontakt,18688|title= Ponad 100 plemion nie nawiązało kontaktu|date= 2013-08-23|access-date= 2014-09-21|archive-date= 2015-01-18|archive-url= https://web.archive.org/web/20150118182236/http://kopalniawiedzy.pl/plemie-izolacja-Amazonia-kontakt,18688|deadlink= no}}</ref> İzolyatlarda [[populyasiya]]nın çoxalması onların hüdudlarından kənara çıxmır (açıq populyasiyalardan fərqli olaraq), digər [[populyasiya]]lardan gen axınına demək olar ki, rast gəlinmir.<ref name="BBC">{{cite web|url= http://www.survivalinternational.org/news/2191|title= First contact with isolated tribes?|publisher= [[BBC]]|date= 2007-01-25|language= en|access-date= 2014-09-21|archive-date= 2017-07-30|archive-url= https://web.archive.org/web/20170730073348/http://www.survivalinternational.org/news/2191|deadlink= no}}</ref> İzolyatlarda tamamilə təcrid olunmuş qruplar olmur. Əsasən qapalı populyasiyalar təcrid olunmuş hesab olunur.<ref>{{Cite web |url=http://english.vietnamnet.vn/fms/special-reports/114088/the-life-of-the-world-s-most-mysterious-tribe-in-vietnam.html |title=The life of the world’s most mysterious tribe in Vietnam |access-date=2021-10-13 |archive-date=2021-10-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211022221610/http://english.vietnamnet.vn/fms/special-reports/114088/the-life-of-the-world-s-most-mysterious-tribe-in-vietnam.html |deadlink=no }}</ref> Elmi yanaşmalarda daha geniş şəkildə baxanda izolyatlar həm də böyük qruplar və ya populyasiya sistemləri hesab olunur. Bu sistemlərdə izolyasiya prosesləri miqrasiya proseslərindən daha üstün hesab olunur. Beləliklə, adi həyatda izolyatlar hesab olunmayan [[İslandiya]] əhalisi, [[Sardiniya]] və [[Finlandiya]] sakinləri ədəbiyyatda izolyat hesab olunurlar. Milyonlarla insanların yaşadığı [[Sardiniya]] və [[Finlandiya]] "makroizolyat" kimi də qələmə verilir.<ref>{{Cite news|title=Last Uncontacted South American Indians Flee Forest Destruction in Paraguay {{!}} Kim MacQuarrie Author and Filmmaker|first=Kim|last=MacQuarrie|url=http://www.kimmacquarrie.com/last-uncontacted-south-american-indians-flee-forest-destruction-in-paraguay/|work=Kim MacQuarrie Author and Filmmaker|date=2008-11-23|accessdate=2018-06-25|language=en|archivedate=2018-06-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180625190030/http://www.kimmacquarrie.com/last-uncontacted-south-american-indians-flee-forest-destruction-in-paraguay/}}</ref> İzolyasiyanın ən bariz səbəbləri coğrafi maneələrdir. Kiçik bir qurucu qrup çətin əlçatan və əlverişsiz şəraitdə yaşayır və bir neçə nəsil ərzində nəsil artırmağı bacarır. İzolyasiya mədəni və dini səbəblərə görə də baş verə bilir. Bəzən izolyasiya zamanı səbəbləri müəyyən etmək çətin olur. Məsələn, ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olan 2 fərqli insan qrupları bir-birinə yaxın yaşasalar da, həm keçmiş coğrafi səbəblərdən, həm də mədəni maneələrdən təsirlənir və müxtəlif genetik qruplara aid olurlar. İzolyatlar çox vaxt ətraf mühit şəraitinin, genetik quruluşun və davranış təcrübələrini əks etdirirlər. İzolyasiya edilmiş populyasiyalar bir neçə yerə "şaxələnə" və müstəqil şəkildə inkişaf edə bilirlər. Coğrafi yaxınlıq və ümumi mənşə eyni proseslər demək deyildir.<ref>{{cite web|url= http://www.heraldsun.com.au/archive/news/lost-tribe-happy-in-modern-world/story-e6frf7l6-1111112932308|title= Lost tribe happy in modern world|publisher= Herald Sun|date= 2007-02-03|language=en}}</ref> == Təsnifatı == İzolyatları təsnif edərkən [[populyasiya]]ların sayını, populyasiyada qapalı nikahlar sisteminin inkişaf dərəcəsini, qohum nikahlarını və dərəcəsini müəyyən etmək üçün əhalinin artımı, təcrid vaxtı və gen axını kimi meyarlardan istifadə edilə bilər.<ref name="talkorigins">{{Cite web |url=http://www.toarchive.org/faqs/macroevolution.html |title=Macroevolution: Its definition, Philosophy and History |accessdate=2009-01-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090106074918/http://toarchive.org/faqs/macroevolution.html |archivedate=2009-01-06 |deadlink=yes }}</ref> Beləliklə, Avropa populyasiyalarının 24-nün müqayisəsi göstərdi ki, populyasiyaları açıq və təcrid olunmuş yerə bölmək faktiki genomik xüsusiyyətləri nəzərə almaya və heterogenliyi gizlətməyə kömək edir.<ref>{{Cite web |url=https://www.jstor.org/pss/2466778 |title=Leavitt, Robert Botanical Gazette 1909 vol.47 no.1 Jan. A Vegetative Mutant, and the Principle of Homoeosis in Plants |access-date=2017-10-02 |archive-date=2019-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190429082906/https://www.jstor.org/stable/2466778 |deadlink=no }}</ref> Geniş [[tibb]] ensiklopediyasına görə, izolyatlar "çox az bir qismi nikah immiqrasiyasından ibarət olan kiçik [[insan]] populyasiyaları (100–1000 nəfər) " hesab edilir.<ref name="DarMusGeo">{{cite web|publisher=Государственный Дарвиновский музей|work=Доказательства эволюции|url=http://www.darwin.museum.ru/expos/floor3/Evol/geo.htm|title=Биогеографические доказательства|accessdate=2009-11-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110404234918/http://www.darwin.museum.ru/expos/floor3/evol/geo.htm|archivedate=2011-04-04|deadlink=yes}}</ref> Onların nikahdan təcrid olunması ən azı 5–10 nəsil ərzində baş verir. Kifayət qədər tam genealoji materialın mövcud olduğu hallarda izolyasiyaları populyasiyada yüksək qohumluq əmsalı (0,03–0,001) ilə müəyyən etmək olur.<ref>{{Cite web |url=http://www.toarchive.org/indexcc/CB/CB902.html |title=Microevolution vs. macroevolution |accessdate=2009-01-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090131075730/http://toarchive.org/indexcc/CB/CB902.html |archivedate=2009-01-31 |deadlink=yes }}</ref> Bundan əlavə, izolyatların daha dəqiq müəyyən edildiyi təsnifatlar da hazırlanmışdır. Belə ki, bu təsnifatların birində insan sayı 1,5 min nəfərə qədər, qrupdaxili nikahlar 90% -dən çox, xarici genlərin axını 1% -dən az olaraq müəyyən edilmişdir. Başqa bir təsnifatda isə insan sayı 600-dən 1000 nəfərə qədər, qrupdaxili nikahlar 80%-dən çox olaraq təyin edilmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://www.aaas.org/news/press_room/evolution/ |title=Evolution Press Release |accessdate=2009-01-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090120123819/http://www.aaas.org/news/press_room/evolution/ |archivedate=2009-01-20 |deadlink=yes }}</ref> Bəzi müəlliflər heterogen təcridləri daha kiçik mikroizolyatlara və subizolatlara ayırırlar. 1–2 min nəfərlik fərdi [[populyasiya]]lardan ibarət qruplar subizolatlar adlanırlar. Mənşəyinə görə izolyatlar şərti olaraq üç qrupa bölünürlər. Bu qruplar bir-birindən çox fərqlənmirlər: * relikt: [[Neolit]] dövründə Sibirdə, Cənubi Amerikada və Avstraliya yaranmış kiçik bir populyasiya qrupu; * antik dövrdən erkən orta əsrlərə qədər olan dövrdə əhalinin sıxlığı az olan ərazilərdə belə ki, Skandinaviyanın şimalında, [[Dağıstan]]da, Pamirdə, [[Yaponiya]] dağlarında, Rusiyanın Avropa şimalında formalaşmış izolyatlar; * dini: İsrail samariyalıları, ABŞ-də Hutteritlər və Dunkerlər, Litvanın Karaitləri, Cənubi Ərəbistanın yoxa çıxmış Habbani icması.<ref name="Endler1986">{{книга |автор = :en:John Endler|John Endler. |заглавие = Natural Selection in the Wild |ссылка = https://books.google.ru/books?id=MYk1XbelDssC&printsec=frontcover |место = Принстон (Нью-Джерси)|Принстон, Нью-Джерси |издательство = Princeton University Press |год = 1986 |allpages = 336 |isbn = 0-691-00057-3 |lang = en }}{{ref-en}}</ref> İzolyatlar həmçinin ölçüsünə, yarandığı vaxta, erkən demoqrafik tarixinə (miqrasiyasına görə), daha böyük qruplarla əlaqələrinə (daha qədim tarixə malik olan) görə təsnif edilə bilərlər. Bundan əlavə izolyatlar coğrafi, etnik, mədəni, linqvistik növlərinə görə də fərqləndirilə bilərlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.elibrary.ru/item.asp?id=12803397|автор=О.А. Булаев, Т.А. Павлова, К.Б. Булаева|заглавие=Влияние инбридинга на накопление комплексной патологии в изолятах|год=2009|язык=ru|издание=Генетика|том=45|номер=8|страницы=1096—1104|issn=0016-6758}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajmg.b.30073|автор=Kazima B. Bulayeva, Suzanne M. Leal, Tatiana A. Pavlova, Ruslan M. Kurbanov, Stephen J. Glatt, Oleg A. Bulayev, Ming T. Tsuang|заглавие=Mapping genes of complex psychiatric diseases in Daghestan genetic isolates|год=2005-01-05|язык=en|издание=American Journal of Medical Genetics Part B: Neuropsychiatric Genetics|том=132B|выпуск=1|страницы=76–84|issn=1552-4841, 1552-485X|doi=10.1002/ajmg.b.30073|archivedate=2023-04-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230401123624/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajmg.b.30073}}</ref> Kiçik izolyatlarda baş verən genetik sürüşmələr bəzi allellərin təsadüfi fiksasiyasına və digərlərinin itirilməsi səbəbindən genofondda dəyişikliklərə səbəb olurlar. İzolyatlardakı fərdlərin az saylı olduğuna görə onlarda nikahlar yaxın qohumlar arasında baş verir və bu populyasiyanın müxtəlifliyini (genetik və fenotipik) azaldır. Fərd sayı çox olan təcridlərdə isə bu prosesin baş vermə ehtimalı daha azdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.nature.com/articles/jhg200994|автор=Laura Caciagli and etc|заглавие=The key role of patrilineal inheritance in shaping the genetic variation of Dagestan highlanders|год=2009-12|язык=en|издание=Journal of Human Genetics|том=54|выпуск=12|страницы=689–694|issn=1435-232X|doi=10.1038/jhg.2009.94|archivedate=2023-02-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230213182423/https://www.nature.com/articles/jhg200994}}</ref> Faktorlar izolyatlara müxtəlif cür təsir göstərirlər. 2009-cu ildə bir məqalədə qeyd edilmişdir ki, [[Dağıstan]]da olan izolyatlar üçün genetik təcrid və populyasiyalar arasındakı fərqlər çox güman ki, coğrafi səbəblərə görədir. Linqvistik səbəblər burada rol oynamır (daha öncəki tədqiqatlarda bu nəticəni verirdilər). [[İtalya]]da mövcud olan izolyatlarda geoqrafik və linqvistik fərqlilik mühüm rol oynayırdı.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24607994/|автор=Marco Capocasa and etc|заглавие=Linguistic, geographic and genetic isolation: a collaborative study of Italian populations|год=2014|издание=Journal of anthropological sciences = Rivista di antropologia: JASS|том=92|страницы=201–231|issn=2037-0644|doi=10.4436/JASS.92001|archivedate=2022-11-26|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221126095244/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24607994/}}</ref> == İzolyasiyadakı genetik nəticələr == İzolyasiyalar [[populyasiya]]nın [[gen]]lərinə çox böyük təsir göstərirlər. Belə ki, izolyasiyalarda nikahlar yaxın qohumlar arasında olur və bu da [[gen]] müxtəlifliyini azaldır. Faktorlar vahid bir sistem halında fəaliyyət göstərirlər. Yaxın qohum evlilikləri səbəbindən izolyatlarda müxtəlif gen xəstəliklərinə rast gəlinir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11252747/|автор=L. Peltonen, A. Palotie, K. Lange|заглавие=Use of population isolates for mapping complex traits|год=2000-12|издание=Nature Reviews. Genetics|том=1|выпуск=3|страницы=182–190|issn=1471-0056|doi=10.1038/35042049|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120815/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11252747/}}</ref> "Qurucular Effekti" – ilk təcrid olunmuş insanlar qrupu olub, əhalinin çox kiçik və təsadüfi olmayan hissəsidir. Az rast gəlinən mutasiyalar böyük və ilkin [[populyasiya]]larda əsasən vacib rol oynamır. Lakin, izolyatların son nümayəndələrinə daha çox təsir göstərə və sağlamlıq üçün təhlükə yarada bilirlər. "Genetik drift"in nəticəsi. Bəzi allellərin təsadüfi fiksasiyası və digərlərinin itməsi səbəbindən mutasiyalar arta bilir. Yaxın qohum münasibətlərinin təsiri. Qohumarası nikahlar [[populyasiya]]da yaxın qohumluğa və resessiv zərərli [[mutasiya]]ların baş vermə ehtimalının artmasına səbəb olur. Nümunələr: Finlər arasında ən çox rast gəlinən Fin irsi [[xəstəlik]]ləri. "Qurucu effekti" və "Genetik drift" çox güman ki, Aşkenazi yəhudilərinin genetik patologiyalarına gətirib çıxardı. Arizonadakı Pima hindularında 1-ci tip diabetin yüksək yayılması müşahidə edilsə də, 2-ci tip diabet demək olar ki, müəyyən edilməmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9072044/|автор=L. Peltonen, P. Pekkarinen, J. Aaltonen|заглавие=Messages from an isolate: lessons from the Finnish gene pool|год=1995-12|издание=Biological Chemistry Hoppe-Seyler|том=376|выпуск=12|страницы=697–704|issn=0177-3593|doi=10.1515/bchm3.1995.376.12.697|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120819/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9072044/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/humu.22389|автор=Anne Polvi and etc|заглавие=The Finnish Disease Heritage Database (FinDis) Update-A Database for the Genes Mutated in the Finnish Disease Heritage Brought to the Next-Generation Sequencing Era|год=2013-11|язык=en|издание=Human Mutation|том=34|выпуск=11|страницы=1458–1466|doi=10.1002/humu.22389|archivedate=2023-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230331165900/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/humu.22389}}</ref> İzolyasiyanın təsiri orta əsrlərdə cüzam xəstələri üçün karantin yeri kimi istifadə edilən Xorvatiyanın Mljet adasında Mal de Meleda kimi nadir görünən genetik xəstəliyinə səbəb oldu.<ref name=":0">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4168662/|автор=Konstantinos Hatzikotoulas, Arthur Gilly, Eleftheria Zeggini|заглавие=Using population isolates in genetic association studies|год=2014-9|издание=Briefings in Functional Genomics|том=13|выпуск=5|страницы=371–377|issn=2041-2649|doi=10.1093/bfgp/elu022|archivedate=2023-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230327152846/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4168662/}}</ref> Həmçinin, 2015-ci ilin tədqiqatlarına görə<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1007/s40257-015-0157-1|автор=Caroline Perez, Amor Khachemoune|заглавие=Mal de Meleda: A Focused Review|год=2016-02-01|язык=en|издание=American Journal of Clinical Dermatology|том=17|выпуск=1|страницы=63–70|issn=1179-1888|doi=10.1007/s40257-015-0157-1}}</ref> uzunmüddətli qohumluq əlaqələri populyasiyalarda zərərli mutasiyalara səbəb olmaqla yanaşı, nəslin inkişafına və idrak qabiliyyətlərinə də mənfi<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4576745/|автор=Ozren Polašek|заглавие=Global mobility and the break-up of human population isolates – neglected mechanisms in health, demographics, and anthropology|год=2015-8|издание=Croatian Medical Journal|том=56|выпуск=4|страницы=324–325|issn=0353-9504|doi=10.3325/cmj.2015.56.324|archivedate=2023-03-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230327152847/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4576745/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4516141/|автор=Peter K. Joshi and etc|заглавие=Directional dominance on stature and cognition in diverse human populations|год=2015-07-23|издание=[[Nature]]|том=523|выпуск=7561|страницы=459–462|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature14618|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120819/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4516141/}}</ref> təsir göstərirlər.<ref name=":1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15516842/|автор=Joel Charrow|заглавие=Ashkenazi Jewish genetic disorders|год=2004|издание=Familial Cancer|том=3|выпуск=3—4|страницы=201–206|issn=1389-9600|doi=10.1007/s10689-004-9545-z|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329120818/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15516842/}}</ref> == Coğrafiya və mədəniyyəti izolyasiyaların nəticələri == İzolə edilmiş qrupların ən xüsusi özəlliyi ekoloji və mədəni baxımdan eynicinsli olmalarıdır.<ref name=":0" /> [[Populyasiya]]nın azalmış [[gen]]etik mürəkkəbliyindən əlavə, onun sakinləri pəhriz, fiziki fəaliyyət səviyyələri və digər mədəni vərdişlər də daxil olmaqla oxşar həyat tərzinə malik olurlar. Onlar oxşar ekoloji və sanitar şəraitə, [[xəstəlik]]lərə məruz qalırlar. Ətraf mühit icma üzvlərinin fenotipinə təsir göstərə bilir.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1007/978-3-319-31964-3_1|автор=Kazima Bulayeva, Oleg Bulayev, Stephen Glatt|заглавие=Current Problems of Complex Disease Genes Mapping|год=2016|ответственный=Kazima Bulayeva, Oleg Bulayev, Stephen Glatt|язык=en|место=Cham|издание=Genomic Architecture of Schizophrenia Across Diverse Genetic Isolates: A Study of Dagestan Populations|издательство=Springer International Publishing|страницы=1–19|isbn=978-3-319-31964-3|doi=10.1007/978-3-319-31964-3_1}}</ref> İqlim, su, qida, sığınacaq və digər resurslar təcriddə sağlamlıq problemlərinə böyük təsir göstərir. [[İsveç]] və [[Finlandiya]]nın köçəri Sami xalqı əsasən hisə verilmiş qidalarla qidalanırlar və buna görə də, mədə [[xərçəng]]inə tutulma riskləri yüksəkdir. Afrika və Yaxın Şərqdəki tuareq və bədəvi qəbilələri su qıtlığına, suyun və tez-tez spesifik parazitlər və bakteriyalarla çirklənməsinə uyğunlaşmaq məcburiyyətindədirlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12188018/|автор=S. Hassle, P. Sjölander, M. Barnekow-Bergkvist, A. Kadesjö|заглавие=Cancer risk in the reindeer breeding Saami population of Sweden, 1961-1997|год=2001|издание=European Journal of Epidemiology|том=17|выпуск=10|страницы=969–976|issn=0393-2990|doi=10.1023/a:1016232606232|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12188018/}}</ref> Asiyadakı şerpalar və Avropadakı alp kəndlərinin sakinləri yüksəklikdə yaşayırlar və qida seçimi onlarda çox azdır. Yaşayış yerinin növü də sağlamlığa çox güclü təsir edir. Belə ki, həddindən artıq sıxlığın olması Cənub-Şərqi Asiyada yağışlı mövsümdə uşaqlarda pnevmoniyadan ölüm hallarını artırır. İzolyasiyalar tarixən bir çox [[populyasiya]]ları epidemiyalardan xilas etmiş olsalar da, onlarda immun sisteminin yaranmasına mane olmuş və izolyatları nəsli tükənmək təhlükəsilə üz-üzə qoymuşdurlar. Pasxa adası sakinlərinin, Anqkordakı Kambocalı kxmerlərin, Mərkəzi Amerikadakı Azteklərin yox olmasının başlıca səbəbi də bu səbəb hesab edilir. Ucqar ada sakinlərinin tibbi xidmət və müasir [[cərrahiyyə]] imkanlarının olmaması da onların tələf olmasına səbəb olmuşdur.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2486683/|автор=B. R. Kirkwood, S. Gove, S. Rogers, J. Lob-Levyt, P. Arthur, H. Campbell|заглавие=Potential interventions for the prevention of childhood pneumonia in developing countries: a systematic review.|год=1995|издание=Bulletin of the World Health Organization|том=73|выпуск=6|страницы=793–798|issn=0042-9686|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2486683/}}</ref> İzolyasiya olunmuş icmalar digər qruplarla eyni mühitdə yaşadıqda belə onlar yaşadığı mühitdəki [[insan]]lardan davranışları və şəxsiyyətləri ilə fərqlənirlər. Məsələn, izolyatlardan olan Şapsuqlar evlilik ənənələrini saxlayırlar və çox nadir hallarda Rusiyanın cənubundakı (yeni etnik vəziyyətə zidd olaraq) digər yerli xalqların nümayəndələri ilə evlənirlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277379116302876|автор=Valentí Rull|заглавие=Natural and anthropogenic drivers of cultural change on Easter Island: Review and new insights|год=2016-10-15|язык=en|издание=Quaternary Science Reviews|том=150|страницы=31–41|issn=0277-3791|doi=10.1016/j.quascirev.2016.08.015}}</ref> Bəzən izolyatların nümayəndələri suyun qaynadılması ehtiyacında, təhsil və tibbi yardım almaqda böyük fərqliliklər göstərirlər.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.nature.com/articles/nature.2017.21485|автор=Ewen Callaway|заглавие=Collapse of Aztec society linked to catastrophic salmonella outbreak|год=2017-02-01|язык=en|издание=Nature|том=542|выпуск=7642|страницы=404–404|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature.2017.21485|archivedate=2023-02-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230210094638/https://www.nature.com/articles/nature.2017.21485}}</ref> Zorakılıq və ayrı-seçkilik mədəni fərqlərə görə də yarana bilər. Amerikalı samoalılar qida rasionunu Birləşmiş Ştatlardan qəbul etdikdən diabetin göstəricisi 1-ci tipdən 2-ci tipə qədər yüksəldi.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2080445/|автор=Robert Saftić, Matijana Grgić, Barbara Ebling, Bruno Splavski|заглавие=Case-control Study of Risk Factors for Lumbar Intervertebral Disc Herniation in Croatian Island Populations|год=2006-8|издание=Croatian medical journal|том=47|выпуск=4|страницы=593–600|issn=0353-9504|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2080445/}}</ref> [[Yaponiya]]da materikdən fərqlənən pəhriz vərdişləri,<ref>{{Статья|ссылка=http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/library/papers/Pocheshkhova2008b.doc|автор=Э.А. Почешхова|заглавие=Структура миграций и дрейф генов в популяциях адыгов-шапсугов|год=2008|язык=ru|издание=Медицинская генетика|том=7|номер=1|страницы=30—38|archivedate=2022-06-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220603014618/http://xn--c1acc6aafa1c.xn--p1ai/library/papers/Pocheshkhova2008b.doc}}</ref> ehtimal ki, mədə [[xərçəng]]inin geniş yayılmasına səəb olmuşdur.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15489066/|автор=Michel Poulain and etc|заглавие=Identification of a geographic area characterized by extreme longevity in the Sardinia island: the AKEA study|год=2004-09|издание=Experimental Gerontology|том=39|выпуск=9|страницы=1423–1429|issn=0531-5565|doi=10.1016/j.exger.2004.06.016|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15489066/}}</ref> Digər tərəfdən Sardiniya izolyatlarında Aralıq dənizi pəhrizinin tətbiq edilməsi uzunömürlülüyə<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1743301/|автор=M Inoue, S Tsugane|заглавие=Epidemiology of gastric cancer in Japan|год=2005-7|издание=Postgraduate Medical Journal|том=81|выпуск=957|страницы=419–424|issn=0032-5473|doi=10.1136/pgmj.2004.029330|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154737/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1743301/}}</ref> səbəb olmuşdur.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8894472/|автор=W. Y. Fujimoto|заглавие=Overview of non-insulin-dependent diabetes mellitus (NIDDM) in different population groups|год=1996-09|издание=Diabetic Medicine: A Journal of the British Diabetic Association|том=13|выпуск=9 Suppl 6|страницы=S7–10|issn=0742-3071|archivedate=2023-03-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329154731/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8894472/}}</ref> == Populyar mədəniyyətdə == 1985-ci ildə çəkilmiş "Şahid" filmində Pensilvaniyada, Nebraskada və ABŞ-də yaşayan [[amiş]]lər göstərilmişdir. "North Exposure" televiziya serialı [[Alyaska]] səhrasındakı bir şəhərin sakinləri haqqındadır. 2018-ci ildə çəkilmiş "Osmi povjerenik[Xorvat]" filmi ucqar bir [[Xorvatiya]] adasının sakinlərini təsvir edir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Keçidlər == * [http://www.tsumada.ru/ru/text/169 1000 лет одиночества в помощь генетикам] * [https://blogs.biomedcentral.com/on-biology/2017/06/21/piecing-together-genetic-histories-of-isolated-populations/ Изоляты парсов, шерпов и тибетцев]{{ref-en}} * [https://www.science.org/content/article/iceland-s-founding-fathers-underwent-rapid-1000-year-genetic-shift Дрейф генов изменил исландцев за 1000 лет]{{ref-en}} [[Kateqoriya:Ekoloji terminlər]] [[Kateqoriya:Tibbi genetika]] [[Kateqoriya:Əhali]] [[Kateqoriya:Antropologiya]] [[Kateqoriya:Tibb]] holkgjtq7qq8vj47jmbz44b0ph6xsce 2 881928 7864687 7864375 2024-11-26T12:54:22Z Ellali2021 233997 7864687 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Məmməd Əfşan |orijinal adı = Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |ixtisası = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = | üzvlüyü = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<br>[[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]] |saytı = [https://afshan.az/ Rəsmi veb-saytı] |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Məmməd Əfşan''' (tam adı: ''Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov''; {{DVTY}}) — şair-publisist, jurnalist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]] və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref>{{Cite web |title=Qazaxda şair-publisist, jurnalist Məmməd Əfşanın 80 illik yubileyi qeyd olunub |url=http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241126110008/http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |archive-date=26.11.2024 |website=Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> == Həyatı == Məmməd Əfşan 27 iyun 1939-cu ildə [[Qazax rayonu]]nun [[Aşağı Əskipara]] kəndində anadan olub. Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, daha sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsində davam etdirib. Əmək fəaliyyətinə "Abşeron” qəzeti redaksiyasında məsul katib kimi başlayıb. İlk şeiri Qazaxda nəşr olunan "Kommuna yolu” qəzetində, ilk məqaləsi "Azərbaycan gəncləri” qəzetində, ilk felyetonu "Abşeron” qəzetində, xaricdə ilk şeirləri Özbəkistanda və Latviyada dərc olunub. İlk şeirlər kitabı "Dostluq töhfəsi” Daşkənddə nəşr edilib. Sayca 50-dən artıq kitab müəllifi olan şairin yaradıcılığı olduqca zəngindir. İlk sanballı əsəri "Üç qardaş” povestlər trilogiyasıdır. Sonra iki cildlik "Mən görən kişilər” publisist xatirələr toplusunu yazıb. "Dünya mənim dünyam deyil” adlı seçilmiş şeirlər kitabı nəşr olunub. Daha sonra "Sönməz ocağın dühası” (M.Əlizadə ilə birlikdə), "Ömür karvanı”, "Bir ömrün dastanı” (rus dilinə tərcümə olunub), "Göyçənin tərlanı”, "Kişiliyi yaşadan kişi”, "Əzablı yolların yolçusu”, "Qasırğalar burulğanında”, "Tale hökmü”, "Qaçaq Tavat” adlı povest və romanları, "Buzov” və "Tanrı hökmü” pyesləri şairin yaradıcılığında zənginliyi özündə əks etdirən ən qiymətli əsərlərdir. Ən son şeirlər toplusu olan "Taleyim alnıma yazılıb mənim” kitabı isə bu il nəşr olunub. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. == Kitabları == * Dünya mənim dünyam deyil * Sönməz ocağın dühası * Ömür karvanı * Göyçənin tərlanı * Kişiliyi yaşadan kişi * Əzablı yolların yolçusu * Qasırğalar burulğanında * Tale hökmü * Qaçaq Tavat == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçid == [https://afshan.az/ Məmməd Əfşanın rəsmi veb-saytı] f0h6kpl3ila7lhih2yfw94j2ydalx51 7864698 7864687 2024-11-26T12:57:19Z Ellali2021 233997 /* Kitabları */ 7864698 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Məmməd Əfşan |orijinal adı = Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |ixtisası = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = | üzvlüyü = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<br>[[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]] |saytı = [https://afshan.az/ Rəsmi veb-saytı] |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Məmməd Əfşan''' (tam adı: ''Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov''; {{DVTY}}) — şair-publisist, jurnalist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]] və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref>{{Cite web |title=Qazaxda şair-publisist, jurnalist Məmməd Əfşanın 80 illik yubileyi qeyd olunub |url=http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241126110008/http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |archive-date=26.11.2024 |website=Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> == Həyatı == Məmməd Əfşan 27 iyun 1939-cu ildə [[Qazax rayonu]]nun [[Aşağı Əskipara]] kəndində anadan olub. Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, daha sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsində davam etdirib. Əmək fəaliyyətinə "Abşeron” qəzeti redaksiyasında məsul katib kimi başlayıb. İlk şeiri Qazaxda nəşr olunan "Kommuna yolu” qəzetində, ilk məqaləsi "Azərbaycan gəncləri” qəzetində, ilk felyetonu "Abşeron” qəzetində, xaricdə ilk şeirləri Özbəkistanda və Latviyada dərc olunub. İlk şeirlər kitabı "Dostluq töhfəsi” Daşkənddə nəşr edilib. Sayca 50-dən artıq kitab müəllifi olan şairin yaradıcılığı olduqca zəngindir. İlk sanballı əsəri "Üç qardaş” povestlər trilogiyasıdır. Sonra iki cildlik "Mən görən kişilər” publisist xatirələr toplusunu yazıb. "Dünya mənim dünyam deyil” adlı seçilmiş şeirlər kitabı nəşr olunub. Daha sonra "Sönməz ocağın dühası” (M.Əlizadə ilə birlikdə), "Ömür karvanı”, "Bir ömrün dastanı” (rus dilinə tərcümə olunub), "Göyçənin tərlanı”, "Kişiliyi yaşadan kişi”, "Əzablı yolların yolçusu”, "Qasırğalar burulğanında”, "Tale hökmü”, "Qaçaq Tavat” adlı povest və romanları, "Buzov” və "Tanrı hökmü” pyesləri şairin yaradıcılığında zənginliyi özündə əks etdirən ən qiymətli əsərlərdir. Ən son şeirlər toplusu olan "Taleyim alnıma yazılıb mənim” kitabı isə bu il nəşr olunub. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. == Kitabları == * Dünya mənim dünyam deyil * Sönməz ocağın dühası * Ömür karvanı * Göyçənin tərlanı * Kişiliyi yaşadan kişi * Əzablı yolların yolçusu * Qasırğalar burulğanında * Tale hökmü * Qaçaq Tavat * Taleyim alnıma yazılıb mənim == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçid == [https://afshan.az/ Məmməd Əfşanın rəsmi veb-saytı] cc0b65sl3hluk8r2i7rrkkb6y67py1k 7864701 7864698 2024-11-26T12:57:59Z Ellali2021 233997 7864701 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Məmməd Əfşan |orijinal adı = Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |ixtisası = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = | üzvlüyü = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<br>[[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]] |saytı = [https://afshan.az/ Rəsmi veb-saytı] |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Məmməd Əfşan''' (tam adı: ''Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov''; {{DVTY}}) — şair-publisist, jurnalist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]] və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref name="a">{{Cite web |title=Qazaxda şair-publisist, jurnalist Məmməd Əfşanın 80 illik yubileyi qeyd olunub |url=http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241126110008/http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |archive-date=26.11.2024 |website=Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> == Həyatı == Məmməd Əfşan 27 iyun 1939-cu ildə [[Qazax rayonu]]nun [[Aşağı Əskipara]] kəndində anadan olub. Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, daha sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsində davam etdirib. Əmək fəaliyyətinə "Abşeron” qəzeti redaksiyasında məsul katib kimi başlayıb. İlk şeiri Qazaxda nəşr olunan "Kommuna yolu” qəzetində, ilk məqaləsi "Azərbaycan gəncləri” qəzetində, ilk felyetonu "Abşeron” qəzetində, xaricdə ilk şeirləri Özbəkistanda və Latviyada dərc olunub. İlk şeirlər kitabı "Dostluq töhfəsi” Daşkənddə nəşr edilib. Sayca 50-dən artıq kitab müəllifi olan şairin yaradıcılığı olduqca zəngindir. İlk sanballı əsəri "Üç qardaş” povestlər trilogiyasıdır. Sonra iki cildlik "Mən görən kişilər” publisist xatirələr toplusunu yazıb. "Dünya mənim dünyam deyil” adlı seçilmiş şeirlər kitabı nəşr olunub. Daha sonra "Sönməz ocağın dühası” (M.Əlizadə ilə birlikdə), "Ömür karvanı”, "Bir ömrün dastanı” (rus dilinə tərcümə olunub), "Göyçənin tərlanı”, "Kişiliyi yaşadan kişi”, "Əzablı yolların yolçusu”, "Qasırğalar burulğanında”, "Tale hökmü”, "Qaçaq Tavat” adlı povest və romanları, "Buzov” və "Tanrı hökmü” pyesləri şairin yaradıcılığında zənginliyi özündə əks etdirən ən qiymətli əsərlərdir. Ən son şeirlər toplusu olan "Taleyim alnıma yazılıb mənim” kitabı isə bu il nəşr olunub. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. == Kitabları == * Dünya mənim dünyam deyil * Sönməz ocağın dühası * Ömür karvanı * Göyçənin tərlanı * Kişiliyi yaşadan kişi * Əzablı yolların yolçusu * Qasırğalar burulğanında * Tale hökmü * Qaçaq Tavat * Taleyim alnıma yazılıb mənim == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçid == [https://afshan.az/ Məmməd Əfşanın rəsmi veb-saytı] 441bzt965ro21d4oipxzvmx7ah3f5in 7864703 7864701 2024-11-26T12:58:10Z Ellali2021 233997 7864703 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Məmməd Əfşan |orijinal adı = Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |ixtisası = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = | üzvlüyü = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<br>[[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]] |saytı = [https://afshan.az/ Rəsmi veb-saytı] |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Məmməd Əfşan''' (tam adı: ''Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov''; {{DVTY}}) — şair-publisist, jurnalist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]] və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref name="a">{{Cite web |title=Qazaxda şair-publisist, jurnalist Məmməd Əfşanın 80 illik yubileyi qeyd olunub |url=http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241126110008/http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |archive-date=26.11.2024 |website=Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> == Həyatı == Məmməd Əfşan 27 iyun 1939-cu ildə [[Qazax rayonu]]nun [[Aşağı Əskipara]] kəndində anadan olub.<ref name="a"/> Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, daha sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsində davam etdirib. Əmək fəaliyyətinə "Abşeron” qəzeti redaksiyasında məsul katib kimi başlayıb. İlk şeiri Qazaxda nəşr olunan "Kommuna yolu” qəzetində, ilk məqaləsi "Azərbaycan gəncləri” qəzetində, ilk felyetonu "Abşeron” qəzetində, xaricdə ilk şeirləri Özbəkistanda və Latviyada dərc olunub. İlk şeirlər kitabı "Dostluq töhfəsi” Daşkənddə nəşr edilib. Sayca 50-dən artıq kitab müəllifi olan şairin yaradıcılığı olduqca zəngindir. İlk sanballı əsəri "Üç qardaş” povestlər trilogiyasıdır. Sonra iki cildlik "Mən görən kişilər” publisist xatirələr toplusunu yazıb. "Dünya mənim dünyam deyil” adlı seçilmiş şeirlər kitabı nəşr olunub. Daha sonra "Sönməz ocağın dühası” (M.Əlizadə ilə birlikdə), "Ömür karvanı”, "Bir ömrün dastanı” (rus dilinə tərcümə olunub), "Göyçənin tərlanı”, "Kişiliyi yaşadan kişi”, "Əzablı yolların yolçusu”, "Qasırğalar burulğanında”, "Tale hökmü”, "Qaçaq Tavat” adlı povest və romanları, "Buzov” və "Tanrı hökmü” pyesləri şairin yaradıcılığında zənginliyi özündə əks etdirən ən qiymətli əsərlərdir. Ən son şeirlər toplusu olan "Taleyim alnıma yazılıb mənim” kitabı isə bu il nəşr olunub. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. == Kitabları == * Dünya mənim dünyam deyil * Sönməz ocağın dühası * Ömür karvanı * Göyçənin tərlanı * Kişiliyi yaşadan kişi * Əzablı yolların yolçusu * Qasırğalar burulğanında * Tale hökmü * Qaçaq Tavat * Taleyim alnıma yazılıb mənim == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçid == [https://afshan.az/ Məmməd Əfşanın rəsmi veb-saytı] 4uemf6uecvy59zzqtdj2ny5t3jgbsy5 7864705 7864703 2024-11-26T12:59:05Z Ellali2021 233997 /* Kitabları */ 7864705 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Məmməd Əfşan |orijinal adı = Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |ixtisası = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = | üzvlüyü = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<br>[[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]] |saytı = [https://afshan.az/ Rəsmi veb-saytı] |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Məmməd Əfşan''' (tam adı: ''Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov''; {{DVTY}}) — şair-publisist, jurnalist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]] və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref name="a">{{Cite web |title=Qazaxda şair-publisist, jurnalist Məmməd Əfşanın 80 illik yubileyi qeyd olunub |url=http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241126110008/http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |archive-date=26.11.2024 |website=Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> == Həyatı == Məmməd Əfşan 27 iyun 1939-cu ildə [[Qazax rayonu]]nun [[Aşağı Əskipara]] kəndində anadan olub.<ref name="a"/> Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, daha sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsində davam etdirib. Əmək fəaliyyətinə "Abşeron” qəzeti redaksiyasında məsul katib kimi başlayıb. İlk şeiri Qazaxda nəşr olunan "Kommuna yolu” qəzetində, ilk məqaləsi "Azərbaycan gəncləri” qəzetində, ilk felyetonu "Abşeron” qəzetində, xaricdə ilk şeirləri Özbəkistanda və Latviyada dərc olunub. İlk şeirlər kitabı "Dostluq töhfəsi” Daşkənddə nəşr edilib. Sayca 50-dən artıq kitab müəllifi olan şairin yaradıcılığı olduqca zəngindir. İlk sanballı əsəri "Üç qardaş” povestlər trilogiyasıdır. Sonra iki cildlik "Mən görən kişilər” publisist xatirələr toplusunu yazıb. "Dünya mənim dünyam deyil” adlı seçilmiş şeirlər kitabı nəşr olunub. Daha sonra "Sönməz ocağın dühası” (M.Əlizadə ilə birlikdə), "Ömür karvanı”, "Bir ömrün dastanı” (rus dilinə tərcümə olunub), "Göyçənin tərlanı”, "Kişiliyi yaşadan kişi”, "Əzablı yolların yolçusu”, "Qasırğalar burulğanında”, "Tale hökmü”, "Qaçaq Tavat” adlı povest və romanları, "Buzov” və "Tanrı hökmü” pyesləri şairin yaradıcılığında zənginliyi özündə əks etdirən ən qiymətli əsərlərdir. Ən son şeirlər toplusu olan "Taleyim alnıma yazılıb mənim” kitabı isə bu il nəşr olunub. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. == Külliyyatı == * Dünya mənim dünyam deyil * Sönməz ocağın dühası * Ömür karvanı * Göyçənin tərlanı * Kişiliyi yaşadan kişi * Əzablı yolların yolçusu * Qasırğalar burulğanında * Tale hökmü * Qaçaq Tavat * Taleyim alnıma yazılıb mənim === Pyeslər === * Buzov * Tanrı hökmü == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçid == [https://afshan.az/ Məmməd Əfşanın rəsmi veb-saytı] akvd7gejjev2yk9i72lje11s1h6okfy 7864707 7864705 2024-11-26T13:00:52Z Ellali2021 233997 7864707 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Məmməd Əfşan |orijinal adı = Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |ixtisası = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = | üzvlüyü = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<br>[[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]] |saytı = [https://afshan.az/ Rəsmi veb-saytı] |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Məmməd Əfşan''' (tam adı: ''Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov''; {{DVTY}}) — şair-publisist, jurnalist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]] və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref name="a">{{Cite web |title=Qazaxda şair-publisist, jurnalist Məmməd Əfşanın 80 illik yubileyi qeyd olunub |url=http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241126110008/http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |archive-date=26.11.2024 |website=Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> == Həyatı == Məmməd Əfşan 27 iyun 1939-cu ildə [[Qazax rayonu]]nun [[Aşağı Əskipara]] kəndində anadan olub.<ref name="a"/> Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, daha sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsində davam etdirib. Əmək fəaliyyətinə "Abşeron” qəzeti redaksiyasında məsul katib kimi başlayıb. İlk şeiri Qazaxda nəşr olunan "Kommuna yolu” qəzetində, ilk məqaləsi "Azərbaycan gəncləri” qəzetində, ilk felyetonu "Abşeron” qəzetində, xaricdə ilk şeirləri Özbəkistanda və Latviyada dərc olunub. İlk şeirlər kitabı "Dostluq töhfəsi” Daşkənddə nəşr edilib. Sayca 50-dən artıq kitab müəllifi olan şairin yaradıcılığı olduqca zəngindir. İlk sanballı əsəri "Üç qardaş” povestlər trilogiyasıdır. Sonra iki cildlik "Mən görən kişilər” publisist xatirələr toplusunu yazıb. "Dünya mənim dünyam deyil” adlı seçilmiş şeirlər kitabı nəşr olunub. Daha sonra "Sönməz ocağın dühası” (M.Əlizadə ilə birlikdə), "Ömür karvanı”, "Bir ömrün dastanı” (rus dilinə tərcümə olunub), "Göyçənin tərlanı”, "Kişiliyi yaşadan kişi”, "Əzablı yolların yolçusu”, "Qasırğalar burulğanında”, "Tale hökmü”, "Qaçaq Tavat” adlı povest və romanları, "Buzov” və "Tanrı hökmü” pyesləri şairin yaradıcılığında zənginliyi özündə əks etdirən ən qiymətli əsərlərdir. Ən son şeirlər toplusu olan "Taleyim alnıma yazılıb mənim” kitabı isə bu il nəşr olunub. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. Əməkdar jurnalist [[Səhrəd Məmmədov]]un qardaşıdır. == Külliyyatı == * Dünya mənim dünyam deyil * Sönməz ocağın dühası * Ömür karvanı * Göyçənin tərlanı * Kişiliyi yaşadan kişi * Əzablı yolların yolçusu * Qasırğalar burulğanında * Tale hökmü * Qaçaq Tavat * Taleyim alnıma yazılıb mənim === Pyeslər === * Buzov * Tanrı hökmü == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçid == [https://afshan.az/ Məmməd Əfşanın rəsmi veb-saytı] atnxtwnnuh4rcvr1509zdv5q8enxihr 7864711 7864707 2024-11-26T13:02:28Z Ellali2021 233997 /* Külliyyatı */ 7864711 wikitext text/x-wiki {{Yazıçı |adı = Məmməd Əfşan |orijinal adı = Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov |digər adları = |şəkil = |şəklin ölçüsü = |şəklin izahı = |ilk adı = |təxəllüsü = |ixtisası = |fəaliyyət illəri = |əsərlərinin dili = |istiqamət = |janr = |ilk əsəri = |tanınmış əsərləri = |mükafatları = |imzası = | üzvlüyü = [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]<br>[[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]] |saytı = [https://afshan.az/ Rəsmi veb-saytı] |vikimənbə = |vikianbar = }} '''Məmməd Əfşan''' (tam adı: ''Məmməd Hüseyn oğlu Məmmədov''; {{DVTY}}) — şair-publisist, jurnalist, [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]] və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvü.<ref name="a">{{Cite web |title=Qazaxda şair-publisist, jurnalist Məmməd Əfşanın 80 illik yubileyi qeyd olunub |url=http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20241126110008/http://www.qazax-ih.gov.az/az/news/2678.html |archive-date=26.11.2024 |website=Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti}}</ref> == Həyatı == Məmməd Əfşan 27 iyun 1939-cu ildə [[Qazax rayonu]]nun [[Aşağı Əskipara]] kəndində anadan olub.<ref name="a"/> Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun fransız dili fakültəsinə daxil olmuş, daha sonra təhsilini Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universitetinin) jurnalistika fakültəsində davam etdirib. Əmək fəaliyyətinə "Abşeron” qəzeti redaksiyasında məsul katib kimi başlayıb. İlk şeiri Qazaxda nəşr olunan "Kommuna yolu” qəzetində, ilk məqaləsi "Azərbaycan gəncləri” qəzetində, ilk felyetonu "Abşeron” qəzetində, xaricdə ilk şeirləri Özbəkistanda və Latviyada dərc olunub. İlk şeirlər kitabı "Dostluq töhfəsi” Daşkənddə nəşr edilib. Sayca 50-dən artıq kitab müəllifi olan şairin yaradıcılığı olduqca zəngindir. İlk sanballı əsəri "Üç qardaş” povestlər trilogiyasıdır. Sonra iki cildlik "Mən görən kişilər” publisist xatirələr toplusunu yazıb. "Dünya mənim dünyam deyil” adlı seçilmiş şeirlər kitabı nəşr olunub. Daha sonra "Sönməz ocağın dühası” (M.Əlizadə ilə birlikdə), "Ömür karvanı”, "Bir ömrün dastanı” (rus dilinə tərcümə olunub), "Göyçənin tərlanı”, "Kişiliyi yaşadan kişi”, "Əzablı yolların yolçusu”, "Qasırğalar burulğanında”, "Tale hökmü”, "Qaçaq Tavat” adlı povest və romanları, "Buzov” və "Tanrı hökmü” pyesləri şairin yaradıcılığında zənginliyi özündə əks etdirən ən qiymətli əsərlərdir. Ən son şeirlər toplusu olan "Taleyim alnıma yazılıb mənim” kitabı isə bu il nəşr olunub. [[Azərbaycan Yazıçılar Birliyi]]nin və [[Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi]]nin üzvüdür. Əməkdar jurnalist [[Səhrəd Məmmədov]]un qardaşıdır. == Külliyyatı == === Povest və romanları === * Sönməz ocağın dühası * Ömür karvanı * Göyçənin tərlanı * Kişiliyi yaşadan kişi * Əzablı yolların yolçusu * Qasırğalar burulğanında * Tale hökmü * Qaçaq Tavat * Taleyim alnıma yazılıb mənim === Şerlər toplusu === * Dünya mənim dünyam deyil === Pyesləri === * Buzov * Tanrı hökmü == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçid == [https://afshan.az/ Məmməd Əfşanın rəsmi veb-saytı] 965xlf1aj1dnby9bg97scqkvc4b6dyg 0 881929 7865228 7864349 2024-11-27T01:34:05Z ToprakBot 198871 7865228 wikitext text/x-wiki {{Şirkət}} '''Thomson Financial''' — maliyyə məlumatlarının analizi və təqdimatı sahəsində ixtisaslaşan beynəlxalq bir şirkət idi.<ref>{{cite web |url= https://www.reuters.com/article/businessNews/idUSSHA12165020070601|title= Thomson buys non-China bureaus of Xinhua Finance|date= 2007-06-01|publisher= Reuters}}</ref> Şirkət əsasən peşəkar [[İnvestor|investorlara]], [[maliyyə]] qurumlarına və digər müştərilərə [[Maliyyə bazarı|maliyyə bazarlarına]] dair məlumatlar, analitik vasitələr və xidmətlər təqdim edirdi.<ref>{{cite web | url=https://www.digitalcommerce360.com/2019/02/25/20-years-covering-ecommerce/ | title=20 years covering ecommerce | date=25 February 2019 }}</ref> == Haqqında == 2008-ci ildə "Thomson Financial", "[[Thomson Corporation]]" ilə "[[Reuters Group]]" şirkətinin birləşməsi nəticəsində "Thomson Reuters" adını alaraq daha böyük və inteqrasiya olunmuş bir təşkilata çevrildi. Bu birləşmə ilə Thomson Reuters, dünyada maliyyə məlumatları və analitikası sahəsində aparıcı şirkətlərdən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web| last = Hane| first = Paula J.| title = Thomson Corp. to Acquire Primark| accessdate = 2021-08-04| date = 2000-06-12| url = http://newsbreaks.infotoday.com/NewsBreaks/Thomson-Corp-to-Acquire-Primark-17808.asp}}</ref> Thomson Reuters indi [[hüquq]], [[vergi]], [[Mühasibat uçotu|mühasibat]], [[Risk menecment|risk idarəetməsi]] və media kimi sahələrdə geniş spektrli xidmətlər göstərir. == Baş ofislər == "Thomson Financial"ın ABŞ, Avropa və Asiya-Sakit okean regionunda çoxsaylı ofisləri mövcud idi. Baş ofisi Bostonda (1987-2008) və Nyu Yorkda, San-Fransisko, London, Frankfurt, Banqalor, Manila və Sidney, Honq-Konq, Tokio Sürix Cenevrə kimi strateji şəhərlərdə yerləşirdi.<ref>{{Cite web |title=Thomson Reuters Financial & Risk business announces new company name: Refinitiv |url=https://www.thomsonreuters.com/en/press-releases/2018/july/thomson-reuters-financial-and-risk-business-announces-new-company-name-refinitiv.html |access-date=2022-09-19 |website=www.thomsonreuters.com |language=en}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * [http://www.thomson.com/financial/ Thomson Financial Services and Products] {{Xarici keçidlər}} tgulvkj6cs6c7ab5hi1oju8bs0n5nty 4 881930 7865161 7864378 2024-11-26T21:05:19Z Turkmen 92589 /* Vitold Zqlenitski */ Cavab 7865161 wikitext text/x-wiki === [[Vitold Zqlenitski]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 06:09, 29 oktyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC) :: İçində "valları" yazılan cümlədə səhv var — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 11:06, 26 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], bir neçə eyni qaydada şərhinizi gördüm. Zəhmət olmasa fikirlərinizi daha aydın formada bildirin ki, yekunlaşdırmaq çətin olmasın. Yaxud özünüz də həll yolu təklif edə bilərsiniz. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:05, 26 noyabr 2024 (UTC) kaxarbfza84bllqfji9qbbz5wzeg18x 7865163 7865161 2024-11-26T21:15:15Z Gadir 136647 /* Vitold Zqlenitski */ Cavab 7865163 wikitext text/x-wiki === [[Vitold Zqlenitski]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 06:09, 29 oktyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC) :: İçində "valları" yazılan cümlədə səhv var — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 11:06, 26 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], bir neçə eyni qaydada şərhinizi gördüm. Zəhmət olmasa fikirlərinizi daha aydın formada bildirin ki, yekunlaşdırmaq çətin olmasın. Yaxud özünüz də həll yolu təklif edə bilərsiniz. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:05, 26 noyabr 2024 (UTC) :::{{u|Bikar}}, həmçinin özünüz müvafiq düzəlişləri edə edə bilərsiniz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) o0rvjcv7ls5ihh78dapho5jenngjhty 7865166 7865163 2024-11-26T21:18:56Z Gadir 136647 7865166 wikitext text/x-wiki === [[Vitold Zqlenitski]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 06:09, 29 oktyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC) :: İçində "valları" yazılan cümlədə səhv var — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 11:06, 26 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], bir neçə eyni qaydada şərhinizi gördüm. Zəhmət olmasa fikirlərinizi daha aydın formada bildirin ki, yekunlaşdırmaq çətin olmasın. Yaxud özünüz də həll yolu təklif edə bilərsiniz. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:05, 26 noyabr 2024 (UTC) :::{{u|Bikar}}, həmçinin özünüz müvafiq düzəlişləri də edə bilərsiniz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) nxfmvhdul1wg6qop0ylsr2yolnfyity 7865306 7865166 2024-11-27T05:24:05Z Rəcəb Yaxşı 145872 /* Vitold Zqlenitski */ Cavab 7865306 wikitext text/x-wiki === [[Vitold Zqlenitski]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 06:09, 29 oktyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC) :: İçində "valları" yazılan cümlədə səhv var — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 11:06, 26 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], bir neçə eyni qaydada şərhinizi gördüm. Zəhmət olmasa fikirlərinizi daha aydın formada bildirin ki, yekunlaşdırmaq çətin olmasın. Yaxud özünüz də həll yolu təklif edə bilərsiniz. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:05, 26 noyabr 2024 (UTC) :::{{u|Bikar}}, həmçinin özünüz müvafiq düzəlişləri də edə bilərsiniz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) :::Dediyiniz cümləyə düzəliş edildi. Təşəkkürlər! [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 05:24, 27 noyabr 2024 (UTC) 4tbz1ye3gvp1zdd5pliowvs69jgbfzc 7865339 7865306 2024-11-27T05:55:23Z Gulya S-va 126259 /* Vitold Zqlenitski */ 7865339 wikitext text/x-wiki === [[Vitold Zqlenitski]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 06:09, 29 oktyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC) :: İçində "valları" yazılan cümlədə səhv var — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 11:06, 26 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], bir neçə eyni qaydada şərhinizi gördüm. Zəhmət olmasa fikirlərinizi daha aydın formada bildirin ki, yekunlaşdırmaq çətin olmasın. Yaxud özünüz də həll yolu təklif edə bilərsiniz. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:05, 26 noyabr 2024 (UTC) :::{{u|Bikar}}, həmçinin özünüz müvafiq düzəlişləri də edə bilərsiniz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) :::Dediyiniz cümləyə düzəliş edildi. Təşəkkürlər! [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 05:24, 27 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Gulya S-va|'''Gulya S-va''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gulya S-va|'''müzakirə''']]} 09:53, 27 noyabr 2024 (UTC) cwhj16jqlylnvl3kguquq4m4jnzoaqf 7865382 7865339 2024-11-27T06:23:08Z Bikar 250702 /* Vitold Zqlenitski */ Gadir adlı istifadəçiyə cavab: Düzəldə biləcəyim şeylərə müdaxilə eliyirəm (-) ([[mw:c:Special:MyLanguage/User:JWBTH/CD|CD]]) 7865382 wikitext text/x-wiki === [[Vitold Zqlenitski]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 06:09, 29 oktyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 10:45, 26 noyabr 2024 (UTC) :: İçində "valları" yazılan cümlədə səhv var — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 11:06, 26 noyabr 2024 (UTC) :::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], bir neçə eyni qaydada şərhinizi gördüm. Zəhmət olmasa fikirlərinizi daha aydın formada bildirin ki, yekunlaşdırmaq çətin olmasın. Yaxud özünüz də həll yolu təklif edə bilərsiniz. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:05, 26 noyabr 2024 (UTC) :::{{u|Bikar}}, həmçinin özünüz müvafiq düzəlişləri də edə bilərsiniz. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) :::: Düzəldə biləcəyim şeylərə müdaxilə eliyirəm — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 06:23, 27 noyabr 2024 (UTC) :::Dediyiniz cümləyə düzəliş edildi. Təşəkkürlər! [[İstifadəçi:Rəcəb Yaxşı|Rəcəb Yaxşı]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Rəcəb Yaxşı|müzakirə]]) 05:24, 27 noyabr 2024 (UTC) : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Gulya S-va|'''Gulya S-va''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gulya S-va|'''müzakirə''']]} 09:53, 27 noyabr 2024 (UTC) pktphh9grp0saa3wzgc1j5egt9j3t6z 0 881931 7864560 7864372 2024-11-26T12:08:14Z Nigar1972 250934 7864560 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 7v6b10tdujfbdtyros0kemb92qp9i9d 7864565 7864560 2024-11-26T12:10:18Z Nigar1972 250934 7864565 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} jamd21mq3sudj3sqb8vuy5xi2px2snk 7864585 7864565 2024-11-26T12:16:04Z Nigar1972 250934 7864585 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı və əsas missiyası "Rerum cognoscere causas et valorem"dir, azərbaycan dilinə tərcüməsi : "Hər şüyin səbəblərini və mənasını öyrənmək"dir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 54s9vk5kyox2qp799rv9tky86hgqkws 7864594 7864585 2024-11-26T12:17:44Z Nigar1972 250934 7864594 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəblərini və mənasını öyrənmək"dir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 20e2aziyts2mpzxi44oqbiwjzm38ucy 7864648 7864594 2024-11-26T12:36:47Z Nigar1972 250934 7864648 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 7t2uvv0ya9cnh1y40uf1mp01cvv83fp 7864657 7864648 2024-11-26T12:38:49Z Nigar1972 250934 7864657 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} h9soljloqmndhez6e1g0ebw7oliwjr3 7864660 7864657 2024-11-26T12:40:19Z Nigar1972 250934 /* Tarixi */ 7864660 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 7dacb4cdldywmlvvcx69fszbvtyy80u 7864673 7864660 2024-11-26T12:48:39Z Nigar1972 250934 /* Tarixi */ 7864673 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirilib və Ali İqtisadiyyat Məktəbi adlandırıldı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 32lm2k273fen32el8k5r0g9xelk2r02 7864676 7864673 2024-11-26T12:48:54Z Nigar1972 250934 /* Tarixi */ 7864676 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirilib və Ali İqtisadiyyat məktəbi adlandırıldı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} izs0g0v9h29q7s8uduc0w55gleo0g2i 7864681 7864676 2024-11-26T12:51:39Z Nigar1972 250934 /* Tarixi */ 7864681 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirilib və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası adlandırıldı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} pil0ujkcrqjn7cbmme25tuwyojvw1rk 7864686 7864681 2024-11-26T12:53:58Z Nigar1972 250934 /* Tarixi */ 7864686 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} hum7n734rs7s8wfz87ifatfyd6a6jad 7864689 7864686 2024-11-26T12:55:11Z Nigar1972 250934 7864689 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} qvh3n0b03nhm2cw3gx6g0wugqrl5uld 7864697 7864689 2024-11-26T12:57:10Z Nigar1972 250934 /* Akademik strukturu */ 7864697 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Main Library]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Faculty of finance]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 5urwlxh5n8v04uf2du9cz7mktiex4ji 7864700 7864697 2024-11-26T12:57:57Z Nigar1972 250934 /* Akademik strukturu */ 7864700 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Faculty of finance]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 1f7swrdyu8fn2rnc1f2mcwx4dccjapx 7864704 7864700 2024-11-26T12:58:48Z Nigar1972 250934 /* Akademik strukturu */ 7864704 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} se67gkoo4l20051y4wth7r6k5hqfcdv 7864709 7864704 2024-11-26T13:01:26Z Nigar1972 250934 /* Akademik strukturu */ 7864709 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} gfvysjd3muq4nnpkvi83jk3ljg6e48e 7864710 7864709 2024-11-26T13:02:08Z Nigar1972 250934 /* Akademik strukturu */ 7864710 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} h12rmjyegv42mcatutosln2ls9zpyzy 7864712 7864710 2024-11-26T13:02:57Z Nigar1972 250934 /* Fakültələri */ 7864712 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsi == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} o58kt0a4q70kdxrhjf6izwow4f9v7iv 7864716 7864712 2024-11-26T13:08:32Z Nigar1972 250934 /* Fakültələri */ 7864716 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === === İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsi === * Makroiqtisadiyyat kafedrası * Mikroiqtisadiyyat kafedrası * Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrası * İqtisadiyyat nəzəriyyəsi kafedrası * Avropa İqtisadi İnteqrasiyası kafedrası * Avropaşünaslıq kafedrası * Xarici ticarət kafedrası * Beynəlxalq İdarəetmə kafedrası * İnsan kapitalının İdarə Edilməsi kafedrası * İqtisadi siyasət və inkişaf proqramlaşdırma kafedrası * İdarəetmə kafedrası * Sahibkarlıq və innovasiyalar kafedrası * Strateji Təhlillər kafedrası * Daşınmaz Əmlak və İnvestisiya Prosesi İqtisadiyyatı kafedrası * İqtisadi və Sosial Tarix Kafedrası ([[UNESCO|UNESKO]] İrs və Şəhər Araşdırmaları kafedrası) * İqtisadi düşüncə tarixi kafedrası * Siyasi Elmlər kafedrası * Fəlsəfə kafedrası * Sosiologiya kafedrası * Psixologiya və təhsil kafedrası * Təşkilatı strategiya və İnkişaf kafedrası * Beynəlxalq və müqayisəli hüquq kafedrası * İctimai hüquq kafedrası == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} pjzp55vpjcxojrah5lqoogfb53j7kn7 7864719 7864716 2024-11-26T13:09:51Z Nigar1972 250934 /* Akademik strukturu */ 7864719 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === ==== İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsi ==== * Makroiqtisadiyyat kafedrası * Mikroiqtisadiyyat kafedrası * Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrası * İqtisadiyyat nəzəriyyəsi kafedrası * Avropa İqtisadi İnteqrasiyası kafedrası * Avropaşünaslıq kafedrası * Xarici ticarət kafedrası * Beynəlxalq İdarəetmə kafedrası * İnsan kapitalının İdarə Edilməsi kafedrası * İqtisadi siyasət və inkişaf proqramlaşdırma kafedrası * İdarəetmə kafedrası * Sahibkarlıq və innovasiyalar kafedrası * Strateji Təhlillər kafedrası * Daşınmaz Əmlak və İnvestisiya Prosesi İqtisadiyyatı kafedrası * İqtisadi və Sosial Tarix Kafedrası ([[UNESCO|UNESKO]] İrs və Şəhər Araşdırmaları kafedrası) * İqtisadi düşüncə tarixi kafedrası * Siyasi Elmlər kafedrası * Fəlsəfə kafedrası * Sosiologiya kafedrası * Psixologiya və təhsil kafedrası * Təşkilatı strategiya və İnkişaf kafedrası * Beynəlxalq və müqayisəli hüquq kafedrası * İctimai hüquq kafedrası ==== Maliyyə fakültəsi ==== == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 4i2h178gyqv7x2a26snkcp1vu9p7vn8 7864722 7864719 2024-11-26T13:11:36Z Nigar1972 250934 /* Maliyyə fakültəsi */ 7864722 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === ==== İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsi ==== * Makroiqtisadiyyat kafedrası * Mikroiqtisadiyyat kafedrası * Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrası * İqtisadiyyat nəzəriyyəsi kafedrası * Avropa İqtisadi İnteqrasiyası kafedrası * Avropaşünaslıq kafedrası * Xarici ticarət kafedrası * Beynəlxalq İdarəetmə kafedrası * İnsan kapitalının İdarə Edilməsi kafedrası * İqtisadi siyasət və inkişaf proqramlaşdırma kafedrası * İdarəetmə kafedrası * Sahibkarlıq və innovasiyalar kafedrası * Strateji Təhlillər kafedrası * Daşınmaz Əmlak və İnvestisiya Prosesi İqtisadiyyatı kafedrası * İqtisadi və Sosial Tarix Kafedrası ([[UNESCO|UNESKO]] İrs və Şəhər Araşdırmaları kafedrası) * İqtisadi düşüncə tarixi kafedrası * Siyasi Elmlər kafedrası * Fəlsəfə kafedrası * Sosiologiya kafedrası * Psixologiya və təhsil kafedrası * Təşkilatı strategiya və İnkişaf kafedrası * Beynəlxalq və müqayisəli hüquq kafedrası * İctimai hüquq kafedrası ==== Maliyyə fakültəsi ==== * Korporativ maliyyə kafedrası * Regional iqtisadiyyat kafedrası * Riyaziyyat kafedrası * Sənaye Siyasəti və Ekologiya kafedrası * Hüquq kafedrası * Maliyyə uçotu kafedrası * Sığorta kafedrası * Məişət iqtisadiyyatı kafedrası == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} kuy1yamfumw4lm7vchboj24e7j69zro 7864726 7864722 2024-11-26T13:15:52Z Nigar1972 250934 /* Akademik strukturu */ 7864726 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === ==== İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsi ==== * Makroiqtisadiyyat kafedrası * Mikroiqtisadiyyat kafedrası * Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrası * İqtisadiyyat nəzəriyyəsi kafedrası * Avropa İqtisadi İnteqrasiyası kafedrası * Avropaşünaslıq kafedrası * Xarici ticarət kafedrası * Beynəlxalq İdarəetmə kafedrası * İnsan kapitalının İdarə Edilməsi kafedrası * İqtisadi siyasət və inkişaf proqramlaşdırma kafedrası * İdarəetmə kafedrası * Sahibkarlıq və innovasiyalar kafedrası * Strateji Təhlillər kafedrası * Daşınmaz Əmlak və İnvestisiya Prosesi İqtisadiyyatı kafedrası * İqtisadi və Sosial Tarix Kafedrası ([[UNESCO|UNESKO]] İrs və Şəhər Araşdırmaları kafedrası) * İqtisadi düşüncə tarixi kafedrası * Siyasi Elmlər kafedrası * Fəlsəfə kafedrası * Sosiologiya kafedrası * Psixologiya və təhsil kafedrası * Təşkilatı strategiya və İnkişaf kafedrası * Beynəlxalq və müqayisəli hüquq kafedrası * İctimai hüquq kafedrası ==== Maliyyə fakültəsi ==== * Korporativ maliyyə kafedrası * Regional iqtisadiyyat kafedrası * Riyaziyyat kafedrası * Sənaye Siyasəti və Ekologiya kafedrası * Hüquq kafedrası * Maliyyə uçotu kafedrası * Sığorta kafedrası * Məişət iqtisadiyyatı kafedrası ==== İdarəetmə fakültəsi ==== == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} bn1ehz9xxre40v3m1h4zim2qai9dtys 7864730 7864726 2024-11-26T13:19:50Z Nigar1972 250934 /* İdarəetmə fakültəsi */ 7864730 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[File:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[File:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[File:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === ==== İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsi ==== * Makroiqtisadiyyat kafedrası * Mikroiqtisadiyyat kafedrası * Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrası * İqtisadiyyat nəzəriyyəsi kafedrası * Avropa İqtisadi İnteqrasiyası kafedrası * Avropaşünaslıq kafedrası * Xarici ticarət kafedrası * Beynəlxalq İdarəetmə kafedrası * İnsan kapitalının İdarə Edilməsi kafedrası * İqtisadi siyasət və inkişaf proqramlaşdırma kafedrası * İdarəetmə kafedrası * Sahibkarlıq və innovasiyalar kafedrası * Strateji Təhlillər kafedrası * Daşınmaz Əmlak və İnvestisiya Prosesi İqtisadiyyatı kafedrası * İqtisadi və Sosial Tarix Kafedrası ([[UNESCO|UNESKO]] İrs və Şəhər Araşdırmaları kafedrası) * İqtisadi düşüncə tarixi kafedrası * Siyasi Elmlər kafedrası * Fəlsəfə kafedrası * Sosiologiya kafedrası * Psixologiya və təhsil kafedrası * Təşkilatı strategiya və İnkişaf kafedrası * Beynəlxalq və müqayisəli hüquq kafedrası * İctimai hüquq kafedrası ==== Maliyyə fakültəsi ==== * Korporativ maliyyə kafedrası * Regional iqtisadiyyat kafedrası * Riyaziyyat kafedrası * Sənaye Siyasəti və Ekologiya kafedrası * Hüquq kafedrası * Maliyyə uçotu kafedrası * Sığorta kafedrası * Məişət iqtisadiyyatı kafedrası ==== İdarəetmə fakültəsi ==== B * azar təhlili və marketinq araşdırması kafedrası * İstehlak Araşdırmaları kafedrası * Ekonometrika kafedrası * İqtisadiyyat və Korporativ təşkilatı kafedrası * Ticarət və Bazar İnstitutları kafedrası * İnformasiya Texnologiyaları kafedrası * Hesablama sistemləri kafedrası * Marketinq kafedrası * Təşkilat və İdarəetmə metodları kafedrası * İdarəetmə prosesi kafedrası * Mühasibat uçotu kafedrası * Statistika kafedrası * İdarəetmə strategiyası kafedrası * Turizm kafedrası * Təşkilatı davranış kafedrası * İnsan Resurslarının İdarə Edilməsi kafedrası * == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} mobca1ik8vbnkaez48ck9hy2qua41qm 7864838 7864730 2024-11-26T15:53:00Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864838 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Krakov İqtisadiyyat Universiteti''' (pol: University of Economics in Krakow) — Polşada dövlət universiteti.<ref>http://bip.uek.krakow.pl/showimg.php?id=68 {{Dead link|date=February 2022}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://uek.krakow.pl/en/university/history.html|title = Cracow University of Economics - History}}</ref> Universitet 1925-ci ildə yaranmışdır. Bu, Polşanın ən böyük iqtisadi elmlər universitetidir. Universitetin şüarı "Rerum cognoscere causas et valorem", yəni "Hər şeyin səbəbini və mənasını öyrənmək"dir. == Tarixi == Universitet 1925-ci il oktyabrın 1-də Ticarət Kolleci kimi açılmışdır. 1950-ci ildə milliləşdirildi və Ali İqtisadiyyat məktəbi, 1974-cü ildə Krakov İqtisadiyyat Akademiyası və 2007-ci ildə Krakov İqtisadiyyat Universiteti adlandırıldı. == Akademik strukturu == [[Fayl:Krakow university of economics main building cropped.jpg|thumb|Universitetin əsas binası]] [[Fayl:Budynek BG UEK.jpg|thumb|Kitabxanası]] [[Fayl:Akademia Ekonomiczna w Krakowie Pawilon F.JPG|thumb|Maliyyə fakültəsinin binası]] Universitet [[Bakalavr|bakalavr]], [[Magistr|magistr]] və doktorantura dərəcələrini təklif edir. === Fakültələri === ==== İqtisadiyyat və Beynəlxalq Münasibətlər fakültəsi ==== * Makroiqtisadiyyat kafedrası * Mikroiqtisadiyyat kafedrası * Beynəlxalq İqtisadiyyat kafedrası * İqtisadiyyat nəzəriyyəsi kafedrası * Avropa İqtisadi İnteqrasiyası kafedrası * Avropaşünaslıq kafedrası * Xarici ticarət kafedrası * Beynəlxalq İdarəetmə kafedrası * İnsan kapitalının İdarə Edilməsi kafedrası * İqtisadi siyasət və inkişaf proqramlaşdırma kafedrası * İdarəetmə kafedrası * Sahibkarlıq və innovasiyalar kafedrası * Strateji Təhlillər kafedrası * Daşınmaz Əmlak və İnvestisiya Prosesi İqtisadiyyatı kafedrası * İqtisadi və Sosial Tarix Kafedrası ([[UNESCO|UNESKO]] İrs və Şəhər Araşdırmaları kafedrası) * İqtisadi düşüncə tarixi kafedrası * Siyasi Elmlər kafedrası * Fəlsəfə kafedrası * Sosiologiya kafedrası * Psixologiya və təhsil kafedrası * Təşkilatı strategiya və İnkişaf kafedrası * Beynəlxalq və müqayisəli hüquq kafedrası * İctimai hüquq kafedrası ==== Maliyyə fakültəsi ==== * Korporativ maliyyə kafedrası * Regional iqtisadiyyat kafedrası * Riyaziyyat kafedrası * Sənaye Siyasəti və Ekologiya kafedrası * Hüquq kafedrası * Maliyyə uçotu kafedrası * Sığorta kafedrası * Məişət iqtisadiyyatı kafedrası ==== İdarəetmə fakültəsi ==== B * azar təhlili və marketinq araşdırması kafedrası * İstehlak Araşdırmaları kafedrası * Ekonometrika kafedrası * İqtisadiyyat və Korporativ təşkilatı kafedrası * Ticarət və Bazar İnstitutları kafedrası * İnformasiya Texnologiyaları kafedrası * Hesablama sistemləri kafedrası * Marketinq kafedrası * Təşkilat və İdarəetmə metodları kafedrası * İdarəetmə prosesi kafedrası * Mühasibat uçotu kafedrası * Statistika kafedrası * İdarəetmə strategiyası kafedrası * Turizm kafedrası * Təşkilatı davranış kafedrası * İnsan Resurslarının İdarə Edilməsi kafedrası * == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 5nwzxvga1fid6i86pi1gy1iya9cmcsh 4 881933 7865018 7864373 2024-11-26T19:43:38Z Bikar 250702 /* Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı */ Turkmen adlı istifadəçiyə cavab ([[mw:c:Special:MyLanguage/User:JWBTH/CD|CD]]) 7865018 wikitext text/x-wiki === [[Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 10:36, 26 noyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:02, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:03, 26 noyabr 2024 (UTC) :: ''"Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır.'' yanlışdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:43, 26 noyabr 2024 (UTC) m9ts5ih6uk3pzobsh90r4wk01theu8g 7865084 7865018 2024-11-26T20:14:47Z Bikar 250702 /* Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı */ əlavə ([[mw:c:Special:MyLanguage/User:JWBTH/CD|CD]]) 7865084 wikitext text/x-wiki === [[Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 10:36, 26 noyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:02, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:03, 26 noyabr 2024 (UTC) :: ''"Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır.'' yanlışdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:43, 26 noyabr 2024 (UTC) ::: Texnologiya ilə bağlı terminologiyada səhvlər var, bəziləri heç tərcümə olunmuyub, bəziləri səhv tərcümə olunub. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:14, 26 noyabr 2024 (UTC) 9x2ep9wadophd1yhyfr9zdt0gdkur8d 7865164 7865084 2024-11-26T21:15:45Z Turkmen 92589 /* Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı */ Cavab 7865164 wikitext text/x-wiki === [[Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 10:36, 26 noyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:02, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:03, 26 noyabr 2024 (UTC) :: ''"Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır.'' yanlışdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:43, 26 noyabr 2024 (UTC) ::: Texnologiya ilə bağlı terminologiyada səhvlər var, bəziləri heç tərcümə olunmuyub, bəziləri səhv tərcümə olunub. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:14, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], ''[[Vikipediya:Qiymətləndirmə/Yaxşı məqalələr/Vitold Zqlenitski#c-Turkmen-20241126210500-Bikar-20241126110600|burada]]'' qeyd etdiyim kimi, fikirlərinizi dəqiqləşdirsəniz yaxşı olar. Məqalə üzərində dəyişikliklərinizi gördüm, əgər problemləri həll etmisinizsə, və ya konkret problemi harada görürsünüzsə, dəqiqləşdirin ki, yekunlaşdırma asan olsun. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) 78xk6t3fg6vhe06x2al8hb22vqymyz8 7865411 7865164 2024-11-27T06:41:30Z Bikar 250702 /* Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı */ Turkmen adlı istifadəçiyə cavab ([[mw:c:Special:MyLanguage/User:JWBTH/CD|CD]]) 7865411 wikitext text/x-wiki === [[Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 10:36, 26 noyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:02, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:03, 26 noyabr 2024 (UTC) :: ''"Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır.'' yanlışdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:43, 26 noyabr 2024 (UTC) ::: Texnologiya ilə bağlı terminologiyada səhvlər var, bəziləri heç tərcümə olunmuyub, bəziləri səhv tərcümə olunub. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:14, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], ''[[Vikipediya:Qiymətləndirmə/Yaxşı məqalələr/Vitold Zqlenitski#c-Turkmen-20241126210500-Bikar-20241126110600|burada]]'' qeyd etdiyim kimi, fikirlərinizi dəqiqləşdirsəniz yaxşı olar. Məqalə üzərində dəyişikliklərinizi gördüm, əgər problemləri həll etmisinizsə, və ya konkret problemi harada görürsünüzsə, dəqiqləşdirin ki, yekunlaşdırma asan olsun. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::: 7 Biznes: Macintosh clone niyə tərcümə olunmur?<br>89 Biznes: Artırılmış reallıq başlığa quraşdırılmış ekran İnsan başından söhbət gedir<br>122 Biznes: Əsas süni intellekt başlanğıcı, Core AI startup-da Core nüvə olmalı deyil?<br>124 Biznes: Musiqi prodüseri Music production ora istiqamətləndirmə verə bilər, söhbət musiqi istehsalından gedir şəxsdən yox — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 06:41, 27 noyabr 2024 (UTC) 6zmek8fid08sgzjeqiwzepf3ccm51as 7865456 7865411 2024-11-27T07:12:42Z Turkmen 92589 /* Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı */ Cavab 7865456 wikitext text/x-wiki === [[Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı]] === :{{kiçik|'''Təqdim olunduğu tarix:''' 26 noyabr 2024}} :{{kiçik|'''Məqalə üzərində işləyən(lər):''' — [[İstifadəçi:NurAy|NurAy]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:NurAy|müzakirə]]) 10:36, 26 noyabr 2024 (UTC)}} :{{kiçik|'''İcraçı:''' --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:02, 26 noyabr 2024 (UTC)}} <!--Şərhlərinizi bu yazıdan aşağıda qeyd edin--> : {{Lehinə}} --[[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 11:03, 26 noyabr 2024 (UTC) :: ''"Apple" əldə etdiyi məlumatların əksəriyyətini mətbuat tərəfindən aşkar edilmədikcə açıqlamır.'' yanlışdı — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 19:43, 26 noyabr 2024 (UTC) ::: Texnologiya ilə bağlı terminologiyada səhvlər var, bəziləri heç tərcümə olunmuyub, bəziləri səhv tərcümə olunub. — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 20:14, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], ''[[Vikipediya:Qiymətləndirmə/Yaxşı məqalələr/Vitold Zqlenitski#c-Turkmen-20241126210500-Bikar-20241126110600|burada]]'' qeyd etdiyim kimi, fikirlərinizi dəqiqləşdirsəniz yaxşı olar. Məqalə üzərində dəyişikliklərinizi gördüm, əgər problemləri həll etmisinizsə, və ya konkret problemi harada görürsünüzsə, dəqiqləşdirin ki, yekunlaşdırma asan olsun. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 21:15, 26 noyabr 2024 (UTC) ::::: 7 Biznes: Macintosh clone niyə tərcümə olunmur?<br>89 Biznes: Artırılmış reallıq başlığa quraşdırılmış ekran İnsan başından söhbət gedir<br>122 Biznes: Əsas süni intellekt başlanğıcı, Core AI startup-da Core nüvə olmalı deyil?<br>124 Biznes: Musiqi prodüseri Music production ora istiqamətləndirmə verə bilər, söhbət musiqi istehsalından gedir şəxsdən yox — [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 06:41, 27 noyabr 2024 (UTC) ::::::@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]], ümumiyyətlə məqalələri qəbul edərkən bütünlüklə göz atıram. Çox hallarda düzəliş verib, elə qəbul edirəm. Hansı ki, bu məqalədə də etdiyim kimi. Musiqi prodüseri elə anlam mənasında, eyni məna daşıyır. "Macintosh clone" bəzi vikilərdə transliterasiya olunub, bəzilərində isə olduğu kimi saxlanılıb. Yerdə qalır 89 və 122. 122-də (Core AI/Əsas süni intellekt başlanğıcı) elə də ciddi fərq görmürəm dəyişə də bilər, yaxud qala da bilər. 89-a və [[Vikipediya:Qiymətləndirmə/Seçilmiş siyahılar/Apple tərəfindən birləşdirilən və satın alınanların siyahısı#c-Bikar-20241126194300-Turkmen-20241126110300|bu cümləyə]] isə düzəliş verdim. [[İstifadəçi:Turkmen|'''Turkmen''']] ^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Turkmen|'''müzakirə''']]} 07:12, 27 noyabr 2024 (UTC) ahfhhu05nmmxdmh6hu0sc16bxufj8xw 0 881941 7864837 7864485 2024-11-26T15:52:11Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864837 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''iPadOS''' — "[[Apple]]" tərəfindən xüsusi olaraq iPad cihazları üçün hazırlanmış bir əməliyyat sistemidir. Bu sistem, [[iOS]]-un təməli üzərində qurulsa da,<ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/ipados/|title=iPadOS|website=[[Apple Inc.]]|access-date=June 3, 2019|archive-date=December 15, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215132752/https://www.apple.com/ipados/|url-status=live}}</ref> iPad-lərin unikal xüsusiyyətlərini və imkanlarını ön plana çıxarmaq üçün optimallaşdırılmışdır. İlk dəfə 2019-cu ildə iPadOS 13 versiyası ilə təqdim edilmişdir.<ref>{{cite web|last1=Welch|first1=Chris|title=New Apple TV announced with Siri and App Store, coming in October for $149|url=https://www.theverge.com/2015/9/9/9276215/new-apple-tv-announced-price-specs-release-date|website=The Verge|date=September 9, 2015 |access-date=November 16, 2015}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Eyni anda bir neçə proqramı ekranda açmağa imkan verir. "Slide Over" funksiyası ilə tətbiqləri bir pəncərə kimi sürüşdürərək istifadə etmək mümkündür. Mac-lərdə olduğu kimi, tez-tez istifadə olunan tətbiqləri saxlayan bir alt menyu təmin edir. Bu, tətbiqlərə sürətli giriş imkanı yaradır.<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/ipad-pro/specs/ |title=Apple – iPad Pro – Specs |publisher=[[Apple Inc.]] |access-date=January 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190104051324/https://www.apple.com/ipad-pro/specs/ |archive-date=January 4, 2019 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/ipad-mini-4/specs/ |title=Apple – iPad mini 4 – Specs |publisher=[[Apple]] |access-date=October 24, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151024031402/http://www.apple.com/ipad-mini-4/specs/ |archive-date=October 24, 2015 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/ipad-air-2/specs/|title=Apple – iPad Air 2 – Technical Specifications|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=October 24, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151026051534/http://www.apple.com/ipad-air-2/specs/|archive-date=October 26, 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=[[Apple]]|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019}}</ref>iPadOS, Apple Pencil ilə daha yaxşı sinxronizasiya və aşağı gecikmə müddəti təmin edir. Bu, rəsm çəkmək və qeyd aparmaq üçün əlverişlidir. Əlavə olaraq, Apple Pencil vasitəsilə "Quick Note" funksiyası təqdim olunur. iPadOS, klaviatura və trackpad kimi xarici cihazları dəstəkləyir, iPad-i noutbuk kimi istifadə etmək üçün geniş imkanlar yaradır. Sistem inkişaf etmiş fayl idarəetmə xüsusiyyətləri təqdim edir. Xarici USB cihazları və bulud xidmətləri ilə işləmək mümkündür. Desktop səviyyəli bir [[veb-brauzer]] təcrübəsi təqdim edir. Veb-saytlar iPad-də masaüstü kompüter kimi göstərilir. Widgetləri ana ekrana əlavə etməklə iPadOS daha funksional və fərdiləşdirilə bilən bir təcrübə təqdim edir.<ref name="AppleInsider">{{Cite web |last=Jariwala |first=Abhishek |date=June 4, 2019 |title=Everything Announced at the Apple WWDC 2019 Conference: iPadOS, Mac Pro, iOS 13, MacOS Catalina and More |url=https://true-tech.net/apple/everything-announced-apple-wwdc-2019-conference-ipados-mac-pro-ios-13-macos-catalina/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201126051616/https://true-tech.net/apple/everything-announced-apple-wwdc-2019-conference-ipados-mac-pro-ios-13-macos-catalina/ |archive-date=November 26, 2020 |website= TrueTech }}</ref> === Universal Control və Sidecar === * Universal Control — Mac və iPad arasında bir klaviatura və maus istifadə etməyə imkan verir.<ref name=ciscosuit>{{cite web | last = Tartakoff | first = Joseph | publisher = [[paidContent]] | url = http://paidcontent.org/article/419-deja-vu-apples-new-ios-brand-is-already-used-by-cisco/ | title = Apple Avoids iPhone-Like Trademark Battle Thanks To Cisco, FaceTime Deals | date = June 7, 2010 | access-date = February 2, 2011 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20110511200002/http://paidcontent.org/article/419-deja-vu-apples-new-ios-brand-is-already-used-by-cisco/ | archive-date = May 11, 2011 | df = mdy-all }}</ref> * Sidecar — iPad-i Mac üçün əlavə ekran kimi istifadə etməyə şərait yaradır.<ref>{{Cite web|title=Why the iPad has never shipped with a calculator app|url=https://www.cultofmac.com/421893/why-the-ipad-has-never-shipped-with-a-calculator-app/|date=April 7, 2016|website=Cult of Mac|access-date=May 3, 2020|archive-date=February 21, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220221121038/https://www.cultofmac.com/421893/why-the-ipad-has-never-shipped-with-a-calculator-app/|url-status=live}}</ref> Stage manager funksiyası multitasking-i daha səmərəli edir,<ref>{{cite press release |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title=iPadOS 14 introduces new features designed specifically for iPad |url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/ipados-14-introduces-new-features-designed-specifically-for-ipad/ |location=Cupertino, California |publisher=Apple Inc. |date=June 22, 2020 |access-date=September 29, 2020 |archive-date=August 8, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220808142154/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/ipados-14-introduces-new-features-designed-specifically-for-ipad/ |url-status=live }}</ref>açıq pəncərələri asanlıqla idarə etmək imkanı yaradır (yalnız bəzi modellərdə mövcuddur). iPadOS müntəzəm yeniliklərlə təchiz olunur və yeni xüsusiyyətlər əlavə olunur. Yeni iPadOS versiyaları köhnə modellər üçün də uyğunlaşdırılır, amma daha qədim cihazlarda bəzi xüsusiyyətlər məhdud ola bilər. iPadOS yalnız iPad modelləri üçün nəzərdə tutulub. Müxtəlif modellər (iPad Mini, iPad Air, iPad Pro) üçün fərqli optimallaşdırmalar mövcuddur.<ref>{{cite web|url=https://www.techradar.com/features/ipados-16-public-beta-hands-on-solving-multitasking-with-an-old-solution|title=iPadOS 16 Public Beta hands-on: Solving multitasking with an old solution|first=Daryl|last=Baxter|date=July 16, 2022|website= TechRadar |access-date=July 16, 2022|archive-date=July 16, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220716115504/https://www.techradar.com/features/ipados-16-public-beta-hands-on-solving-multitasking-with-an-old-solution|url-status=live}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Commons category|lcfirst=yes}} * {{Official website|https://www.apple.com/ipados|}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] 0tozifktq1s6om12v3i5wggos1ia6ny 7865144 7864837 2024-11-26T20:42:49Z InternetArchiveBot 179784 1 mənbə arxivləşdirildi və 0 link ölü olaraq işarələndi.) #IABot (v2.0.9.5 7865144 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''iPadOS''' — "[[Apple]]" tərəfindən xüsusi olaraq iPad cihazları üçün hazırlanmış bir əməliyyat sistemidir. Bu sistem, [[iOS]]-un təməli üzərində qurulsa da,<ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/ipados/|title=iPadOS|website=[[Apple Inc.]]|access-date=June 3, 2019|archive-date=December 15, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215132752/https://www.apple.com/ipados/|url-status=live}}</ref> iPad-lərin unikal xüsusiyyətlərini və imkanlarını ön plana çıxarmaq üçün optimallaşdırılmışdır. İlk dəfə 2019-cu ildə iPadOS 13 versiyası ilə təqdim edilmişdir.<ref>{{cite web|last1=Welch|first1=Chris|title=New Apple TV announced with Siri and App Store, coming in October for $149|url=https://www.theverge.com/2015/9/9/9276215/new-apple-tv-announced-price-specs-release-date|website=The Verge|date=September 9, 2015|access-date=November 16, 2015|archive-date=July 3, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170703180217/https://www.theverge.com/2015/9/9/9276215/new-apple-tv-announced-price-specs-release-date|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Eyni anda bir neçə proqramı ekranda açmağa imkan verir. "Slide Over" funksiyası ilə tətbiqləri bir pəncərə kimi sürüşdürərək istifadə etmək mümkündür. Mac-lərdə olduğu kimi, tez-tez istifadə olunan tətbiqləri saxlayan bir alt menyu təmin edir. Bu, tətbiqlərə sürətli giriş imkanı yaradır.<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/ipad-pro/specs/ |title=Apple – iPad Pro – Specs |publisher=[[Apple Inc.]] |access-date=January 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190104051324/https://www.apple.com/ipad-pro/specs/ |archive-date=January 4, 2019 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/ipad-mini-4/specs/ |title=Apple – iPad mini 4 – Specs |publisher=[[Apple]] |access-date=October 24, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151024031402/http://www.apple.com/ipad-mini-4/specs/ |archive-date=October 24, 2015 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/ipad-air-2/specs/|title=Apple – iPad Air 2 – Technical Specifications|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=October 24, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151026051534/http://www.apple.com/ipad-air-2/specs/|archive-date=October 26, 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=[[Apple]]|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019}}</ref>iPadOS, Apple Pencil ilə daha yaxşı sinxronizasiya və aşağı gecikmə müddəti təmin edir. Bu, rəsm çəkmək və qeyd aparmaq üçün əlverişlidir. Əlavə olaraq, Apple Pencil vasitəsilə "Quick Note" funksiyası təqdim olunur. iPadOS, klaviatura və trackpad kimi xarici cihazları dəstəkləyir, iPad-i noutbuk kimi istifadə etmək üçün geniş imkanlar yaradır. Sistem inkişaf etmiş fayl idarəetmə xüsusiyyətləri təqdim edir. Xarici USB cihazları və bulud xidmətləri ilə işləmək mümkündür. Desktop səviyyəli bir [[veb-brauzer]] təcrübəsi təqdim edir. Veb-saytlar iPad-də masaüstü kompüter kimi göstərilir. Widgetləri ana ekrana əlavə etməklə iPadOS daha funksional və fərdiləşdirilə bilən bir təcrübə təqdim edir.<ref name="AppleInsider">{{Cite web |last=Jariwala |first=Abhishek |date=June 4, 2019 |title=Everything Announced at the Apple WWDC 2019 Conference: iPadOS, Mac Pro, iOS 13, MacOS Catalina and More |url=https://true-tech.net/apple/everything-announced-apple-wwdc-2019-conference-ipados-mac-pro-ios-13-macos-catalina/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201126051616/https://true-tech.net/apple/everything-announced-apple-wwdc-2019-conference-ipados-mac-pro-ios-13-macos-catalina/ |archive-date=November 26, 2020 |website= TrueTech }}</ref> === Universal Control və Sidecar === * Universal Control — Mac və iPad arasında bir klaviatura və maus istifadə etməyə imkan verir.<ref name=ciscosuit>{{cite web | last = Tartakoff | first = Joseph | publisher = [[paidContent]] | url = http://paidcontent.org/article/419-deja-vu-apples-new-ios-brand-is-already-used-by-cisco/ | title = Apple Avoids iPhone-Like Trademark Battle Thanks To Cisco, FaceTime Deals | date = June 7, 2010 | access-date = February 2, 2011 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20110511200002/http://paidcontent.org/article/419-deja-vu-apples-new-ios-brand-is-already-used-by-cisco/ | archive-date = May 11, 2011 | df = mdy-all }}</ref> * Sidecar — iPad-i Mac üçün əlavə ekran kimi istifadə etməyə şərait yaradır.<ref>{{Cite web|title=Why the iPad has never shipped with a calculator app|url=https://www.cultofmac.com/421893/why-the-ipad-has-never-shipped-with-a-calculator-app/|date=April 7, 2016|website=Cult of Mac|access-date=May 3, 2020|archive-date=February 21, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220221121038/https://www.cultofmac.com/421893/why-the-ipad-has-never-shipped-with-a-calculator-app/|url-status=live}}</ref> Stage manager funksiyası multitasking-i daha səmərəli edir,<ref>{{cite press release |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title=iPadOS 14 introduces new features designed specifically for iPad |url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/ipados-14-introduces-new-features-designed-specifically-for-ipad/ |location=Cupertino, California |publisher=Apple Inc. |date=June 22, 2020 |access-date=September 29, 2020 |archive-date=August 8, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220808142154/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/ipados-14-introduces-new-features-designed-specifically-for-ipad/ |url-status=live }}</ref>açıq pəncərələri asanlıqla idarə etmək imkanı yaradır (yalnız bəzi modellərdə mövcuddur). iPadOS müntəzəm yeniliklərlə təchiz olunur və yeni xüsusiyyətlər əlavə olunur. Yeni iPadOS versiyaları köhnə modellər üçün də uyğunlaşdırılır, amma daha qədim cihazlarda bəzi xüsusiyyətlər məhdud ola bilər. iPadOS yalnız iPad modelləri üçün nəzərdə tutulub. Müxtəlif modellər (iPad Mini, iPad Air, iPad Pro) üçün fərqli optimallaşdırmalar mövcuddur.<ref>{{cite web|url=https://www.techradar.com/features/ipados-16-public-beta-hands-on-solving-multitasking-with-an-old-solution|title=iPadOS 16 Public Beta hands-on: Solving multitasking with an old solution|first=Daryl|last=Baxter|date=July 16, 2022|website= TechRadar |access-date=July 16, 2022|archive-date=July 16, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220716115504/https://www.techradar.com/features/ipados-16-public-beta-hands-on-solving-multitasking-with-an-old-solution|url-status=live}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Commons category|lcfirst=yes}} * {{Official website|https://www.apple.com/ipados|}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] aq8yt3dfjk1od6e5yttt6xseh8u3jec 7865227 7865144 2024-11-27T01:34:02Z ToprakBot 198871 7865227 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''iPadOS''' — "[[Apple]]" tərəfindən xüsusi olaraq iPad cihazları üçün hazırlanmış bir əməliyyat sistemidir. Bu sistem, [[iOS]]-un təməli üzərində qurulsa da,<ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/ipados/|title=iPadOS|website=[[Apple Inc.]]|access-date=June 3, 2019|archive-date=December 15, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215132752/https://www.apple.com/ipados/|url-status=live}}</ref> iPad-lərin unikal xüsusiyyətlərini və imkanlarını ön plana çıxarmaq üçün optimallaşdırılmışdır. İlk dəfə 2019-cu ildə iPadOS 13 versiyası ilə təqdim edilmişdir.<ref>{{cite web|last1=Welch|first1=Chris|title=New Apple TV announced with Siri and App Store, coming in October for $149|url=https://www.theverge.com/2015/9/9/9276215/new-apple-tv-announced-price-specs-release-date|website=The Verge|date=September 9, 2015|access-date=November 16, 2015|archive-date=July 3, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170703180217/https://www.theverge.com/2015/9/9/9276215/new-apple-tv-announced-price-specs-release-date|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Eyni anda bir neçə proqramı ekranda açmağa imkan verir. "Slide Over" funksiyası ilə tətbiqləri bir pəncərə kimi sürüşdürərək istifadə etmək mümkündür. Mac-lərdə olduğu kimi, tez-tez istifadə olunan tətbiqləri saxlayan bir alt menyu təmin edir. Bu, tətbiqlərə sürətli giriş imkanı yaradır.<ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/ipad-pro/specs/ |title=Apple – iPad Pro – Specs |publisher=[[Apple Inc.]] |access-date=January 4, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190104051324/https://www.apple.com/ipad-pro/specs/ |archive-date=January 4, 2019 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.apple.com/ipad-mini-4/specs/ |title=Apple – iPad mini 4 – Specs |publisher=[[Apple]] |access-date=October 24, 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151024031402/http://www.apple.com/ipad-mini-4/specs/ |archive-date=October 24, 2015 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/ipad-air-2/specs/|title=Apple – iPad Air 2 – Technical Specifications|publisher=[[Apple Inc.]]|access-date=October 24, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151026051534/http://www.apple.com/ipad-air-2/specs/|archive-date=October 26, 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=[[Apple]]|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019}}</ref> iPadOS, Apple Pencil ilə daha yaxşı sinxronizasiya və aşağı gecikmə müddəti təmin edir. Bu, rəsm çəkmək və qeyd aparmaq üçün əlverişlidir. Əlavə olaraq, Apple Pencil vasitəsilə "Quick Note" funksiyası təqdim olunur. iPadOS, klaviatura və trackpad kimi xarici cihazları dəstəkləyir, iPad-i noutbuk kimi istifadə etmək üçün geniş imkanlar yaradır. Sistem inkişaf etmiş fayl idarəetmə xüsusiyyətləri təqdim edir. Xarici USB cihazları və bulud xidmətləri ilə işləmək mümkündür. Desktop səviyyəli bir [[veb-brauzer]] təcrübəsi təqdim edir. Veb-saytlar iPad-də masaüstü kompüter kimi göstərilir. Widgetləri ana ekrana əlavə etməklə iPadOS daha funksional və fərdiləşdirilə bilən bir təcrübə təqdim edir.<ref name="AppleInsider">{{Cite web |last=Jariwala |first=Abhishek |date=June 4, 2019 |title=Everything Announced at the Apple WWDC 2019 Conference: iPadOS, Mac Pro, iOS 13, MacOS Catalina and More |url=https://true-tech.net/apple/everything-announced-apple-wwdc-2019-conference-ipados-mac-pro-ios-13-macos-catalina/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201126051616/https://true-tech.net/apple/everything-announced-apple-wwdc-2019-conference-ipados-mac-pro-ios-13-macos-catalina/ |archive-date=November 26, 2020 |website= TrueTech }}</ref> === Universal Control və Sidecar === * Universal Control — Mac və iPad arasında bir klaviatura və maus istifadə etməyə imkan verir.<ref name=ciscosuit>{{cite web | last = Tartakoff | first = Joseph | publisher = [[paidContent]] | url = http://paidcontent.org/article/419-deja-vu-apples-new-ios-brand-is-already-used-by-cisco/ | title = Apple Avoids iPhone-Like Trademark Battle Thanks To Cisco, FaceTime Deals | date = June 7, 2010 | access-date = February 2, 2011 | url-status = live | archive-url = https://web.archive.org/web/20110511200002/http://paidcontent.org/article/419-deja-vu-apples-new-ios-brand-is-already-used-by-cisco/ | archive-date = May 11, 2011 | df = mdy-all }}</ref> * Sidecar — iPad-i Mac üçün əlavə ekran kimi istifadə etməyə şərait yaradır.<ref>{{Cite web|title=Why the iPad has never shipped with a calculator app|url=https://www.cultofmac.com/421893/why-the-ipad-has-never-shipped-with-a-calculator-app/|date=April 7, 2016|website=Cult of Mac|access-date=May 3, 2020|archive-date=February 21, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220221121038/https://www.cultofmac.com/421893/why-the-ipad-has-never-shipped-with-a-calculator-app/|url-status=live}}</ref> Stage manager funksiyası multitasking-i daha səmərəli edir,<ref>{{cite press release |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |title=iPadOS 14 introduces new features designed specifically for iPad |url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/ipados-14-introduces-new-features-designed-specifically-for-ipad/ |location=Cupertino, California |publisher=Apple Inc. |date=June 22, 2020 |access-date=September 29, 2020 |archive-date=August 8, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220808142154/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/ipados-14-introduces-new-features-designed-specifically-for-ipad/ |url-status=live }}</ref> açıq pəncərələri asanlıqla idarə etmək imkanı yaradır (yalnız bəzi modellərdə mövcuddur). iPadOS müntəzəm yeniliklərlə təchiz olunur və yeni xüsusiyyətlər əlavə olunur. Yeni iPadOS versiyaları köhnə modellər üçün də uyğunlaşdırılır, amma daha qədim cihazlarda bəzi xüsusiyyətlər məhdud ola bilər. iPadOS yalnız iPad modelləri üçün nəzərdə tutulub. Müxtəlif modellər (iPad Mini, iPad Air, iPad Pro) üçün fərqli optimallaşdırmalar mövcuddur.<ref>{{cite web|url=https://www.techradar.com/features/ipados-16-public-beta-hands-on-solving-multitasking-with-an-old-solution|title=iPadOS 16 Public Beta hands-on: Solving multitasking with an old solution|first=Daryl|last=Baxter|date=July 16, 2022|website= TechRadar |access-date=July 16, 2022|archive-date=July 16, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220716115504/https://www.techradar.com/features/ipados-16-public-beta-hands-on-solving-multitasking-with-an-old-solution|url-status=live}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Commons category|lcfirst=yes}} * {{Official website|https://www.apple.com/ipados|}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] 1t7zk6moid0nvaifo5pcpqehkuqd35m 0 881942 7865207 7864427 2024-11-26T23:38:21Z Sofia 261505 7865207 wikitext text/x-wiki * [[Akvarium]] * [[Akvarium (film, 2009)]] * [[Akvarium (film, 1983)]] {{dəqiqləşdirmə}} li6ps6xtvbzgd3s8b9pwnw91qiie2wm 0 881944 7864836 7864499 2024-11-26T15:51:38Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864836 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''tvOS''' — "Apple" tərəfindən inkişaf etdirilən və yalnız Apple TV cihazları üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi bir [[əməliyyat sistemi|əməliyyat sistemidir]].<ref>{{Cite web |last=Foresman |first=Chris |date=2010-09-16 |title=Apple TV definitely running iOS, could be jailbreak target |url=https://arstechnica.com/gadgets/2010/09/apple-tv-definitely-running-ios-could-be-jailbreak-target/ |access-date=2022-12-22 |website=Ars Technica |language=en-us}}</ref> İlk dəfə 2015-ci ildə Apple TV 4K və Apple TV HD cihazları ilə birlikdə təqdim olunmuşdur. Bu əməliyyat sistemi iOS-un təməli üzərində qurulub və əsasən böyük ekran təcrübəsini optimallaşdırmağa yönəlib.<ref>{{cite web|title=Your new Apple TV finally works with the Remote app|url=https://www.engadget.com/2015-12-08-apple-tv-update.html|website=Engadget|date=December 8, 2015 |access-date=December 11, 2015}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Böyük ekranlar üçün optimallaşdırılmışdır, istifadəsi sadədir və Apple Remote ilə rahat idarə olunur. Focus Engine texnologiyası sayəsində interfeysdə seçilmiş elementlər vizual olaraq vurğulanır. tvOS üçün xüsusi olaraq hazırlanmış tətbiqlərə App Store vasitəsilə çıxış mümkündür.<ref>{{cite web|title=Introducing Digits for tvOS|url=http://get.digits.com/blog/introducing-digits-for-tvos|website=Digits Blog|access-date=December 11, 2015|archive-date=January 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170102192559/http://get.digits.com/blog/introducing-digits-for-tvos|url-status=dead}}</ref> Bura video yayımı, oyunlar, hava proqnozu tətbiqləri və daha çoxu daxildir<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple announces tvOS 15 which introduces SharePlay for Apple TV|url=https://www.wavband.com/apple-announces-tvos-15-which-introduces-shareplay-for-apple-tv/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608052046/https://www.wavband.com/apple-announces-tvos-15-which-introduces-shareplay-for-apple-tv/|url-status=dead}}</ref>. Apple-ın öz video yayım platforması olan Apple TV+ tamamilə inteqrasiya olunub. Netflix, Disney+, Prime Video və digər populyar yayım tətbiqlərini dəstəkləyir. iPhone, iPad və Mac cihazlarından Apple TV-ə məzmun yayımlamaq üçün AirPlay funksiyasını dəstəkləyir. Ekran güzgüsü ilə cihaz ekranını televizorda əks etdirmək mümkündür.<ref>{{cite web|title=Mega-Apple update day brings upgrades to OS X, iOS, WatchOS, and tvOS|date=December 8, 2015 |url=https://arstechnica.com/apple/2015/12/mega-apple-update-day-brings-ugprades-to-os-x-ios-watchos-and-tvos|access-date=December 9, 2015}}</ref> Siri vasitəsilə səsli əmr funksiyası təqdim olunur. Məsələn, "Mənə komediya filmlərini göstər" və ya "Növbəti epizodu oynat" kimi əmrlər verilə bilər. Siri, məzmun axtarışını və naviqasiyanı asanlaşdırır.<ref>{{Cite web |title=tvOS {{!}} Release Dates, Features, Rumors, Updates |url=https://appleinsider.com/inside/tvos |access-date=2022-11-05 |website=AppleInsider |language=en}}</ref> Fərqli istifadəçi profilləri yaradaraq hər bir istifadəçiyə fərdi tövsiyələr, izləmə siyahıları və digər fərdiləşdirilmiş parametrlər təqdim olunur. tvOS, Apple HomeKit ilə inteqrasiya olunaraq, ağıllı ev cihazlarını televizor vasitəsilə idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Espósito |first=Filipe |date=2020-04-13 |title=HomePod now runs on tvOS, here's what that could mean |url=https://9to5mac.com/2020/04/13/homepod-now-runs-on-tvos-heres-what-that-could-mean/ |access-date=2022-11-05 |website=9to5Mac |language=en-US}}</ref> Apple Arcade üzərindən oyun oynamaq mümkündür.<ref>{{Cite web |title=Xcode |url=https://developer.apple.com/xcode/ |access-date=2022-05-25 |website=Apple Developer |language=en}}</ref>Xarici oyun nəzarətçilərini (məsələn, PlayStation və Xbox kontrollerlərini) dəstəkləyir. tvOS yüksək keyfiyyətli səs və video təcrübəsi təqdim edir. Dolby Vision, HDR10 və Dolby Atmos dəstəyi ilə mükəmməl kinoteatr təcrübəsi yaradır. Screen Time funksiyası ilə ekran qarşısında sərf olunan vaxtı izləmək və məhdudlaşdırmaq mümkündür. Hər il tvOS-a yeni funksiyalar əlavə olunur<ref name="AppleTV-2G-and-3G-updates">{{cite web |title=About Apple TV (2nd and 3rd generation) software updates |url=https://support.apple.com/101180 |publisher=[[Apple Inc.]] |date=November 15, 2023 |access-date=December 12, 2023}}</ref><ref name="AppleTV-4G-updates">{{cite web |title=About Apple TV (4th generation) software updates |url=https://support.apple.com/101202 |publisher=[[Apple Inc.]] |date=August 7, 2023 |access-date=December 12, 2023}}</ref><ref name="AppleTV-4K-and-HD-updates">{{cite web |title=About Apple TV 4K and Apple TV HD software updates |url=https://support.apple.com/106336 |publisher=[[Apple Inc.]] |date=November 15, 2023 |access-date=December 12, 2023}}</ref>. Son yeniliklər arasında daha yaxşı istifadəçi interfeysi, genişlənmiş HomeKit funksiyaları və oyun təcrübəsi təkmilləşdirilmişdir.<ref>{{Cite web |title=Hands On: Apple TV 2015 with tvOS apps, Remote featuring touch, motion & Siri |url=https://appleinsider.com/articles/15/09/12/hands-on-apple-tv-2015-with-tvos-apps-remote-featuring-touch-motion-siri |access-date=2022-05-25 |website=AppleInsider |date=September 12, 2015 |language=en}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{commons category|iOS software}} * {{official website|https://www.apple.com/apple-tv-4k/|Apple TV}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] 7egrzkrwh8tobzpadfpprjaybcqlpv1 7865226 7864836 2024-11-27T01:34:00Z ToprakBot 198871 7865226 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''tvOS''' — "Apple" tərəfindən inkişaf etdirilən və yalnız Apple TV cihazları üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi bir [[əməliyyat sistemi]]dir.<ref>{{Cite web |last=Foresman |first=Chris |date=2010-09-16 |title=Apple TV definitely running iOS, could be jailbreak target |url=https://arstechnica.com/gadgets/2010/09/apple-tv-definitely-running-ios-could-be-jailbreak-target/ |access-date=2022-12-22 |website=Ars Technica |language=en-us}}</ref> İlk dəfə 2015-ci ildə Apple TV 4K və Apple TV HD cihazları ilə birlikdə təqdim olunmuşdur. Bu əməliyyat sistemi iOS-un təməli üzərində qurulub və əsasən böyük ekran təcrübəsini optimallaşdırmağa yönəlib.<ref>{{cite web|title=Your new Apple TV finally works with the Remote app|url=https://www.engadget.com/2015-12-08-apple-tv-update.html|website=Engadget|date=December 8, 2015 |access-date=December 11, 2015}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Böyük ekranlar üçün optimallaşdırılmışdır, istifadəsi sadədir və Apple Remote ilə rahat idarə olunur. Focus Engine texnologiyası sayəsində interfeysdə seçilmiş elementlər vizual olaraq vurğulanır. tvOS üçün xüsusi olaraq hazırlanmış tətbiqlərə App Store vasitəsilə çıxış mümkündür.<ref>{{cite web|title=Introducing Digits for tvOS|url=http://get.digits.com/blog/introducing-digits-for-tvos|website=Digits Blog|access-date=December 11, 2015|archive-date=January 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170102192559/http://get.digits.com/blog/introducing-digits-for-tvos|url-status=dead}}</ref> Bura video yayımı, oyunlar, hava proqnozu tətbiqləri və daha çoxu daxildir.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple announces tvOS 15 which introduces SharePlay for Apple TV|url=https://www.wavband.com/apple-announces-tvos-15-which-introduces-shareplay-for-apple-tv/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608052046/https://www.wavband.com/apple-announces-tvos-15-which-introduces-shareplay-for-apple-tv/|url-status=dead}}</ref> Apple-ın öz video yayım platforması olan Apple TV+ tamamilə inteqrasiya olunub. Netflix, Disney+, Prime Video və digər populyar yayım tətbiqlərini dəstəkləyir. iPhone, iPad və Mac cihazlarından Apple TV-ə məzmun yayımlamaq üçün AirPlay funksiyasını dəstəkləyir. Ekran güzgüsü ilə cihaz ekranını televizorda əks etdirmək mümkündür.<ref>{{cite web|title=Mega-Apple update day brings upgrades to OS X, iOS, WatchOS, and tvOS|date=December 8, 2015 |url=https://arstechnica.com/apple/2015/12/mega-apple-update-day-brings-ugprades-to-os-x-ios-watchos-and-tvos|access-date=December 9, 2015}}</ref> Siri vasitəsilə səsli əmr funksiyası təqdim olunur. Məsələn, "Mənə komediya filmlərini göstər" və ya "Növbəti epizodu oynat" kimi əmrlər verilə bilər. Siri, məzmun axtarışını və naviqasiyanı asanlaşdırır.<ref>{{Cite web |title=tvOS {{!}} Release Dates, Features, Rumors, Updates |url=https://appleinsider.com/inside/tvos |access-date=2022-11-05 |website=AppleInsider |language=en}}</ref> Fərqli istifadəçi profilləri yaradaraq hər bir istifadəçiyə fərdi tövsiyələr, izləmə siyahıları və digər fərdiləşdirilmiş parametrlər təqdim olunur. tvOS, Apple HomeKit ilə inteqrasiya olunaraq, ağıllı ev cihazlarını televizor vasitəsilə idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Espósito |first=Filipe |date=2020-04-13 |title=HomePod now runs on tvOS, here's what that could mean |url=https://9to5mac.com/2020/04/13/homepod-now-runs-on-tvos-heres-what-that-could-mean/ |access-date=2022-11-05 |website=9to5Mac |language=en-US}}</ref> Apple Arcade üzərindən oyun oynamaq mümkündür.<ref>{{Cite web |title=Xcode |url=https://developer.apple.com/xcode/ |access-date=2022-05-25 |website=Apple Developer |language=en}}</ref> Xarici oyun nəzarətçilərini (məsələn, PlayStation və Xbox kontrollerlərini) dəstəkləyir. tvOS yüksək keyfiyyətli səs və video təcrübəsi təqdim edir. Dolby Vision, HDR10 və Dolby Atmos dəstəyi ilə mükəmməl kinoteatr təcrübəsi yaradır. Screen Time funksiyası ilə ekran qarşısında sərf olunan vaxtı izləmək və məhdudlaşdırmaq mümkündür. Hər il tvOS-a yeni funksiyalar əlavə olunur.<ref name="AppleTV-2G-and-3G-updates">{{cite web |title=About Apple TV (2nd and 3rd generation) software updates |url=https://support.apple.com/101180 |publisher=[[Apple Inc.]] |date=November 15, 2023 |access-date=December 12, 2023}}</ref><ref name="AppleTV-4G-updates">{{cite web |title=About Apple TV (4th generation) software updates |url=https://support.apple.com/101202 |publisher=[[Apple Inc.]] |date=August 7, 2023 |access-date=December 12, 2023}}</ref><ref name="AppleTV-4K-and-HD-updates">{{cite web |title=About Apple TV 4K and Apple TV HD software updates |url=https://support.apple.com/106336 |publisher=[[Apple Inc.]] |date=November 15, 2023 |access-date=December 12, 2023}}</ref> Son yeniliklər arasında daha yaxşı istifadəçi interfeysi, genişlənmiş HomeKit funksiyaları və oyun təcrübəsi təkmilləşdirilmişdir.<ref>{{Cite web |title=Hands On: Apple TV 2015 with tvOS apps, Remote featuring touch, motion & Siri |url=https://appleinsider.com/articles/15/09/12/hands-on-apple-tv-2015-with-tvos-apps-remote-featuring-touch-motion-siri |access-date=2022-05-25 |website=AppleInsider |date=September 12, 2015 |language=en}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{commons category|iOS software}} * {{official website|https://www.apple.com/apple-tv-4k/|Apple TV}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] 9reumt568aaw4l5sod5s7uqjmfq2rer 0 881945 7864531 7864530 2024-11-26T11:59:07Z NurAy 150825 /* Uyğun cihazlar */ 7864531 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər. NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] qn1kx5kbe20yq4yv4pxop8gmfg6yfh0 7864532 7864531 2024-11-26T11:59:18Z NurAy 150825 /* Uyğun cihazlar */ 7864532 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər. NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] fhkdyhclk6559y3plkr93ogso1x3g7m 7864533 7864532 2024-11-26T11:59:36Z NurAy 150825 7864533 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər. NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] 3dpz3ir2nzthn9cs7i5jay1buo1ubxa 7864534 7864533 2024-11-26T11:59:57Z NurAy 150825 7864534 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher=[[Business Insider]]|date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər. NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] 8m2zhu9gah4uyxqum59h2yimfdw83nv 7864535 7864534 2024-11-26T12:00:09Z NurAy 150825 7864535 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher=[[Business Insider]]|date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər. NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] go2f6cqu5x0nqtp6cvwy1elz5le2e6j 7864537 7864535 2024-11-26T12:00:24Z NurAy 150825 7864537 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher=[[Business Insider]]|date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər. NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] g4kv2xm8kk4c6px1t0uei0rxytvuf28 7864538 7864537 2024-11-26T12:00:35Z NurAy 150825 7864538 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher=[[Business Insider]]|date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] 9n75c0jil8xx05tt4defvyngu1uy82l 7864539 7864538 2024-11-26T12:00:47Z NurAy 150825 7864539 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher=[[Business Insider]]|date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] cocbl0entkxjgbwii5ugx0yd2tzecu5 7864540 7864539 2024-11-26T12:01:06Z NurAy 150825 7864540 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher=[[Business Insider]]|date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər. Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] 77p9dsbbyz593n4xo4dtnf7j9rdgk37 7864543 7864540 2024-11-26T12:02:00Z NurAy 150825 7864543 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur. Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] 1j61fusl1sf267ki2oc6vxfqo3n7owi 7864544 7864543 2024-11-26T12:02:27Z NurAy 150825 7864544 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür. Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] 94j2cxc20komj9zm5oiru0lthxvhx2o 7864545 7864544 2024-11-26T12:02:44Z NurAy 150825 7864545 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub. == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] 5jlqnsedlgievbbiva7jb0ljxmx2wkx 7864546 7864545 2024-11-26T12:02:58Z NurAy 150825 7864546 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{cite web|url=http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances|title=How To Use and Organize Apple Watch Glances|website=iPhoneTricks|date=April 27, 2015 |access-date=April 27, 2015|archive-date=May 3, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150503172407/http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances/|url-status=live}}</ref> == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] q3dzeixrqu4h6kw56gclqpcfqpix91d 7864548 7864546 2024-11-26T12:03:15Z NurAy 150825 /* Uyğun cihazlar */ 7864548 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{cite web|url=http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances|title=How To Use and Organize Apple Watch Glances|website=iPhoneTricks|date=April 27, 2015 |access-date=April 27, 2015|archive-date=May 3, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150503172407/http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances/|url-status=live}}</ref> == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər<ref>{{Cite web|date=June 24, 2020|title=Apple Ending Support for Force Touch on Apple Watch With watchOS 7|url=https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|access-date=July 14, 2020|website=iPhone in Canada Blog|language=en-US|archive-date=June 28, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200628112245/https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|url-status=live}}</ref>: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] hsez8tic2p1oedvf5cvicgbtlj0mb2i 7864551 7864548 2024-11-26T12:03:31Z NurAy 150825 /* Uyğun cihazlar */ 7864551 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{cite web|url=http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances|title=How To Use and Organize Apple Watch Glances|website=iPhoneTricks|date=April 27, 2015 |access-date=April 27, 2015|archive-date=May 3, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150503172407/http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances/|url-status=live}}</ref> == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. <ref name="Gary Ng, 2017.06.08">{{cite news |last1=Ng |first1=Gary |title=Apple Watch Calculates VO2 Max in watchOS 4 Beta |url=https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |access-date=20 October 2020 |publisher=iPhone in Canada |date=8 June 2017 |archive-date=October 22, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201022043141/https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |url-status=live }}</ref>Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər<ref>{{Cite web|date=June 24, 2020|title=Apple Ending Support for Force Touch on Apple Watch With watchOS 7|url=https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|access-date=July 14, 2020|website=iPhone in Canada Blog|language=en-US|archive-date=June 28, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200628112245/https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|url-status=live}}</ref>: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Apple]] m7s1hzfc0texhne9r7tq5qxgvhtt1xi 7864552 7864551 2024-11-26T12:04:06Z NurAy 150825 /* İstinadlar */ 7864552 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{cite web|url=http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances|title=How To Use and Organize Apple Watch Glances|website=iPhoneTricks|date=April 27, 2015 |access-date=April 27, 2015|archive-date=May 3, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150503172407/http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances/|url-status=live}}</ref> == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. <ref name="Gary Ng, 2017.06.08">{{cite news |last1=Ng |first1=Gary |title=Apple Watch Calculates VO2 Max in watchOS 4 Beta |url=https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |access-date=20 October 2020 |publisher=iPhone in Canada |date=8 June 2017 |archive-date=October 22, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201022043141/https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |url-status=live }}</ref>Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər<ref>{{Cite web|date=June 24, 2020|title=Apple Ending Support for Force Touch on Apple Watch With watchOS 7|url=https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|access-date=July 14, 2020|website=iPhone in Canada Blog|language=en-US|archive-date=June 28, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200628112245/https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|url-status=live}}</ref>: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Apple]] sd1k5vt0ro7wg4wzrauyzeeyrgb06c1 7864555 7864552 2024-11-26T12:04:58Z NurAy 150825 /* Xarici keçidlər */ 7864555 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir. <ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir. <ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur. <ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər. <ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{cite web|url=http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances|title=How To Use and Organize Apple Watch Glances|website=iPhoneTricks|date=April 27, 2015 |access-date=April 27, 2015|archive-date=May 3, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150503172407/http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances/|url-status=live}}</ref> == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur. <ref name="Gary Ng, 2017.06.08">{{cite news |last1=Ng |first1=Gary |title=Apple Watch Calculates VO2 Max in watchOS 4 Beta |url=https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |access-date=20 October 2020 |publisher=iPhone in Canada |date=8 June 2017 |archive-date=October 22, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201022043141/https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |url-status=live }}</ref>Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər<ref>{{Cite web|date=June 24, 2020|title=Apple Ending Support for Force Touch on Apple Watch With watchOS 7|url=https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|access-date=July 14, 2020|website=iPhone in Canada Blog|language=en-US|archive-date=June 28, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200628112245/https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|url-status=live}}</ref>: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|https://www.apple.com/watchos/| watchOS}} * [https://support.apple.com/en-us/HT201222 Apple security content] – for details about watchOS security updates * [https://support.apple.com/en-us/HT213436 About watchOS 9 Updates] – Apple's official watchOS 9 release notes [[Kateqoriya:Apple]] opgc56c4udkqxpu7notogd2bscgd539 7864835 7864555 2024-11-26T15:51:06Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864835 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir.<ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref>watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir.<ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref>watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər.<ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref>Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref>Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{cite web|url=http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances|title=How To Use and Organize Apple Watch Glances|website=iPhoneTricks|date=April 27, 2015 |access-date=April 27, 2015|archive-date=May 3, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150503172407/http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances/|url-status=live}}</ref> == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur.<ref name="Gary Ng, 2017.06.08">{{cite news |last1=Ng |first1=Gary |title=Apple Watch Calculates VO2 Max in watchOS 4 Beta |url=https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |access-date=20 October 2020 |publisher=iPhone in Canada |date=8 June 2017 |archive-date=October 22, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201022043141/https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |url-status=live }}</ref>Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər<ref>{{Cite web|date=June 24, 2020|title=Apple Ending Support for Force Touch on Apple Watch With watchOS 7|url=https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|access-date=July 14, 2020|website=iPhone in Canada Blog|language=en-US|archive-date=June 28, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200628112245/https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|url-status=live}}</ref>: * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|https://www.apple.com/watchos/| watchOS}} * [https://support.apple.com/en-us/HT201222 Apple security content] – for details about watchOS security updates * [https://support.apple.com/en-us/HT213436 About watchOS 9 Updates] – Apple's official watchOS 9 release notes [[Kateqoriya:Apple]] 1zagzgbzf7tagtmqav30p59wqnuuqpa 7865225 7864835 2024-11-27T01:33:59Z ToprakBot 198871 7865225 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{ƏS}} '''watchOS''' — "Apple" tərəfindən Apple Watch üçün xüsusi olaraq hazırlanmış əməliyyat sistemidir.<ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|title=How to change the language on an Apple Watch, and make it differ from the language on your paired iPhone|publisher= Business Insider |date=October 8, 2019|quote=Your Apple Watch is designed to "mirror" the language used on your iPhone, so by default it'll use whichever language is set on that device, but you can make the two devices differ.|access-date=September 21, 2020|archive-date=October 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191009053518/https://www.businessinsider.com/how-to-change-language-on-apple-watch|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|title=Apple – iPhone XS – Technical Specifications|publisher=Apple|access-date=January 4, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190104041336/https://www.apple.com/iphone-xs/specs/|archive-date=January 4, 2019|url-status=dead|df=mdy-all}}</ref> watchOS-un son versiyaları daha çox səhiyyə monitorinqi, enerji səmərəliliyi və iPhone ilə təkmilləşdirilmiş inteqrasiyanı təmin edir. Apple Watch artıq təkcə bir aksessuar deyil, həm də gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib.<ref name="AppleInsider">{{cite web|url=http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|title=Apple Watch runs 'most' of iOS 8.2, may use A5-equivalent processor|date=April 23, 2015 |publisher=[[AppleInsider]]|access-date=April 25, 2015|archive-date=April 26, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426164641/http://appleinsider.com/articles/15/04/23/apple-watch-runs-most-of-ios-82-may-use-a5-equivalent-processor|url-status=live}}</ref> == Xüsusiyyətləri == Gün ərzində atılan addımlar, yandırılan kalori, fiziki aktivlik səviyyələri kimi məlumatları izləyir. Ürək ritmini ölçür və anormallıq hallarında xəbərdarlıq edir.<ref>{{cite web|url=http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos|title=Apple announces watchOS 2 with third-party Apple Watch apps, new Timepieces, video playback, much more|publisher=[[9to5Mac]]|access-date=June 8, 2015|date=June 8, 2015|archive-date=June 9, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150609155234/http://9to5mac.com/2015/06/08/apple-announces-new-version-of-watchos/|url-status=live}}</ref><ref name="2.0">{{cite web|url=http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch|title=watchOS 2 final version released for Apple Watch users|date=September 21, 2015 |access-date=September 21, 2015|archive-date=February 12, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212120951/http://www.ithinkdiff.com/download-watchos-2-final-version-apple-watch/|url-status=live}}</ref> Elektrokardioqram testi etmək imkanı (uyğun modellərdə). Qan oksigen səviyyəsini ölçür (yeni modellərdə). Tənəffüs məşqləri və stress azaldıcı funksiyalar. iPhone ilə sinxronizasiya olunaraq bildirişləri bilavasitə saatda göstərir. Zənglərə və mesajlara cavab vermək üçün birbaşa saatdan istifadə olunur.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|title=Apple Launches watchOS 5 With Walkie-Talkie, Apple Podcasts, Siri Shortcuts, New Watch Faces, Raise to Speak and More|author=Juli Clover|website=MacRumors |date=September 17, 2018|access-date=September 17, 2018|archive-date=September 17, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180917210924/https://www.macrumors.com/2018/09/17/apple-releases-watchos-5/|url-status=live}}</ref> watchOS üçün xüsusi hazırlanmış tətbiqlər birbaşa saatda yüklənə bilər.<ref>{{Cite web|title=Apple's watch OS 2 is now live following bug delay|url=http://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay|website=CNET|access-date=September 23, 2015|archive-date=June 12, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180612184946/https://www.cnet.com/news/apples-watch-os-2-is-now-live-following-bug-delay/|url-status=live}}</ref> NFC texnologiyası vasitəsilə Apple Watch ilə ödənişlər etmək mümkündür. İstifadəçilər fərdiləşdirilə bilən müxtəlif üz tərtibatları arasından seçim edə bilərlər.<ref>{{Cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|title=watchOS 5 adds powerful activity and communications features to Apple Watch|work=Apple Newsroom|access-date=June 5, 2018|language=en-US|archive-date=April 14, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414115710/https://www.apple.com/newsroom/2018/06/watchos-5-adds-powerful-activity-and-communications-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref> Komplikasiyalar (kiçik vidcetlər) əlavə edərək qısa yollar və məlumatlar (hava, təqvim, fitness məlumatları) göstərilə bilər. Siri vasitəsilə səsli əmrlərlə sürətli axtarış, zənglər və digər funksiyalar aktivləşdirilə bilər.<ref>{{Cite news|url=https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|title=Apple Releases watchOS 6 With Dedicated App Store, New Watch Faces, Noise Monitoring App and More|author=Juli Clover|website=[[MacRumors]]|date=September 19, 2019|access-date=September 19, 2019|archive-date=September 20, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190920173708/https://www.macrumors.com/2019/09/19/apple-releases-watchos-6/|url-status=live}}</ref> Yıxılma halında avtomatik olaraq təcili xidmətlərə zəng edə bilər. Açıq havada gəzinti və idman üçün naviqasiya kimi xüsusiyəti də mövcuddur.<ref>{{cite press release|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|title=watchOS 7 adds significant personalization, health, and fitness features to Apple Watch|date=June 22, 2020|publisher=[[Apple]]|access-date=July 23, 2020|archive-date=February 17, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210217153518/https://www.apple.com/newsroom/2020/06/watchos-7-adds-significant-personalization-health-and-fitness-features-to-apple-watch/|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|title=10 new tricks WatchOS 7 will soon bring to your Apple Watch|first=Vanessa Hand|last=Orellana|date=July 21, 2020|website= CNET |access-date=July 23, 2020|archive-date=August 5, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200805052758/https://www.cnet.com/how-to/watchos-7-apple-watch-tricks-features-coming-soon-sleep-tracking-hand-washing/|url-status=live}}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və audiokitabların birbaşa saatda idarə olunmasını dəstəkləyir. Bluetooth qulaqlıqlarla birləşdirilərək musiqi dinləmək mümkündür.<ref>{{Cite web|last=Summerbell|first=D.|title=Apple will introduce new health features and a focus mode to WatchOS 8|url=https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|access-date=2021-06-08|website=WavBand Tech|language=en-US|archive-date=June 8, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210608044615/https://www.wavband.com/apple-will-introduce-new-health-features-and-a-focus-mode-to-watchos-8/|url-status=dead}}</ref> Gecə yuxu rejimini izləyir və analiz edir. Daha sağlam yuxu vərdişləri yaratmaq üçün tövsiyələr verir. Bir neçə Apple Watch-u bir iPhone ilə konfiqurasiya etmək mümkündür, xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün nəzərdə tutulub.<ref>{{cite web|url=http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances|title=How To Use and Organize Apple Watch Glances|website=iPhoneTricks|date=April 27, 2015 |access-date=April 27, 2015|archive-date=May 3, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150503172407/http://www.iphonetricks.org/how-to-use-and-organize-apple-watch-glances/|url-status=live}}</ref> == Uyğun cihazlar == Hər yeni watchOS versiyası, müəyyən Apple Watch modelləri üçün uyğun olur.<ref name="Gary Ng, 2017.06.08">{{cite news |last1=Ng |first1=Gary |title=Apple Watch Calculates VO2 Max in watchOS 4 Beta |url=https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |access-date=20 October 2020 |publisher=iPhone in Canada |date=8 June 2017 |archive-date=October 22, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201022043141/https://www.iphoneincanada.ca/watch/apple-watch-vo2-max/ |url-status=live }}</ref> Ən son versiyalar yalnız sonrakı nəsil saatlara dəstək verə bilər. watchOS-un dəstəklədiyi modellər:<ref>{{Cite web|date=June 24, 2020|title=Apple Ending Support for Force Touch on Apple Watch With watchOS 7|url=https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|access-date=July 14, 2020|website=iPhone in Canada Blog|language=en-US|archive-date=June 28, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200628112245/https://www.iphoneincanada.ca/news/force-touch/|url-status=live}}</ref> * Apple Watch Series 3 və daha yeniləri (amma bəzi xüsusiyyətlər daha yeni modellərlə məhdudlaşır). * Apple Watch SE və Apple Watch Ultra daxil olmaqla müxtəlif modellər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|https://www.apple.com/watchos/| watchOS}} * [https://support.apple.com/en-us/HT201222 Apple security content] – for details about watchOS security updates * [https://support.apple.com/en-us/HT213436 About watchOS 9 Updates] – Apple's official watchOS 9 release notes [[Kateqoriya:Apple]] k69ah4fvcon8juz8wez3uvclot33jr3 0 881946 7865679 7864501 2024-11-27T10:12:58Z Nigar1972 250934 7865679 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> 2d3khilzowbx6d089p71wlkzwz9d1zn 7865681 7865679 2024-11-27T10:13:15Z Nigar1972 250934 7865681 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 76a4aqgn5li98ilpnsaki7uwtjlmgan 7865683 7865681 2024-11-27T10:16:37Z Nigar1972 250934 7865683 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Onun son müştəriləri xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika unikaldır ki, o, səmərəliliyi deyil, effektivliyi optimallaşdırmağa çalışır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} d5gh6g9o9nvv9vrbt0lpjscdmiujaqt 7865764 7865683 2024-11-27T10:53:37Z Nigar1972 250934 7865764 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 3rgbft4z6o5zhrkyxedzaeubboh7bin 7865772 7865764 2024-11-27T10:56:11Z Nigar1972 250934 7865772 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 7fcuaafze5x2luch0ojrijz4ji2lg13 7865782 7865772 2024-11-27T10:59:02Z Nigar1972 250934 7865782 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} k3hi9ziqdw1y6kom5oq6psc7y283eog 7865785 7865782 2024-11-27T11:00:35Z Nigar1972 250934 7865785 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilati diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya Klinik mühəndislik == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} fvsstft2fmqa7w11lzupii4niujjixp 7865787 7865785 2024-11-27T11:01:30Z Nigar1972 250934 7865787 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilati diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya Klinik mühəndislik == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} bs3e51d7pb1kmcrt5u0fwk8it382bkc 7865793 7865787 2024-11-27T11:02:54Z Nigar1972 250934 7865793 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilati diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} cnxcd9sjciglik5po5k3gj53dfdph2w 7865799 7865793 2024-11-27T11:04:17Z Nigar1972 250934 7865799 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilati diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı Logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} pa2j3md8bowmt8pj4cmgsrecjvggqxf 7865805 7865799 2024-11-27T11:07:35Z Nigar1972 250934 7865805 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Bags of medical supplies and [[defibrillators]] at the [[York Region EMS]] Logistics Headquarters in [[Ontario|Ontario, Canada]]]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilati diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı Logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} tqg96g51iskdwf1ow6qh07f633g6xgc 7865813 7865805 2024-11-27T11:11:38Z Nigar1972 250934 7865813 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontario, Kanadadakı York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilati diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı Logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} kurxxbj7f05pyyuwiw3unr6r5htar39 7865815 7865813 2024-11-27T11:12:50Z Nigar1972 250934 7865815 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontario, Kanadadakı York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilati diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı Logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 25s9juaha0byswn5k3kids7enlltmpp 7865817 7865815 2024-11-27T11:13:29Z Nigar1972 250934 /* Funksiyası */ 7865817 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontario, Kanadadakı York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı Logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} a0cag5ocytgpy7j1v6usrwqxp2jsoey 7865820 7865817 2024-11-27T11:14:32Z Nigar1972 250934 7865820 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontarioda York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı Logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} lvv5583lzsog53xruqd8yfgnodzm1ol 7865822 7865820 2024-11-27T11:15:17Z Nigar1972 250934 /* Funksiyası */ 7865822 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontarioda York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür. * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 9gm15fthtfrfljjc2cp8vrq2w7cabd3 7865824 7865822 2024-11-27T11:18:12Z Nigar1972 250934 7865824 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontarioda York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. == Sahələri == Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür: * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} s0jnpqq32czmt5dvnq1a53x7lj58wd2 7865826 7865824 2024-11-27T11:19:07Z Nigar1972 250934 7865826 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontarioda York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. == Sahələri == Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür: * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} 6rq0mb9vjbc3r9e56b1yokagnsa92mt 7865827 7865826 2024-11-27T11:19:24Z Nigar1972 250934 /* Xarici keçidlər */ 7865827 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontarioda York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. == Sahələri == Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür: * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} s0jnpqq32czmt5dvnq1a53x7lj58wd2 7865828 7865827 2024-11-27T11:20:11Z Nigar1972 250934 7865828 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontarioda York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. == Sahələri == Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür: * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Logistika]] g5stn2vpsbdmzllmzf0my0026j7heqr 7865829 7865828 2024-11-27T11:20:59Z Nigar1972 250934 7865829 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} [[File:Bags of medical supplies and defibrillators.jpg|thumb|upright=0.65|Ontarioda York Region EMS Logistika Baş Qərargahında tibbi ləvazimat və defibrilator çantaları]] '''Tibbi logistika''' — həkimlərə və digər sağlamlıq və stomatoloji xidmət göstərənlərə dəstək olmaq üçün lazım olan tibbi və cərrahi ləvazimatlar, tibbi cihaz və avadanlıqlar və digər məhsulların logistikası.<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/|title=Introduction to Medical Logistics Management|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> Müştərilər xəstələrinin həyatı və sağlamlığı üçün məsuliyyət daşıdıqları üçün tibbi logistika onunla unikaldır ki, o, effektivliyi deyil, səmərəliliyi optimallaşdırmağa çalışır. == Funksiyası == Tibbi logistika funksiyaları səhiyyə sisteminin mühüm hissəsini təşkil edir: personal xərclərindən sonra tibbi ləvazimatlar səhiyyənin yeganə ən bahalı komponentidir. Xərcləri səhiyyə sektorundan çıxarmaq üçün tibbi logistika təminatçıları təchizat zəncirinin idarə edilməsi nəzəriyyələrini qəbul edirlər. == Sahələri == Bu təşkilatı diaqram aşağıdakı üç əsas sahəyə bölünür: * Tibbi material<ref>{{cite web|url=http://www.tpub.com/content/armymedical/MD0029/MD00290018.htm|title=Materiel Branch|date=2010|publisher=U.S. ARMY MEDICAL DEPARTMENT CENTER AND SCHOOL|accessdate=2010-01-07}}</ref> * Obyektlərin idarə edilməsi * Biotibbi mühəndislik (BMET) və ya [[Kliniki mühəndislik|Kliniki mühəndislik]] Bu sahələr ixtisaslı logistika direktoru tərəfindən idarə olunur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Logistika]] [[Kateqoriya:Tibbi terminologiya]] r2zkse0yg3fek54olzqgqy9kc973io9 0 881947 7864549 7864510 2024-11-26T12:03:23Z NarminSafarova94 294291 7864549 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Uşaqlıq atoniyası''' uşaqlığın kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən qanaxmaların ən mühüm səbəbi də uşaqlıq atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> Uşaqlıq atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra qanaxma başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı uşaqlıq əzələlərinin daralması qan damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da qanaxmanın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq əzələlərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin qanaxmaya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı qanaxmanın uşaqlıq atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq əzələlərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == Uşaqlıq atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuş növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * oksitosinin uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, uşaqlıq mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. Bədən kütləsi indeksinin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == Uşaqlıq miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı əzələ liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu əzələ təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra qan damarlarını fiziki olaraq sıxan bu əzələlərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979—1986. — Abstract — Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]{{Недоступная ссылка|date=2020-02|bot=InternetArchiveBot }}</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı oksitosin davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün uşaqlıq əzələlərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün oksitosin ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq qan itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və qan itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] toj6tw1jdsongpo76co558yyv9blf2m 7864557 7864549 2024-11-26T12:05:30Z NarminSafarova94 294291 /* Patofiziologiya */ 7864557 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Uşaqlıq atoniyası''' uşaqlığın kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən qanaxmaların ən mühüm səbəbi də uşaqlıq atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> Uşaqlıq atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra qanaxma başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı uşaqlıq əzələlərinin daralması qan damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da qanaxmanın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq əzələlərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin qanaxmaya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı qanaxmanın uşaqlıq atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq əzələlərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == Uşaqlıq atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuş növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * oksitosinin uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, uşaqlıq mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. Bədən kütləsi indeksinin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == Uşaqlıq miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı əzələ liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu əzələ təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra qan damarlarını fiziki olaraq sıxan bu əzələlərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979—1986. — Abstract — Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı oksitosin davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün uşaqlıq əzələlərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün oksitosin ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq qan itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və qan itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] 8i4nrw9h1nruht1gmyhrn029vht3hnj 7864606 7864557 2024-11-26T12:20:23Z NarminSafarova94 294291 7864606 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''[[Uşaqlıq]] atoniyası''' uşaqlığın kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən [[qanaxma]]ların ən mühüm səbəbi də [[uşaqlıq]] atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> [[Uşaqlıq]] atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra [[qanaxma]] başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin daralması [[qan]] damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da [[qanaxma]]nın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq [[əzələ]]lərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin [[qanaxma]]ya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı [[qanaxma]]nın [[uşaqlıq]] atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq [[əzələ]]lərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == [[Uşaqlıq]] atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuşun növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * [[oksitosin]]in uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, [[uşaqlıq]] mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. [[Bədən kütləsi indeksi]]nin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == [[Uşaqlıq]] miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı [[əzələ]] liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu [[əzələ]] təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra [[qan]] damarlarını fiziki olaraq sıxan bu [[əzələ]]lərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979—1986. — Abstract — Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı [[oksitosin]] davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün [[oksitosin]] ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq [[qan]] itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və [[qan]] itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] 6etpmvkl3bhpfxfyewrunplkbotfihu 7864614 7864606 2024-11-26T12:21:32Z NarminSafarova94 294291 /* Risk faktorları */ 7864614 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''[[Uşaqlıq]] atoniyası''' uşaqlığın kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən [[qanaxma]]ların ən mühüm səbəbi də [[uşaqlıq]] atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> [[Uşaqlıq]] atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra [[qanaxma]] başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin daralması [[qan]] damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da [[qanaxma]]nın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq [[əzələ]]lərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin [[qanaxma]]ya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı [[qanaxma]]nın [[uşaqlıq]] atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq [[əzələ]]lərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == [[Uşaqlıq]] atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuşun növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * [[oksitosin]]in uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, [[uşaqlıq]] mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. Bədən kütləsi indeksinin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == [[Uşaqlıq]] miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı [[əzələ]] liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu [[əzələ]] təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra [[qan]] damarlarını fiziki olaraq sıxan bu [[əzələ]]lərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979—1986. — Abstract — Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı [[oksitosin]] davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün [[oksitosin]] ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq [[qan]] itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və [[qan]] itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] bv8q8n3wrzchqw2pvl6w2wyeeinr24o 7864624 7864614 2024-11-26T12:24:42Z NarminSafarova94 294291 7864624 wikitext text/x-wiki {{Xəstəlik}} '''[[Uşaqlıq]] atoniyası''' uşaqlığın kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən [[qanaxma]]ların ən mühüm səbəbi də [[uşaqlıq]] atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> [[Uşaqlıq]] atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra [[qanaxma]] başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin daralması [[qan]] damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da [[qanaxma]]nın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq [[əzələ]]lərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin [[qanaxma]]ya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı [[qanaxma]]nın [[uşaqlıq]] atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq [[əzələ]]lərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == [[Uşaqlıq]] atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuşun növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * [[oksitosin]]in uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, [[uşaqlıq]] mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. Bədən kütləsi indeksinin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == [[Uşaqlıq]] miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı [[əzələ]] liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu [[əzələ]] təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra [[qan]] damarlarını fiziki olaraq sıxan bu [[əzələ]]lərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979—1986. — Abstract — Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı [[oksitosin]] davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün [[oksitosin]] ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq [[qan]] itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və [[qan]] itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] 1pqju8t9u0s5u2ro121h3rvqdcm7zse 7864631 7864624 2024-11-26T12:26:18Z NurAy 150825 7864631 wikitext text/x-wiki {{Xəstəlik}} '''Uşaqlıq atoniyası''' — [[uşaqlıq|uşaqlığın]] kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən [[qanaxma]]ların ən mühüm səbəbi də [[uşaqlıq]] atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> [[Uşaqlıq]] atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra [[qanaxma]] başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin daralması [[qan]] damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da [[qanaxma]]nın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq [[əzələ]]lərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin [[qanaxma]]ya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı [[qanaxma]]nın [[uşaqlıq]] atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq [[əzələ]]lərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == [[Uşaqlıq]] atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuşun növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * [[oksitosin]]in uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, [[uşaqlıq]] mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. Bədən kütləsi indeksinin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == [[Uşaqlıq]] miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı [[əzələ]] liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu [[əzələ]] təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra [[qan]] damarlarını fiziki olaraq sıxan bu [[əzələ]]lərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979—1986. — Abstract — Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı [[oksitosin]] davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün [[oksitosin]] ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq [[qan]] itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və [[qan]] itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] cb03e7qcf5a672d4hb9vjuef1xv4trn 7864834 7864631 2024-11-26T15:50:12Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864834 wikitext text/x-wiki {{Xəstəlik}} '''Uşaqlıq atoniyası''' — [[uşaqlıq|uşaqlığın]] kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən [[qanaxma]]ların ən mühüm səbəbi də [[uşaqlıq]] atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> [[Uşaqlıq]] atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra [[qanaxma]] başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin daralması [[qan]] damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da [[qanaxma]]nın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq [[əzələ]]lərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin [[qanaxma]]ya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı [[qanaxma]]nın [[uşaqlıq]] atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq [[əzələ]]lərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == [[Uşaqlıq]] atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuşun növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * [[oksitosin]]in uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, [[uşaqlıq]] mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. Bədən kütləsi indeksinin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == [[Uşaqlıq]] miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı [[əzələ]] liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu [[əzələ]] təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra [[qan]] damarlarını fiziki olaraq sıxan bu [[əzələ]]lərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979–1986. — Abstract — Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı [[oksitosin]] davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün [[oksitosin]] ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq [[qan]] itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və [[qan]] itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] ijc4ohmiurs4szeycian73yyjz619s4 7865224 7864834 2024-11-27T01:33:57Z ToprakBot 198871 ; Görünməz boşluqlar görünür edildi: [[Ayrılmaz alan|kırılmaz boşluk]] (U+00A0) 7865224 wikitext text/x-wiki {{Xəstəlik}} '''Uşaqlıq atoniyası''' — [[uşaqlıq|uşaqlığın]] kifayət qədər yiğılmaması, əzələ divarlarının zəifləməsi və ya doğuşdan sonra uşaqlığın tonusunun tamamilə itirilməsidir. Doğuşdan sonra baş verən [[qanaxma]]ların ən mühüm səbəbi də [[uşaqlıq]] atoniyası hesab edilir.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://rumedic.ru/diseasesdir/69|title=Атония матки - Справочник заболеваний|website=rumedic.ru|accessdate=2020-11-13}}</ref><ref name=":1">{{Статья|ссылка=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/|автор=Prabhcharan Gill, Anjali Patel, James W. Van Hook MD|заглавие=Uterine Atony|год=2020|язык=en|место=Treasure Island (FL)|издание=StatPearls|издательство=StatPearls Publishing|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=|archivedate=2021-08-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210827174413/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK493238/}}</ref> [[Uşaqlıq]] atoniyası olan şəxslərdə doğuşdan sonra [[qanaxma]] başlayır və qadının ölümünə səbəb olur. Doğuşdan sonra baş verən ölümlər arasında ən çox rast gəlinən 5 haldan biri də uşaqlıq atoniyasıdır.<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/|автор=Hatem A Mousa, Jennifer Blum, Ghada Abou El Senoun, Haleema Shakur, Zarko Alfirevic|заглавие=Treatment for primary postpartum haemorrhage|год=2014-02-12|язык=en|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|тип=|месяц=|число=|том=2014|выпуск=2|номер=|страницы=|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD003249.pub3|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104903/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6483801/}}</ref> Əsasən doğuş zamanı [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin daralması [[qan]] damarlarını sıxır və qan axınını azaldır. Bu da [[qanaxma]]nın qarşısını alır və laxtalanmaya kömək edir. Uşaqlıq [[əzələ]]lərinin kifayət qədər yığılmaması isə kəskin [[qanaxma]]ya səbəb olur.<ref>{{книга|заглавие=1. Малая медицинская энциклопедия. — Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг|часть=Материнская смертность|год=|автор=|место=М.|язык=ru}}</ref> Doğuşdan sonrakı [[qanaxma]]nın [[uşaqlıq]] atoniyasından olub olmamasını müəyyən etmək üçün əvvəlcə uşaqlıq [[əzələ]]lərinin yığılması üçün tədbirlər görülməlidir. == Risk faktorları == [[Uşaqlıq]] atoniyası üçün bir çox risk faktorları vardır və onlardan bəziləri doğuşun növü ilə əlaqədardır:<ref>{{Cite web |url=http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |title=Медицина О Переходе На Расчеты Показателя Материнской Смертности В Соответствии -Здоровье<!-- Заголовок добавлен ботом --> |accessdate=2014-03-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170615064542/http://rudoctor.net/medicine2009/bz-dv/med-eqtay.htm |archivedate=2017-06-15 |deadlink=yes }}</ref> * Uzunmüddətli doğuşlar, * 3 saatdan az davam edən doğuşlar, * uşaqlığın çevrilməsi, * maqnezium sulfat infuziyalarının istifadəsi, * [[oksitosin]]in uzunmüddətli istifadəsi. Birdən çox dölün olması, polihidramnioz, dölün makrosomiyası, [[uşaqlıq]] mioması, xorioamnionit kimi faktorların səbəb olduğu uşaqlıq yolunun genişlənməsi də uşaqlığın funksiyasının və atoniyasının azalmasına səbəb ola bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |title=ВОЗ {{!}} Материнская смертность<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-03-27 |archive-date=2016-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161208031648/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/ru/ |deadlink=no }}</ref> Saxlanılan plasenta toxuması və ya plasenta implantasiyası, plasenta previa və plasentanın ayrılması kimi plasental pozğunluqlar ananın doğuşdan sonrakı qanaxma riskini artırır. Bədən kütləsi indeksinin (BKİ) 40-dan çox olması və koaqulopatiyalar da müəyyən edilmiş risk faktorlarıdır.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236|автор=Fionnuala Breathnach, Michael Geary|заглавие=Uterine atony: definition, prevention, nonsurgical management, and uterine tamponade|год=2009-04|язык=en|издание=Seminars in Perinatology|тип=|месяц=|число=|том=33|выпуск=2|номер=|страницы=82–87|issn=1558-075X|doi=10.1053/j.semperi.2008.12.001|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103541/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19324236/}}</ref><ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549|автор=Luisa A. Wetta, Jeff M. Szychowski, Samantha Seals, Melissa S. Mancuso, Joseph R. Biggio|заглавие=Risk factors for uterine atony/postpartum hemorrhage requiring treatment after vaginal delivery|год=2013-07|язык=en|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|тип=|месяц=|число=|том=209|выпуск=1|номер=|страницы=51.e1–6|issn=1097-6868|doi=10.1016/j.ajog.2013.03.011|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103947/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23507549/}}</ref> == Patofiziologiya == [[Uşaqlıq]] miyometrium kimi tanınan bir-birinə bağlı [[əzələ]] liflərindən ibarətdir. Plasentanı qidalandıran qan damarları bu [[əzələ]] təbəqəsindən keçir. Doğuşdan sonra [[qan]] damarlarını fiziki olaraq sıxan bu [[əzələ]]lərin yığılması nəticəsində hemostaz baş verir.<ref name=":3">{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/|автор=T F Baskett|заглавие=A flux of the reds: evolution of active management of the third stage of labour.|год=2000-9|язык=en|издание=Journal of the Royal Society of Medicine|тип=|месяц=|число=|том=93|выпуск=9|номер=|страницы=489–493|issn=0141-0768|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420104537/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1298111/}}</ref> Yerli hemostatik amillər, məsələn, toxuma faktoru plazminogen aktivatoru inhibitoru tip 1, həmçinin trombositlər və laxtalanma faktorları qan axını dayandırmağa kömək edir.<ref>[http://europepmc.org/abstract/MED/2234713/reload=0;jsessionid=V4evbLtQZZqzBulhMXZu.16 Maternal mortality in the United States, 1979–1986.&nbsp;— Abstract&nbsp;— Europe PubMed Central<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Miyometrium atonik hala gəldikdə isə fizioloji yığılma baş vermir.<ref name=":3" /> Doğuş zamanı [[oksitosin]] davamlı olaraq ifraz olunur və bu da dölün doğulması üçün [[uşaqlıq]] [[əzələ]]lərinin yığılmasını stimullaşdırır.<ref name="автоссылка1">{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353|автор=Jérémie Belghiti, Gilles Kayem, Corinne Dupont, René-Charles Rudigoz, Marie-Hélène Bouvier-Colle|заглавие=Oxytocin during labour and risk of severe postpartum haemorrhage: a population-based, cohort-nested case-control study|год=2011|язык=en|издание=BMJ open|тип=|месяц=|число=|том=1|выпуск=2|номер=|страницы=e000514|issn=2044-6055|doi=10.1136/bmjopen-2011-000514|archivedate=2020-09-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200919010120/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22189353/}}</ref> Qan axmanı dayandırmaq üçün [[oksitosin]] ifrazı doğuşdan sonra da davam edir.<ref name="автоссылка1" /> Əgər oksitosin reseptorları desensibilizasiya olunarsa və hormona cavab verməzsə uşaqlıq yığılmaz. Bu zaman uşaqlıq struktur olaraq zədələnə və ya uzana bilir ki, bu da onun yığılmasına mane olur. Bu səbəbdən doğuş zamanı plasentanın damarları zədələnir və əzələ daralmalarının olmaması hemostazın əldə edilməsinə imkan vermir.<ref name=":1" /> Qan itkisi doğuşun gözlənilən əlamətlərindən biridir və 500 ml-dən az qan itkisi normal hesab olunur.<ref name=":2" /><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|title=Акушерские кровотечения. Клинические рекомендации.|website=medi.ru|accessdate=2020-11-13|archive-date=2020-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20200927210132/https://medi.ru/klinicheskie-rekomendatsii/akusherskie-krovotecheniya_13844/|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.minzdravkk.ru/pages/bankdocs/detail.php?ELEMENT_ID=44754|title=Клинические рекомендации (протокол лечения) «Профилактика, алгоритм ведения, анестезия и интенсивная терапия при послеродовых кровотечениях» - Министерство здравоохранения Краснодарского края|website=www.minzdravkk.ru|accessdate=2020-11-13|url-status=dead}}</ref> Lakin, bu miqdardan artıq qan itkisi normal hesab edilmir və qanaxma sayılır. Qeysəriyyə əməliyyatı keçirənlər adətən vaginal doğuşdan daha çox qan itirirlər. Buna görə də həddindən artıq [[qan]] itkisinin olub olmamasını müəyyən etmək üçün orta qan itkisi 1000 ml hesab edilir. Ananın qan itkisi yalnız vizual yolla müəyyən edildiyinə görə çox da aydın nəticələr vermir.<ref>{{Статья|ссылка=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227|автор=N. L. Sloan, J. Durocher, T. Aldrich, J. Blum, B. Winikoff|заглавие=What measured blood loss tells us about postpartum bleeding: a systematic review|год=2010-06|язык=en|издание=BJOG: an international journal of obstetrics and gynaecology|тип=|месяц=|число=|том=117|выпуск=7|номер=|страницы=788–800|issn=1471-0528|doi=10.1111/j.1471-0528.2010.02567.x|archivedate=2021-04-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210420103843/https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20406227/}}</ref> == Müalicə == Müalicəsi doğuşdan sonrakı vəziyyətə və [[qan]] itkisinə uyğun olaraq müəyyən edilir. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:İnsan xəstəlikləri və pozuntuları]] [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Ana sağlamlığı]] huzugcbuyb68pdrfijtrh4b3ztj4jdx 0 881948 7864541 2024-11-26T12:01:20Z Nigar1972 250934 Səhifə "{{iş gedir}} '''Passau Universiteti''' — Almaniyanın Aşağı Bavariya əyalətinin Passau şəhərində ictimai tədqiqat universiteti." məzmunu ilə yaradıldı 7864541 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Passau Universiteti''' — Almaniyanın Aşağı Bavariya əyalətinin Passau şəhərində ictimai tədqiqat universiteti. mirf9v7gsvvsywkpukl5yzxbjjfi3wv 7864550 7864541 2024-11-26T12:03:25Z Nigar1972 250934 7864550 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Universitet}} '''Passau Universiteti''' — Almaniyanın Aşağı Bavariya əyalətinin Passau şəhərində ictimai tədqiqat universiteti. 04ho00c981lihbi64y2ulg1c7jnep8t 10 881949 7864542 2024-11-26T12:01:55Z Araz Yaquboglu 17991 [[Şablon:Dini abidə]] səhifəsinə istiqamətləndirilir 7864542 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Şablon:Dini abidə]] nqyldxc5j5riyi34008bttkpeqb159w 0 881950 7864563 2024-11-26T12:09:42Z NurAy 150825 Səhifə "{{Kiçik hərf}}" məzmunu ilə yaradıldı 7864563 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} magho9f5sm2v3u2h7rp62uq7qcg9rj5 7864567 7864563 2024-11-26T12:12:18Z NurAy 150825 7864567 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} 60jpm74vcd26k1h9hcp0vvqbeajjm9j 7864568 7864567 2024-11-26T12:12:44Z NurAy 150825 7864568 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — 0xqx7eg7m7mqg5lrz58yn4phz2cw3os 7864571 7864568 2024-11-26T12:13:42Z NurAy 150825 7864571 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. 3p2nyen71a2bvoayimpwzx69iog3b54 7864573 7864571 2024-11-26T12:14:20Z NurAy 150825 7864573 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. i1na694i3up08ntd9m77ibyxepbytu7 7864575 7864573 2024-11-26T12:14:33Z NurAy 150825 7864575 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == 3sohj8gj7771f434315g2ufr1aahkn8 7864576 7864575 2024-11-26T12:14:48Z NurAy 150825 7864576 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. leipn28rs4avcfs4tm8cmh4gxcjmot5 7864578 7864576 2024-11-26T12:14:59Z NurAy 150825 7864578 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). 7zocffyk8wr17tswcoz2umyyl3s97e8 7864579 7864578 2024-11-26T12:15:09Z NurAy 150825 7864579 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. g2zi51waxiikkirjy4n9nu8jmt8fvgw 7864580 7864579 2024-11-26T12:15:20Z NurAy 150825 7864580 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. kusvmv9mhqdos4jzpqmqvmtk092bht7 7864582 7864580 2024-11-26T12:15:34Z NurAy 150825 7864582 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. cgadrg0stxrqohodcqi403wo8eqy8ea 7864583 7864582 2024-11-26T12:15:45Z NurAy 150825 7864583 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. ft9h168qucqq9nxfu2eqvxhtjpx3qln 7864584 7864583 2024-11-26T12:15:57Z NurAy 150825 7864584 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. 9e6ybcp963054grfng4vmlhgluerxrr 7864586 7864584 2024-11-26T12:16:08Z NurAy 150825 7864586 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. ny6ov1bhcsf3wqd5u2qmv1h5jd0ty8n 7864587 7864586 2024-11-26T12:16:19Z NurAy 150825 7864587 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. cam4l9rm9z4lnflv3i1mrvowzwlyvvq 7864589 7864587 2024-11-26T12:16:33Z NurAy 150825 7864589 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. k2oy6vow0xoymcad1w4ovwlc8lzbtq9 7864590 7864589 2024-11-26T12:16:43Z NurAy 150825 7864590 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. rkgoqelnrztiyhyzuoofv05pq6o6zyp 7864591 7864590 2024-11-26T12:17:21Z NurAy 150825 7864591 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == axy1xhzq0j42fwf5aybfomr05j05dzo 7864593 7864591 2024-11-26T12:17:30Z NurAy 150825 /* Platformalar və uyğunluq */ 7864593 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. e8ysbmwmh520r0w8ib7eh2jo9vk9d9e 7864595 7864593 2024-11-26T12:17:52Z NurAy 150825 /* Platformalar və uyğunluq */ 7864595 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == İTunes-un sonrakı təkamülü == sp6p1t2updm0f2sub8naf521a0zqnu9 7864597 7864595 2024-11-26T12:18:06Z NurAy 150825 /* İTunes-un sonrakı təkamülü */ 7864597 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == Mac-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: ngrrk0ylw8vz4ugryukoaty09dypdcb 7864601 7864597 2024-11-26T12:18:57Z NurAy 150825 /* iTunes-un sonrakı təkamülü */ 7864601 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. ip7y1ogqhx5159rumfprzkn0dbjfgdi 7864602 7864601 2024-11-26T12:19:27Z NurAy 150825 7864602 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. awi8knu051oq8puph3xewqx6xtlov5u 7864603 7864602 2024-11-26T12:19:46Z NurAy 150825 7864603 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} g674ok3i962ih86gpqhqdkwh32o2cjs 7864604 7864603 2024-11-26T12:20:09Z NurAy 150825 7864604 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir. == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} gx7czv2y02g4cmfpt4xdi9r26r9rc7z 7864605 7864604 2024-11-26T12:20:22Z NurAy 150825 7864605 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür. Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} jdrh0ml9hkmvihpqice581ktzvodgvi 7864610 7864605 2024-11-26T12:20:44Z NurAy 150825 7864610 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} sjhm0fnsjefigccnr9plrc71kzy2crq 7864612 7864610 2024-11-26T12:20:58Z NurAy 150825 7864612 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir. Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 58anugl5ykvyau3wgmu1bc6u77vlznx 7864613 7864612 2024-11-26T12:21:32Z NurAy 150825 7864613 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 2i67dcufol3vydwwcz5ghnwed747c3w 7864615 7864613 2024-11-26T12:22:05Z NurAy 150825 /* Platformalar və uyğunluq */ 7864615 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> , Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} bwlzr7oiibvkbr0is91nlbvhiiw11i0 7864616 7864615 2024-11-26T12:22:26Z NurAy 150825 /* iTunes-un sonrakı təkamülü */ 7864616 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> , Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref>: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} q9cxn5unk4llf44u6it0r1m5a7x8slw 7864617 7864616 2024-11-26T12:22:41Z NurAy 150825 /* iTunes-un sonrakı təkamülü */ 7864617 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> , Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref>: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir<ref>{{Cite web |date=October 16, 2003 |title=Apple Launches iTunes for Windows |url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |archive-date=January 9, 2021 |access-date=December 16, 2017 |website=Apple Newsroom |publisher=[[Apple]]}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 9iz1rbtgb2jtayckzsgm8smznesxz0s 7864618 7864617 2024-11-26T12:23:00Z NurAy 150825 /* Xüsusiyyətləri */ 7864618 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında). Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. <ref>{{Cite news |last=Warren |first=Tom |date=April 26, 2018 |title=iTunes is now available in the Microsoft Store for Windows 10 |work=[[The Verge]] |url=https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |url-status=live |access-date=April 26, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210120232526/https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |archive-date=January 20, 2021}}</ref>Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> , Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref>: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir<ref>{{Cite web |date=October 16, 2003 |title=Apple Launches iTunes for Windows |url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |archive-date=January 9, 2021 |access-date=December 16, 2017 |website=Apple Newsroom |publisher=[[Apple]]}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} gv0mo7s563z9w19h7a7js8bbmkvlijm 7864619 7864618 2024-11-26T12:23:28Z NurAy 150825 /* Xüsusiyyətləri */ 7864619 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında).<ref>{{Cite web |last=Warren |first=Tom |date=May 11, 2017 |title=Apple is bringing iTunes to the Windows Store |url=https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171216201238/https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |archive-date=December 16, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= The Verge |publisher= Vox Media }}</ref> Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. <ref>{{Cite news |last=Warren |first=Tom |date=April 26, 2018 |title=iTunes is now available in the Microsoft Store for Windows 10 |work= The Verge |url=https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |url-status=live |access-date=April 26, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210120232526/https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |archive-date=January 20, 2021}}</ref>Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> , Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref>: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir<ref>{{Cite web |date=October 16, 2003 |title=Apple Launches iTunes for Windows |url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |archive-date=January 9, 2021 |access-date=December 16, 2017 |website=Apple Newsroom |publisher=[[Apple]]}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 6cy1adox6vcqrapvv760hqpetohggvp 7864620 7864619 2024-11-26T12:23:58Z NurAy 150825 /* İstinadlar */ 7864620 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında).<ref>{{Cite web |last=Warren |first=Tom |date=May 11, 2017 |title=Apple is bringing iTunes to the Windows Store |url=https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171216201238/https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |archive-date=December 16, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= The Verge |publisher= Vox Media }}</ref> Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. <ref>{{Cite news |last=Warren |first=Tom |date=April 26, 2018 |title=iTunes is now available in the Microsoft Store for Windows 10 |work= The Verge |url=https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |url-status=live |access-date=April 26, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210120232526/https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |archive-date=January 20, 2021}}</ref>Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> , Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref>: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir<ref>{{Cite web |date=October 16, 2003 |title=Apple Launches iTunes for Windows |url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |archive-date=January 9, 2021 |access-date=December 16, 2017 |website=Apple Newsroom |publisher=[[Apple]]}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == * {{Official website|https://www.apple.com/itunes}} aln7x23p7i944yh0dn5mzx7wb3xu1tb 7864622 7864620 2024-11-26T12:24:10Z NurAy 150825 /* Xarici keçidlər */ 7864622 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır. <ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır. <ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında).<ref>{{Cite web |last=Warren |first=Tom |date=May 11, 2017 |title=Apple is bringing iTunes to the Windows Store |url=https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171216201238/https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |archive-date=December 16, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= The Verge |publisher= Vox Media }}</ref> Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır. <ref>{{Cite news |last=Warren |first=Tom |date=April 26, 2018 |title=iTunes is now available in the Microsoft Store for Windows 10 |work= The Verge |url=https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |url-status=live |access-date=April 26, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210120232526/https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |archive-date=January 20, 2021}}</ref>Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> , Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref>: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir<ref>{{Cite web |date=October 16, 2003 |title=Apple Launches iTunes for Windows |url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |archive-date=January 9, 2021 |access-date=December 16, 2017 |website=Apple Newsroom |publisher=[[Apple]]}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Wikibooks|iTunes}} {{Commons category}} * {{Official website|https://www.apple.com/itunes}} 062hs43xzbv1uglt1p3pkcmls5wswbp 7864833 7864622 2024-11-26T15:49:20Z C Mirəli2001 213736 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7864833 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır.<ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref>İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır.<ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref>Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında).<ref>{{Cite web |last=Warren |first=Tom |date=May 11, 2017 |title=Apple is bringing iTunes to the Windows Store |url=https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171216201238/https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |archive-date=December 16, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= The Verge |publisher= Vox Media }}</ref> Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır.<ref>{{Cite news |last=Warren |first=Tom |date=April 26, 2018 |title=iTunes is now available in the Microsoft Store for Windows 10 |work= The Verge |url=https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |url-status=live |access-date=April 26, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210120232526/https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |archive-date=January 20, 2021}}</ref>Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref>Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref>Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref>, Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref>: * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir<ref>{{Cite web |date=October 16, 2003 |title=Apple Launches iTunes for Windows |url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |archive-date=January 9, 2021 |access-date=December 16, 2017 |website=Apple Newsroom |publisher=[[Apple]]}}</ref>. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Wikibooks|iTunes}} {{Commons category}} * {{Official website|https://www.apple.com/itunes}} 645dl7l5q5d7bi4qd408ck3vybnykmk 7865223 7864833 2024-11-27T01:33:55Z ToprakBot 198871 7865223 wikitext text/x-wiki {{Kiçik hərf}} {{Proqram}} '''iTunes''' — "Apple" tərəfindən hazırlanmış, ilk növbədə musiqi, filmlər, podkastlar və digər media məzmunlarını idarə etmək, oynatmaq və satın almaq üçün istifadə olunan bir proqramdır.<ref>{{Cite web |last=Carman |first=Ashley |date=June 3, 2019 |title=Apple breaks up iTunes, creates separate Podcasts, TV, and Music apps for macOS |url=https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024406/https://www.theverge.com/2019/6/3/18647182/apple-itunes-podcasts-music-tv-mac-os-wwdc-2019 |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=The Verge}}</ref><ref>{{Cite web |last=Roettgers |first=Janko |date=June 3, 2019 |title=Apple Is Officially Killing iTunes, Replacing It With Three Dedicated Media Apps |url=https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210130024426/https://variety.com/2019/digital/news/itunes-shutting-down-1203231598/ |archive-date=January 30, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website=Variety |language=en}}</ref> İlk dəfə 2001-ci ildə təqdim edilən iTunes, illər ərzində media idarəçiliyində əsas platformalardan birinə çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |date=January 13, 2023 |title=Apple to replace iTunes for Windows with Music, TV, and Devices apps |url=https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |access-date=January 30, 2023 |website=GSMArena.com |archive-date=January 30, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230130073124/https://www.gsmarena.com/apple_will_replace_itunes_for_windows_with_music_tv_and_devices_apps-news-57187.php |url-status=live }}</ref> == Xüsusiyyətləri == Musiqi, video, podkast və audiokitabları oynadır.<ref>{{Cite web |date=2024-02-07 |title=Apple Officially Splits iTunes for Windows Into Apple Music, TV, and Devices Apps |url=https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |access-date=2024-02-08 |website=MacRumors |language=en |archive-date=May 10, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240510143502/https://www.macrumors.com/2024/02/07/apple-splits-itunes-for-windows/ |url-status=live }}</ref> Media fayllarını təşkil etmək üçün geniş idarəetmə imkanları təklif edir (albomlar, janrlar, ifaçılar və ya çalğı siyahıları əsasında).<ref>{{Cite web |last=Warren |first=Tom |date=May 11, 2017 |title=Apple is bringing iTunes to the Windows Store |url=https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171216201238/https://www.theverge.com/2017/5/11/15616594/apple-itunes-windows-store-app-windows-10 |archive-date=December 16, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= The Verge |publisher= Vox Media }}</ref> Fərdi çalğı siyahıları (Playlists) yaratmağa və sinxronizasiya etməyə imkan verir. Musiqi, filmlər, TV şouları, podkastlar və daha çoxunu satın almaq və ya icarəyə götürmək üçün rəqəmsal mağazadır.<ref>{{Cite news |last=Warren |first=Tom |date=April 26, 2018 |title=iTunes is now available in the Microsoft Store for Windows 10 |work= The Verge |url=https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |url-status=live |access-date=April 26, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210120232526/https://www.theverge.com/2018/4/26/17287260/itunes-windows-10-microsoft-store-download |archive-date=January 20, 2021}}</ref> Apple Music xidmətinə giriş iTunes vasitəsilə mümkündür.<ref>{{Cite web |last=Spangler |first=Todd |date=June 3, 2019 |title=Apple's iTunes Store, iTunes App for Windows Aren't Going Away |url=https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20211124090137/https://variety.com/2019/digital/news/apple-itunes-store-ios-windows-not-going-away-1203231814/ |archive-date=November 24, 2021 |access-date=June 3, 2019 |website= Variety |language=en}}</ref> Musiqi və videonu uyğun cihazlara simsiz yayımlamağa imkan verir. iOS cihazlarınızla məzmunu sinxronizasiya etmək üçün istifadə olunur. Bu proses zamanı kontaktlar, təqvim, tətbiqlər, musiqi, foto və videolar ötürülür. iTunes vasitəsilə cihazların ehtiyat nüsxəsi (backup) yaradılır və bərpa edilir. Kompüterdə saxlanılan musiqi və digər media fayllarını bir mərkəzi kitabxanada idarə etməyə imkan verir.<ref>{{Cite web |last=Seff |first=Jonathan |date=May 1, 2001 |title=The Song Is Over for SoundJam |url=https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402152452/https://www.macworld.com/article/1002145/11soundjam.html |archive-date=April 2, 2019 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref><ref>{{Cite book |last=Levy |first=Steven |url= |title=The Perfect Thing: How the iPod Shuffles Commerce, Culture, and Coolness |date=2006 |publisher= Simon and Schuster |isbn=978-0-7432-9391-4 |pages=47–49 |language=en}}</ref> Audio CD-ləri rəqəmsal formata çevirmək və kitabxanaya əlavə etmək mümkündür. Müxtəlif kateqoriyalarda podkastlara abunə olmaq və dinləmək üçün istifadə olunur. == Platformalar və uyğunluq == iTunes əvvəllər yalnız macOS və Windows üçün mövcud idi. Lakin macOS Catalina (2019) yeniləməsindən sonra iTunes,<ref>{{Cite web |last=Cheng |first=Jacqui |date=November 23, 2012 |title=iTunes through the ages |url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014226/https://arstechnica.com/gadgets/2012/11/itunes-through-the-ages/ |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Ars Technica |publisher= Condé Nast }}</ref> Apple Music, Apple Podcasts və Apple TV tətbiqlərinə ayrıldı. Windows istifadəçiləri üçün isə iTunes hələ də tam funksionallıqda mövcuddur. == iTunes-un sonrakı təkamülü == [[Mac]]-da iTunes-un funksiyaları 2019-cu ildən sonra ayrılaraq müxtəlif tətbiqlərə inteqrasiya olundu:<ref name="History">{{Cite web |last=McElhearn |first=Kirk |date=January 9, 2016 |title=15 years of iTunes: A look at Apple's media app and its influence on an industry |url=https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20171217014254/https://www.macworld.com/article/3019878/software/15-years-of-itunes-a-look-at-apples-media-app-and-its-influence-on-an-industry.html |archive-date=December 17, 2017 |access-date=December 16, 2017 |website= Macworld |publisher= International Data Group }}</ref> * [[Apple Music]] — musiqi axını və kitabxana idarəçiliyi. * [[Apple TV]] — filmlər və TV şouları üçün. * [[Apple Podcasts]] — podkast idarəçiliyi üçün. [[Windows]] istifadəçiləri üçün isə iTunes əvvəlki formada istifadə edilməyə davam edir.<ref>{{Cite web |date=October 16, 2003 |title=Apple Launches iTunes for Windows |url=https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210109084502/https://www.apple.com/newsroom/2003/10/16Apple-Launches-iTunes-for-Windows/ |archive-date=January 9, 2021 |access-date=December 16, 2017 |website=Apple Newsroom |publisher=[[Apple]]}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Xarici keçidlər == {{Wikibooks|iTunes}} {{Commons category}} * {{Official website|https://www.apple.com/itunes}} 8zvll63lbkjomyiz8xlhan1j0tsy7u1 14 881951 7864599 2024-11-26T12:18:46Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "[[Kateqoriya:Çindəki dini tikililər|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Çində islam|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə məscidlər]]" məzmunu ilə yaradıldı 7864599 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Çindəki dini tikililər|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Çində islam|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə məscidlər]] 53z2nvr4hqabtl49lkf31xnyk64iz9q 14 881952 7864608 2024-11-26T12:20:40Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "[[Kateqoriya:Honkonqdakı dini tikililər|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Honkonqda islam|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Çin məscidləri]]" məzmunu ilə yaradıldı 7864608 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Honkonqdakı dini tikililər|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Honkonqda islam|Məscidlər]] [[Kateqoriya:Çin məscidləri]] dcto2gvnmlzji92ajbamuycoscgroz3 0 881953 7864645 2024-11-26T12:35:59Z NurAy 150825 Səhifə "[[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|alt= Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri, Rayt-Patterson aviabazası (1992)]]" məzmunu ilə yaradıldı 7864645 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|alt= Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri, Rayt-Patterson aviabazası (1992)]] 6hmbipunjobd3jds9mkqb0jxucv3vyx 7864646 7864645 2024-11-26T12:36:18Z NurAy 150825 7864646 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri, Rayt-Patterson aviabazası (1992)]] jbxiw7icoy7cz8rfcirg6r9mnugtugr 7864647 7864646 2024-11-26T12:36:40Z NurAy 150825 7864647 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] r8ovb909qrfs7d51yztgfoxax4dg4b7 7864650 7864647 2024-11-26T12:36:53Z NurAy 150825 7864650 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' — hzx6doca5msrmk6flptsc8jayfs90rh 7864653 7864650 2024-11-26T12:37:44Z NurAy 150825 7864653 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — kw7cqwij8bj4r63iwlmxvwv523wbizu 7864656 7864653 2024-11-26T12:38:37Z NurAy 150825 7864656 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. 9epsa53hfu53y5wdidwavz53cp5x15p 7865333 7864656 2024-11-27T05:48:41Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] əlavə olundu 7865333 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] ql0kpdwe2tfrxg9u7sv1ixd7uftvkjq 7865334 7865333 2024-11-27T05:48:46Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Qavrayış]] əlavə olundu 7865334 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 4wacvibanrly96om1ss84s9okrdqndg 7865632 7865334 2024-11-27T09:44:19Z NurAy 150825 7865632 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] na7ph5zj68fjrya6ggvzzy5xjv2v715 7865633 7865632 2024-11-27T09:44:44Z NurAy 150825 7865633 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 52u2i8p3w0mrcxc4x1c91hpjulh5yls 7865634 7865633 2024-11-27T09:45:11Z NurAy 150825 7865634 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] ovhmzcbixgc1c2o4f150ri9iqh7xzcj 7865635 7865634 2024-11-27T09:45:40Z NurAy 150825 7865635 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, Pokémon GO), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9uh66fmq2ilutibn1gc40ubrt90fg57 7865636 7865635 2024-11-27T09:46:32Z NurAy 150825 7865636 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 0xw9a1u767q6u8culw59k5ozkywtfy6 7865637 7865636 2024-11-27T09:47:14Z NurAy 150825 7865637 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] d2xrtts49tffcgm63zakn8feuw5klje 7865638 7865637 2024-11-27T09:47:31Z NurAy 150825 7865638 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] lqt6khoj4psjpa73w6nt3ulmqjum3xa 7865640 7865638 2024-11-27T09:48:24Z NurAy 150825 7865640 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 6rx0f6c49tcctmbd6zl0mwcc1xxslin 7865641 7865640 2024-11-27T09:48:38Z NurAy 150825 7865641 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 4ajj9glzt15slqpgen8kqtr47swf93p 7865642 7865641 2024-11-27T09:49:03Z NurAy 150825 7865642 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] enzpvbhybc00kpvr05t4lobiodkglaq 7865646 7865642 2024-11-27T09:50:55Z NurAy 150825 7865646 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] l8a6yikpmtlixzyg10m3en0e06buf2n 7865647 7865646 2024-11-27T09:52:34Z NurAy 150825 7865647 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 95p31b6qfm95de5gdwymagwo64vuqfc 7865648 7865647 2024-11-27T09:54:04Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865648 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] tnrs2khl53tmc8r7tjhnuunbst86l1h 7865649 7865648 2024-11-27T09:54:37Z NurAy 150825 7865649 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] fxjv5mo7jwl2ngvvxr3svdn7axn3jq7 7865650 7865649 2024-11-27T09:56:36Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865650 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Başlıq mətni !! Başlıq mətni |- | Məqsəd|| Nümunə || |- | Əsas texnologiya || Nümunə || |} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] rqc5cz11d4dvp02aidrnxnzbsuwj47p 7865651 7865650 2024-11-27T09:56:57Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865651 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Nümunə || |- | Əsas texnologiya || Nümunə || |} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] sw6y12d7ziwa5it319yujmyv9v4f104 7865652 7865651 2024-11-27T09:57:10Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865652 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || |- | Əsas texnologiya || Nümunə || |} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] le0whj3oxgxpl5mtv344azo7vvn09hh 7865653 7865652 2024-11-27T09:57:24Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865653 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || |} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] ciz3f6uzl3dgsju362s4okyqsfyb185 7865654 7865653 2024-11-27T09:57:39Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865654 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || |} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] mj8xs6hafm71a3kp3dfwbnqwos5q1ps 7865656 7865654 2024-11-27T09:59:20Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865656 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 4gon3caomsva75lgenvrqj7lbhci0lv 7865658 7865656 2024-11-27T10:00:50Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865658 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. === Reallıq === {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] de0ry9vtr66g5lbz6adjbop9yhv7dxi 7865659 7865658 2024-11-27T10:01:28Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865659 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] i7adnejue84xp43edj6dqf4c8otzuby 7865660 7865659 2024-11-27T10:01:58Z NurAy 150825 /* Reallıq */ 7865660 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 00dw7190u2rwvtoxvd6b5q9aq0781ua 7865661 7865660 2024-11-27T10:02:14Z NurAy 150825 /* Reallıq */ 7865661 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] jdncudx4kfvni6epa4ytx9c35bix4lo 7865662 7865661 2024-11-27T10:02:34Z NurAy 150825 /* Reallıq */ 7865662 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] donbw5mx954s2nh1wf5zqgalewxiohd 7865663 7865662 2024-11-27T10:02:58Z NurAy 150825 /* Reallıq */ 7865663 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] pc950xadsmukkgddfqb429pamh1ogk9 7865665 7865663 2024-11-27T10:03:18Z NurAy 150825 /* Reallıq */ 7865665 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9mf41uj6thpxci7fkxltjy0wbupxskd 7865667 7865665 2024-11-27T10:04:48Z NurAy 150825 7865667 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] f4suo1nzg1okwu681udyf5bgzgjuvoe 7865669 7865667 2024-11-27T10:05:16Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865669 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] dbnekiwnkpt8tojicwkzwvbp637hjoj 7865670 7865669 2024-11-27T10:05:37Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865670 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9kdnrdztuimv2io01h6bgyj5u156mlg 7865671 7865670 2024-11-27T10:05:56Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865671 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 5ariqxij5fo7am13q691mfstfqf8978 7865672 7865671 2024-11-27T10:06:08Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865672 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] e5v2pnb8fsxoflsxlmieahtpjgo1gyn 7865673 7865672 2024-11-27T10:08:17Z NurAy 150825 7865673 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] b3le6xbps82kyqvk9o3qqs8pxig0g1l 7865674 7865673 2024-11-27T10:09:27Z NurAy 150825 7865674 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 6z5aokqfj760myjrd3n01gu4sros7b8 7865675 7865674 2024-11-27T10:09:50Z NurAy 150825 7865675 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] h7wnl3inzucq1zrctpux9h5tbl6a79v 7865676 7865675 2024-11-27T10:10:35Z NurAy 150825 /* Tarixi */ 7865676 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] g5lg82fgz1vro8ntw4hi0hwwzspxk1b 7865678 7865676 2024-11-27T10:12:55Z NurAy 150825 7865678 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] dnc4cqudc2jntqvakjjkrlofm2m3q59 7865682 7865678 2024-11-27T10:14:04Z NurAy 150825 7865682 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] nj2g1p96148zpqpsqx0kzpnnu7kcdoo 7865692 7865682 2024-11-27T10:21:50Z NurAy 150825 7865692 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] pxnx7m9zxeukv12xc0x7v62z7qzqpts 7865694 7865692 2024-11-27T10:22:28Z NurAy 150825 /* İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) */ 7865694 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 3ekhhy02ox87i13cdzz38a5eztq1rd9 7865696 7865694 2024-11-27T10:23:03Z NurAy 150825 /* Tarixi */ 7865696 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] jvap6s45862mmdafpahn6nbr1l6s2bk 7865697 7865696 2024-11-27T10:23:49Z NurAy 150825 /* Tarixi */ 7865697 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] kqouadse8y9c0ob595k9tznstsbtrrr 7865707 7865697 2024-11-27T10:26:13Z NurAy 150825 /* AR-ın formalaşması (1980-1990) */ 7865707 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] gtqygh28utso47b1jn7gha6dt9rx7zb 7865725 7865707 2024-11-27T10:30:29Z NurAy 150825 /* AR-ın formalaşması (1980-1990) */ 7865725 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] myqkbc03qw8aqcu56ecqgija6bnbzt6 7865734 7865725 2024-11-27T10:34:10Z NurAy 150825 /* AR-ın formalaşması (1980-1990) */ 7865734 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] lh1qu63juxr9gajmk6y08uu23mxbui6 7865735 7865734 2024-11-27T10:36:06Z NurAy 150825 /* Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) */ 7865735 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] qkr2f6ykhezk2ucssfxj7681uguy8hq 7865740 7865735 2024-11-27T10:41:04Z NurAy 150825 7865740 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. Culi Martin tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Reallıq === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] gukvop8trer0fu4pxpmatmd869bae3r 7865825 7865740 2024-11-27T11:18:44Z NurAy 150825 7865825 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 1xqnwwqxu3gyfsddib0yu9p8dghyg7z 7865836 7865825 2024-11-27T11:23:49Z NurAy 150825 7865836 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] evl6mf92kc02bqs16pdq015nlenzpge 7865839 7865836 2024-11-27T11:24:18Z NurAy 150825 /* AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) */ 7865839 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] lg620ela1ojauuij53411kp9mfbfoni 7865840 7865839 2024-11-27T11:24:55Z NurAy 150825 /* AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) */ 7865840 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9jkgps2y9t4xg9cs8anunla2bo8ov7b 7865843 7865840 2024-11-27T11:25:24Z NurAy 150825 /* AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) */ 7865843 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] bn1xrkkykop01gmer24idbvu8z21elj 7865847 7865843 2024-11-27T11:26:03Z NurAy 150825 /* AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) */ 7865847 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 73vrtpf1cayam9z2bhuub0n1zu0eshz 7865852 7865847 2024-11-27T11:26:47Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865852 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 65lgzr7bb79xf5l99bze27yd4kzeft8 7865853 7865852 2024-11-27T11:27:14Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865853 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 81gypajv3lcfn229l1f1lx9f6jo89ct 7865854 7865853 2024-11-27T11:28:11Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865854 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] bqfbsf4af50l88xmgavt4n5x5f4f6as 7865856 7865854 2024-11-27T11:30:28Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865856 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, şəkillər, videolar, 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL (Amerika Futbolu Liqası) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] nmq7d92x0ou70etdartpqpbx2xruyej 7865862 7865856 2024-11-27T11:34:24Z NurAy 150825 7865862 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 0dih8y9bl0bcpzv3mi6ofv64hrhunsc 7865863 7865862 2024-11-27T11:35:27Z NurAy 150825 7865863 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir. Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] cxiaipjlvqiio49ufontlx4yfovp80i 7865864 7865863 2024-11-27T11:35:41Z NurAy 150825 7865864 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] f1k71v028ow1fs5wlypdnjxgsqe18so 7865865 7865864 2024-11-27T11:35:58Z NurAy 150825 7865865 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] jqokg6gcc77jjh848ixwhaldv3tqnkx 7865866 7865865 2024-11-27T11:36:15Z NurAy 150825 7865866 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir. Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9r28kevrqektazflvlvh0u2czwpyqnr 7865868 7865866 2024-11-27T11:36:35Z NurAy 150825 7865868 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir. Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] buzmaveugj6a5i73gbffdk4vmw5g8qw 7865870 7865868 2024-11-27T11:37:18Z NurAy 150825 7865870 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] ndup0tt43fuy2ureutbzjxvndi66qgv 7865871 7865870 2024-11-27T11:37:39Z NurAy 150825 7865871 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi. Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] i0lltzk4zkdard3px7ellmcoctosb4s 7865874 7865871 2024-11-27T11:38:24Z NurAy 150825 7865874 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi. Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 5a8al8t8ic3po1po03hscizawezqsx6 7865875 7865874 2024-11-27T11:39:09Z NurAy 150825 7865875 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi. === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9kbn9hwu2liug9eenvc77j75uu76xzk 7865878 7865875 2024-11-27T11:39:39Z NurAy 150825 /* AR-ın formalaşması (1980-1990) */ 7865878 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi. Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] oj8ngo9j63eg6065e85q8jzm9r3vyj9 7865880 7865878 2024-11-27T11:39:53Z NurAy 150825 /* Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) */ 7865880 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi. AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9jzotyuekxpkrqaf7rlx1jwwd1bk5l1 7865883 7865880 2024-11-27T11:40:21Z NurAy 150825 /* Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) */ 7865883 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir. === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] sa9skaanwh8qw5nm6edmhprwy7udhxd 7865886 7865883 2024-11-27T11:40:50Z NurAy 150825 /* Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) */ 7865886 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı. Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] e195wd6q6uiaa4fhufrv25zlb3z2p1b 7865887 7865886 2024-11-27T11:41:06Z NurAy 150825 /* AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) */ 7865887 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi. === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 6cfk4cqz7djhmxke3izhf4c1sl6ynqu 7865888 7865887 2024-11-27T11:41:23Z NurAy 150825 /* AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) */ 7865888 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi. Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] mreqkonfdfp69ry40luf6o1yp0kzt8b 7865889 7865888 2024-11-27T11:41:45Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865889 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər. Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 9qd6x7fva3taq9r1ktqwi441ua0w9wb 7865892 7865889 2024-11-27T11:42:00Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865892 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu. == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] b3j3kz9owom7jdemkecpt01uzzkwu9r 7865893 7865892 2024-11-27T11:42:15Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865893 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] fct4ab75rlfdvusw30gvujmimp6ut9e 7865894 7865893 2024-11-27T11:42:41Z NurAy 150825 /* Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) */ 7865894 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir. AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] gu10bu6otdgdcyzgvbzo60lte8hiwvd 7865895 7865894 2024-11-27T11:43:02Z NurAy 150825 /* Xüsusiyyətləri */ 7865895 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''[[IBM Technical Disclosure Bulletin]]'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] n2qy78ycre7istod9y1cqbshblx1abe 7865896 7865895 2024-11-27T11:43:19Z NurAy 150825 /* Xüsusiyyətləri */ 7865896 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''[[IBM Technical Disclosure Bulletin]]'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir. == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 03imilg0eilo9ijcvzguse1mb0ee42p 7865897 7865896 2024-11-27T11:43:38Z NurAy 150825 /* Xüsusiyyətləri */ 7865897 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır, lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] tpz53ue7hcw2jw08e9g0g6pncj4c0zt 7865898 7865897 2024-11-27T11:43:59Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865898 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var. {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 2zjhuc0nvzs7p8n6rzu9jamrvmdhz84 7865899 7865898 2024-11-27T11:44:12Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865899 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir. Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] ng5o9elpgnmtsrkdiebo1gznbht9bdn 7865901 7865899 2024-11-27T11:44:31Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865901 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz. VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 8bpbrhe984d6q9b0dconl60zijz8d18 7865902 7865901 2024-11-27T11:44:46Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865902 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz. Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 5pxrazx0k89qza32b98h7ebfm34aoip 7865904 7865902 2024-11-27T11:45:38Z NurAy 150825 /* Virtual reallıqla müqayisə */ 7865904 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir. Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 5sv0g22z0005gddtft3e9mgrd93jz54 7865906 7865904 2024-11-27T11:45:52Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865906 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır. VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] sle1wn2d2pasfodr1f2xv7jsj10av1r 7865907 7865906 2024-11-27T11:46:10Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865907 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir. Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] s5b4la5ttm2xak4y0j84y0e8fyao2fb 7865908 7865907 2024-11-27T11:46:24Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865908 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] q9g5xmbnbmgzx38eflu1hdezo08q0y4 7865910 7865908 2024-11-27T11:46:39Z NurAy 150825 /* İstifadəçi təcrübəsi */ 7865910 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir. AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] rr4ra5k7mpufue9ysok8hh6pxny841j 7865912 7865910 2024-11-27T11:47:34Z NurAy 150825 7865912 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır. Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] sds5w3j3ue5uoyi2ypkunqh6vu8fkox 7865914 7865912 2024-11-27T11:47:58Z NurAy 150825 7865914 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır.<ref>Microsoft Channel, YouTube [https://www.youtube.com/watch?v=aThCr0PsyuA], 23 January 2015.</ref> Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi. İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] hqjiv2bdsiatwi9347lelpx2zn7sqqq 7865930 7865914 2024-11-27T11:55:28Z NurAy 150825 /* Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) */ 7865930 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır.<ref>Microsoft Channel, YouTube [https://www.youtube.com/watch?v=aThCr0PsyuA], 23 January 2015.</ref> Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi.<ref>{{cite web |last1=Bell |first1=Karissa |title=How to get the most out of the new Snapchat update |url=https://mashable.com/archive/snapchat-update-how-to |website=Mashable |date=15 September 2015}}</ref> İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] cjg29o3ph0ixitbb7s6dc0qh2vn7dgz 7865935 7865930 2024-11-27T11:56:41Z NurAy 150825 /* İstinadlar */ 7865935 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır.<ref>Microsoft Channel, YouTube [https://www.youtube.com/watch?v=aThCr0PsyuA], 23 January 2015.</ref> Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi.<ref>{{cite web |last1=Bell |first1=Karissa |title=How to get the most out of the new Snapchat update |url=https://mashable.com/archive/snapchat-update-how-to |website=Mashable |date=15 September 2015}}</ref> İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] f0h61kjgzjfneaote1n9le9u5rzl1lz 7865937 7865935 2024-11-27T11:57:06Z NurAy 150825 /* Mənbə */ 7865937 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır.<ref>Microsoft Channel, YouTube [https://www.youtube.com/watch?v=aThCr0PsyuA], 23 January 2015.</ref> Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi.<ref>{{cite web |last1=Bell |first1=Karissa |title=How to get the most out of the new Snapchat update |url=https://mashable.com/archive/snapchat-update-how-to |website=Mashable |date=15 September 2015}}</ref> İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{ cite journal | title = Property Rights in Augmented Reality | first = Declan T | last = Conroy | journal = [[Michigan Telecommunications and Technology Law Review]] | volume = 24 | issue = 1 | date = 2017 | url = https://repository.law.umich.edu/mttlr/vol24/iss1/2 }} * {{ cite journal | title = When the Virtual and Real Worlds Collide: Beginning to Address the Clash Between Real Property Rights and Augmented Reality Location-Based Technologies Through a Federal Do-Not-Locate Registry | first = William | last = McClure | journal = [[Iowa Law Review]] | volume = 103 | number = 1 | date = 1 November 2017 | ssrn = 3906369 }} * {{ cite journal | title = Augmenting Property Law: Applying the Right to Exclude in the Augmented Reality Universe | first = Samuel | last = Mallick | journal = Vanderbilt Journal of Entertainment and Technology Law | volume = 19 | issue = 4 | date = 2020 | url = https://scholarship.law.vanderbilt.edu/jetlaw/vol19/iss4/6/ }} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] otqyypc1hkj6vj0civota4w68khhzs0 7865939 7865937 2024-11-27T11:57:29Z NurAy 150825 /* Mənbə */ 7865939 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır.<ref>Microsoft Channel, YouTube [https://www.youtube.com/watch?v=aThCr0PsyuA], 23 January 2015.</ref> Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi.<ref>{{cite web |last1=Bell |first1=Karissa |title=How to get the most out of the new Snapchat update |url=https://mashable.com/archive/snapchat-update-how-to |website=Mashable |date=15 September 2015}}</ref> İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{ cite journal | title = Property Rights in Augmented Reality | first = Declan T | last = Conroy | journal = Michigan Telecommunications and Technology Law Review | volume = 24 | issue = 1 | date = 2017 | url = https://repository.law.umich.edu/mttlr/vol24/iss1/2 }} * {{ cite journal | title = When the Virtual and Real Worlds Collide: Beginning to Address the Clash Between Real Property Rights and Augmented Reality Location-Based Technologies Through a Federal Do-Not-Locate Registry | first = William | last = McClure | journal = Iowa Law Review | volume = 103 | number = 1 | date = 1 November 2017 | ssrn = 3906369 }} * {{ cite journal | title = Augmenting Property Law: Applying the Right to Exclude in the Augmented Reality Universe | first = Samuel | last = Mallick | journal = Vanderbilt Journal of Entertainment and Technology Law | volume = 19 | issue = 4 | date = 2020 | url = https://scholarship.law.vanderbilt.edu/jetlaw/vol19/iss4/6/ }} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] tpr4qg6vwgiobo740fmc4rzuprl3fi6 7865943 7865939 2024-11-27T11:58:38Z NurAy 150825 /* Mənbə */ 7865943 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır.<ref>Microsoft Channel, YouTube [https://www.youtube.com/watch?v=aThCr0PsyuA], 23 January 2015.</ref> Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi.<ref>{{cite web |last1=Bell |first1=Karissa |title=How to get the most out of the new Snapchat update |url=https://mashable.com/archive/snapchat-update-how-to |website=Mashable |date=15 September 2015}}</ref> İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{ cite journal | title = Property Rights in Augmented Reality | first = Declan T | last = Conroy | journal = Michigan Telecommunications and Technology Law Review | volume = 24 | issue = 1 | date = 2017 | url = https://repository.law.umich.edu/mttlr/vol24/iss1/2 }} * {{ cite journal | title = When the Virtual and Real Worlds Collide: Beginning to Address the Clash Between Real Property Rights and Augmented Reality Location-Based Technologies Through a Federal Do-Not-Locate Registry | first = William | last = McClure | journal = Iowa Law Review | volume = 103 | number = 1 | date = 1 November 2017 | ssrn = 3906369 }} * {{ cite journal | title = Augmenting Property Law: Applying the Right to Exclude in the Augmented Reality Universe | first = Samuel | last = Mallick | journal = Vanderbilt Journal of Entertainment and Technology Law | volume = 19 | issue = 4 | date = 2020 | url = https://scholarship.law.vanderbilt.edu/jetlaw/vol19/iss4/6/ }} == Xarici keçidlər == {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] 6h8dqtibqxz2m458gope0fsfv1tfbh5 7865944 7865943 2024-11-27T11:58:51Z NurAy 150825 /* Xarici keçidlər */ 7865944 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Virtual-Fixtures-USAF-AR.jpg|thumb|Virtual qurğular — ilk artırılmış reallıq sistemi, [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]], [[Rayt-Patterson aviabazası]] (1992)]] '''Artırılmış reallıq''' və ya qısaca ''AR'' ({{dil-en|Augmented reality, AR}}) — fiziki dünyaya rəqəmsal elementlərin (məlumatlar, şəkillər, animasiyalar və s.) real zamanlı inteqrasiyasını təmin edən texnologiyadır. <ref>{{cite journal | last1=Cipresso | first1=Pietro | last2=Giglioli | first2=Irene Alice Chicchi | last3=Raya | first3=iz | last4=Riva | first4=Giuseppe | title=The Past, Present, and Future of Virtual and Augmented Reality Research: A Network and Cluster Analysis of the Literature | journal=Frontiers in Psychology | volume=9 | date=2011-12-07 | pmid=30459681 | doi=10.3389/fpsyg.2018.02086 | page=2086| pmc=6232426 | doi-access=free }}</ref> Yəni, artırlmış reallıq, fiziki dünyaya virtual elementlərin (məsələn, [[Şəkil|şəkillər]], [[Video|videolar]], 3D obyektlər) inteqrasiya edilməsi ilə yaranan bir təcrübə yaradır. <ref name="B. Rosenberg 1992">{{cite web |last1=Rosenberg |first1=Louis B. |title=The Use of Virtual Fixtures as Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments. |date=1992 |url=https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190710211431/https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA292450 |url-status=live |archive-date=10 July 2019 }}</ref>AR, istifadəçinin gördüyü mühitə məlumat əlavə edərək, daha zəngin və interaktiv bir təcrübə təqdim edir.<ref>{{cite journal |last1=Wu |first1=Hsin-Kai |last2=Lee |first2=Silvia Wen-Yu |last3=Chang |first3=Hsin-Yi |last4=Liang |first4=Jyh-Chong |title=Current status, opportunities and challenges of augmented reality in education... |journal=Computers & Education |date=March 2013 |volume=62 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.compedu.2012.10.024 |s2cid=15218665 }}</ref> Artırılmış reallıq ən çox smartfonlar, planşetlər və xüsusi AR eynəkləri ilə təcrübə edilir.<ref>{{Cite patent|country=|number=7732694|title=United States Patent: 7732694 - Portable music player with synchronized transmissive visual overlays|status=|pubdate=9 Aug 2006|gdate=8 June 2010|invent1=|inventor1-first=|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&Sect2=HITOFF&p=1&u=/netahtml/PTO/search-adv.htm&r=1&f=G&l=50&d=PALL&S1=07732694&OS=PN/07732694&RS=PN/07732694}}</ref><ref>{{Cite web|last=Slawski|first=Bill|date=2011-09-04|title=Google Picks Up Hardware and Media Patents from Outland Research|url=https://www.seobythesea.com/2011/09/google-picks-up-hardware-and-media-patents-from-outland-research/|website=SEO by the Sea ⚓|language=en-US}}</ref>AR tətbiqləri oyunlar (məsələn, [[Pokemon Go|Pokémon GO]]), təhsil, səhiyyə, turizm, alış-veriş və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.<ref>{{Cite journal |last1=Milgram |first1=Paul |last2=Takemura |first2=Haruo |last3=Utsumi |first3=Akira |last4=Kishino |first4=Fumio |date=1995-12-21 |title=Augmented reality: a class of displays on the reality-virtuality continuum |url=https://www.spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/2351/0000/Augmented-reality--a-class-of-displays-on-the-reality/10.1117/12.197321.full |journal=Telemanipulator and Telepresence Technologies |publisher=SPIE |volume=2351 |pages=282–292 |doi=10.1117/12.197321|bibcode=1995SPIE.2351..282M }}</ref> == Tarixi == Artırılmış reallığın (AR) tarixi uzun bir təkamül prosesindən keçmişdir və müxtəlif texnologiyaların inkişafı ilə formalaşmışdır. Bu texnologiyanın əsası XX əsrdə qoyulmuş və zamanla daha da təkmilləşdirilmişdir.<ref>Steuer,{{Cite web |url=https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |title=Defining virtual reality: Dimensions Determining Telepresence |access-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220717120913/https://filtermaker.fr/en/augmented-reality/ |archive-date=17 July 2022 |url-status=dead |df=dmy-all }}, Department of Communication, Stanford University. 15 October 1993.</ref><ref>[http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html Introducing Virtual Environments] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421000159/http://archive.ncsa.illinois.edu/Cyberia/VETopLevels/VR.Overview.html |date=21 April 2016 }} National Center for Supercomputing Applications, University of Illinois.</ref>Artırılmış reallıq texnologiyası 1960-cı illərdə başlayan bir elmi araşdırma ideyasından, bu gün geniş istifadə olunan müasir və çox yönlü bir texnologiyaya çevrilmişdir<ref>{{Citation|last=|first=|title=Augmented Reality: Reflections at Thirty Years|url=https://link.springer.com/10.1007/978-3-030-89906-6_1|work=Proceedings of the Future Technologies Conference (FTC) 2021, Volume 1|series=Lecture Notes in Networks and Systems|year=2022|volume=358|pages=1–11|editor-last=Arai|editor-first=Kohei|place=Cham|publisher=Springer International Publishing|language=en|doi=10.1007/978-3-030-89906-6_1|isbn=978-3-030-89905-9|s2cid=239881216|access-date=}}</ref>. === İlkin fikirlər və texnologiyanın təməli (1960-1980) === [[Ayven Sazerlend]] ({{dil-en|Ivan Sutherland}}) ilk AR oxşar cihazını icad etmişdir.<ref>{{cite book |doi=10.1109/VRAIS.1993.380795 |chapter=Virtual fixtures: Perceptual tools for telerobotic manipulation |title=Proceedings of IEEE virtual reality Annual International Symposium |pages=76–82 |year=1993 |last1=Rosenberg |first1=L.B. |s2cid=9856738 |isbn=0-7803-1363-1 }}</ref><ref name="Dupzyk 2016">{{Cite news|url=http://www.popularmechanics.com/technology/a22384/hololens-ar-breakthrough-awards/|title=I Saw the Future Through Microsoft's Hololens|last=Dupzyk|first=Kevin|work=Popular Mechanics|date = 6 September 2016}}</ref>Bu cihaz ''"Sword of Damocles"'' (Damokl qılıncı) adlanırdı və kompüterdə yaradılan qrafik elementləri real mühitə inteqrasiya edirdi. O, başa taxılan displey ({{dil-en|Head-Mounted Display — HMD}}) vasitəsilə işləyirdi və artırılmış reallıq konsepsiyasının ilk nümunələrindən biri sayılır.<ref>Microsoft Channel, YouTube [https://www.youtube.com/watch?v=aThCr0PsyuA], 23 January 2015.</ref> Mütəxəssis [[Mayron Kruqer]], "Videoplace" adlanan virtual interaktiv bir sistem təqdim etdi.<ref>{{Cite journal|last1=Moro|first1=Christian|last2=Birt|first2=James|last3=Stromberga|first3=Zane|last4=Phelps|first4=Charlotte|last5=Clark|first5=Justin|last6=Glasziou|first6=Paul|last7=Scott|first7=Anna Mae|date=2021|title=Virtual and Augmented Reality Enhancements to Medical and Science Student Physiology and Anatomy Test Performance: A Systematic Review and Meta-Analysis|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ase.2049|journal=Anatomical Sciences Education|language=en|volume=14|issue=3|pages=368–376|doi=10.1002/ase.2049|pmid=33378557|s2cid=229929326|issn=1935-9772}}</ref><ref>{{Cite web | url=https://www.edsurge.com/news/2015-11-02-how-to-transform-your-classroom-with-augmented-reality | title=How to Transform Your Classroom with Augmented Reality - EdSurge News| date=2 November 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|title=Why We Need More Tech in History Education|last=Crabben|first=Jan van der|date=16 October 2018|website=ancient.eu|access-date=2018-10-23|archive-date=23 October 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181023195947/https://medium.com/ancient-eu/why-we-need-more-tech-in-history-education-805fa10a7251|url-status=dead}}</ref>Bu sistem istifadəçinin real hərəkətlərini virtual mühitlə əlaqələndirirdi. Hərçənd tam AR deyildi, amma konseptual olaraq bu texnologiyaya yaxın idi. === AR-ın formalaşması (1980-1990) === [[Stiv Menn]], başa taxılan rəqəmsal displeyi ({{dil-en|eyeglass display}}) yaratmışdır. Bu cihaz real dünyanı izləyir və əlavə rəqəmsal məlumatlarla zənginləşdirirdi.<ref>{{Cite journal |url=https://doi.org/10.1007/s11831-022-09831-7/ |title=Augmented Reality: A Comprehensive Review|last1=Dargan|first1=Shaveta|last2=Bansal|first2=Shally|last3=Mittal|first3=Ajay|last4=Kumar|first4=Krishan|date=2023 | journal=Archives of Computational Methods in Engineering |volume=30 |issue=2 |pages=1057–1080 |doi=10.1007/s11831-022-09831-7 |access-date=27 February 2024}}</ref> Information about the environment and its objects is overlaid on the real world. This information can be virtual. Augmented Reality is any experience which is artificial and which adds to the already existing reality.<ref>{{Cite journal |url=https://codegres.com/augmented-reality/ |title=What is Augmented Reality |last=Hegde |first=Naveen |date=19 March 2023 | journal=Codegres |access-date=19 March 2023}}</ref><ref>{{Cite magazine |url=https://www.wired.com/2009/08/augmented-reality/ |title=If You're Not Seeing Data, You're Not Seeing |last=Chen |first=Brian |date=25 August 2009 |magazine=Wired |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.macmillandictionary.com/buzzword/entries/augmented-reality.html |title=Augmented Reality |last=Maxwell |first=Kerry |website=macmillandictionary.com |access-date=18 June 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.augmentedrealityon.com/ |title=Augmented Reality (AR) |website=augmentedrealityon.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20120405071414/http://www.augmentedrealityon.com/ |archive-date=5 April 2012 |url-status=dead |access-date=18 June 2019}}</ref><ref name="Azuma_survey">{{cite journal |last=Azuma |first=Ronald |author-link=Ronald Azuma |date=August 1997 |title=A Survey of Augmented Reality |url=http://www.cs.unc.edu/~azuma/ARpresence.pdf |access-date=2 June 2021 |journal=Presence: Teleoperators and Virtual Environments |publisher=MIT Press |volume=6 |issue=4 |pages=355–385 |doi=10.1162/pres.1997.6.4.355|s2cid=469744 }}</ref>Bu, AR cihazlarının ilkin nümunələrindən biri sayılır. Tom Kodell, ''"Artırılmış Reallıq"'' terminini ilk dəfə ortaya atmışdır. O, bu texnologiyanı aviasiyada işçilərə yardım etmək üçün rəqəmsal təlimatlar təqdim etmək məqsədilə istifadə etmişdi.<ref>{{Cite web|url=http://wearcam.org/PhenomenalAugmentedReality.pdf|title=Phenomenal Augmented Reality, IEEE Consumer Electronics, Volume 4, No. 4, October 2015, cover+pp92-97}}</ref><ref>Time-frequency perspectives, with applications, in Advances in Machine Vision, Strategies and Applications, World Scientific Series in Computer Science: Volume 32, C Archibald and Emil Petriu, Cover + pp&nbsp;99–128, 1992.</ref><ref>{{Cite book|last1=Mann|first1=Steve|last2=Feiner|first2=Steve|last3=Harner|first3=Soren|last4=Ali|first4=Mir Adnan|last5=Janzen|first5=Ryan|last6=Hansen|first6=Jayse|last7=Baldassi|first7=Stefano|s2cid=12247969|date=15 January 2015|publisher=ACM|pages=497–500|doi=10.1145/2677199.2683590|isbn=9781450333054|chapter=Wearable Computing, 3D Aug* Reality, Photographic/Videographic Gesture Sensing, and Veillance|title=Proceedings of the Ninth International Conference on Tangible, Embedded, and Embodied Interaction - TEI '14}}</ref> === Tədqiqat və inkişaf dövrü (1990-2000) === [[Lui Rozenberq]] [[ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri]] üçün "''Virtual Fixtures''" adlı AR sistemini inkişaf etdirdi.<ref>{{Cite journal|last1=Carmigniani|first1=Julie|last2=Furht|first2=Borko|last3=Anisetti|first3=Marco|last4=Ceravolo|first4=Paolo|last5=Damiani|first5=Ernesto|last6=Ivkovic|first6=Misa|s2cid=4325516|date=1 January 2011|title=Augmented reality technologies, systems and applications|journal=Multimedia Tools and Applications|language=en|volume=51|issue=1|pages=341–377|doi=10.1007/s11042-010-0660-6|issn=1573-7721}}</ref>Bu sistem fiziki və virtual mühitləri birləşdirərək iş proseslərini optimallaşdırmaq üçün istifadə edilirdi.<ref>{{cite web |last1=Bell |first1=Karissa |title=How to get the most out of the new Snapchat update |url=https://mashable.com/archive/snapchat-update-how-to |website=Mashable |date=15 September 2015}}</ref> İlk dəfə teatrda artırılmış reallıq tətbiq olunmuşdur. [[Culi Martin]] tərəfindən hazırlanan "Dancing in Cyberspace" adlı şouda virtual obyektlər real səhnəyə proyeksiya edilmişdi.<ref>{{Cite book|title=Virtual, Augmented Reality and Serious Games for Healthcare 1|last1=Ma|first1=Minhua|last2=C. Jain|first2=Lakhmi|last3=Anderson|first3=Paul|publisher=Springer Publishing|year=2014|isbn=978-3-642-54816-1|pages=120}}</ref>AR idman yayımlarına daxil edildi. NFL ([[Amerika Futbolu Liqası]]) oyunlarında ekranda rəqəmsal "sarı xətt" göstərilməyə başlandı, bu da AR-ın real vaxt tətbiq nümunəsidir.<ref>{{Cite web|url=https://www.pcmag.com/news/augment-is-bringing-the-ar-revolution-to-business|title=Augment Is Bringing the AR Revolution to Business|last1=Marvin|first1=Rob|date=16 August 2016|website=PC Mag|language=en|access-date=2021-02-23}}</ref> === AR texnologiyasının genişlənməsi (2000-2010) === [[Hirokazu Kato]] tərəfindən ''"ARToolKit"'' adlı AR tərtibat dəsti yaradıldı.<ref>{{Cite web|url=https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|title=Retail is getting reimagined with augmented reality|last=Stamp|first=Jimmy|date=30 August 2019|website=The Architect's Newspaper|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20191115233539/https://archpaper.com/2019/08/retail-is-getting-reimagined-with-augmented-reality/|archive-date=15 November 2019}}</ref>Bu, tərtibatçılara AR tətbiqlər hazırlamaq üçün asan bir platforma təqdim etdi. İlk AR əsaslı mobil tətbiqlər ortaya çıxdı. "[[Wikitude]]" adlı bir tətbiq, smartfon istifadəçilərinə real dünya üzərində yerləşdirilmiş məlumatları göstərirdi. [[Esquire]] jurnalı ilk AR əsaslı interaktiv qapağı təqdim etdi. Bu, çap medianın artırılmış reallıqdan istifadə etməsinin başlanğıcı idi.<ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/news/the-future-is-virtual-why-ar-and-vr-will-live-in-the-cloud|title=The future is virtual - why AR and VR will live in the cloud|last=Mahmood 2019-04-12T11:30:27Z|first=Ajmal|website=TechRadar|date=12 April 2019|language=en|access-date=2019-12-12}}</ref> === Müasir AR dövrü (2010-dan günümüzə) === 2012-ci ildə "[[Google Glass]]" təqdim edilmişdir<ref>{{cite news|last=Mann |first=Steve |url=https://techland.time.com/2012/11/02/eye-am-a-camera-surveillance-and-sousveillance-in-the-glassage/ |title=Eye Am a Camera: Surveillance and Sousveillance in the Glassage |publisher= Time |date=2 November 2012 |access-date=14 October 2013}}</ref>. Bu, artırılmış reallıq eynəklərinin ilk məşhur nümunələrindən birinə çevrildi.<ref>{{Cite web|url=https://www.vrfocus.com/2018/02/mural-artists-use-augmented-reality-to-highlight-effects-of-climate-change/|title=Mural Artists Use Augmented Reality To Highlight Effects Of Climate Change|last=Aubrey|first=Dave|website=VRFocus|language=en-US|access-date=2019-12-12}}</ref>Google Glass, real dünya haqqında rəqəmsal məlumatları təqdim edərək geniş ictimaiyyət arasında AR-ı populyarlaşdırdı. 2016-cı ildə [[Pokemon Go|Pokémon GO]] oyunu ilə AR kütləvi populyarlıq qazandı. Bu oyun, istifadəçilərə real mühitdə rəqəmsal obyektlər (Pokémonlar) ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verdi. "[[Apple]]" və "[[Google]]", mobil cihazlar üçün ARKit və ARCore texnologiyalarını təqdim etdilər.<ref>Johnson, Joel. [https://web.archive.org/web/20130522153011/http://moteandbeam.net/the-master-key-l-frank-baum-envisions-ar-glasses-in-1901 "The Master Key": L. Frank Baum envisions augmented reality glasses in 1901] ''Mote & Beam'' 10 September 2012.</ref>Bu platformalar vasitəsilə AR tətbiqlər hazırlamaq daha da asanlaşdı. 2020-ci ildə AR texnologiyası [[təhsil]], [[səhiyyə]], [[e-ticarət]], oyun, sənaye və turizm kimi müxtəlif sahələrdə geniş tətbiq tapmağa başlamışdır. "[[Microsoft HoloLens]]", "[[Magic Leap]]" kimi avadanlıqlar və "[[Facebook]]"un (indiki Meta) metaverse layihələri bu sahədə böyük addımlar oldu.<ref>{{cite book |doi=10.1145/1476589.1476686 |chapter=A head-mounted three dimensional display |title=Proceedings of the December 9-11, 1968, fall joint computer conference, part I on - AFIPS '68 (Fall, part I) |pages=757 |year=1968 |last1=Sutherland |first1=Ivan E. |s2cid=4561103 }}</ref> == Xüsusiyyətləri == AR, real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən məlumatların real vaxtda göstərilməsini təmin edir.<ref>{{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191106031325/https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |archive-date=6 November 2019 |df=dmy }} (context & abstract only) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref><ref> {{cite web|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000040923 |title=Absolute Display Window Mouse/Mice |access-date=19 October 2020 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019143932/https://priorart.ip.com/first-page/IPCOM000040923D |archive-date=19 October 2020 |df=dmy }} (image of anonymous printed article) ''IBM Technical Disclosure Bulletin'' 1 March 1987</ref>AR cihazları, mühitin strukturunu və obyekti tanımaq üçün sensorlar və kameralar istifadə edir. İstifadəçi, artırılmış obyektlərlə qarşılıqlı əlaqə quraraq təcrübəni fərdiləşdirə bilər<ref>{{cite journal |title=A computer-driven astronomical telescope guidance and control system with superimposed star field and celestial coordinate graphics display |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=83 |pages=32 |bibcode=1989JRASC..83...32G |last1=George |first1=Douglas B. |last2=Morris |first2=L. Robert |year=1989 }}</ref>. Bundan əlavə, AR, insanlara yeni məlumatları daha effektiv şəkildə təqdim etməyə və onların reallıqla əlaqələrini yeni bir şəkildə qurmağa imkan verir.<ref>{{cite journal |last1=Lee |first1=Kangdon |s2cid=40826055 |title=Augmented Reality in Education and Training |journal=TechTrends |date=7 February 2012 |volume=56 |issue=2 |pages=13–21 |doi=10.1007/s11528-012-0559-3 }}</ref> == Virtual reallıqla müqayisə == Virtual reallıqda (VR) istifadəçinin qavrayışı tamamilə kompüter tərəfindən yaradılır, artırılmış reallıqda (AR) isə qismən yaradılır və qismən real dünyadan əldə edilir. Artırılmış reallıq (AR) və virtual reallıq (VR) hər ikisi rəqəmsal texnologiyalardır,<ref>Louis B. Rosenberg. "The Use of [[Virtual fixture|Virtual Fixtures]] As Perceptual Overlays to Enhance Operator Performance in Remote Environments." Technical Report AL-TR-0089, USAF Armstrong Laboratory (AFRL), Wright-Patterson AFB OH, 1992.</ref>lakin fərqli məqsədlərə xidmət edir və istifadə təcrübələrində əhəmiyyətli fərqlər var.<ref>Eric R. Fossum (1993), "Active Pixel Sensors: Are CCD's Dinosaurs?" Proc. SPIE Vol. 1900, p. 2–14, ''Charge-Coupled Devices and Solid State Optical Sensors III'', Morley M. Blouke; Ed.</ref> {| class="wikitable" |+ Müqasiyəsi |- ! Xüsusiyyət !! Artırılmış Reallıq (AR) !! Virtual Reallıq (VR) |- | Məqsəd|| Real dünyanı rəqəmsal elementlərlə zənginləşdirmək || Tamamilə rəqəmsal, simulyasiya edilmiş bir dünya yaratmaq |- | Əsas texnologiya || Rəqəmsal obyektlər real mühitə əlavə olunur || Fiziki dünyanı tamamilə əvəz edən rəqəmsallıq |} === Real dünya ilə əlaqə === AR, istifadəçinin real dünyası ilə birləşən rəqəmsal məlumatları təqdim edir.<ref>{{cite book |last1=Schmalstieg |first1=Dieter |last2=Hollerer |first2=Tobias |title=Augmented Reality: Principles and Practice |date=2016 |publisher=[[Addison-Wesley Professional]] |isbn=978-0-13-315320-0 |pages=209–10 |url=https://books.google.com/books?id=qPU2DAAAQBAJ&pg=PT209}}</ref>Yəni, AR tətbiqləri fiziki mühitə rəqəmsal obyektlər və məlumatlar əlavə edir, amma istifadəçi həmişə real dünya ilə əlaqə saxlayır. Məsələn, bir AR oyunu oynayarkən, real bir küçədə rəqəmsal obyektlər görünə bilər, amma ətrafınızda nə baş verdiyini hələ də görürsünüz.<ref>{{cite journal |last1=Wellner |first1=Pierre |last2=Mackay |first2=Wendy |last3=Gold |first3=Rich |s2cid=21169183 |title=Back to the real world |journal=Communications of the ACM |date=1 July 1993 |volume=36 |issue=7 |pages=24–27 |doi=10.1145/159544.159555 |doi-access=free }}</ref> VR, istifadəçini tamamilə virtual bir dünyaya immersiya edərək, real dünyadan ayrılır. VR istifadəçi tamamilə rəqəmsal mühitdə olur və ətrafdakı real dünya ilə heç bir əlaqə qurulmaz.<ref>Barrilleaux, Jon. [[:File:Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training.pdf|Experiences and Observations in Applying Augmented Reality to Live Training]].</ref>Bu, VR gözlükləri və digər avadanlıqlarla həyata keçirilir və istifadəçi virtual təcrübəyə tam daxil olur. === İstifadəçi təcrübəsi === AR-də istifadəçi həm fiziki, həm də virtual mühiti birləşdirir. Real dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurarkən, ona əlavə rəqəmsal məlumatlar (3D obyektlər, animasiyalar və s.) təqdim edilir.<ref>{{Cite web|title=US Patent for Projection of images of computer models in three dimensional space Patent (Patent # 5,687,305 issued November 11, 1997) - Justia Patents Search|url=https://patents.justia.com/patent/5687305|access-date=2021-10-17|website=patents.justia.com}}</ref>Məsələn, AR ilə bir paltarın virtual olaraq üzərinizdə necə göründüyünü görə bilərsiniz, amma ətrafınızdakı hər şey hələ də normal qalır.<ref>{{Cite web|url=https://www.nrl.navy.mil/itd/imda/research/5581/augmented-reality/|title=Information Technology|website=www.nrl.navy.mil}}</ref> VR-də istifadəçi bütün təcrübəsini tamamilə virtual bir dünyada keçirir.<ref>AviationNow.com Staff, "X-38 Test Features Use of Hybrid Synthetic Vision" AviationNow.com, 11 December 2001</ref>Bu, məsələn, virtual bir oyunda, real dünyadan tam ayrılaraq, 3D bir mühitdə hərəkət etməyə imkan verir. Burada heç bir real dünya təsiri yoxdur.<ref>{{cite book |doi=10.1109/ISAR.2000.880918 |chapter=A wearable augmented reality testbed for navigation and control, built solely with commercial-off-the-shelf (COTS) hardware |title=Proceedings IEEE and ACM International Symposium on Augmented Reality (ISAR 2000) |pages=12–19 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=18892611 |isbn=0-7695-0846-4 }}</ref><ref>{{cite book |doi=10.1109/ISWC.2000.888495 |chapter=Two wearable testbeds for augmented reality: ItWARNS and WIMMIS |title=Digest of Papers. Fourth International Symposium on Wearable Computers |pages=189–190 |year=2000 |last1=Behringer |first1=R. |last2=Tam |first2=C. |last3=McGee |first3=J. |last4=Sundareswaran |first4=S. |last5=Vassiliou |first5=M. |s2cid=13459308 |isbn=0-7695-0795-6 }}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} == Mənbə == * {{ cite journal | title = Property Rights in Augmented Reality | first = Declan T | last = Conroy | journal = Michigan Telecommunications and Technology Law Review | volume = 24 | issue = 1 | date = 2017 | url = https://repository.law.umich.edu/mttlr/vol24/iss1/2 }} * {{ cite journal | title = When the Virtual and Real Worlds Collide: Beginning to Address the Clash Between Real Property Rights and Augmented Reality Location-Based Technologies Through a Federal Do-Not-Locate Registry | first = William | last = McClure | journal = Iowa Law Review | volume = 103 | number = 1 | date = 1 November 2017 | ssrn = 3906369 }} * {{ cite journal | title = Augmenting Property Law: Applying the Right to Exclude in the Augmented Reality Universe | first = Samuel | last = Mallick | journal = Vanderbilt Journal of Entertainment and Technology Law | volume = 19 | issue = 4 | date = 2020 | url = https://scholarship.law.vanderbilt.edu/jetlaw/vol19/iss4/6/ }} == Xarici keçidlər == * {{Commons category-inline}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Artırılmış reallıq]] [[Kateqoriya:Qavrayış]] tke2nbaqx7ajeq4an0vca3n6xwcoa3r 0 881954 7864790 2024-11-26T14:13:05Z NarminSafarova94 294291 Səhifə "{{İş gedir}} '''Servikal serklaj''' (uşaqlıq boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/1465..." məzmunu ilə yaradıldı 7864790 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Servikal serklaj''' (uşaqlıq boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD008991.pub3/full/ru|title=Наложение швов на шейку матки (цервикальный серкляж) для предотвращения преждевременных родов при одноплодной беременности|lang=en|author=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|website=cochrane library|date=2017-06-06}}</ref> riskinin qarşısını almaq və hamiləlik zamanı uşaqlıq boynunu gücləndirmək üçün istifadə olunur. Tək plodlu hamiləliklərdə (uşaqlıq boynu zəif olduqda və ya erkən qısalması baş verdikdə) uşaqlıq boynunun tikilməsi embrionunun aşağı düşməsinə mane olur və erkən doğuş riskini azaldır.<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx|автор=Vincenzo Berghella, Timothy J. Rafael, Jeff M. Szychowski, Orion A. Rust, John Owen|заглавие=Cerclage for Short Cervix on Ultrasonography in Women With Singleton Gestations and Previous Preterm Birth: A Meta-Analysis|год=2011-03|язык=en-US|издание=Obstetrics & Gynecology|том=117|выпуск=3|страницы=663|issn=0029-7844|doi=10.1097/AOG.0b013e31820ca847|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010958/https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx}}</ref> Bu proseduru riskli hamiləliklərdə tətbiq edirlər.<ref name=":0" /> Prosedur zamanı hamiləliyin erkən mərhələlərində (əsasən 12-14 həftələr arasında) uşaqlıq boynuna və ətrafına tikiş qoyulur. Hamiləliyin sonuna yaxın həmin tikişlər sökülür. Prosedur lokal anesteziya altında, adətən spinal anesteziya (epidural) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu prosesi mama-ginekoloq həyata keçirir.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/|автор=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in singleton pregnancy|год=2017-06-06|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2017|выпуск=6|страницы=CD008991|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD008991.pub3|archivedate=2022-11-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221122135502/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/}}</ref> Əvvəllər hamiləliyin nisbətən sonrakı mərhələlərində düşük yaşamış qadınlara prosedur əsasən hamiləliyin 1-ci və ya 2-ci trimestirində tətbiq edilir. Fransız dilində "serklaj" sözü ətraf, halqa və ya sarğı mənalarını verir.<ref>{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/webstersnewworld0000sted|автор=Thomas Lathrop Stedman|заглавие=Webster's New World/Stedman's concise medical dictionary|год=1987|издательство=New York : Prentice Hall Press|страниц=858|isbn=978-0-13-948142-0|language=en}}</ref> Əvvəlki hamiləliklərində erkən doğuşu olmuş, uşaqlıq boynunun uzunluğu 25 mm-dən az olan qadınlarda serklaj vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını alır, uşağın ölüm riskini azaldır. == Proqnozu == Əvvəlcədən olunacağı planlaşdırılmış serklaj prosedurunun uğurlu olma faizi təxminən 80-90%-dir. Bəzi hallarda xəstənin vəziyyətinə baxaraq bu əməliyyatı təcili etmək qərarına gəlirlər.<ref name=":1" /> Bu zaman isə uğurluluq faizi 40-60%-ə qədər düşür. Hamiləlik müddətinin 37 həftəyə (tam müddətli) qədər uzanması ilə nəticələnən serklaj uğurlu serklaj hesav edilir. Serklaj tətbiq edildikdən sonra, erkən doğuş riskini istisna etmək üçün xəstə ən azı bir neçə saat (bəzi hallarda bir gecə) nəzarət altında saxlanılmalıdır.<ref name=":1" /> Xəstəxana buraxılışından sonra yataq istirahəti və iki həftəyə qədər bütün fiziki fəaliyyətdən (cinsi əlaqə daxil olmaqla) qaçınmaq tövsiyə olunur. Müşahidə adətən uşaqlıq boynunun və tikişlərin vəziyyətini, həmçinin vaxtından əvvəl doğuş əlamətlərini izləmək üçün aparılır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/|автор=Timothy J Rafael, Vincenzo Berghella, Zarko Alfirevic|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in multiple pregnancy|год=2014-09-10|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2014|выпуск=9|страницы=CD009166|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD009166.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152227/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/}}</ref> Erkən doğum riski olan tək emrionlu hamiləlikdə serklajın qoyulması vaxtından əvvəl doğuş hallarını və doğuşdan sonrakı ölüm (perinatal ölüm) riskini azaldır. Çox embrionlu hamiləliklərdə isə serklajın qoyulması həmin nəticəni verməyə də bilir. Aparılan çox saylı araşdırmalar nəticəsində çox emrionlu hamiləliklərdə serklajın uğurlu olacağına dair sübutlar əldə edilməmişdir. Servikal serklajın antibiotiklər və ya vaginal pessari kimi digər müalicə üsulları ilə birlikdə tətbiqinin də nəticələri hələki elmə qeyri-müəyyən olaraq qalır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/|автор=George U Eleje, Ahizechukwu C Eke, Joseph I Ikechebelu, Ifeanyichukwu U Ezebialu, Princeston C Okam, Chito P Ilika|заглавие=Cervical stitch (cerclage) in combination with other treatments for preventing spontaneous preterm birth in singleton pregnancies|год=2020-09-24|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2020|выпуск=9|страницы=CD012871|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD012871.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152225/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/}}</ref> == Növləri == * '''Mak Donald servikal serklajı''' 1957-ci ildə irəli sürülmüşdür. Ən geniş yayılmış üsullardan biridir. Uşaqlıq boynunun bağlanması üçün istifadə olunur.<ref>{{Cite web|url=https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|title=Cervical Cerclage|lang=en-US|last=editor|website=American Pregnancy Association|date=2012-04-26|access-date=2024-02-05|archive-date=2024-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|url-status=live}}</ref> Bu zaman serviksin yuxarı hissəsini bağlamaq üçün tikişlər qoyulur. Bu serklaj adətən hamiləliyin 16-18-ci həftələri arasında tətbiq olunur. Tikiş hamiləliyin 37-ci həftəsində və lazımı göstəricilər olduqda isə daha tez götürülür. Metod avstraliyalı mama-ginekoloq İ.A. Mak Donald tərəfindən işlənilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|автор=Ian A. McDonald|заглавие=SUTURE OF THE CERVIX FOR INEVITABLE MISCARRIAGE|год=1957-06|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=64|выпуск=3|страницы=346–350|issn=1470-0328|doi=10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010959/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x}}</ref> * '''Şirodkar serklajı''' tikişinə görə fərqlənsə də Mak Donald serklajına çox bənzəyir. Bu prosedur zamanı tikişlər uşaqlıq boynunun divarlarından keçir və gizli tikişlərdir. Bu növ serklaj Mak Donald serklajından daha az yayılmışdır və texniki cəhətdən daha mürəkkəbdir. İnfeksiya riskinin isə bu serklajda daha az olduğu güman edilir (sübut edilməsə də). Şirodkar proseduru zamanı bəzən uşaqlıq boynunun ətrafında qalıcı (çıxarılmayan) tikişlər qoyulur və bu tikişləri yalnız keysəriyyə əməliyyatı zamanı çıxartmaq mümkün olur. Şirodkar texnikası ilk dəfə 1955-ci ildə Bombayda V. N. Şirodkar tərəfindən təsvir edilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874|автор=Elizabeth Goulding, Boon Lim|заглавие=McDonald transvaginal cervical cerclage since 1957: from its roots in Australia into worldwide contemporary practice|год=2014-08|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=121|выпуск=9|страницы=1107–1107|issn=1470-0328|doi=10.1111/1471-0528.12874|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874}}</ref> * '''Abdominal serklaj''' ən az rast gəlinən serklaj növüdür. Bu prosedur zamanı daimi tikişlər qoyulur. Qarın boşluğunun içərisindən serviksin ən yuxarı hissəsinə və kənarına sarğı tətbiq etməyi tələb edir. Serviksin standart serklajı qısa olduqda, vaginal serklajın uğursuz olduğu və ya həyata keçirilə bilmədiyi hallarda tətbiq edilir. Bununla belə, bəzi həkimlər (məsələn, Çikaqo Universitetindən Artur Haney və Nyu-Cersi Tibb və Stomatologiya Universitetindən Corc Davis) əməliyyatdan sonrakı hamiləliyin daha yaxşı nəticələrinin qəbul edilməsi səbəbindən vaginal (ənənəvi) serklajdan daha çox transabdominal serklajdan (TAC) istifadə edilməsini tələb edirlər. Bu cür serklajdan sonra keysəriyyə əməliyyatı lazım gəlir. Transabdominal serklaj xəstəyə istmik-servikal çatışmazlıq diaqnozunun qoyulduğu hallarda hamiləlikdən əvvəl də tətbiq edilə bilər. == Riskləri == Serklaj təhlükəsiz bir prosedur hesab olunsa da əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra baş verə biləcək bir sıra ağırlaşmalar da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: * yerli və ya ümumi anesteziya ilə bağlı risklər; * erkən doğuş; * membranların vaxtından əvvəl yırtılması; * servikal infeksiya; * amnion kisəsinin infeksiyası (xorioamnionit) * servikal yırtıq (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); * uşaqlığın yırtılması (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); *serviks və ya sidik kisəsinin zədələnməsi; * qanaxma; * uşaqlıq boynunda açılışın olmaması, servikal distosiya; * serviksin yerdəyişməsi. == Alternativlər == Arabin firmasından olan Pessari əməliyyat tələb etmədən vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını almaq üçün təklif edilən silikon cihazdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8108362/|автор=Rahana Abd Rahman, Ixora Kamisan Atan, Anizah Ali, Aida Mohd Kalok, Nor Azlin Mohamed Ismail, Zaleha Abdullah Mahdy, Shuhaila Ahmad|заглавие=Use of the Arabin pessary in women at high risk for preterm birth: long-term experience at a single tertiary center in Malaysia|год=2021-05-10|издание=BMC Pregnancy and Childbirth|том=21|страницы=368|issn=1471-2393|doi=10.1186/s12884-021-03838-x}}</ref> Bu cihaz haqqında hipotezlər ondan ibarətdir ki, bu cihaz da serklaj kimi uşaqlıq boynunu qapalı saxlamağa kömək edir və dölün bütün ağırlığını uşaqlıq boynunun üzərinə salmamaqda mühüm rol oynayır.<ref>{{Статья|ссылка=http://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Aikaterini Zamprakou, Evdoxia Skyfta, Mauro Parra-Cordero, Ricardo Palma-Dias, Jesus Rodriguez Calvo|заглавие=A Randomized Trial of a Cervical Pessary to Prevent Preterm Singleton Birth|год=2016-03-17|язык=en|издание=New England Journal of Medicine|том=374|выпуск=11|страницы=1044–1052|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa1511014|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011011/https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014}}</ref> Lakin, müəyyən edilmişdir ki, həm tək emrionlu, həm də çox embrionlu hamiləliklərdə pessarinin qoyulması erkən doğuş riskini azaltmaqda heç bir rol oynamır.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1016/j.ajog.2015.08.051|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Catalina de Paco Matallana, Walter Plasencia, Francisca S. Molina, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Ebru Celik, Tze Kin Lau, Roberto Conturso|заглавие=Cervical pessary placement for prevention of preterm birth in unselected twin pregnancies: a randomized controlled trial|год=2016-01|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|том=214|выпуск=1|страницы=3.e1–3.e9|issn=0002-9378|doi=10.1016/j.ajog.2015.08.051}}</ref> t4a8hyvn8igt7uxh2643qjl484pvuo2 7864805 7864790 2024-11-26T14:37:52Z NarminSafarova94 294291 7864805 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Servikal serklaj''' ([[uşaqlıq]] boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD008991.pub3/full/ru|title=Наложение швов на шейку матки (цервикальный серкляж) для предотвращения преждевременных родов при одноплодной беременности|lang=en|author=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|website=cochrane library|date=2017-06-06}}</ref> riskinin qarşısını almaq və hamiləlik zamanı [[uşaqlıq]] boynunu gücləndirmək üçün istifadə olunur. Tək plodlu [[hamiləlik]]lərdə (uşaqlıq boynu zəif olduqda və ya erkən qısalması baş verdikdə) uşaqlıq boynunun tikilməsi embrionunun aşağı düşməsinə mane olur və erkən doğuş riskini azaldır.<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx|автор=Vincenzo Berghella, Timothy J. Rafael, Jeff M. Szychowski, Orion A. Rust, John Owen|заглавие=Cerclage for Short Cervix on Ultrasonography in Women With Singleton Gestations and Previous Preterm Birth: A Meta-Analysis|год=2011-03|язык=en-US|издание=Obstetrics & Gynecology|том=117|выпуск=3|страницы=663|issn=0029-7844|doi=10.1097/AOG.0b013e31820ca847|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010958/https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx}}</ref> Bu proseduru riskli [[hamiləlik]]lərdə tətbiq edirlər.<ref name=":0" /> Prosedur zamanı hamiləliyin erkən mərhələlərində (əsasən 12-14 həftələr arasında) uşaqlıq boynuna və ətrafına tikiş qoyulur. Hamiləliyin sonuna yaxın həmin tikişlər sökülür. Prosedur lokal anesteziya altında, adətən [[peridural anesteziya]] (epidural) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu prosesi mama-ginekoloq həyata keçirir.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/|автор=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in singleton pregnancy|год=2017-06-06|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2017|выпуск=6|страницы=CD008991|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD008991.pub3|archivedate=2022-11-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221122135502/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/}}</ref> Əvvəllər hamiləliyin nisbətən sonrakı mərhələlərində düşük yaşamış qadınlara prosedur əsasən hamiləliyin 1-ci və ya 2-ci trimestirində tətbiq edilir.<ref>{{cite journal |last1=Hofmeyr |first1=GJ |last2=Kulier |first2=R |title=Abdominal decompression in normal pregnancy |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |date=13 June 2012 |issue=6 |pages=CD001062 |doi=10.1002/14651858.CD001062.pub2 |pmid=22696321 |pmc=7050618 }}</ref> Fransız dilində "serklaj" sözü ətraf, halqa və ya sarğı mənalarını verir.<ref>{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/webstersnewworld0000sted|автор=Thomas Lathrop Stedman|заглавие=Webster's New World/Stedman's concise medical dictionary|год=1987|издательство=New York : Prentice Hall Press|страниц=858|isbn=978-0-13-948142-0|language=en}}</ref> Əvvəlki [[hamiləlik]]lərində erkən doğuşu olmuş, [[uşaqlıq]] boynunun uzunluğu 25 mm-dən az olan qadınlarda serklaj vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını alır, uşağın ölüm riskini azaldır. == Proqnozu == Əvvəlcədən olunacağı planlaşdırılmış serklaj prosedurunun uğurlu olma faizi təxminən 80-90%-dir. Bəzi hallarda xəstənin vəziyyətinə baxaraq bu əməliyyatı təcili etmək qərarına gəlirlər.<ref name=":1" /> Bu zaman isə uğurluluq faizi 40-60%-ə qədər düşür. [[Hamiləlik]] müddətinin 37 həftəyə (tam müddətli) qədər uzanması ilə nəticələnən serklaj uğurlu serklaj hesav edilir. Serklaj tətbiq edildikdən sonra, erkən doğuş riskini istisna etmək üçün xəstə ən azı bir neçə saat (bəzi hallarda bir gecə) nəzarət altında saxlanılmalıdır.<ref name=":1" /> Xəstəxana buraxılışından sonra yataq istirahəti və iki həftəyə qədər bütün fiziki fəaliyyətdən (cinsi əlaqə daxil olmaqla) qaçınmaq tövsiyə olunur. Müşahidə adətən [[uşaqlıq]] boynunun və tikişlərin vəziyyətini, həmçinin vaxtından əvvəl doğuş əlamətlərini izləmək üçün aparılır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/|автор=Timothy J Rafael, Vincenzo Berghella, Zarko Alfirevic|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in multiple pregnancy|год=2014-09-10|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2014|выпуск=9|страницы=CD009166|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD009166.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152227/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/}}</ref> Erkən doğum riski olan tək emrionlu [[hamiləlik]]də serklajın qoyulması vaxtından əvvəl doğuş hallarını və doğuşdan sonrakı ölüm (perinatal ölüm) riskini azaldır. Çox embrionlu hamiləliklərdə isə serklajın qoyulması həmin nəticəni verməyə də bilir. Aparılan çox saylı araşdırmalar nəticəsində çox emrionlu hamiləliklərdə serklajın uğurlu olacağına dair sübutlar əldə edilməmişdir. Servikal serklajın [[antibiotiklər]] və ya vaginal pessari kimi digər müalicə üsulları ilə birlikdə tətbiqinin də nəticələri hələki elmə qeyri-müəyyən olaraq qalır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/|автор=George U Eleje, Ahizechukwu C Eke, Joseph I Ikechebelu, Ifeanyichukwu U Ezebialu, Princeston C Okam, Chito P Ilika|заглавие=Cervical stitch (cerclage) in combination with other treatments for preventing spontaneous preterm birth in singleton pregnancies|год=2020-09-24|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2020|выпуск=9|страницы=CD012871|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD012871.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152225/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/}}</ref> == Növləri == * '''Mak Donald servikal serklajı''' [[1957]]-ci ildə irəli sürülmüşdür. Ən geniş yayılmış üsullardan biridir. Uşaqlıq boynunun bağlanması üçün istifadə olunur.<ref>{{Cite web|url=https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|title=Cervical Cerclage|lang=en-US|last=editor|website=American Pregnancy Association|date=2012-04-26|access-date=2024-02-05|archive-date=2024-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|url-status=live}}</ref> Bu zaman serviksin yuxarı hissəsini bağlamaq üçün tikişlər qoyulur. Bu serklaj adətən hamiləliyin 16-18-ci həftələri arasında tətbiq olunur. Tikiş hamiləliyin 37-ci həftəsində və lazımı göstəricilər olduqda isə daha tez götürülür. Metod avstraliyalı mama-ginekoloq İ.A. Mak Donald tərəfindən işlənilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|автор=Ian A. McDonald|заглавие=SUTURE OF THE CERVIX FOR INEVITABLE MISCARRIAGE|год=1957-06|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=64|выпуск=3|страницы=346–350|issn=1470-0328|doi=10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010959/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x}}</ref> * '''Şirodkar serklajı''' tikişinə görə fərqlənsə də Mak Donald serklajına çox bənzəyir. Bu prosedur zamanı tikişlər uşaqlıq boynunun divarlarından keçir və gizli tikişlərdir.ref name="БМЭ-ПО">''Баскаков В. П.'' {{БМЭ3|название=Плодоразрушающие операции|ссылка=https://бмэ.орг/index.php/ПЛОДОРАЗРУШАЮЩИЕ_ОПЕРАЦИИ|том=19}}</ref><ref name="Айламазян">''Айламазян, Эдуард Карпович|Айламазян Э. К.'' Акушерство / Изд. 8-е, испр. и доп. // С-Пб.: СпецЛит, 2014. — 543 с. ISBN 978-5-299-00590-5. С. 496—507 (Гл. 53. Плодоразрушающие операции).</ref> Bu növ serklaj Mak Donald serklajından daha az yayılmışdır və texniki cəhətdən daha mürəkkəbdir. İnfeksiya riskinin isə bu serklajda daha az olduğu güman edilir (sübut edilməsə də). Şirodkar proseduru zamanı bəzən [[uşaqlıq]] boynunun ətrafında qalıcı (çıxarılmayan) tikişlər qoyulur və bu tikişləri yalnız keysəriyyə əməliyyatı zamanı çıxartmaq mümkün olur. Şirodkar texnikası ilk dəfə 1955-ci ildə Bombayda V. N. Şirodkar tərəfindən təsvir edilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874|автор=Elizabeth Goulding, Boon Lim|заглавие=McDonald transvaginal cervical cerclage since 1957: from its roots in Australia into worldwide contemporary practice|год=2014-08|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=121|выпуск=9|страницы=1107–1107|issn=1470-0328|doi=10.1111/1471-0528.12874|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874}}</ref> * '''Abdominal serklaj''' ən az rast gəlinən serklaj növüdür. Bu prosedur zamanı daimi tikişlər qoyulur. Qarın boşluğunun içərisindən serviksin ən yuxarı hissəsinə və kənarına sarğı tətbiq etməyi tələb edir.<ref>''Копшев С. Н.'' {{БМЭ3|название=Клейдотомия|ссылка=https://бмэ.орг/index.php/КЛЕЙДОТОМИЯ|том=10}}</ref><ref name="Айламазян" /> Serviksin standart serklajı qısa olduqda, vaginal serklajın uğursuz olduğu və ya həyata keçirilə bilmədiyi hallarda tətbiq edilir. Bununla belə, bəzi həkimlər (məsələn, Çikaqo Universitetindən Artur Haney və Nyu-Cersi Tibb və Stomatologiya Universitetindən Corc Davis) əməliyyatdan sonrakı hamiləliyin daha yaxşı nəticələrinin qəbul edilməsi səbəbindən vaginal (ənənəvi) serklajdan daha çox transabdominal serklajdan (TAC) istifadə edilməsini tələb edirlər. Bu cür serklajdan sonra keysəriyyə əməliyyatı lazım gəlir. Transabdominal serklaj xəstəyə istmik-servikal çatışmazlıq diaqnozunun qoyulduğu hallarda hamiləlikdən əvvəl də tətbiq edilə bilər.<ref>''Ершикова Г. М.'' {{БМЭ3|название=Краниотомия|ссылка=https://бмэ.орг/index.php/КРАНИОТОМИЯ|том=11}}</ref> == Riskləri == Serklaj təhlükəsiz bir prosedur hesab olunsa da əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra baş verə biləcək bir sıra ağırlaşmalar da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: * yerli və ya ümumi [[anesteziya]] ilə bağlı risklər; * erkən doğuş; * membranların vaxtından əvvəl yırtılması; * servikal infeksiya; * amnion kisəsinin infeksiyası (xorioamnionit) * servikal yırtıq (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); * uşaqlığın yırtılması (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); *serviks və ya sidik kisəsinin zədələnməsi; * [[qanaxma]]; * [[uşaqlıq]] boynunda açılışın olmaması, servikal distosiya; * serviksin yerdəyişməsi. == Alternativlər == Arabin firmasından olan Pessari əməliyyat tələb etmədən vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını almaq üçün təklif edilən silikon cihazdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8108362/|автор=Rahana Abd Rahman, Ixora Kamisan Atan, Anizah Ali, Aida Mohd Kalok, Nor Azlin Mohamed Ismail, Zaleha Abdullah Mahdy, Shuhaila Ahmad|заглавие=Use of the Arabin pessary in women at high risk for preterm birth: long-term experience at a single tertiary center in Malaysia|год=2021-05-10|издание=BMC Pregnancy and Childbirth|том=21|страницы=368|issn=1471-2393|doi=10.1186/s12884-021-03838-x}}</ref> Bu cihaz haqqında hipotezlər ondan ibarətdir ki, bu cihaz da serklaj kimi [[uşaqlıq]] boynunu qapalı saxlamağa kömək edir və dölün bütün ağırlığını uşaqlıq boynunun üzərinə salmamaqda mühüm rol oynayır.<ref>{{Статья|ссылка=http://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Aikaterini Zamprakou, Evdoxia Skyfta, Mauro Parra-Cordero, Ricardo Palma-Dias, Jesus Rodriguez Calvo|заглавие=A Randomized Trial of a Cervical Pessary to Prevent Preterm Singleton Birth|год=2016-03-17|язык=en|издание=New England Journal of Medicine|том=374|выпуск=11|страницы=1044–1052|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa1511014|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011011/https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014}}</ref> Lakin, müəyyən edilmişdir ki, həm tək emrionlu, həm də çox embrionlu [[hamiləlik]]lərdə pessarinin qoyulması erkən doğuş riskini azaltmaqda heç bir rol oynamır.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1016/j.ajog.2015.08.051|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Catalina de Paco Matallana, Walter Plasencia, Francisca S. Molina, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Ebru Celik, Tze Kin Lau, Roberto Conturso|заглавие=Cervical pessary placement for prevention of preterm birth in unselected twin pregnancies: a randomized controlled trial|год=2016-01|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|том=214|выпуск=1|страницы=3.e1–3.e9|issn=0002-9378|doi=10.1016/j.ajog.2015.08.051}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Cərrahi müdaxilələr]] [[Kateqoriya:Cərrahlıq]] [[Kateqoriya:Tibbi prosedurlar]] i5qy9gpbmp615reysw5pnvyqjr7vv3y 7864806 7864805 2024-11-26T14:39:34Z NarminSafarova94 294291 /* Növləri */ 7864806 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Servikal serklaj''' ([[uşaqlıq]] boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD008991.pub3/full/ru|title=Наложение швов на шейку матки (цервикальный серкляж) для предотвращения преждевременных родов при одноплодной беременности|lang=en|author=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|website=cochrane library|date=2017-06-06}}</ref> riskinin qarşısını almaq və hamiləlik zamanı [[uşaqlıq]] boynunu gücləndirmək üçün istifadə olunur. Tək plodlu [[hamiləlik]]lərdə (uşaqlıq boynu zəif olduqda və ya erkən qısalması baş verdikdə) uşaqlıq boynunun tikilməsi embrionunun aşağı düşməsinə mane olur və erkən doğuş riskini azaldır.<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx|автор=Vincenzo Berghella, Timothy J. Rafael, Jeff M. Szychowski, Orion A. Rust, John Owen|заглавие=Cerclage for Short Cervix on Ultrasonography in Women With Singleton Gestations and Previous Preterm Birth: A Meta-Analysis|год=2011-03|язык=en-US|издание=Obstetrics & Gynecology|том=117|выпуск=3|страницы=663|issn=0029-7844|doi=10.1097/AOG.0b013e31820ca847|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010958/https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx}}</ref> Bu proseduru riskli [[hamiləlik]]lərdə tətbiq edirlər.<ref name=":0" /> Prosedur zamanı hamiləliyin erkən mərhələlərində (əsasən 12-14 həftələr arasında) uşaqlıq boynuna və ətrafına tikiş qoyulur. Hamiləliyin sonuna yaxın həmin tikişlər sökülür. Prosedur lokal anesteziya altında, adətən [[peridural anesteziya]] (epidural) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu prosesi mama-ginekoloq həyata keçirir.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/|автор=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in singleton pregnancy|год=2017-06-06|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2017|выпуск=6|страницы=CD008991|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD008991.pub3|archivedate=2022-11-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221122135502/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/}}</ref> Əvvəllər hamiləliyin nisbətən sonrakı mərhələlərində düşük yaşamış qadınlara prosedur əsasən hamiləliyin 1-ci və ya 2-ci trimestirində tətbiq edilir.<ref>{{cite journal |last1=Hofmeyr |first1=GJ |last2=Kulier |first2=R |title=Abdominal decompression in normal pregnancy |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |date=13 June 2012 |issue=6 |pages=CD001062 |doi=10.1002/14651858.CD001062.pub2 |pmid=22696321 |pmc=7050618 }}</ref> Fransız dilində "serklaj" sözü ətraf, halqa və ya sarğı mənalarını verir.<ref>{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/webstersnewworld0000sted|автор=Thomas Lathrop Stedman|заглавие=Webster's New World/Stedman's concise medical dictionary|год=1987|издательство=New York : Prentice Hall Press|страниц=858|isbn=978-0-13-948142-0|language=en}}</ref> Əvvəlki [[hamiləlik]]lərində erkən doğuşu olmuş, [[uşaqlıq]] boynunun uzunluğu 25 mm-dən az olan qadınlarda serklaj vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını alır, uşağın ölüm riskini azaldır. == Proqnozu == Əvvəlcədən olunacağı planlaşdırılmış serklaj prosedurunun uğurlu olma faizi təxminən 80-90%-dir. Bəzi hallarda xəstənin vəziyyətinə baxaraq bu əməliyyatı təcili etmək qərarına gəlirlər.<ref name=":1" /> Bu zaman isə uğurluluq faizi 40-60%-ə qədər düşür. [[Hamiləlik]] müddətinin 37 həftəyə (tam müddətli) qədər uzanması ilə nəticələnən serklaj uğurlu serklaj hesav edilir. Serklaj tətbiq edildikdən sonra, erkən doğuş riskini istisna etmək üçün xəstə ən azı bir neçə saat (bəzi hallarda bir gecə) nəzarət altında saxlanılmalıdır.<ref name=":1" /> Xəstəxana buraxılışından sonra yataq istirahəti və iki həftəyə qədər bütün fiziki fəaliyyətdən (cinsi əlaqə daxil olmaqla) qaçınmaq tövsiyə olunur. Müşahidə adətən [[uşaqlıq]] boynunun və tikişlərin vəziyyətini, həmçinin vaxtından əvvəl doğuş əlamətlərini izləmək üçün aparılır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/|автор=Timothy J Rafael, Vincenzo Berghella, Zarko Alfirevic|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in multiple pregnancy|год=2014-09-10|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2014|выпуск=9|страницы=CD009166|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD009166.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152227/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/}}</ref> Erkən doğum riski olan tək emrionlu [[hamiləlik]]də serklajın qoyulması vaxtından əvvəl doğuş hallarını və doğuşdan sonrakı ölüm (perinatal ölüm) riskini azaldır. Çox embrionlu hamiləliklərdə isə serklajın qoyulması həmin nəticəni verməyə də bilir. Aparılan çox saylı araşdırmalar nəticəsində çox emrionlu hamiləliklərdə serklajın uğurlu olacağına dair sübutlar əldə edilməmişdir. Servikal serklajın [[antibiotiklər]] və ya vaginal pessari kimi digər müalicə üsulları ilə birlikdə tətbiqinin də nəticələri hələki elmə qeyri-müəyyən olaraq qalır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/|автор=George U Eleje, Ahizechukwu C Eke, Joseph I Ikechebelu, Ifeanyichukwu U Ezebialu, Princeston C Okam, Chito P Ilika|заглавие=Cervical stitch (cerclage) in combination with other treatments for preventing spontaneous preterm birth in singleton pregnancies|год=2020-09-24|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2020|выпуск=9|страницы=CD012871|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD012871.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152225/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/}}</ref> == Növləri == * '''Mak Donald servikal serklajı''' [[1957]]-ci ildə irəli sürülmüşdür. Ən geniş yayılmış üsullardan biridir. Uşaqlıq boynunun bağlanması üçün istifadə olunur.<ref>{{Cite web|url=https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|title=Cervical Cerclage|lang=en-US|last=editor|website=American Pregnancy Association|date=2012-04-26|access-date=2024-02-05|archive-date=2024-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|url-status=live}}</ref> Bu zaman serviksin yuxarı hissəsini bağlamaq üçün tikişlər qoyulur. Bu serklaj adətən hamiləliyin 16-18-ci həftələri arasında tətbiq olunur. Tikiş hamiləliyin 37-ci həftəsində və lazımı göstəricilər olduqda isə daha tez götürülür. Metod avstraliyalı mama-ginekoloq İ.A. Mak Donald tərəfindən işlənilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|автор=Ian A. McDonald|заглавие=SUTURE OF THE CERVIX FOR INEVITABLE MISCARRIAGE|год=1957-06|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=64|выпуск=3|страницы=346–350|issn=1470-0328|doi=10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010959/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x}}</ref> * '''Şirodkar serklajı''' tikişinə görə fərqlənsə də Mak Donald serklajına çox bənzəyir. Bu prosedur zamanı tikişlər uşaqlıq boynunun divarlarından keçir və gizli tikişlərdir.<ref name="Айламазян">''Айламазян, Эдуард Карпович|Айламазян Э. К.'' Акушерство / Изд. 8-е, испр. и доп. // С-Пб.: СпецЛит, 2014. — 543 с. ISBN 978-5-299-00590-5. С. 496—507 (Гл. 53. Плодоразрушающие операции).</ref> Bu növ serklaj Mak Donald serklajından daha az yayılmışdır və texniki cəhətdən daha mürəkkəbdir. İnfeksiya riskinin isə bu serklajda daha az olduğu güman edilir (sübut edilməsə də). Şirodkar proseduru zamanı bəzən [[uşaqlıq]] boynunun ətrafında qalıcı (çıxarılmayan) tikişlər qoyulur və bu tikişləri yalnız keysəriyyə əməliyyatı zamanı çıxartmaq mümkün olur. Şirodkar texnikası ilk dəfə 1955-ci ildə Bombayda V. N. Şirodkar tərəfindən təsvir edilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874|автор=Elizabeth Goulding, Boon Lim|заглавие=McDonald transvaginal cervical cerclage since 1957: from its roots in Australia into worldwide contemporary practice|год=2014-08|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=121|выпуск=9|страницы=1107–1107|issn=1470-0328|doi=10.1111/1471-0528.12874|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874}}</ref> * '''Abdominal serklaj''' ən az rast gəlinən serklaj növüdür. Bu prosedur zamanı daimi tikişlər qoyulur. Qarın boşluğunun içərisindən serviksin ən yuxarı hissəsinə və kənarına sarğı tətbiq etməyi tələb edir.<ref>''Копшев С. Н.'' {{БМЭ3|название=Клейдотомия|ссылка=https://бмэ.орг/index.php/КЛЕЙДОТОМИЯ|том=10}}</ref><ref name="Айламазян" /> Serviksin standart serklajı qısa olduqda, vaginal serklajın uğursuz olduğu və ya həyata keçirilə bilmədiyi hallarda tətbiq edilir. Bununla belə, bəzi həkimlər (məsələn, Çikaqo Universitetindən Artur Haney və Nyu-Cersi Tibb və Stomatologiya Universitetindən Corc Davis) əməliyyatdan sonrakı hamiləliyin daha yaxşı nəticələrinin qəbul edilməsi səbəbindən vaginal (ənənəvi) serklajdan daha çox transabdominal serklajdan (TAC) istifadə edilməsini tələb edirlər. Bu cür serklajdan sonra keysəriyyə əməliyyatı lazım gəlir. Transabdominal serklaj xəstəyə istmik-servikal çatışmazlıq diaqnozunun qoyulduğu hallarda hamiləlikdən əvvəl də tətbiq edilə bilər.<ref>''Ершикова Г. М.'' {{БМЭ3|название=Краниотомия|ссылка=https://бмэ.орг/index.php/КРАНИОТОМИЯ|том=11}}</ref> == Riskləri == Serklaj təhlükəsiz bir prosedur hesab olunsa da əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra baş verə biləcək bir sıra ağırlaşmalar da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: * yerli və ya ümumi [[anesteziya]] ilə bağlı risklər; * erkən doğuş; * membranların vaxtından əvvəl yırtılması; * servikal infeksiya; * amnion kisəsinin infeksiyası (xorioamnionit) * servikal yırtıq (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); * uşaqlığın yırtılması (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); *serviks və ya sidik kisəsinin zədələnməsi; * [[qanaxma]]; * [[uşaqlıq]] boynunda açılışın olmaması, servikal distosiya; * serviksin yerdəyişməsi. == Alternativlər == Arabin firmasından olan Pessari əməliyyat tələb etmədən vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını almaq üçün təklif edilən silikon cihazdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8108362/|автор=Rahana Abd Rahman, Ixora Kamisan Atan, Anizah Ali, Aida Mohd Kalok, Nor Azlin Mohamed Ismail, Zaleha Abdullah Mahdy, Shuhaila Ahmad|заглавие=Use of the Arabin pessary in women at high risk for preterm birth: long-term experience at a single tertiary center in Malaysia|год=2021-05-10|издание=BMC Pregnancy and Childbirth|том=21|страницы=368|issn=1471-2393|doi=10.1186/s12884-021-03838-x}}</ref> Bu cihaz haqqında hipotezlər ondan ibarətdir ki, bu cihaz da serklaj kimi [[uşaqlıq]] boynunu qapalı saxlamağa kömək edir və dölün bütün ağırlığını uşaqlıq boynunun üzərinə salmamaqda mühüm rol oynayır.<ref>{{Статья|ссылка=http://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Aikaterini Zamprakou, Evdoxia Skyfta, Mauro Parra-Cordero, Ricardo Palma-Dias, Jesus Rodriguez Calvo|заглавие=A Randomized Trial of a Cervical Pessary to Prevent Preterm Singleton Birth|год=2016-03-17|язык=en|издание=New England Journal of Medicine|том=374|выпуск=11|страницы=1044–1052|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa1511014|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011011/https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014}}</ref> Lakin, müəyyən edilmişdir ki, həm tək emrionlu, həm də çox embrionlu [[hamiləlik]]lərdə pessarinin qoyulması erkən doğuş riskini azaltmaqda heç bir rol oynamır.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1016/j.ajog.2015.08.051|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Catalina de Paco Matallana, Walter Plasencia, Francisca S. Molina, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Ebru Celik, Tze Kin Lau, Roberto Conturso|заглавие=Cervical pessary placement for prevention of preterm birth in unselected twin pregnancies: a randomized controlled trial|год=2016-01|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|том=214|выпуск=1|страницы=3.e1–3.e9|issn=0002-9378|doi=10.1016/j.ajog.2015.08.051}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Cərrahi müdaxilələr]] [[Kateqoriya:Cərrahlıq]] [[Kateqoriya:Tibbi prosedurlar]] 4f4mkpsiyo8wppobvpleznxwgr1fi4j 7864807 7864806 2024-11-26T14:41:48Z NarminSafarova94 294291 /* Növləri */ 7864807 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Servikal serklaj''' ([[uşaqlıq]] boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD008991.pub3/full/ru|title=Наложение швов на шейку матки (цервикальный серкляж) для предотвращения преждевременных родов при одноплодной беременности|lang=en|author=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|website=cochrane library|date=2017-06-06}}</ref> riskinin qarşısını almaq və hamiləlik zamanı [[uşaqlıq]] boynunu gücləndirmək üçün istifadə olunur. Tək plodlu [[hamiləlik]]lərdə (uşaqlıq boynu zəif olduqda və ya erkən qısalması baş verdikdə) uşaqlıq boynunun tikilməsi embrionunun aşağı düşməsinə mane olur və erkən doğuş riskini azaldır.<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx|автор=Vincenzo Berghella, Timothy J. Rafael, Jeff M. Szychowski, Orion A. Rust, John Owen|заглавие=Cerclage for Short Cervix on Ultrasonography in Women With Singleton Gestations and Previous Preterm Birth: A Meta-Analysis|год=2011-03|язык=en-US|издание=Obstetrics & Gynecology|том=117|выпуск=3|страницы=663|issn=0029-7844|doi=10.1097/AOG.0b013e31820ca847|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010958/https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx}}</ref> Bu proseduru riskli [[hamiləlik]]lərdə tətbiq edirlər.<ref name=":0" /> Prosedur zamanı hamiləliyin erkən mərhələlərində (əsasən 12-14 həftələr arasında) uşaqlıq boynuna və ətrafına tikiş qoyulur. Hamiləliyin sonuna yaxın həmin tikişlər sökülür. Prosedur lokal anesteziya altında, adətən [[peridural anesteziya]] (epidural) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu prosesi mama-ginekoloq həyata keçirir.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/|автор=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in singleton pregnancy|год=2017-06-06|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2017|выпуск=6|страницы=CD008991|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD008991.pub3|archivedate=2022-11-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221122135502/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/}}</ref> Əvvəllər hamiləliyin nisbətən sonrakı mərhələlərində düşük yaşamış qadınlara prosedur əsasən hamiləliyin 1-ci və ya 2-ci trimestirində tətbiq edilir.<ref>{{cite journal |last1=Hofmeyr |first1=GJ |last2=Kulier |first2=R |title=Abdominal decompression in normal pregnancy |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |date=13 June 2012 |issue=6 |pages=CD001062 |doi=10.1002/14651858.CD001062.pub2 |pmid=22696321 |pmc=7050618 }}</ref> Fransız dilində "serklaj" sözü ətraf, halqa və ya sarğı mənalarını verir.<ref>{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/webstersnewworld0000sted|автор=Thomas Lathrop Stedman|заглавие=Webster's New World/Stedman's concise medical dictionary|год=1987|издательство=New York : Prentice Hall Press|страниц=858|isbn=978-0-13-948142-0|language=en}}</ref> Əvvəlki [[hamiləlik]]lərində erkən doğuşu olmuş, [[uşaqlıq]] boynunun uzunluğu 25 mm-dən az olan qadınlarda serklaj vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını alır, uşağın ölüm riskini azaldır. == Proqnozu == Əvvəlcədən olunacağı planlaşdırılmış serklaj prosedurunun uğurlu olma faizi təxminən 80-90%-dir. Bəzi hallarda xəstənin vəziyyətinə baxaraq bu əməliyyatı təcili etmək qərarına gəlirlər.<ref name=":1" /> Bu zaman isə uğurluluq faizi 40-60%-ə qədər düşür. [[Hamiləlik]] müddətinin 37 həftəyə (tam müddətli) qədər uzanması ilə nəticələnən serklaj uğurlu serklaj hesav edilir. Serklaj tətbiq edildikdən sonra, erkən doğuş riskini istisna etmək üçün xəstə ən azı bir neçə saat (bəzi hallarda bir gecə) nəzarət altında saxlanılmalıdır.<ref name=":1" /> Xəstəxana buraxılışından sonra yataq istirahəti və iki həftəyə qədər bütün fiziki fəaliyyətdən (cinsi əlaqə daxil olmaqla) qaçınmaq tövsiyə olunur. Müşahidə adətən [[uşaqlıq]] boynunun və tikişlərin vəziyyətini, həmçinin vaxtından əvvəl doğuş əlamətlərini izləmək üçün aparılır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/|автор=Timothy J Rafael, Vincenzo Berghella, Zarko Alfirevic|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in multiple pregnancy|год=2014-09-10|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2014|выпуск=9|страницы=CD009166|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD009166.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152227/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/}}</ref> Erkən doğum riski olan tək emrionlu [[hamiləlik]]də serklajın qoyulması vaxtından əvvəl doğuş hallarını və doğuşdan sonrakı ölüm (perinatal ölüm) riskini azaldır. Çox embrionlu hamiləliklərdə isə serklajın qoyulması həmin nəticəni verməyə də bilir. Aparılan çox saylı araşdırmalar nəticəsində çox emrionlu hamiləliklərdə serklajın uğurlu olacağına dair sübutlar əldə edilməmişdir. Servikal serklajın [[antibiotiklər]] və ya vaginal pessari kimi digər müalicə üsulları ilə birlikdə tətbiqinin də nəticələri hələki elmə qeyri-müəyyən olaraq qalır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/|автор=George U Eleje, Ahizechukwu C Eke, Joseph I Ikechebelu, Ifeanyichukwu U Ezebialu, Princeston C Okam, Chito P Ilika|заглавие=Cervical stitch (cerclage) in combination with other treatments for preventing spontaneous preterm birth in singleton pregnancies|год=2020-09-24|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2020|выпуск=9|страницы=CD012871|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD012871.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152225/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/}}</ref> == Növləri == * '''Mak Donald servikal serklajı''' [[1957]]-ci ildə irəli sürülmüşdür. Ən geniş yayılmış üsullardan biridir. Uşaqlıq boynunun bağlanması üçün istifadə olunur.<ref>{{Cite web|url=https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|title=Cervical Cerclage|lang=en-US|last=editor|website=American Pregnancy Association|date=2012-04-26|access-date=2024-02-05|archive-date=2024-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|url-status=live}}</ref> Bu zaman serviksin yuxarı hissəsini bağlamaq üçün tikişlər qoyulur. Bu serklaj adətən hamiləliyin 16-18-ci həftələri arasında tətbiq olunur. Tikiş hamiləliyin 37-ci həftəsində və lazımı göstəricilər olduqda isə daha tez götürülür. Metod avstraliyalı mama-ginekoloq İ.A. Mak Donald tərəfindən işlənilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|автор=Ian A. McDonald|заглавие=SUTURE OF THE CERVIX FOR INEVITABLE MISCARRIAGE|год=1957-06|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=64|выпуск=3|страницы=346–350|issn=1470-0328|doi=10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010959/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x}}</ref> * '''Şirodkar serklajı''' tikişinə görə fərqlənsə də Mak Donald serklajına çox bənzəyir. Bu prosedur zamanı tikişlər uşaqlıq boynunun divarlarından keçir və gizli tikişlərdir.<ref name="Айламазян">''Айламазян, Эдуард Карпович|Айламазян Э. К.'' Акушерство / Изд. 8-е, испр. и доп. // С-Пб.: СпецЛит, 2014. — 543 с. ISBN 978-5-299-00590-5. С. 496—507 (Гл. 53. Плодоразрушающие операции).</ref> Bu növ serklaj Mak Donald serklajından daha az yayılmışdır və texniki cəhətdən daha mürəkkəbdir. İnfeksiya riskinin isə bu serklajda daha az olduğu güman edilir (sübut edilməsə də). Şirodkar proseduru zamanı bəzən [[uşaqlıq]] boynunun ətrafında qalıcı (çıxarılmayan) tikişlər qoyulur və bu tikişləri yalnız keysəriyyə əməliyyatı zamanı çıxartmaq mümkün olur. Şirodkar texnikası ilk dəfə 1955-ci ildə Bombayda V. N. Şirodkar tərəfindən təsvir edilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874|автор=Elizabeth Goulding, Boon Lim|заглавие=McDonald transvaginal cervical cerclage since 1957: from its roots in Australia into worldwide contemporary practice|год=2014-08|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=121|выпуск=9|страницы=1107–1107|issn=1470-0328|doi=10.1111/1471-0528.12874|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874}}</ref> * '''Abdominal serklaj''' ən az rast gəlinən serklaj növüdür. Bu prosedur zamanı daimi tikişlər qoyulur. Qarın boşluğunun içərisindən serviksin ən yuxarı hissəsinə və kənarına sarğı tətbiq etməyi tələb edir.<ref>''Копшев С. Н.'' </ref><ref name="Айламазян" /> Serviksin standart serklajı qısa olduqda, vaginal serklajın uğursuz olduğu və ya həyata keçirilə bilmədiyi hallarda tətbiq edilir. Bununla belə, bəzi həkimlər (məsələn, Çikaqo Universitetindən Artur Haney və Nyu-Cersi Tibb və Stomatologiya Universitetindən Corc Davis) əməliyyatdan sonrakı hamiləliyin daha yaxşı nəticələrinin qəbul edilməsi səbəbindən vaginal (ənənəvi) serklajdan daha çox transabdominal serklajdan (TAC) istifadə edilməsini tələb edirlər. Bu cür serklajdan sonra keysəriyyə əməliyyatı lazım gəlir. Transabdominal serklaj xəstəyə istmik-servikal çatışmazlıq diaqnozunun qoyulduğu hallarda hamiləlikdən əvvəl də tətbiq edilə bilər.<ref>''Ершикова Г. М.'' {{БМЭ3|название=Краниотомия|ссылка=https://бмэ.орг/index.php/КРАНИОТОМИЯ|том=11}}</ref> == Riskləri == Serklaj təhlükəsiz bir prosedur hesab olunsa da əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra baş verə biləcək bir sıra ağırlaşmalar da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: * yerli və ya ümumi [[anesteziya]] ilə bağlı risklər; * erkən doğuş; * membranların vaxtından əvvəl yırtılması; * servikal infeksiya; * amnion kisəsinin infeksiyası (xorioamnionit) * servikal yırtıq (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); * uşaqlığın yırtılması (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); *serviks və ya sidik kisəsinin zədələnməsi; * [[qanaxma]]; * [[uşaqlıq]] boynunda açılışın olmaması, servikal distosiya; * serviksin yerdəyişməsi. == Alternativlər == Arabin firmasından olan Pessari əməliyyat tələb etmədən vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını almaq üçün təklif edilən silikon cihazdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8108362/|автор=Rahana Abd Rahman, Ixora Kamisan Atan, Anizah Ali, Aida Mohd Kalok, Nor Azlin Mohamed Ismail, Zaleha Abdullah Mahdy, Shuhaila Ahmad|заглавие=Use of the Arabin pessary in women at high risk for preterm birth: long-term experience at a single tertiary center in Malaysia|год=2021-05-10|издание=BMC Pregnancy and Childbirth|том=21|страницы=368|issn=1471-2393|doi=10.1186/s12884-021-03838-x}}</ref> Bu cihaz haqqında hipotezlər ondan ibarətdir ki, bu cihaz da serklaj kimi [[uşaqlıq]] boynunu qapalı saxlamağa kömək edir və dölün bütün ağırlığını uşaqlıq boynunun üzərinə salmamaqda mühüm rol oynayır.<ref>{{Статья|ссылка=http://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Aikaterini Zamprakou, Evdoxia Skyfta, Mauro Parra-Cordero, Ricardo Palma-Dias, Jesus Rodriguez Calvo|заглавие=A Randomized Trial of a Cervical Pessary to Prevent Preterm Singleton Birth|год=2016-03-17|язык=en|издание=New England Journal of Medicine|том=374|выпуск=11|страницы=1044–1052|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa1511014|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011011/https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014}}</ref> Lakin, müəyyən edilmişdir ki, həm tək emrionlu, həm də çox embrionlu [[hamiləlik]]lərdə pessarinin qoyulması erkən doğuş riskini azaltmaqda heç bir rol oynamır.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1016/j.ajog.2015.08.051|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Catalina de Paco Matallana, Walter Plasencia, Francisca S. Molina, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Ebru Celik, Tze Kin Lau, Roberto Conturso|заглавие=Cervical pessary placement for prevention of preterm birth in unselected twin pregnancies: a randomized controlled trial|год=2016-01|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|том=214|выпуск=1|страницы=3.e1–3.e9|issn=0002-9378|doi=10.1016/j.ajog.2015.08.051}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Cərrahi müdaxilələr]] [[Kateqoriya:Cərrahlıq]] [[Kateqoriya:Tibbi prosedurlar]] dqarqivv2pg5uiscnccq1maa7184pz6 7864808 7864807 2024-11-26T14:42:30Z NarminSafarova94 294291 /* Növləri */ 7864808 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Servikal serklaj''' ([[uşaqlıq]] boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD008991.pub3/full/ru|title=Наложение швов на шейку матки (цервикальный серкляж) для предотвращения преждевременных родов при одноплодной беременности|lang=en|author=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|website=cochrane library|date=2017-06-06}}</ref> riskinin qarşısını almaq və hamiləlik zamanı [[uşaqlıq]] boynunu gücləndirmək üçün istifadə olunur. Tək plodlu [[hamiləlik]]lərdə (uşaqlıq boynu zəif olduqda və ya erkən qısalması baş verdikdə) uşaqlıq boynunun tikilməsi embrionunun aşağı düşməsinə mane olur və erkən doğuş riskini azaldır.<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx|автор=Vincenzo Berghella, Timothy J. Rafael, Jeff M. Szychowski, Orion A. Rust, John Owen|заглавие=Cerclage for Short Cervix on Ultrasonography in Women With Singleton Gestations and Previous Preterm Birth: A Meta-Analysis|год=2011-03|язык=en-US|издание=Obstetrics & Gynecology|том=117|выпуск=3|страницы=663|issn=0029-7844|doi=10.1097/AOG.0b013e31820ca847|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010958/https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx}}</ref> Bu proseduru riskli [[hamiləlik]]lərdə tətbiq edirlər.<ref name=":0" /> Prosedur zamanı hamiləliyin erkən mərhələlərində (əsasən 12-14 həftələr arasında) uşaqlıq boynuna və ətrafına tikiş qoyulur. Hamiləliyin sonuna yaxın həmin tikişlər sökülür. Prosedur lokal anesteziya altında, adətən [[peridural anesteziya]] (epidural) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu prosesi mama-ginekoloq həyata keçirir.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/|автор=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in singleton pregnancy|год=2017-06-06|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2017|выпуск=6|страницы=CD008991|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD008991.pub3|archivedate=2022-11-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221122135502/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/}}</ref> Əvvəllər hamiləliyin nisbətən sonrakı mərhələlərində düşük yaşamış qadınlara prosedur əsasən hamiləliyin 1-ci və ya 2-ci trimestirində tətbiq edilir.<ref>{{cite journal |last1=Hofmeyr |first1=GJ |last2=Kulier |first2=R |title=Abdominal decompression in normal pregnancy |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |date=13 June 2012 |issue=6 |pages=CD001062 |doi=10.1002/14651858.CD001062.pub2 |pmid=22696321 |pmc=7050618 }}</ref> Fransız dilində "serklaj" sözü ətraf, halqa və ya sarğı mənalarını verir.<ref>{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/webstersnewworld0000sted|автор=Thomas Lathrop Stedman|заглавие=Webster's New World/Stedman's concise medical dictionary|год=1987|издательство=New York : Prentice Hall Press|страниц=858|isbn=978-0-13-948142-0|language=en}}</ref> Əvvəlki [[hamiləlik]]lərində erkən doğuşu olmuş, [[uşaqlıq]] boynunun uzunluğu 25 mm-dən az olan qadınlarda serklaj vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını alır, uşağın ölüm riskini azaldır. == Proqnozu == Əvvəlcədən olunacağı planlaşdırılmış serklaj prosedurunun uğurlu olma faizi təxminən 80-90%-dir. Bəzi hallarda xəstənin vəziyyətinə baxaraq bu əməliyyatı təcili etmək qərarına gəlirlər.<ref name=":1" /> Bu zaman isə uğurluluq faizi 40-60%-ə qədər düşür. [[Hamiləlik]] müddətinin 37 həftəyə (tam müddətli) qədər uzanması ilə nəticələnən serklaj uğurlu serklaj hesav edilir. Serklaj tətbiq edildikdən sonra, erkən doğuş riskini istisna etmək üçün xəstə ən azı bir neçə saat (bəzi hallarda bir gecə) nəzarət altında saxlanılmalıdır.<ref name=":1" /> Xəstəxana buraxılışından sonra yataq istirahəti və iki həftəyə qədər bütün fiziki fəaliyyətdən (cinsi əlaqə daxil olmaqla) qaçınmaq tövsiyə olunur. Müşahidə adətən [[uşaqlıq]] boynunun və tikişlərin vəziyyətini, həmçinin vaxtından əvvəl doğuş əlamətlərini izləmək üçün aparılır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/|автор=Timothy J Rafael, Vincenzo Berghella, Zarko Alfirevic|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in multiple pregnancy|год=2014-09-10|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2014|выпуск=9|страницы=CD009166|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD009166.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152227/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/}}</ref> Erkən doğum riski olan tək emrionlu [[hamiləlik]]də serklajın qoyulması vaxtından əvvəl doğuş hallarını və doğuşdan sonrakı ölüm (perinatal ölüm) riskini azaldır. Çox embrionlu hamiləliklərdə isə serklajın qoyulması həmin nəticəni verməyə də bilir. Aparılan çox saylı araşdırmalar nəticəsində çox emrionlu hamiləliklərdə serklajın uğurlu olacağına dair sübutlar əldə edilməmişdir. Servikal serklajın [[antibiotiklər]] və ya vaginal pessari kimi digər müalicə üsulları ilə birlikdə tətbiqinin də nəticələri hələki elmə qeyri-müəyyən olaraq qalır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/|автор=George U Eleje, Ahizechukwu C Eke, Joseph I Ikechebelu, Ifeanyichukwu U Ezebialu, Princeston C Okam, Chito P Ilika|заглавие=Cervical stitch (cerclage) in combination with other treatments for preventing spontaneous preterm birth in singleton pregnancies|год=2020-09-24|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2020|выпуск=9|страницы=CD012871|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD012871.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152225/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/}}</ref> == Növləri == * '''Mak Donald servikal serklajı''' [[1957]]-ci ildə irəli sürülmüşdür. Ən geniş yayılmış üsullardan biridir. Uşaqlıq boynunun bağlanması üçün istifadə olunur.<ref>{{Cite web|url=https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|title=Cervical Cerclage|lang=en-US|last=editor|website=American Pregnancy Association|date=2012-04-26|access-date=2024-02-05|archive-date=2024-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|url-status=live}}</ref> Bu zaman serviksin yuxarı hissəsini bağlamaq üçün tikişlər qoyulur. Bu serklaj adətən hamiləliyin 16-18-ci həftələri arasında tətbiq olunur. Tikiş hamiləliyin 37-ci həftəsində və lazımı göstəricilər olduqda isə daha tez götürülür. Metod avstraliyalı mama-ginekoloq İ.A. Mak Donald tərəfindən işlənilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|автор=Ian A. McDonald|заглавие=SUTURE OF THE CERVIX FOR INEVITABLE MISCARRIAGE|год=1957-06|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=64|выпуск=3|страницы=346–350|issn=1470-0328|doi=10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010959/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x}}</ref> * '''Şirodkar serklajı''' tikişinə görə fərqlənsə də Mak Donald serklajına çox bənzəyir. Bu prosedur zamanı tikişlər uşaqlıq boynunun divarlarından keçir və gizli tikişlərdir.<ref name="Айламазян">''Айламазян, Эдуард Карпович|Айламазян Э. К.'' Акушерство / Изд. 8-е, испр. и доп. // С-Пб.: СпецЛит, 2014. — 543 с. ISBN 978-5-299-00590-5. С. 496—507 (Гл. 53. Плодоразрушающие операции).</ref> Bu növ serklaj Mak Donald serklajından daha az yayılmışdır və texniki cəhətdən daha mürəkkəbdir. İnfeksiya riskinin isə bu serklajda daha az olduğu güman edilir (sübut edilməsə də). Şirodkar proseduru zamanı bəzən [[uşaqlıq]] boynunun ətrafında qalıcı (çıxarılmayan) tikişlər qoyulur və bu tikişləri yalnız keysəriyyə əməliyyatı zamanı çıxartmaq mümkün olur. Şirodkar texnikası ilk dəfə 1955-ci ildə Bombayda V. N. Şirodkar tərəfindən təsvir edilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874|автор=Elizabeth Goulding, Boon Lim|заглавие=McDonald transvaginal cervical cerclage since 1957: from its roots in Australia into worldwide contemporary practice|год=2014-08|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=121|выпуск=9|страницы=1107–1107|issn=1470-0328|doi=10.1111/1471-0528.12874|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874}}</ref> * '''Abdominal serklaj''' ən az rast gəlinən serklaj növüdür. Bu prosedur zamanı daimi tikişlər qoyulur. Qarın boşluğunun içərisindən serviksin ən yuxarı hissəsinə və kənarına sarğı tətbiq etməyi tələb edir.<ref>''Копшев С. Н.'' </ref><ref name="Айламазян" /> Serviksin standart serklajı qısa olduqda, vaginal serklajın uğursuz olduğu və ya həyata keçirilə bilmədiyi hallarda tətbiq edilir. Bununla belə, bəzi həkimlər (məsələn, Çikaqo Universitetindən Artur Haney və Nyu-Cersi Tibb və Stomatologiya Universitetindən Corc Davis) əməliyyatdan sonrakı hamiləliyin daha yaxşı nəticələrinin qəbul edilməsi səbəbindən vaginal (ənənəvi) serklajdan daha çox transabdominal serklajdan (TAC) istifadə edilməsini tələb edirlər. Bu cür serklajdan sonra keysəriyyə əməliyyatı lazım gəlir. Transabdominal serklaj xəstəyə istmik-servikal çatışmazlıq diaqnozunun qoyulduğu hallarda hamiləlikdən əvvəl də tətbiq edilə bilər.<ref>''Ершикова Г. М.''</ref> == Riskləri == Serklaj təhlükəsiz bir prosedur hesab olunsa da əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra baş verə biləcək bir sıra ağırlaşmalar da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: * yerli və ya ümumi [[anesteziya]] ilə bağlı risklər; * erkən doğuş; * membranların vaxtından əvvəl yırtılması; * servikal infeksiya; * amnion kisəsinin infeksiyası (xorioamnionit) * servikal yırtıq (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); * uşaqlığın yırtılması (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); *serviks və ya sidik kisəsinin zədələnməsi; * [[qanaxma]]; * [[uşaqlıq]] boynunda açılışın olmaması, servikal distosiya; * serviksin yerdəyişməsi. == Alternativlər == Arabin firmasından olan Pessari əməliyyat tələb etmədən vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını almaq üçün təklif edilən silikon cihazdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8108362/|автор=Rahana Abd Rahman, Ixora Kamisan Atan, Anizah Ali, Aida Mohd Kalok, Nor Azlin Mohamed Ismail, Zaleha Abdullah Mahdy, Shuhaila Ahmad|заглавие=Use of the Arabin pessary in women at high risk for preterm birth: long-term experience at a single tertiary center in Malaysia|год=2021-05-10|издание=BMC Pregnancy and Childbirth|том=21|страницы=368|issn=1471-2393|doi=10.1186/s12884-021-03838-x}}</ref> Bu cihaz haqqında hipotezlər ondan ibarətdir ki, bu cihaz da serklaj kimi [[uşaqlıq]] boynunu qapalı saxlamağa kömək edir və dölün bütün ağırlığını uşaqlıq boynunun üzərinə salmamaqda mühüm rol oynayır.<ref>{{Статья|ссылка=http://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Aikaterini Zamprakou, Evdoxia Skyfta, Mauro Parra-Cordero, Ricardo Palma-Dias, Jesus Rodriguez Calvo|заглавие=A Randomized Trial of a Cervical Pessary to Prevent Preterm Singleton Birth|год=2016-03-17|язык=en|издание=New England Journal of Medicine|том=374|выпуск=11|страницы=1044–1052|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa1511014|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011011/https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014}}</ref> Lakin, müəyyən edilmişdir ki, həm tək emrionlu, həm də çox embrionlu [[hamiləlik]]lərdə pessarinin qoyulması erkən doğuş riskini azaltmaqda heç bir rol oynamır.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1016/j.ajog.2015.08.051|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Catalina de Paco Matallana, Walter Plasencia, Francisca S. Molina, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Ebru Celik, Tze Kin Lau, Roberto Conturso|заглавие=Cervical pessary placement for prevention of preterm birth in unselected twin pregnancies: a randomized controlled trial|год=2016-01|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|том=214|выпуск=1|страницы=3.e1–3.e9|issn=0002-9378|doi=10.1016/j.ajog.2015.08.051}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Cərrahi müdaxilələr]] [[Kateqoriya:Cərrahlıq]] [[Kateqoriya:Tibbi prosedurlar]] pk35whdph3jn5gvzy8pdu7lnswsx1al 7864810 7864808 2024-11-26T14:49:32Z NarminSafarova94 294291 7864810 wikitext text/x-wiki '''Servikal serklaj''' ([[uşaqlıq]] boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD008991.pub3/full/ru|title=Наложение швов на шейку матки (цервикальный серкляж) для предотвращения преждевременных родов при одноплодной беременности|lang=en|author=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|website=cochrane library|date=2017-06-06}}</ref> riskinin qarşısını almaq və hamiləlik zamanı [[uşaqlıq]] boynunu gücləndirmək üçün istifadə olunur. Tək plodlu [[hamiləlik]]lərdə (uşaqlıq boynu zəif olduqda və ya erkən qısalması baş verdikdə) uşaqlıq boynunun tikilməsi embrionunun aşağı düşməsinə mane olur və erkən doğuş riskini azaldır.<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx|автор=Vincenzo Berghella, Timothy J. Rafael, Jeff M. Szychowski, Orion A. Rust, John Owen|заглавие=Cerclage for Short Cervix on Ultrasonography in Women With Singleton Gestations and Previous Preterm Birth: A Meta-Analysis|год=2011-03|язык=en-US|издание=Obstetrics & Gynecology|том=117|выпуск=3|страницы=663|issn=0029-7844|doi=10.1097/AOG.0b013e31820ca847|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010958/https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx}}</ref> Bu proseduru riskli [[hamiləlik]]lərdə tətbiq edirlər.<ref name=":0" /> Prosedur zamanı hamiləliyin erkən mərhələlərində (əsasən 12-14 həftələr arasında) uşaqlıq boynuna və ətrafına tikiş qoyulur. Hamiləliyin sonuna yaxın həmin tikişlər sökülür. Prosedur lokal anesteziya altında, adətən [[peridural anesteziya]] (epidural) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu prosesi mama-ginekoloq həyata keçirir.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/|автор=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in singleton pregnancy|год=2017-06-06|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2017|выпуск=6|страницы=CD008991|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD008991.pub3|archivedate=2022-11-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221122135502/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/}}</ref> Əvvəllər hamiləliyin nisbətən sonrakı mərhələlərində düşük yaşamış qadınlara prosedur əsasən hamiləliyin 1-ci və ya 2-ci trimestirində tətbiq edilir.<ref>{{cite journal |last1=Hofmeyr |first1=GJ |last2=Kulier |first2=R |title=Abdominal decompression in normal pregnancy |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |date=13 June 2012 |issue=6 |pages=CD001062 |doi=10.1002/14651858.CD001062.pub2 |pmid=22696321 |pmc=7050618 }}</ref> Fransız dilində "serklaj" sözü ətraf, halqa və ya sarğı mənalarını verir.<ref>{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/webstersnewworld0000sted|автор=Thomas Lathrop Stedman|заглавие=Webster's New World/Stedman's concise medical dictionary|год=1987|издательство=New York : Prentice Hall Press|страниц=858|isbn=978-0-13-948142-0|language=en}}</ref> Əvvəlki [[hamiləlik]]lərində erkən doğuşu olmuş, [[uşaqlıq]] boynunun uzunluğu 25 mm-dən az olan qadınlarda serklaj vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını alır, uşağın ölüm riskini azaldır. == Proqnozu == Əvvəlcədən olunacağı planlaşdırılmış serklaj prosedurunun uğurlu olma faizi təxminən 80-90%-dir. Bəzi hallarda xəstənin vəziyyətinə baxaraq bu əməliyyatı təcili etmək qərarına gəlirlər.<ref name=":1" /> Bu zaman isə uğurluluq faizi 40-60%-ə qədər düşür. [[Hamiləlik]] müddətinin 37 həftəyə (tam müddətli) qədər uzanması ilə nəticələnən serklaj uğurlu serklaj hesav edilir. Serklaj tətbiq edildikdən sonra, erkən doğuş riskini istisna etmək üçün xəstə ən azı bir neçə saat (bəzi hallarda bir gecə) nəzarət altında saxlanılmalıdır.<ref name=":1" /> Xəstəxana buraxılışından sonra yataq istirahəti və iki həftəyə qədər bütün fiziki fəaliyyətdən (cinsi əlaqə daxil olmaqla) qaçınmaq tövsiyə olunur. Müşahidə adətən [[uşaqlıq]] boynunun və tikişlərin vəziyyətini, həmçinin vaxtından əvvəl doğuş əlamətlərini izləmək üçün aparılır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/|автор=Timothy J Rafael, Vincenzo Berghella, Zarko Alfirevic|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in multiple pregnancy|год=2014-09-10|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2014|выпуск=9|страницы=CD009166|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD009166.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152227/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/}}</ref> Erkən doğum riski olan tək emrionlu [[hamiləlik]]də serklajın qoyulması vaxtından əvvəl doğuş hallarını və doğuşdan sonrakı ölüm (perinatal ölüm) riskini azaldır. Çox embrionlu hamiləliklərdə isə serklajın qoyulması həmin nəticəni verməyə də bilir. Aparılan çox saylı araşdırmalar nəticəsində çox emrionlu hamiləliklərdə serklajın uğurlu olacağına dair sübutlar əldə edilməmişdir. Servikal serklajın [[antibiotiklər]] və ya vaginal pessari kimi digər müalicə üsulları ilə birlikdə tətbiqinin də nəticələri hələki elmə qeyri-müəyyən olaraq qalır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/|автор=George U Eleje, Ahizechukwu C Eke, Joseph I Ikechebelu, Ifeanyichukwu U Ezebialu, Princeston C Okam, Chito P Ilika|заглавие=Cervical stitch (cerclage) in combination with other treatments for preventing spontaneous preterm birth in singleton pregnancies|год=2020-09-24|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2020|выпуск=9|страницы=CD012871|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD012871.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152225/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/}}</ref> == Növləri == * '''Mak Donald servikal serklajı''' [[1957]]-ci ildə irəli sürülmüşdür. Ən geniş yayılmış üsullardan biridir. Uşaqlıq boynunun bağlanması üçün istifadə olunur.<ref>{{Cite web|url=https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|title=Cervical Cerclage|lang=en-US|last=editor|website=American Pregnancy Association|date=2012-04-26|access-date=2024-02-05|archive-date=2024-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|url-status=live}}</ref> Bu zaman serviksin yuxarı hissəsini bağlamaq üçün tikişlər qoyulur. Bu serklaj adətən hamiləliyin 16-18-ci həftələri arasında tətbiq olunur. Tikiş hamiləliyin 37-ci həftəsində və lazımı göstəricilər olduqda isə daha tez götürülür. Metod avstraliyalı mama-ginekoloq İ.A. Mak Donald tərəfindən işlənilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|автор=Ian A. McDonald|заглавие=SUTURE OF THE CERVIX FOR INEVITABLE MISCARRIAGE|год=1957-06|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=64|выпуск=3|страницы=346–350|issn=1470-0328|doi=10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010959/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x}}</ref> * '''Şirodkar serklajı''' tikişinə görə fərqlənsə də Mak Donald serklajına çox bənzəyir. Bu prosedur zamanı tikişlər uşaqlıq boynunun divarlarından keçir və gizli tikişlərdir.<ref name="Айламазян">''Айламазян, Эдуард Карпович|Айламазян Э. К.'' Акушерство / Изд. 8-е, испр. и доп. // С-Пб.: СпецЛит, 2014. — 543 с. ISBN 978-5-299-00590-5. С. 496—507 (Гл. 53. Плодоразрушающие операции).</ref> Bu növ serklaj Mak Donald serklajından daha az yayılmışdır və texniki cəhətdən daha mürəkkəbdir. İnfeksiya riskinin isə bu serklajda daha az olduğu güman edilir (sübut edilməsə də). Şirodkar proseduru zamanı bəzən [[uşaqlıq]] boynunun ətrafında qalıcı (çıxarılmayan) tikişlər qoyulur və bu tikişləri yalnız keysəriyyə əməliyyatı zamanı çıxartmaq mümkün olur. Şirodkar texnikası ilk dəfə 1955-ci ildə Bombayda V. N. Şirodkar tərəfindən təsvir edilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874|автор=Elizabeth Goulding, Boon Lim|заглавие=McDonald transvaginal cervical cerclage since 1957: from its roots in Australia into worldwide contemporary practice|год=2014-08|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=121|выпуск=9|страницы=1107–1107|issn=1470-0328|doi=10.1111/1471-0528.12874|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874}}</ref> * '''Abdominal serklaj''' ən az rast gəlinən serklaj növüdür. Bu prosedur zamanı daimi tikişlər qoyulur. Qarın boşluğunun içərisindən serviksin ən yuxarı hissəsinə və kənarına sarğı tətbiq etməyi tələb edir.<ref>''Копшев С. Н.'' </ref><ref name="Айламазян" /> Serviksin standart serklajı qısa olduqda, vaginal serklajın uğursuz olduğu və ya həyata keçirilə bilmədiyi hallarda tətbiq edilir. Bununla belə, bəzi həkimlər (məsələn, Çikaqo Universitetindən Artur Haney və Nyu-Cersi Tibb və Stomatologiya Universitetindən Corc Davis) əməliyyatdan sonrakı hamiləliyin daha yaxşı nəticələrinin qəbul edilməsi səbəbindən vaginal (ənənəvi) serklajdan daha çox transabdominal serklajdan (TAC) istifadə edilməsini tələb edirlər. Bu cür serklajdan sonra keysəriyyə əməliyyatı lazım gəlir. Transabdominal serklaj xəstəyə istmik-servikal çatışmazlıq diaqnozunun qoyulduğu hallarda hamiləlikdən əvvəl də tətbiq edilə bilər.<ref>''Ершикова Г. М.''</ref> == Riskləri == Serklaj təhlükəsiz bir prosedur hesab olunsa da əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra baş verə biləcək bir sıra ağırlaşmalar da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: * yerli və ya ümumi [[anesteziya]] ilə bağlı risklər; * erkən doğuş; * membranların vaxtından əvvəl yırtılması; * servikal infeksiya; * amnion kisəsinin infeksiyası (xorioamnionit) * servikal yırtıq (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); * uşaqlığın yırtılması (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); *serviks və ya sidik kisəsinin zədələnməsi; * [[qanaxma]]; * [[uşaqlıq]] boynunda açılışın olmaması, servikal distosiya; * serviksin yerdəyişməsi. == Alternativlər == Arabin firmasından olan Pessari əməliyyat tələb etmədən vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını almaq üçün təklif edilən silikon cihazdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8108362/|автор=Rahana Abd Rahman, Ixora Kamisan Atan, Anizah Ali, Aida Mohd Kalok, Nor Azlin Mohamed Ismail, Zaleha Abdullah Mahdy, Shuhaila Ahmad|заглавие=Use of the Arabin pessary in women at high risk for preterm birth: long-term experience at a single tertiary center in Malaysia|год=2021-05-10|издание=BMC Pregnancy and Childbirth|том=21|страницы=368|issn=1471-2393|doi=10.1186/s12884-021-03838-x}}</ref> Bu cihaz haqqında hipotezlər ondan ibarətdir ki, bu cihaz da serklaj kimi [[uşaqlıq]] boynunu qapalı saxlamağa kömək edir və dölün bütün ağırlığını uşaqlıq boynunun üzərinə salmamaqda mühüm rol oynayır.<ref>{{Статья|ссылка=http://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Aikaterini Zamprakou, Evdoxia Skyfta, Mauro Parra-Cordero, Ricardo Palma-Dias, Jesus Rodriguez Calvo|заглавие=A Randomized Trial of a Cervical Pessary to Prevent Preterm Singleton Birth|год=2016-03-17|язык=en|издание=New England Journal of Medicine|том=374|выпуск=11|страницы=1044–1052|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa1511014|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011011/https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014}}</ref> Lakin, müəyyən edilmişdir ki, həm tək emrionlu, həm də çox embrionlu [[hamiləlik]]lərdə pessarinin qoyulması erkən doğuş riskini azaltmaqda heç bir rol oynamır.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1016/j.ajog.2015.08.051|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Catalina de Paco Matallana, Walter Plasencia, Francisca S. Molina, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Ebru Celik, Tze Kin Lau, Roberto Conturso|заглавие=Cervical pessary placement for prevention of preterm birth in unselected twin pregnancies: a randomized controlled trial|год=2016-01|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|том=214|выпуск=1|страницы=3.e1–3.e9|issn=0002-9378|doi=10.1016/j.ajog.2015.08.051}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Cərrahi müdaxilələr]] [[Kateqoriya:Cərrahlıq]] [[Kateqoriya:Tibbi prosedurlar]] aw92p2ued3clz586it8530eqxd6im28 7865222 7864810 2024-11-27T01:33:53Z ToprakBot 198871 ; Görünməz boşluqlar görünür edildi: [[Ayrılmaz alan|kırılmaz boşluk]] (U+00A0) 7865222 wikitext text/x-wiki '''Servikal serklaj''' ([[uşaqlıq]] boynu serklajı, servikal tikiş adları ilə də tanınır) erkən doğum<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.edhacare.com/ru/treatments/gynecology/cervical-cerclage|title=Цервикальный серклаж|lang=ru|author=edhacare.com|website=https://www.edhacare.com/|publisher=edhacare.com|url-status=live}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD008991.pub3/full/ru|title=Наложение швов на шейку матки (цервикальный серкляж) для предотвращения преждевременных родов при одноплодной беременности|lang=en|author=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|website=cochrane library|date=2017-06-06}}</ref> riskinin qarşısını almaq və hamiləlik zamanı [[uşaqlıq]] boynunu gücləndirmək üçün istifadə olunur. Tək plodlu [[hamiləlik]]lərdə (uşaqlıq boynu zəif olduqda və ya erkən qısalması baş verdikdə) uşaqlıq boynunun tikilməsi embrionunun aşağı düşməsinə mane olur və erkən doğuş riskini azaldır.<ref>{{Статья|ссылка=https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx|автор=Vincenzo Berghella, Timothy J. Rafael, Jeff M. Szychowski, Orion A. Rust, John Owen|заглавие=Cerclage for Short Cervix on Ultrasonography in Women With Singleton Gestations and Previous Preterm Birth: A Meta-Analysis|год=2011-03|язык=en-US|издание=Obstetrics & Gynecology|том=117|выпуск=3|страницы=663|issn=0029-7844|doi=10.1097/AOG.0b013e31820ca847|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010958/https://journals.lww.com/greenjournal/fulltext/2011/03000/cerclage_for_short_cervix_on_ultrasonography_in.21.aspx}}</ref> Bu proseduru riskli [[hamiləlik]]lərdə tətbiq edirlər.<ref name=":0" /> Prosedur zamanı hamiləliyin erkən mərhələlərində (əsasən 12-14 həftələr arasında) uşaqlıq boynuna və ətrafına tikiş qoyulur. Hamiləliyin sonuna yaxın həmin tikişlər sökülür. Prosedur lokal anesteziya altında, adətən [[peridural anesteziya]] (epidural) vasitəsilə həyata keçirilir. Bu prosesi mama-ginekoloq həyata keçirir.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/|автор=Zarko Alfirevic, Tamara Stampalija, Nancy Medley|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in singleton pregnancy|год=2017-06-06|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2017|выпуск=6|страницы=CD008991|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD008991.pub3|archivedate=2022-11-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221122135502/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6481522/}}</ref> Əvvəllər hamiləliyin nisbətən sonrakı mərhələlərində düşük yaşamış qadınlara prosedur əsasən hamiləliyin 1-ci və ya 2-ci trimestirində tətbiq edilir.<ref>{{cite journal |last1=Hofmeyr |first1=GJ |last2=Kulier |first2=R |title=Abdominal decompression in normal pregnancy |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |date=13 June 2012 |issue=6 |pages=CD001062 |doi=10.1002/14651858.CD001062.pub2 |pmid=22696321 |pmc=7050618 }}</ref> Fransız dilində "serklaj" sözü ətraf, halqa və ya sarğı mənalarını verir.<ref>{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/webstersnewworld0000sted|автор=Thomas Lathrop Stedman|заглавие=Webster's New World/Stedman's concise medical dictionary|год=1987|издательство=New York : Prentice Hall Press|страниц=858|isbn=978-0-13-948142-0|language=en}}</ref> Əvvəlki [[hamiləlik]]lərində erkən doğuşu olmuş, [[uşaqlıq]] boynunun uzunluğu 25 mm-dən az olan qadınlarda serklaj vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını alır, uşağın ölüm riskini azaldır. == Proqnozu == Əvvəlcədən olunacağı planlaşdırılmış serklaj prosedurunun uğurlu olma faizi təxminən 80-90%-dir. Bəzi hallarda xəstənin vəziyyətinə baxaraq bu əməliyyatı təcili etmək qərarına gəlirlər.<ref name=":1" /> Bu zaman isə uğurluluq faizi 40-60%-ə qədər düşür. [[Hamiləlik]] müddətinin 37 həftəyə (tam müddətli) qədər uzanması ilə nəticələnən serklaj uğurlu serklaj hesav edilir. Serklaj tətbiq edildikdən sonra, erkən doğuş riskini istisna etmək üçün xəstə ən azı bir neçə saat (bəzi hallarda bir gecə) nəzarət altında saxlanılmalıdır.<ref name=":1" /> Xəstəxana buraxılışından sonra yataq istirahəti və iki həftəyə qədər bütün fiziki fəaliyyətdən (cinsi əlaqə daxil olmaqla) qaçınmaq tövsiyə olunur. Müşahidə adətən [[uşaqlıq]] boynunun və tikişlərin vəziyyətini, həmçinin vaxtından əvvəl doğuş əlamətlərini izləmək üçün aparılır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/|автор=Timothy J Rafael, Vincenzo Berghella, Zarko Alfirevic|заглавие=Cervical stitch (cerclage) for preventing preterm birth in multiple pregnancy|год=2014-09-10|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2014|выпуск=9|страницы=CD009166|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD009166.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152227/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10629495/}}</ref> Erkən doğum riski olan tək emrionlu [[hamiləlik]]də serklajın qoyulması vaxtından əvvəl doğuş hallarını və doğuşdan sonrakı ölüm (perinatal ölüm) riskini azaldır. Çox embrionlu hamiləliklərdə isə serklajın qoyulması həmin nəticəni verməyə də bilir. Aparılan çox saylı araşdırmalar nəticəsində çox emrionlu hamiləliklərdə serklajın uğurlu olacağına dair sübutlar əldə edilməmişdir. Servikal serklajın [[antibiotiklər]] və ya vaginal pessari kimi digər müalicə üsulları ilə birlikdə tətbiqinin də nəticələri hələki elmə qeyri-müəyyən olaraq qalır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/|автор=George U Eleje, Ahizechukwu C Eke, Joseph I Ikechebelu, Ifeanyichukwu U Ezebialu, Princeston C Okam, Chito P Ilika|заглавие=Cervical stitch (cerclage) in combination with other treatments for preventing spontaneous preterm birth in singleton pregnancies|год=2020-09-24|издание=The Cochrane Database of Systematic Reviews|том=2020|выпуск=9|страницы=CD012871|issn=1469-493X|doi=10.1002/14651858.CD012871.pub2|language=en|archivedate=2024-03-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240328152225/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8094629/}}</ref> == Növləri == * '''Mak Donald servikal serklajı''' [[1957]]-ci ildə irəli sürülmüşdür. Ən geniş yayılmış üsullardan biridir. Uşaqlıq boynunun bağlanması üçün istifadə olunur.<ref>{{Cite web|url=https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|title=Cervical Cerclage|lang=en-US|last=editor|website=American Pregnancy Association|date=2012-04-26|access-date=2024-02-05|archive-date=2024-02-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-complications/cervical-cerclage/|url-status=live}}</ref> Bu zaman serviksin yuxarı hissəsini bağlamaq üçün tikişlər qoyulur. Bu serklaj adətən hamiləliyin 16-18-ci həftələri arasında tətbiq olunur. Tikiş hamiləliyin 37-ci həftəsində və lazımı göstəricilər olduqda isə daha tez götürülür. Metod avstraliyalı mama-ginekoloq İ.A. Mak Donald tərəfindən işlənilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|автор=Ian A. McDonald|заглавие=SUTURE OF THE CERVIX FOR INEVITABLE MISCARRIAGE|год=1957-06|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=64|выпуск=3|страницы=346–350|issn=1470-0328|doi=10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205010959/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1471-0528.1957.tb02650.x}}</ref> * '''Şirodkar serklajı''' tikişinə görə fərqlənsə də Mak Donald serklajına çox bənzəyir. Bu prosedur zamanı tikişlər uşaqlıq boynunun divarlarından keçir və gizli tikişlərdir.<ref name="Айламазян">''Айламазян, Эдуард Карпович|Айламазян&nbsp;Э.&nbsp;К.'' Акушерство / Изд. 8-е, испр. и доп. // С-Пб.: СпецЛит, 2014.&nbsp;— 543 с. ISBN 978-5-299-00590-5. С. 496—507 (Гл. 53. Плодоразрушающие операции).</ref> Bu növ serklaj Mak Donald serklajından daha az yayılmışdır və texniki cəhətdən daha mürəkkəbdir. İnfeksiya riskinin isə bu serklajda daha az olduğu güman edilir (sübut edilməsə də). Şirodkar proseduru zamanı bəzən [[uşaqlıq]] boynunun ətrafında qalıcı (çıxarılmayan) tikişlər qoyulur və bu tikişləri yalnız keysəriyyə əməliyyatı zamanı çıxartmaq mümkün olur. Şirodkar texnikası ilk dəfə 1955-ci ildə Bombayda V. N. Şirodkar tərəfindən təsvir edilmişdir.<ref>{{Статья|ссылка=https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874|автор=Elizabeth Goulding, Boon Lim|заглавие=McDonald transvaginal cervical cerclage since 1957: from its roots in Australia into worldwide contemporary practice|год=2014-08|язык=en|издание=BJOG: An International Journal of Obstetrics & Gynaecology|том=121|выпуск=9|страницы=1107–1107|issn=1470-0328|doi=10.1111/1471-0528.12874|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011000/https://obgyn.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1471-0528.12874}}</ref> * '''Abdominal serklaj''' ən az rast gəlinən serklaj növüdür. Bu prosedur zamanı daimi tikişlər qoyulur. Qarın boşluğunun içərisindən serviksin ən yuxarı hissəsinə və kənarına sarğı tətbiq etməyi tələb edir.<ref name="Айламазян" /><ref>''Копшев&nbsp;С.&nbsp;Н.''</ref> Serviksin standart serklajı qısa olduqda, vaginal serklajın uğursuz olduğu və ya həyata keçirilə bilmədiyi hallarda tətbiq edilir. Bununla belə, bəzi həkimlər (məsələn, Çikaqo Universitetindən Artur Haney və Nyu-Cersi Tibb və Stomatologiya Universitetindən Corc Davis) əməliyyatdan sonrakı hamiləliyin daha yaxşı nəticələrinin qəbul edilməsi səbəbindən vaginal (ənənəvi) serklajdan daha çox transabdominal serklajdan (TAC) istifadə edilməsini tələb edirlər. Bu cür serklajdan sonra keysəriyyə əməliyyatı lazım gəlir. Transabdominal serklaj xəstəyə istmik-servikal çatışmazlıq diaqnozunun qoyulduğu hallarda hamiləlikdən əvvəl də tətbiq edilə bilər.<ref>''Ершикова&nbsp;Г.&nbsp;М.''</ref> == Riskləri == Serklaj təhlükəsiz bir prosedur hesab olunsa da əməliyyat zamanı və ya əməliyyatdan sonra baş verə biləcək bir sıra ağırlaşmalar da vardır. Bunlar aşağıdakılardır: * yerli və ya ümumi [[anesteziya]] ilə bağlı risklər; * erkən doğuş; * membranların vaxtından əvvəl yırtılması; * servikal infeksiya; * amnion kisəsinin infeksiyası (xorioamnionit) * servikal yırtıq (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); * uşaqlığın yırtılması (doğuş başlamazdan əvvəl tikiş çıxarılmazsa baş verə bilər); *serviks və ya sidik kisəsinin zədələnməsi; * [[qanaxma]]; * [[uşaqlıq]] boynunda açılışın olmaması, servikal distosiya; * serviksin yerdəyişməsi. == Alternativlər == Arabin firmasından olan Pessari əməliyyat tələb etmədən vaxtından əvvəl doğuşun qarşısını almaq üçün təklif edilən silikon cihazdır.<ref>{{Статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8108362/|автор=Rahana Abd Rahman, Ixora Kamisan Atan, Anizah Ali, Aida Mohd Kalok, Nor Azlin Mohamed Ismail, Zaleha Abdullah Mahdy, Shuhaila Ahmad|заглавие=Use of the Arabin pessary in women at high risk for preterm birth: long-term experience at a single tertiary center in Malaysia|год=2021-05-10|издание=BMC Pregnancy and Childbirth|том=21|страницы=368|issn=1471-2393|doi=10.1186/s12884-021-03838-x}}</ref> Bu cihaz haqqında hipotezlər ondan ibarətdir ki, bu cihaz da serklaj kimi [[uşaqlıq]] boynunu qapalı saxlamağa kömək edir və dölün bütün ağırlığını uşaqlıq boynunun üzərinə salmamaqda mühüm rol oynayır.<ref>{{Статья|ссылка=http://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Aikaterini Zamprakou, Evdoxia Skyfta, Mauro Parra-Cordero, Ricardo Palma-Dias, Jesus Rodriguez Calvo|заглавие=A Randomized Trial of a Cervical Pessary to Prevent Preterm Singleton Birth|год=2016-03-17|язык=en|издание=New England Journal of Medicine|том=374|выпуск=11|страницы=1044–1052|issn=0028-4793|doi=10.1056/NEJMoa1511014|archivedate=2024-02-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240205011011/https://www.nejm.org/doi/10.1056/NEJMoa1511014}}</ref> Lakin, müəyyən edilmişdir ki, həm tək emrionlu, həm də çox embrionlu [[hamiləlik]]lərdə pessarinin qoyulması erkən doğuş riskini azaltmaqda heç bir rol oynamır.<ref>{{Статья|ссылка=https://doi.org/10.1016/j.ajog.2015.08.051|автор=Kypros H. Nicolaides, Argyro Syngelaki, Liona C. Poon, Catalina de Paco Matallana, Walter Plasencia, Francisca S. Molina, Gemma Picciarelli, Natasa Tul, Ebru Celik, Tze Kin Lau, Roberto Conturso|заглавие=Cervical pessary placement for prevention of preterm birth in unselected twin pregnancies: a randomized controlled trial|год=2016-01|издание=American Journal of Obstetrics and Gynecology|том=214|выпуск=1|страницы=3.e1–3.e9|issn=0002-9378|doi=10.1016/j.ajog.2015.08.051}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Hamiləlik]] [[Kateqoriya:Cərrahi müdaxilələr]] [[Kateqoriya:Cərrahlıq]] [[Kateqoriya:Tibbi prosedurlar]] 1el58wv4ucyz1olr54cqaptps8lghcq 4 881955 7864795 2024-11-26T14:15:48Z Yousiphh 175220 Namizədlik səhifəsi yaradılır 7864795 wikitext text/x-wiki == [[:Aran bölgəsi]] == {{Mənbə axtar|Aran bölgəsi}} * Açıqlamasında "Azərbaycanda tarixi-coğrafi məfhum" yazılıb. Tarixi ərazi olaraq [[Arran]] məqaləsi, çoğrafi ərazi olaraq [[Kür-Araz ovalığı]], [[Aran iqtisadi rayonu]] məqalələri var. Belə bir məqaləyə nə ehtiyac? [[İstifadəçi:Yousiphh|Yousiphh]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Yousiphh|müzakirə]]) 14:15, 26 noyabr 2024 (UTC) 2zn4fvtmfv2vop3ohi5uvee42bovpoh 0 881956 7864800 2024-11-26T14:19:29Z White Demon 75303 White Demon [[FC Hegelmann]] səhifəsinin adını [[Hegelmann FK]] olaraq dəyişdi. 7864800 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Hegelmann FK]] 93hsth36cl3n0fg2p3rt1xt7erceztr 0 881957 7864802 2024-11-26T14:20:28Z White Demon 75303 White Demon [[Gettysburg nitqi]] səhifəsinin adını [[Gettisberq nitqi]] olaraq dəyişdi. 7864802 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Gettisberq nitqi]] 7s44l94pfizzoe673unoefungnax3p7 1 881958 7864883 2024-11-26T16:18:00Z 85.132.117.20 /* salam */ yeni bölmə 7864883 wikitext text/x-wiki == salam == sssssaaaaallllaaaammmm [[Xüsusi:Töhfələr/85.132.117.20|85.132.117.20]] 16:18, 26 noyabr 2024 (UTC) skp3ysxs1ysxk9vx8cvwuxh83bn9bbv 7864885 7864883 2024-11-26T16:18:09Z Ternera 294279 Səhifənin bütün məzmunu silindi 7864885 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 2 881959 7864951 2024-11-26T18:02:13Z 46.18.64.208 Yeni Məlumat Əlavə etdim... 7864951 wikitext text/x-wiki Azərbaycanlı Viki Redaktorçu ... "Şamxal1990" 5 il əvvəl qoşuldu prefessional işi var jd13nyrc88dh5z17jgk6wmq41ndlzsp 0 881961 7864970 2024-11-26T18:41:00Z 193.203.13.41 Səhifə "{{Kriptovalyuta}} '''Bitcoin Cash''' — 2017-ci ildə [[Bitcoin|Bitcoin-in bir]] hard fork-u kimi yaradılmış [[Kriptovalyuta|kriptovalyutadır]]. Onun yaradılmasının əsas məqsədi Bitcoin şəbəkəsində əməliyyat sürətini və miqyasını artırmaq idi.<ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |title=Some Bitcoin Backers Are Defecting to Create a Rival Currency |via=The New York Times..." məzmunu ilə yaradıldı 7864970 wikitext text/x-wiki {{Kriptovalyuta}} '''Bitcoin Cash''' — 2017-ci ildə [[Bitcoin|Bitcoin-in bir]] hard fork-u kimi yaradılmış [[Kriptovalyuta|kriptovalyutadır]]. Onun yaradılmasının əsas məqsədi Bitcoin şəbəkəsində əməliyyat sürətini və miqyasını artırmaq idi.<ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |title=Some Bitcoin Backers Are Defecting to Create a Rival Currency |via=The New York Times |access-date=2024-11-26 |archive-date=2020-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107234022/https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |url-status=live }}</ref> Bu, blok ölçüsünün 1 MB-dən 8 MB və sonradan 32 MB-a qədər artırılması ilə mümkün olmuşdur.<ref>{{Cite web |url=https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |title=What Is Bitcoin Cash (BCH), and How Does It Work? |via=Investopedia |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240926161753/https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |url-status=live }}</ref> ==Tarixi== Bitcoin Cash 1 avqust 2017-ci ildə Bitcoin blockchain-inin ayrılması nəticəsində yaradılmışdır. Bu ayrılmanın səbəbi Bitcoin icması daxilində blok ölçüsünün artırılması mövzusunda yaranan fikir ayrılıqları idi. BCH-nin əsasını qoyanlar, daha böyük blokların daha çox əməliyyatı dəstəkləyəcəyini və beləliklə, yüksək tıxac problemini həll edəcəyini düşünürdülər.<ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |title=Some Bitcoin Backers Are Defecting to Create a Rival Currency |via=The New York Times |access-date=2024-11-26 |archive-date=2020-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107234022/https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |url-status=live }}</ref> ==Texniki Xüsusiyyətlər== *'''Blok Ölçüsü:''' 32 MB *'''Algoritm:''' SHA-256 (Bitcoin ilə eyni) *'''Əməliyyat Vaxtı:''' Təxminən 10 dəqiqə *'''Təchizat Limiti:''' 21 milyon sikkə<ref>{{Cite web |url=https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |title=What Is Bitcoin Cash (BCH), and How Does It Work? |via=Investopedia |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240926161753/https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |url-status=live }}</ref> == Tənqid == Bitcoin Cash, kriptovalyuta icmasında həm dəstək, həm də tənqid alır. Onun tərəfdarları daha sürətli əməliyyatları və aşağı komissiyaları vurğulasa da, tənqidçilər blok ölçüsünün artımının mərkəzləşmə riskini artıracağını iddia edirlər.<ref>{{Cite web |url=https://www.flaunt.com/blog/by-bit |title=Advantages And Disadvantages Of Bitcoin Cash |via=FLAUNT |access-date=2024-11-26 |archive-date=2023-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230128064636/https://www.flaunt.com/blog/by-bit |url-status=live }}</ref> 2017-ci ildə satışa çıxarılandan bəri kriptovalyutanın dəyəri orijinalla müqayisədə kəskin şəkildə aşağı düşüb.<ref>{{Cite web |url=https://coinmarketcap.com/currencies/bitcoin-cash/ |title=2017-ci ildən qiymət inkişafı |via=Coinmarketcap |access-date=2024-11-26 }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Kriptovalyuta]] * [[Kriptovalyutaların siyahısı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|bitcoincash.org}} {{Bitcoin}} {{Kriptovalyutalar}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Kriptovalyutalar]] [[Kateqoriya:2017-ci ildə yarananlar]] msrscyb7ps7fdixi0kmed844fa454ip 7865221 7864970 2024-11-27T01:33:52Z ToprakBot 198871 7865221 wikitext text/x-wiki {{Kriptovalyuta}} '''Bitcoin Cash''' — 2017-ci ildə [[Bitcoin|Bitcoin-in bir]] hard fork-u kimi yaradılmış [[kriptovalyuta]]dır. Onun yaradılmasının əsas məqsədi Bitcoin şəbəkəsində əməliyyat sürətini və miqyasını artırmaq idi.<ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |title=Some Bitcoin Backers Are Defecting to Create a Rival Currency |via=The New York Times |access-date=2024-11-26 |archive-date=2020-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107234022/https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |url-status=live }}</ref> Bu, blok ölçüsünün 1 MB-dən 8 MB və sonradan 32 MB-a qədər artırılması ilə mümkün olmuşdur.<ref>{{Cite web |url=https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |title=What Is Bitcoin Cash (BCH), and How Does It Work? |via=Investopedia |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240926161753/https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |url-status=live }}</ref> ==Tarixi== Bitcoin Cash 1 avqust 2017-ci ildə Bitcoin blockchain-inin ayrılması nəticəsində yaradılmışdır. Bu ayrılmanın səbəbi Bitcoin icması daxilində blok ölçüsünün artırılması mövzusunda yaranan fikir ayrılıqları idi. BCH-nin əsasını qoyanlar, daha böyük blokların daha çox əməliyyatı dəstəkləyəcəyini və beləliklə, yüksək tıxac problemini həll edəcəyini düşünürdülər.<ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |title=Some Bitcoin Backers Are Defecting to Create a Rival Currency |via=The New York Times |access-date=2024-11-26 |archive-date=2020-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107234022/https://www.nytimes.com/2017/07/25/business/dealbook/bitcoin-cash-split.html |url-status=live }}</ref> ==Texniki Xüsusiyyətlər== *'''Blok Ölçüsü:''' 32 MB *'''Algoritm:''' SHA-256 (Bitcoin ilə eyni) *'''Əməliyyat Vaxtı:''' Təxminən 10 dəqiqə *'''Təchizat Limiti:''' 21 milyon sikkə<ref>{{Cite web |url=https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |title=What Is Bitcoin Cash (BCH), and How Does It Work? |via=Investopedia |access-date=2024-11-26 |archive-date=2024-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240926161753/https://www.investopedia.com/terms/b/bitcoin-cash.asp |url-status=live }}</ref> == Tənqid == Bitcoin Cash, kriptovalyuta icmasında həm dəstək, həm də tənqid alır. Onun tərəfdarları daha sürətli əməliyyatları və aşağı komissiyaları vurğulasa da, tənqidçilər blok ölçüsünün artımının mərkəzləşmə riskini artıracağını iddia edirlər.<ref>{{Cite web |url=https://www.flaunt.com/blog/by-bit |title=Advantages And Disadvantages Of Bitcoin Cash |via=FLAUNT |access-date=2024-11-26 |archive-date=2023-01-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230128064636/https://www.flaunt.com/blog/by-bit |url-status=live }}</ref> 2017-ci ildə satışa çıxarılandan bəri kriptovalyutanın dəyəri orijinalla müqayisədə kəskin şəkildə aşağı düşüb.<ref>{{Cite web |url=https://coinmarketcap.com/currencies/bitcoin-cash/ |title=2017-ci ildən qiymət inkişafı |via=Coinmarketcap |access-date=2024-11-26 }}</ref> == Həmçinin bax == * [[Kriptovalyuta]] * [[Kriptovalyutaların siyahısı]] == İstinadlar == {{İstinad siyahısı|2}} == Xarici keçidlər == * {{Rəsmi saytı|bitcoincash.org}} {{Bitcoin}} {{Kriptovalyutalar}} {{Xarici keçidlər}} [[Kateqoriya:Kriptovalyutalar]] [[Kateqoriya:2017-ci ildə yarananlar]] c0t0p5u525a1t90hmqzk6rizecjq6j3 0 881963 7865024 2024-11-26T19:51:49Z Bikar 250702 [[IEEE 1394]] səhifəsinə istiqamətləndirilir 7865024 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[IEEE 1394]] hamie0pory2g1l4pw7p1s1ycrh0zkse 0 881964 7865029 2024-11-26T20:03:48Z White Demon 75303 White Demon [[Xəzər neftçiləri haqqında dastan (film, 1953)]] səhifəsinin adını [[Xəzər neftçiləri haqqında dastan]] olaraq dəyişdi. 7865029 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Xəzər neftçiləri haqqında dastan]] lbuffkamy9u9b27ycxkzareey6bov5e 0 881965 7865033 2024-11-26T20:05:09Z White Demon 75303 White Demon [[Arazın sahillərində (film, 1953)]] səhifəsinin adını [[Arazın sahillərində]] olaraq dəyişdi. 7865033 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Arazın sahillərində]] r6uiyizcq4wx7i5crnvsjz1p6fnzyya 0 881966 7865035 2024-11-26T20:05:42Z White Demon 75303 White Demon [[Balaca uşaqların bədənini möhkəmləndirin (film, 1954)]] səhifəsinin adını [[Balaca uşaqların bədənini möhkəmləndirin]] olaraq dəyişdi. 7865035 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Balaca uşaqların bədənini möhkəmləndirin]] rqk46hht69x0j8i3g0j51xk6a403kpj 0 881967 7865038 2024-11-26T20:06:06Z White Demon 75303 White Demon [[S. M. Kirov adına körfəzdə (film, 1954)]] səhifəsinin adını [[S. M. Kirov adına körfəzdə]] olaraq dəyişdi. 7865038 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[S. M. Kirov adına körfəzdə]] 779l30ihhmbv4fyp4arzkx1ijv3mm6w 0 881968 7865040 2024-11-26T20:06:32Z White Demon 75303 White Demon [[Alagöz yaylağında (film, 1955)]] səhifəsinin adını [[Alagöz yaylağında]] olaraq dəyişdi. 7865040 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Alagöz yaylağında]] nfmk8evfy2v116lm0o3ej7c15selv7j 0 881969 7865042 2024-11-26T20:06:45Z White Demon 75303 White Demon [[Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi (film, 1955)]] səhifəsinin adını [[Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi]] olaraq dəyişdi. 7865042 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Azərbaycan pambıqçılığında qabaqcıl aqrotexnikanın tətbiq edilməsi]] rw4g90so42ntgo8hp70o1ltsbybg1fi 0 881970 7865045 2024-11-26T20:08:25Z White Demon 75303 White Demon [[Neft ustaları (film, 1955)]] səhifəsinin adını [[Neft ustaları]] olaraq dəyişdi. 7865045 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Neft ustaları]] msk8xybunjrepjjvlyzrt9ahees0t11 0 881971 7865051 2024-11-26T20:09:14Z White Demon 75303 White Demon [[Səadət yolu ilə (film, 1956)]] səhifəsinin adını [[Səadət yolu ilə]] olaraq dəyişdi. 7865051 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Səadət yolu ilə]] f5f9yfrnb6d94fcmv7jfwb8wvepva5n 0 881972 7865053 2024-11-26T20:10:00Z White Demon 75303 White Demon [[Bakı və bakılılar (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Bakı və bakılılar (film)]] olaraq dəyişdi. 7865053 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Bakı və bakılılar (film)]] c0sz5h3cze48was01x3uk20zuz6611s 0 881973 7865056 2024-11-26T20:10:26Z White Demon 75303 White Demon [[Bəsləsən atlas olar tut yarpağından (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Bəsləsən atlas olar tut yarpağından]] olaraq dəyişdi. 7865056 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Bəsləsən atlas olar tut yarpağından]] 5hyvlpfchjfyio3qz3nv09y9hbmw50a 0 881974 7865058 2024-11-26T20:10:42Z White Demon 75303 White Demon [[Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Bir məhəllədən iki nəfər]] olaraq dəyişdi. 7865058 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Bir məhəllədən iki nəfər]] mv631nvx7t4oklnnv76eo5a0lntb4at 1 881975 7865060 2024-11-26T20:10:43Z White Demon 75303 White Demon [[Müzakirə:Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Bir məhəllədən iki nəfər]] olaraq dəyişdi. 7865060 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Müzakirə:Bir məhəllədən iki nəfər]] czlzhkqzkatx3q0mfuv7r0rdb6hw446 0 881976 7865062 2024-11-26T20:11:02Z White Demon 75303 White Demon [[Səadət və əmək mahnıları (film, 1957)]] səhifəsinin adını [[Səadət və əmək mahnıları]] olaraq dəyişdi. 7865062 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Səadət və əmək mahnıları]] jg7sjanedpjl6pr9bbouoecjz4zbg06 0 881977 7865064 2024-11-26T20:11:28Z White Demon 75303 White Demon [[Bakı bu gün (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Bakı bu gün]] olaraq dəyişdi. 7865064 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Bakı bu gün]] llvwz3acz0w3ef2kqpxc0e3eimfjve4 0 881978 7865066 2024-11-26T20:11:41Z White Demon 75303 White Demon [[Bizim Bakıda (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Bizim Bakıda]] olaraq dəyişdi. 7865066 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Bizim Bakıda]] 4oma4svqarazpyg8igzlrzcn8c3n2al 0 881979 7865069 2024-11-26T20:12:08Z White Demon 75303 White Demon [[Kölgələr sürünür (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Kölgələr sürünür]] olaraq dəyişdi. 7865069 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Kölgələr sürünür]] c74fmw9623ro2tg6bs2xqpc6u2mf64u 0 881980 7865071 2024-11-26T20:13:06Z White Demon 75303 White Demon [[Onun 150 yaşı var (film, 1958)]] səhifəsinin adını [[Onun 150 yaşı var]] olaraq dəyişdi. 7865071 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Onun 150 yaşı var]] kweeq295e213jv1d7wnsrju3ffl9zuy 0 881981 7865075 2024-11-26T20:14:03Z White Demon 75303 White Demon [[DQMV (film, 1959)]] səhifəsinin adını [[DQMV (film)]] olaraq dəyişdi. 7865075 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[DQMV (film)]] a6tpvwlr68ffp6drplf419v212cioeb 0 881982 7865080 2024-11-26T20:14:27Z White Demon 75303 White Demon [[Naxçıvan MSSR (film, 1959)]] səhifəsinin adını [[Naxçıvan MSSR (film)]] olaraq dəyişdi. 7865080 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Naxçıvan MSSR (film)]] ezpq179xwq6ajlhts8hq5wc6hcp8gvm 0 881983 7865082 2024-11-26T20:14:46Z White Demon 75303 White Demon [[Akif Cəfərovun briqadası (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Akif Cəfərovun briqadası]] olaraq dəyişdi. 7865082 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Akif Cəfərovun briqadası]] fixy4cuqtglwgi0s7itoiuqs0fifa02 0 881984 7865086 2024-11-26T20:14:55Z White Demon 75303 White Demon [[Atom insana xidmət edir (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Atom insana xidmət edir]] olaraq dəyişdi. 7865086 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Atom insana xidmət edir]] 70ofyx5i65jhyxgznr1ny2w09gk2sjx 0 881985 7865088 2024-11-26T20:15:21Z White Demon 75303 White Demon [[Doğma torpaq, Azərbaycan (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Doğma torpaq, Azərbaycan]] olaraq dəyişdi. 7865088 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Doğma torpaq, Azərbaycan]] srrf7w4ib0ato93rquhc47leietjs6i 0 881986 7865090 2024-11-26T20:15:30Z White Demon 75303 White Demon [[Pambıq tarlalarının mexanizatorları (film, 1960)]] səhifəsinin adını [[Pambıq tarlalarının mexanizatorları]] olaraq dəyişdi. 7865090 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Pambıq tarlalarının mexanizatorları]] n3c7a1ttg9b5xhgxd2ft2z9o86b5hqw 0 881987 7865094 2024-11-26T20:16:21Z White Demon 75303 White Demon [[Bizim Gülbala (film, 1961)]] səhifəsinin adını [[Bizim Gülbala]] olaraq dəyişdi. 7865094 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Bizim Gülbala]] eglavvpbnot25htmmhnxfj5wsh3jvlk 0 881988 7865098 2024-11-26T20:19:23Z Farrux Dadasbayli 300071 Səhifə "{{İş gedir}} '''Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu''' (29 may 1957, [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhəri]] — 7 dekabr 2022, [[Bakı|Bakı şəhəri]]<ref>[https://az.trend.az/azerbaijan/gundem/3678283.html Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri vəfat etdi]</ref>) — Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri<ref>[https://pravda.az/news/101113 Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni sədr təyin edilib]</ref>, Əməkdar hüqu..." məzmunu ilə yaradıldı 7865098 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu''' (29 may 1957, [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhəri]] — 7 dekabr 2022, [[Bakı|Bakı şəhəri]]<ref>[https://az.trend.az/azerbaijan/gundem/3678283.html Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri vəfat etdi]</ref>) — Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri<ref>[https://pravda.az/news/101113 Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni sədr təyin edilib]</ref>, Əməkdar hüquqşünas.<ref>[https://apa.az/az/daxili_siyaset/xeber_mahmud_nebiyeve____emekdar_huquqsunas____fex_-473180 Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verilib]</ref> == Həyatı == Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu 29 may 1957-ci ildə [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhərində]] ziyalı ailəsində anadan olub. Atası [[Yusif Nəbiyev|Yusif Mustafa oğlu Nəbiyev]] dövrünün ictimai-siyasi xadimi olub. Orta təhsilini Naxçıvan şəhər 1 nömrəli orta məktəbdə almışdır. Ali təhsilini [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universitetinin]] hüquq fakultəsində almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra hüquq-mühafizə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Erməni təcavüzü və blokada zamanında Naxçıvanın müdafiəsində fəal iştirak etmiş, blokada da olan Naxçıvana bir neçə təyyarə ərzaq və silah-sürsat göndərilməsini təmin etmişdir. 2022-ci il 7 dekabr tarixində rəhmətə getmişdir.<ref>[https://report.az/hadise/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://baku.ws/incident/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib-foto Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://modern.az/aktual/383121/baki-air-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-etdi/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref> === Ailəsi === 4 övladı, 9 nəvəsi vardır. == Fəaliyyəti == Əmək fəaliyyətinə 1981-ci ildən prokrorluq orqanlarında stajor, müstəntiq, Bakı şəhər prokrorunun ümumi nəzarət üzrə köməkçisi, Səbail rayonun prokrorunun müavini, Gəncə şəhər Nizami rayon prokroru, 1993-1994 -cü illər Respublika Nəqliyyat prokrorunun müavini, 1994-2000 -ci illər Sumqayıt şəhər prokroru işləmişdir. 2000-2011 -ci illərdə Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Azərbaycan Respublikası məhkəməsinin hakimi və sədri, 2011-2022 -ci illərdə Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin hakimi və sədri vəzifələrində çalışmışdır. 7 dekabr 2022-ci ildə vəfat etmişdir. == Təltifləri == * İlham Əliyevin sərəncamı ilə [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası|Azərbaycan Respublikasının Əməkdar hüquqşünası]] fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>[https://oxu.az/siyaset/dovlet-bascisi-mahmud-nebiyeve-emekdar-huquqsunas-fexri-adi-verdi Dövlət başçısı Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verdi]</ref><ref>[https://www.aznews.az/news/cemiyyet/142832.html Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verildi]</ref><ref>[https://lent.az/xeber/sosial/xeber__mehkeme_sedri_mahmud_nebiyev_teltif_edildi_-275435 Prezident İlham Əliyev Mahmud Nəbiyevin  “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adının verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb]</ref> * Vətənə Xidmətə görə 3-cü və 2-ci dərəcəli ordeni və Cümhuriyyətin 100 illiyi medalı ilə təltif edilmişdir. == İstinadlar == t6c8kwtmc9ac10rjoxkxooaveom1haa 7865113 7865098 2024-11-26T20:26:13Z Farrux Dadasbayli 300071 7865113 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Vəzifəli şəxs |adı = Nəbiyev Mahmud |orijinal adı = Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu |şəkil = |vəzifə = Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri |bayraq = Coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 2011 |son = 2022 |doğum tarixi = 29.05.1957 |doğum yeri = [[Naxçıvan]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |rütbəsi = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası}} {{2-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2010}} {{3-cü dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2003}} |vikianbar = }} '''Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu''' (29 may 1957, [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhəri]] — 7 dekabr 2022, [[Bakı|Bakı şəhəri]]<ref>[https://az.trend.az/azerbaijan/gundem/3678283.html Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri vəfat etdi]</ref>) — Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri<ref>[https://pravda.az/news/101113 Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni sədr təyin edilib]</ref>, Əməkdar hüquqşünas.<ref>[https://apa.az/az/daxili_siyaset/xeber_mahmud_nebiyeve____emekdar_huquqsunas____fex_-473180 Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verilib]</ref> == Həyatı == Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu 29 may 1957-ci ildə [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhərində]] ziyalı ailəsində anadan olub. Atası [[Yusif Nəbiyev|Yusif Mustafa oğlu Nəbiyev]] dövrünün ictimai-siyasi xadimi olub. Orta təhsilini Naxçıvan şəhər 1 nömrəli orta məktəbdə almışdır. Ali təhsilini [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universitetinin]] hüquq fakultəsində almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra hüquq-mühafizə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Erməni təcavüzü və blokada zamanında Naxçıvanın müdafiəsində fəal iştirak etmiş, blokada da olan Naxçıvana bir neçə təyyarə ərzaq və silah-sürsat göndərilməsini təmin etmişdir. 2022-ci il 7 dekabr tarixində rəhmətə getmişdir.<ref>[https://report.az/hadise/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://baku.ws/incident/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib-foto Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://modern.az/aktual/383121/baki-air-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-etdi/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref> === Ailəsi === 4 övladı, 9 nəvəsi vardır. == Fəaliyyəti == Əmək fəaliyyətinə 1981-ci ildən prokrorluq orqanlarında stajor, müstəntiq, Bakı şəhər prokrorunun ümumi nəzarət üzrə köməkçisi, Səbail rayonun prokrorunun müavini, Gəncə şəhər Nizami rayon prokroru, 1993-1994 -cü illər Respublika Nəqliyyat prokrorunun müavini, 1994-2000 -ci illər Sumqayıt şəhər prokroru işləmişdir. 2000-2011 -ci illərdə Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Azərbaycan Respublikası məhkəməsinin hakimi və sədri, 2011-2022 -ci illərdə Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin hakimi və sədri vəzifələrində çalışmışdır. 7 dekabr 2022-ci ildə vəfat etmişdir. == Təltifləri == * İlham Əliyevin sərəncamı ilə [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası|Azərbaycan Respublikasının Əməkdar hüquqşünası]] fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>[https://oxu.az/siyaset/dovlet-bascisi-mahmud-nebiyeve-emekdar-huquqsunas-fexri-adi-verdi Dövlət başçısı Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verdi]</ref><ref>[https://www.aznews.az/news/cemiyyet/142832.html Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verildi]</ref><ref>[https://lent.az/xeber/sosial/xeber__mehkeme_sedri_mahmud_nebiyev_teltif_edildi_-275435 Prezident İlham Əliyev Mahmud Nəbiyevin  “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adının verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb]</ref> * Vətənə Xidmətə görə 3-cü və 2-ci dərəcəli ordeni və Cümhuriyyətin 100 illiyi medalı ilə təltif edilmişdir. == İstinadlar == o4oze8z0hbeay0dkveabe000yl56b8b 7865137 7865113 2024-11-26T20:37:21Z 77.244.116.25 7865137 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Vəzifəli şəxs |adı = Nəbiyev Mahmud |orijinal adı = Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu |şəkil = |vəzifə = Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri |bayraq = Coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 2011 |son = 2022 |doğum tarixi = 29.05.1957 |doğum yeri = [[Naxçıvan]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |rütbəsi = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası}} {{2-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2010}} {{3-cü dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2003}} |vikianbar = }} '''Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu''' (29 may 1957, [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhəri]] — 7 dekabr 2022, [[Mehdiabad (Abşeron)|Mehdiabad]]<ref>[https://az.trend.az/azerbaijan/gundem/3678283.html Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri vəfat etdi]</ref>) — Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri<ref>[https://pravda.az/news/101113 Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni sədr təyin edilib]</ref>, Əməkdar hüquqşünas.<ref>[https://apa.az/az/daxili_siyaset/xeber_mahmud_nebiyeve____emekdar_huquqsunas____fex_-473180 Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verilib]</ref> == Həyatı == Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu 29 may 1957-ci ildə [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhərində]] ziyalı ailəsində anadan olub. Atası [[Yusif Nəbiyev|Yusif Mustafa oğlu Nəbiyev]] dövrünün ictimai-siyasi xadimi olub. Orta təhsilini Naxçıvan şəhər 1 nömrəli orta məktəbdə almışdır. Ali təhsilini [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universitetinin]] hüquq fakultəsində almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra hüquq-mühafizə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Erməni təcavüzü və blokada zamanında Naxçıvanın müdafiəsində fəal iştirak etmiş, blokada da olan Naxçıvana bir neçə təyyarə ərzaq və silah-sürsat göndərilməsini təmin etmişdir. 2022-ci il 7 dekabr tarixində rəhmətə getmişdir.<ref>[https://report.az/hadise/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://baku.ws/incident/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib-foto Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://modern.az/aktual/383121/baki-air-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-etdi/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref> === Ailəsi === 4 övladı, 9 nəvəsi vardır. == Fəaliyyəti == Əmək fəaliyyətinə 1981-ci ildən prokrorluq orqanlarında stajor, müstəntiq, Bakı şəhər prokrorunun ümumi nəzarət üzrə köməkçisi, Səbail rayonun prokrorunun müavini, Gəncə şəhər Nizami rayon prokroru, 1993-1994 -cü illər Respublika Nəqliyyat prokrorunun müavini, 1994-2000 -ci illər Sumqayıt şəhər prokroru işləmişdir. 2000-2011 -ci illərdə Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Azərbaycan Respublikası məhkəməsinin hakimi və sədri, 2011-2022 -ci illərdə Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin hakimi və sədri vəzifələrində çalışmışdır. 7 dekabr 2022-ci ildə vəfat etmişdir. == Təltifləri == * İlham Əliyevin sərəncamı ilə [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası|Azərbaycan Respublikasının Əməkdar hüquqşünası]] fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>[https://oxu.az/siyaset/dovlet-bascisi-mahmud-nebiyeve-emekdar-huquqsunas-fexri-adi-verdi Dövlət başçısı Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verdi]</ref><ref>[https://www.aznews.az/news/cemiyyet/142832.html Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verildi]</ref><ref>[https://lent.az/xeber/sosial/xeber__mehkeme_sedri_mahmud_nebiyev_teltif_edildi_-275435 Prezident İlham Əliyev Mahmud Nəbiyevin  “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adının verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb]</ref> * Vətənə Xidmətə görə 3-cü və 2-ci dərəcəli ordeni və Cümhuriyyətin 100 illiyi medalı ilə təltif edilmişdir. == İstinadlar == 0je5ssdq2ip7kupodu1zeh0zs5aoj6f 7865575 7865137 2024-11-27T08:30:18Z 77.244.116.25 7865575 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Vəzifəli şəxs |adı = Nəbiyev Mahmud |orijinal adı = Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu |şəkil = |vəzifə = Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri |bayraq = Coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 2011 |son = 2022 |doğum tarixi = 29.05.1957 |doğum yeri = [[Naxçıvan]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |rütbəsi = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası}} {{2-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2010}} {{3-cü dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2003}} |vikianbar = }} '''Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu''' (29 may 1957, [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhəri]] — 7 dekabr 2022, [[Mehdiabad (Abşeron)|Mehdiabad]]<ref>[https://az.trend.az/azerbaijan/gundem/3678283.html Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri vəfat etdi]</ref>) — Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri<ref>[https://pravda.az/news/101113 Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni sədr təyin edilib]</ref>, Əməkdar hüquqşünas.<ref>[https://apa.az/az/daxili_siyaset/xeber_mahmud_nebiyeve____emekdar_huquqsunas____fex_-473180 Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verilib]</ref> == Həyatı == Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu 29 may 1957-ci ildə [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhərində]] ziyalı ailəsində anadan olub. Atası [[Yusif Nəbiyev|Yusif Mustafa oğlu Nəbiyev]] dövrünün ictimai-siyasi xadimi olub. Orta təhsilini Naxçıvan şəhər 1 nömrəli orta məktəbdə almışdır. Ali təhsilini [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universitetinin]] hüquq fakultəsində almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra hüquq-mühafizə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Erməni təcavüzü və blokada zamanında Naxçıvanın müdafiəsində fəal iştirak etmiş, blokada da olan Naxçıvana bir neçə təyyarə ərzaq və silah-sürsat göndərilməsini təmin etmişdir. 2022-ci il 7 dekabr tarixində rəhmətə getmişdir.<ref>[https://report.az/hadise/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://baku.ws/incident/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib-foto Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://modern.az/aktual/383121/baki-air-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-etdi/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref> === Ailəsi === 4 övladı, 9 nəvəsi vardır. == Fəaliyyəti == Əmək fəaliyyətinə 1981-ci ildən prokrorluq orqanlarında stajor, müstəntiq, Bakı şəhər prokrorunun ümumi nəzarət üzrə köməkçisi, Səbail rayonun prokrorunun müavini, Gəncə şəhər Nizami rayon prokroru, 1993-1994 -cü illər Respublika Nəqliyyat prokrorunun müavini, 1994-2000 -ci illər Sumqayıt şəhər prokroru işləmişdir. 2000-2011 -ci illərdə Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Azərbaycan Respublikası məhkəməsinin hakimi və sədri, 2011-2022 -ci illərdə Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin hakimi və sədri vəzifələrində çalışmışdır. == Təltifləri == * İlham Əliyevin sərəncamı ilə [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası|Azərbaycan Respublikasının Əməkdar hüquqşünası]] fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>[https://oxu.az/siyaset/dovlet-bascisi-mahmud-nebiyeve-emekdar-huquqsunas-fexri-adi-verdi Dövlət başçısı Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verdi]</ref><ref>[https://www.aznews.az/news/cemiyyet/142832.html Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verildi]</ref><ref>[https://lent.az/xeber/sosial/xeber__mehkeme_sedri_mahmud_nebiyev_teltif_edildi_-275435 Prezident İlham Əliyev Mahmud Nəbiyevin  “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adının verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb]</ref> * Vətənə Xidmətə görə 3-cü və 2-ci dərəcəli ordeni və Cümhuriyyətin 100 illiyi medalı ilə təltif edilmişdir. == İstinadlar == 24ize8dhjwec6wdlg3fn6zi5iwj1pph 7865677 7865575 2024-11-27T10:12:36Z Farrux Dadasbayli 300071 7865677 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Vəzifəli şəxs |adı = Nəbiyev Mahmud |orijinal adı = Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu |şəkil = |vəzifə = Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri |bayraq = Coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 2011 |son = 2022 |doğum tarixi = 29.05.1957 |doğum yeri = [[Naxçıvan]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |rütbəsi = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası}} {{2-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2010}} {{3-cü dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2003}} |vikianbar = }} '''Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu''' (29 may 1957, [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhəri]] — 7 dekabr 2022, [[Bakı şəhəri]]<ref>[https://az.trend.az/azerbaijan/gundem/3678283.html Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri vəfat etdi]</ref>) — Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri<ref>[https://pravda.az/news/101113 Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni sədr təyin edilib]</ref>, Əməkdar hüquqşünas.<ref>[https://apa.az/az/daxili_siyaset/xeber_mahmud_nebiyeve____emekdar_huquqsunas____fex_-473180 Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verilib]</ref> == Həyatı == Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu 29 may 1957-ci ildə [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhərində]] ziyalı ailəsində anadan olub. Atası [[Yusif Nəbiyev|Yusif Mustafa oğlu Nəbiyev]] dövrünün ictimai-siyasi xadimi olub. Orta təhsilini Naxçıvan şəhər 1 nömrəli orta məktəbdə almışdır. Ali təhsilini [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universitetinin]] hüquq fakultəsində almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra hüquq-mühafizə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Erməni təcavüzü və blokada zamanında Naxçıvanın müdafiəsində fəal iştirak etmiş, blokada da olan Naxçıvana bir neçə təyyarə ərzaq və silah-sürsat göndərilməsini təmin etmişdir. 2022-ci il 7 dekabr tarixində rəhmətə getmişdir.<ref>[https://report.az/hadise/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://baku.ws/incident/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib-foto Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://modern.az/aktual/383121/baki-air-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-etdi/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref> === Ailəsi === 4 övladı, 9 nəvəsi vardır. == Fəaliyyəti == Əmək fəaliyyətinə 1981-ci ildən prokrorluq orqanlarında stajor, müstəntiq, Bakı şəhər prokrorunun ümumi nəzarət üzrə köməkçisi, Səbail rayonun prokrorunun müavini, Gəncə şəhər Nizami rayon prokroru, 1993-1994 -cü illər Respublika Nəqliyyat prokrorunun müavini, 1994-2000 -ci illər Sumqayıt şəhər prokroru işləmişdir. 2000-2011 -ci illərdə Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Azərbaycan Respublikası məhkəməsinin hakimi və sədri, 2011-2022 -ci illərdə Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin hakimi və sədri vəzifələrində çalışmışdır. == Təltifləri == * İlham Əliyevin sərəncamı ilə [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası|Azərbaycan Respublikasının Əməkdar hüquqşünası]] fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>[https://oxu.az/siyaset/dovlet-bascisi-mahmud-nebiyeve-emekdar-huquqsunas-fexri-adi-verdi Dövlət başçısı Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verdi]</ref><ref>[https://www.aznews.az/news/cemiyyet/142832.html Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verildi]</ref><ref>[https://lent.az/xeber/sosial/xeber__mehkeme_sedri_mahmud_nebiyev_teltif_edildi_-275435 Prezident İlham Əliyev Mahmud Nəbiyevin  “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adının verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb]</ref> * Vətənə Xidmətə görə 3-cü və 2-ci dərəcəli ordeni və Cümhuriyyətin 100 illiyi medalı ilə təltif edilmişdir. == İstinadlar == 3swr6i42jm2p9uikmsn0uk19hsk4ks9 7865680 7865677 2024-11-27T10:12:57Z Farrux Dadasbayli 300071 7865680 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Vəzifəli şəxs |adı = Nəbiyev Mahmud |orijinal adı = Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu |şəkil = |vəzifə = Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri |bayraq = Coat_of_arms_of_Azerbaijan.svg |bayraq2 = Flag_of_Azerbaijan.svg |başlanğıc = 2011 |son = 2022 |doğum tarixi = 29.05.1957 |doğum yeri = [[Naxçıvan]], [[Azərbaycan SSR]], [[SSRİ]] |rütbəsi = |mükafatları = {{Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası}} {{2-ci dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2010}} {{3-cü dərəcəli "Vətənə xidmətə görə" ordeni|2003}} |vikianbar = }} '''Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu''' (29 may 1957, [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhəri]] — 7 dekabr 2022, [[Bakı şəhəri]]<ref>[https://az.trend.az/azerbaijan/gundem/3678283.html Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri vəfat etdi]</ref>) — Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri<ref>[https://pravda.az/news/101113 Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinə yeni sədr təyin edilib]</ref>, Əməkdar hüquqşünas.<ref>[https://apa.az/az/daxili_siyaset/xeber_mahmud_nebiyeve____emekdar_huquqsunas____fex_-473180 Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verilib]</ref> == Həyatı == Nəbiyev Mahmud Yusif oğlu 29 may 1957-ci ildə [[Naxçıvan (şəhər)|Naxçıvan şəhərində]] ziyalı ailəsində anadan olub. Atası [[Yusif Nəbiyev|Yusif Mustafa oğlu Nəbiyev]] dövrünün ictimai-siyasi xadimi olub. Orta təhsilini Naxçıvan şəhər 1 nömrəli orta məktəbdə almışdır. Ali təhsilini [[Bakı Dövlət Universiteti|Azərbaycan Dövlət Universitetinin]] hüquq fakultəsində almışdır. Universiteti bitirdikdən sonra hüquq-mühafizə orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Erməni təcavüzü və blokada zamanında Naxçıvanın müdafiəsində fəal iştirak etmiş, blokada da olan Naxçıvana bir neçə təyyarə ərzaq göndərilməsini təmin etmişdir. 2022-ci il 7 dekabr tarixində rəhmətə getmişdir.<ref>[https://report.az/hadise/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://baku.ws/incident/baki-agir-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-edib-foto Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref><ref>[https://modern.az/aktual/383121/baki-air-cinayetler-mehkemesinin-sedri-vefat-etdi/ Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin sədri Mahmud Nəbiyev vəfat edib]</ref> === Ailəsi === 4 övladı, 9 nəvəsi vardır. == Fəaliyyəti == Əmək fəaliyyətinə 1981-ci ildən prokrorluq orqanlarında stajor, müstəntiq, Bakı şəhər prokrorunun ümumi nəzarət üzrə köməkçisi, Səbail rayonun prokrorunun müavini, Gəncə şəhər Nizami rayon prokroru, 1993-1994 -cü illər Respublika Nəqliyyat prokrorunun müavini, 1994-2000 -ci illər Sumqayıt şəhər prokroru işləmişdir. 2000-2011 -ci illərdə Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Azərbaycan Respublikası məhkəməsinin hakimi və sədri, 2011-2022 -ci illərdə Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin hakimi və sədri vəzifələrində çalışmışdır. == Təltifləri == * İlham Əliyevin sərəncamı ilə [[Azərbaycan Respublikasının əməkdar hüquqşünası|Azərbaycan Respublikasının Əməkdar hüquqşünası]] fəxri adına layiq görülmüşdür.<ref>[https://oxu.az/siyaset/dovlet-bascisi-mahmud-nebiyeve-emekdar-huquqsunas-fexri-adi-verdi Dövlət başçısı Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verdi]</ref><ref>[https://www.aznews.az/news/cemiyyet/142832.html Mahmud Nəbiyevə “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adı verildi]</ref><ref>[https://lent.az/xeber/sosial/xeber__mehkeme_sedri_mahmud_nebiyev_teltif_edildi_-275435 Prezident İlham Əliyev Mahmud Nəbiyevin  “Əməkdar hüquqşünas” fəxri adının verilməsi haqqında sərəncam imzalayıb]</ref> * Vətənə Xidmətə görə 3-cü və 2-ci dərəcəli ordeni və Cümhuriyyətin 100 illiyi medalı ilə təltif edilmişdir. == İstinadlar == 8tjet9klmjvz5b838hz3rj0pk4psw9g 0 881989 7865101 2024-11-26T20:21:54Z White Demon 75303 White Demon [[Məkanın melodiyası (film, 2004)]] səhifəsinin adını [[Məkanın melodiyası]] olaraq dəyişdi. 7865101 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Məkanın melodiyası]] ga4gf0qz8il8fhju1t16wulq3xfoex6 0 881990 7865104 2024-11-26T20:23:34Z White Demon 75303 White Demon [[Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi (teleserial, 1995)]] səhifəsinin adını [[Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi]] olaraq dəyişdi. 7865104 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi]] 2mu7y5afmym1uro9ei8yrhqk68gtlbr 1 881991 7865106 2024-11-26T20:23:34Z White Demon 75303 White Demon [[Müzakirə:Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi (teleserial, 1995)]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi]] olaraq dəyişdi. 7865106 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Müzakirə:Zena: Cəngavərlərin şahzadəsi]] 882qexsf6ovhlaccn1fl0262tc78tz8 0 881992 7865108 2024-11-26T20:24:04Z White Demon 75303 White Demon [[Görüş yerini dəyişmək olmaz (film, 1979)]] səhifəsinin adını [[Görüş yerini dəyişmək olmaz]] olaraq dəyişdi. 7865108 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Görüş yerini dəyişmək olmaz]] drlm1panqs1f28pvek9pt6etk76xdcj 0 881993 7865110 2024-11-26T20:25:30Z White Demon 75303 White Demon [[Bu cütlüyü Allah yaradıb (film, 2008)]] səhifəsinin adını [[Bu cütlüyü Allah yaradıb]] olaraq dəyişdi. 7865110 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Bu cütlüyü Allah yaradıb]] erh5ticyie6x91pxh8cslus1t05lirx 1 881994 7865112 2024-11-26T20:25:31Z White Demon 75303 White Demon [[Müzakirə:Bu cütlüyü Allah yaradıb (film, 2008)]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Bu cütlüyü Allah yaradıb]] olaraq dəyişdi. 7865112 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Müzakirə:Bu cütlüyü Allah yaradıb]] 342q3fkxzqzaynsulfaunlor5o0n34w 0 881995 7865116 2024-11-26T20:27:31Z White Demon 75303 White Demon [[Vampirin gündəlikləri teleserialındakı personajların siyahısı]] səhifəsinin adını [[Vampirin gündəlikləri personajlarının siyahısı]] olaraq dəyişdi. 7865116 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Vampirin gündəlikləri personajlarının siyahısı]] r3f24xqyiihugci9dpy1v85q0783te3 0 881996 7865130 2024-11-26T20:31:23Z White Demon 75303 White Demon [[Vampirin gündəlikləri (teleserial, 2009-2017)]] səhifəsinin adını [[Vampirin gündəlikləri]] olaraq dəyişdi. 7865130 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Vampirin gündəlikləri]] ixej11vsukuiylrr1o38g3lv9ppqiwx 3 881997 7865136 2024-11-26T20:36:23Z Gadir 136647 Vikipediyaya xoş gəldiniz! 7865136 wikitext text/x-wiki {{Xoşgəldiniz}} Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 20:36, 26 noyabr 2024 (UTC) c8mgik6enpkaar1bpmijucc098cp22o 10 881998 7865148 2024-11-26T20:45:37Z Turkmen 92589 Səhifə "<noinclude>{{{volume|}}}</noinclude>{{cite book | title= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = The Cambridge History of Iran, Volume 1: The Land of Iran | 2 = The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenian Periods | 3a = The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 3b = The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 4 = The Cambridge History of Ira..." məzmunu ilə yaradıldı 7865148 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{{volume|}}}</noinclude>{{cite book | title= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = The Cambridge History of Iran, Volume 1: The Land of Iran | 2 = The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenian Periods | 3a = The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 3b = The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 4 = The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs | 5 = The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods | 6 = The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods | 7 = The Cambridge History of Iran, Volume 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic | [[İranın Kembric tarixi]] (8 cild.) }} | year= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = 1968 | 2 = 1985 | 3a = 1983 | 3b = 1983 | 4 = 1975 | 5 = 1968 | 6 = 1986 | 7 = 1991 | 1968–1991 }} | editor-last1= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = Fischer | 2 = Gershevitch | 3a = Yarshater | 3b = Yarshater | 4 = Frye | 5 = Boyle | 6 = Lockhart | 7 = Avery }} | editor-first1= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = William B. | 2 = Ilya | 3a = Ehsan | 3b = Ehsan | 4 = Richard N. | 5 = John Andrew | 6 = Laurence | 7 = Peter }} | editor-link1= {{#switch:{{{volume|}}} <!-- | 1 = William B. Fischer --> | 2 = Ilya Gershevitch | 3a = Ehsan Yarshater | 3b = Ehsan Yarshater | 4 = Richard N. Frye | 5 = John Andrew Boyle <!-- | 6 = Laurence Lockhart --> | 7 = Peter Avery }} | editor-last2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Jackson | 7 = Hambly }} | editor-first2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Peter | 7 = Gavin R. G. }} | editor-link2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Peter Jackson (historian) <!-- | 7 = Gavin R. G. Hambly --> }} | editor-last3= {{#switch:{{{volume|}}} | 7 = Melville }} | editor-first3= {{#switch:{{{volume|}}} | 7 = Charles Peter }} | editor-link3= {{#switch:{{{volume|}}} <!-- | 7 = Charles Peter Melville --> }} | last={{{last|}}} | first={{{first|}}} | author-link={{{author-link|{{{authorlink|{{{author-link1|{{{authorlink1|}}}}}}}}}}}} | last1={{{last1|}}} | first1={{{first1|}}} | last2={{{last2|}}} | first2={{{first2|}}} | author-link2={{{author-link2|{{{authorlink2|}}}}}} | chapter = {{{chapter|}}} | chapter-url = {{{chapter-url|{{{chapterurl|}}}}}} | quote = {{{quote|}}} | page = {{{page|}}} | pages = {{{pages|}}} | location = Cambridge | publisher = [[Cambridge University Press]] | doi = {{{doi|}}} | isbn= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = 0-521-06935-1 | 2 = 0-521-20091-1 | 3a = 0-521-20092-X | 3b = 0-521-24693-8 | 4 = 0-521-20093-8 | 5 = 0-521-06936-X | 6 = 0-521-20094-6 | 7 = 0-521-20095-4 }} | ref = {{{ref|}}} | url= {{#if: {{{volume|}}} |<!--then--> {{#if: {{{chapterurl|}}} |<!--then--> |<!--else--> {{#if: {{{url|}}} |<!--then--> {{{url|}}} |<!--else--> {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = {{Google Books|I2pO-mttL50C|plainurl=y}} | 2 = {{Google Books|BBbyr932QdYC|plainurl=y}} | 3a = {{Google Books|Ko_RafMSGLkC|plainurl=y}} | 3b = {{Google Books|y7IHmyKcPtYC|plainurl=y}} | 4 = {{Google Books|hvx9jq_2L3EC|plainurl=y}} | 5 = {{Google Books|16yHq5v3QZAC|plainurl=y}} | 6 = {{Google Books|fY01Tc2SZVEC|plainurl=y}} | 7 = {{Google Books|H20Xt157iYUC|plainurl=y}} }} }} }} |<!--else--> }} }}<noinclude> {{Documentation}} [[Kateqoriya:Mənbələrə istinad şablonları|{{PAGENAME}}]] </noinclude><!--BU ŞƏRHDƏN SONRA BOŞ SƏTİR QOYMAYIN--> iawhcrvc2sy1qjk1s9hf4x7wt0j6xig 7865149 7865148 2024-11-26T20:46:55Z Turkmen 92589 7865149 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{{volume|}}}</noinclude>{{cite book | title= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = The Cambridge History of Iran, Volume 1: The Land of Iran | 2 = The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenian Periods | 3a = The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 3b = The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 4 = The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs | 5 = The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods | 6 = The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods | 7 = The Cambridge History of Iran, Volume 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic | [[İranın Kembric tarixi]] (8 cild.) }} | year= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = 1968 | 2 = 1985 | 3a = 1983 | 3b = 1983 | 4 = 1975 | 5 = 1968 | 6 = 1986 | 7 = 1991 | 1968–1991 }} | editor-last1= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = Fischer | 2 = Gershevitch | 3a = Yarshater | 3b = Yarshater | 4 = Frye | 5 = Boyle | 6 = Lockhart | 7 = Avery }} | editor-first1= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = William B. | 2 = Ilya | 3a = Ehsan | 3b = Ehsan | 4 = Richard N. | 5 = John Andrew | 6 = Laurence | 7 = Peter }} | editor-link1= {{#switch:{{{volume|}}} <!-- | 1 = William B. Fischer --> | 2 = Ilya Gershevitch | 3a = Ehsan Yarshater | 3b = Ehsan Yarshater | 4 = Richard N. Frye | 5 = John Andrew Boyle <!-- | 6 = Laurence Lockhart --> | 7 = Peter Avery }} | editor-last2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Jackson | 7 = Hambly }} | editor-first2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Peter | 7 = Gavin R. G. }} | editor-link2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Peter Jackson (historian) <!-- | 7 = Gavin R. G. Hambly --> }} | editor-last3= {{#switch:{{{volume|}}} | 7 = Melville }} | editor-first3= {{#switch:{{{volume|}}} | 7 = Charles Peter }} | editor-link3= {{#switch:{{{volume|}}} <!-- | 7 = Charles Peter Melville --> }} | last={{{last|}}} | first={{{first|}}} | author-link={{{author-link|{{{authorlink|{{{author-link1|{{{authorlink1|}}}}}}}}}}}} | last1={{{last1|}}} | first1={{{first1|}}} | last2={{{last2|}}} | first2={{{first2|}}} | author-link2={{{author-link2|{{{authorlink2|}}}}}} | chapter = {{{chapter|}}} | chapter-url = {{{chapter-url|{{{chapterurl|}}}}}} | quote = {{{quote|}}} | page = {{{page|}}} | pages = {{{pages|}}} | location = Kembric | publisher = [[Cambridge University Press]] | doi = {{{doi|}}} | isbn= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = 0-521-06935-1 | 2 = 0-521-20091-1 | 3a = 0-521-20092-X | 3b = 0-521-24693-8 | 4 = 0-521-20093-8 | 5 = 0-521-06936-X | 6 = 0-521-20094-6 | 7 = 0-521-20095-4 }} | ref = {{{ref|}}} | url= {{#if: {{{volume|}}} |<!--then--> {{#if: {{{chapterurl|}}} |<!--then--> |<!--else--> {{#if: {{{url|}}} |<!--then--> {{{url|}}} |<!--else--> {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = {{Google Books|I2pO-mttL50C|plainurl=y}} | 2 = {{Google Books|BBbyr932QdYC|plainurl=y}} | 3a = {{Google Books|Ko_RafMSGLkC|plainurl=y}} | 3b = {{Google Books|y7IHmyKcPtYC|plainurl=y}} | 4 = {{Google Books|hvx9jq_2L3EC|plainurl=y}} | 5 = {{Google Books|16yHq5v3QZAC|plainurl=y}} | 6 = {{Google Books|fY01Tc2SZVEC|plainurl=y}} | 7 = {{Google Books|H20Xt157iYUC|plainurl=y}} }} }} }} |<!--else--> }} }}<noinclude> {{Documentation}} [[Kateqoriya:Mənbələrə istinad şablonları|{{PAGENAME}}]] </noinclude><!--BU ŞƏRHDƏN SONRA BOŞ SƏTİR QOYMAYIN--> g85jxwl3gvx8en7xb1gs38ydta7c19p 7865158 7865149 2024-11-26T20:58:08Z Turkmen 92589 7865158 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{{volume|}}}</noinclude>{{cite book | title= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = The Cambridge History of Iran, Volume 1: The Land of Iran | 2 = The Cambridge History of Iran, Volume 2: The Median and Achaemenian Periods | 3a = The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 3b = The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods | 4 = The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs | 5 = The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods | 6 = The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods | 7 = The Cambridge History of Iran, Volume 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic | [[İranın Kembric tarixi]] (8 cild.) }} | year= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = 1968 | 2 = 1985 | 3a = 1983 | 3b = 1983 | 4 = 1975 | 5 = 1968 | 6 = 1986 | 7 = 1991 | 1968–1991 }} | editor-last1= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = Fischer | 2 = Gershevitch | 3a = Yarshater | 3b = Yarshater | 4 = Frye | 5 = Boyle | 6 = Lockhart | 7 = Avery }} | editor-first1= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = William B. | 2 = Ilya | 3a = Ehsan | 3b = Ehsan | 4 = Richard N. | 5 = John Andrew | 6 = Laurence | 7 = Peter }} | editor-link1= {{#switch:{{{volume|}}} <!-- | 1 = William B. Fischer --> | 2 = Ilya Gershevitch | 3a = Ehsan Yarshater | 3b = Ehsan Yarshater | 4 = Richard N. Frye | 5 = John Andrew Boyle <!-- | 6 = Laurence Lockhart --> | 7 = Peter Avery }} | editor-last2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Jackson | 7 = Hambly }} | editor-first2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Peter | 7 = Gavin R. G. }} | editor-link2= {{#switch:{{{volume|}}} | 6 = Peter Jackson (historian) <!-- | 7 = Gavin R. G. Hambly --> }} | editor-last3= {{#switch:{{{volume|}}} | 7 = Melville }} | editor-first3= {{#switch:{{{volume|}}} | 7 = Charles Peter }} | editor-link3= {{#switch:{{{volume|}}} <!-- | 7 = Charles Peter Melville --> }} | last={{{last|}}} | first={{{first|}}} | author-link={{{author-link|{{{authorlink|{{{author-link1|{{{authorlink1|}}}}}}}}}}}} | last1={{{last1|}}} | first1={{{first1|}}} | last2={{{last2|}}} | first2={{{first2|}}} | author-link2={{{author-link2|{{{authorlink2|}}}}}} | chapter = {{{chapter|}}} | chapter-url = {{{chapter-url|{{{chapterurl|}}}}}} | quote = {{{quote|}}} | page = {{{page|}}} | pages = {{{pages|}}} | location = Kembric | publisher = [[Cambridge University Press]] | doi = {{{doi|}}} | isbn= {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = 0-521-06935-1 | 2 = 0-521-20091-1 | 3a = 0-521-20092-X | 3b = 0-521-24693-8 | 4 = 0-521-20093-8 | 5 = 0-521-06936-X | 6 = 0-521-20094-6 | 7 = 0-521-20095-4 }} | ref = {{{ref|}}} | url= {{#if: {{{volume|}}} |<!--then--> {{#if: {{{chapterurl|}}} |<!--then--> |<!--else--> {{#if: {{{url|}}} |<!--then--> {{{url|}}} |<!--else--> {{#switch:{{{volume|}}} | 1 = {{Google books|I2pO-mttL50C|plainurl=y}} | 2 = {{Google books|BBbyr932QdYC|plainurl=y}} | 3a = {{Google books|Ko_RafMSGLkC|plainurl=y}} | 3b = {{Google books|y7IHmyKcPtYC|plainurl=y}} | 4 = {{Google books|hvx9jq_2L3EC|plainurl=y}} | 5 = {{Google books|16yHq5v3QZAC|plainurl=y}} | 6 = {{Google books|fY01Tc2SZVEC|plainurl=y}} | 7 = {{Google books|H20Xt157iYUC|plainurl=y}} }} }} }} |<!--else--> }} }}<noinclude> {{Documentation}} [[Kateqoriya:Mənbələrə istinad şablonları|{{PAGENAME}}]] </noinclude><!--BU ŞƏRHDƏN SONRA BOŞ SƏTİR QOYMAYIN--> 4ilmfa3841vy4mbzyg41iqtcf7qjftc 10 881999 7865150 2024-11-26T20:47:57Z Turkmen 92589 [[Şablon:Cambridge History of Iran]] səhifəsinə istiqamətləndirilir 7865150 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Şablon:Cambridge History of Iran]] ejwrofvy9kaak8h291htws4m5newpp9 10 882000 7865154 2024-11-26T20:50:11Z Turkmen 92589 Səhifə "== İstifadəsi == {|class=wikitable |- ! Parameters !! Nümunə |- ! colspan="2" | Bütün parametrlərin nümunəsi |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}} | volume{{=}}4 | last{{=}}Bosworth | first{{=}}C. E.| authorlink{{=}}Clifford Edmund Bosworth |<br> chapter{{=}}The Ṭāhirids and Ṣaffārids | pages{{=}}90–135 | chapter-url{{=}}{{tlf|Google Books|hvx9jq_2L3EC|page{{=}}90|plainurl{{=}}y}}}} | {{{{BASEPAGENAME}} | volume = 4 | last = Bosworth | first =..." məzmunu ilə yaradıldı 7865154 wikitext text/x-wiki == İstifadəsi == {|class=wikitable |- ! Parameters !! Nümunə |- ! colspan="2" | Bütün parametrlərin nümunəsi |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}} | volume{{=}}4 | last{{=}}Bosworth | first{{=}}C. E.| authorlink{{=}}Clifford Edmund Bosworth |<br> chapter{{=}}The Ṭāhirids and Ṣaffārids | pages{{=}}90–135 | chapter-url{{=}}{{tlf|Google Books|hvx9jq_2L3EC|page{{=}}90|plainurl{{=}}y}}}} | {{{{BASEPAGENAME}} | volume = 4 | last = Bosworth | first = C. E. | authorlink = Clifford Edmund Bosworth | chapter = The Ṭāhirids and Ṣaffārids | chapter-url={{Google Books|hvx9jq_2L3EC|page=90|plainurl=y}} | pages=90–135}} |- ! colspan="2" | Volumes |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}1}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=1}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}2}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=2}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}3a}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=3a}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}3b}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=3b}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}4}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=4}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}5}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=5}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}6}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=6}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}7}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=7}} |- |- |}<includeonly>{{sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> }}</includeonly> 0ln02urrdco689yg33sqwo1w3fp4r0r 7865155 7865154 2024-11-26T20:52:13Z Turkmen 92589 7865155 wikitext text/x-wiki == İstifadəsi == {|class=wikitable |- ! Parametrlər !! Nümunə |- ! colspan="2" | Bütün parametrlərin nümunəsi |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}} | volume{{=}}4 | last{{=}}Bosworth | first{{=}}C. E.| authorlink{{=}}Clifford Edmund Bosworth |<br> chapter{{=}}The Ṭāhirids and Ṣaffārids | pages{{=}}90–135 | chapter-url{{=}}{{tlf|Google Books|hvx9jq_2L3EC|page{{=}}90|plainurl{{=}}y}}}} | {{{{BASEPAGENAME}} | volume = 4 | last = Bosworth | first = C. E. | authorlink = Clifford Edmund Bosworth | chapter = The Ṭāhirids and Ṣaffārids | chapter-url={{Google Books|hvx9jq_2L3EC|page=90|plainurl=y}} | pages=90–135}} |- ! colspan="2" | Cildlər |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}1}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=1}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}2}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=2}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}3a}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=3a}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}3b}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=3b}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}4}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=4}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}5}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=5}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}6}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=6}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}7}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=7}} |- |- |}<includeonly>{{sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> }}</includeonly> 78na7avvfwty4tbz48r98mccc7hcneg 7865374 7865155 2024-11-27T06:17:49Z Turkmen 92589 /* İstifadəsi */ 7865374 wikitext text/x-wiki == İstifadəsi == {|class=wikitable |- ! Parametrlər !! Nümunə |- ! colspan="2" | Bütün parametrlərin nümunəsi |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}} | volume{{=}}4 | last{{=}}Bosworth | first{{=}}C. E.| authorlink{{=}}Clifford Edmund Bosworth |<br> chapter{{=}}The Ṭāhirids and Ṣaffārids | pages{{=}}90–135 | chapter-url{{=}}{{tlf|Google books|hvx9jq_2L3EC|page{{=}}90|plainurl{{=}}y}}}} | {{{{BASEPAGENAME}} | volume = 4 | last = Bosworth | first = C. E. | authorlink = Clifford Edmund Bosworth | chapter = The Ṭāhirids and Ṣaffārids | chapter-url={{Google books|hvx9jq_2L3EC|page=90|plainurl=y}} | pages=90–135}} |- ! colspan="2" | Cildlər |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}1}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=1}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}2}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=2}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}3a}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=3a}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}3b}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=3b}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}4}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=4}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}5}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=5}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}6}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=6}} |- | {{tlc|{{BASEPAGENAME}}|volume{{=}}7}} | {{{{BASEPAGENAME}}|volume=7}} |- |- |}<includeonly>{{sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> }}</includeonly> 9oyyt3bwzdw7dtfsbarset0i2bhkyfn 3 882001 7865178 2024-11-26T22:23:19Z Gadir 136647 Vikipediyaya xoş gəldiniz! 7865178 wikitext text/x-wiki {{Xoşgəldiniz}} Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 22:23, 26 noyabr 2024 (UTC) m0ni428q3i34vupeytuq14dv6xb0xc7 11 882002 7865180 2024-11-26T22:27:47Z Gadir 136647 Arxiv səhifəsi yaradılır 7865180 wikitext text/x-wiki {{arxiv}} == Qrafik == Düşünürəm ki, bu ortadakı qrafiki çıxarsaq daha yaxşı olar. Dəhşət çox yer tutur. Əhəmiyyətli də deyil. İnzibatçıların fəaliyyət tarixlərini cədvəldə də göstərmək olar. Hazırda isə göz yorur ancaq.— '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 12:53, 2 oktyabr 2022 (UTC) :Məncə qrafikin qalması yaxşıdır. Digər dil versiyalarında da var. [[İstifadəçi:NKOzi|'''<font face="Azeri Arabia"><font color="black">NKO</font></font>''']]^{[[İstifadəçi müzakirəsi: NKOzi|'''<font face="Wide Latin"></font><font color ="#ff00ff"> '''zi'''</font>]]} 05:33, 12 oktyabr 2022 (UTC) :əslində bəli böyükdür, amma qalması yaxşıdır. açılıb-bağlana bilən olsa daha yaxşı olar. yəni, normalda açılmasın, amma məqalədə kim baxmaq istəsə üzərinə vursun açılsın. [[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Atakhanli|müzakirə]]) 05:36, 12 oktyabr 2022 (UTC) ::{{y}} açılıb-bağlanan etdim. '''[[İstifadəçi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#7F007F">Şiroi</span>]] [[İstifadəçi müzakirəsi:White Demon|<span style="font-family:Verdana; color:#e6005c">Akuma</span>]]''' 07:08, 12 oktyabr 2022 (UTC) :::Təklif edirəm ki, keçmiş inzibatçıları da açılıb-bağlanan edək, hədsiz çox uzundur. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]} 19:10, 14 mart 2024 (UTC) ::::@[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]], bura da nəzər yetirərsiz zəhmət olmasa. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 01:31, 12 sentyabr 2024 (UTC) :::::Xəta çıxıb siyahıda. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 22:57, 12 sentyabr 2024 (UTC) :::::: Bizdə niyəsə 5-6 dənə gizlət şablonu var, heç biri də cədvəli dəstəkləmir. Gərək oturub birləşdirim hamısını. [[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Nemoralis|müzakirə]]) 20:14, 24 sentyabr 2024 (UTC) == Blok == @[[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]], @[[İstifadəçi:White Demon|White Demon]] bloklanmış inzibatçılar qrafikdə başqa rəngdə verilsə necə olar?— [[İstifadəçi:Bikar|Bikar]]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 12:14, 11 sentyabr 2023 (UTC) :keçmiş inzibatçılar narıncı, bloklanmışlar qırmızı ola bilər. --► Hörmətlə: '''[[User:Solavirum|<span style="font-family:Trebuchet MS; color:black">Sola</span>]][[User talk:Solavirum|<span style="font-family:Tempus Sans ITC; color:#560605">Virum</span>]]''' 12:22, 11 sentyabr 2023 (UTC) :@[[İstifadəçi:Bikar|Bikar]] məncə, ehtiyac yoxdur. Diqqəti ən birinci onlar çəkəcək. Çox rəngli olanda da vizual olaraq yaxşı görünməyəcək <span style="font-family: 'Droid Sans', Calibri, Verdana, sans; color: silver;">— [[İstifadəçi:Toghrul R|Toghrul R]] <small>([[İstifadəçi müzakirəsi:Toghrul R|m]])</small></span> 12:45, 11 sentyabr 2023 (UTC) == Təkmilləşdirmə == Salam. Bəlkə [[:tr:Vikipedi:Hizmetlilik başvurusu/Arşiv|buradakı]] kimi bütün namizədliklər üçün siyahı tərtib edək? Həmçinin [[:tr:Vikipedi:Hizmetliler#Hizmetliler listesi|buradakı]] kimi digər, hazırda olmayan bölmələri də əlavə edək? Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]} 18:01, 14 mart 2024 (UTC) :Bir problem də var ki, daimi keçid verilən köhnə versiyalarda bu səhifə də görünür, interfeysdə olduğu üçün. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]} 18:44, 14 mart 2024 (UTC) ::Bunu şablonla həll etmək olar, məncə. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Gadir]]^{[[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]} 18:51, 14 mart 2024 (UTC) : maraqlıdır, yaxşı təklifdir əslində [[İstifadəçi:Atakhanli|Atakhanli]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Atakhanli|müzakirə]]) 18:45, 14 mart 2024 (UTC) :Nə qədər ki, gec deyil eləmək lazımdı. Ayrıca səhifə— [[İstifadəçi:Bikar|'''Bikar''']]^{<u>[[İstifadəçi müzakirəsi:Bikar| müzakirə]]</u>} 18:48, 14 mart 2024 (UTC) == Sıra == @[[İstifadəçi:Nemoralis|Nemoralis]], burada problem yaranıb; adlar 2-dən başlayır. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 01:30, 12 sentyabr 2024 (UTC) tueew8ydvxvskfjnlnwd5usxxhtgdsj 3 882005 7865195 2024-11-26T23:09:31Z Gadir 136647 Fəaliyyətiniz məhdudlaşdırıldı. 7865195 wikitext text/x-wiki {{xg}} Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:09, 26 noyabr 2024 (UTC) == Fəaliyyətiniz məhdudlaşdırıldı == Salam. İstifadəçi adınız səbəbilə Vikipediyanı redaktə etmək hüquqlarınız müddətsiz məhdudlaşdırılmışdır. Zəhmət olmasa, [[VP:İstifadəçi adları|müvafiq siyasətimizlə]] tanış olun və istifadəçi adınızı ona görə təyin edin. Hörmətlə, [[İstifadəçi:Gadir|Qədir]] ([[İstifadəçi müzakirəsi:Gadir|müzakirə]]) 23:09, 26 noyabr 2024 (UTC) huxyh9xudmve8hzqus9177kzk5an9q7 6 882006 7865199 2024-11-26T23:19:21Z Sofia 261505 == Xülasə == {{Məlumat | izah = "[[Misfits (teleserial)|Misfits]]" teleserialının afişası | mənbə = [https://imdb.com/title/tt1548850/mediaviewer/rm468976640/?ref_=tt_ov_i IMDb] | tarix = ''bilinmir'' | müəllif = E4 | icazə = {{Azad olmayan afişa}} }} 7865199 wikitext text/x-wiki == Xülasə == {{Məlumat | izah = "[[Misfits (teleserial)|Misfits]]" teleserialının afişası | mənbə = [https://imdb.com/title/tt1548850/mediaviewer/rm468976640/?ref_=tt_ov_i IMDb] | tarix = ''bilinmir'' | müəllif = E4 | icazə = {{Azad olmayan afişa}} }} ljg9s02qf29zdyl33pwbt1jwe2pmuld 0 882007 7865201 2024-11-26T23:20:06Z Sofia 261505 Sofia [[Misfits (teleserial, 2009)]] səhifəsinin adını [[Misfits (teleserial)]] olaraq dəyişdi. 7865201 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Misfits (teleserial)]] ry2s552gt8ltnoaa8yak37l1ppeub6u 0 882008 7865246 2024-11-27T03:10:07Z Gadir 136647 Gadir [[Mein Kampf]] səhifəsinin adını yönləndirmənin əksinə dəyişərək [[Mənim mübarizəm]] adlandırdı: Azərbaycancası belədir və nəşr də olunub bu adla 7865246 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Mənim mübarizəm]] nwaqcjr9mbf84lawky33nbcsttps51x 1 882009 7865248 2024-11-27T03:10:07Z Gadir 136647 Gadir [[Müzakirə:Mein Kampf]] səhifəsinin adını [[Müzakirə:Mənim mübarizəm]] olaraq dəyişdi.: Azərbaycancası belədir və nəşr də olunub bu adla 7865248 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Müzakirə:Mənim mübarizəm]] rebofv1x3bv7bteugkwgeq1xxgw4dlr 1 882010 7865252 2024-11-27T03:24:12Z Gadir 136647 Arxiv səhifəsi yaradılır 7865252 wikitext text/x-wiki {{arxiv}} == Başlıqsız == Muhterem emekçiler, bu meqalede niçün Yahudi qetliamından, Yahudilere uygulanan soyqırımdan behsêylenmir? {{imzasız|81.210.252.138|01:00, 2 sentyabr 2008‎}} :O da olacaq)) [[İstifadəçi:Wertuose|Wertuose]] 11:21, 3 Sentyabr 2008 (UTC) 0x1b4064pl7zzz3z60ra9vw6x1dg525 0 882011 7865278 2024-11-27T04:51:55Z Sofia 261505 [[Deymon Albarn]] səhifəsinə istiqamətləndirilir 7865278 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Deymon Albarn]] appjnso523uhpouze9iiwlbhajvstqp 14 882013 7865291 2024-11-27T05:06:43Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "[[Kateqoriya:Rusiya respublikaları]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865291 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Rusiya respublikaları]] dy305pf0l63shblybly46drg6uafx4q 0 882014 7865295 2024-11-27T05:08:57Z NarminSafarova94 294291 Səhifə "{{İş gedir}} [[Fayl:Eczema|thumb|alt=Ekzema|Ekzema]] Atopiya ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir. Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik xəstəliklərdir. Atopiya genetika vasitəsilə ötürülən xəstəlikdir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır. Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı..." məzmunu ilə yaradıldı 7865295 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} [[Fayl:Eczema|thumb|alt=Ekzema|Ekzema]] Atopiya ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir. Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik xəstəliklərdir. Atopiya genetika vasitəsilə ötürülən xəstəlikdir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır. Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir. "Atopiya" termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına genetik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər. Termin özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir. Əlamətləri və simptomları Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir. Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə atopik dermatiti, allergik riniti, allergik astma, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar. Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif xəstəliklərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər. Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırma, rinoreya, anafilaksiyanı misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər. Patofiziologiya Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-hüceyrələri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar. Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast hüceyrələrini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər. Bu zaman asqırma, rinoreya, anafilaksiya kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir. Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar. Səbəbləri Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü irsi komponentlərə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır. Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir. Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik xəstəliklərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir. Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər. Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik xəstəliklərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir. The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, antibiotiklərin və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik xəstəliklər riskinin azalması ilə nəticələnir. Genetika Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən genlərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq genlərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər. Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər. Qızılı stafilokok Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir. Siprofloksasin təmas dermatitə səbəb ola bilən, simptomları ekzemadan fərqlənməyən bir allergendir. Filaqrin mutasiyaları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur. Filaqrin mutasiyaları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir. Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər. Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və iltihab şəklində müsbət reaksiyadır. Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər. Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər Yetişkin insanlarda ev toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir. Müalicəsi Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin xəstəlikdən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir. tbl7nosibl7kj5fub0t693sz6eu8m4u 7865300 7865295 2024-11-27T05:18:17Z NarminSafarova94 294291 7865300 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} [[Fayl:Eczema-arms.jpg]] Atopiya ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir. Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik xəstəliklərdir. Atopiya genetika vasitəsilə ötürülən xəstəlikdir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır. Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir. "Atopiya" termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına genetik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər. Termin özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir. Əlamətləri və simptomları Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir. Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə atopik dermatiti, allergik riniti, allergik astma, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar. Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif xəstəliklərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər. Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırma, rinoreya, anafilaksiyanı misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər. Patofiziologiya Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-hüceyrələri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar. Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast hüceyrələrini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər. Bu zaman asqırma, rinoreya, anafilaksiya kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir. Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar. Səbəbləri Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü irsi komponentlərə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır. Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir. Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik xəstəliklərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir. Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər. Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik xəstəliklərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir. The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, antibiotiklərin və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik xəstəliklər riskinin azalması ilə nəticələnir. Genetika Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən genlərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq genlərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər. Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər. Qızılı stafilokok Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir. Siprofloksasin təmas dermatitə səbəb ola bilən, simptomları ekzemadan fərqlənməyən bir allergendir. Filaqrin mutasiyaları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur. Filaqrin mutasiyaları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir. Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər. Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və iltihab şəklində müsbət reaksiyadır. Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər. Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər Yetişkin insanlarda ev toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir. Müalicəsi Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin xəstəlikdən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir. izpyxtcc4fr96cf91bkqlbxxhtmjwu6 7865303 7865300 2024-11-27T05:21:58Z NarminSafarova94 294291 7865303 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} [[Fayl:Eczema-arms.jpg|thumb|right|250px|Ekzema atopiyanın tipik təzahürlərindəndir]] Atopiya ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir. Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik xəstəliklərdir. Atopiya genetika vasitəsilə ötürülən xəstəlikdir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır. Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir. "Atopiya" termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına genetik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər. Termin özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir. Əlamətləri və simptomları Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir. Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə atopik dermatiti, allergik riniti, allergik astma, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar. Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif xəstəliklərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər. Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırma, rinoreya, anafilaksiyanı misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər. Patofiziologiya Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-hüceyrələri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar. Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast hüceyrələrini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər. Bu zaman asqırma, rinoreya, anafilaksiya kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir. Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar. Səbəbləri Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü irsi komponentlərə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır. Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir. Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik xəstəliklərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir. Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər. Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər. Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik xəstəliklərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir. The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, antibiotiklərin və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik xəstəliklər riskinin azalması ilə nəticələnir. Genetika Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən genlərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq genlərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər. Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər. Qızılı stafilokok Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir. Siprofloksasin təmas dermatitə səbəb ola bilən, simptomları ekzemadan fərqlənməyən bir allergendir. Filaqrin mutasiyaları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur. Filaqrin mutasiyaları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir. Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər. Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və iltihab şəklində müsbət reaksiyadır. Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər. Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər Yetişkin insanlarda ev toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir. Müalicəsi Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin xəstəlikdən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir. c4btgy7p2ax7pmfm0ssbsjamzrkvdpl 7865329 7865303 2024-11-27T05:45:50Z NarminSafarova94 294291 7865329 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} [[Fayl:Eczema-arms.jpg|thumb|right|250px|Ekzema atopiyanın tipik təzahürlərindəndir]] '''Atopiya''' — ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir.<ref name="Ralston2018" /> Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik xəstəliklərdir.<ref name="Ralston2018">{{Cite book|автор=Ralston, Stuart H., Herausgeber. Penman, Ian D., Herausgeber. Strachan, Mark W. J., Herausgeber. Hobson, Richard P., Herausgeber. Britton, Robert, Illustrator. Davidson, Leybourne S. 1894-1981 Begründer des Werks.|заглавие=Davidson's principles and practice of medicine|ссылка=https://archive.org/details/davidsonsprincip0000unse_j5e8|date=2018-04-23|isbn=978-0-7020-7028-0}}</ref> Atopiya genetika vasitəsilə ötürülən xəstəlikdir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır.<ref name="urlMosby's Medical Dictionary:atopy">{{Cite web|url=http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description#description|title=Mosby's Medical Dictionary:atopy|archive-url=https://web.archive.org/web/20110710192530/http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description|archive-date=2011-07-10|url-status=dead}}</ref> Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir.<ref name=":02">{{Cite journal|author=Wright|first=Rosalind J|date=2008-09-01|title=Maternal stress and perinatal programming in the expression of atopy|journal=Expert Review of Clinical Immunology|volume=4|issue=5|pages=535–538|doi=10.1586/1744666X.4.5.535|issn=1744-666X|pmid=19838310}}</ref> ''Atopiya'' termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına genetik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər.<ref>Coca AF, Cooke RA. (1923) [http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 On the classification of the phenomenon of hypersensitiveness] {{Wayback|url=http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 |date=20200111054113 }} J Immunol</ref><ref name="RingPrzybilla2006">{{Cite book|автор=Johannes Ring|author2=Bernhard Przybilla|author3=Thomas Ruzicka|заглавие=Handbook of atopic eczema|ссылка=https://books.google.com/books?id=jTktMX60bPwC&pg=PA3|издательство=Birkhäuser|год=2006|pages=3–|isbn=978-3-540-23133-2}}</ref> Termin<ref name="PawankarHolgate2009">{{Cite book|автор=Ruby Pawankar|author2=Stephen T. Holgate|author3=Lanny J. Rosenwasser|заглавие=Allergy Frontiers: Classification and Pathomechanisms|ссылка=https://books.google.com/books?id=TJj3hqINS8sC&pg=PA33|издательство=Springer|date=7 April 2009|pages=33–|isbn=978-4-431-88314-2}}</ref> özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/atopy|title=atopy|author=<!--Not stated-->|website=Online Etymology Dictionary|date=2019|publisher=Douglas Harper|access-date=2019-09-26|archive-date=2019-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629203147/https://www.etymonline.com/word/atopy|url-status=live}}</ref> == Əlamətləri və simptomları == Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir.<ref>{{Cite journal|author=Simpson|first=Angela|date=June 2010|title=Beyond Atopy|journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine|volume=181|issue=11|pages=1200–1206|doi=10.1164/rccm.200907-1101oc|pmid=20167852|issn=1073-449X|url=https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|access-date=2023-08-03|archive-date=2022-12-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20221206171159/https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|url-status=live}}</ref> Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə atopik dermatiti, allergik riniti, allergik astma, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar.<ref>{{Cite journal|author=Sun|first=Hai-Lun|date=2012-01-01|title=Coexistence of allergic diseases: Patterns and frequencies|journal=Allergy and Asthma Proceedings|volume=33|issue=1|pages=e1-4|doi=10.2500/aap.2012.33.3506|pmid=22370527|issn=1088-5412}}</ref> Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif xəstəliklərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər.<ref name="MansuetoSeidita2014">{{Cite journal|title=Non-celiac gluten sensitivity: literature review|year=2014|journal=J Am Coll Nutr|volume=33|issue=1|pages=39–54|doi=10.1080/07315724.2014.869996|pmid=24533607|url=https://iris.unipa.it/bitstream/10447/90208/1/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2021-08-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20210827232133/https://iris.unipa.it/retrieve/handle/10447/90208/108460/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|url-status=live}}</ref><ref name="GonzalezCerveraArias2017">{{Cite journal|title=Association between atopic manifestations and eosinophilic esophagitis: A systematic review and meta-analysis.|journal=Ann Allergy Asthma Immunol|year=2017|volume=118|issue=5|pages=582–590.e2|pmid=28366582|doi=10.1016/j.anai.2017.02.006}}</ref> Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırma, rinoreya, anafilaksiyanı misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər.<ref name="tandfonline.com">{{Cite journal|date=July 2008|title=Davidson's Principles and Practice of Medicine, IE Edition, 20th Ed: Medicine—Clinical Medicine|journal=Journal of Endocrinology, Metabolism and Diabetes of South Africa|language=en|volume=13|issue=2|pages=75|doi=10.1080/22201009.2008.10872174|issn=1608-9677}}</ref> == Patofiziologiya == Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-hüceyrələri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar.<ref name="tandfonline.com" /> Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast hüceyrələrini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər.<ref name="tandfonline.com" /> Bu zaman asqırma, rinoreya, anafilaksiya kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir.<ref name="tandfonline.com" /> Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar.<ref name="tandfonline.com" /> == Səbəbləri == Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü irsi komponentlərə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır.<ref> {{Cite journal|first=W.|author=Küster|title=A family study of atopic dermatitis|journal=Archives of Dermatological Research|volume=282|issue=2 / January, 1990|pages=98–102|date=December 12, 2004|doi=10.1007/BF00493466|pmid=2353830}}</ref> Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir.<ref name=":02" /> Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik xəstəliklərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir.<ref name=":02" /> Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər.<ref>{{Cite journal|author=Grammatikos AP|year=2008|title=The genetic and environmental basis of atopic diseases|journal=Ann. Med.|volume=40|issue=7|pages=482–95|doi=10.1080/07853890802082096|pmid=18608118}}</ref> Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər.<ref name="diet risk">{{Cite journal|author=Devereux|first=Graham|title=Diet as a risk factor for atopy and asthma|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=115|issue=6|pages=1109–1117|date=December 2004|doi=10.1016/j.jaci.2004.12.1139|pmid=15940119}}</ref> Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik xəstəliklərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir.<ref name="Flöistrup 2006">{{Cite journal|url=http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf|pmid=16387585|doi=10.1016/j.jaci.2005.09.039|volume=117|title=Allergic disease and sensitization in Steiner school children|date=January 2006|author=Flöistrup H, Swartz J, Bergström A|journal=J. Allergy Clin. Immunol.|issue=1|pages=59–66|accessdate=2007-07-18|url-status=dead|archive-date=2007-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927025458/http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf}}</ref> The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, antibiotiklərin və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik xəstəliklər riskinin azalması ilə nəticələnir. === Genetika === Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən genlərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq genlərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər.<ref>{{Cite journal|author=Blumenthal MN|year=2005|title=The Role of Genetics in the Development of Asthma and Atopy|journal=Curr Opin Allergy Clin Immunol|volume=5|issue=141–5|pages=141–5|doi=10.1097/01.all.0000162306.12728.c2|pmid=15764904}}</ref><ref>{{Cite journal|year=2003|title=Association Studies for Asthma and Atopic Diseases: A Comprehensive Review of the Literature|journal=Respir Res|volume=4|issue=14|doi=10.1186/1465-9921-4-14|pmid=14748924}}</ref>. Гены атопии (C11orf30, [[STAT6]], SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)<ref>{{Cite journal|author=Bønnelykke|first=Klaus|title=Meta-analysis of genome-wide association studies identifies ten loci influencing allergic sensitization|journal=Nature Genetics|date=30 June 2013|volume=45|issue=8|pages=902–906|doi=10.1038/ng.2694|pmid=23817571}}</ref> Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F. S.|title=The locus increases susceptibility to poly-sensitisation|journal=Allergy|date=December 2014|pages=328–333|doi=10.1111/all.12557|volume=70|issue=3|pmid=25546184|url=http://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2023-08-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20230803155209/https://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|url-status=live}}</ref> === Qızılı stafilokok === Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir.<ref>{{Cite journal|author=Nguyen|first=T.|title=Skin conditions: New drugs for managing skin disorders|journal=FP Essentials|volume=407|pages=11–16|year=2013|pmid=23600334}}</ref> Siprofloksasin təmas dermatitə səbəb ola bilən, simptomları ekzemadan fərqlənməyən bir allergendir. Filaqrin mutasiyaları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur.<ref>{{Cite journal|author=Lee|first=S. W.|title=Occupational hand eczema among nursing staffs in Korea: Self-reported hand eczema and contact sensitization of hospital nursing staffs|doi=10.1111/1346-8138.12036|journal=The Journal of Dermatology|volume=40|issue=3|pages=182–187|year=2013|pmid=23294332}}</ref> Filaqrin mutasiyaları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir.<ref>{{Cite journal|year=2008|title=Filaggrin in Atopic Dermatitis|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-allergy-and-clinical-immunology_2008-10_122_4/page/689|doi=10.1016/j.jaci.2008.08.002|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=122|issue=4|pages=689–93|pmid=18774165}}</ref> Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər.<ref>{{Cite journal|author=Breuer K, [[Alexander Kapp (dermatologist and allergist)|Kapp A]], Werfel T|year=2001|title=Bacterial Infections and Atopic Dermatitis|journal=Allergy|volume=56|issue=11|pages=1034–41|pmid=11703215|doi=10.1034/j.1398-9995.2001.00146.x}}</ref> Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və iltihab şəklində müsbət reaksiyadır.<ref>{{Cite journal|year=1982|title=Antistaphylococcal IgE in Patients with Atopic Dermatitis|journal=J Am Acad Dermatol|volume=7|issue=1|pages=105–110|doi=10.1016/s0190-9622(82)80017-0|pmid=7107990}}</ref> Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər.<ref>{{Cite journal|year=1976|title=Hypersensitivity to Bacteria in Eczema. Ii. Titre and Immunoglobulin Class of Antibodies to Staphylococci and Micrococci|journal=Br J Dermatol|volume=95|issue=3|pages=285–93|doi=10.1111/j.1365-2133.1976.tb07016.x|pmid=974019}}</ref><ref>{{Cite journal|year=1986|title=Anti-''Staphylococcus aureus''-Specific IgE in Atopic Dermatitis|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=78|issue=4 Pt 1|pages=583–9|pmid=3771950|doi=10.1016/0091-6749(86)90075-8}}</ref> == Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər == Yetişkin insanlarda ev toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F.S.|title=Changes in IgE sensitization and total IgE levels over 20 years of follow-up|journal=Journal of Allergy and Clinical Immunology|date=November 2015|doi=10.1016/j.jaci.2015.09.037|pmid=26586040|volume=137|issue=6|pages=1788–1795.e9}}</ref> == Müalicəsi == Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin xəstəlikdən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir.<ref>{{Cite journal|author=Wollenberg|first=A.|date=May 2018|title=Consensus-based European guidelines for treatment of atopic eczema (atopic dermatitis) in adults and children: part I|journal=Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology|language=en|volume=32|issue=5|pages=657–682|doi=10.1111/jdv.14891|pmid=29676534}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Reddel|first=Helen K.|date=September 2015|title=A summary of the new GINA strategy: a roadmap to asthma control|journal=European Respiratory Journal|language=en|volume=46|issue=3|pages=622–639|doi=10.1183/13993003.00853-2015|issn=0903-1936|pmid=26206872}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Klimek|first=Ludger|date=2020-02-12|title=Correction to "ARIA guideline 2019: treatment of allergic rhinitis in the German health system"|journal=Allergo Journal International|volume=29|issue=2|pages=63–65|language=en|doi=10.1007/s40629-019-00115-4|issn=2197-0378}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Allerqologiya]] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] rr71xh1ib2abmfnbywdevlwnqy018cw 7865375 7865329 2024-11-27T06:18:02Z NarminSafarova94 294291 /* Qızılı stafilokok */ 7865375 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} [[Fayl:Eczema-arms.jpg|thumb|right|250px|Ekzema atopiyanın tipik təzahürlərindəndir]] '''Atopiya''' — ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir.<ref name="Ralston2018" /> Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik xəstəliklərdir.<ref name="Ralston2018">{{Cite book|автор=Ralston, Stuart H., Herausgeber. Penman, Ian D., Herausgeber. Strachan, Mark W. J., Herausgeber. Hobson, Richard P., Herausgeber. Britton, Robert, Illustrator. Davidson, Leybourne S. 1894-1981 Begründer des Werks.|заглавие=Davidson's principles and practice of medicine|ссылка=https://archive.org/details/davidsonsprincip0000unse_j5e8|date=2018-04-23|isbn=978-0-7020-7028-0}}</ref> Atopiya genetika vasitəsilə ötürülən xəstəlikdir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır.<ref name="urlMosby's Medical Dictionary:atopy">{{Cite web|url=http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description#description|title=Mosby's Medical Dictionary:atopy|archive-url=https://web.archive.org/web/20110710192530/http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description|archive-date=2011-07-10|url-status=dead}}</ref> Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir.<ref name=":02">{{Cite journal|author=Wright|first=Rosalind J|date=2008-09-01|title=Maternal stress and perinatal programming in the expression of atopy|journal=Expert Review of Clinical Immunology|volume=4|issue=5|pages=535–538|doi=10.1586/1744666X.4.5.535|issn=1744-666X|pmid=19838310}}</ref> ''Atopiya'' termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına genetik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər.<ref>Coca AF, Cooke RA. (1923) [http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 On the classification of the phenomenon of hypersensitiveness] {{Wayback|url=http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 |date=20200111054113 }} J Immunol</ref><ref name="RingPrzybilla2006">{{Cite book|автор=Johannes Ring|author2=Bernhard Przybilla|author3=Thomas Ruzicka|заглавие=Handbook of atopic eczema|ссылка=https://books.google.com/books?id=jTktMX60bPwC&pg=PA3|издательство=Birkhäuser|год=2006|pages=3–|isbn=978-3-540-23133-2}}</ref> Termin<ref name="PawankarHolgate2009">{{Cite book|автор=Ruby Pawankar|author2=Stephen T. Holgate|author3=Lanny J. Rosenwasser|заглавие=Allergy Frontiers: Classification and Pathomechanisms|ссылка=https://books.google.com/books?id=TJj3hqINS8sC&pg=PA33|издательство=Springer|date=7 April 2009|pages=33–|isbn=978-4-431-88314-2}}</ref> özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/atopy|title=atopy|author=<!--Not stated-->|website=Online Etymology Dictionary|date=2019|publisher=Douglas Harper|access-date=2019-09-26|archive-date=2019-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629203147/https://www.etymonline.com/word/atopy|url-status=live}}</ref> == Əlamətləri və simptomları == Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir.<ref>{{Cite journal|author=Simpson|first=Angela|date=June 2010|title=Beyond Atopy|journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine|volume=181|issue=11|pages=1200–1206|doi=10.1164/rccm.200907-1101oc|pmid=20167852|issn=1073-449X|url=https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|access-date=2023-08-03|archive-date=2022-12-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20221206171159/https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|url-status=live}}</ref> Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə atopik dermatiti, allergik riniti, allergik astma, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar.<ref>{{Cite journal|author=Sun|first=Hai-Lun|date=2012-01-01|title=Coexistence of allergic diseases: Patterns and frequencies|journal=Allergy and Asthma Proceedings|volume=33|issue=1|pages=e1-4|doi=10.2500/aap.2012.33.3506|pmid=22370527|issn=1088-5412}}</ref> Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif xəstəliklərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər.<ref name="MansuetoSeidita2014">{{Cite journal|title=Non-celiac gluten sensitivity: literature review|year=2014|journal=J Am Coll Nutr|volume=33|issue=1|pages=39–54|doi=10.1080/07315724.2014.869996|pmid=24533607|url=https://iris.unipa.it/bitstream/10447/90208/1/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2021-08-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20210827232133/https://iris.unipa.it/retrieve/handle/10447/90208/108460/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|url-status=live}}</ref><ref name="GonzalezCerveraArias2017">{{Cite journal|title=Association between atopic manifestations and eosinophilic esophagitis: A systematic review and meta-analysis.|journal=Ann Allergy Asthma Immunol|year=2017|volume=118|issue=5|pages=582–590.e2|pmid=28366582|doi=10.1016/j.anai.2017.02.006}}</ref> Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırma, rinoreya, anafilaksiyanı misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər.<ref name="tandfonline.com">{{Cite journal|date=July 2008|title=Davidson's Principles and Practice of Medicine, IE Edition, 20th Ed: Medicine—Clinical Medicine|journal=Journal of Endocrinology, Metabolism and Diabetes of South Africa|language=en|volume=13|issue=2|pages=75|doi=10.1080/22201009.2008.10872174|issn=1608-9677}}</ref> == Patofiziologiya == Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-hüceyrələri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar.<ref name="tandfonline.com" /> Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast hüceyrələrini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər.<ref name="tandfonline.com" /> Bu zaman asqırma, rinoreya, anafilaksiya kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir.<ref name="tandfonline.com" /> Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar.<ref name="tandfonline.com" /> == Səbəbləri == Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü irsi komponentlərə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır.<ref> {{Cite journal|first=W.|author=Küster|title=A family study of atopic dermatitis|journal=Archives of Dermatological Research|volume=282|issue=2 / January, 1990|pages=98–102|date=December 12, 2004|doi=10.1007/BF00493466|pmid=2353830}}</ref> Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir.<ref name=":02" /> Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik xəstəliklərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir.<ref name=":02" /> Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər.<ref>{{Cite journal|author=Grammatikos AP|year=2008|title=The genetic and environmental basis of atopic diseases|journal=Ann. Med.|volume=40|issue=7|pages=482–95|doi=10.1080/07853890802082096|pmid=18608118}}</ref> Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər.<ref name="diet risk">{{Cite journal|author=Devereux|first=Graham|title=Diet as a risk factor for atopy and asthma|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=115|issue=6|pages=1109–1117|date=December 2004|doi=10.1016/j.jaci.2004.12.1139|pmid=15940119}}</ref> Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik xəstəliklərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir.<ref name="Flöistrup 2006">{{Cite journal|url=http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf|pmid=16387585|doi=10.1016/j.jaci.2005.09.039|volume=117|title=Allergic disease and sensitization in Steiner school children|date=January 2006|author=Flöistrup H, Swartz J, Bergström A|journal=J. Allergy Clin. Immunol.|issue=1|pages=59–66|accessdate=2007-07-18|url-status=dead|archive-date=2007-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927025458/http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf}}</ref> The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, antibiotiklərin və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik xəstəliklər riskinin azalması ilə nəticələnir. === Genetika === Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən genlərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq genlərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər.<ref>{{Cite journal|author=Blumenthal MN|year=2005|title=The Role of Genetics in the Development of Asthma and Atopy|journal=Curr Opin Allergy Clin Immunol|volume=5|issue=141–5|pages=141–5|doi=10.1097/01.all.0000162306.12728.c2|pmid=15764904}}</ref><ref>{{Cite journal|year=2003|title=Association Studies for Asthma and Atopic Diseases: A Comprehensive Review of the Literature|journal=Respir Res|volume=4|issue=14|doi=10.1186/1465-9921-4-14|pmid=14748924}}</ref>. Гены атопии (C11orf30, [[STAT6]], SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)<ref>{{Cite journal|author=Bønnelykke|first=Klaus|title=Meta-analysis of genome-wide association studies identifies ten loci influencing allergic sensitization|journal=Nature Genetics|date=30 June 2013|volume=45|issue=8|pages=902–906|doi=10.1038/ng.2694|pmid=23817571}}</ref> Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F. S.|title=The locus increases susceptibility to poly-sensitisation|journal=Allergy|date=December 2014|pages=328–333|doi=10.1111/all.12557|volume=70|issue=3|pmid=25546184|url=http://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2023-08-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20230803155209/https://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|url-status=live}}</ref> === Qızılı stafilokok === Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir.<ref>{{Cite journal|author=Nguyen|first=T.|title=Skin conditions: New drugs for managing skin disorders|journal=FP Essentials|volume=407|pages=11–16|year=2013|pmid=23600334}}</ref> Siprofloksasin dermatitə səbəb ola bilən, simptomları ekzemadan fərqlənməyən bir allergendir. Filaqrin mutasiyaları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur.<ref>{{Cite journal|author=Lee|first=S. W.|title=Occupational hand eczema among nursing staffs in Korea: Self-reported hand eczema and contact sensitization of hospital nursing staffs|doi=10.1111/1346-8138.12036|journal=The Journal of Dermatology|volume=40|issue=3|pages=182–187|year=2013|pmid=23294332}}</ref> Filaqrin [[mutasiya]]ları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir.<ref>{{Cite journal|year=2008|title=Filaggrin in Atopic Dermatitis|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-allergy-and-clinical-immunology_2008-10_122_4/page/689|doi=10.1016/j.jaci.2008.08.002|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=122|issue=4|pages=689–93|pmid=18774165}}</ref> Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər.<ref>{{Cite journal|author=Breuer K, Alexander Kapp (dermatologist and allergist)|Kapp A, Werfel T|year=2001|title=Bacterial Infections and Atopic Dermatitis|journal=Allergy|volume=56|issue=11|pages=1034–41|pmid=11703215|doi=10.1034/j.1398-9995.2001.00146.x}}</ref> Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və iltihab şəklində müsbət reaksiyadır.<ref>{{Cite journal|year=1982|title=Antistaphylococcal IgE in Patients with Atopic Dermatitis|journal=J Am Acad Dermatol|volume=7|issue=1|pages=105–110|doi=10.1016/s0190-9622(82)80017-0|pmid=7107990}}</ref> Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər.<ref>{{Cite journal|year=1976|title=Hypersensitivity to Bacteria in Eczema. Ii. Titre and Immunoglobulin Class of Antibodies to Staphylococci and Micrococci|journal=Br J Dermatol|volume=95|issue=3|pages=285–93|doi=10.1111/j.1365-2133.1976.tb07016.x|pmid=974019}}</ref><ref>{{Cite journal|year=1986|title=Anti-''Staphylococcus aureus''-Specific IgE in Atopic Dermatitis|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=78|issue=4 Pt 1|pages=583–9|pmid=3771950|doi=10.1016/0091-6749(86)90075-8}}</ref> == Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər == Yetişkin insanlarda ev toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F.S.|title=Changes in IgE sensitization and total IgE levels over 20 years of follow-up|journal=Journal of Allergy and Clinical Immunology|date=November 2015|doi=10.1016/j.jaci.2015.09.037|pmid=26586040|volume=137|issue=6|pages=1788–1795.e9}}</ref> == Müalicəsi == Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin xəstəlikdən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir.<ref>{{Cite journal|author=Wollenberg|first=A.|date=May 2018|title=Consensus-based European guidelines for treatment of atopic eczema (atopic dermatitis) in adults and children: part I|journal=Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology|language=en|volume=32|issue=5|pages=657–682|doi=10.1111/jdv.14891|pmid=29676534}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Reddel|first=Helen K.|date=September 2015|title=A summary of the new GINA strategy: a roadmap to asthma control|journal=European Respiratory Journal|language=en|volume=46|issue=3|pages=622–639|doi=10.1183/13993003.00853-2015|issn=0903-1936|pmid=26206872}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Klimek|first=Ludger|date=2020-02-12|title=Correction to "ARIA guideline 2019: treatment of allergic rhinitis in the German health system"|journal=Allergo Journal International|volume=29|issue=2|pages=63–65|language=en|doi=10.1007/s40629-019-00115-4|issn=2197-0378}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Allerqologiya]] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] 0zy1t38htulrpkf9fw0hsufnda57l3r 7865414 7865375 2024-11-27T06:42:21Z NarminSafarova94 294291 7865414 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} [[Fayl:Eczema-arms.jpg|thumb|right|250px|Ekzema atopiyanın tipik təzahürlərindəndir]] '''Atopiya''' — ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir.<ref name="Ralston2018" /> Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik [[xəstəlik]]lərdir.<ref name="Ralston2018">{{Cite book|автор=Ralston, Stuart H., Herausgeber. Penman, Ian D., Herausgeber. Strachan, Mark W. J., Herausgeber. Hobson, Richard P., Herausgeber. Britton, Robert, Illustrator. Davidson, Leybourne S. 1894-1981 Begründer des Werks.|заглавие=Davidson's principles and practice of medicine|ссылка=https://archive.org/details/davidsonsprincip0000unse_j5e8|date=2018-04-23|isbn=978-0-7020-7028-0}}</ref> Atopiya [[genetika]] vasitəsilə ötürülən [[xəstəlik]]dir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır.<ref name="urlMosby's Medical Dictionary:atopy">{{Cite web|url=http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description#description|title=Mosby's Medical Dictionary:atopy|archive-url=https://web.archive.org/web/20110710192530/http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description|archive-date=2011-07-10|url-status=dead}}</ref> Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir.<ref name=":02">{{Cite journal|author=Wright|first=Rosalind J|date=2008-09-01|title=Maternal stress and perinatal programming in the expression of atopy|journal=Expert Review of Clinical Immunology|volume=4|issue=5|pages=535–538|doi=10.1586/1744666X.4.5.535|issn=1744-666X|pmid=19838310}}</ref> ''Atopiya'' termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına [[gen]]etik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər.<ref>Coca AF, Cooke RA. (1923) [http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 On the classification of the phenomenon of hypersensitiveness] {{Wayback|url=http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 |date=20200111054113 }} J Immunol</ref><ref name="RingPrzybilla2006">{{Cite book|автор=Johannes Ring|author2=Bernhard Przybilla|author3=Thomas Ruzicka|заглавие=Handbook of atopic eczema|ссылка=https://books.google.com/books?id=jTktMX60bPwC&pg=PA3|издательство=Birkhäuser|год=2006|pages=3–|isbn=978-3-540-23133-2}}</ref> Termin<ref name="PawankarHolgate2009">{{Cite book|автор=Ruby Pawankar|author2=Stephen T. Holgate|author3=Lanny J. Rosenwasser|заглавие=Allergy Frontiers: Classification and Pathomechanisms|ссылка=https://books.google.com/books?id=TJj3hqINS8sC&pg=PA33|издательство=Springer|date=7 April 2009|pages=33–|isbn=978-4-431-88314-2}}</ref> özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/atopy|title=atopy|author=<!--Not stated-->|website=Online Etymology Dictionary|date=2019|publisher=Douglas Harper|access-date=2019-09-26|archive-date=2019-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629203147/https://www.etymonline.com/word/atopy|url-status=live}}</ref> == Əlamətləri və simptomları == Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir.<ref>{{Cite journal|author=Simpson|first=Angela|date=June 2010|title=Beyond Atopy|journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine|volume=181|issue=11|pages=1200–1206|doi=10.1164/rccm.200907-1101oc|pmid=20167852|issn=1073-449X|url=https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|access-date=2023-08-03|archive-date=2022-12-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20221206171159/https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|url-status=live}}</ref> Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə [[atopik ekzema]]nı, [[allergik rinit]]i, [[bronxial astma]]nı, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar.<ref>{{Cite journal|author=Sun|first=Hai-Lun|date=2012-01-01|title=Coexistence of allergic diseases: Patterns and frequencies|journal=Allergy and Asthma Proceedings|volume=33|issue=1|pages=e1-4|doi=10.2500/aap.2012.33.3506|pmid=22370527|issn=1088-5412}}</ref> Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif [[xəstəlik]]lərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər.<ref name="MansuetoSeidita2014">{{Cite journal|title=Non-celiac gluten sensitivity: literature review|year=2014|journal=J Am Coll Nutr|volume=33|issue=1|pages=39–54|doi=10.1080/07315724.2014.869996|pmid=24533607|url=https://iris.unipa.it/bitstream/10447/90208/1/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2021-08-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20210827232133/https://iris.unipa.it/retrieve/handle/10447/90208/108460/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|url-status=live}}</ref><ref name="GonzalezCerveraArias2017">{{Cite journal|title=Association between atopic manifestations and eosinophilic esophagitis: A systematic review and meta-analysis.|journal=Ann Allergy Asthma Immunol|year=2017|volume=118|issue=5|pages=582–590.e2|pmid=28366582|doi=10.1016/j.anai.2017.02.006}}</ref> Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırmanı, rinoreyanı, [[anafilaktik şok]]u misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər.<ref name="tandfonline.com">{{Cite journal|date=July 2008|title=Davidson's Principles and Practice of Medicine, IE Edition, 20th Ed: Medicine—Clinical Medicine|journal=Journal of Endocrinology, Metabolism and Diabetes of South Africa|language=en|volume=13|issue=2|pages=75|doi=10.1080/22201009.2008.10872174|issn=1608-9677}}</ref> == Patofiziologiya == Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-[[hüceyrə]]ləri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar.<ref name="tandfonline.com" /> Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast [[hüceyrə]]lərini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər.<ref name="tandfonline.com" /> Bu zaman asqırma, rinoreya, [[anafilaktik şok]] kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir.<ref name="tandfonline.com" /> Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar.<ref name="tandfonline.com" /> == Səbəbləri == Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü [[genetik xəstəliklər]]in komponentlərinə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır.<ref> {{Cite journal|first=W.|author=Küster|title=A family study of atopic dermatitis|journal=Archives of Dermatological Research|volume=282|issue=2 / January, 1990|pages=98–102|date=December 12, 2004|doi=10.1007/BF00493466|pmid=2353830}}</ref> Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir.<ref name=":02" /> Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik [[xəstəlik]]lərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir.<ref name=":02" /> Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər.<ref>{{Cite journal|author=Grammatikos AP|year=2008|title=The genetic and environmental basis of atopic diseases|journal=Ann. Med.|volume=40|issue=7|pages=482–95|doi=10.1080/07853890802082096|pmid=18608118}}</ref> Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər.<ref name="diet risk">{{Cite journal|author=Devereux|first=Graham|title=Diet as a risk factor for atopy and asthma|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=115|issue=6|pages=1109–1117|date=December 2004|doi=10.1016/j.jaci.2004.12.1139|pmid=15940119}}</ref> Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik [[xəstəlik]]lərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir.<ref name="Flöistrup 2006">{{Cite journal|url=http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf|pmid=16387585|doi=10.1016/j.jaci.2005.09.039|volume=117|title=Allergic disease and sensitization in Steiner school children|date=January 2006|author=Flöistrup H, Swartz J, Bergström A|journal=J. Allergy Clin. Immunol.|issue=1|pages=59–66|accessdate=2007-07-18|url-status=dead|archive-date=2007-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927025458/http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf}}</ref> The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, [[antibiotiklər]]in və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik [[xəstəlik]]lər riskinin azalması ilə nəticələnir. === Genetika === Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən [[gen]]lərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq [[gen]]lərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər.<ref>{{Cite journal|author=Blumenthal MN|year=2005|title=The Role of Genetics in the Development of Asthma and Atopy|journal=Curr Opin Allergy Clin Immunol|volume=5|issue=141–5|pages=141–5|doi=10.1097/01.all.0000162306.12728.c2|pmid=15764904}}</ref><ref>{{Cite journal|year=2003|title=Association Studies for Asthma and Atopic Diseases: A Comprehensive Review of the Literature|journal=Respir Res|volume=4|issue=14|doi=10.1186/1465-9921-4-14|pmid=14748924}}</ref>. Гены атопии (C11orf30, [[STAT6]], SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)<ref>{{Cite journal|author=Bønnelykke|first=Klaus|title=Meta-analysis of genome-wide association studies identifies ten loci influencing allergic sensitization|journal=Nature Genetics|date=30 June 2013|volume=45|issue=8|pages=902–906|doi=10.1038/ng.2694|pmid=23817571}}</ref> Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F. S.|title=The locus increases susceptibility to poly-sensitisation|journal=Allergy|date=December 2014|pages=328–333|doi=10.1111/all.12557|volume=70|issue=3|pmid=25546184|url=http://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2023-08-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20230803155209/https://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|url-status=live}}</ref> === Qızılı stafilokok === Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir.<ref>{{Cite journal|author=Nguyen|first=T.|title=Skin conditions: New drugs for managing skin disorders|journal=FP Essentials|volume=407|pages=11–16|year=2013|pmid=23600334}}</ref> Siprofloksasin [[kontakt dermatit]]ə səbəb olan simptomları ekzema ilə eynidir. Filaqrin [[mutasiya]]ları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur.<ref>{{Cite journal|author=Lee|first=S. W.|title=Occupational hand eczema among nursing staffs in Korea: Self-reported hand eczema and contact sensitization of hospital nursing staffs|doi=10.1111/1346-8138.12036|journal=The Journal of Dermatology|volume=40|issue=3|pages=182–187|year=2013|pmid=23294332}}</ref> Filaqrin [[mutasiya]]ları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir.<ref>{{Cite journal|year=2008|title=Filaggrin in Atopic Dermatitis|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-allergy-and-clinical-immunology_2008-10_122_4/page/689|doi=10.1016/j.jaci.2008.08.002|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=122|issue=4|pages=689–93|pmid=18774165}}</ref> Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər.<ref>{{Cite journal|author=Breuer K, Alexander Kapp (dermatologist and allergist)|Kapp A, Werfel T|year=2001|title=Bacterial Infections and Atopic Dermatitis|journal=Allergy|volume=56|issue=11|pages=1034–41|pmid=11703215|doi=10.1034/j.1398-9995.2001.00146.x}}</ref> Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və [[iltihab]] şəklində müsbət reaksiyadır.<ref>{{Cite journal|year=1982|title=Antistaphylococcal IgE in Patients with Atopic Dermatitis|journal=J Am Acad Dermatol|volume=7|issue=1|pages=105–110|doi=10.1016/s0190-9622(82)80017-0|pmid=7107990}}</ref> Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər.<ref>{{Cite journal|year=1976|title=Hypersensitivity to Bacteria in Eczema. Ii. Titre and Immunoglobulin Class of Antibodies to Staphylococci and Micrococci|journal=Br J Dermatol|volume=95|issue=3|pages=285–93|doi=10.1111/j.1365-2133.1976.tb07016.x|pmid=974019}}</ref><ref>{{Cite journal|year=1986|title=Anti-''Staphylococcus aureus''-Specific IgE in Atopic Dermatitis|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=78|issue=4 Pt 1|pages=583–9|pmid=3771950|doi=10.1016/0091-6749(86)90075-8}}</ref> == Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər == Yetişkin [[insan]]larda toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F.S.|title=Changes in IgE sensitization and total IgE levels over 20 years of follow-up|journal=Journal of Allergy and Clinical Immunology|date=November 2015|doi=10.1016/j.jaci.2015.09.037|pmid=26586040|volume=137|issue=6|pages=1788–1795.e9}}</ref> == Müalicəsi == Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin [[xəstəlik]]dən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir.<ref>{{Cite journal|author=Wollenberg|first=A.|date=May 2018|title=Consensus-based European guidelines for treatment of atopic eczema (atopic dermatitis) in adults and children: part I|journal=Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology|language=en|volume=32|issue=5|pages=657–682|doi=10.1111/jdv.14891|pmid=29676534}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Reddel|first=Helen K.|date=September 2015|title=A summary of the new GINA strategy: a roadmap to asthma control|journal=European Respiratory Journal|language=en|volume=46|issue=3|pages=622–639|doi=10.1183/13993003.00853-2015|issn=0903-1936|pmid=26206872}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Klimek|first=Ludger|date=2020-02-12|title=Correction to "ARIA guideline 2019: treatment of allergic rhinitis in the German health system"|journal=Allergo Journal International|volume=29|issue=2|pages=63–65|language=en|doi=10.1007/s40629-019-00115-4|issn=2197-0378}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Allerqologiya]] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] p37i5ks8jqu00bmzpokishkn5una7t3 7865421 7865414 2024-11-27T06:43:11Z NarminSafarova94 294291 /* Genetika */ 7865421 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} [[Fayl:Eczema-arms.jpg|thumb|right|250px|Ekzema atopiyanın tipik təzahürlərindəndir]] '''Atopiya''' — ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir.<ref name="Ralston2018" /> Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik [[xəstəlik]]lərdir.<ref name="Ralston2018">{{Cite book|автор=Ralston, Stuart H., Herausgeber. Penman, Ian D., Herausgeber. Strachan, Mark W. J., Herausgeber. Hobson, Richard P., Herausgeber. Britton, Robert, Illustrator. Davidson, Leybourne S. 1894-1981 Begründer des Werks.|заглавие=Davidson's principles and practice of medicine|ссылка=https://archive.org/details/davidsonsprincip0000unse_j5e8|date=2018-04-23|isbn=978-0-7020-7028-0}}</ref> Atopiya [[genetika]] vasitəsilə ötürülən [[xəstəlik]]dir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır.<ref name="urlMosby's Medical Dictionary:atopy">{{Cite web|url=http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description#description|title=Mosby's Medical Dictionary:atopy|archive-url=https://web.archive.org/web/20110710192530/http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description|archive-date=2011-07-10|url-status=dead}}</ref> Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir.<ref name=":02">{{Cite journal|author=Wright|first=Rosalind J|date=2008-09-01|title=Maternal stress and perinatal programming in the expression of atopy|journal=Expert Review of Clinical Immunology|volume=4|issue=5|pages=535–538|doi=10.1586/1744666X.4.5.535|issn=1744-666X|pmid=19838310}}</ref> ''Atopiya'' termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına [[gen]]etik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər.<ref>Coca AF, Cooke RA. (1923) [http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 On the classification of the phenomenon of hypersensitiveness] {{Wayback|url=http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 |date=20200111054113 }} J Immunol</ref><ref name="RingPrzybilla2006">{{Cite book|автор=Johannes Ring|author2=Bernhard Przybilla|author3=Thomas Ruzicka|заглавие=Handbook of atopic eczema|ссылка=https://books.google.com/books?id=jTktMX60bPwC&pg=PA3|издательство=Birkhäuser|год=2006|pages=3–|isbn=978-3-540-23133-2}}</ref> Termin<ref name="PawankarHolgate2009">{{Cite book|автор=Ruby Pawankar|author2=Stephen T. Holgate|author3=Lanny J. Rosenwasser|заглавие=Allergy Frontiers: Classification and Pathomechanisms|ссылка=https://books.google.com/books?id=TJj3hqINS8sC&pg=PA33|издательство=Springer|date=7 April 2009|pages=33–|isbn=978-4-431-88314-2}}</ref> özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/atopy|title=atopy|author=<!--Not stated-->|website=Online Etymology Dictionary|date=2019|publisher=Douglas Harper|access-date=2019-09-26|archive-date=2019-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629203147/https://www.etymonline.com/word/atopy|url-status=live}}</ref> == Əlamətləri və simptomları == Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir.<ref>{{Cite journal|author=Simpson|first=Angela|date=June 2010|title=Beyond Atopy|journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine|volume=181|issue=11|pages=1200–1206|doi=10.1164/rccm.200907-1101oc|pmid=20167852|issn=1073-449X|url=https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|access-date=2023-08-03|archive-date=2022-12-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20221206171159/https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|url-status=live}}</ref> Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə [[atopik ekzema]]nı, [[allergik rinit]]i, [[bronxial astma]]nı, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar.<ref>{{Cite journal|author=Sun|first=Hai-Lun|date=2012-01-01|title=Coexistence of allergic diseases: Patterns and frequencies|journal=Allergy and Asthma Proceedings|volume=33|issue=1|pages=e1-4|doi=10.2500/aap.2012.33.3506|pmid=22370527|issn=1088-5412}}</ref> Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif [[xəstəlik]]lərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər.<ref name="MansuetoSeidita2014">{{Cite journal|title=Non-celiac gluten sensitivity: literature review|year=2014|journal=J Am Coll Nutr|volume=33|issue=1|pages=39–54|doi=10.1080/07315724.2014.869996|pmid=24533607|url=https://iris.unipa.it/bitstream/10447/90208/1/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2021-08-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20210827232133/https://iris.unipa.it/retrieve/handle/10447/90208/108460/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|url-status=live}}</ref><ref name="GonzalezCerveraArias2017">{{Cite journal|title=Association between atopic manifestations and eosinophilic esophagitis: A systematic review and meta-analysis.|journal=Ann Allergy Asthma Immunol|year=2017|volume=118|issue=5|pages=582–590.e2|pmid=28366582|doi=10.1016/j.anai.2017.02.006}}</ref> Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırmanı, rinoreyanı, [[anafilaktik şok]]u misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər.<ref name="tandfonline.com">{{Cite journal|date=July 2008|title=Davidson's Principles and Practice of Medicine, IE Edition, 20th Ed: Medicine—Clinical Medicine|journal=Journal of Endocrinology, Metabolism and Diabetes of South Africa|language=en|volume=13|issue=2|pages=75|doi=10.1080/22201009.2008.10872174|issn=1608-9677}}</ref> == Patofiziologiya == Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-[[hüceyrə]]ləri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar.<ref name="tandfonline.com" /> Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast [[hüceyrə]]lərini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər.<ref name="tandfonline.com" /> Bu zaman asqırma, rinoreya, [[anafilaktik şok]] kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir.<ref name="tandfonline.com" /> Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar.<ref name="tandfonline.com" /> == Səbəbləri == Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü [[genetik xəstəliklər]]in komponentlərinə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır.<ref> {{Cite journal|first=W.|author=Küster|title=A family study of atopic dermatitis|journal=Archives of Dermatological Research|volume=282|issue=2 / January, 1990|pages=98–102|date=December 12, 2004|doi=10.1007/BF00493466|pmid=2353830}}</ref> Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir.<ref name=":02" /> Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik [[xəstəlik]]lərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir.<ref name=":02" /> Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər.<ref>{{Cite journal|author=Grammatikos AP|year=2008|title=The genetic and environmental basis of atopic diseases|journal=Ann. Med.|volume=40|issue=7|pages=482–95|doi=10.1080/07853890802082096|pmid=18608118}}</ref> Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər.<ref name="diet risk">{{Cite journal|author=Devereux|first=Graham|title=Diet as a risk factor for atopy and asthma|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=115|issue=6|pages=1109–1117|date=December 2004|doi=10.1016/j.jaci.2004.12.1139|pmid=15940119}}</ref> Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik [[xəstəlik]]lərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir.<ref name="Flöistrup 2006">{{Cite journal|url=http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf|pmid=16387585|doi=10.1016/j.jaci.2005.09.039|volume=117|title=Allergic disease and sensitization in Steiner school children|date=January 2006|author=Flöistrup H, Swartz J, Bergström A|journal=J. Allergy Clin. Immunol.|issue=1|pages=59–66|accessdate=2007-07-18|url-status=dead|archive-date=2007-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927025458/http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf}}</ref> The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, [[antibiotiklər]]in və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik [[xəstəlik]]lər riskinin azalması ilə nəticələnir. === Genetika === Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən [[gen]]lərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq [[gen]]lərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər.<ref>{{Cite journal|author=Blumenthal MN|year=2005|title=The Role of Genetics in the Development of Asthma and Atopy|journal=Curr Opin Allergy Clin Immunol|volume=5|issue=141–5|pages=141–5|doi=10.1097/01.all.0000162306.12728.c2|pmid=15764904}}</ref><ref>{{Cite journal|year=2003|title=Association Studies for Asthma and Atopic Diseases: A Comprehensive Review of the Literature|journal=Respir Res|volume=4|issue=14|doi=10.1186/1465-9921-4-14|pmid=14748924}}</ref>. Гены атопии (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)<ref>{{Cite journal|author=Bønnelykke|first=Klaus|title=Meta-analysis of genome-wide association studies identifies ten loci influencing allergic sensitization|journal=Nature Genetics|date=30 June 2013|volume=45|issue=8|pages=902–906|doi=10.1038/ng.2694|pmid=23817571}}</ref> Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F. S.|title=The locus increases susceptibility to poly-sensitisation|journal=Allergy|date=December 2014|pages=328–333|doi=10.1111/all.12557|volume=70|issue=3|pmid=25546184|url=http://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2023-08-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20230803155209/https://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|url-status=live}}</ref> === Qızılı stafilokok === Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir.<ref>{{Cite journal|author=Nguyen|first=T.|title=Skin conditions: New drugs for managing skin disorders|journal=FP Essentials|volume=407|pages=11–16|year=2013|pmid=23600334}}</ref> Siprofloksasin [[kontakt dermatit]]ə səbəb olan simptomları ekzema ilə eynidir. Filaqrin [[mutasiya]]ları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur.<ref>{{Cite journal|author=Lee|first=S. W.|title=Occupational hand eczema among nursing staffs in Korea: Self-reported hand eczema and contact sensitization of hospital nursing staffs|doi=10.1111/1346-8138.12036|journal=The Journal of Dermatology|volume=40|issue=3|pages=182–187|year=2013|pmid=23294332}}</ref> Filaqrin [[mutasiya]]ları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir.<ref>{{Cite journal|year=2008|title=Filaggrin in Atopic Dermatitis|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-allergy-and-clinical-immunology_2008-10_122_4/page/689|doi=10.1016/j.jaci.2008.08.002|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=122|issue=4|pages=689–93|pmid=18774165}}</ref> Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər.<ref>{{Cite journal|author=Breuer K, Alexander Kapp (dermatologist and allergist)|Kapp A, Werfel T|year=2001|title=Bacterial Infections and Atopic Dermatitis|journal=Allergy|volume=56|issue=11|pages=1034–41|pmid=11703215|doi=10.1034/j.1398-9995.2001.00146.x}}</ref> Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və [[iltihab]] şəklində müsbət reaksiyadır.<ref>{{Cite journal|year=1982|title=Antistaphylococcal IgE in Patients with Atopic Dermatitis|journal=J Am Acad Dermatol|volume=7|issue=1|pages=105–110|doi=10.1016/s0190-9622(82)80017-0|pmid=7107990}}</ref> Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər.<ref>{{Cite journal|year=1976|title=Hypersensitivity to Bacteria in Eczema. Ii. Titre and Immunoglobulin Class of Antibodies to Staphylococci and Micrococci|journal=Br J Dermatol|volume=95|issue=3|pages=285–93|doi=10.1111/j.1365-2133.1976.tb07016.x|pmid=974019}}</ref><ref>{{Cite journal|year=1986|title=Anti-''Staphylococcus aureus''-Specific IgE in Atopic Dermatitis|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=78|issue=4 Pt 1|pages=583–9|pmid=3771950|doi=10.1016/0091-6749(86)90075-8}}</ref> == Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər == Yetişkin [[insan]]larda toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F.S.|title=Changes in IgE sensitization and total IgE levels over 20 years of follow-up|journal=Journal of Allergy and Clinical Immunology|date=November 2015|doi=10.1016/j.jaci.2015.09.037|pmid=26586040|volume=137|issue=6|pages=1788–1795.e9}}</ref> == Müalicəsi == Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin [[xəstəlik]]dən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir.<ref>{{Cite journal|author=Wollenberg|first=A.|date=May 2018|title=Consensus-based European guidelines for treatment of atopic eczema (atopic dermatitis) in adults and children: part I|journal=Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology|language=en|volume=32|issue=5|pages=657–682|doi=10.1111/jdv.14891|pmid=29676534}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Reddel|first=Helen K.|date=September 2015|title=A summary of the new GINA strategy: a roadmap to asthma control|journal=European Respiratory Journal|language=en|volume=46|issue=3|pages=622–639|doi=10.1183/13993003.00853-2015|issn=0903-1936|pmid=26206872}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Klimek|first=Ludger|date=2020-02-12|title=Correction to "ARIA guideline 2019: treatment of allergic rhinitis in the German health system"|journal=Allergo Journal International|volume=29|issue=2|pages=63–65|language=en|doi=10.1007/s40629-019-00115-4|issn=2197-0378}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Allerqologiya]] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] 4b6idbjz2c54fsthwvya5bspnte48df 7865425 7865421 2024-11-27T06:44:06Z NarminSafarova94 294291 7865425 wikitext text/x-wiki {{Xəstəlik}} [[Fayl:Eczema-arms.jpg|thumb|right|250px|Ekzema atopiyanın tipik təzahürlərindəndir]] '''Atopiya''' — ətraf mühitdəki zərərsiz maddələrə qarşı immunoqlobulin E (IgE) immun reaksiyasına malik olmaq deməkdir.<ref name="Ralston2018" /> Belə atopik reaksiyaların klinik təzahürləri allergik [[xəstəlik]]lərdir.<ref name="Ralston2018">{{Cite book|автор=Ralston, Stuart H., Herausgeber. Penman, Ian D., Herausgeber. Strachan, Mark W. J., Herausgeber. Hobson, Richard P., Herausgeber. Britton, Robert, Illustrator. Davidson, Leybourne S. 1894-1981 Begründer des Werks.|заглавие=Davidson's principles and practice of medicine|ссылка=https://archive.org/details/davidsonsprincip0000unse_j5e8|date=2018-04-23|isbn=978-0-7020-7028-0}}</ref> Atopiya [[genetika]] vasitəsilə ötürülən [[xəstəlik]]dir. Hiperhəssaslıq reaksiyasının əsas səbəbi qıcıqlandırıcı ilə təmasın olmasıdır.<ref name="urlMosby's Medical Dictionary:atopy">{{Cite web|url=http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description#description|title=Mosby's Medical Dictionary:atopy|archive-url=https://web.archive.org/web/20110710192530/http://www.elsevier.com/wps/find/bookdescription.cws_home/716563/description|archive-date=2011-07-10|url-status=dead}}</ref> Dölün inkişafı zamanı ananın aldığı psixoloji travma da atopiyanın inkişafının səbəblərindən biridir.<ref name=":02">{{Cite journal|author=Wright|first=Rosalind J|date=2008-09-01|title=Maternal stress and perinatal programming in the expression of atopy|journal=Expert Review of Clinical Immunology|volume=4|issue=5|pages=535–538|doi=10.1586/1744666X.4.5.535|issn=1744-666X|pmid=19838310}}</ref> ''Atopiya'' termini ilk dəfə 1923-cü ildə Artur F. Koka və Robert Kuk tərəfindən yaradılmışdır. Həkimlər və elm adamları IgE-nin iştirak etdiyi reaksiyaları izah etmək üçün "atopiya" terminindən istifadə etmişdirlər. Bununla belə, bir çox pediatrlar “atopiya” sözünün istifadəsini yalnız həddindən artıq IgE reaksiyasına [[gen]]etik vasitəçiliyə meyllilik mənası kimi izah edirlər.<ref>Coca AF, Cooke RA. (1923) [http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 On the classification of the phenomenon of hypersensitiveness] {{Wayback|url=http://www.jimmunol.org/cgi/content/abstract/8/3/163 |date=20200111054113 }} J Immunol</ref><ref name="RingPrzybilla2006">{{Cite book|автор=Johannes Ring|author2=Bernhard Przybilla|author3=Thomas Ruzicka|заглавие=Handbook of atopic eczema|ссылка=https://books.google.com/books?id=jTktMX60bPwC&pg=PA3|издательство=Birkhäuser|год=2006|pages=3–|isbn=978-3-540-23133-2}}</ref> Termin<ref name="PawankarHolgate2009">{{Cite book|автор=Ruby Pawankar|author2=Stephen T. Holgate|author3=Lanny J. Rosenwasser|заглавие=Allergy Frontiers: Classification and Pathomechanisms|ссылка=https://books.google.com/books?id=TJj3hqINS8sC&pg=PA33|издательство=Springer|date=7 April 2009|pages=33–|isbn=978-4-431-88314-2}}</ref> özü yunanca ἀτοπία sözündən gəlir, mənası "əlaqəsiz vəziyyət" deməkdir.<ref>{{Cite web|url=https://www.etymonline.com/word/atopy|title=atopy|author=<!--Not stated-->|website=Online Etymology Dictionary|date=2019|publisher=Douglas Harper|access-date=2019-09-26|archive-date=2019-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629203147/https://www.etymonline.com/word/atopy|url-status=live}}</ref> == Əlamətləri və simptomları == Atopik sensibilizasiya (hiperhəssaslıq) – qidadan və ya havadan gələn hər hansı ümumi allergenə IgE reaksiyası və ya dəri prik test reaksiyası kimi qəbul edilir.<ref>{{Cite journal|author=Simpson|first=Angela|date=June 2010|title=Beyond Atopy|journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine|volume=181|issue=11|pages=1200–1206|doi=10.1164/rccm.200907-1101oc|pmid=20167852|issn=1073-449X|url=https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|access-date=2023-08-03|archive-date=2022-12-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20221206171159/https://pure.manchester.ac.uk/ws/files/20022234/POST-PEER-REVIEW-NON-PUBLISHERS-DOCUMENT.PDF|url-status=live}}</ref> Bu zaman əmələ gələn atopik vəziyyətlərə [[atopik ekzema]]nı, [[allergik rinit]]i, [[bronxial astma]]nı, atopik keratokonyunktiviti misal göstərmək olar.<ref>{{Cite journal|author=Sun|first=Hai-Lun|date=2012-01-01|title=Coexistence of allergic diseases: Patterns and frequencies|journal=Allergy and Asthma Proceedings|volume=33|issue=1|pages=e1-4|doi=10.2500/aap.2012.33.3506|pmid=22370527|issn=1088-5412}}</ref> Atopiyası olan insanların eyni zamanda astma, rinit və atopik dermatitə tutulma ehtimalı digər insanlarla müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Atopiya eozinofilik ezofagit və qlüten həssaslığı kimi bir sıra müxtəlif [[xəstəlik]]lərlə birlikdə də müşahidə edilə bilər.<ref name="MansuetoSeidita2014">{{Cite journal|title=Non-celiac gluten sensitivity: literature review|year=2014|journal=J Am Coll Nutr|volume=33|issue=1|pages=39–54|doi=10.1080/07315724.2014.869996|pmid=24533607|url=https://iris.unipa.it/bitstream/10447/90208/1/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2021-08-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20210827232133/https://iris.unipa.it/retrieve/handle/10447/90208/108460/Journal%20of%20the%20Americal%20College%20of%20Nutrition%202014%2033%2039-54.pdf|url-status=live}}</ref><ref name="GonzalezCerveraArias2017">{{Cite journal|title=Association between atopic manifestations and eosinophilic esophagitis: A systematic review and meta-analysis.|journal=Ann Allergy Asthma Immunol|year=2017|volume=118|issue=5|pages=582–590.e2|pmid=28366582|doi=10.1016/j.anai.2017.02.006}}</ref> Atopiya zamanı baş verən allergik reaksiyalara asqırmanı, rinoreyanı, [[anafilaktik şok]]u misal göstərmək olar. Həmin bu reaksiyalar, hətta ölümlə də nəticələnə bilər.<ref name="tandfonline.com">{{Cite journal|date=July 2008|title=Davidson's Principles and Practice of Medicine, IE Edition, 20th Ed: Medicine—Clinical Medicine|journal=Journal of Endocrinology, Metabolism and Diabetes of South Africa|language=en|volume=13|issue=2|pages=75|doi=10.1080/22201009.2008.10872174|issn=1608-9677}}</ref> == Patofiziologiya == Allergik reaksiya zamanı, xaricdən gələn və "allergen" kimi tanınan zərərsiz maddənin ilkin təsiri aktivləşmiş B-[[hüceyrə]]ləri vasitəsilə IgE antitellərini fəaliyyətə gətirir. IgE antitelləri IgE reseptorları vasitəsilə mast hüceyrələrinin səthinə bağlanırlar.<ref name="tandfonline.com" /> Qıcıqlandırıcı maddəyə təkrar məruz qalma zamanı, allergenlər mast [[hüceyrə]]lərini aktivləşdirən membrana bağlı IgE ilə əlaqələnirlər.<ref name="tandfonline.com" /> Bu zaman asqırma, rinoreya, [[anafilaktik şok]] kimi allergik reaksiyaların simptomları meydana gəlir.<ref name="tandfonline.com" /> Allergenlərə misal olaraq tükü, toz gənələrini və müxtəlif qida məhsullarını göstərmək olar.<ref name="tandfonline.com" /> == Səbəbləri == Atopik reaksiyalar allergenə qarşı lokallaşdırılmış həssaslıq reaksiyaları nəticəsində yaranır. Atopiya güclü [[genetik xəstəliklər]]in komponentlərinə malikdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, atopik dermatit (3%) və ya ümumi atopiya (7%) inkişaf riski birinci dərəcəli ailə üzvlərinin hər birində atopiya olan insanlarda ikiqat artır.<ref> {{Cite journal|first=W.|author=Küster|title=A family study of atopic dermatitis|journal=Archives of Dermatological Research|volume=282|issue=2 / January, 1990|pages=98–102|date=December 12, 2004|doi=10.1007/BF00493466|pmid=2353830}}</ref> Stress özü də atopiyanın ən mühüm səbəblərindən biri hesab edilir. Müəyyən edilmişdir ki, travma atopiyaya qarşı həssaslığı artıran bioloji hadisələrdən biridir və bu da aşağı gəlirli şəhər əhalisi arasında atopiyanın geniş yayılmasını izah edir.<ref name=":02" /> Ətraf mühit faktorlarının da atopiyanın inkişafında rol oynadığı düşünülür. "Gigiyena fərziyyəsi" atopik [[xəstəlik]]lərin sayının artımını izah edə bilən modellərdən biridir.<ref name=":02" /> Bu fərziyyə onu göstərir ki, körpə və ya uşaq mühitində həddindən artıq “təmizlik” immunitet sisteminin düzgün inkişafı üçün zəruri olan yoluxucu stimulların miqdarının azalması ilə nəticələnə bilər.<ref>{{Cite journal|author=Grammatikos AP|year=2008|title=The genetic and environmental basis of atopic diseases|journal=Ann. Med.|volume=40|issue=7|pages=482–95|doi=10.1080/07853890802082096|pmid=18608118}}</ref> Xarici mühitdəki maddələrə məruz qalmanın azaldılması immun sistemində qoruyucu reaksiya elementləri ilə allergik reaksiya elementləri arasında balanssızlığa səbəb ola bilər.<ref name="diet risk">{{Cite journal|author=Devereux|first=Graham|title=Diet as a risk factor for atopy and asthma|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=115|issue=6|pages=1109–1117|date=December 2004|doi=10.1016/j.jaci.2004.12.1139|pmid=15940119}}</ref> Bəzi tədqiqatlar göstərir ki, hamiləlik zamanı ana pəhrizi nəsillərdə atopik [[xəstəlik]]lərin (astma da daxil olmaqla) törədicisi ola bilər. Antioksidantların, müəyyən lipidlərin və ya Aralıq dənizi pəhrizinin istehlakının atopik xəstəliklərin qarşısını almağa kömək edə biləcəyi təklif edilmişdir.<ref name="Flöistrup 2006">{{Cite journal|url=http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf|pmid=16387585|doi=10.1016/j.jaci.2005.09.039|volume=117|title=Allergic disease and sensitization in Steiner school children|date=January 2006|author=Flöistrup H, Swartz J, Bergström A|journal=J. Allergy Clin. Immunol.|issue=1|pages=59–66|accessdate=2007-07-18|url-status=dead|archive-date=2007-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927025458/http://www.louisbolk.nl/downloads/mhuber/0601allergic.pdf}}</ref> The Lancet adlanan İngilis tibb jurnalının 1999-cu il, 1 may tarixli sayında Steyner məktəbi şagirdləri və dövlət məktəblərində tələbələr arasında astma, allergiya, dermatit və digər atopik xəstəliklərin tezliyini müqayisə edən “Antroposofik həyat tərzi keçirən ailələrin uşaqlarında atopiya” adlı İsveç araşdırması dərc edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Steyner məktəbi şagirdlərində atopiya riski dövlət məktəblərində oxuyan uşaqlara nisbətən aşağıdır. Tədqiqatçılar Steyner tələbələrinin həyatında atopiya nisbətinin aşağı düşməsinə səbəb ola biləcək müxtəlif amilləri, o cümlədən ana südü ilə qidalanmanı, immunizasiyanın azaldılmasını, antibiotiklərdən və qızdırmanı azaldan dərmanlardan qaçınmanı müəyyən etdilər. 2006-cı ildə Avropanın 5 ölkəsində 5-13 yaş arası 6630 uşağın iştirakı ilə aparılan çoxmərkəzli PARSIFAL tədqiqatı göstərmişdir ki, [[antibiotiklər]]in və qızdırmasalıcı dərmanların istifadəsinin azaldılması uşaqlarda allergik [[xəstəlik]]lər riskinin azalması ilə nəticələnir. === Genetika === Xüsusilə ana tərəfdən ötürülən [[gen]]lərdə atopik allergiyaya güclü bir genetik meyl müəyyən edilmişdir. Ailə gen göstəricilərinə görə tədqiqatçılar atopiyaya həssaslıq [[gen]]lərinin xəritəsini yaratmağa cəhd etdilər.<ref>{{Cite journal|author=Blumenthal MN|year=2005|title=The Role of Genetics in the Development of Asthma and Atopy|journal=Curr Opin Allergy Clin Immunol|volume=5|issue=141–5|pages=141–5|doi=10.1097/01.all.0000162306.12728.c2|pmid=15764904}}</ref><ref>{{Cite journal|year=2003|title=Association Studies for Asthma and Atopic Diseases: A Comprehensive Review of the Literature|journal=Respir Res|volume=4|issue=14|doi=10.1186/1465-9921-4-14|pmid=14748924}}</ref>. Гены атопии (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)<ref>{{Cite journal|author=Bønnelykke|first=Klaus|title=Meta-analysis of genome-wide association studies identifies ten loci influencing allergic sensitization|journal=Nature Genetics|date=30 June 2013|volume=45|issue=8|pages=902–906|doi=10.1038/ng.2694|pmid=23817571}}</ref> Atopiya genləri (C11orf30, STAT6, SLC25A46, HLA-DQB1, IL1RL1/IL18R1, TLR1/TLR6/TLR10, LPP, MYC/PVT1, IL2/ADAD1, HLA-B/MICA)[19] adətən allergik reaksiyalarda iştirak edirlər.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F. S.|title=The locus increases susceptibility to poly-sensitisation|journal=Allergy|date=December 2014|pages=328–333|doi=10.1111/all.12557|volume=70|issue=3|pmid=25546184|url=http://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|access-date=2023-08-03|archive-date=2023-08-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20230803155209/https://spiral.imperial.ac.uk/bitstream/10044/1/21574/6/Amaral_Allergy_revised_unmarked_forSPIRAL_11-3-2015.pdf|url-status=live}}</ref> === Qızılı stafilokok === Mütəmadi qəbul edilmiş vannalar ekzema üzərində müvəqqəti nəzarət etməyə kömək edir.<ref>{{Cite journal|author=Nguyen|first=T.|title=Skin conditions: New drugs for managing skin disorders|journal=FP Essentials|volume=407|pages=11–16|year=2013|pmid=23600334}}</ref> Siprofloksasin [[kontakt dermatit]]ə səbəb olan simptomları ekzema ilə eynidir. Filaqrin [[mutasiya]]ları atopik ekzema ilə əlaqələndirilir və həddindən artıq dərinin qurumasına və normal dərinin baryer funksiyasının itirilməsinə səbəb olur.<ref>{{Cite journal|author=Lee|first=S. W.|title=Occupational hand eczema among nursing staffs in Korea: Self-reported hand eczema and contact sensitization of hospital nursing staffs|doi=10.1111/1346-8138.12036|journal=The Journal of Dermatology|volume=40|issue=3|pages=182–187|year=2013|pmid=23294332}}</ref> Filaqrin [[mutasiya]]ları və normal dəri baryerinin itirilməsi qızılı stafilokokun dərini kolonizasiya etməsinə imkan verən boşluqları açır. Atopik ekzema tez-tez allergik reaksiyaları idarə edən genlərdəki genetik qüsurlarla əlaqələndirilir.<ref>{{Cite journal|year=2008|title=Filaggrin in Atopic Dermatitis|url=https://archive.org/details/sim_journal-of-allergy-and-clinical-immunology_2008-10_122_4/page/689|doi=10.1016/j.jaci.2008.08.002|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=122|issue=4|pages=689–93|pmid=18774165}}</ref> Beləliklə, bəzi tədqiqatçılar atopik ekzemanın qızılı stafilokokk tərəfindən dərinin artan kolonizasiyasına allergik reaksiya olduğunu irəli sürmüşdürlər.<ref>{{Cite journal|author=Breuer K, Alexander Kapp (dermatologist and allergist)|Kapp A, Werfel T|year=2001|title=Bacterial Infections and Atopic Dermatitis|journal=Allergy|volume=56|issue=11|pages=1034–41|pmid=11703215|doi=10.1034/j.1398-9995.2001.00146.x}}</ref> Atopik ekzemanın əlaməti qızılı stafilokokk antigenləri üçün dəri testinə blisterlər və [[iltihab]] şəklində müsbət reaksiyadır.<ref>{{Cite journal|year=1982|title=Antistaphylococcal IgE in Patients with Atopic Dermatitis|journal=J Am Acad Dermatol|volume=7|issue=1|pages=105–110|doi=10.1016/s0190-9622(82)80017-0|pmid=7107990}}</ref> Bundan əlavə, bir sıra tədqiqatlar atopik ekzeması olan insanlarda stafilokoka qarşı reaksiyanın IgE vasitəçiliyi ilə verildiyini sübut etmişdirlər.<ref>{{Cite journal|year=1976|title=Hypersensitivity to Bacteria in Eczema. Ii. Titre and Immunoglobulin Class of Antibodies to Staphylococci and Micrococci|journal=Br J Dermatol|volume=95|issue=3|pages=285–93|doi=10.1111/j.1365-2133.1976.tb07016.x|pmid=974019}}</ref><ref>{{Cite journal|year=1986|title=Anti-''Staphylococcus aureus''-Specific IgE in Atopic Dermatitis|journal=J Allergy Clin Immunol|volume=78|issue=4 Pt 1|pages=583–9|pmid=3771950|doi=10.1016/0091-6749(86)90075-8}}</ref> == Vaxt keçdikcə xəstəliyin inkişafındakı dəyişikliklər == Yetişkin [[insan]]larda toz gənəsinə və pişik allergenlərinə qarşı IgE həssaslığının yaş keçdikcə azaldığı müəyyən edilmişdir. Lakin, bu dəyişikliklərin bioloji səbəbləri hələki tam aydın deyildir.<ref>{{Cite journal|author=Amaral|first=André F.S.|title=Changes in IgE sensitization and total IgE levels over 20 years of follow-up|journal=Journal of Allergy and Clinical Immunology|date=November 2015|doi=10.1016/j.jaci.2015.09.037|pmid=26586040|volume=137|issue=6|pages=1788–1795.e9}}</ref> == Müalicəsi == Atopik pozğunluqların müalicəsi hansı orqanın həmin [[xəstəlik]]dən təsirləndiyindən asılıdır. Bu müalicə üsulları topikal müalicələrdən, topikal kortikosteroidlərdən, oral kortikosteroidlərdən, bioloji preparatlardan (məsələn, omalizumab, mepolizumab) və ya allergen-spesifik immunoterapiya ilə sistemli müalicə seçimlərindən ibarətdir.<ref>{{Cite journal|author=Wollenberg|first=A.|date=May 2018|title=Consensus-based European guidelines for treatment of atopic eczema (atopic dermatitis) in adults and children: part I|journal=Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology|language=en|volume=32|issue=5|pages=657–682|doi=10.1111/jdv.14891|pmid=29676534}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Reddel|first=Helen K.|date=September 2015|title=A summary of the new GINA strategy: a roadmap to asthma control|journal=European Respiratory Journal|language=en|volume=46|issue=3|pages=622–639|doi=10.1183/13993003.00853-2015|issn=0903-1936|pmid=26206872}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Klimek|first=Ludger|date=2020-02-12|title=Correction to "ARIA guideline 2019: treatment of allergic rhinitis in the German health system"|journal=Allergo Journal International|volume=29|issue=2|pages=63–65|language=en|doi=10.1007/s40629-019-00115-4|issn=2197-0378}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Allerqologiya]] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] pd10ydb9j1zbe6qiui4519ygco0hjuz 0 882015 7865304 2024-11-27T05:22:40Z Araz Yaquboglu 17991 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865304 wikitext text/x-wiki {{Hava limanı}} '''Ələt hava limanı''' — Ələt qəsəbəsində beynəlxalq karqo hava limanı. Hava limanının 2026-cı ilin birinci rübünə kimi fəaliyyətə başlayacağı gözlənilir. Aeroportun illik yükaşırma gücünün ilkin mərhələdə 500 min ton, daha sonra isə 1,5 milyon tona qədər artacağı planlaşdırılır. Hava limanı, ilk növbədə, iqtisadi zonada fəaliyyət göstərən müəssisələrin yüklərinin təyyarə ilə daşınmasını təmin edəcək.<ref>{{Cite web |title=Ələtdə hava limanı tikilir |url=https://xalqqazeti.az/az/last-news/171248-eletde-hava-limani-tikilir}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Azərbaycan hava limanları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan hava limanları]] 92pqlfexwl7ibn8ymxh9nfgzu1bi36e 7865317 7865304 2024-11-27T05:34:32Z Araz Yaquboglu 17991 7865317 wikitext text/x-wiki {{Hava limanı}} '''Ələt hava limanı''' — Ələt qəsəbəsində beynəlxalq karqo hava limanı. Hava limanı [[Ələt Azad İqtisadi Zonası]]nda yerləşəcək. Hava limanının 2026-cı ilin birinci rübünə kimi fəaliyyətə başlayacağı gözlənilir.<ref>{{Cite web |title=Bakıda yeni hava limanı niyə vacibdir? - SƏBƏBLƏR |url=https://modern.az/olke/461477/bakida-yeni-hava-limani-niye-vacibdir-sebebler/}}</ref> Aeroportun illik yükaşırma gücünün ilkin mərhələdə 500 min ton, daha sonra isə 1,5 milyon tona qədər artacağı planlaşdırılır. Hava limanı, ilk növbədə, iqtisadi zonada fəaliyyət göstərən müəssisələrin yüklərinin təyyarə ilə daşınmasını təmin edəcək.<ref>{{Cite web |title=Ələtdə hava limanı tikilir |url=https://xalqqazeti.az/az/last-news/171248-eletde-hava-limani-tikilir}}</ref> == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} {{Azərbaycan hava limanları}} [[Kateqoriya:Azərbaycan hava limanları]] 6e6itfauciet6pbx4yslpl6vscnk455 0 882016 7865310 2024-11-27T05:26:58Z Qwfjgp 289874 [[Kompüter qrafikası#Vektor qrafika]] səhifəsinə istiqamətləndirilir 7865310 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Kompüter_qrafikası#Vektor_qrafika]] 067efe78bh7kiy8m8qaj4szbtwxqv2h 0 882017 7865319 2024-11-27T05:36:02Z Səidə Əsgərsoy 232295 Səhifə "{{iş gedir}} '''Tərcüməşünaslıq''' — dillərarası tərcümə proseslərini, onun nəzəri və praktiki aspektlərini tədqiq edən multidissiplinar bir elmi sahədir. Bu sahə, mətnlərin və ya nitqin bir dildən digərinə düzgün və adekvat şəkildə çevrilməsi prosesində qarşıya çıxan problemləri, bu problemlərin həlli yollarını, metodologiyaları və strategiyaları araşdırır. Tərcüməşünaslıq təkcə dil fərqlər..." məzmunu ilə yaradıldı 7865319 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} '''Tərcüməşünaslıq''' — dillərarası tərcümə proseslərini, onun nəzəri və praktiki aspektlərini tədqiq edən multidissiplinar bir elmi sahədir. Bu sahə, mətnlərin və ya nitqin bir dildən digərinə düzgün və adekvat şəkildə çevrilməsi prosesində qarşıya çıxan problemləri, bu problemlərin həlli yollarını, metodologiyaları və strategiyaları araşdırır. Tərcüməşünaslıq təkcə dil fərqləri üzərində deyil, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətin, ideoloji və sosial faktorların tərcüməyə təsiri ilə maraqlanır.<ref>James S. Holmes|Holmes, James S. (1972/1988). "The Name and Nature of Translation Studies". In Holmes, ''Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies'', Amsterdam: Rodopi, pp. 67–80.</ref> ==Tərcüməşünaslığın əsas sahələri== Yazılı tərcümə: Ədəbiyyat, hüquq, texnologiya, elm və ya digər sahələr üzrə yazılı mətnlərin bir dildən digərinə çevrilməsini əhatə edir. Şifahi tərcümə: Sinxron (eyni anda) və ardıcıl (nitqin bölmələr üzrə tərcüməsi) tərcümələri daxildir. Audiovizual tərcümə: Filmlərin subtitrləşdirilməsi, dublyaj və ya digər media mətnlərinin tərcüməsi. Elmi və texniki tərcümə: Mütəxəssis terminologiyaların bir dildən digərinə dəqiq ötürülməsi. Mədəni tərcümə: Mədəni fərqlərin və kontekstlərin nəzərə alınaraq mənanın ötürülməsi. ==Tərcüməşünaslığın tədqiqat sahələri== Nəzəri tərcüməşünaslıq: Tərcümənin təməl prinsiplərini və metodlarını araşdırır. Praktik tərcüməşünaslıq: Tərcüməçi fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və konkret üsullarla bağlıdır. Tarixi tərcüməşünaslıq: Müxtəlif dövrlərdə tərcümə təcrübəsini araşdırır. Koqnitiv tərcüməşünaslıq: Tərcümə prosesində insan beyninin fəaliyyətini öyrənir. ==Tərcüməşünaslığın əhəmiyyəti== Dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin qurulması: Tərcümə müxtəlif mədəniyyətlər və dillər arasında mənaların ötürülməsini təmin edir. Elm və texnologiya transferi: Tərcümə elmi biliklərin və texnoloji yeniliklərin yayılmasını asanlaşdırır. Qlobal inteqrasiya: Beynəlxalq ticarət, diplomatiya və mədəni əlaqələrdə tərcümənin rolu əvəzolunmazdır. ==Tərcüməşünaslığın müasir problemləri== Avtomatlaşdırılmış tərcümə: Süni intellekt və maşın tərcüməsinin insan tərcüməçilərinə təsiri. Mədəniyyətin adekvat ötürülməsi: Müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus anlayışların doğru tərcüməsi. Etika məsələləri: Tərcüməçinin obyektivliyi və tərcümənin ideoloji manipulyasiyadan qorunması. Tərcüməşünaslıq həm nəzəri tədqiqatlar, həm də praktiki tətbiqlər üçün vacib bir sahə olaraq humanitar və sosial elmlərdə əhəmiyyətli yer tutur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} bu0t22rtmu1pc8k6x1tq9b1u7x8ip5e 7865322 7865319 2024-11-27T05:39:26Z Səidə Əsgərsoy 232295 7865322 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Dilçilik}} '''Tərcüməşünaslıq''' — dillərarası tərcümə proseslərini, onun nəzəri və praktiki aspektlərini tədqiq edən multidissiplinar bir elmi sahədir. Bu sahə, mətnlərin və ya nitqin bir dildən digərinə düzgün və adekvat şəkildə çevrilməsi prosesində qarşıya çıxan problemləri, bu problemlərin həlli yollarını, metodologiyaları və strategiyaları araşdırır. Tərcüməşünaslıq təkcə dil fərqləri üzərində deyil, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətin, ideoloji və sosial faktorların tərcüməyə təsiri ilə maraqlanır.<ref>James S. Holmes|Holmes, James S. (1972/1988). "The Name and Nature of Translation Studies". In Holmes, ''Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies'', Amsterdam: Rodopi, pp. 67–80.</ref> ==Tarixi== ===Qədim dövr=== ===Mesopotamiya və Misir=== İlk yazılı tərcümələrə eramızdan əvvəl 2000-ci illərdə rast gəlinir. Mesopotamiya və Misirdə çoxdilli mətnlər, xüsusilə rəsmi və hüquqi sənədlər, dillərarası əlaqələri təmin edirdi. Ən qədim dini tərcümə nümunələrindən biri Septuagintadır (yəhudi müqəddəs mətnlərinin yunan dilinə tərcüməsi, e.ə. III əsr). Tərcümənin əsas məqsədi dini biliklərin müxtəlif xalqlara çatdırılması idi. Roma və Yunan mədəniyyətləri: Yunan alimləri romalılar üçün fəlsəfi və ədəbi əsərləri tərcümə etmiş, mədəniyyətlərarası əlaqələrin inkişafına töhfə vermişlər. Siseron və Horasi kimi Roma yazıçıları tərcümə metodologiyası haqqında fikirlər irəli sürmüşdür. Tərcüməşünaslıq tarixi dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyət ehtiyaclarından doğaraq insan sivilizasiyasının erkən dövrlərindən bu günə qədər davam edən bir prosesdir. Bu sahənin inkişafı yazının ixtirası, mədəniyyətlərarası bilik mübadiləsi və dinlərin yayılması ilə sıx bağlıdır. Tərcümənin məqsədi zamanla dəyişmiş, dini mətnlərin tərcüməsindən elmi, texnoloji və ədəbi mətnlərin tərcüməsinə qədər genişlənmişdir. ==Tərcüməşünaslığın əsas sahələri== Yazılı tərcümə: Ədəbiyyat, hüquq, texnologiya, elm və ya digər sahələr üzrə yazılı mətnlərin bir dildən digərinə çevrilməsini əhatə edir. Şifahi tərcümə: Sinxron (eyni anda) və ardıcıl (nitqin bölmələr üzrə tərcüməsi) tərcümələri daxildir. Audiovizual tərcümə: Filmlərin subtitrləşdirilməsi, dublyaj və ya digər media mətnlərinin tərcüməsi. Elmi və texniki tərcümə: Mütəxəssis terminologiyaların bir dildən digərinə dəqiq ötürülməsi. Mədəni tərcümə: Mədəni fərqlərin və kontekstlərin nəzərə alınaraq mənanın ötürülməsi. ==Tərcüməşünaslığın tədqiqat sahələri== Nəzəri tərcüməşünaslıq: Tərcümənin təməl prinsiplərini və metodlarını araşdırır. Praktik tərcüməşünaslıq: Tərcüməçi fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və konkret üsullarla bağlıdır. Tarixi tərcüməşünaslıq: Müxtəlif dövrlərdə tərcümə təcrübəsini araşdırır. Koqnitiv tərcüməşünaslıq: Tərcümə prosesində insan beyninin fəaliyyətini öyrənir. ==Tərcüməşünaslığın əhəmiyyəti== Dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin qurulması: Tərcümə müxtəlif mədəniyyətlər və dillər arasında mənaların ötürülməsini təmin edir. Elm və texnologiya transferi: Tərcümə elmi biliklərin və texnoloji yeniliklərin yayılmasını asanlaşdırır. Qlobal inteqrasiya: Beynəlxalq ticarət, diplomatiya və mədəni əlaqələrdə tərcümənin rolu əvəzolunmazdır. ==Tərcüməşünaslığın müasir problemləri== Avtomatlaşdırılmış tərcümə: Süni intellekt və maşın tərcüməsinin insan tərcüməçilərinə təsiri. Mədəniyyətin adekvat ötürülməsi: Müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus anlayışların doğru tərcüməsi. Etika məsələləri: Tərcüməçinin obyektivliyi və tərcümənin ideoloji manipulyasiyadan qorunması. Tərcüməşünaslıq həm nəzəri tədqiqatlar, həm də praktiki tətbiqlər üçün vacib bir sahə olaraq humanitar və sosial elmlərdə əhəmiyyətli yer tutur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} ex6bm104z8r0t7ttsnq8whux8oa5onb 7865344 7865322 2024-11-27T05:59:08Z Səidə Əsgərsoy 232295 7865344 wikitext text/x-wiki {{iş gedir}} {{Dilçilik}} '''Tərcüməşünaslıq''' — dillərarası tərcümə proseslərini, onun nəzəri və praktiki aspektlərini tədqiq edən multidissiplinar bir elmi sahədir. Bu sahə, mətnlərin və ya nitqin bir dildən digərinə düzgün və adekvat şəkildə çevrilməsi prosesində qarşıya çıxan problemləri, bu problemlərin həlli yollarını, metodologiyaları və strategiyaları araşdırır. Tərcüməşünaslıq təkcə dil fərqləri üzərində deyil, həm də mədəniyyətlərarası ünsiyyətin, ideoloji və sosial faktorların tərcüməyə təsiri ilə maraqlanır.<ref>James S. Holmes|Holmes, James S. (1972/1988). "The Name and Nature of Translation Studies". In Holmes, ''Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies'', Amsterdam: Rodopi, pp. 67–80.</ref> ==Tarixi== ===Qədim dövr=== ===Mesopotamiya və Misir=== İlk yazılı tərcümələrə eramızdan əvvəl 2000-ci illərdə rast gəlinir. Mesopotamiya və Misirdə çoxdilli mətnlər, xüsusilə rəsmi və hüquqi sənədlər, dillərarası əlaqələri təmin edirdi. Ən qədim dini tərcümə nümunələrindən biri Septuagintadır (yəhudi müqəddəs mətnlərinin yunan dilinə tərcüməsi, e.ə. III əsr). Tərcümənin əsas məqsədi dini biliklərin müxtəlif xalqlara çatdırılması idi. Roma və Yunan mədəniyyətləri: Yunan alimləri romalılar üçün fəlsəfi və ədəbi əsərləri tərcümə etmiş, mədəniyyətlərarası əlaqələrin inkişafına töhfə vermişlər. Siseron və Horasi kimi Roma yazıçıları tərcümə metodologiyası haqqında fikirlər irəli sürmüşdür.<ref>Cary, Edmond. 1959. '"Murimi James". Introduction à la théorie de la traduction." ''Babel'' '''5''', p. 19n.</ref> Tərcüməşünaslıq tarixi dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyət ehtiyaclarından doğaraq insan sivilizasiyasının erkən dövrlərindən bu günə qədər davam edən bir prosesdir. Bu sahənin inkişafı yazının ixtirası, mədəniyyətlərarası bilik mübadiləsi və dinlərin yayılması ilə sıx bağlıdır. Tərcümənin məqsədi zamanla dəyişmiş, dini mətnlərin tərcüməsindən elmi, texnoloji və ədəbi mətnlərin tərcüməsinə qədər genişlənmişdir. ==Tərcüməşünaslığın əsas sahələri== Yazılı tərcümə: Ədəbiyyat, hüquq, texnologiya, elm və ya digər sahələr üzrə yazılı mətnlərin bir dildən digərinə çevrilməsini əhatə edir. Şifahi tərcümə: Sinxron (eyni anda) və ardıcıl (nitqin bölmələr üzrə tərcüməsi) tərcümələri daxildir. Audiovizual tərcümə: Filmlərin subtitrləşdirilməsi, dublyaj və ya digər media mətnlərinin tərcüməsi. Elmi və texniki tərcümə: Mütəxəssis terminologiyaların bir dildən digərinə dəqiq ötürülməsi. Mədəni tərcümə: Mədəni fərqlərin və kontekstlərin nəzərə alınaraq mənanın ötürülməsi. ==Tərcüməşünaslığın tədqiqat sahələri== Nəzəri tərcüməşünaslıq: Tərcümənin təməl prinsiplərini və metodlarını araşdırır. Praktik tərcüməşünaslıq: Tərcüməçi fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və konkret üsullarla bağlıdır. Tarixi tərcüməşünaslıq: Müxtəlif dövrlərdə tərcümə təcrübəsini araşdırır. Koqnitiv tərcüməşünaslıq: Tərcümə prosesində insan beyninin fəaliyyətini öyrənir. ==Tərcüməşünaslığın əhəmiyyəti== Dillərarası və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin qurulması: Tərcümə müxtəlif mədəniyyətlər və dillər arasında mənaların ötürülməsini təmin edir. Elm və texnologiya transferi: Tərcümə elmi biliklərin və texnoloji yeniliklərin yayılmasını asanlaşdırır. Qlobal inteqrasiya: Beynəlxalq ticarət, diplomatiya və mədəni əlaqələrdə tərcümənin rolu əvəzolunmazdır. ==Tərcüməşünaslığın müasir problemləri== Avtomatlaşdırılmış tərcümə: Süni intellekt və maşın tərcüməsinin insan tərcüməçilərinə təsiri. Mədəniyyətin adekvat ötürülməsi: Müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus anlayışların doğru tərcüməsi. Etika məsələləri: Tərcüməçinin obyektivliyi və tərcümənin ideoloji manipulyasiyadan qorunması. Tərcüməşünaslıq həm nəzəri tədqiqatlar, həm də praktiki tətbiqlər üçün vacib bir sahə olaraq humanitar və sosial elmlərdə əhəmiyyətli yer tutur. == İstinadlar == {{İstinad siyahısı}} 2x9zszdj2nb4h5u751l3qbads80p3gp 0 882018 7865336 2024-11-27T05:54:03Z Malikov1996 206722 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865336 wikitext text/x-wiki '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, Naxçıvan MR, Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. '''Həyatı''' Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki Şərur rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. '''Təhsili''' Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. '''Əmək fəaliyyəti''' Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş Azərbaycan Kommunist Partiyası Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi Xurşud Məmmədovun baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla Naxçıvan MSSR-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən deputat seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. '''Ailəsi''' Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qrubanlarından olan Nəcəfqulu Nəcəfovun və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi Nazlı Nəcəfovanın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. '''Vəfatı''' O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. qw9db0n4nrycu8hknhi9hbw15n9lx45 7865343 7865336 2024-11-27T05:58:57Z Malikov1996 206722 Referanslar əlavə edildi 7865343 wikitext text/x-wiki '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. '''Həyatı''' Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. '''Təhsili''' Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. '''Əmək fəaliyyəti''' Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. '''Ailəsi''' Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qrubanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. '''Vəfatı''' O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. mkdx2ylnf0kv94vzcis5f4y7ekew63b 7865346 7865343 2024-11-27T06:00:17Z Malikov1996 206722 Orfoqrafik səhv düzəldildi 7865346 wikitext text/x-wiki '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. '''Həyatı''' Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. '''Təhsili''' Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. '''Əmək fəaliyyəti''' Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. '''Ailəsi''' Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. '''Vəfatı''' O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. p940c89nxfgnb3uabjy2ou0z5ermw2m 7865349 7865346 2024-11-27T06:05:40Z Malikov1996 206722 Foto əlavə edildi 7865349 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. '''Həyatı''' Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. '''Təhsili''' Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. '''Əmək fəaliyyəti''' Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. '''Ailəsi''' Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. '''Vəfatı''' O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 6d692lkodaauhfxgiw1360hvuozv6w1 7865362 7865349 2024-11-27T06:13:02Z Malikov1996 206722 7865362 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Təhsili''' ==== Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. ===== '''Əmək fəaliyyəti''' ===== Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. ====== '''Ailəsi''' ====== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. ====== '''Vəfatı''' ====== O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. ehrfsmuax6j7zl6ay8wkp2lfxdxhi4b 7865366 7865362 2024-11-27T06:13:54Z Malikov1996 206722 7865366 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. '''Həyatı''' Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Təhsili''' ==== Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. ===== '''Əmək fəaliyyəti''' ===== Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. ====== '''Ailəsi''' ====== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. ====== '''Vəfatı''' ====== O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 7er4w3jbgvedh10ug2255mnt57crpjh 7865368 7865366 2024-11-27T06:15:04Z Malikov1996 206722 7865368 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ===== '''Təhsili''' ===== Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. ===== '''Əmək fəaliyyəti''' ===== Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. ====== '''Ailəsi''' ====== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. ====== '''Vəfatı''' ====== O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. fzu7prq2vidfmsha1gwzmmzdkiio1d4 7865371 7865368 2024-11-27T06:16:04Z Malikov1996 206722 7865371 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Ailəsi''' === Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. k2fcmtzqgjpiil5wjmho5p6zwvm78cq 7865373 7865371 2024-11-27T06:17:33Z Malikov1996 206722 Redaktələr 7865373 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. === '''Ailəsi''' === Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. lww9j0a0asiiptj1iys099qr5hbamiv 7865376 7865373 2024-11-27T06:18:28Z Malikov1996 206722 7865376 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu|Şərur]] rayonunda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]<nowiki/>un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]<nowiki/>nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]<nowiki/>un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]<nowiki/>nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 3wmmz9osqyopj80vl95eslv7jq3ituj 7865378 7865376 2024-11-27T06:20:33Z Sofia 261505 [[Vikipediya:Qadcetlər/Vikiləşdirici|vikiləşdirmə]] 7865378 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev''']]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. k2s5oyic5cvndtlreegn2mq3fz1wb2c 7865392 7865378 2024-11-27T06:30:58Z Malikov1996 206722 7865392 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev'''|335x335px]]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. h3bcgjche3kt7jk40y4rz32hss4okx6 7865393 7865392 2024-11-27T06:32:00Z Malikov1996 206722 7865393 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Mehdi oğlu Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev'''|335x335px]]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 2aud68g2xctaqyuxaqbjv200ops5pg5 7865394 7865393 2024-11-27T06:32:52Z Malikov1996 206722 7865394 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev'''|335x335px]]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. o1rpui3gy1hacs1trwrlfrlg7956tyd 7865399 7865394 2024-11-27T06:34:27Z Malikov1996 206722 7865399 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev'''|335x335px]]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 268tcgg47v6h4bgq1orby3otd45i75e 7865403 7865399 2024-11-27T06:36:07Z Malikov1996 206722 7865403 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb|'''Arif Ağayev'''|335x335px]]'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 0twe28kuyfvt4eym0hp2tj9jknxxjv3 7865420 7865403 2024-11-27T06:43:07Z Malikov1996 206722 7865420 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb| |338x338px]]{{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı}}'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. r8npmrqlqojq6rkg776tym45l8k0oiu 7865423 7865420 2024-11-27T06:43:53Z Malikov1996 206722 7865423 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb| |338x338px]]{{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=https://az.wikipedia.org/wiki/Fayl:Arif_A%C4%9Fayev.jpg}}'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. kkd4my8hdrnhbso140f4jrpdyd4a33s 7865430 7865423 2024-11-27T06:45:58Z Malikov1996 206722 7865430 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb| |338x338px]]{{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]}}'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. ogh704d9rkto4dtlbsr82fsk6laaemu 7865448 7865430 2024-11-27T06:58:32Z Malikov1996 206722 7865448 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} [[Fayl:Arif Ağayev.jpg|thumb| |68x68px]]{{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]}}'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 9z0zt8xlg8shwsti94n4x47u9kpr6ys 7865449 7865448 2024-11-27T06:59:34Z Malikov1996 206722 7865449 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]}}'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. qw9p6r693g2bf8u68thpl6gq9i0k6lf 7865450 7865449 2024-11-27T07:01:38Z Malikov1996 206722 7865450 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]}}'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 7pw5278p3oqx62b00m3hntqmtebrqxr 7865451 7865450 2024-11-27T07:02:21Z Malikov1996 206722 7865451 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60}}'''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 8cvpm6725u8snfxhp94nb15sbnssh69 7865465 7865451 2024-11-27T07:22:21Z Malikov1996 206722 Fəxri fərman əlavə edildi. 7865465 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60}} [[Fayl:Arif Ağayev - Fəxri Fərman.jpg|thumb|Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təqdim olunan fəxri fərman. 22 oktyabr, 1964-cü il.]] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. tii88aissbopr8i5uyj9wclspvjz13n 7865561 7865465 2024-11-27T08:06:46Z Malikov1996 206722 7865561 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60|orijinal adı=Arif Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev - Fəxri Fərman.jpg|thumb|Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təqdim olunan fəxri fərman. 22 oktyabr, 1964-cü il.]] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. gth4vcgm07077bmvstonhnczv2vmqpq 7865563 7865561 2024-11-27T08:07:24Z Malikov1996 206722 7865563 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60|orijinal adı=Arif Mehdi oğlu Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev - Fəxri Fərman.jpg|thumb|Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təqdim olunan fəxri fərman. 22 oktyabr, 1964-cü il.]] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. nv7yrz9wdh0mb726hq4kmsyxqad3sc3 7865565 7865563 2024-11-27T08:08:33Z Malikov1996 206722 7865565 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60|orijinal adı=Arif Mehdi oğlu Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev - Fəxri Fərman.jpg|thumb|Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təqdim olunan fəxri fərman. 22 oktyabr, 1964-cü il.]] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. kgedksy5kpiv40htd1x9tqs0huj0467 7865566 7865565 2024-11-27T08:09:09Z Malikov1996 206722 7865566 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60|orijinal adı=Arif Mehdi oğlu Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev - Fəxri Fərman.jpg|thumb|Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təqdim olunan fəxri fərman. 22 oktyabr, 1964-cü il.]] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. nv7yrz9wdh0mb726hq4kmsyxqad3sc3 7865577 7865566 2024-11-27T08:37:39Z Malikov1996 206722 7865577 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60|orijinal adı=Arif Mehdi oğlu Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev - Fəxri Fərman.jpg|thumb|Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyəti tərəfindən təqdim olunan fəxri fərman. 22 oktyabr, 1964-cü il.]] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. Ailəli idi, 4 övladı var (Akif, Qəzənfər, Kamran, Çimnaz). === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. plpzlg3pt4qo0gxfydc38esc7x97qcp 7865618 7865577 2024-11-27T09:15:59Z 5.191.115.175 7865618 wikitext text/x-wiki {{mənbə yoxluğu}} {{vəzifəli şəxs|adı=Arif Ağayev|ölkə=Azərbaycan|təhsili=Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti)|ixtisası=İqtisadçı|doğum tarixi=1931|vəfat tarixi=2009|doğum yeri=Naxçıvan MSSR|vəfat yeri=Naxçıvan MR|milliyyəti=Azərbaycanlı|şəkil=[[File:Arif Ağayev.jpg|thumb|Arif Ağayev]]|şəklin ölçüsü=90x60|orijinal adı=Arif Mehdi oğlu Ağayev}} [[Fayl:Arif Ağayev - Fəxri Fərman.jpg|thumb|Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin Qərarı ilə təqdim olunan Fəxri Fərman. 22 oktyabr, 1964-cü il.]] '''Arif Mehdi oğlu Ağayev''' (1931 [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]], Noraşen rayonu – 17 fevral 2009, [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan MR]], Naxçıvan şəhəri) — dövlət xadimi, deputat. === '''Həyatı''' === Arif Ağayev 1931-ci ildə Naxçıvan MSSR, Noraşen rayonunda (indiki [[Şərur rayonu]]nda) anadan olmuşdur. Atasının adı Mehdi, anasının adı isə Çimnaz olmuşdur. ==== '''Ailəsi''' ==== Diplomat, Naxçıvan Vilayət Komitəsinin İşlər müdiri, 1937-ci ilin ilk repressiya qurbanlarından olan [[Nəcəfqulu Nəcəfov]]un və Naxçıvanda ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı, Azərbaycan SSR əməkdar müəllimi [[Nazlı Nəcəfova]]nın qızları Şəfiqə Ağayevanın həyat yoldaşıdır. Ailəli idi, 4 övladı var (Akif, Qəzənfər, Kamran, Çimnaz). === '''Təhsili''' === Naxçıvan şəhərində orta təhsilini bitirdikdən sonra, ali təhsil almaq məqsədilə Bakıya gedərək, 1949-cu ildə Karl Marks adına [[Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutu|Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna]] (indiki Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə) qəbul olmuş, 1953-cü ildə həmin institutu əla qiymətlərlə bitirərək Dövlət İmtahan Komissiyasının 1953-cü il, 27 iyun tarixli qərarı ilə Ona iqtisadçı ixtisası verilmişdir. === '''Əmək fəaliyyəti''' === Bakıda ali təhsilini başa vurduqdan sonra doğma yurdu Naxçıvana geri qayıdan Arif Ağayev ilk dəfə əmək fəaliyyətinə Xalq Təsərrüfatı İnstitutunda onun rektoru və müəllimi olmuş [[Azərbaycan Kommunist Partiyası]] Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci Katibi [[Xurşud Məmmədov]]un baş köməkçisi olaraq başlamışdır. Növbəti olaraq O, ardıcıllıqla [[Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası|Naxçıvan MSSR]]-in Süd, Pivə və Çaxır zavodlarının direktoru olmuşdur. Onun rəhbərlik etdiyi dövrdə qeyd olunan zavodlar əvvəlki dövrlərlə müqayisədə sürətlə və kompleks şəkildə inkişaf etmiş və Naxçıvan MSSR üzrə iqtisadiyyat və aqrar sahələrdə güclü sənaye potensialı yaranmış idi. Naxçıvan MSSR-in ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etdiyinə və xidməti fəaliyyətində konkret nəticələr əldə etdiyinə görə Arif Ağayev Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 40 illiyi münasibətilə 1964-cü ildə keçirilən təntənəli yubiley mərasimində [[Naxçıvan MSSR Ali Soveti|Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti]]nin 1964-cü il, 22 oktyabr tarixli qərarı ilə "Naxçıvan MSSR-də iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xidmətlərinə görə" Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir. Daha sonra O, 2 çağırış – 10 il Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası Ali Sovetinin Naxçıvan şəhər XDS-nin 67 saylı dairəsindən [[deputat]] seçilmiş, Naxçıvan MSSR-in ticarət naziri kimi vəzifələrdə çalışmışdır. Yuxarıda sadalanan məsuliyyətli vəzifələrdə 40 ildən artıq müddətdə şərəf və ləyaqətlə çalışan A. Ağayev muxtar respublikada təvazökar və sadə dövlət xadimi kimi tanınmış şəxsiyyətlərdən birinə çevrilmiş idi. === '''Vəfatı''' === O, uzun sürən xəstəlikdən sonra 17 fevral 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbirstanlığında dəfn edilmişdir. 0un79fem8p8hxi3xmo43yh3f2tbxoso 10 882020 7865387 2024-11-27T06:26:28Z Turkmen 92589 [[Şablon:Google books]] səhifəsinə istiqamətləndirilir 7865387 wikitext text/x-wiki #İSTİQAMƏTLƏNDİRMƏ [[Şablon:Google books]] 94xu7e3ekio5uqo05qj9yvfbg7k0i25 0 882021 7865515 2024-11-27T07:49:21Z NarminSafarova94 294291 Səhifə "{{İş gedir}} {{Tibbi vəziyyət məlumat qutusu | ad = Yara izinə bağlı alopesiya | sinonimlər = yara izindən qaynaqlanan saç tökülməsi }} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?..." məzmunu ilə yaradıldı 7865515 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Tibbi vəziyyət məlumat qutusu | ad = Yara izinə bağlı alopesiya | sinonimlər = yara izindən qaynaqlanan saç tökülməsi }} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif xəstəliklər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq toxumaları formalaşır. Xəstəlik özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən iltihab dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir.<ref>{{БРЭ|год=2016|автор=Иванов О. Л.|статья=Плешивость|ссылка=https://old.bigenc.ru/medicine/text/3145354|архив=https://web.archive.org/web/20221021084554/https://bigenc.ru/medicine/text/3145354|архив дата=2022-10-21}}</ref><ref>{{БМЭ3|название=Алопеция|том=1|соавторы=[[Машкиллейсон, Лев Николаевич|Машкиллейсон Л. Н.]], [[Скрипкин, Юрий Константинович|Скрипкин Ю. К.]]|ссылка=}}</ref> Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin iltihabı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı alopesiyaya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı alopesiyanın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı alopesiyanın bütün formaları kök hüceyrələrinin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş iltihabla əlaqələndirilir. Kök hüceyrələr və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı alopesiya yoluxucu xəstəlik hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı alopesiyaya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş dərisinin biopsiyası nəticəsində iltihabın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş dərisinin iltihabının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən iltihablı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab lenfositləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> Limfositar iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi alopesiyası və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan limfositik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya limfositlər, neytrofillər və ya qarışıq iltihablı hüceyrələr kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən lenfositik iltihablı hüceyrələri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin iltihablı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание={{Нп3|Endocrine Reviews}}|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство={{Нп3|Endocrine Society}}|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı alopesiyanın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş dərisinin iltihabının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı alopesiya simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание={{Нп3|Drugs (журнал)|Drugs||Drugs (journal)}}|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=[[Springer Nature|Adis International]]|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş dərisinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olduqdan sonra həmin yerdə yenidən tüklər çıxmır. Lakin, müalicə nəticəsində baş dərisindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}{{Недоступная ссылка|date=Май 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == {{Medical resources | DiseasesDB = 29593 | ICD10 = {{ICD10|L|66|9}} ([[ILDS]] L66.900) | ICD9 = {{ICD9|704.09}} | ICDO = | OMIM = | MedlinePlus = | eMedicineSubj = | eMedicineTopic = | MeshID = }} * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] iueqodct8f48k6u3azzcd9y4o6pele7 7865518 7865515 2024-11-27T07:50:20Z NarminSafarova94 294291 /* Keçidlər */ 7865518 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Tibbi vəziyyət məlumat qutusu | ad = Yara izinə bağlı alopesiya | sinonimlər = yara izindən qaynaqlanan saç tökülməsi }} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif xəstəliklər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq toxumaları formalaşır. Xəstəlik özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən iltihab dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir.<ref>{{БРЭ|год=2016|автор=Иванов О. Л.|статья=Плешивость|ссылка=https://old.bigenc.ru/medicine/text/3145354|архив=https://web.archive.org/web/20221021084554/https://bigenc.ru/medicine/text/3145354|архив дата=2022-10-21}}</ref><ref>{{БМЭ3|название=Алопеция|том=1|соавторы=[[Машкиллейсон, Лев Николаевич|Машкиллейсон Л. Н.]], [[Скрипкин, Юрий Константинович|Скрипкин Ю. К.]]|ссылка=}}</ref> Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin iltihabı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı alopesiyaya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı alopesiyanın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı alopesiyanın bütün formaları kök hüceyrələrinin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş iltihabla əlaqələndirilir. Kök hüceyrələr və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı alopesiya yoluxucu xəstəlik hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı alopesiyaya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş dərisinin biopsiyası nəticəsində iltihabın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş dərisinin iltihabının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən iltihablı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab lenfositləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> Limfositar iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi alopesiyası və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan limfositik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya limfositlər, neytrofillər və ya qarışıq iltihablı hüceyrələr kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən lenfositik iltihablı hüceyrələri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin iltihablı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание={{Нп3|Endocrine Reviews}}|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство={{Нп3|Endocrine Society}}|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı alopesiyanın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş dərisinin iltihabının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı alopesiya simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание={{Нп3|Drugs (журнал)|Drugs||Drugs (journal)}}|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=[[Springer Nature|Adis International]]|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş dərisinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olduqdan sonra həmin yerdə yenidən tüklər çıxmır. Lakin, müalicə nəticəsində baş dərisindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}{{Недоступная ссылка|date=Май 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] 3tpazwdo3p7716m9bhl8dkqp66v40b5 7865520 7865518 2024-11-27T07:51:08Z NarminSafarova94 294291 7865520 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif xəstəliklər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq toxumaları formalaşır. Xəstəlik özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən iltihab dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir.<ref>{{БРЭ|год=2016|автор=Иванов О. Л.|статья=Плешивость|ссылка=https://old.bigenc.ru/medicine/text/3145354|архив=https://web.archive.org/web/20221021084554/https://bigenc.ru/medicine/text/3145354|архив дата=2022-10-21}}</ref><ref>{{БМЭ3|название=Алопеция|том=1|соавторы=[[Машкиллейсон, Лев Николаевич|Машкиллейсон Л. Н.]], [[Скрипкин, Юрий Константинович|Скрипкин Ю. К.]]|ссылка=}}</ref> Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin iltihabı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı alopesiyaya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı alopesiyanın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı alopesiyanın bütün formaları kök hüceyrələrinin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş iltihabla əlaqələndirilir. Kök hüceyrələr və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı alopesiya yoluxucu xəstəlik hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı alopesiyaya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş dərisinin biopsiyası nəticəsində iltihabın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş dərisinin iltihabının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən iltihablı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab lenfositləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> Limfositar iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi alopesiyası və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan limfositik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya limfositlər, neytrofillər və ya qarışıq iltihablı hüceyrələr kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən lenfositik iltihablı hüceyrələri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin iltihablı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание={{Нп3|Endocrine Reviews}}|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство={{Нп3|Endocrine Society}}|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı alopesiyanın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş dərisinin iltihabının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı alopesiya simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание={{Нп3|Drugs (журнал)|Drugs||Drugs (journal)}}|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=[[Springer Nature|Adis International]]|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş dərisinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olduqdan sonra həmin yerdə yenidən tüklər çıxmır. Lakin, müalicə nəticəsində baş dərisindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}{{Недоступная ссылка|date=Май 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] shgfm27bwn47r22ijry8pb3g279uxaq 7865523 7865520 2024-11-27T07:51:37Z NarminSafarova94 294291 /* Əlamətləri və simptomları */ 7865523 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif xəstəliklər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq toxumaları formalaşır. Xəstəlik özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən iltihab dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir. Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin iltihabı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı alopesiyaya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı alopesiyanın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı alopesiyanın bütün formaları kök hüceyrələrinin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş iltihabla əlaqələndirilir. Kök hüceyrələr və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı alopesiya yoluxucu xəstəlik hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı alopesiyaya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş dərisinin biopsiyası nəticəsində iltihabın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş dərisinin iltihabının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən iltihablı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab lenfositləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> Limfositar iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi alopesiyası və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan limfositik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya limfositlər, neytrofillər və ya qarışıq iltihablı hüceyrələr kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən lenfositik iltihablı hüceyrələri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin iltihablı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание={{Нп3|Endocrine Reviews}}|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство={{Нп3|Endocrine Society}}|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı alopesiyanın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş dərisinin iltihabının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı alopesiya simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание={{Нп3|Drugs (журнал)|Drugs||Drugs (journal)}}|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=[[Springer Nature|Adis International]]|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş dərisinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olduqdan sonra həmin yerdə yenidən tüklər çıxmır. Lakin, müalicə nəticəsində baş dərisindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}{{Недоступная ссылка|date=Май 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] qjgl6ljavop8tpjmrmh7oegp3y8wx0u 7865533 7865523 2024-11-27T07:54:04Z NarminSafarova94 294291 /* Müalicəsi */ 7865533 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif xəstəliklər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq toxumaları formalaşır. Xəstəlik özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən iltihab dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir. Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin iltihabı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı alopesiyaya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı alopesiyanın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı alopesiyanın bütün formaları kök hüceyrələrinin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş iltihabla əlaqələndirilir. Kök hüceyrələr və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı alopesiya yoluxucu xəstəlik hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı alopesiyaya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş dərisinin biopsiyası nəticəsində iltihabın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş dərisinin iltihabının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən iltihablı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab lenfositləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> Limfositar iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi alopesiyası və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan limfositik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya limfositlər, neytrofillər və ya qarışıq iltihablı hüceyrələr kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən lenfositik iltihablı hüceyrələri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin iltihablı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание=|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство=|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı alopesiyanın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş dərisinin iltihabının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı alopesiya simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание={{Нп3|Drugs (журнал)|Drugs||Drugs (journal)}}|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=[[Springer Nature|Adis International]]|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş dərisinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olduqdan sonra həmin yerdə yenidən tüklər çıxmır. Lakin, müalicə nəticəsində baş dərisindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}{{Недоступная ссылка|date=Май 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] 539tb7b9exzeajza772hku45vg0o4a3 7865540 7865533 2024-11-27T07:55:46Z NarminSafarova94 294291 /* Müalicəsi */ 7865540 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif xəstəliklər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq toxumaları formalaşır. Xəstəlik özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən iltihab dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir. Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin iltihabı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı alopesiyaya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı alopesiyanın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı alopesiyanın bütün formaları kök hüceyrələrinin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş iltihabla əlaqələndirilir. Kök hüceyrələr və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı alopesiya yoluxucu xəstəlik hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı alopesiyaya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş dərisinin biopsiyası nəticəsində iltihabın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş dərisinin iltihabının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən iltihablı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab lenfositləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> Limfositar iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi alopesiyası və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan limfositik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya limfositlər, neytrofillər və ya qarışıq iltihablı hüceyrələr kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən lenfositik iltihablı hüceyrələri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin iltihablı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание=|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство=|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı alopesiyanın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş dərisinin iltihabının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı alopesiya simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание=|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=Springer Nature|Adis International|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş dərisinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olduqdan sonra həmin yerdə yenidən tüklər çıxmır. Lakin, müalicə nəticəsində baş dərisindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}{{Недоступная ссылка|date=Май 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] rg8noq7eeo8ho8dh3k4xistq03fwsdr 7865543 7865540 2024-11-27T07:56:52Z NarminSafarova94 294291 /* Saçların uzanması */ 7865543 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan saç tökülməsinin bir növüdür. ''Çapıqsız alopesiyadan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif xəstəliklər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq toxumaları formalaşır. Xəstəlik özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən iltihab dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir. Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin iltihabı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı alopesiyaya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı alopesiyanın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı alopesiyanın bütün formaları kök hüceyrələrinin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş iltihabla əlaqələndirilir. Kök hüceyrələr və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı alopesiya yoluxucu xəstəlik hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı alopesiyaya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş dərisinin biopsiyası nəticəsində iltihabın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş dərisinin iltihabının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən iltihablı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab lenfositləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> Limfositar iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi alopesiyası və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan limfositik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya limfositlər, neytrofillər və ya qarışıq iltihablı hüceyrələr kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən lenfositik iltihablı hüceyrələri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin iltihablı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание=|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство=|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı alopesiyanın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş dərisinin iltihabının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı alopesiya simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание=|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=Springer Nature|Adis International|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş dərisinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olduqdan sonra həmin yerdə yenidən tüklər çıxmır. Lakin, müalicə nəticəsində baş dərisindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda xəstəlik yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] 2am4yk8wrygxt97k5crfmxvko1ushwr 7865571 7865543 2024-11-27T08:18:19Z NarminSafarova94 294291 7865571 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan [[alopesiya]]nın bir növüdür. ''Çapıqsız [[alopesiya]]dan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif [[xəstəlik]]lər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq [[toxuma]]ları formalaşır. [[Xəstəlik]] özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən [[iltihab]] dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir. Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin [[iltihab]]ı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı [[alopesiya]]ya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkilləri xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün mühüm rol oynayır.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı [[alopesiya]]nın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı [[alopesiya]]nın bütün formaları [[kök hüceyrələr]]inin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş [[iltihab]]la əlaqələndirilir. [[Kök hüceyrələr]] və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı [[alopesiya]] yoluxucu [[xəstəlik]] hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı [[alopesiya]]ya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı [[alopesiya]] diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş [[dəri]]sinin biopsiyası nəticəsində [[iltihab]]ın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş [[dəri]]sinin [[iltihab]]ının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən [[iltihab]]lı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab [[limfosit]]ləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> [[Limfosit]]ar [[iltihab]] nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi [[alopesiya]]sı və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan [[limfosit]]ik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya [[limfosit]]lər, neytrofillər və ya qarışıq [[iltihab]]lı [[hüceyrə]]lər kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən [[limfosit]]ik iltihablı [[hüceyrə]]ləri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin [[iltihab]]lı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание=|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство=|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı [[alopesiya]]nın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı [[alopesiya]]nın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş [[dəri]]sinin [[iltihab]]ının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı [[alopesiya]] simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание=|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=Springer Nature|Adis International|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş [[dəri]]sinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olan yerlərdə yenidən tüklərin çıxması demək olar ki, qeyri-mümkündür. Lakin, müalicə nəticəsində baş [[dəri]]sindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda [[xəstəlik]] yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] 195obz6eyfe57uxsjk29w6r8fy98hc4 7865596 7865571 2024-11-27T08:48:15Z NarminSafarova94 294291 /* Əlamətləri və simptomları */ 7865596 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan [[alopesiya]]nın bir növüdür. ''Çapıqsız [[alopesiya]]dan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif [[xəstəlik]]lər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq [[toxuma]]ları formalaşır. [[Xəstəlik]] özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən [[iltihab]] dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir. Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin [[iltihab]]ı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı [[alopesiya]]ya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkillərinin çəkilməsi xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün vacibdir.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı [[alopesiya]]nın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı [[alopesiya]]nın bütün formaları [[kök hüceyrələr]]inin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş [[iltihab]]la əlaqələndirilir. [[Kök hüceyrələr]] və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı [[alopesiya]] yoluxucu [[xəstəlik]] hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı [[alopesiya]]ya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı [[alopesiya]] diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş [[dəri]]sinin biopsiyası nəticəsində [[iltihab]]ın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş [[dəri]]sinin [[iltihab]]ının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən [[iltihab]]lı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab [[limfosit]]ləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> [[Limfosit]]ar [[iltihab]] nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi [[alopesiya]]sı və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan [[limfosit]]ik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya [[limfosit]]lər, neytrofillər və ya qarışıq [[iltihab]]lı [[hüceyrə]]lər kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən [[limfosit]]ik iltihablı [[hüceyrə]]ləri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin [[iltihab]]lı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание=|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство=|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı [[alopesiya]]nın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı [[alopesiya]]nın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş [[dəri]]sinin [[iltihab]]ının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı [[alopesiya]] simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание=|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=Springer Nature|Adis International|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş [[dəri]]sinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olan yerlərdə yenidən tüklərin çıxması demək olar ki, qeyri-mümkündür. Lakin, müalicə nəticəsində baş [[dəri]]sindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda [[xəstəlik]] yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] d6lbouk9p4ugu8yg1742gdd7yzm4z17 7865598 7865596 2024-11-27T08:49:18Z NarminSafarova94 294291 7865598 wikitext text/x-wiki {{Xəstəlik}} '''Çapıqlı alopesiya''' ({{lang-en|Scarring alopecia}}) çapıqların əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan [[alopesiya]]nın bir növüdür. ''Çapıqsız [[alopesiya]]dan'' öz xüsusiyyətlərinə görə kəskin fərqlənir.<ref>Согласно [http://gramota.ru/slovari/dic/?word=алопеция&all=x Русскому орфографическому словарю РАН], ударение на третий слог. Встречается также вариант алопеци́я ([http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/Алопеция] {{Wayback|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_medicine/1994/%D0%90%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%86%D0%B8%D1%8F|date=20180712025258}}).</ref> Saç tökülməsinə müxtəlif [[xəstəlik]]lər səbəb olur. Bu zaman saç follikulları məhv olur və onların yerlərində çapıq [[toxuma]]ları formalaşır. [[Xəstəlik]] özünü müxtəlif şəkillərdə göstərir. Belə ki, bəzi hallarda saç tökülməsi heç bir simptom olmadan baş verir və ona görə də insan buna çox diqqət yetirmir.<ref name="keratin">{{cite web|url=http://www.keratin.com/|title=keratin.com|description=сайт известного американского специалиста по алопециям д-ра Kevin|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1iWpj2?url=http://www.keratin.com/|archivedate=2012-02-19}}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.volosy.com/dict_a.phtml | title = Словарь терминов по теме | accessdate = 2010-02-27 | archive-date = 2019-05-02 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190502225714/http://volosy.com/dict_a.phtml | deadlink = no }}</ref> Xəstəliyin şiddətli simptomlarla özünü göstərdiyi hallar da mövcuddur. Bu simptomlar şiddətli qaşınma, yanma, ağrı ilə müşayiət olunur və sürətlə inkişaf edir.<ref name="Fitz2">Freedberg, et al. (2003). ''Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine''. (6th ed.). Page 647. McGraw-Hill. {{ISBN|0-07-138076-0}}.</ref> Follikulu məhv edən [[iltihab]] dərinin üst qatının altında yerləşir və adətən "çapıq" özü baş dərisində görünmür. Təsirə məruz qalan ərazilərdə iltihablanma və ya qızartı, soyulma, piqmentasiyanın artması və ya azalması kimi əlamətlər görmək olar. Çapıqlı saç tökülməsi hər yaşdan olan insanlar arasında yayılmışdır. Bütün ölkələrdə bu xəstəliyə rast gəlinir. == Əlamətləri və simptomları == Xəstəliyin müalicəyə cavab verdiyini və müalicə dayandırıldıqdan sonra təkrarlanmamasını təmin etmək üçün xəstəliyin simptomlarına və əlamətlərinə nəzarət etmək vacibdir. Müalicənin müsbət effekt verdiyini qaşınma, ağrı, həssaslıq və ya yanma kimi simptomların aradan qaldırılması ilə müəyyən etmək olar. Müalicə zamanı qızartıların azalması, yaraların qabıqlanması, saç tökülməsinin dayandırılması və ya yavaşlaması kimi baş dərisinin [[iltihab]]ı əlamətlərində də azalma müşahidə olunmalıdır. Dermatoloq bu təlimatlardan və saç çəkmə testindən istifadə edərək dəyişiklikləri izləyə və çapıqlı [[alopesiya]]ya nəzarət edə bilər. Baş dərisinin fotoşəkillərinin çəkilməsi xəstəliyin gedişatını və müalicəyə reaksiyanı izləmək üçün vacibdir.<ref>[http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] {{Wayback|url=http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php |date=20220208111141 }} // «Вестник трихологии».</ref> == Səbəbləri == Çapıqlı [[alopesiya]]nın səbəbləri elmə tam da aydın deyildir. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, çapıqlı [[alopesiya]]nın bütün formaları [[kök hüceyrələr]]inin və yağ bezlərinin yerləşdiyi saç follikulunun yuxarı hissəsinə yönəldilmiş [[iltihab]]la əlaqələndirilir. [[Kök hüceyrələr]] və yağ vəziləri məhv olanda saç follikulları bərpa oluna bilmirlər. Bu isə öz növbəsində saç tökülməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web|url=https://androgeneticalopecia.net/|title=Androgenetic Alopecia|description=всё об андрогенетичесой алопеции|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220101235007/https://androgeneticalopecia.net/|archivedate=2022-01-01|accessdate=2010-02-27}}</ref> Çapıqlı [[alopesiya]] yoluxucu [[xəstəlik]] hesab olunmur. Digər xəstəliklərin müşahidə olunmadığı sağlam insanlarda da çapıqlı [[alopesiya]]ya rast gəlmək olar.<ref>{{cite journal |vauthors=Wang E, Monga I, Sallee BN, Chen JC, Abdelaziz AR, Lorenzo RP, Bordone LA, Christiano AM|title=Primary cicatricial alopecias are characterized by dysregulation of shared gene expression pathways |journal=PNAS Nexus |volume=1 |issue=3 |pages=pgac111 |date=July 2022 |pmid=35899069 |doi=10.1093/pnasnexus/pgac111|pmc=9308563 }}</ref> Çapıqlı alopesiya həm kişilər, həm də qadınlar arasında geniş yayılmışdır. Bütün növ yaş qrupları arasında rast gəlmək mümkündür.<ref>{{cite web|url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|title=Men's Hair Loss|description=Облысение у мужчин|accessdate=2010-02-27|archiveurl=https://www.webcitation.org/65a1m8L53?url=http://www.americanhairloss.org/men_hair_loss/|archivedate=2012-02-19}}</ref> Çapıqlı alopesiya genetik yolla ötürülmüyən bir xəstəlikdir. Mərkəzi çapıqlı alopesiya istisnalıq təşkil edərək əsasən, Afrika əsilli qadınlara təsir göstərir və eyni ailədə bir neçə qadında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Çapıqsız saç tökülməsinin çapıqlı saç tökülməsinə çevrilməsi mümkün deyildir.<ref>{{Статья|автор=J. B. Hamilton|заглавие=Effect of castration in adolescent and young adult males upon further changes in the proportions of bare and hairy scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016|издание=The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism|год=1960-10-01|том=20|страницы=1309—1318|issn=0021-972X|doi=10.1210/jcem-20-10-1309|archivedate=2017-10-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020050308/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13711016}}</ref> == Diaqnostikası == Çapıqlı [[alopesiya]] diaqnozunun qoyulması üçün baş dərisinin biopsiyasını etmək vacib hesab edilir. Baş [[dəri]]sinin biopsiyası nəticəsində [[iltihab]]ın növünü, yerini, aktivlik dərəcəsini və baş dərisindəki digər dəyişiklikləri müəyyən etmək və müvafiq müalicəni seçmək olur.<ref>{{Статья|автор=James B. Hamilton|заглавие=Male hormone stimulation is prerequisite and an incitant in common baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract|язык=en|издание=American Journal of Anatomy|год=1942-11-01|том=71|выпуск=3|страницы=451—480|issn=1553-0795|doi=10.1002/aja.1000710306|archivedate=2017-09-06|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170906155959/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/aja.1000710306/abstract}}</ref> Baş dərisinin vəziyyəti qiymətləndirilməlidir. Dərinin qaşınması, yanması və ya ağrıması xəstəliyin yayıldığını göstərir. Baş [[dəri]]sinin [[iltihab]]ının əlamətlərinə qızartı, qabıqlanma daxildir. Ancaq bəzi hallarda simptomlar və ya əlamətlər minimal ola bilər və aktiv iltihab yalnız baş dərisinin biopsiyası ilə aşkar edilə bilər.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, M. J. Thornton, K. Hamada, C. P. Redfern, M. Nutbrown|заглавие=Androgens and the hair follicle. Cultured human dermal papilla cells as a model system|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092|издание=Annals of the New York Academy of Sciences|год=1991-12-26|том=642|страницы=355—375|issn=0077-8923|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211194959/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1809092}}</ref> Diaqnoz zamanı tökülən saçın ümumi miqdarı müəyyən edilir və gələcək müqayisə üçün fotoşəkillər çəkilir. Saçların asanlıqla böyümə mərhələsini təyin etmək üçün "saç yolma" testi aparılır. Yığılan tüklər şüşənin üzərinə qoyulur və saç kökləri mikroskop altında yoxlanılır və onlardan neçəsinin böyüdüyü, neçəsinin isə böyümədiyi müəyyən edilir. Dəridə səpgilər olduğu hallarda, iltihaba kömək edə biləcək mümkün mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün testlər aparılır. Bütün bu tədqiqatların hamısı çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması, xəstənin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və terapiya seçmək üçün vacibdir.<ref>{{Статья|автор=V. A. Randall, N. A. Hibberts, M. J. Thornton, A. E. Merrick, K. Hamada|заглавие=Do androgens influence hair growth by altering the paracrine factors secreted by dermal papilla cells?|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-07-01|том=11|выпуск=4|страницы=315—320|issn=1167-1122|nodot=1|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115448/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11399537}}</ref> Trikoskopiya kimi yeni diaqnostik üsullar da, çapıqlı alopesiyanın qeyri-invaziv differensial diaqnostikasında istifadə olunur. Çapıqlı alopesiya diaqnozunun qoyulması və müalicəsi çox vaxt çətin bir proses kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən baş dərisi və saç xəstəlikləri üzrə ixtisaslaşmış, müasir diaqnostika və müalicə üsullarına bələd olan dermatoloq tərəfindən müayinə olunmaq xəstəliyin müalicəsi üçün çox vacibdir.<ref>{{Статья|автор=K. Hamada, V.a. Randall|заглавие=Inhibitory autocrine factors produced by the mesenchyme-derived hair follicle dermal papilla may be a key to male pattern baldness|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract|язык=en|издание=British Journal of Dermatology|год=2006-04-01|том=154|выпуск=4|страницы=609—618|issn=1365-2133|doi=10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x|archivedate=2017-01-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170111211301/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2133.2006.07144.x/abstract}}</ref> == Təsnifatı == [[Fayl:Dissecting cellulitis of the scalp - perifolliculitis capitis abscedens et suffodiens - Hoffman disease - 40yo male of African descent.jpg|thumb|Baş dərisinin disseksiyaedici sellüliti (follikulit) üçün xarakterik olan, saç tökülməsi nəticəsində əmələ gələn irinli düyün.]] Çapıqlı alopesiya birincili və ikincili olaraq təsnif edilir. İkincili çapıqlı alopesiyada saç follikulunun zədələnməsi ağır infeksiya, yanıqlar, radiasiya, şişlər və ya travma kimi xarici təsirlər nəticəsində baş verir.<ref>{{Статья|автор=Chun Hou, Yong Miao, Xue Wang, Chaoyue Chen, Bojie Lin|заглавие=Expression of matrix metalloproteinases and tissue inhibitor of matrix metalloproteinases in the hair cycle|ссылка=https://dx.doi.org/10.3892/etm.2016.3319|издание=Experimental and Therapeutic Medicine|год=2016-07-01|том=12|выпуск=1|issn=1792-0981|doi=10.3892/etm.2016.3319}}</ref> Birincili çapıqlı alopesiya xəstəliyi saç follikulunu zədələyən [[iltihab]]lı hüceyrələrin növünə görə təsnif edilir. Bu zaman iltihab [[limfosit]]ləri və ya neytrofilləri əhatə edir.<ref>{{Статья|автор=H. Hori, G. Moretti, A. Rebora, F. Crovato|заглавие=The thickness of human scalp: normal and bald|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1972-06-01|том=58|выпуск=6|страницы=396—399|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200312/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/5030661}}</ref> [[Limfosit]]ar [[iltihab]] nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyalara liken planus, frontal fibrozlanan alopesiya, mərkəzi [[alopesiya]]sı və Broka psevdopeladesi daxildir. Əsasən neytrofilik iltihab nəticəsində yaranan çapıqlı alopesiyaya dekalvanik follikulit, tufted follikulit və baş dərisinin seboreyası daxildir. İltihabın nötrofil haldan [[limfosit]]ik hala keçdiyini də müşahidə etmək olar.<ref>{{Статья|автор=P. Klemp, K. Peters, B. Hansted|заглавие=Subcutaneous blood flow in early male pattern baldness|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1989-05-01|том=92|выпуск=5|страницы=725—726|issn=0022-202X|archivedate=2016-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160918073726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2715645}}</ref> Çapıqlı alopesiya iltihablı infiltrat ilə birlikdə müşahidə edildikdə bunu keloid follikulit adlandırırlar.<ref>{{Статья|автор=B. E. Goldman, D. M. Fisher, S. L. Ringler|заглавие=Transcutaneous PO2 of the scalp in male pattern baldness: a new piece to the puzzle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793|издание=Plastic and Reconstructive Surgery|год=1996-05-01|том=97|выпуск=6|страницы=1109—1116; discussion 1117|issn=0032-1052|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195630/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8628793}}</ref> == Müalicəsi == Birincili çapıqlı alopesiya [[limfosit]]lər, neytrofillər və ya qarışıq [[iltihab]]lı [[hüceyrə]]lər kimi saç follikullarına zərər verən iltihablı hüceyrələrin üstünlük təşkil etdiyi tipə görə təsnif edilir.<ref>{{Cite web |url=https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |title=Primary cicatricial alopecia: Diagnosis and treatment |access-date=2024-01-13 |archive-date=2024-01-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240113092802/https://www.researchgate.net/publication/236929625_Primary_cicatricial_alopecia_Diagnosis_and_treatment |url-status=live }}</ref> Müalicə strategiyaları hər bir alt növ üçün fərqlidir<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott, T. M. Ekel|заглавие=Geometric relationships between the matrix of the hair bulb and its dermal papilla in normal and alopecic scalp|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-11-01|том=31|выпуск=5|страницы=281—287|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200300/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13598935}}</ref> Çapıqlı alopesiyanın limfositik qrupunun müalicəsi (o cümlədən liken planus, frontal fibrozlu alopesiya, mərkəzi mərkəzdənqaçma alopesiya və Broka psevdopeladesi) antiinflamatuar dərmanların istifadəsi ilə olunur. Müalicənin məqsədi saç follikulunu zədələyən [[limfosit]]ik iltihablı [[hüceyrə]]ləri azaltmaq və ya tamamilə aradan qaldırmaqdır. Ağızdan qəbul edilən dərmanlara hidroksiklorokin, doksisiklin, mikofenolat mofetil, siklosporin və ya kortikosteroidlər aid edilir.<ref>{{Статья|автор=E. J. Van Scott|заглавие=Morphologic changes in pilosebaceous units and anagen hairs in alopecia areata|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1958-07-01|том=31|выпуск=1|страницы=35—43|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115610/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13563941}}</ref> Topikal dərmanlardan kortikosteroidlər, takrolimus, pimekrolimus baş dərisinin [[iltihab]]lı bölgələrinə yeridilə bilər. Çapıqlı alopesiyanın neytrofil qrupunun müalicəsi (follikulit dekalvans, tufted follikulit) iltihab prosesində daim iştirak edən üstünlük təşkil edən patogen mikrobların aradan qaldırılmasına yönəldilmişdir. Oral yolla qəbul edilən antibiotiklər terapiyanın əsasını təşkil edir. Oral antibiotiklərə əlavə olaraq topikal antibiotiklər də istifadə edilə bilər. Kiçik dozalarda izotretinoinin qəbulu təbəqələşdirici selülitin müalicəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.<ref>{{Статья|автор=Ulrich Ohnemus, Murat Uenalan, José Inzunza, Jan-Ake Gustafsson, Ralf Paus|заглавие=The hair follicle as an estrogen target and source|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675|издание=|год=2006-10-01|том=27|выпуск=6|страницы=677—706|issn=0163-769X|doi=10.1210/er.2006-0020|язык=en|издательство=|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211120043/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16877675}}</ref> Çapıqlı [[alopesiya]]nın qarışıq formalarının (keloid follikulit) müalicəsi antimikrobların, izotretinoinin və antiinflamatuar preparatlarının qəbulundan ibarətdir.<ref>{{Статья|автор=S. Niiyama, R. Happle, R. Hoffmann|заглавие=Influence of estrogens on the androgen metabolism in different subunits of human hair follicles|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723|издание=European journal of dermatology: EJD|год=2001-05-01|том=11|выпуск=3|страницы=195—198|issn=1167-1122|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195553/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11358723}}</ref><ref>{{Статья|автор=M. E. Sawaya|заглавие=Biochemical mechanisms regulating human hair growth|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323|издание=Skin Pharmacology: The Official Journal of the Skin Pharmacology Society|год=1994-01-01|том=7|выпуск=1—2|страницы=5—7|issn=1011-0283|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195355/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8003323}}</ref><ref name=":0">{{Статья|автор=A. Rossi, A. Iorio, E. Scali, M. C. Fortuna, E. Mari|заглавие=Aromatase inhibitors induce 'male pattern hair loss' in women?|ссылка=https://doi.org/10.1093/annonc/mdt170|язык=en|издание=Annals of Oncology|год=2013-06-01|том=24|выпуск=6|страницы=1710—1711|issn=0923-7534|doi=10.1093/annonc/mdt170|nodot=1}}</ref> Xəstələrə müalicəyə dermatoloqla müzakirə etdikdən sonra başlamaq tövsiyə olunur. Dermatoloq müalicəyə başlamazdan əvvəl potensial yan təsirləri müzakirə etməli və lazımi laboratoriya testlərini keçirməlidir. Çapıqlı [[alopesiya]]nın müalicə kursu adətən uzunmüddətli olur. Müalicə baş [[dəri]]sinin [[iltihab]]ının simptomları və əlamətləri nəzarət altına alınana və xəstəliyin inkişafı dayandırılana qədər davam etdirilir. Qaşınma, ağrı, həssaslıq, qızartı, qabıqlanma və yanma kimi simptomlar aradan qaldırılmalı və saç tökülməsi dayandırılmalıdır. Bəzi hallarda çapıqlı [[alopesiya]] simptomları bir müddət yoxa çıxsa da, xəstəlik yenidən təkrarlana da bilər. Belə hallarda müalicəyə təkrar başlamaq lazımdır.<ref>{{Статья|автор=Dene Simpson, Monique P. Curran, Caroline M. Perry|заглавие=Letrozole: a review of its use in postmenopausal women with breast cancer|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328|издание=|год=2004-01-01|том=64|выпуск=11|страницы=1213—1230|issn=0012-6667|язык=en|издательство=Springer Nature|Adis International|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195327/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15161328}}</ref><ref>{{Статья|автор=C. A. Gateley, N. J. Bundred|заглавие=Alopecia and breast disease|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798|издание=BMJ (Clinical research ed.)|год=1997-02-15|том=314|выпуск=7079|страницы=481|issn=0959-8138|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115908/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9056798}}</ref> Xəstəliyin iki ildən artıq müddətdə təkrarlanmadığı hallarda baş [[dəri]]sinin tük tökülən hissələrində tükləri bərpa etmək üçün saç əkimindən istifadə etmək olar. Bu hallarda FUE+FUI, FUT, HFE, FUE MACHINE, DHI kimi üsullarla saç əkimi düşünülə bilər<ref name=":1">{{Статья|автор=M. E. Sawaya, V. H. Price|заглавие=Different levels of 5alpha-reductase type I and II, aromatase, and androgen receptor in hair follicles of women and men with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1997-09-01|том=109|выпуск=3|страницы=296—300|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9284093}}</ref> === Saçların uzanması === Follikullar məhv olan yerlərdə yenidən tüklərin çıxması demək olar ki, qeyri-mümkündür. Lakin, müalicə nəticəsində baş [[dəri]]sindəki digər follikulların məhvinin qarşısını almaq mümkündür. Buna görə də, iltihab prosesini dayandırmaq üçün mümkün qədər erkən müalicəyə başlamaq vacibdir.<ref>{{Статья|автор=J. W. Gatson, J. W. Simpkins, K. D. Yi, A. H. Idris, J. P. Minei|заглавие=Aromatase Is Increased in Astrocytes in the Presence of Elevated Pressure|ссылка=http://press.endocrine.org/doi/10.1210/en.2010-0724|издание=Endocrinology|год=2011-01-01|том=152|выпуск=1|страницы=207—213|issn=0013-7227|doi=10.1210/en.2010-0724}}</ref> Məsələn, minoksidil məhlulu (2% və ya 5%) gündə iki dəfə baş dərisinə tətbiq edildikdə, qalan follikulların stimullaşdırılmasında faydalı olur. Saç tökülməsinin inkişafı gözlənilməzdir. Bəzi hallarda [[xəstəlik]] yavaş inkişaf edir və bu zaman müalicə daha effektli olur.<ref>{{Статья|автор=Y. L. Lynfield|заглавие=Effect of pregnancy on the human hair cycle|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567|издание=The Journal of Investigative Dermatology|год=1960-12-01|том=35|страницы=323—327|issn=0022-202X|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211115424/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/13764567}}</ref> === Saçlara qulluq === Saça qulluq məhsullarından və şampunlardan baş dərisini qıcıqlandırmadığı halda istifadəyə icazə verilir.<ref>{{Статья|автор=D. L. Cassidenti, R. J. Paulson, P. Serafini, F. Z. Stanczyk, R. A. Lobo|заглавие=Effects of sex steroids on skin 5 alpha-reductase activity in vitro|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548|издание=Obstetrics and Gynecology|год=1991-07-01|том=78|выпуск=1|страницы=103—107|issn=0029-7844|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211195231/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1828548}}</ref> Saç sancaqlarından, pariklərdən, papaqlardan və şərflərdən istifadə də qadağan edilməmişdir.<ref>{{Статья|автор=V. H. Price, J. L. Roberts, M. Hordinsky, E. A. Olsen, R. Savin|заглавие=Lack of efficacy of finasteride in postmenopausal women with androgenetic alopecia|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579|издание=Journal of the American Academy of Dermatology|год=2000-11-01|том=43|выпуск=5 Pt 1|страницы=768—776|issn=0190-9622|doi=10.1067/mjd.2000.107953|archivedate=2017-02-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170211200318/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11050579}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.koreabiomed.com/news/articleView.html?idxno=2772|title=GSK Korea reports successful sales of Avodart in Japan|lang=en|website=KBR|date=2018-03-13|access-date=2024-02-24}}</ref> == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} == Ədəbiyyat == * Раводин Р. А., Денисова Е. А. Рубцовые алопеции в практике врача-дерматовенеролога: руководство для врачей. — М: ГЭОТАР-Медиа, 2021. — 112 с. — ISBN 978-5-9704-6289-8. == Keçidlər == * [http://niams.nih.gov/Health_Info/Cicatricial_Alopecia/default.asp Cicatricial Alopecia Overview]. US National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases * [https://www.americanhairloss.org/types_of_hair_loss/scarring_alopecia.html Scarring alopecia (Cicatricial alopecia)] * [http://www.trichology.pro/articles/vracham-spetsialistam/redkie-varianty-rubtsovykh-alopetsiy-v-praktike-vracha-trikhologa.php Редкие варианты рубцовых алопеций в практике врача трихолога] [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Dermatologiya]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] aobr8ur837vyezxjs12wco907z8rjvh 0 882022 7865628 2024-11-27T09:23:24Z Qwfjgp 289874 [[Operativ yaddaş qurğusu]] səhifəsinə istiqamətləndirilir 7865628 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Operativ yaddaş qurğusu]] eunfcvj19b0r9uff6kmatun492fgv1l 0 882023 7865664 2024-11-27T10:03:14Z NarminSafarova94 294291 Səhifə "{{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>{{БСЭ3|Гидраденит}}</ref><ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // [[Большая медицинская энциклопедия]], 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-l..." məzmunu ilə yaradıldı 7865664 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>{{БСЭ3|Гидраденит}}</ref><ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // [[Большая медицинская энциклопедия]], 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər vəzilərinin irinli iltihabıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən Neqroid irqindən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir. == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. Bakteriyalar limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin vəzilərdən keçərək yağ toxumalarına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * dərinin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * endokrin sistem xəstəlikləri (məsələn, diabet) * tər vəzilərinin disfunksiyası * piylənmə * tər vəzi kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial infeksiya == Lokallaşması == Xəstəlik əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == Xəstəlik tədricən inkişaf edir. İltihab yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır. Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə iltihab xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır. İltihablanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur. == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * abses * limfadenit * sepsis * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit furunkuldan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən epilyasiya, antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda dərini antiseptik məhlullarla müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] 12uaine2tg06q0g8rchy4wx61r0eyhj 7865666 7865664 2024-11-27T10:04:10Z NarminSafarova94 294291 7865666 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // [[Большая медицинская энциклопедия]], 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər vəzilərinin irinli iltihabıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən Neqroid irqindən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir. == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. Bakteriyalar limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin vəzilərdən keçərək yağ toxumalarına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * dərinin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * endokrin sistem xəstəlikləri (məsələn, diabet) * tər vəzilərinin disfunksiyası * piylənmə * tər vəzi kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial infeksiya == Lokallaşması == Xəstəlik əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == Xəstəlik tədricən inkişaf edir. İltihab yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır. Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə iltihab xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır. İltihablanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur. == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * abses * limfadenit * sepsis * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit furunkuldan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən epilyasiya, antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda dərini antiseptik məhlullarla müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] jmwerepfumqnw599m3bd56x1dopdzcq 7865668 7865666 2024-11-27T10:05:03Z NarminSafarova94 294291 /* Ədəbiyyat */ 7865668 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // [[Большая медицинская энциклопедия]], 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər vəzilərinin irinli iltihabıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür. Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən Neqroid irqindən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir. == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. Bakteriyalar limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin vəzilərdən keçərək yağ toxumalarına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * dərinin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * endokrin sistem xəstəlikləri (məsələn, diabet) * tər vəzilərinin disfunksiyası * piylənmə * tər vəzi kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial infeksiya == Lokallaşması == Xəstəlik əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == Xəstəlik tədricən inkişaf edir. İltihab yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır. Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə iltihab xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır. İltihablanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur. == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * abses * limfadenit * sepsis * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit furunkuldan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən epilyasiya, antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda dərini antiseptik məhlullarla müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] 8ag9q1bgv6f7lyryu6rkdq671nv8iug 7865715 7865668 2024-11-27T10:28:14Z NarminSafarova94 294291 7865715 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // [[Большая медицинская энциклопедия]], 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər [[vəzi]]lərinin irinli [[iltihab]]ıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür.<ref>{{статья|doi=10.1016/S0190-9622(85)70149-1|заглавие=Aquagenic pruritus|издание={{Нп3|Journal of the American Academy of Dermatology}}|том=13|страницы=91—6|pmid=2411768|номер=1|автор=Steinman, Howard K.|год=1985|язык=en|тип=journal}}</ref> Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən [[Neqroid(irq)]]dən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir.<ref name="pmid21965864">{{статья|doi=10.4103/0019-5154.84734|заглавие=Aquagenic pruritus: Beneath water 'lies'|издание={{Нп3|Indian Journal of Dermatology}}|том=56|номер=4|страницы=446—447|pmid=21965864|автор=Sekar, Cshanmuga|год=2011|язык=en|тип=journal}}</ref> == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. [[Bakteriyalar]] limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin [[vəzi]]lərdən keçərək yağ [[toxuma]]larına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * [[dəri]]nin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * [[endokrin xəstəliklər]]i (məsələn, diabet) * tər [[vəzi]]lərinin disfunksiyası * piylənmə * tər [[vəzi]] kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial [[infeksiya]]<ref>{{статья|заглавие=Pruritus and Systemic Disease|ссылка=https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview|автор=Butler, David F.|число=17|месяц=8|год=2018|archivedate=2020-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200728160053/https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview}}</ref> == Lokallaşması == [[Xəstəlik]] əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == [[Xəstəlik]] tədricən inkişaf edir. [[İltihab]] yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır.<ref>{{статья|doi=10.1046/j.1365-2230.2001.00757.x|заглавие=Aquagenic pruritus responding to intermittent photochemotherapy|издание=Clinical and Experimental Dermatology|том=26|страницы=40—1|pmid=11260176|номер=1|язык=en|тип=journal|автор=Holme, S. A.|год=2001}}</ref> Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə [[iltihab]] xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır.<ref>{{Cite web|url=http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|title=Hot Water for Itches|author=People's Pharmacy|date=2012-06-18|accessdate=2012-07-25|archive-date=2012-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20120628031320/http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|deadlink=yes}}</ref><ref>{{книга|isbn=978-0801648083|заглавие=Dermatology: diagnosis and treatment of cutaneous disorders|язык=en}}</ref> [[İltihab]]lanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur.<ref>{{статья|doi=10.1007/s10227-005-0144-x|заглавие=Successful Treatment of Refractory Aquagenic Pruritus with Naltrexone|издание={{Нп3|Journal of Cutaneous Medicine and Surgery}}|том=9|номер=5|страницы=215—216|pmid=16502200|язык=en|тип=journal|автор=Ingber, Sarah|год=2006}}</ref> == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * [[abses]] * limfadenit * [[sepsis]] * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit [[furunkul]]dan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən [[epilyasiya]], antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda [[dəri]]ni [[antiseptiklər]]lə müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] nvjvvh2bdwxa9pq8a1xjsvijbttxxpo 7865720 7865715 2024-11-27T10:29:15Z NarminSafarova94 294291 7865720 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // Большая медицинская энциклопедия, 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər [[vəzi]]lərinin irinli [[iltihab]]ıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür.<ref>{{статья|doi=10.1016/S0190-9622(85)70149-1|заглавие=Aquagenic pruritus|издание={{Нп3|Journal of the American Academy of Dermatology}}|том=13|страницы=91—6|pmid=2411768|номер=1|автор=Steinman, Howard K.|год=1985|язык=en|тип=journal}}</ref> Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən [[Neqroid(irq)]]dən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir.<ref name="pmid21965864">{{статья|doi=10.4103/0019-5154.84734|заглавие=Aquagenic pruritus: Beneath water 'lies'|издание={{Нп3|Indian Journal of Dermatology}}|том=56|номер=4|страницы=446—447|pmid=21965864|автор=Sekar, Cshanmuga|год=2011|язык=en|тип=journal}}</ref> == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. [[Bakteriyalar]] limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin [[vəzi]]lərdən keçərək yağ [[toxuma]]larına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * [[dəri]]nin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * [[endokrin xəstəliklər]]i (məsələn, diabet) * tər [[vəzi]]lərinin disfunksiyası * piylənmə * tər [[vəzi]] kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial [[infeksiya]]<ref>{{статья|заглавие=Pruritus and Systemic Disease|ссылка=https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview|автор=Butler, David F.|число=17|месяц=8|год=2018|archivedate=2020-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200728160053/https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview}}</ref> == Lokallaşması == [[Xəstəlik]] əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == [[Xəstəlik]] tədricən inkişaf edir. [[İltihab]] yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır.<ref>{{статья|doi=10.1046/j.1365-2230.2001.00757.x|заглавие=Aquagenic pruritus responding to intermittent photochemotherapy|издание=Clinical and Experimental Dermatology|том=26|страницы=40—1|pmid=11260176|номер=1|язык=en|тип=journal|автор=Holme, S. A.|год=2001}}</ref> Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə [[iltihab]] xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır.<ref>{{Cite web|url=http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|title=Hot Water for Itches|author=People's Pharmacy|date=2012-06-18|accessdate=2012-07-25|archive-date=2012-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20120628031320/http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|deadlink=yes}}</ref><ref>{{книга|isbn=978-0801648083|заглавие=Dermatology: diagnosis and treatment of cutaneous disorders|язык=en}}</ref> [[İltihab]]lanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur.<ref>{{статья|doi=10.1007/s10227-005-0144-x|заглавие=Successful Treatment of Refractory Aquagenic Pruritus with Naltrexone|издание={{Нп3|Journal of Cutaneous Medicine and Surgery}}|том=9|номер=5|страницы=215—216|pmid=16502200|язык=en|тип=journal|автор=Ingber, Sarah|год=2006}}</ref> == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * [[abses]] * limfadenit * [[sepsis]] * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit [[furunkul]]dan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən [[epilyasiya]], antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda [[dəri]]ni [[antiseptiklər]]lə müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] 9crfpipdik2w2v1iaoz8j51t7jxu50x 7865722 7865720 2024-11-27T10:30:13Z NarminSafarova94 294291 /* Yayılması */ 7865722 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // Большая медицинская энциклопедия, 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər [[vəzi]]lərinin irinli [[iltihab]]ıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür.<ref>{{статья|doi=10.1016/S0190-9622(85)70149-1|заглавие=Aquagenic pruritus|издание={{Нп3|Journal of the American Academy of Dermatology}}|том=13|страницы=91—6|pmid=2411768|номер=1|автор=Steinman, Howard K.|год=1985|язык=en|тип=journal}}</ref> Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən [[Neqroid (irq)]]dən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir.<ref name="pmid21965864">{{статья|doi=10.4103/0019-5154.84734|заглавие=Aquagenic pruritus: Beneath water 'lies'|издание={{Нп3|Indian Journal of Dermatology}}|том=56|номер=4|страницы=446—447|pmid=21965864|автор=Sekar, Cshanmuga|год=2011|язык=en|тип=journal}}</ref> == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. [[Bakteriyalar]] limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin [[vəzi]]lərdən keçərək yağ [[toxuma]]larına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * [[dəri]]nin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * [[endokrin xəstəliklər]]i (məsələn, diabet) * tər [[vəzi]]lərinin disfunksiyası * piylənmə * tər [[vəzi]] kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial [[infeksiya]]<ref>{{статья|заглавие=Pruritus and Systemic Disease|ссылка=https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview|автор=Butler, David F.|число=17|месяц=8|год=2018|archivedate=2020-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200728160053/https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview}}</ref> == Lokallaşması == [[Xəstəlik]] əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == [[Xəstəlik]] tədricən inkişaf edir. [[İltihab]] yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır.<ref>{{статья|doi=10.1046/j.1365-2230.2001.00757.x|заглавие=Aquagenic pruritus responding to intermittent photochemotherapy|издание=Clinical and Experimental Dermatology|том=26|страницы=40—1|pmid=11260176|номер=1|язык=en|тип=journal|автор=Holme, S. A.|год=2001}}</ref> Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə [[iltihab]] xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır.<ref>{{Cite web|url=http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|title=Hot Water for Itches|author=People's Pharmacy|date=2012-06-18|accessdate=2012-07-25|archive-date=2012-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20120628031320/http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|deadlink=yes}}</ref><ref>{{книга|isbn=978-0801648083|заглавие=Dermatology: diagnosis and treatment of cutaneous disorders|язык=en}}</ref> [[İltihab]]lanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur.<ref>{{статья|doi=10.1007/s10227-005-0144-x|заглавие=Successful Treatment of Refractory Aquagenic Pruritus with Naltrexone|издание={{Нп3|Journal of Cutaneous Medicine and Surgery}}|том=9|номер=5|страницы=215—216|pmid=16502200|язык=en|тип=journal|автор=Ingber, Sarah|год=2006}}</ref> == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * [[abses]] * limfadenit * [[sepsis]] * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit [[furunkul]]dan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən [[epilyasiya]], antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda [[dəri]]ni [[antiseptiklər]]lə müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] t5qj6odp7kxrrnrbebmcqn9qdxoj2x5 7865726 7865722 2024-11-27T10:30:43Z NarminSafarova94 294291 /* Yayılması */ 7865726 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // Большая медицинская энциклопедия, 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər [[vəzi]]lərinin irinli [[iltihab]]ıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür.<ref>{{статья|doi=10.1016/S0190-9622(85)70149-1|заглавие=Aquagenic pruritus|издание={{Нп3|Journal of the American Academy of Dermatology}}|том=13|страницы=91—6|pmid=2411768|номер=1|автор=Steinman, Howard K.|год=1985|язык=en|тип=journal}}</ref> Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən [[Neqroid (irq)]]dən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir.<ref name="pmid21965864">{{статья|doi=10.4103/0019-5154.84734|заглавие=Aquagenic pruritus: Beneath water 'lies'|издание=|том=56|номер=4|страницы=446—447|pmid=21965864|автор=Sekar, Cshanmuga|год=2011|язык=en|тип=journal}}</ref> == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. [[Bakteriyalar]] limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin [[vəzi]]lərdən keçərək yağ [[toxuma]]larına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * [[dəri]]nin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * [[endokrin xəstəliklər]]i (məsələn, diabet) * tər [[vəzi]]lərinin disfunksiyası * piylənmə * tər [[vəzi]] kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial [[infeksiya]]<ref>{{статья|заглавие=Pruritus and Systemic Disease|ссылка=https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview|автор=Butler, David F.|число=17|месяц=8|год=2018|archivedate=2020-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200728160053/https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview}}</ref> == Lokallaşması == [[Xəstəlik]] əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == [[Xəstəlik]] tədricən inkişaf edir. [[İltihab]] yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır.<ref>{{статья|doi=10.1046/j.1365-2230.2001.00757.x|заглавие=Aquagenic pruritus responding to intermittent photochemotherapy|издание=Clinical and Experimental Dermatology|том=26|страницы=40—1|pmid=11260176|номер=1|язык=en|тип=journal|автор=Holme, S. A.|год=2001}}</ref> Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə [[iltihab]] xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır.<ref>{{Cite web|url=http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|title=Hot Water for Itches|author=People's Pharmacy|date=2012-06-18|accessdate=2012-07-25|archive-date=2012-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20120628031320/http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|deadlink=yes}}</ref><ref>{{книга|isbn=978-0801648083|заглавие=Dermatology: diagnosis and treatment of cutaneous disorders|язык=en}}</ref> [[İltihab]]lanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur.<ref>{{статья|doi=10.1007/s10227-005-0144-x|заглавие=Successful Treatment of Refractory Aquagenic Pruritus with Naltrexone|издание={{Нп3|Journal of Cutaneous Medicine and Surgery}}|том=9|номер=5|страницы=215—216|pmid=16502200|язык=en|тип=journal|автор=Ingber, Sarah|год=2006}}</ref> == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * [[abses]] * limfadenit * [[sepsis]] * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit [[furunkul]]dan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən [[epilyasiya]], antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda [[dəri]]ni [[antiseptiklər]]lə müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] i7coycvy97f3czyznpc2a2rha7zzjqu 7865727 7865726 2024-11-27T10:31:32Z NarminSafarova94 294291 /* Yayılması */ 7865727 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // Большая медицинская энциклопедия, 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər [[vəzi]]lərinin irinli [[iltihab]]ıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür.<ref>{{статья|doi=10.1016/S0190-9622(85)70149-1|заглавие=Aquagenic pruritus|издание=|том=13|страницы=91—6|pmid=2411768|номер=1|автор=Steinman, Howard K.|год=1985|язык=en|тип=journal}}</ref> Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən [[Neqroid (irq)]]dən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir.<ref name="pmid21965864">{{статья|doi=10.4103/0019-5154.84734|заглавие=Aquagenic pruritus: Beneath water 'lies'|издание=|том=56|номер=4|страницы=446—447|pmid=21965864|автор=Sekar, Cshanmuga|год=2011|язык=en|тип=journal}}</ref> == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. [[Bakteriyalar]] limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin [[vəzi]]lərdən keçərək yağ [[toxuma]]larına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * [[dəri]]nin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * [[endokrin xəstəliklər]]i (məsələn, diabet) * tər [[vəzi]]lərinin disfunksiyası * piylənmə * tər [[vəzi]] kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial [[infeksiya]]<ref>{{статья|заглавие=Pruritus and Systemic Disease|ссылка=https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview|автор=Butler, David F.|число=17|месяц=8|год=2018|archivedate=2020-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200728160053/https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview}}</ref> == Lokallaşması == [[Xəstəlik]] əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == [[Xəstəlik]] tədricən inkişaf edir. [[İltihab]] yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır.<ref>{{статья|doi=10.1046/j.1365-2230.2001.00757.x|заглавие=Aquagenic pruritus responding to intermittent photochemotherapy|издание=Clinical and Experimental Dermatology|том=26|страницы=40—1|pmid=11260176|номер=1|язык=en|тип=journal|автор=Holme, S. A.|год=2001}}</ref> Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə [[iltihab]] xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır.<ref>{{Cite web|url=http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|title=Hot Water for Itches|author=People's Pharmacy|date=2012-06-18|accessdate=2012-07-25|archive-date=2012-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20120628031320/http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|deadlink=yes}}</ref><ref>{{книга|isbn=978-0801648083|заглавие=Dermatology: diagnosis and treatment of cutaneous disorders|язык=en}}</ref> [[İltihab]]lanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur.<ref>{{статья|doi=10.1007/s10227-005-0144-x|заглавие=Successful Treatment of Refractory Aquagenic Pruritus with Naltrexone|издание={{Нп3|Journal of Cutaneous Medicine and Surgery}}|том=9|номер=5|страницы=215—216|pmid=16502200|язык=en|тип=journal|автор=Ingber, Sarah|год=2006}}</ref> == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * [[abses]] * limfadenit * [[sepsis]] * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit [[furunkul]]dan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən [[epilyasiya]], antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda [[dəri]]ni [[antiseptiklər]]lə müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] nxxa5xxff36l2xjr9aomkjnmlu8pqvi 7865732 7865727 2024-11-27T10:32:19Z NarminSafarova94 294291 /* Klinik təsviri */ 7865732 wikitext text/x-wiki {{İş gedir}} '''Hidradenit'''<ref>[https://бмэ.орг/index.php/ГИДРАДЕНИТ Гидраденит] {{Wayback|url=https://xn--90aw5c.xn--c1avg/index.php/%D0%93%D0%98%D0%94%D0%A0%D0%90%D0%94%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%A2 |date=20170824195751 }} // Большая медицинская энциклопедия, 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия. — Т. 5.</ref> {{lang-lat|hidradenitis}}) apokrin tər [[vəzi]]lərinin irinli [[iltihab]]ıdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.rmj.ru/articles_425.htm |title=Пиодермии. Русский медицинский журнал |accessdate=2010-02-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100125074502/http://www.rmj.ru/articles_425.htm |archivedate=2010-01-25 |deadlink=yes }}</ref> == Yayılması == Bütün irq nümayəndələri arasında bu xəstəliyə rast gəlmək mümkündür.<ref>{{статья|doi=10.1016/S0190-9622(85)70149-1|заглавие=Aquagenic pruritus|издание=|том=13|страницы=91—6|pmid=2411768|номер=1|автор=Steinman, Howard K.|год=1985|язык=en|тип=journal}}</ref> Xəstəliyin ağırlaşmış formalarını isə əsasən [[Neqroid (irq)]]dən olanlarda görmək olar.<ref name="test">[http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7] {{Wayback|url=http://userdocs.ru/medicina/103350/index.html?page=7|date=20131004221030}}, Общая хирургия практические занятия Харьков 2010 Учебное пособие.</ref> Yaş keçdikcə bu vəzilərin funksiyası dayanır. Buna görə də yaşlı insanlarda hidradenit xəstəliyi baş vermir. Qadınlar bu xəstəliyə kişilərə nisbətən daha tez-tez tutulurlar. Kişilərdə aralıq, qadınlarda isə qoltuqaltılar daha çox təsirlənir. Hidradenit genetik ötürülən bir xəstəlikdir.<ref name="pmid21965864">{{статья|doi=10.4103/0019-5154.84734|заглавие=Aquagenic pruritus: Beneath water 'lies'|издание=|том=56|номер=4|страницы=446—447|pmid=21965864|автор=Sekar, Cshanmuga|год=2011|язык=en|тип=journal}}</ref> == Etiologiyası == Bu xəstəliyin törədiciləri stafilokoklar, streptokoklar, Escherichia coli, Proteus mirabilis və Pseudomonas aeruginosadır. [[Bakteriyalar]] limfogen yolla tər vəzilərinə, daha sonra isə həmin [[vəzi]]lərdən keçərək yağ [[toxuma]]larına daxil olurlar.<ref>{{Cite web |url=http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-08-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100828073655/http://hospital.playland.ru/article29_article_69_1.phtml |deadlink=no }}</ref> == Risk faktorları == * İmmunosupressiv hallar * [[dəri]]nin zədələnməsi (sıyrıqlar, cızıqlar) * səpgilər * depilyasiya vasitələrinin istifadəsi * [[endokrin xəstəliklər]]i (məsələn, diabet) * tər [[vəzi]]lərinin disfunksiyası * piylənmə * tər [[vəzi]] kanalının obstruksiyası * ikincili bakterial [[infeksiya]]<ref>{{статья|заглавие=Pruritus and Systemic Disease|ссылка=https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview|автор=Butler, David F.|число=17|месяц=8|год=2018|archivedate=2020-07-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200728160053/https://emedicine.medscape.com/article/1098029-overview}}</ref> == Lokallaşması == [[Xəstəlik]] əsasən qoltuqlarda və aralıqlarda lokallaşdırılır. Bundan əlavə, xəstəlik qadınlarda məmə vəzilərinin ətrafında, anusda, böyük cinsiyyət dodaqlarında, kişilərdə isə xayalarda da inkişaf edə bilər.<ref>{{Cite web |url=http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |title=Гидраденит<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-23 |archive-date=2010-02-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100219125159/http://www.dermatolog4you.ru/stat/fitcpatrik/gidradenit.html |deadlink=no }}</ref><ref>[http://www.dermology.ru/articles/index_549.html Псевдофурункулез. Гидраденит. Клиника, течение, диагностика, лечение, профилактика. ВТЭ. Дерматология, кожа, болезни кожи, строение кожных покровов, морфология кожи<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Wayback|url=http://www.dermology.ru/articles/index_549.html |date=20100412211436 }}</ref> == Klinik təsviri == [[Xəstəlik]] tədricən inkişaf edir. [[İltihab]] yerində qaşınma hissi yaranır və diametri bir neçə millimetrdən 1-2 santimetrə qədər olan ağrılı bir şişlik yaranır.<ref>{{статья|doi=10.1046/j.1365-2230.2001.00757.x|заглавие=Aquagenic pruritus responding to intermittent photochemotherapy|издание=Clinical and Experimental Dermatology|том=26|страницы=40—1|pmid=11260176|номер=1|язык=en|тип=journal|автор=Holme, S. A.|год=2001}}</ref> Vaxt keçdikcə şişkinliyin ölçüsü və ağrı artır. Şişkinlik üzərindəki dərinin rəngi bənövşəyidən qırmızıya çevrilir. Daha sonra həmin şiş yumşalmağa başlayır və üzərində dəlik əmələ gəlir. Dəlik vasitəsilə [[iltihab]] xaricə axır. İnfiltrasiyanın inkişaf dövrü 10-15 gün davam edir. Hidradenit çapığın meydana gəlməsi ilə başa çatır.<ref>{{Cite web|url=http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|title=Hot Water for Itches|author=People's Pharmacy|date=2012-06-18|accessdate=2012-07-25|archive-date=2012-06-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20120628031320/http://www.peoplespharmacy.com/2005/10/18/hot-water-for-itches/|deadlink=yes}}</ref><ref>{{книга|isbn=978-0801648083|заглавие=Dermatology: diagnosis and treatment of cutaneous disorders|язык=en}}</ref> [[İltihab]]lanma qonşu tər vəzilərinə də yayılır. Bu zaman ağrılı sahənin ölçüsü böyüyür və dərinin bu hissələri qabarmağa başlayır. Getdikcə daha çox tər vəziləri zədələnir və bu proses bir aydan uzun müddət davam edir. Hidradenit ümumi intoksikasiya, hipertermi, sefalji və leykositoz əlamətlərinə oxşar simptonlarla da müşayiət olunur.<ref>{{статья|doi=10.1007/s10227-005-0144-x|заглавие=Successful Treatment of Refractory Aquagenic Pruritus with Naltrexone|издание=|том=9|номер=5|страницы=215—216|pmid=16502200|язык=en|тип=journal|автор=Ingber, Sarah|год=2006}}</ref> == Fəsadları == Hidradenitin gecikmiş və ya səhv müalicəsi aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur: * [[abses]] * limfadenit * [[sepsis]] * fleqmon<ref>{{Cite web |url=http://lechebnik.info/495/26.htm |title=Потливость рук — гидраденит гнойное воспаление потовых желез<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2009-05-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090521170517/http://lechebnik.info/495/26.htm |deadlink=no }}</ref> == Diaqnostikası == Xəstəliyin diaqnozu xəstənin şikayətləri və fiziki müayinəsi əsasında qoyulur. Diferensial diaqnozu Hidradenit [[furunkul]]dan, karbunkuldan, limfadenitdən, felinozdan, implantasiya kistinin partlaması ilə fərqlənir. == Müalicəsi == Xaricdən olunan müalicə ilə müqayisədə, daxilə qəbul edilmiş 7-10 günlük antibiotik kursu daha effektli olur. Konservativ müalicə üsulları hesab edilən [[epilyasiya]], antiseptik maddələrlə ilə dəri müalicəsi də tətbiq edilə bilər. Fizioterapevtik prosedurlar (UHF, ultrabənövşəyi şüalanma), sintomisin emulsiyası ilə sarğılar və tərkibində antibiotiklər olan məlhəmlər də müalicə prosesində istifadə edilir. == Proqnozu == Vaxtında və düzgün edilmiş müalicə 5-15 gün ərzində müsbət nəticə verir. Xəstəliyin təkrarlanma ehtimalını istisna etmək olmaz.<ref>{{Cite web |url=http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |title=ГИДРАДЕНИТ : лечение, описание, симптомы, осложнения, профилактика<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2010-02-26 |archive-date=2011-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110212110306/http://zabolevaniya.ru/zab.php?id=4041&act=full |deadlink=no }}</ref> == Profilaktıkası == Hidradenitin inkişafının qarşısını almaq üçün şəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək lazımdır. Həmçinin, hidradenitin inkişafı ehtimalı yüksək olan bədən hissələrində, yəni qoltuqaltı və aralıqlarda [[dəri]]ni [[antiseptiklər]]lə müalicə etmək tövsiyə olunur. == Ədəbiyyat == * Т. Фицпатрик, Т. Джонсон, К. Вулф, М. Полано, Д. Сюрмонд. «Дерматология» атлас-справочник * Б. А. Беренбейн, А. А. Студницин «Дифференциальная диагностика кожных болезней» Руководство для врачей. * О. Л. Иванов, А. Н. Львов «Справочник дерматолога» * Конспект лекции для студентов лечебного факультета. Кафедра дерматовенерологии СПбГМА * Иванов О. Л. «Кожные и венерические болезни» Учебник. == İstinadlar == {{İstinadlar siyahısı}} [[Kateqoriya:Dəri xəstəlikləri]] [[Kateqoriya:Xəstəliklər və pozuntular]] [[Kateqoriya:Dəri]] my4uzdze3sn6kqkqw726qjvjjfiov0u 14 882024 7865728 2024-11-27T10:31:52Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "{{Vikianbar kateqoriyası|1040 in politics}} [[Kateqoriya:1040|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1040-cı illərdə siyasət]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865728 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|1040 in politics}} [[Kateqoriya:1040|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1040-cı illərdə siyasət]] 5vokfcbui9itbmwttyqm0mtx4q9e14e 14 882025 7865729 2024-11-27T10:31:59Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "{{Vikianbar kateqoriyası|1038 in politics}} [[Kateqoriya:1038|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1030-cu illərdə siyasət]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865729 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|1038 in politics}} [[Kateqoriya:1038|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1030-cu illərdə siyasət]] mwz4ot9fjnkvxch6wgc7gjuctavqn8f 14 882026 7865731 2024-11-27T10:32:13Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "{{Vikianbar kateqoriyası|1041 in politics}} [[Kateqoriya:1041|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1040-cı illərdə siyasət]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865731 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|1041 in politics}} [[Kateqoriya:1041|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1040-cı illərdə siyasət]] ptr9mdhpc1evi4i6kogd2sysfr6cbtg 14 882027 7865733 2024-11-27T10:32:32Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "{{Vikianbar kateqoriyası|1058 in politics}} [[Kateqoriya:1058|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1050-ci illərdə siyasət]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865733 wikitext text/x-wiki {{Vikianbar kateqoriyası|1058 in politics}} [[Kateqoriya:1058|Siyasət]] [[Kateqoriya:İllərinə görə siyasət]] [[Kateqoriya:1050-ci illərdə siyasət]] 18t0852dsllkal2irztk4j1afss6t0q 14 882028 7865745 2024-11-27T10:43:50Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "[[Kateqoriya:Dünya çempionları]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865745 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] fqdq96zwbzp0bhv4rq55g8x1c9gsicy 7865746 7865745 2024-11-27T10:44:06Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə çempionlar]] əlavə olundu 7865746 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Dünya çempionları]] [[Kateqoriya:İdman növlərinə görə çempionlar]] 7v1k5t6echhzjktgv4pnsa5fzlhuths 14 882029 7865766 2024-11-27T10:55:17Z Rəcəb Yaxşı 145872 Səhifə "[[Kateqoriya:Şəhərlərinə görə Azərbaycan məscidləri]] [[Kateqoriya:Quba rayonunun məscidləri]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865766 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Şəhərlərinə görə Azərbaycan məscidləri]] [[Kateqoriya:Quba rayonunun məscidləri]] berstuo9na2wbqpfxbvgq01k285k4g4 14 882030 7865788 2024-11-27T11:01:38Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "[[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865788 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] qxdgrlw8ozj4a0m5qbydej8cog2cbgp 7865795 7865788 2024-11-27T11:03:23Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] əlavə olundu 7865795 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] etgv8g43k3c3r789p29ubh71brjxez8 7865797 7865795 2024-11-27T11:03:49Z Araz Yaquboglu 17991 [[VP:HC|HotCat]] vasitəsilə [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Azərbaycan idmançıları]] əlavə olundu 7865797 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Azərbaycan idmançıları]] jmlx1p0uz3i8ovyvjtgkschdnx0rh91 2 882031 7865790 2024-11-27T11:02:12Z HuseynSeyfullazade 254541 Səhifə "{{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli sakini.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=07.08.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], Azərbaycan Sovet Sosialist Respubli..." məzmunu ilə yaradıldı 7865790 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli sakini.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=07.08.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|partiya=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|şəkil=MirzahidSeyfullayev.jpg|fəaliyyəti=test}}{{DEFAULTSORT:Mirzahid Seyfullayev}} 33bgp9btbzj5d9vaqy0vrkw8a6ixcjr 7865792 7865790 2024-11-27T11:02:38Z HuseynSeyfullazade 254541 7865792 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli sakini.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=07.08.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|partiya=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|şəkil=MirzahidSeyfullayev.jpg|fəaliyyəti=test}}{{DEFAULTSORT:Mirzahid Seyfullayev}} 90qdfapp7vjubdyigx9jwmsla8zw19z 7865801 7865792 2024-11-27T11:06:24Z HuseynSeyfullazade 254541 7865801 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} {{DISPLAYTITLE:Mirzahid Seyfullayev}} '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli sakini.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=07.08.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|partiya=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|şəkil=MirzahidSeyfullayev.jpg|fəaliyyəti=test}}{{DEFAULTSORT:Mirzahid Seyfullayev}} 4s62pq0kpyeh1cwmr2nymhamgklseat 7865812 7865801 2024-11-27T11:11:25Z HuseynSeyfullazade 254541 7865812 wikitext text/x-wiki '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli sakini.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=07.08.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|partiya=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|şəkil=MirzahidSeyfullayev.jpg|fəaliyyəti=test}}{{DEFAULTSORT:Mirzahid Seyfullayev}} 7c2kvq6toy16g60v2wzbj0v6n0kkhfq 7865819 7865812 2024-11-27T11:14:02Z HuseynSeyfullazade 254541 Səhifənin bütün məzmunu silindi 7865819 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 14 882032 7865800 2024-11-27T11:05:31Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "[[Kateqoriya:Ölkələrə görə Paralimpiya medalına sahib idmançılar|İtaliya]] [[Kateqoriya:İtaliya Paralimpiya Oyunlarında]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865800 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrə görə Paralimpiya medalına sahib idmançılar|İtaliya]] [[Kateqoriya:İtaliya Paralimpiya Oyunlarında]] 6054w3c1fawn7sznrlw7b4ekeru256j 14 882033 7865810 2024-11-27T11:10:28Z Araz Yaquboglu 17991 Səhifə "[[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Gürcüstan idmançıları]]" məzmunu ilə yaradıldı 7865810 wikitext text/x-wiki [[Kateqoriya:Ölkələrinə görə Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya Oyunları çempionları]] [[Kateqoriya:Paralimpiya medalına sahib Gürcüstan idmançıları]] 938t64e4043mx0prrxk3r9qrzlltbzc 15 882035 7865913 2024-11-27T11:47:36Z 85.132.81.8 /* Ad əlavəsi */ yeni bölmə 7865913 wikitext text/x-wiki == Ad əlavəsi == Anar Yusifoğlu yoxdur burda [[Xüsusi:Töhfələr/85.132.81.8|85.132.81.8]] 11:47, 27 noyabr 2024 (UTC) ev5mh2y59kwkyj1kulx2w8g7hpojx64 0 882036 7865926 2024-11-27T11:53:11Z HuseynSeyfullazade 254541 Səhifə "'''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli sakini.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=08.07.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|par..." məzmunu ilə yaradıldı 7865926 wikitext text/x-wiki '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli sakini.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=08.07.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|partiya=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|şəkil=MirzahidSeyfullayev.jpg|fəaliyyəti=}}{{DEFAULTSORT:Mirzahid Seyfullayev}} == Həyatı == Seyfullayev Mirzahid Davud oğlu 1950-ci il yanvarın 5-də Lerik rayonunun Monidigah kəndində anadan olub. Uşaqlıq illərini bu kənddə keçirib. Daha sonra Sumqayıt şəhərinə köçərək həyatını burada davam etdirib. O, yaşadığı cəmiyyətə dəstək göstərən və fəal mövqeyi ilə seçilən vətəndaşlardan biridir. Sumqayıtda ağsaqqallıq mövqeyi və yerli ictimaiyyət arasında nüfuzu ilə tanınır. Sumqayıt şəhəri 48-ci məhəlləsinin abadlaşdırılmasında fəal iştirak edib. O, bu məhəllənin inkişafı üçün mühüm işlər görüb və sakinlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün əhəmiyyətli töhfələr verib. Məhəllə sakinləri adından Prezident [[İlham Əliyev|İlham Əliyevə]] təşəkkür məktubu yazmışdır<ref>{{Cite web |title=Mirzahid Seyfullayev və başqalarından, Sumqayıt, Azərbaycan » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/17035 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref>. Mirzahid Seyfullayev Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvü olmuş və partiyanın fəaliyyətində fəal rol oynamışdır. O, partiyanın ideallarını dəstəkləyərək, onun inkişafı və güclənməsi üçün böyük səy göstərmişdir. Bu cür fəaliyyətlər onun siyasi və sosial fəaliyyətə olan bağlılığını və vətəninə olan sevgi və qayğısını göstərir. Bundan əlavə, Mirzahid Seyfullayev Monidigah kəndinə də maliyyə yardımları etmişdir, bu yardımlar kəndin ehtiyaclarını qarşılamağa və sosial inkişafına yönəlmişdir. == İstinadlar == # ''<small>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ilham Əliyevə məktub |url=https://president.az/az/articles/view/17035 |url-status=live |access-date=27.11.2024}}</small>'' # ''<small>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ilham Əliyevə təbrik məktubu |url=https://president.az/az/articles/view/49563 |url-status=live |access-date=27.11.2024}}</small>'' d1jotbnbzsa2y8x4tz7n8cxrfejb686 7865928 7865926 2024-11-27T11:54:38Z HuseynSeyfullazade 254541 7865928 wikitext text/x-wiki '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli vətəndaşı.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=08.07.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|partiya=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|şəkil=MirzahidSeyfullayev.jpg|fəaliyyəti=}}{{DEFAULTSORT:Mirzahid Seyfullayev}} == Həyatı == Seyfullayev Mirzahid Davud oğlu 1950-ci il yanvarın 5-də Lerik rayonunun Monidigah kəndində anadan olub. Uşaqlıq illərini bu kənddə keçirib. Daha sonra Sumqayıt şəhərinə köçərək həyatını burada davam etdirib. O, yaşadığı cəmiyyətə dəstək göstərən və fəal mövqeyi ilə seçilən vətəndaşlardan biridir. Sumqayıtda ağsaqqallıq mövqeyi və yerli ictimaiyyət arasında nüfuzu ilə tanınır. Sumqayıt şəhəri 48-ci məhəlləsinin abadlaşdırılmasında fəal iştirak edib. O, bu məhəllənin inkişafı üçün mühüm işlər görüb və sakinlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün əhəmiyyətli töhfələr verib. Məhəllə sakinləri adından Prezident [[İlham Əliyev|İlham Əliyevə]] təşəkkür məktubu yazmışdır<ref>{{Cite web |title=Mirzahid Seyfullayev və başqalarından, Sumqayıt, Azərbaycan » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/17035 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref>. Mirzahid Seyfullayev Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvü olmuş və partiyanın fəaliyyətində fəal rol oynamışdır. O, partiyanın ideallarını dəstəkləyərək, onun inkişafı və güclənməsi üçün böyük səy göstərmişdir. Bu cür fəaliyyətlər onun siyasi və sosial fəaliyyətə olan bağlılığını və vətəninə olan sevgi və qayğısını göstərir. Bundan əlavə, Mirzahid Seyfullayev Monidigah kəndinə də maliyyə yardımları etmişdir, bu yardımlar kəndin ehtiyaclarını qarşılamağa və sosial inkişafına yönəlmişdir. == İstinadlar == # ''<small>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ilham Əliyevə məktub |url=https://president.az/az/articles/view/17035 |url-status=live |access-date=27.11.2024}}</small>'' # ''<small>{{Cite web |title=Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Ilham Əliyevə təbrik məktubu |url=https://president.az/az/articles/view/49563 |url-status=live |access-date=27.11.2024}}</small>'' 509aos43a3v9cvhkt8u0fbxop2z3gw6 7865933 7865928 2024-11-27T11:55:57Z HuseynSeyfullazade 254541 7865933 wikitext text/x-wiki '''Mirzahid Davud oğlu Seyfullayev''' ([[5 yanvar]] [[1950]], [[Monidigah]], [[Lerik rayonu]]) — [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikasının]] fəxarətli vətəndaşı.{{Vəzifəli şəxs|adı=Mirzahid Seyfullayev|vəfat yeri=[[Sumqayıt|Sumqayıt şəhəri]], [[Azərbaycan]]|vəfat tarixi=08.07.2021|doğum yeri=[[Monidigah]], [[Lerik rayonu]], [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR, SSRİ]]|doğum tarixi=[[5 yanvar|05.01]].[[1950]]|partiya=[[Yeni Azərbaycan Partiyası]]|şəkil=MirzahidSeyfullayev.jpg|fəaliyyəti=}}{{DEFAULTSORT:Mirzahid Seyfullayev}} == Həyatı == Seyfullayev Mirzahid Davud oğlu 1950-ci il yanvarın 5-də Lerik rayonunun Monidigah kəndində anadan olub. Uşaqlıq illərini bu kənddə keçirib. Daha sonra Sumqayıt şəhərinə köçərək həyatını burada davam etdirib. O, yaşadığı cəmiyyətə dəstək göstərən və fəal mövqeyi ilə seçilən vətəndaşlardan biridir. Sumqayıtda ağsaqqallıq mövqeyi və yerli ictimaiyyət arasında nüfuzu ilə tanınır. Sumqayıt şəhəri 48-ci məhəlləsinin abadlaşdırılmasında fəal iştirak edib. O, bu məhəllənin inkişafı üçün mühüm işlər görüb və sakinlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün əhəmiyyətli töhfələr verib. Məhəllə sakinləri adından Prezident [[İlham Əliyev|İlham Əliyevə]] təşəkkür məktubu yazmışdır<ref>{{Cite web |title=Mirzahid Seyfullayev və başqalarından, Sumqayıt, Azərbaycan » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/17035 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref>. Mirzahid Seyfullayev Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvü olmuş və partiyanın fəaliyyətində fəal rol oynamışdır<ref>{{Cite web |title=Mirzahid Seyfullayevdən, Sumqayıt, Azərbaycan » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi |url=https://president.az/az/articles/view/49563 |access-date=2024-11-27 |website=president.az |language=az}}</ref>. O, partiyanın ideallarını dəstəkləyərək, onun inkişafı və güclənməsi üçün böyük səy göstərmişdir. Bu cür fəaliyyətlər onun siyasi və sosial fəaliyyətə olan bağlılığını və vətəninə olan sevgi və qayğısını göstərir. Bundan əlavə, Mirzahid Seyfullayev Monidigah kəndinə də maliyyə yardımları etmişdir, bu yardımlar kəndin ehtiyaclarını qarşılamağa və sosial inkişafına yönəlmişdir. == İstinadlar == <references /> be6ed80ksuix4yhf5ye5tlok5kgmyst